ideologija i ekonomija – meĐusobna …...posle završetka ii-og svetskog rata i podelom...
TRANSCRIPT
Ekonomski izazovi, Godina 5, broj 9, str. 1-7UDK: 330.1:316.75 Datum prijema rada: 03.02.2016.
Datum prihvatanja rada: 11.03.2016.
IDEOLOGIJA I EKONOMIJA – MEĐUSOBNA ODREĐENJA
Bećir Kalač, prof. dr
Internacionalni Univerzitet u Novom PazaruNovi Pazar, Srbija
Anđela Mikić, prof. dr
Beogradska poslovna školaBeograd, Srbija
ApstraktMalo je ozbiljnih studijskih radova posvećenih međusobnim interakcionim odnosima koji seuspostavljaju između ideologije i ekonomije. Obično se polazi od stanovišta da je reč o skoroodvojenim pojmovima koji se samo u manjem obimu nebitno dodiruju i da tu ne treba ništastudioznije da se istražuje. Da li je to baš tako?
Ključne riječi: ideologija, ekonomija, društveni sistem, međusobne relacije, intelektualnizaokreti.
IDEOLOGY AND ECONOMICS - MUTUAL RELATIONS
AbstractThere are little serious studies devoted to analyse the mutual interactional relationships thatare established between ideology and economics. It usually starts from the standpoint thatthese are almost separate concepts that only to a lesser extent touch each other and that theyare not worth studying it in detail. Is it really so?
Keywords: ideology, economics, social system, mutual relationship, intellectual revolutions.JEL codes: A11
UVOD
Očito je da makroekonomska nauka i struka, za razliku od matematičkih i tehničkihdisciplina nemaju nepromenljivo i stabilno uporište ni u jednoj oficijelno afirmisanoji teorijski fundiranoj doktrini. Zavisno od ideološkog i političkog ambijenta ikonteksta u kojima izgrađuje svoju univerzitetsku i/ili poslovnu karijeru, naučna,univerzitetska i vrhunska poslovna elita često menja svoje, prethodno već utvrđene ioficijelno kodifikovane teorijske i praktične stavove i pritajeno „u tišini“ odustaje odnjih. Nedugo zatim, vođena svojim pragmatičnim interesima ova elita zauzimapotpuno drugačija doktrinarna opredeljenja, koja su zavisno od toga kakav„ideološki vetar“ duva, ne malo puta dijametralno suprotna od prethodnih ideološkihdogmi i teorijskih opredeljenja. Nažalost, navedeno ne čini čast ni ekonomskoj eliti,
2 | Bećir Kalač, Anđela Mikić
a ni ekonomskoj nauci, koju ova elita zvanično promoviše u javnosti. Navedenosvakako deluje zbunjujuće i na praksu, koja implementirana na jedan način, moratakođe da se menja i prilagođava novim ideološkim i doktrinarnim okolnostima.U prilog navedenih konstatacija podsetimo se kakav su doktrinarni krug napraviliuniverzitetski makroekonomisti i naučnici ekonomske struke (da druge predstavnikedruštvenih nauka ovom prilikom ne pominjemo), koji su vršili odgovarajućaprimenjena istraživanja i pisali i objavljivali svoje radove od 30 – tih godina prošlogveka – pre II Svetskog rata, pa do danas. Ceo navedeni protekli period umestokontinuiranog evolucionog kretanja, karakterističnog za matematičke i tehničkediscipline, karakterišu fundamentalni i nagli doktrinarni zaokreti, uslovljeniideološkim i političkim promenama koje su se dešavale u navedenom proteklomperiodu. Krenimo redom!
DOKTRINARNA EKONOMSKA MISAO DO II-OG SVETSKOGRATA
Ekonomisti, koji su u Kraljevini Jugoslaviji držali svoja predavanja i objavljivalisvoje radove u prvoj polovini XX-og veka imali su nepodeljen ideološki i strukovnistav da je kapitalistički tržišni sistem, zasnovan na slobodnoj konkurenciji tržišnihučesnika, više ili manje najbolji i jedino mogući sistem organizovanja privrednih, aznatnim delom i društvenih delatnosti. Ukazujemo da su u tom periodu u KraljeviniJugoslaviji, a i drugim zemljama Evrope i Sveta bila poznata iskustva izkomunističke prakse dirigovanog državnog vođenja privrede i društva, koja su sesticala u „prvoj zemlji socijalizma“, u Savezu Sovjetskih Socijalističkih Republika(tzv. SSSR-u), a koja su akademski ekonomisti iz ostalih kapitalističkih zemalja sagnušanjem odbijali. Svi ili uglavnom svi radovi ondašnjih teoretičara ekonomije bilisu posvećeni razvoju doktrinarnih teorija vezanih za kapitalizam i za kapitalističkeprodukcione odnose. Samo manji broj intelektualaca, više praktično nego teorijski,pristalica socijalističkih ideja, zauzimao je suprotne stavove.
DOKTRINARNA EKONOMSKA MISAO DRŽAVNOGUPRAVLJANJA PRIVREDOM
Posle završetka II-og Svetskog rata i podelom interesnih ideoloških sfera, znatan deodržava u Istočnoj i Srednjoj Evropi, uključujući Jugoslaviju, opredelio je podvođstvom nacionalnih vladajućih komunističkih partija, dirigovani državni modelupravljanja privredom i društvom, koji se skoro momentalno počeo primenjivati upraksi. I u tadašnjoj Federativnoj Narodnoj Republici Jugoslaviji (tzv. FNRJ), ukojoj je vlast preuzela Komunistička partija Jugoslavije (KPJ), prema preuzetimiskustvima iz “bratskog Sovjetskog Saveza”, ubrzano se krenulo na transformisanjuprivatne svojine u državnu. Shodno navedenom, promenjen je i sistem upravljanjaprivredom, iz koga je izbačeno tržište, koje po shvatanju tadašnjih komunističkihprivrednih ideologa, ciklično generira ekonomsku krizu. Ekonomska elita, koja jesvoje poslove obavljala u naučnim institutima i na univerzitetima brzo se prilagodilanovonastalim društvenim okolnostima. Napravila je drastičan teorijski i praktičan
Ideologija i ekonomija - međusobna određenja | 3
zaokret u svojim “naučno fundiranim marksističkim stavovima”, koji je i kakavnačin upravljanja privredom i društvom optimalan. Ranije “tržišne” i“kapitalističke” doktrine skoro preko noći su proglašene pogrešnim i štetnim iubrzano je počeo naučno-istraživački rad na izgradnji konzistentnog konceptapartijskog i državnog upravljanja privredom i drugim društvenim resursima. Netreba posebno isticati da je ovaj novousvojeni koncept državne regulative proglašennajboljim i idealnim, od kada ljudsko društvo uopšte postoji.Da podsetimo čitaoca da se državni administrativno-direktivni model upravljanjaprivredom i društvom zasnivao na potpunom negiranju tržišta i tržišnih zakonitosti,jer takav sistem - ukoliko se prepusti sam sebi, kao što smo već istakli obavezno, uodređenim periodima vremena ciklično izaziva ekonomske krize, koje pogubnodeluju na privredu i društvo, koje je kriza zahvatila. Zato je, po ovim shvatanjimamnogo bolje da država, preko svoga partijskog i administrativnog aparata, umestotržišta, neposredno kreira privredni i društveni razvoj, čime će se obezbeditikontinuiran i siguran napredak, a kriza će biti izbegnuta.U direktivnom administrativnom sistemu upravljanja, država preko svojihkvalifikovanih planerskih kadrova i organa, utvrđuje realne društvene potrebe zadobrima i uslugama i na osnovu dobijenih saznanja – a prema realnim produkcionimmogućnostima, daje planske zadatke, takođe državnim preduzećima, šta daproizvode i kakve usluge stanovništvu i državi treba da pružaju.Period administrativnog upravljanja privredom trajao je u Jugoslaviji orijentacionooko jedne decenije. Posle Rezolucije Informbiroa 1948. godine došlo je doideološkog i svakog drugog razlaza od komunističkog bloka istočnoevropskihzemalja, koji je ovu Rezoluciju i izglasao. Navedeno je stvorilo objektivne uslove dase razmišlja o kreiranju i konstituisanju i drugačijih modela upravljanja privredom idruštvom u odnosu na modele ideološki preuzete od ranije “bratskog” SovjetskogSaveza. Rešenje je traženo i ubrzo nađeno i već od druge polovine 50-ih godinaproteklog XX veka, u vrhovima partije artikulišu se nove doktrinarne idejeupravljanja, imenovane kasnije kao ideje radničkog samoupravljanja. Shodnonapravljenom ideološkom i političkom zaokretu i naučna, a takođe i univerzitetskaelita toga doba dobila je novi partijski i ideološki zadatak da teorijski korektnouobliči nove ideje, nazvane kasnije ideje “samoupravnog socijalizma”. Elita niječekala da joj se zadatak kaže dva puta, već je samopregorno krenula na fundiranjenovog koncepta preoblikovanja ekonomske misli, vođenja privrede, a kasnije i celogdruštva, zasnovanog na politički opredeljenoj ideji samoupravljanja.
KONCEPT AFIRMISANJA I RAZVOJA EKONOMSKIH IDEJA IDOGMI ZASNOVANIH NA SAMOUPRAVLJANJU NEPOSREDNIHPROIZVOĐAČA
Snažno politički i medijski popularisan koncept samoupravnog socijalizma trajao je,za naše prilike, relativno dugo – čak više decenija. Vremenski se proteže od kraja50-ih godina do kraja 80-ih godina XX veka. Samoupravni privredni i društvenirazvoj Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije. (tzv. SFRJ) brutalno jezaustavljen u zadnjoj deceniji prethodnog veka, kada je zbog političkih sukoba
4 | Bećir Kalač, Anđela Mikić
nacionalnih i nacionalističkih elita, zemlja došla u ozbiljnu političku krizu, a zatimje doživela rat, ekonomski i svaki drugi sunovrat.Ekonomske doktrine, teze i teoreme zasnovane na razvoju samoupravljanja unavedenom periodu druge polovine XX veka, koji je orijentaciono trajao oko 30godina, permanentno su od strane tadašnje naučne i univerzitetske elite biledograđivane i dopunjavane. Svakako glavni “dirigenti” orkestriranih ideološkihaktivnosti nalazili su se u vrhu Partije, koja je tada nosila naziv Savez komunistaJugoslavije. Interesantno je da je tadašnja vladajuća ekonomska misao bilainteresantna mešavina marksističkih (komunističkih) doktrina sa jedne strane idoktrina razvoja privrede i društva na tržišnim osnovama, koje su se artikulisale irazvijale u drugom ideološkom (kapitalističkom) bloku razvijenih zemalja Zapadnehemisfere, sa druge.Nezadrživo težeći da se ne samo privreda, već i celo društvo, sa svim društvenimdelatnostima, samoupravno organizuje partijski ideolozi su izmišljali i u praksiprimenjivali originalne i neobične modele samoupravnog organizovanja. Rezultatnavedenih ideološko – političkih aktivnosti bila je takođe i velika reforma u privredi(izvedena 70-ih godina prošlog veka), gde su sva preduzeća transformisana u tzv.Osnovne organizacije udruženog rada (OOUR-e), u Radne organizacije (RO) iSložene organizacije udruženog rada (SOUR-e). Veličina, složenost posla i veza sadrugim delovima reprodukcionog sistema, kome su pripadali, opredeljivali su upraksi koji će organizacioni oblik dobiti odgovarajuće preduzeće.Istovremeno u malo kasnijem periodu u društvenim delatnostima i u vanprivreditakođe se vršila reorganizacija statusnih i upravljačkih struktura. U institucijama iorganizacijama iz ovih oblasti stvaralaštva formirane su tzv. Samoupravne interesnezajednice (popularno nazvane SIZ–ovi), preko kojih se želelo da se uvede totalnosamoupravljanje u regulisanju obrazovnih, kulturnih, zdravstvenih, socijalnih idrugih društvenih organizacija.Ne treba posebno isticati da je naučna i univerzitetska elita i ove promene spremnodočekala i pozitivno prihvatila. Množili su se naučni, a takođe i diplomatski,magistarski i doktorski radovi, a svakako i udžbenici, u kojima je novi modelsamoupravne organizacije privrede i društva afirmisan i glorifikovan na izuzetnopozitivan način. Ekonomska nauka i struka, zahvaljujući umnožavanjuvisokoškolskih organizacija i samopregornom radu više desetina hiljada ekonomista,koji su se tada relativno lako zapošljavali, dobijali su u navedenom periodu sve većidruštveni ugled i politički značaj. Tiho, da se ne pravi velika ideološka buka i bruka,sve ranije afirmisane ekonomske ideje i dogme su proglašene prevaziđenim isvakako inferiornim u odnosu na originalnu ideju prvo radničkog, a potom i totalnogdruštvenog samoupravljanja.Međutim, drevna mudrost nas uči, da se u biću svakog pozitivnog procesa iorganizma, u momentu kada je to biće najrazvijenije, stvara inicijalni misaoni ienergetski impuls, koji je negacija toga bića i koji će ga sa razvojem novonastalogimpulsa, pre ili kasnije uništiti. Tako se upravo desilo i sa samoupravnim razvojemprivrede i društva SFRJ. Problem, koji je zbog uvođenja totalnog samoupravljanjaSFRJ – u kojoj se zaista živelo mnogo bolje, nego danas, ispoljio se upravo naglobalnom samoupravnom planu. Vladajuća partija Savez komunista Jugoslavije,takođe se samoupravno organizovala i decentralizovala. Ova samoupravna
Ideologija i ekonomija - međusobna određenja | 5
decentralizacija omogućila je, i dovela, do toga da se na ovom prostoruvišenacionalnog i višekonfensionalnog života, ponovo probude razni atavizmidestruktivne nacionalističke prošlosti. U svim republikama i pokrajinama bivše“zbratimljene” Jugoslavije organizovali su se i ispoljili, više ili manje, razninacionalistički i šovinistički pokreti, koji su uzvratnom međunacionalnom mržnjomhranili druge suprotstavljene pokrete i dezorjentisanu populaciju. U procesumeđunacionalnog razračunavanja svoj “zapaženi doprinos” dali su i mnogi ugledniekonomisti. Na naučnim tribinama su se iznosili, a u časopisima štampali “šokantnipodaci” tzv. “upućenih” teoretičara da je “njihova” republika odnosno pokrajina,kroz razne “nepoštene” tokove robe i novca bezobzirno pljačkana od strane drugihrepublika, odnosno pokrajina. Nacionalistički zagriženi, ekonomisti iz Srbije, atakođe i iz Makedonije i Bosne i Hercegovine su isticali da je njihova republikaprinuđena da ispod realne tržišne cene prodaje električnu energiju, sirovine ipoljoprivredne proizvode zapadnim republikama, koje tako ekološki ne zagađujusvoj prostor a uživaju status privilegovanih kupaca. Suprotno njima, nacionalističkizagriženi ekonomisti iz Slovenije i Hrvatske isticali su suprotne teze da su upravonjihove republike ekonomski eksploatisane od strane neradne i nesnalažljive “braće”iz jugoistočnih krajeva zemlje.. Poseban ubojit prigovor “zapadnih” ekonomista jebio da Slovenija i Hrvatska, zahvaljujući svom povećanom nacionalnom dohotkuper capito (po glavi stanovnika), natprosečno mnogo novca izdvajaju u zajedničkujugoslovensku kasu, sa kojim novcem se finansiraju fondovi za razvoj nerazvijenih(jugoistočnih) područja i izgrađuje glavni grad zemlje “srpski” Beograd. Umeđusobnom razračunavanju “upućenih” a nacionalistički ostrašćenih ekonomistabilo je mnogo niskih udaraca, koji su rušili temelje zajedničke države SocijalističkeFederativne Republike Jugoslavije.Političari nacionalisti koji su preuzeli vlast u pojedinim republikama i pokrajinamadobili su u svojim toksičnim nacionalističkim nastupima snažnu idejnu podršku odstrane “objektivne” ekonomske nauke, što je proces rastakanja i uništavanjazajedničke države dodatno ubrzalo. Usledili su građanski ratovi, a zatim iintervencija NATO alijanse na ostatke propale države. Ekonomska elita iz naučnihinstituta i sa univerziteta se u tom periodu privremeno primirila i ućutala. Ovo izrazloga jer su izvesni predstavnici te elite više podsvesno nego svesno osećali da ioni snose odgovarajuću odgovornost za propast ranije ekonomski uspešne i uglednedržave. Samoupravljanje u tom periodu više niko nije pominjao. Tražila su se i našlanova ideološka i dogmatska doktrinarna rešenja, koja su javnosti najavljivala da sevidi svetlost iz zamračenog političkog i privrednog (ekonomskog) tunela. Svitala jenova zora neoliberalne tržišno otvorene, ali i nezaštićene, nacionalne ekonomije.
NOVE “DEMOKRATSKE” PROMENE I VRAĆANJE VLADAJUĆEEKONOMSKE DOKTRINE NA POČETAK
Posle oktobarskih promena, kada je promenjen režim tragičnog SlobodanaMiloševića, nove vlasti tzv. Demokratska opozicija Srbije (tzv. DOS), krenule suubrzano i agresivno na afirmisanje novog koncepta ekonomske nauke i struke.Shodno novim ideološkim opredeljenjima rekonstruisani su privreda i društvo na
6 | Bećir Kalač, Anđela Mikić
tzv. “reformskim” i “demokratskim” osnovama. U doktrinarnom smislu reč je ozatvaranju ideološkog kruga kretanja i lutanja ekonomske nauke i struke i sve sevratilo na početak na način kako su ekonomska nauka i struka razvijani i afirmisaniu periodu između dva svetska rata. Vraćen je i reafirmisan koncept “starog dobrogkapitalizma”. Shodno navedenom naučni i drugi stručni radovi, kao i univerzitetskiudžbenici prazne se od prevaziđenih ideoloških tema i modela samoupravljanja iispunjavaju novim “modernim” idejama poniklim iz tradicija zapadne naučne misli,posebno artikulisanim u SAD i Velikoj Britaniji. Nacionalna ekonomska naučnaelita Novog Doba (New Age) lako se odrekla ideja Karla Marksa i drugihsocijalističkih teoretičara, čije su se ideje zasnivale na kritici kapitalizma, kaotipično eksploatatorskog društva. Većina tzv. režimskih univerzitetskih profesija izoblasti ne samo ekonomskih, već i drugih društvenih nauka ne vidi više u novomneoliberalnom kapitalističkom, nikakve elemente eksploatacije i obespravljenosti.Reč je posebno o onima, koji svoje finansijske prinadležnosti i svoju akademskukarijeru grade na dobro plaćenim fakultetima sa više upisanih studenata, kojisvakako,“što je prirodno”, plaćaju izdašnu školarinu da bi mogli nesmetanostudirati. Koncept besplatnog studiranja odbačen je u mislima i radovima ovihprofesora, čemu ide u prilog i stanje u oskudnom državnom budžetu, iz koga sepokriva deo troškova za plate i materijalne rashode visokoškolskih organizacija.Mora se, međutim, ukazati i na činjenicu da svi profesori i naučni radnici nisupristalice i apologete konstituisanog sistema tržišno otvorene privrede ineoliberalnog kapitalizma. U javnim nastupima i u stručnoj štampi sve češće sepojavljuju oštre kritike ovog sistema, koji je brzopletim i neselektivnimprihvatanjem i uvođenjem od strane vladajućih garnitura, koje se periodično menjajuod oktobarskih promena (ali ne menjaju ideološki koncept vođenja privrede idruštva), zemlju doveo u ozbiljnu ekonomsku, socijalnu i uopšte društvenu krizu.Zametak opozicije vladajućoj ideologiji, doktrini i dogmi je već stvoren, a u kompravcu će se stvari odvijati ostaje da se vidi. Oficijelna ekonomska elita je većzbunjena, ne snalazi se, ne nudi nove razvojne alternative i operativno se angažujena “glancanju” očito već prevaziđenih neoliberalističkih ideoloških stavova i modelaprivrednog i društvenog razvoja.
ZAKLJUČAK
Kratak prikaz puta kojim se kretala, a i sada se kreće ekonomska nauka i struka, nesamo u zemljama koju su nastale na području bivše Jugoslavije, već i u mnogimdrugim zemljama Evrope i savremenog sveta, ukazuje na veliku emocionalnu iideološku podložnost doktrinarne ekonomije doktrinarnoj ideologiji. Otvoreno jepitanje da li je reč o upornom traženju optimalnih opcija makroekonomskog razvojaili je reč o doktrinarnom lutanju, u kome njegove pravce ne određuje ekonomskanauka i struka, već određuju centri političke i finansijske moći koji imaju svojaposebna ideološka opredeljenja. Zadnje otvoreno, a svakako i jeretičko, pitanje kojese nezaobilazno postavlja u vezi predmetne teme glasi: ”Da li su ekonomska nauka istruka samosvojni činioci i subjekti privrednog i društvenog razvoja, ili su samo
Ideologija i ekonomija - međusobna određenja | 7
sluškinje vladajuće ideologije, koja ih kreira i menja prema svojim potrebama?”Odgovor na postavljeno pitanje ostavljamo čitaocu.
BIBLIOGRAFIJA
1. Bordo Michael, Alan M. Taylor and Jeffrey G. Williamson: “Globalization inHistorical Perspective”, University of Chicago Press for the National Bureau ofEconomic Research.
2. Aykut Dilek and Selin Sayek: “The Role of the Sectoral Composition of ForeignDirect Investment on Growth”, Unpublished: World Bank, Washington, 2005
3. Cornelius Peter K. and Bruce Kogut: “Corporate Governance and Capital Flows in aGlobal Economy”, Oxford University Press, New York, 2013
RESUME
There are little serious studies devoted to analyze the mutual interactionalrelationships that are established between ideology and economics. It usually startsfrom the standpoint that these are separate concepts that almost only to a lesserextent touch each other and that they are not worth studying it in detail. Is it reallyso?The brief overview of the way in which economic science and profession hasmoved, and is now moving, not only in countries of former Yugoslavia, but also inmany other countries of Europe and the modern world, points to a high emotionaland ideological submission of the doctrinal economy to doctrinal ideology. Itremains an open question whether this is a persistent search for the optimal optionfor macroeconomic development or is it a doctrinal wandering, in which thedirection is not determined by economic science and profession, but determined bpolitical and financial centres of power that have their particular ideologicalorientation. The last open, and certainly heretical, question that unavoidably arisesregarding the subject matter reads as follows: "Are economic science and professionautonomous factors and subjects of economic and social development, or are theyjust maids of a ruling ideology, which creates and changes them according to theirneeds?" The answer to this question is left to the reader.