İYİ VE ETKİLİ YAZMAK

İYİ VE ETKİLİ YAZABİLMEK VE

KONUŞABİLMEK İÇİN GEREKLİ ÖZELLİKLER

1) Gözlem yapmak

2) Düşünmek

3) Okumak

4) Ana dili iyi kullanmak

1) Gözlem Yapmak:

• Gözlem; bakmak değil görmek, doğanın canlı cansız bütün unsurlarını, ayrıntılarıyla

görmek demektir. Gözlem; doğru görmeyi, doğru tanımayı öğretir.

• Bir şeyi iyi anlayabilmek için onun kendi kendine ortaya çıkan türlü belirtilerini

gözden geçirmek işine "Gözlem" denir. Gördüklerimizi anlamak ya da anlatmak için

gözlem yapılır.İnsanların çoğu, kendilerinin iyi birer gözlemci olduğunu

söylemelerine karşın, iyi yazı yazamaz ya da etkili konuşma yapamaz.

• Öz eleştiri yapıldığı takdirde görülecek ki, insanlar; başta aile olmak üzere, çevre,

okul ve en yakın arkadaşları hakkında ayrıntılı bilgilere sahip değildir. Oysaki,

önceden derinlemesine yapılan gözlemler, çevre ve kişilerle uyumu kolaylaştıracak,

iletişimi hızlandıracaktır.

Bir dilencinin sokak aralarında, dolmuş kuyruklarında dilenmesini; hele hele dilenmekten

utanan yoksul insanların toplumla ilişkilerini, ruh hâllerini gözlem yapmayan bir insan,

nasıl "yoksulluk" konusunda yazı yazabilir, konuşma yapabilir?

Öyleyse, hangi konuda yazı yazmak, konuşma yapmak istiyorsak; o konuyla ilgili

önceden gözlemlere sahip olmalıyız. Bu düşüncelerden hareketle; siz de, ailenizi,

çevrenizi, öğretmenlerinizi, arkadaşlarınızı kolay iletişim ve başarılı olmak için

mutlaka gözlem yapmalısınız.

2) Düşünmek (fikretmek = tefekkür)

• Yazı yazmanın temelinde düşünme yatar. Okuduğumuz bir eser ya da

parça, kafamızda birçok düşünceler yaratır. Dış dünyamızda

gördüğümüz canlı ve cansız bütün unsurlar, kafamızda birtakım

düşünceleri ve hayalleri canlandırır. Görülen, duyulan, okunan,

incelenen somut ve soyut bütün kavramların bağlantıları, düşünce

içerisine girer. Düşüncelerimizi açık, ilgi çekici, canlı bir biçimde ortaya

koymalıyız. Düşünme, iç gözlem ile elde edilir. Gözlem; dışarıyı

görmek, düşünme ise içimizi incelemek ve görmek demektir.

• Sağlıklı düşünemeyen, düşüncelerinde plân yapamayan bir insan,

nasıl iyi ve güzel yazı yazsın? Nasıl etkili konuşma yapsın? Öyleyse, bir

konu ya da olay hakkında yazı yazmadan, konuşma yapmadan önce

mutlaka düşünmeliyiz. Yazacağımız ya da konuşacağımız duygu ve

düşüncelerimizle ilgili, ayrıca bir plân yapmalıyız.

3) Okumak

• "Ben aydınım" diyebilen bir insan; en az günde bir gazete, haftada bir dergi,

ayda bir kitap okumak zorundadır. Düzenli olarak ayda bir kitap okuyan

birisi elli yılda altı yüz kitap okur. İnsanlık tarihinin başlangıcından

günümüze kadar yazılmış milyonlarca kitap içinde altı yüz kitabın önemi ne

kadardır?

Her çeşit kitabı düzenli aralıklarla okuyanlarla, hayatında eline hiç kitap

almamışlar arasındaki fark; beyaz renkle siyah rengin arasındaki fark gibidir.

Birisi bilim ve aydınlık, diğeri ise cehalet ve karanlıktır.

Her şeyden önce, okumayan insanın kelime hazinesi gelişmez. Bu durumda

sınırlı sayıda kelimelerle hangi duygu ve düşünceler etkili bir şekilde

anlatılsın?

Yazarlar, şairler ve sanatkârların düşüncelerini daha iyi anlayabiliyoruz. Çünkü,

kelime hazineleri büyük. Çünkü, onlar okumaya önem veren, okumanın

insan için bir üstünlük olduğunu kavrayan kişilerdir. Bilgili ve bilinçli aydın

olabilmenin yegâne yöntemi okumak, çok okumaktır.

Doğal olarak, yazılı ve sözlü kompozisyonda başarının önemli sırlarından birinin

de düzenli okumak olduğunu unutmamak gerekir.

4) Ana Dili İyi Kullanmak

• Günümüzde, insanların çoğunun dört yüz - beş yüz kelimeyle konuşup

anlaştığı bir gerçektir. Aydınların pek çoğu ise ortalama üç bin - beş bin

kelimeye işleklik verebilmektedir. Bu durum, ana dilini iyi kullanmakla ilgili

önemli bir toplumsal kusur olarak görülmektedir. Çünkü, toplumun

yönlendirici ve yöneticisi durumundaki aydınlar, en az on beş bin - yirmi bin

kelimeye işleklik kazandırmak zorundadır.

Bu gerçekler ışığında; etkili ve güzel yazı yazmak ve konuşmak için ana dili iyi

bilmek gerekir. Bu ise, dil bilgisi kurallarının ve anlatım bozukluklarının

bilinmesini zorunlu kılar.

Gözleme değer veren, plânlı düşünen, sağlıklı okuyan ve ana dilini iyi kullanan

insan; üstün bir ifade yeteneğine sahip olur. Bu dört önemli özellik,

birbirleriyle yakından ilgilidir. Birinin yokluğu, diğerlerinin yokluğuna yol

açar. Bu nedenle, dört özelliğe de aynı şekilde önem verilmelidir.

•YAZMA AŞAMALARI

Yazmaya Bağlı Evreler (Anlatım Süreci)

YAZMA GELŞİM SÜRECİ

•Yazma öncesi hazırlık

•Taslak oluşturma

•Düzenleme

•Düzeltme

•Paylaşım

CÜMLEDE ANLAM ÖZELLİKLERİ

•Öznel anlatım: Düşüncenin, ifadenin “bence”sidir.

• “Ardahan’ın kışlarını çok seviyorum. Bir başka oluyor, bebmeyaz rengiyle Yalnızçam dağları.”

• Nesnel anlatım: Doğruluğu ve yanlışlığı kişiye göre değişmez.

• “Bu hikayenin ana karekteri Kırmızı Başlıklı Kız’dır.

• Konu

Üzerinde söz söylenen, yazı yazılan, sanat eseri oluşturulan duygu, düşünce, olay, sorun, ya da duruma konu denir. Konu olmadan yazı olmaz. Konu; yaşamın her kesitinden, toplumun her kesiminden seçilebilir.

Konunun ana maddesi: Konuyu oluşturan varlık, olay, düşünce ya da sorundur.

Konunun bakış açısı: Konunun ana maddesinin hangi yönden değerlendirileceğidir. Kişisel, toplumsal, sanatsal... gibi.

Yazı türü: Bir konu makale, fıkra, mektup, şiir, öykü, anı... gibi türlerden her hangi biriyle anlatılabilir. Buna yazar karar verir.

Konu Türleri

• Toplumsallık Bakımından Konular: Bu bakış açısıyla öznel sorunlara dayandırılmış

konulara bireysel konular denir. Böyle yazılarda yazar kendi kişisel özelliğini yazı ile

dışa vurur. Toplumun tümünü ya da bir bölümünü ilgilendiren konulara toplumsal

konular denir. Böyle yazılarda yazar toplumun tümünün ortak sorunlarıyla ilgilenir.

• Yerellik Bakımından Konular: Bir bölgeyi ilgilendiren konulara yerel konular denir.

"İçanadolu Bölgesi Tarımında Verimliliğin Artırılması İçin Birkaç Öneri" gibi bir yazı

yereldir. Konu "Türkiye Tarımında Verimliliğin Artırılması İçin Birkaç Öneri" olsaydı

ulusal konu olurdu; Bir konu bütün dünyayı ilgilendiriyorsa böyle konulara evrensel

konular denir. "AIDS'ten Korunma Yolları" gibi bir yazı evrenseldir.

• Somutluk Bakımından Konular: Bir konu nesnelse, beş duyu organıyla algılayabilecek

nesneleri kapsıyorsa somuttur; bir konu nesnel değilse, beş duyu organıyla

algılanamayacak kavramları kapsıyorsa soyuttur.

Konunun Sınırlandırılması

• Konu seçiminde çoğu kez özgür olunamamakla birlikte, konuya bakış açısı seçme ve

sınırlandırma bütünüyle yazarın kendine kalmıştır.

Konu sınırlandırılmaz ise düşünceler her paragraf için ayrı ayrı yani dağınık olur,

toparlanamaz. Sınırlandırılmadan yazılmış yazıları anlamak da güçtür. Konu

sınırlandırıldıkça açıklık kazanır. Sözgelimi, çocuklar üzerine pek çok yazı yazılabilir,

fakat konu "çocuk" olarak verilirse hiç bir şey yazılamaz, çünkü çok genel bir konudur.

"çocuk"u önce ülke ile sınırlayalım: Türkiye'de çocuk. Sonra yaş ile sınırlayalım: 13-15

yaş grubu. "13-15 yaş çocukları" da konu olamaz, konu hâlâ sınırsız. "Sanayide çalışan

çocuklar" diye çocuk sınırını çizelim. Üzerinde düşünülecek sorun ne? Sorun "suç

işleme nedenleri" olsun. Her nedenin bir ilişki kaynağı vardır: Aile ilişkileri, mahalledeki

arkadaşlık ilişkileri, konu komşu ilişkileri, iş çevresinde usta-çırak ilişkisi, çıraklar arası

ilişkiler... Bunlardan "çıraklar arası ilişkiler"i seçelim. Şimdi konuyu toparlayalım.

Üzerinde araştırma yapacağımız konu "Türkiye'de Sanayide Çalışan 13-15 Yaş Grubu

Çocukların, Çıraklar Arası İlişkilerinde Suça Dönüşen Eylemleri".

• Konunun Ana Düşüncesi

Yazarı yazmaya iten asıl neden, yazının yazılış

amacıdır. Buna ana düşünce denir. Yazarın

amacı bu ana düşünceyi vermektir. Yazıyı

araç olarak kullanmaktadır.

• Bakış Açısı

Bir konu üzerinde birden çok kişiye yazı yazdırılsa, her

yazan kendine göre bir ana düşünce geliştireceğinden,

ortaya birden çok ana düşünce ve birden çok bakış açısı

çıkacaktır. Aynı olaya bir yazar olumlu bakarken, bir

yazar olumsuz bakabilir. Günümüzde "Türkiye'de

Kesintisiz Sekiz Yıllık Eğitim" için herkesin söyleyecek

birkaç sözü var, fakat kimseninki bir diğerinin aynısı

değildir.

• Konu Başlığı

Başlık yazının adıdır. Yazıyı okutan nedenlerden biri yazı başlığıdır.

İlginç bir başlık okuyucuyu meraklandırır, okuyucu bu merak ile

yazıyı okur. Onun için yazı yazarken içeriğinin iyi olmasına

dikkat etmenin yanı sıra o yazıya iyi bir başlık bulmak gerekir.

Başlık, düşünce yazılarında ana düşünceden çıkartılır. Ana

düşüncedeki konunun maddesi (Borsada Dalgalanma),

vurgulanan amaç (Dünya Barışı) ya da sanatlı bir yazımla

(Zeytin Dalı) ya da onları çarpıcı bir biçimde vurgulamaya

yarayacak maddenin sıfatı, eylemin zarfı; konuyu vurgulayacak

özlü bir söz (Devletin Fotoğrafı), bir deyim... konu başlığı olabilir.

Olay yazılarında başlık bulmak için malzeme çoktur.

Başlık kısa olmalı fakat konuyu tam kapsamalıdır.

Konunun Anlatımında Yardımcı Olan Diger Ögeler

• Yazmaya başladıktan sonra; yazar gerek konuyu daha iyi

anlatabilmek, gerek okuyucuyu etkilemek için konu ile ilgili

duygularını, hayallerini, düşüncelerini toparlamalıdır. Bu

düşüncelerini destekleyebilmek için kullandığı eşyaları,

olayları bir amaçta yani ana düşüncede birleştirmelidir.

Sonra yazar bunları düzene koyar, yani kâğıt üzerinde bir

plân (tasarı) yapar, yazacaklarını bu tasarıma göre

yerleştirir ve yazar.

• Duygu

• Düşünce

• Eşya

• Olay

• Hayal

• Amaç : Yazmanın öncelikle beş amacı vardır: a. Öğretme, b. Haber

verme, c. Savunma, d. Okuyanı kendi dünyamıza çekme. e.

Yazdıklarımızın kalıcı olmasını sağlama. Yazı yazmak için hazırlıklar

bittikten sonraki en vazgeçilmez amaç, o yazının bitirilip ortaya

çıkarılması olmalıdır.

• Konu seçiminde göz önünde bulundurulacak

özellikler şunlardır:

. Kişi, konu seçerken bildiği ya da ilgi duyduğu,

araştırma yapabileceği konuyu seçmelidir.

. Konu, geliştirmeye uygun olmalıdır.

. Konu, bilimsel gerçeklerle çelişmemelidir.

.Konu, türlü yorumlara yol açmayacak kadar

inandırıcı ve açık olmalıdır.

Yazıda Plan• Bir konuyla ilgili duygu, düşünce ve görüşlerimizi düzene koymaya

plân yapma denir. Yazar, yazmak istediği bir konuda ön

hazırlıklarını yaptıktan sonra, konu ile ilgili görüşünü destekleyecek

düşüncelerini düzene koyar. Yazısını artık bu plân çerçevesinde

yazar. Plânlı bir yazıda gereksiz bir cümle, hatta sözcük bile yoktur,

konu bütünlüğü sağlandığı için okununca kolay anlaşılır. Plân, yazar

için yazmayı, okur için okumayı zevk haline getirir, belleği düzenli

çalışmaya alıştırır.

• Plân yapma gereğini çevremizden öğreniyoruz; çünkü biz çok

düzenli, plânlı bir doğanın içine doğuyoruz. Tüm doğa olaylarının bir

düzeni vardır. Geceden sonra gündüz, ilkbahardan sonra yaz gelir.

Tohum ağaç olur, ağaç çiçek açar, meyve verir. Meyve olgunlaşarak

yine tohum verir. Bu düzen hiç değişmeden sonsuza dek bu sırayla

sürecek. Her söyleyeceğimizi ve yazacağımızı önceden

plânlamamız bu yüzdendir.

Plânın Bölümleri

Plân yapmanın amacı, yazıyı bölümlere ayırarak kolay anlaşılmasını sağlamaktır.

• Giriş/Serim

Yazının konusunun belirtildiği paragrafa giriş denir. Okuyucu bu bölümde yazıya çekilirse

sonrasını daha istekli okur. Çoğu kez giriş bir paragraftır. Bazen iki, üç paragraf

olabilir. Olaylı yazılardaki giriş paragrafı ya da paragraflarına serim denir.

Gelişme/DüğümKonunun gövdesi sayılabilen bölüm gelişme olduğu için bir yazıda en az iki üç paragraftır.

Bu paragraflar okuyucunun merakını artıracak, onu okumaya isteklendirecek biçimde

yazılmalıdır. Gelişme bölümü bitene kadar okuyucu yeni düşünce, görüş ve örneklerle

doyurulmalıdır.

Sonuç/ÇözümSonuç düşünce yazılarının son bölümüdür. Konu bu bölümde bir yargı ile biter. Okuyucuyu

asıl etkileyecek bölümdür. Onun için bu bölümün daha önceki giriş ve gelişme

paragraflarında anlatılanlara ters düşmemesi gerekir. Yeni bir düşünce öne sürülmez.

• Plân Türleri

Düşünce PlânıMakale, konferans, röportaj ve inceleme... gibi bütün düşünce değeri olan yazılarda

uygulanan plândır. Yapısı üç bölümdür; giriş, gelişme, sonuç.

Duygu PlânıKonu; duygu, hayal ve heyecan olarak ele alınacaksa duyguya dayalı plân yapılır. Sanat

değeri olan yazıların; günlük, anı, gezi, röportaj gibi düşünce yazılarının; haber,

mektup, rapor... gibi kimi yazışmaların içindeki paragraflarda uygulanan plândır.

Duygu kimi zaman en doruk noktadan başlatılır, kimi zaman da duygunun

kıpırdanışı, yoğunlaşması, doruk noktaya ulaşması, arkasından yaşanan durgunluk

ile işlenir. Başarılı bir anlatımda yazarın ya da şairin duyguları ile okuyucu ya da

dinleyicinin duyguları örtüşür. Böyle yazıları okurken ya da dinlerken kimi zaman

kahkahalarla güleriz, kimi zaman ağlarız, kimi zaman durgunlaşırız.

Olay PlânıSanat değeri olan yazıların tümünde; günlük, anı, gezi, röportaj gibi düşünce yazılarında;

haber, mektup, rapor... gibi yazışmaların içindeki kimi bölümlerde uygulanan plândır.

Yapısı serim, düğüm, çözüm olmak üzere üç bölümden oluşur.

PARAGRAF BİLGİSİ

• Herhangi bir yazının bir satır başından öteki satır başına kadar olan

bölümüne paragraf denir. Paragraf, geniş bir konunun belli bir bölümünü

ifade eden düşünce birimidir.

• Paragraflar, bütün bir konunun ayrı ayrı bölümlerini ifade eden, kendi içinde

de bütünlüğü olan birimlerdir. Bu bakımdan iyi düzenlenmiş bir paragrafta

cümlelerin açık, etkili ve birbirine bağlı olması gereklidir.

• Uzun bir yazının bölümlere ayrılmaması okuyucuyu yoracağı için yazıdaki

çeşitli ana fikirlerin birbirinden ayrılması paragraflarla mümkün olur.

Böylelikle yazının kolay okunması ve anlaşılması sağlanır.

• İyi bir paragrafın özellikleri

İyi bir paragrafta;

a) Temel cümle,

b) Yan cümleler (yardımcı fikirler),

c) Birlik,

d) Düzen,

e) Ölçü bulunur.

1. Temel cümle

• Paragrafta, işlenecek düşüncenin özünü oluşturan bir cümle

(temel cümle) mutlaka bulunur. Bu cümle, üzerinde

durulacak temel düşünceyi açıkça veya dolaylı yoldan ifade

eden bir cümle olabilir. Bu cümle paragrafın özeti olarak

değerlendirilebilir; ancak paragraftaki diğer cümlelerde

bulunan düşüncelerin hepsini kapsamaz.Temel cümle yazarın

üslûbuna göre, paragrafta değişik yerlerde bulunabilir: Önce

temel cümle yazılıp yardımcı fikirlerle geliştirilebileceği gibi,

açıklamalar yapıldıktan sonra, “işte buradan çıkarılacak

sonuç budur” dercesine paragrafın sonuna yazılabilir veya bir

başka yol olarak temel cümle paragrafta doğrudan doğruya

yer almaz, yazar bunu bizim bulmamızı ister.

2. Yan cümle(ler)

Temel cümle, yardımcı fikirlerle uygun bir tarzda, değişik metotlarla

açılarak geliştirilir. (Böyle olmasa, bütün paragrafların birer cümleden

ibaret olması gerekirdi.) Paragrafta; ortaya atılan temel düşünceyi,

aynı doğrultuda destekleyen yardımcı fikirlerle konu ve düşünce

bütünlüğü sağlanır.

Paragrafta işlenen konunun, düşüncenin özelliğine göre ana

düşünceyi açmak, geliştirmek için aşağıda sıralanan metotlar

kullanılabilir.

Tanımlama

Örnekleme

Karşılaştırma

Tanık gösterme

Benzetme

Tasvir

• 3) Birlik

• Paragrafta üzerinde durulan temel düşünceden, işlenen konudan

uzaklaşmamaya birlik denir.

• Meselâ bir yazıda sınıfın tanıtımı yapılacaksa; sınıfın konumu, ölçüleri, eşyası,

öğrencileri... her biri ayrı paragraflarda işlenmelidir

• 4) Düzen

Paragrafı oluşturan temel cümle ve yardımcı düşüncelerin, işlenen konunun

özelliğine göre bir sıraya konması gereklidir. İlginç fikirlerin ve

ayrıntıların mantıklı bir düzene göre sıralanması, okuyucunun paragrafı daha

kolay kavramasını sağlar.

• 5) Ölçü

• İyi düzenlenmiş paragraflar arasında düşüncelerin önemine göre

bir ölçü bulunur. Basit konunun işlendiği bir paragrafın uzunluğu ile

önemli bir düşüncenin işlendiği paragrafın uzunluğu aynı olmaz.

PARAGRAF ÇEŞİTLERİ

• Herhangi bir konunun farklı bölümlerini oluşturan paragrafları, yerine ve

özelliğine göre başlangıç paragrafı, giriş paragrafı, geçiş paragrafı,

gelişme paragrafı ve sonuç paragrafı  gibi çeşitlere ayırmak mümkündür:

• Başlangıç paragrafı: Uzun yazılarda konuya girmeden önce, o

konuyla doğrudan ilgisi olmayan fakat yine de onu aydınlatmaya

yarayacak düşüncelerin bulunduğu paragraftır. Başlangıç

paragrafı, yazının ilk paragrafı demek değildir ve her yazıda

olmaz.

Giriş paragrafı: Okuyucuyu konuya hazırlamak, düşünceleri (veya

olay yazılarında yeri) tanıtmak, onu okumaya

yönlendirmek amacıyla düzenlenen paragraftır. Bir anlamda yazının

vitrini olan bu paragrafın dikkat çekici bir

şekilde, iyi düzenlenmesi gerekir.

• Geçiş paragrafı: Özellikle, uzun yazılarda paragraflar veya bölümler arasında

ilgi kurmak için düzenlenen paragraftır. Bir paragraftan diğerine geçildiğinde

bazen arada bir kopukluk hissedilir. İşte bunu gidermek için iki paragrafı

birbirine bağlayan bir geçiş paragrafı düzenlenir.

Gelişme paragrafı: İşlenen konunun düşünceyi geliştirme yollarından istifadeyle,

çeşitli yönleriyle açıklandığı, geliştirildiği paragraftır. Yazıda giriş bölümünden

sonra yer alır.

Sonuç paragrafı: Giriş veya gelişme bölümündeki düşüncelerin kısaca

özetlendiği, ana düşüncenin hatırlatıldığı paragraftır. Usta yazarların

yazılarında genellikle bu paragraf bulunmaz. Çünkü yazar söyleyeceklerinin

hepsini daha önceden tamamlamıştır. Ancak, değerlendirmeyi okuyucuya

bırakmamak (onun yanılmasını önlemek) veya etkili bir biçimde yazıyı

tamamlamak anlayışıyla sonuç paragrafı düzenlenebilir.

ANLATIM BİÇİMLERİ VE DÜŞÜNCEYİ GELİŞTİRME YOLLARI

• İnsanlar gördüklerini, duyduklarını, düşündüklerini, tasarladıklarını

başkalarına anlatma gereği duymuşlardır. Bu aktarmalarda insanın belli bir

amacı vardır. Söyleyeceklerimizi amacımıza göre yönlendirir,

biçimlendiririz. Amacımız, söyleyeceğimiz değiştikçe anlatım biçimimiz de

değişir.

Anlatımdaki amaçları şöyle sıralayabiliriz:

Kavramları tanımlamak

Bir durum ya da karakteri incelemek

Bir düşünceyi aydınlatmak

Varlıkları belirgin özellikleriyle tanıtmak

Bir olayı aktarmak

Anlatım biçimleri

1. Açıklayıcı Anlatım

2. Tartışmacı Anlatım

3.Betimleyici Anlatım

4. Öyküleyici Anlatım