AKDENİz ÜNİvERSİTESi, AKDENİz DİL VE KÜLTÜRLERİNİ ARIŞTIRMA MERKEZİ

ARKEOLOJİ VE SANAT YAyıNLARı

•

LIKYA • •

INCELEMELERI I

Yayımlayanlar:

Sencer Şahin - Mustafa Adak

Ebru N. Akdoğu Arca, N. Eda Akyürek Şahin, Murat Arslan,

Nuray Gökalp, Fatih Onur, Burak Takrner ve NihaI Tüneı'in katkılarıyla

<tp ARKEOLOJİ VE SANAT YAYıNLARı

i ı

, , i

ARKEOLOJİ VE SANAT YAYıNLARı

Epigrafi ve Tarihsel Coğrafya Dizisi: i

LİKYA İNCELEMELERİ i

Yayımlayan ve Yöneten Nezih Başgelen

Kapak Tasarımı Lalehan Uysal

Baskı

Kanaat Basımevi 2002 İstanbul

ISBN: 975-6561-10-6

© 2002 Her türlü yayın hakkı saklıdır. Arkeoloji ve Sanat Yayınları

Hayriye Cad. Çorlu Apt. 3 i 4 Galatasaray, 80060, İstanbul Tel.: O 212 293 03 78 (pbx) Fax: O 212 245 6838

www.arkeolojisanat·com·/info@arkeolojisanat.com

Satış Mağazası / Kitabevi Yeniçarşı, Cad. Petek Han No: 321 A 80060 Galatasaraylİstanbul

TeL.: 0212249 92 26

İ(

iÇERiK

Sencer Şahin ÖNSÖZ 1

Sencer Şahin PAMFİL Y AlLİKY A SINIR KENTLERİ: OLBIA VE DİGERLERİ 9

Burak Takmer L YKIA OROGRAFY ASI 33

Fatih Onur ANTİK VERİLER IŞIGINDA L YKIA'NIN HİDROGRAFY ASI 53

Nihai Tüner L YKIA'NIN YERLEŞİM COGRAFY ASINDA YENİ LOKALİ- 63 ZASYONLAR

Ebru N. Akdoğu Arca LYKIA'LI BİR EUERGETES: OPRAMOAS 79

Nuray Gökalp OINOANDA'DAN BİR SOY: LICINNIl 91

N. Eda Akyürek Şahin ONİKİ TANRI'YA ADANMIŞ ADAK STELLERİ 103 Lykia'da Bir Geçdevir Kültü: Dodekatheoi

Murat Arslan 1. MlTHRIDATES - ROMA SA V AŞI 115 Rhodos ve Lykia'mn Durumuna Genel Bakış

Mustafa Adak L YKIA VE ROMA 129

KISALTMALAR VE LİTERA TÜR 137

RESİM KA YNAKÇASI 147

RESİM D1Z1Nİ 149

ESKİÇAG DİLLERİ VE KÜLTÜRLERİ BÖLÜMÜ HAKKINDA 150

. ~ 5 ~ 5 ~ J >ô 3 2 ~ :ı

!! :3 ? l)

~ ~ :i o .;

~

i. MITHRIDATES - ROMA SAVAŞı:

RHODOS VE L YKIA 'NIN DURUMUNA GENEL BAKıŞ

Res. 87. Pontos Kralı Mithridates VI. Eupator

MURAT ARSLAN

Pontos Kralı Mithridates VI. Eupator (M. Ö. 120-M. Ö.63), hiç şüphesiz, Roma'nın M. Ö. I. yüzyıldaki en kuvvetli ve en tehlikeli düşmanlarından biridir. Mithridates, M. Ö. 89 yılından M. Ö. 63 yılına, yani ölen e kadar, Roma'nın Doğu Akdeniz'deki egemenliğine karşı savaş­mıştırl . Özellikle I. Mithridates-Roma Savaşı (M. Ö. 89-85) sırasında, Küçük Asya ve Hel~ las'ta yaşayan Hellenlerin kurtarıcısı sıfatıyla aynen ikinci bir İskender gibi ortaya atılarak2 , .

Romalılar karşısında hiç de azımsanmayacak başarılar elde etmiş ve kısa bir süre için de olsa Roma'nın Küçük Asya'daki hakimiyetine son vermiştir3 .

• Haritalar, Mitchell, Anatolia adlı kitaptaki haritalar baz alınarak tarafımızdan oluşturulmuştur.

1 Roma' nın, M. Ö. i yüzyıldaki, Sulla, Murena, Lucullus ve Pompelus gibi ö~emli gener'allerinin kumandası . altındaki ordularla, Romalıların Küçük Asya'daki gerek müttefik krallıklar gerekse bağımsız kent devletleri birleşerek, M. Ö. 89-63 yılları arasında, Pontos Kralı Mithridates VI. Eupator' a karşı uzun savaşlar gerçekleştirmişlerdir. Fakat, yine de Pontos Kralı'nın azmini kıramartıışlardır. Mithridates ölene kadar Roma'nın en tehlikeli düşmanlarından biri olmayı sürdürmüştür.' Onun ölümüyle, parçalanmak üzere olan doğu devletlerini bir araya toplayıp Roma'ya karşı savaşmak fikri de son bulmuştur,

2 Glew, Selling of the King, 253 vd,; McGing, Foreign Policy, 99; 103; 105 vd,; ayrıca bk. Cic. Flacc. 25. 60.

3 De Souza, Piracy, 116,

116 Murat Arslan

Res. 88. Genel Görünüm

Mithridates'in, M. Ö. 89 yılında, Roma'nın Küçük Asya'daki müttefiklerinden Kappadokia Kralı I. Ariobarzaİıes'i ülkesinden uçüncü defa kovması4; Bithynia Kralı IV. Nikomedes'in ordusunu kılıçtan geçirmesis ve Roma Elçisi Manius Aquilius'un6 komutasındaki Roma ordu­sunu ağır bir şekilde yenilgiye uğratması7, onun Kappadokia8, Bithynia ve Mysia bölgelerini kolayca ele geçirmesine neden olmuştu9 . Daha sonra, M. Ö. 88 yılında, ordusunun ana bölü­müyle Phrygia'ya girmesi üzerineıo, Asia Valisi Gaius CassiusIl ve Quintus Oppiusl2 yöne-

4 Liv. perioch. 77; App. Mithr. 15; 57-58; Cass. Dio 31. 99.2; Eutr. v. 5. 1; Oros. hist. 6.2.1. S· . App. Mıthr. 18; Strab. 12.3.40 c. 562.

6 Roma Senatus'u, M. Ö. ıoı yılı consul'ü Manius Aquilius başkanlı~ındaki bir elçi heyetini, M. Ö. 90/89 yılında, Bithynia Kralı LV. Nikomedes ve Kappadokia Kralı Ariobarzanes'i tahtlanna. yeniden çıkartmakla görevlendirerek Küçük Asya'ya göndenriişti (Liv. perioch. 74 n. 3; App. Mithr. ll; lust. 38. 3. 1 -4).

7 App. Mithr. 19; Liv. perioch. 77; aynca bk. FGH III, 434 F 22.7 (= Memnon).

8 Liv.perioch. 77; App. Mithr. 15; 57-58; Cass. Dio 31. 99. 2; Eutr. v. 5.1; Oros. hist. 6.2. i.

9 App. Mithr. 20; civ. i. 55; Strab. 12. 3. 40 c. 562.

10 App. Mithr. 20.

II Cassius'un praenomen'i (= ilk adı) tartışmalıdır. Her ne kadar Cassius'un ön ismi Appianos (Mithr. ll; 17; 24; 112) tarafından Lucius olarak verilse de Livius (perioch. 74) ve lustinus (38. 3. 4) da Cassius'un ilk adı Gaius olarak geçmektedir. Aynca Cassius'un Nysa kentine yazdı~ı mektupta da (SIG3 II 741; lG xv-xvı 40;

Mithrillates-Roma Savaşı ve Lykia 117

timindeki Roma ordulan kralın karşısına çıkma cesareti dahi gösterememiş ve birbiri ardına ordulannın büyük bir bölümünü terhis ederek Güney Phrygia'ya çekilmişlerdi 13. Bunun üze­ri~e Phrygia kentleri ve kaleleri krala teslim olmuş l4; Cassius, Apameia Kybotos'u (= Dinar) terk ederek Rhodos'a kaçınış l5 Oppius ise, Laodikeia (= Goncalı) kentindeki kısa direnişinden sonra, hem kent hem de Romalıgeneral Mithridates tarafından teslim alınmıştır l6. Bu şekilde kral, kısa zamanda Roma'nın Küçük Asya'dakibütün topraklannın hakimiyetini eline geçir­mişti. Mithridates bundan sonra, Lykia, Pisidia ve Pamphylia bölgelerinde hala Pontos haki­miyetine boyun eğmeyen kentleri ele geçirmek üzere bazı generallerini güneye yolladı 17.

Böylelikle savaşın başlangıcından beri işbirliği içinde olduğu korsanlarla da yakın temasa geçme fırsatını elde edecek ve onlara donanma kurmalan için gereken her türlü yardımda bu­lunabilecekti 18.

--Kendisi ise, Maiandros Vadisi boyunca Ephesos (= Selçuk) kentine doğru ilerlemeye başla-

dı. Pontos Kralı; yolu üzerindeki kentlerden Tralleis l9 (= Aydın) ve Maiandros üzerindeki Magnesia20 (= Magnesia ad- Meandrum) gibi kentlerden büyük ilgi görerek ilerledi. Anadolu'daki kentlerin büyük bir çoğunluğu Mithridates VI. Eupator'a, memnuniyetle kapılannı açıp karşıladılar, onu içtenlikle kentlerine davet ettiler21 . Ephesos'lular, Pontos Kralı'nın gözüne girebilmek için, kentlerinde daha önce Romalılar onuruna diktikleri bütün heykelleri ve anıtlan yıktılar22. KraL, Ephesos kentine geldiğinde, Pontos Donanması'nın da

Sherk, Roman Documents, 260 vd. no. 48) ön ismi Gaius olarak yazılmış olup; söz konusu kişinin M. Ö. 96 yılı Consul'ü Gaius Cassius Longinus olduğu düşünülmektedir (Magie, Roman Rule, 208 n. 22).

12 Romalıların, Birinci Mithridates Savaşı'ndaki üçüncü generali olan Q. Oppius (App. Mithr. 17; 20), Reinach, Mithridate Eupator, 121; F. Münzer, RE XVIIIIL (1939) 740-741, S.v. Oppius (20) da, Cilicia propraetor'u (= daha önceden praetor'luk yapmış ey alet valisi) olarak geçmektedir. Diğer yandan, Ath. Deip. v. 47.211 vd.; 213 a; FGrH 87 F 36; n 245; III 268 (= Poseidonios 36; 41) göre, Pamphylia Bölgesi'ndeki Roma generali [cr'tpa't11Yoç na~J.(p'\}A.iaçl; Livius'a (perioch. 78) göre, -hangi eyalet olduğu bildirilmemekle birlikte­proconsul (= daha önceden consul'lük yapmış eyalet valisi); Licinianus (27) ise, onun legatus (= valinin vekili ya da yetkili temsilcisi) olduğunu ileri sürmektedir. Görüldüğü üzere Oppius'a ilişkin bilgiler birbirleriyle çelişmektedir. Yukanda sözünü ettiğimiz kaynaklar ışığında Oppius bizce, aynen, M. Ö. 102 yılında, Roma'nın doğu eyaletlerini ve haydutlar ve korsanlardan anndırmak üzere gönderilen Antonius gibi praetor unvanıyla (Liv. perioch .. 68; Cic. de Or. i. 82; aynca bk. Plut. Pomp. 24. 6), büyük bir olasılıkla, Pamphylia'da -ya da Kilikia~ görevlendirilmiş bir Roma generaliydi. Daha detaylı bilgi için bk. Magie, Roman Rule, 283 n. 12 vd.

13 . App. Mithr. 19; aynca bk. Welles, Royal Correspondence, 294 vd. no. 73-74; Sherk, Roman Documents,

260 vd. no. 48; McGing, Foreign Policy, 109. Küçük Asya Valisi Cassius, cesaretini tamamen yitirmiş, tecrübesiz ordusuyla, o sıralar kendilerine doğru yaklaşmakta olan Pontos Ordusu'nun öncü birlikleriyle karşılaşıp, IV. Nikomedes ve Aquilius'un durumuna düşmernek için, bu karan almış olsa gerektir. Diğer Romalı general Quintus Oppius'un Güney Phrygia'daki konuşlandığı yerleşime -Laodikeia- ilişkinolarak ise bk. App. Mithr. 20; Reynolds, Aphrodisias, 12 vd. doc. 2-3.

vd.

14 App. Mithr. 20; civ. I. 55; aynca bk. Veıı. n. 18.3; Oros. hist. VI. 2. 5.

15 App. Mithr. 24.

16 Liv. perioch. 78; App. Mithr. 20.

17 App. Mithr. 20. ~ 18 App. Mithr. 18-20; 58; 62; Liv. perioch. 77; aynca bk. Özsait, Pisidia Tarihi, 73; De Souza, Piracy, 116

19 Cic. Flacc. 25. 59; App. Mithr: 21.

20 App. Mithr. 21; aynca bk. McGing, Foreign Policy, III n. 110.

_21 Diod.37. 26; Cic. Flacc. 25.60-61; App. Mithr. 21.

22 App. Mithr. 21.

118 Murat Arslan -

kentin limanında demirlemiş olduğunu gördü. Bunun üzerine amirallerinden bazılannı çevre adalan zapt etmek üzere görevlendirdi. Bu sırada, Küçük Asya'nın her bölgesinden gelen elçi­ler Mithridates'i Küçük Asya'nın kurtancısı 23, Büyük Baba24 ve Yeni Dionysos 25 gibi unvanlarla selamladılar.

Pontos Kralı Mithridates VI. Eupator Dionysos'un bu zaferini alkışlayanlann başında Hellen kentleri geliyordu. Söz konusu kentler bunu zorunluluktan ya da korkudan değil, Romalıların Küçük Asya'daki sömürü rejiminden, yöneticilerin soyguncu idarelerinden ve vergi toplayıcılannın ezici boyunduruğundan kurtulmuş olmanın verdiği içten gelen samimi bir sevinçle Pontos Kralı'na bağlılık yemini ederek onun egemenliğini tanıyorlardI. Krala karşı duyulan bu memnuniyet onun cömertliğiyle daha da artıyordu . Durum öyle bir hal almıştı ki, -Roma yanlısı söylevIeriyle tanınan Sardeis'li (= Sart) ünlü hatip Diodoros Zonas, Küçük Asya'daki Hellen kentlerini Pontos hakimiyetine karşı isyan ettirmeye çalıştığında,

Anadolu'daki VI. Mithridates yanlısı hareketin kısa sürede nasıl önüne geçilmez şekilde yayıldığını gözler önüne sermişti26 . Bu sırada Mithridates ise, Hellenleri hoşnut etmek için hiçbir fırsatı kaçırınıyor ve gösterişli kararlar veriyordu. Örneğin, M. Ö. 94/93 yılından iti­baren her dört yılda bir kutlanan Mukieia27 festivalini düzenleyen Smyrna'lılara (= İzmir), M. Ö. 88 yılında, söz konusu töreni tesis edebilmeleri için para yardımında bulunuyordu. Böylelikle Mithridates, Romalılann düşmanı dahi olsa, dürüst ve şerefli bir insanın onuruna adanan kutsal bir festivale saygısızlık etmeyip, onun devam etmesi açısından elinden geleni yapıyordu28 . Aynca, Ephes~s'ta dünyanın yedi harikasından biri olarak kabul edilen Artemis Tapınağı'nın kutsal sığınma alanının (= asylon29 ) kapsamını (= temenos30) g~nişletiyordu.

ıskender'in, M. Ö. 334 yılında, bir stadion'a (= 600 Hellen adımı = 177.6~ı92.28m) çıkardığı bu alanı Mithridates , tapınağın çatısının köşesinden attığı bir okun düştüğü yere kadar

23 Cic. Flacc. 25. 60; Diod. 37. 26.

24 Cic. Flacc. 25. 60.

25Ath. Deip. V. 49 d = FGrH II 244 (= Poseidonios). Mithridates VI. Eupator:un Dionysos unvanını söz _ konusu savaştan önce de taşıdığına ilişkin olarak ayrıca bk.: M. Ö. yak. 1'20 yılında, App. Mithr. 10; M. Ö. 10211 yılında, Durrbach, Inscriptions de Delos, 215 vd. no. 133-134; Magie, Roman Ru1e, 1102 n. 31 ; McGing, Foreign Policy, 90 n. 5; M. Ö. 94/93 yılında, IDelos 2039; Durrbach, Inscriptions de Delos, 223 no. 137; Magie, Roman Rule, 1102 n. 31 ; McGing, Foreign Policy, 92 n. 18.

26Strab. 13.4. 9c. 628; ayrıca bk. Cic. Flacc. 24.57-25.61; Magie, Roman Rule, 215; Günaltay, Yakın Şark IV/2,352. .

27 M. Ö. 94/3 yılı Küçük Asya Proconsul'ü (= Valisi) Quintus Mucius Scaevola'nın publicanus'lann (= vergi toplayıcıları) Asia eyaletlerinde yaptıkları talanı önlemesi , rüşvet yiyen magistratus'ların (= devlet memurlan) işledikleri suçları cezalandırması ve adaletli yönetimi onun HeIIenler tarafından onurlandırılmasına ve bazı kentlerde adına (=,Mucius [Movıdeta]) festival düzenlenmesine neden olmuştu (Diod. 37. 5; 6. 1; OGlS 437-439).

28 Cic. Verr. II. 2. 51; ayrıca bk. Magie, Roman Rule, 173 vd. n. 48 ; McGing, Foreign Policy, 112 n. 115.

29 Antikçağ ' da bazı tapınakların yanlarında kutsal sığınma alanları bulunurdu. Eğer bir kişi , herhangi bir nedenden ötürü, söz konusu alana girip tanrının heykeline dokunursa tanrının korumas ı altına girerdi. Bu nedenle, kişilerin suçları ne olursa olsun, tapınağın kutsal sığınma alanı sınırları içinde (= asylon) onakimse dokunamaz ve zarar veremezdi. Kutsal sığınma alanları içindeki insanlara zarar verenlerin ise, hem tanrının hem de insanların gazabından kurtulamayacağına inanılırdl. Daha detaylı bilgi için bk. De Souza, Piracy, 69.

30 Bir duvarla sınırlanmış kutsal alan.

'v

Mithridates-Roma Savaşı ve Lykia 119

uzatıyordu31 . Kral böylece, halkın olduğu kadar din adamlarının da desteğini arkasına almış oluyordu. _

Pontos Kralı VI. Mithridates, kisa zamanda Küçük Asya'nın hakimi olmuştu. Kral Anadolu'da ilerleyişi sırasında pek az yerde direnişle karşıla'şmış, Romalı vergi toplayıcıları aşarcılarınağır vergileri altında ezilen halk her yerde Pontos Kralı'nı bir kurtarıcı gibi kar­şılamıştı 32 . Mithridates'e Küçük Asya'da direnen kentler genellikle Apameia33, Laodikeia34 ve Rhodos Adası35 gibi Roma generallerinin konuşlandıkları yerleşimlerle Aphrodisias36 gibi çevre kentleri ya da bazı bağımsız Pamphylia37, Paphlagonia38, Pisidia39 ve Lykia40 bölge­lerindeki kentlerdi. Söz konusu bölgeler o sıralar özgür ve özerk olduklarından, yani Roma'nın dostu ve müttefiki [<piAOÇ KUt cru~~uxoç] olan bölgeler ve kentler arasında yer almalarından dolayı civitas joederetae(= ittifak yapılmış devlet ya da kent) muamelesi görüyorlar ve Romalı vergi mültezimleriyle ~öneticileri tarafından sömürülmüyorlardı. Bu bölgeler, büyük bir ihtimalle, Roma'ya tributum (= vergi) ödeyerek onun yasalarına uyuyor ve Roma ihtiyaç duyduğunda onu askeri. yönden - karada asker denizde gemi vererek - destekliyorlardı. Bu bakımdan, Pontos Kralı'na karşı kendi özgürlüklerini savunmak için verdikleri savaşımlarında aynı zamanda Roma'nın düşmanı olan krallıkla da savaşınış oluyorlardı41 . Diğer yandan, Ionia Bölgesi'ndeki Magnesia ad Sipylum42 ile Karia kentlerinden Tabai43 ve Stratonikeia44 gibi, Roma'nın gücüne olan inançlarını kaybetmedikleri için, Romalılarla olan ilişkilerini ve müt­tefik durumlarını koruyarak Pontos Kralı'na karşıdirenen yerleşimIerin sayısı oldukça azdı45 .

31 Strab. 14.1. 23 c. 641. Söz konusu uzaklık bir stadion'dan biraz fazlaydı. 32 Diod. 37. 26; Cic. Flacc. 25.60; ayrıca bk. McGing, Foreign Policy, ıo9. 33 , J . .

App. Mıthr. 19; ayrıca bk. Strab.12. 8.18 c. 579.

34 App. Mithr. 20. Konuya ilişkin ola;ak bk. App. civ. ı. 55; ayrıca bk. VeH. II. 18.3; Oros. hist. VI. 2. 5.

35 Liv. perioch. 78; Diod. 27. 28; App. civ. JV. 71 ; Mithr. 24-27; ayrıca bk. Sherwin-White, Roman Foreign Policy, 124 n. ıo3 vd.;McGing, Foreign Policy, 113 n. 118; Günaltay, Yakın Şark IV/2, 362; Marek, Lykischer Bund,9 vd.; 16 vd.

36 Reynolds, Aphrodisias, 12 vd. doc. 2-3; Sherk, Rome and the East, 70 vd. no. 59a-59b; konuya ilişkin olarak ayrıca bk. App. Mithr. 17; 20.

37 App. Mithr. 20.

38 App. Mithr. 21. Paphlagonia'lılar Pontos Kralı'nın generaHerine uzun Süre karşı koyamadılar. Bu yüzcİen boyun eğmek ve Pontos hakimiyetini tanımak zorunda kaldılar. Söz konusu durum, SuHa ile Mithridates arasında M. Ö. 85 yılında yapılan Dardanos Andıaşması'nda hükme bağlanmış, Asia'yla birlikte Paphlagonia da Mithridates'ten alınmıştır (Plut. SUL!. 22-24).

39 App. Mithr. 20.

40 App. Mithr. 20-21. Lykia'lılar gerek Pontos Kralı'nın generaHerine, gerekse bizzat kralın kendisine karşı savaşmışlar; ayrıca, Rhodos Adası'na yardım göndermişl'erdir (App. Mithr. 24; ayrıca bk. Marek, Lykischer Bund, 9 vd.). Bununla birlikte, elimizde Lykia ' daki hangi kentlerinden direnip, hangilerinin Pontos'lular tarafından ele geçirildiği hakkında şu an için yeterli bilgibulunmamaktadır.

41 KaHet-Marx, Hegemony, 158 vd.; ayrıca bk. Akşit, Likya, 73.

42 Liv. perioch. 81; Paus. i. 20. 5; App. Mithr. 20-21.

43 OGIS II 442; Sherk, Roman Documents, 100 vd. no. 17.

44 App. Mithr. 21.

45 Küçük Asya' da,Pontos Kralı'na karşı ayaklanan kentlerden Magnesia ad Sipylum (Liv. perioch. 81; Paus, i. 20. 5) dış.ındakilerin Mithridates'e karşı olan savunmaları uzun ömürlü olmamış ve söz konusu yerleşimler Pontos generalleri tarafından zapt edilmiştir. Bu bakımdan, aynen Stratonikeia örneğinde olduğu gibi,

120

&ıaımos

\ Q.,

Slralonikeia e.

KARIA

. NiSyr~CJ . Telo~ .. ,. O'/7R"',,"' ... ,., Ir

Murat Arslan

AKDENiz

. Res. 89. Mithridates'in Rhodos ve Lykia seferine ilişkin genel görünüm

PHRYGIA

;Apameia M.ö.88

PISIDIA

Mithridates, M. Ö. 88 yılının ilkbahannda, Doğu Akdeniz'deki Pontos hakimiyetini tamam­lamak için Rhodos'luları kendi yanına çekmeye çalıştı. Fakat Rhodos'lular, daha önce Romalılardı;ın iyi muamele görmedikleri halde46, Pontos Kralı'nın başarılarının kalıcı olma-

Mithridates'e önemli miktarda savaş tazminatıyla haraç vermek ve kentlerinde bir Pontos garnizonu bulundurmak zorunda kalmışlardır (App. Mithr. 21).

46 Roma, M. Ö. 168 yılında, Makedonia Kralı Perseus'u yenm~sinden sonra Rhodos'un sadakatinden şüphelenerek onlara, M. Ö. 188 yılında, ' Apartıeia Andıaşması'yla bağışlamış oldukları Karia ve Lykia bölgelerini ellerinden almışlardı. Romalılar, M. Ö. 146 yılında, Korinthos'u tahrip ettikten sonra, Delos Adası'nı serbest liman ilan etmişler ve böylelikle Rhodos'un ekonomisini çökertrnişlerdi(Polyb. 28. 16; 30. 5. 12; Liv. 44-45; App. Mithr. 62; Syr. 44). .

Mithridates-Roma Savaşı ve Lykia 121

dığına inandıklanndan Mithridates'le müttefik olmayı kabul etmediler47. Rhodos'lulan Roma taraftan bir siyaset izlemeye iten nedenlerden birincisi, geçmiş deneyimlerinden edindikleri tecrübeler sayesinde, Roma'nın kendi saflannı bırakarak düşmanlanyla birleşenleri ve hatta tarafsız kalanlan er ya da geç şiddetli bir şekilde cezalandıracağını bilmeleriydi. İkincisi ise, o sıralar eski Küçük Asya Proconsul'ü Cassius'un, Manius Aquilius'un elçi heyetinden Mallius Malthinus48 ve beraberlerindeki birçok Romalının Rhodos'ta bulunmasıydı. Aynca, Delos Adası'nda olduğu gibi, Rhodos'ta da önemli ölçüde Romalı ikamet ediyordu. Bunlar, Rhodos'lulan eski müttefikleri Roma'dan aynımamaya teşvik ediyorlardı49.

Bu nedenlerden kral, Ege Denizi'nde hakimiyetini kabul etmeyen bazı adalar ve Rhodos'a karşı yelken açmak üzere önemli miktarda savaş gemisi ve kuşatma araçlantıın yapımına baş­laaı50 . Böylelikle, Roma'nın Doğu Akdeniz'deki en güçlü donanmaya sahip adasını kontrol altına alacak5I , gerek Küçük Asya'daki katliamdan kurtulan Romalılann sığındığı gerekse Lykia gibiS2, Pontos karşıtı güçlerin desteklediği son üs konumundaki adayı ele geçirerek Anadolu'daki hakimiyetini pekiştirecekti. O sıralar Pontos, Karadeniz ve Akdeniz'in en güçlü donanmasına sahipti. Aynca kral, Rhodos ve Romalılann AKdeniz'deki azı lı düşmanlan korsanlan53 da kendi yanına çekmeyi bilmişti.

Mithridates, M. Ö. 88 yılının yazında, Ephesos kentinde Rhodos'a karşı düzenleyeceği seferin hazırlıklannı büyük ölçüde tamamlayıp, Kos (= İstanköy) Adası'na doğru yelken açtı. Ada halkı Pontos Kralı'nı büyük bir ilgi ve sevinçle karşıladı. Daha sonra da adalannda bulunan Mısır Kralı X. Ptolemaios i. Aleksandros'un oğlunu, değerli sanat eserlerinden oluşan paha biçilmez eşyalar ve önemli miktarda parayla beraber Mithridates'e teslim etti54. Kral ise,

47 Roma, M. Ö. II. yüzyıldaki askerı başarıları sayesinde Akdeniz Dünyası'nın bir numaralı gücü haline geııruşti. Rhodos'lular M. Ö. II. yüzyılda Romalıların, Seleukos Kralı III. Seleukos'u Küçük Asya'da bozguna uğrattıktan sonra nasıl aşağıladığını, Makedonia, Kartaca ve Pergamon kraıııklarını nasıl elde ettiğini, Heııas ve Numidia'yı ne şekilde istila ettiklerini biliyorlardı . çünkü Roma'nın söz konusu kraıııklarla yaptığı savaŞlardan bazılarında onun müttefiki olarak birlikte çarpışmışlardı (Arslan, Galatlar, 197 vd.).

48 lust. 38. 3. 4; 4.4; ayrıca bk. Sherwin-White, Roman Foreign Policy, 119 n. 88. Appianos (Mithr. 11), M. Ö. 90/89 yılında, Manius Aquilius'un başkanlığında Bithynia Kralı LV. Nikomodes ve Kappadokia Kralı i. Ariobarzanes'i tekrar tahtlarına çıkarmak üzere Küçük Asya'ya gönderilen heyet üyelerinden bahsedilir; (Mithr. 19) da Aquilius haricindeki üyelerin o sıralar Cassius'la birlikte olduklarından söz ederken, kuııandığı çoğul ifadelerden'söz konusu komisyonun en az üç kişiden oluştuğu ortaya çıkmaktadır. Ancak Appianos, bu kişilerden hiçbirinin adını zikretmez. lustinus (38. 3. 4; 4, 4) ise, Aquilius'un yanındaki komisyon üyelerinden sadece Mallius Malthinus'un adını verir, Fakat o dönemde Malthinus cognomen'ini (= lakap) taşıyan bir Romalı aristokrata rastlanmamaktadır. Bu bakımdan söz konusu kişinin Marius'un, M. Ö. 1081107 yılındaki, askeri tribunus'u (= komutan) ve M. Ö. 101 yılında consul'luğu paylaştığı, Titus Manius Maİıcinus olduğu düşünülmektedir (Saıı. lug. 73. 7; Cic. de Or. 2. 196). Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Sherwin-White, Roman Foreign Policy, 119 n. 88.

49 Liv. perioch. 78; ayrıca bk. Günaltay, Yakın Şark IV12, 362.

50 Sherwin-White, Roman Foreign Policy, 124 n. 103 vd.; McGing, Foreign Policy, 113 n. 118.

51 De Souza, Piracy, 118.

52 App. Mithr. 20-21; 24; ayrıca bk. Marek, Lykischer Bund, 9 vd . .

53 Kallet-Marx, Hegemony, 229 vd.; ayrıca bk. De Souza, Piracy, 116 vd.

54 Xl. Ptolemaios II. Aleksandros'un anneannesi III. Kleopatra, yak. M. Ö. 102 yılında, genç prensi önemli miktarda parayla birlikte Kos'lulara emanet etmişti. Ayrıca, kendisine ait, değerli sanat eserleri, kıymetli taşlar ve ziynet eşyalarından oluşan mücevheratı bütün hazinesiyle birlikte Kos Adası'na yoııarnıştı (App. Mithr. 23;

--

122 Murat Arslan

bu değerli rehineyi, kra1iyet hazineleriyle birlikte Pontos'a gönderdi55 . Ayrıca, Yahudi bankerler tarafından adadaki kutsal tapınaklarda saklanan 800 talanton56 paraya da el koydu57 .

. Kos Adası'ndan elde ettiği büyük miktardaganimetle tatmin olan kral, adadaki Asklepion Tapınağı'nın kutsal alanına (= asylon) saygı gösterdi. Kos'luların tapınağın temenos duvarları içine sığınan Romalıları katletmemiş olmalarından dolayı onları cezalandırmadı58 . Khios Adası'ndan gelen müttefiklerinin de donanmasına katılmasıyla, M. Ö. 88 yılının yazında,

Mithridates memnuniyet içinde Kos'u terk ederek Rhodos'a doğru yelken açtı59 .

Rhodos'lular ise, bu sırada adalarında bulunan Romalıların ve Lykia'lı müttefiklerinin de yardımıyla, kentlerinin savunma duvarlarını sağlamlaştırınış, limanlarını tahkim etmiş, kuv-

i vetli donanmalarını elden geçirmiş ve inşa ettikleri savaş makinelerini kentlerinin stratejik açıdan önemli noktalarına yerleştirmişlerdi. Ayrıca Rhodos Adası, hem Küçük Asya'daki kat­liamdan kurtulan. İtaliklerin, hem de Anadolu'daki Pontos hakimiyetine karşıt güçlerin top­landığı bir üs durumundaydı. Eski Küçük Asya Proconsul'ü Gaius Cassius'un da aralarında bulunduğu önemli miktardaki Romalı mültecinin yanı sıra, Telmessos (= Fethiye) ve Lykia'nın birçok kentinden gelen askerlerle60, Khairemon'un61 oğulları gibi, Roma yanlısı _ Hellenler bu adada konuşlanmışlardı62 . Ayrıca, Lykia Birliği kentleri, gerekkendilerini büyük bir tehdit altında hissettikleri, gerekse Rhodos'lularla aralarındaki symmakheia (= müttefiklik) andıaşması uyarınca Patara'lı (= Gelemiş) Artapatos'un oğlu amiral Kreinolaos önderliğinde

115; 117; civ. I. 102; Ioseph. Ant. ı 3. 349). Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Sherwin-White, Ancient Cos, 138 n. 93 vd.

55 App. Mithr. 23; 115; civ. I. 102; Ioseph. Ant. 14. i i 2; ayrıca bk. App. Mithr. 117; Sherwin-White, Ancient Cos, 138 n. 296. .

.56 25. 86 kg. ağırlığındaki ağırlık ölçüsü. Antikçağ' da gen~ııikle para tartmak için kuııanılırdı ve bir talanton yaklaşık olarak 60 mna, 6.000 gümüş drakhma ya da 36.000 obolos'a eşitti .

57 Ioseph. Ant. 14. 112; ZPE 21, 183-188; ayrıca bk. Sherwin-White, Ancient Cos, 138 n. 297; 249 vd.

58 Tac. ann. 4. 14; ayrıca bk. Sherwin-White, Ancient Cos, 133 vd. M. Ö. 88 yılı ilkbaharında Pontos Kralı . Vi. Mithridates'in emriyle Küçük Asya'nın her yerinde aynı günde Romalılara karşı etnik bir temizlik yaşandı.

Tarihe Ephesos Akşamı olarak geçen söz konusu katliam sırasında, Romalıların büyük bir ço ğunluğu daha ne olduğunu anlamadan boğazlandılar. Galeyana gelmiş halk, toga giyen ve Latince konuşan ne çocuk, ne anne­baba, ne de köle için ayrıcalık yaptı. İtalik kanı taşıyan herkesi öldürdüler. Katliamdan kurtulmak amacıyla ;: tapınakların sığınma alanlarına -asylon- ve tanrı heykeııerine sığınan insanları da acımasızca katlederek kutsal yerlerin masumiyetini bozdular. O sıralar Pontos Kralı VI.Mithridates'in hakimiyeti altındaki bölgelerde, kan dökülmedik ne bir kent, ne bir tanrı tapınağı ne de bir konuk ocağı kaldı. Konuya ilişkin olarak bk. FGH 434 F 22. 9 (= Memnon); Cic. imp. ,en: Pomp . 7; Flacc. 25. 60; Leg. Man. 7; ll; Liv. perioch. 78; Plut. Sull. 24. 4; App. Mithr . .22; Cass. Dio 31. 101. i; 33.109.8-9; Vel!. 11.18. 1-2; Va!. Max. 9. 2; Flor. ep it. I 40. 6; Eutr. V. 5. 2; 3. 76. 3; Oros. hist. VI. 2. 2. Daha detaylı bi(gi için ayrıca bk. Mommsen, Rome, III. 278; Magie, Roman Rule, 216 vd. n. 36; Brunt, Man Power, 224 vd.; Günalta,y, Yakın Şark IV12, 355 vd.; Mitchell, Anatolia, 30; Bean, Ege Bölgesi, 15; Kallet-Marx, Hegemony, 153 vd.; Arslan, Galatlar, 136 n. 512.

59 Liv. perioch. 78 .

60 App. Mithr. 24.

61 Mesogis (= Cevizli) Dağları eteklerindeki bir Karia kenti olan Nysa'da (= Sultanhisar) yaşayan bu zengin Heııen: i. Mithridates-Roma Savaşı sırasında, M. Ö. 88 yılında, Laodikeia'da konuşlanan Roma ordusunun erzak ihtiyacını karşılamak üzere 60.000 modii (Modius -i : Roma'da tahıl ölçme birimi; i modius= 8.75 kg. Bu ölçüye göre, 60.000 modii= 525 ton) ağırlığında hububat yardımında bulundu. Konuya ilişkin olarak .bk. Sherk, Roman Documents, 260 v.d. no. 48; 1984,72 vd. no. 60; Bagnail - Derow, Documents, 89 vd. no. 49; McGing, Foreign Policy, 109. Khairemon'un ailesine ilişkili olarak ayrıca bk. Strab. 14. 1. 42 c. 649; SIG3 I 741; Welles, Royal Correspondence, 294 vd. no. 73-74.

62 Welles, Royal Correspondence, 295 vd. no. 74.

! i!i !ii i !i!!I! il! !

Mithridates- Roma Savaşı ve Lykia 123

bir sava~ . filosunu Mithridates'e karşı Rhodos saflarında savaşması için gönderdiler63.

Rhodos'lular öncelikle Kreinolaos komutasındaki Lykia'lıları Kos Adası'nı gözedemekle -napaqıuA.açav'ta oE ımı Krorov noA.tv - görevlendirdileı:64. Böylelikle, krahn donanmasının

- demir attığı' ve Rhodos'a saldırmak üzere son hazırlıklarını tamamladığı Kos limanındakiana karargahına ilişkin daha detaylı bilgi topla~aya başladılar65 .

Rhodos'lular, Pontos Kralı VI. Mithridates'in donanmasıyla üzerlerine doğru yelken açtığı haberini - Lykia'lı müttefiklerinden? - aldıkları zaman, amiralleri Damagoras'ı Rhodos do­nanmasının hafif ve hızlı teknelerinden oluşan bir filoyla, kralı karşılamak üzere gönderdiler. Daha sonra da, kralın adalanndaki konumunu zorlaştırmak amacıyla kentin çevresinde onun faydalanabileceği her şeyi tahrip ederek, kente çekildiler66 . Damagoras'ın amacı, Mithri­dates'in Rhodos kuşatması için mühimmat ve asker taşıyan nakliye gemilerine zarar vermek veya batırmak ve beklenen Pontos saldırısını geciktirmek ya da sekteye uğratmak olsa gerekti. Mithridates'in Kos'tan, Rhodos'a doğru yelken açarken takip edeceği en kolay rota, Knidos (= Deveboynu) Burnu'yla Nisyros ve Telos adaları arasındaki Karia sahilleri boyunca uzanıyor­du67• Bu bakımdan Damagoras, Ralikarnassos (= Bodrum) Yarımadası'nın açıklarında mevki almıştı'. Böylelikle hem Kos Körfezi içinde sıkışma hem de Pontos donanması tarafından çevrilme tehlikesine karşı filosunu güvence altına aldı. Söz konusu durum Rhodos'lulara bir yandan açık denize kaçabilme olanağı sağlarken diğer yandan da kralın Rhodos'a gitmesini geciktirmiş oluyordu. Bu nedenle çarpışma için, ~os ile Kalimnos adaları arasında,

Ralikarnassos Yarımadası'nın ucunda, Myndos (= Gümüşlük) Geçidi olarak adlandırılan bo­ğaz seçildi68 .

. Savaş Rhodos filosunun, kralın donanmasına cepheden ve sol kanattan saldırmasıyla başladı. Rhodos donanması sayı bakımından çok az olmasına rağmen, savaştıkları sulan iyi tanımaları, deniz tecrübeleri, taktik bilgileri, tam donanımlı gemileri ve iyi eğitilmiş mürette-

63 Marek, Lykischer Bund, 9 vd.; 16 vd. Patara'da bulunan ve Marek tarafından yayımlanan yazıta ait ilgili bölümler aşağıda verilmiştir:

KpeıvoAaov 'Ap·t(X1t<x-

4 tO'll TIatapea toV aL.pegevta Ert' autrov

atpanıYov aUtOKpatOpa Erti tTlç rtqı.<p9eicrrıç

'Poo{oıç a'll~~aXtaç UrtO tOı> KoıVOı>

trov A'IlKtroV eiç tov Evatavta rtoA.e~ov

8 rtPOç ~acrıMa Mı9pıMnıv Tr(rımX~evov

64 Söz konusu fiil - rtapa<p'llA.aaaro - burada korumaktan ziyade aynen Appianos'un (Mithr. 26) Rhodos kuşatması sırasında surlar üzerindeki nöbetçilerin gözetlemesine ilişkin olarak kulbindığı - ol. rtpo<pUA.aKeç aL.a9o~evoı - gibi Patara yazıtında da - rtapa<p'llA.açavta oe KaL. Koorov rtoAıv - ifadesi Kos Adası'nın Lykia'lılar tarafından korunmasından ziyade gözetIendi ği anlamında kullanılmı Ş olsa gerektir. Konuya ilişkin olarak bk. Marek, Lykischer Bund, LO no. 1; 19.

65 Lykia Birliği ' nin Patara'lı Artapates'in oğlu Kreinolaos komutasındaki Lykia filosunun iki amacı vardı. Bunlardan birincisi, Rhodos donanmasını Mithridates'e karşı verdiği savaşta güçlendirmek, ikincisi ise, düşmanın Kos Adası'ndaki karargahım dikkatli bir şekilde gözetlemekti. Marek, Lykischer Bund, 10; 19.

66 App. Mithr. 24.

67 Strab. 14.2. 15 c. 656; 19 c. 657.

68 App. N(ithr. 24; civ. 4. 7L.

124 Murat Arslan

batlan bakımından Pontos donanmasından üstündü69. Fakat kralın amiral gemisi quinque­remis'ten (= beş sıra kürekli gemi) Pontos donanmasının kanatlan genişleterek düşmanı çem­bere alma emri vermesi üzerine, Rhodos filosu çevrilerek imha edilme. tehlikesiyle karşı

. karşıya kaldı. Bunun üzerine savaşı bırakarak, hafif ve süratli gemileriyle hızla geti çekildiler. Kralın takibi, bu sulan iyi bilen Rhodos filosunu yakıdamaya yetmedi. Sonunda Damagoras komutasındaki savaş gemileri, Rhodos'un güvenli limanına sığındı ve kentin kapılan kapatıldı. Böylece, Rhodos'lulann söz konusu deniz harekatının stratejik gayesine vanldı. Kralın Rhodos'a ulaşması az bir süre de olsa geciktirilmiş ve düşman donanmasının gücü hakkında bir fikir elde edilmişti. Bu bakımdan, Mithridates, Rhodos sahillerine geldiğinde, kent, Romalı ve Lykia'lı müttefikleriyle birlikte kralı kuvvetli surlannın ardında karşılamaya hazırdı70.

Rhodos'lulann başkenti adayla aynı adı taşıyordu. Kent coğrafikonumu itibariyle, Küçük . Asya'nın güney kıyısındaki Loryma (= Bozburun) Yanmadası'nın karşısında; adanın ise, doğu bumundaydı. Deniz sulannın oydu ğu iki doğal koy ve kayalık bir sahil üzerinde tahkimli bir kaleye sahipti. Kapatılabilen limanlar ve tersaneler hem kuvvetli bir sur hem de kalın zincirlerle korunuyor; aynca savaş makineleriyle destekleniyordu. Kente ait dış limanlardan bazılan ise, gizli tutuluyor ve buralara kimsenin girmesine izin verilmiyordu. Kent yollan, su sistemi, silah ve erzak depolannın yerleşim düzeni açısından ideal bir plana göre inşa edilmiştP1. Diğer bir değişle Rhodos, gerek savaş gemilerini imal, teçhis ve tamir ettiği ter­saneleri, gerek gemi inşaatı açısından lüzumlu kereste, katran, keten, ip gibi ham maddeleri stokladığı erzak depolan, gerekse donanmasını ve mürettebatını kapatılabilen limanlar ve tahkimli surlar içinde ikmal ettiği istinat noktalanyla ideal bir kara üssüne sahipti.

Bu yüzden Mithridates önce, liman ağzına demirleyerek, kent yakınlannda kamp kurdu . . Daha ~onra da liman tarafından kente girmek için çeşitli denemelerde bulundu. Fakat, kısa süre sonra, yaptığı işin yararsızlığını kendi de anladı ve kenti hem karadan hem de denizden kuşatarak Küçük Asya'daki ağır silahlı askerlerin gelmesini beklemeye başladı. Bu arada Rhodos'lularla çarpışmaya devam ediyordu. Çünkü Rhodos'lular kentlerindeki Romalı ve Lykia'lı müttefikleriyle, bir yanda!! kendilerini surlardaki askerleriyle savunurken, diğer yan­dan dahızlı gemilerine ve tecrübeli denizcilerine güvenerek donanmalannı her an düşmana saldıracakmış gibi hazırda bekletiyor ve her fırsatta bir yarma harekatı düzenleyerek Pontos gemilerine saldınyorlardı72 . Böylelikle yavaş yavaş kralın kuvvetlerini yıpratmaya başladılar. Her ne kadar kral, Rhodos limanının ağzını ağır yük ve savaş gemileriyle kapayarak kenti ab­luka altına almış olsa da, bazen ters esen rüzgarlar bazen de tecrübesiz adamlannın disiplin dışı davranışlan, kuşatmanın Rhodos'lular tarafından zaman zaman yanımasına neden oluyordu. Aynca kral, uç sıra kürekli süratli teknelerini (= trieres73 ['tpırıprıç)) uzun süre denizde tutamıyordu. Çünkü, söz konusu tekneler basit bir biçimde, yalnızca kürek çekme ve

69. . Dıod~ 27. 28.

70 App. Mithr. 24.

71 Strab. 14.2.5-13 c. 652-655; ayrıca bk. Günaltay, Yakın Şark IVI2, 363 vd.

72 App. Mithr. 24-55.

73 Trieres, M. Ö. Vi. yUzyllın ikinci yarısındl\n itibaren uzun bir süre en çok kullanılan savaş gemisi niteliğindeki yeni bir tekne türüdür. Bu tekneye Latince'de triremis adı verilmekteydi. Kelime anlamı itibariyle üç sıra kürekli demek olan söz konusu hızlı savaş gemilerini, o çağın destroyerleri olarak kabul edebiliriz.

Konuya ilişkin ayrıntılı bilgi için ayrıca bk. Landels, Mühendislik, 157 vd.

Mithridates-Roma Savaşı ve Lykia 125

düşman gemilerine burunlanndaki ağır tunç mahmuzlanyla çarpma işlevleri açısından do­natılmış ve dengesiz olma pahasına hız için tasarlanmış savaş gemileriydi. Bu açıdan iyi hava ve sakin denize bağımlıydılar. Bu durum, trieres'lerle uzun süreli bir deniz kuşatmasını neredeyse olanaksız kılıyordu. Zira bu teknelerde subay kamaralan, mürettebat için savaş gö­rev yerleri, yiyecek deposu ya da mutfak yoktu. Bu yüzden trieres1erin denizde uzun süre kalmalan imkansızdı. Rhodos gibi bir kentin deniz kuşatmasında, Pontos trieres'lerinin günde en az bir defa ikmal için dönebilecekleri yakın bir kara üssüne ihtiyaçlan vardı 74.

Diğer yandan, nitelikli mürettebat eksikliği Pontos donanması açısı~dan en önemli sorundu. Donanmadaki eğitilmiş mürettebatın azlığı kısa süre içinde kendini çeşitli şekillerde gösterdi. Çünkü, savaş gemileri ne kadar iyi tasarlanmış ya da sayı bakımından ne kadar çok olurlarsa olsunlar, amaca uygun, iyi eğitilmiş ve morali yüksek mürettebata ihtiyaçlan vardı. Teknenin hızı ve manevra kabiliyeti kaptanın, dümencinin ve tüm gemi mürettebatın ortak uyumu soıiucunda ortaya çıkıyordu. Bunun yanı sıra, yalnızca birkaç insanın bile yanlış kürek çekmesi, bütün bir sıranın uyumunu bozarak geminin manevra yeteneğinin ve hız denetiminin bozulmasına neden oluyordu. Bu bakımdan, Pontos dönanması sayıca üstün olmasına rağmen süratli, manevra kabiliyeti yüksek, deneyimli ve iyi eğitilmiş gemicilerden oluşan Rhodosfi­lolan tarafından sıksık tuzağa düşürüıüyordu75 . Rhodos trieres1eri burunlanndaki ağır tunç mahmuzlanyla Pontos savaş gemilerine şiddetle çarparak ya teknelerini batınyor ya da bir takım kancalar vasıtasıyla kendilerini düşman teknelerine bordo bordoya yapıştırdıktan sonra onlan yedeklerine alarak limanlanna götürüyordu76. Bu arada zaman geçiyor ve yaz yerini sonbahara bırakıyordu. Yine bu çeşit çarpışmalardan birinde Pontos müttefiklerinden üç sıra kürekli bir Khios savaş gemisi şaşınp, yanlış bir manevra yaparak Mithridates'in beş sıra kü­rekli amiral gemisini (= quinqueremis) mahmuzladı. Kralın gemisinde önemli hasara yol açan bu tuhaf kaza, Mithridates'in neredeyse Rhodos'lular tarafından esir alınmasına neden oluyordu 77.

Bu sırada kralın kara kuvvetleri, ellerindeki nakliye gemileri trieres'ler eşliğinde Rhodos Adası'na doğru yelken açtılar. Fakat Kaunos (= Dalyan) açıklannda şiddetli bir fırtınaya yakalanarak, Rhodos sahillerine doğru sürüklenmeye başladılar. Kasırganın etkisiyle sular üzerinde oraya buraya dağılan Pontos gemilerini gören Rhodos'lular ise, mürettebatın ve as­kerlerin şaşkınlığından yararlanarak bütün güçleriyle onlara saldırdılar. Çünkü, Pontos Kralı için, gerek asker desteği gerekse savaş mühimmatı taşıyan bu tekneler aşın derece yüklen­mişti. Teknelerdeki aşın kalabalığa bir de şiddetli fırtına ve panik eklenince kaptanlar gemileri rotalannda tutmayı başaramadılar. Rhodos'luİar Pontos Kralı'na gönderilen nakliye gemilerinin bir bölümünü kolaylıkla ele geçirdiler, diğer bir bölümünü ise, ya hızlı savaş

74 Landels, Mühendislik, 164 vd.

75 Halkçı bir yönetim sistemine sahip olan Rhodos Adası'nda yoksul halkın erzak eksiklikleri varlıklı vatandaşlar tarafından tamamlanır; böylelikle hem yoksul kişi yiyeceğini sağlar hem de kentte, özellikle donanmanın kuvvetlenmesi açısından yetenekli mürettebat hiçbir zaman eksik olmazdı (Strab. 14. 2. 5 c. 653).

76 Diod. 27. 28 ; App. Mitiir. 25-26. Üç sıra kürekli tekneler deniz savaşı sırasında mahmuzlanarak delindiklerinde, savaş gemisi olarak tamamen yararsız hale gelmelerine rağmen diğer tekneler tarafından rahatlıkla yedeklerine. alınarak çekilebiliyor ve onarılabiliyordu (Thuk. 2. 83-92; daha detaylı bilgi için bk. Landels, Mühendislik, 163).

77 App. Mithr. 25. Kralozaman bu olayı önemsememiş gibi görünse de, daha sonradan Khios'lulardan bunun hesabını sormuştur (App. Mithr. 46-47).

126 Murat Arslan

gemileriyle mahmuzlayıp batırdılar ya da yaktılar ve yaklaşık 400 kişiyi esir alarak liman­lanna çekildiler 78.

Böylelikle kralın, Rhodos kuşatması önemli ölçüde sekteye uğratıldı. Söz konusu durum Mithridates üzerinde ters tepki yaptı. Kral, bir yandan kent üzerindeki kuşatmayı daha da şiddetlendirirken diğer yandan da surlara çıkmak için devasa büyüklükte bir savaş makine­sinin (= sambuke79 [craf..l~uK1l]) inşasına başladı ve onu iki geminin üzerine monte etti. Daha sonra da Rhodos surlannın daha alçak olduğu Zeus Atabyrios Tapınağı'nın yer aldığı tepeden, kente,gece karanlığında baskın yapmayı kararlaştırdı. Bu amaçla ordus,unun bir kısmını gemilere yükledi. · Plan, kralıiı gecenin karanlığında liman tarafından gemiler ve sambuke'yle saldınrken, kara ordusu düşmanın şaşkınlığından yararlanarak önemli kuvvetlerle müdafaa edilmediği haber verilen Atabyrios Tepesi'ndeki alçak surlara sessizce tırmanacaklardı. Fakat, Rhodos'lu nöbetçiler sessizce yaklaşan Pontos kuvvetlerini fark ettiler. Hücum başladığında ise, buranın birçok birlik tarafından güçlü bir şekilde savunulduğu ve karşı tarafın tuzağına düştükleri anlaşıldı80.

Fakat kral, şafakla birlikte hem karadan hem de denizden geniş kapsamlı bir saldınya başladı. Rhodôs'lular ve müttefikleri özellikle denizden Isis Tapınağı'nın yer aldığı duvarlara doğru yaklaşmakta olan heybetli sambuke'yi gördükleri zaman dehşete düştüler. Sambuke üzerinde aynı zamanda çalışabilen birçok savaş makineleri yer almaktaydı. Bu bakımdan Rhodos donanmasının bütün çabalan kentlerine doğru ilerleyen bu yüzen kuleyi durdurmaya yetmedi. Pontos askerleri ve tekneler sambuke 'nin muazzam cüssesinden yararlanarak surlara kadar rahatça ilerliyor ve duvarlara tırmanmaya çalışıyorlardı. Böylelikle kr~, kara kuvvetleri, donanması ve sambuke eşliğinde bütün gücüyle Rhodos surlanna hücum etti. Rhodos'lular bu sefer Pontos saldınsını geri püskürtemediler. Fakat, bu sırada beklenmedik bir şeyoldu. Rhodos duvarlan önlerine gelen sambuke'nin devasa kütlesi kendi ağırlığına daha fazla dayanamayıp çöktü81 .

Bütün çabalanna rağmen bu girişimin de boşa çıkması ve kış mevsiminin yaklaşmış olması nedeniyle Mithridates, iyi müdafaa edilen kente karşı ikinci bir saldın teşebbüsünde bulun­madı. Bunun üzerine, Rhodos donanmasını ve ada halkını serbest bırakmamak üzere ada çevresinde bir Pontos filosu bıraktıktan sonra, Lykia'nın güney kıyılanna doğru yelken açtı82 . Çünkü Lykia'lılar savaşın başından beri hem Mithridates VI. Eupator'un hakimiyetini tanı­mayarak, onun generalleriyle çarpışmışlar83 hem de kendisine karşı savaşan RhoCıos Adası'na yardım göndermişlerdi84 . Patara, Rhodos'tan sonra bölgedeki en önemli ikinci limandı. Aynca, Küçük Asya'daki en önemli ikinci donanma ve asker gücü Lykia Birliği'nin elinde

78 App. Mithr. 26:

79 Bazen sur duvarlanna çıkmak için inşa edile~ kuleye, bazen de bir gemiden diğerine geçmek için kullanılan köprüye verilen ad. Daha detaylı bilgi için bk. Polyb. 8. 4. 6; Plut. Marc. 15; App. Mithr. 26-27.

80 App. Mithr. 2.6.

81 App. Mithr. 27.

82 App. Mithr: 27; aynca bk. Liv. perioch 78; Magie, Roman Rule, 218 vd.; Sherwin-White, Roman Foreign . Policy, 125; Günaltay, Yakın Şark IV/2, 364 vd.

83 . App. Mithr. 20-21.

84 App. Mithr. 24; aynca bk. Marek, Lykischer Bund, 9 vd.; Arslan, Sulla, 33.

~

Mithridates-Roma Savaşı ve Lykia 127

olup, Patara söz konusu birliğin en önemli limanıydı85 . Bu yüzden Mithridates önce, Pontos hakimiyetine karşı direnen Patara kentini hem karadan hem de denizden kuşattı. Kısa süre sonra, savaş makineleri ve mancınıklar yapmak üzere Ksanthos (= Kınık) yakınlanndaki Letoon (= Kumluova) kutsal alanında Tannça Leto'ya adanmış ağaçlan kesmeye başladı. Kesim işine ancak rüyasında tannça tarafından durması eırtredilince son verdi. Daha sonra da gerek abluka altındaki kent,gerekse Pontos egemenliğine halen boyun eğmemiş Lykia yer­leşimlerine karşı savaşması için komutanlarından Pelopidas'ı Pontos ordusunun ve donan­masının bir bölümüyle birlikte burada bıraktı. Pontos donanmasının ana bölümü ise, Pergamon ve Propontis'e (= Marmara Denizi) doğru yelken açtı. Çünkü Mithridates, bu sefer de Romalıların Hellas'taki eyaletlerini ele geçirmeyi düşünüyordu. Kendisi ise, M. Ö. 88/87 yılı kışını geçirmek amacıyla Karia Bölgesi üzerinden, yeni kraliyet başkenti Pergamon'a doğru yola çıktı86.

Bu sırada, her ne kadar Karia'nın kıyı kentleri - Kaunos87, Knidos88 ve Kos89 - Pontos hakimiyetini kabul etmiş olsalar da, bölgenin iç kesimlerindeki kentlerden bazıları -Stratonikeia90, Tabai91 - hiHii Pontos Kralı'na karşı direniyordu. Bunun üzerine kral, büyük bir ihtimalle Telmessos üzerinden Physkos'a (= Marmaris) kadar sahil şeridini izledikten sonra, Karia'nın iç kısımlarından Pergamon'a giden yolu izlemiştir92. Stratonikeia'nın Pontos Kralı'na karşı olan savunması uzun ömürlü olmamış ve kuşatılan kent, Mithridates IV. Eupator ta­rafından güç kullanılarak işgaledilmiş ve Pontos Krallığı'nın hakimiyetine boyun eğmediği için cezalandınlmıştır. Bu yüzden Stratonikeia, krala karşı önemli miktarda savaş tazminatıyla haraç vermek ve kentlerinde bir Pontos garnizonu bulundurmak zorunda kalmıştır93 . Tabai kenti de Pontos Kralı'na karşı gelmiş; fakat, ~onunda o da bir şekilde Mithridates'e boyun eğmiştir94 . Kral daha sonra Stratonikeia'da gördüğü, Philopoimenos'un Monima adlı güzel kızıyla evlenmiş ve onu da yanına alarak, Hellas'a düzenleyeceği yeni seferin hazırlıklannı tamamlamak üzere Pergamon'a gitmiştir95 .

Sonuç olarak, i. Mithridates-Roma Savaşı (M. Ö. 89-85) sırasında, Mithridates VI. Eupator'un generallerine direnen; Pontos Kralı'yla çarpışan Rhodos Adası'na yardım gönderen ve bizzat kralın kendisine karşı savaşan Lykia Bölgesi'ndeki hangi kentlerin Mihthridıites ta-

85 Marek, Lykischer Bund, 16 vd.; aynca bk. Strab. 14.3.3 c. 665; 6 c. 666.

86 App. Mithr. 27; aynca bk. Sherwin- White, Roman Foreign Policy, 125.

87 Pluto Luc. 3. 3; aynca bk. App. Mithr. 23.

88 Pluto Luc. 3. 3.

89 App. Mithr. 23; P1ut. Luc. 3. 3.

90 App. Mithr. 21; OGlS II 441; Sherk, Roman Documents, ıo5 vd. no. 18.

910GlS II 442; Sherk, Roman Documents, 100 vd. no. 17.

92 CMAM Patara-Pergamon yolu.

93 App. Mithr. 21; aynca bk. Sherk, Roman Documents, 1 LO vd. no. 18; Hiln, Mithridates, 168 vd.

94 Karia'nın Phrygia sınınnda yer alan Tabai'ın, her ne kadar krala karşı gelen kentlerden biri olduğu biliniyor olsa da, onun ne zaman kral tarafından ele geçirildiği kesin değildir. Ancak kent, ya Mithridates'in Laodikeia'yı kuşattığı sırada, aynen Aphrodisias gibi, Roma Generali Oppius'u desteklediği için ele geçirilmiş ya da kral Stratonikeia'Yi işgal ettiği sırada Tabai kentini de boyunduruğu altına almıştır. Konuya ilişkin olarak aynca bk. OGlS II 442; Magie, Roman Rule, 234 vd.; Robert, Cme, 97 vd. no. -S; Sherk, Roman Documents, 101 no. 17.

95 App. Mithr. 21; 27.

128 Murat Arslan

rafından ele geçildiğine dair şu an için yeterli bilgiye sahip değiliz. Appianos'un konuya ilişkin ifadelerinden96 Pisidia, Lykia ve Pamphylia'nın Pontos Kralı'na karşı savaştıklan bilinmekte; fakat, söz konusu bölgelerden hangi kısımlann Mithridates tarafından işgal edildiği ve kralın generallerinin bu bölgelerde nerelere kadar ilerlemiş olduklan kesin olarak bilinmemektedir. Ancak, Lykia'ya gönderilmiş olan generallerin, bölgenin kuzeyindeki dağlık bölgeleri Pamphylia Ovası'nı çevreleyen dağlara kadar istila etmiş oldukları

düşünülmektedir97 . Aynı şekilde, Pisidia'nın müstahkem kentlerinden Termessos da Roma'ya gağlı kalarak Pontos kralına karşı direnmiş gibi gözükmektedir. Mithridates Kibyra kentini ele geçirdikten sonra Termessos kontrolündeki Yenice Boğazı'ndan geçerek Pamphylia'ya girmiş gibi gözükmektedir98. Mithridates'in bu geçiş esnasında, Termessos'un egemenlik alanını istila ederek önemli miktarda insanı esir almış olduğu, daha sonra Roma halkı tarafından çıkartılan lex Antonia de Termessibus99 adlı bir kararnameyle (= plebiscitum lOO) açıklığa ka­vuşmuşturıoı . Bu kararnameye göre Mithridates, Termessos'lu tutsaklan serbest bırakmak zorunda kalmış ve kentin tam bağımsızlığını kabul etmiştir. Lykia Bölgesi ise, Romalılar ta­rafından dostlan (<ptj.ouç) olarak selamlanmış ve onlara da bağımsızlıklan bahşedilmiştir102 .

Hatta, Lykia'lılann Kibyratis'teki Moagetes Hanedanlığı'nın ortadan kalkması üzerine, bir te­trapoUs ıo3 teşkil eden kentlerden Balboura, Bubon ve Oinoanda'yı, M. Ö. 82 yılında, Lykia , Birliği'ne dahil etmelerine izin verilmiştir. Bu şekilde Lykia'lılar, Pontos Kralı'na karşı savaştıklan ve Roma'nın yanında yer aldıklan için, özgürlüklerini devam ettirmekle kalmayıp, pir 'de bu şekilde egemenlikleri altında bulunan toprakları da kuzey yönünde genişletmişlerdir ıo4 .

96 App. Mithr. 20-21; 24; 27.

97 CIL 1589; Akşit, Likya, 88 n. 249.

98 Özsait, Pisidia Tarihi, 73; Çelgin, Tennessos Tarihi, 111.

99 Alınan bu kararname ya da yasaya Tennessos kenti için çıkanimış özel bir kanun yahut kararname gözüyle bakıldığından dolayı söz konusu isimle adlandırılmıştır. Büyük bir kısmı kayıp olan söz konusu yasanın kapsamı ve içeriğine ilişkin şimdiye kadar çeşitli fikirler ortaya atılmıştır. Daha detaylı bilgi için bk. Heberdey, RE V A. 1. (1934),749 v.d, s.v. Termessos; Özsait, Pisidia Tarihi, 76 vd.; Bean, Güney Kıyılan, 109; Çelgin, Tennessos Tarihi, 113 n. 414. Yasanın tarihine ilişkin olarak ise bk. Heberdey, RE VA. 1. (1934),749, S.v. Termessos; TAM III 1,4; Özsait, Pisidia Tarihi, 76 vd.; Jones, Cities, 130; Auloek, Münzen n, 46; Bean, Güney Kıyılan, 109; Çelgin, Tennessos Tarihi, 116 n; 425; Arslan, Sulla, 34 vd.

100 Roma'da ele geçen bu bronz levha için bk. CIL I (2) 2. 589; TAM III 1,4 vd.; aynea bk. Çelgin, Termessos Tarihi, 113 n. 412.

101 Akşit,Likya, 88 n. 249; Çelgin, Tennessos Tarihi, 111 n. 404.

102 App. Mithr. 61. Daha detaylı bilgi için bk. App. Mithr. 20; 24; 27; CIL I 589; TAM n 899; Magie, Roman Rule, 1385 n. 42; Hiln, Mithridates, 146 vd.; 162 n. 98.

103 Kibyratis, Balboura, Bubon ve Oinoanda kentlerinin oluşturduğu (dört kentlik) konfederasyon. Aynea bk. Strab. 13. 4. 17 e. 631.

104 Strab. 13. 4. 17 e. 63 i; aynea bk. Mommsen, Rome III, 295; Arslan, Sulla, 33.