huk qillqa llamkana

PAKARINA

PAKARINA

JORGE LUIS RAMOS MICALAY

MIGUEL MENDOZA GAMBOA

LUIS LLAMOCCA ARONE

ISIDRO CORDOVA MORALES

EUSEBIA SAPA CRUZ

VALENTIN GARCIA MOLINA

LUZ JOSELYN RAMOS ESQUIVEL

SONIA VELASQUE ZUÑIGA

ROGER RIPAS TOMAIRO

CRUZ SOFIA CAROLINA RENGIFO VENEGAS

JHULLIETT ANDREA ESCUDERO LUCIANO

DIANA ANALÍA ALVAREZ TARAZONA

PROMOCIÓN 2020

“JOSÉ MARÍA ARGUEDAS: SUMAQ SIMI RIMAQKUNA”






EUSEBIA SAPA CRUZ



LUIS LLAMOCCA ARONE

ROGER RIPAS TOMAIRO



HUK

LLAMKANAQILLQA

llamkana qillqa huk

Promoción 2020"José María Arguedas: Sumaq simi rimaqkuna"

Diana Alvarez, Valentín García,Sonia Velasque, Miguel Mendoza,

Jhulliett Escudero, Isidro Cordova,Luz Ramos, Luis Llamocca, Roger Ripas, Sofía Rengifo, Eusebia Sapa, jorge Ramos

llamkanaqillqaHUK

Biblioteca Alasita N.° 3

Promoción 2020 “José María Arguedas: Sumaq simi rimaqkuna”

Llamkana qillqa huk© Eusebia Sapa, Isidro Cordova, Sofía Rengifo, Miguel Mendoza, Luis Llamocca,

Valentín García, Diana Alvarez, Jhulliett Escudero, Sonia Velasque, Roger Ripas, Luz Ramos, Jorge Ramos

© Grupo Pakarina S.A.C. Pakarina Ediciones sello nisqampa Panamericana Norte km 26.5, H–8, dpto 201, Villa Cruz, Puente PiedraTeléfono: (51) (1)7195937 / 999427705 E–mail: [email protected]

Edición qawaq: Óscar Huamán

Edición allichaqwan qawaq: Dante Gonzalez Rosales

Qillqa allichaq: Óscar Huamán

Uyanpa llinpin: "Retamita" Bruno Portuguez Nolascopa

Qillqapa ukuntawan uyan ruwaq: Pakarina Ediciones

Huk ñiqin qillqa: setiembre killa, 2020 wata

Perú suyupa Biblioteca Nacionalnin Deposito Legalpa yupan N.° 2020-05721

ISBN: 978-612-4297-45-8

Peru llaqtapi rurasqa /Made in Peru

7

Llapan qawarichiy

Perú suyupi Covida-19 kasqamanta 9Eusebia Sapa Cruz

Covid-19 chayamusqan pachamanta quechua 11yachay virtualman tikrakusqamantaIsidro Córdova Morales

Wiñayniypawan puriyniypa yupin 13Valentín García Molina

Ayllumanta rakikuy 15Sofía Rengifo Venegas

Sura aqa ruway 17Sonia Velasque Zuñiga

Aqu urqupi ñakarisqaykumanta 19Luis Llamocca Arone

Huk llaqtapi yana uma kay 22Jorge Luis Ramos Micalay

Illariway 25Diana Analía Alvarez Tarazona

Wachakuymanta 26Jhulliett Andrea Escudero Luciano

8

Yuyarina mamallay 27Miguel Mendoza Gamboa

Kaysercha 28Roger Ripas Tomairo

¿Maypiraq kachkanki? 29Luz Joselyn Ramos Esquivel

9

Perú suyupi covida-19 kasqamanta(Eusebia Sapa Cruz)

Kimsa chunka hukniyuq diciembre killapi, iskay waranqa chunka isqunniyuq (2019) watapi, Organización Mundial de la Salud (OMS) nisqam, neumonía unquymanta huk willakuyta chaskirurqa. Kay unquyqa maypipas mana riqsisqam karqa. China suyupa Wuhan suyupim paqariramurqa.

¡Ay! Hayka ñawikunapich wiqikunata qawarini. Hatun llakiymi Perú suyunchikkama hamuruptin kachkan. ¿Pillaraq yachanman karqa, imakuna kananta? Chayqa willallawachwancha karqa. Ku-nanqa lliw Pachapim kay unquy muyuchkan, runata apachkan. Kay hatun ñakariymanta, ñuqanchik, kawsasunchuch.

Huk runakunam ruwanankuta mana ruwankuchu; mana uma-yuqhinam kanku. Kay Covid-19 unquy chayamusqan pachamantam mana ima allin ruwaytaqa ruwankuchu. Unquy mana mirananpaq hinaspa chinkananpaq. Qipamanmi ichaqa Perú suyupa hatun ka-machikuqninman tumpaykunku. Runaman huchachayqa usyallam kasqa. Huk runakunaqa, cuarentena nisqapiqa munasqankutam ruwanku. Wakintam uchuy illpawan llapa imanta qichurunku. Wa-kin runakunam yanapakuykunata mañakullanku, chaymi ancha llaki kay unquypi ñuqanchikpaq kachkan.

10

Ñawpa runakunaqa allinpunim karqaku. Kunanqa qullqi-wanmi imatapas allichanku. Manañam allin sunquyuq runakuna kanñachu. Chaymi manaña pipas uyakunñachu ima yanapakuypi, kasukuypi nitaqmi kanñachu chiqappas. Kay Covida-19 unquyqa, mana ñuqanchik qawakuptinchiqa manam usyanqachu, mana ka-sukusqanchikpa hawanpiwan.

Imaynaña kaptinpas amaya masyachikusunchu kay unquy-wanqa. ¡Manam, ñuqaqa, mancharinichu! Llapallanchikqa imay-napas masyarusunmi, chaynallataq wañuytapas llallirusunchik-mi. Kay iskay waranqa iskay chunkayuq (2020) wataqa mana qun-qanach kanqa. Manam pipas suyarqanchikchu kay Covid-19 unquy hamuqtaqa.

Ñam agosto killapiña kachkanchik, ichaqa cuaretena nisqam kachkanraq. Ichaqa domingo punchawkunallapiña. Manaraq alli-taqa, pipas, yachankuraqchu imay lluqsinachiktaqa. Runa wañuq-kunapas ñam iskay chunka hukniyuq waranqa qanchis pachak chunka kimsayuqmanña (21,713) chayarunku. Kayna niraqñam ayakuna kachkanku. ¡Uyariychi, llapa mana uyarikuqkuna!

Manam mana tukuqhinaqa kanachu, ichaqa llaqta runahinam kananchik. ¡Ichaqa tukuqllataqmi kanchik, hamutasqaywantaqmi uyan uyan kani! Imatapas astawan huñulla kallpanchanakusun-chik hinaspa apasunchik. Llapanchikpim ima allichaypas kachkan, llapanchikpitaqmi pandemia nisqa masyaypas kachkan.

11

Covid-19 chayamusqan pachamanta quechua yachay virtualman tikrakusqamanta(Isidro Córdova Morales)

Marzo killa riytam hukman mancharisqa, quechua rimay yacha-payniykuta, qallaykuraniku. Ima kanantapas yacharqanikuchu. Chaynalla punchaw kachkaptinmi huk achichyay pachata miski-llataña puñuchkasqaypi musqusqani mamay waqtaypi kasqatan, hinaspa rimapayawasqanta. Payqa “Wawallay, kay killapiqa tukuy imám kanqa. Ichaqa qamta waqaychamusqayki hinallataq kus-kalla purisun, aswanqa qam mana rikuwankichu. Ñuqañataq qa-wachkayki yuraq urpitahian” nispa. Chaynapi richkariruspaymi hatarini, hinaspa uyayta mayllakuykuspa utqayllaman Universi-dad Nacional Mayor de San Marcosman kallpani. Pisipay pisipay chayaruspa yakuta upyachkaptiymi yachaqmasiykuna llaki lla-kisqa chayaramunku hinaspa rimakachanku, purikachanku upa-llallamantaraq. Chaymantañam willakuyta yacharuspa mana ima ruwayta yachanikuchu; tapukachakunikuraq imaynataya tukusun-chik quechua yachayninchikta nispayku.

Qanchis punchaw marzo killapi chullallaraq llaqtamasinchikpi covid unquyniyuq rikarirqa. Chaypachaqa manam pipas kaqpaq-pas hapirqachu, astawanqa yachaywasikunapi yachachiqkunapas yachachiytaña qallaykurqaku. Chaynalla punchaw kachkaptinmi chunka suqtayuq punchaw marzo killata, Perú suyupi kamachikuq ing. Martín Vizcarra niramun: Manañam pipas purinqachu nitaq

12

wasinmanta lluqsinqachu nispa. Chaynapim mana yachaywasi-manqa rirqanikuñachu. Qipa punchawtaqa Unmsm wichqakuyku-tinmi mana ima ruwayta atiranikuchu nitaq yachakurqachu kichwa intermedio tukunaykutapas; chaynallataq quechua avanzado tuku-naykupas. Kayna kachkaptiykum yachachiqniyku qayamuwarqa-ku: quechua yachayniykichiktaqa correontakamam tukusun nispa. Ñawpaqtaqa kayllantam qallarirqaniku, chaymantañan zoom su-tichasqaman yaykurqaniku. Chaypiña tukunaykupaqmi kallpan-chakuniku, wakiqnin yachaqmasiykunañataqmi suyaykusunraq nirqaku. Qallariynin punchawkunam ancha ancha sasachakuywan karqaniku. Wakin yachaqmasiykunam celularninwan utaq laptop-ninkuwan plataforma zoom nisqam yaykumurqaku. Ichaqa mana imaruwaytapas atispam qawaylla qawanakuniku. Paykunam mana ancha computadorata riqsisqakuchu chaymi mana kaqninkuna-ta tuqpinku hinaspa huklawkunaman yaykurunku. Mana imayna yaykuyta atispankum waqapakuyta qallaykunku. Hinaspam ninku kay watataqa manachusmi allinta yachasaqchu nispanku. Wakiq-niyku kallpanchaniku, ama saqiychu nispayku. Qamkuna mana yaykuptikichiqa mana tukusaqkuchu nitaq qamkunapas. Kayna kallpanchayakuywanmi virtual nisqapi qatiniku yachayniykuta, chaymi kunan iskay chunka kimsayuq marzo killapi quechua ya-chayniykuta tukuruniku, ancha kusisqa, ancha llakisqa.

13

Wiñayniypawan puriyniypa yupin(Valentín García Molina)

Warma kasqaytam yuraniraq (kay iskay waranqa iskay chunkayuq watapi), chaymantam kunan qillqani. Llaqtaykupim tawa wawqi-kichaykunawan, huk allquchaykunawan yacharqaniku. Kuraq tay-taypa sutinmi Jerónimo García Chipana, kuraq mamaypañataq Isabel Ramos Quispi, ñuqapa taytamamayñatami Martín García Ramos, Gregoria Molina Condori karqaku. Paykunam kay pacha-man apamuwarqaku.

Taytapa taytanmi waynaraqa kaspa llaqtan llaqtan purisqa, chaypis warminta (Isabel Ramos Quispi) tarisqa. Payqa tiyakur-qa distrito Yaurisque llaqtapi, kay llaqtaqa tarikun provincia Pa-ruo-Cusco suyupim. Jerónimo Garcíañataq Ayacucho llaqtayuq karqa. Manam yachanikuchu may llaqtamanta risqanta, ichaqa Chipana ayllu kasqantam yacharqaniku. Payqa llapa ima rantikuy-kunawan puriqsi kasqa. Kayllatam paymanta yachani.

Taytamamayqa, ayllunkunamantaqa, wakcha runam karqa-ku chaymi mana kasqachu chakranpas. Allpakunatapas achka watamantaraqmi ruwarurqaku, chaynallataq allin wasichapas. Mamaypa taytanpas manam qillqay nawinchaytapas yachachirqa-chu, chakrallapim llamkarqaku; uywankunata uywaspa hinaspa michirqa. Urqupim chiripipas, wayrapipas, parapipas, ritikuna-pipas kawsaqku. Taytallay allinnin warmin munaq karqa chaymi

14

mamallayta, ñuqaykuta panaykuwaqku. Pi qaqchaptinpas manam pitapas kasukuranchu. Mana allin runam karqa. Ñuqaykupa all-quchaykupa sutinmi karqa Capitanwan Yanamachu. Paykuna-wanmi tutapipas, punchawipas puriq karqaniku. Isqun watayuq warmaña kachkaptiymi huk yachaywasiman churayawarqaku. Kaypim qillqa nawinchayta yacharqani. Chay yaykusqay wataqa sapa punchawmi yachaywasiman rina karqa; chaypim likayta pa-cha achikyamanta chisinkuy urakama estudiarqaniku. Unaytam yachayta hapirurqaniku.

Ñuqapa mikunayqa mutiwan hamka kisuchayuqllam karqa. Sapa punchawmi qala chakichalla puriq karqani. Manam uquta-challaypas karqachu. Kaynam chikchipipas, parapipas yachaywa-siman rillaq kani. Yachawasipiqa ñuqa anchatam pinqakuq kar-qani, manchakuq ima karqani. Qipakunatañam rikchapakurqani pukllaykunapi pukllaspa; chaymi pukllaypi allinta masyaqa kani, chaynallataq maraton nisqapipas llalliq karqani. Llapa Paruru pro-vincianpi kaqkunatam llallirqani. Kay llallinakuyqa karqa waranqa isqun pachak qanchis chunka tawapim (1974). Ñuqa warmallaraq-mi kay ruwaykunapi puriqani; chaymantaraqmi huk atipaykuna-pi yachaqmasiykunata llalliykuq karqani. Huk commando general nisqapipas masyarqanim. Ña commando general nisqapim, ya-chaqmasiykunata, allinta kamachirqani. Kay raymiqa iskay chunka pusaqniyuq Julio killapim karqa. Ñuqapa llaqtayqa Distrito Yau-risquem. Kay 1975 watapim yachasqayta tukupurqani. Directormi allin yachachiq karqa, paymi yachasqayta, pukllasqayta, comman-do generalpi allin kasqayta qawaykuspan kimsa diplomamata quy-kuwarqa. Chaywanmi Lima llaqtapi yachaywasiman hamurqani. Kay llaqtapim secundariatawan superior yachayta tukurqani.

Lima llaqtapim ancha allin ñakariyta tarirqani. Mawka karru-kunapi, parquikunapim puñuq karqani; chayna sasa kawsaywanmi qispikurqani. Chayllatam willakuykuykichik, Siwarcha sutichas-qam runa.

15

Ayllumanta rakikuy(Sofía Rengifo Venegas)

Ñuqam Diospa kuyasqa kani, Paypim sunquypi kachkan. Ica llaq-tapim paqarirqani. Aylluymi ancha kuwaywan uywakuwarqa, allin runa kanaypaq. Paykunataqmi estudioytapas quykuwarqaku. Kus-kankum yachayniyuq kanaypaq, kallpawan llamkaspanku estudio-ta tukuchiwarqaku; chaymi iskay waranqa chunka tawayuq (2014) watamanta hampiq kani. Chaymi anchata sullpaykuni.

Diosmi kuyawanchik, ichaqa rakiwanchitaqmi. Manam pipas wiñaypaqchu, ichaqa Payllam wiñaypaq kawsakun. Chaytam ya-chani, qasilla kaywan, waqastinpas. Chaynapim kay Lima llaqta-pi kachkani, iskay waranqa chunka pichqayuq (2015) watamanta. Chaynallataq llamkayni rayku, llakisqa mana llakisqapas.

Ichaqa Instituto Nacional Rehabilitaciónpi llamkanaypaqmi hatarirqani. Kay hatun hampina wasipim chaskiykuwarqaku hi-naspa kawsayniyman kutiykachiwarqaku, kimsa watantinmi ya-chaykachiwarqaku. Chaymantam Limapi iskay watata llamkarqa-ni. Kaypim yachani yanapanaypaq. Diosmi anchata hampinawan yachaykachiwarqa.

Kayna kawsayniwanmi yachani sipas kaypi wasa urqa tullu wa-qaychayta, qipa watakuna mana ñakarinapaq kasqanta; wawaku-na pukllaykachiyta, allin qali wiñankupaq; wawakuna allin rimay

16

tuqyachinanpaq, mana manchakuspa wiñanankupaq. Ñutqunnin-chikqa derrame cerebral nisqamantam suqta killapi allinyanman. Hampiqkunaqa unquq runakunatam qawaniku, manam unquyta-chu. Chaynallataqmi urmaykuqpas, iskaykama puririspaqa ancha allinta kachkan. Ñawsakunaqa runakunapim iñinmanku kawsa-nankupaq, ñawinchikmi yachay hapinapaq punku.

Sunquyñataqmi yachan, asiyqa huk runamasinchikpa sunqun-tan kusirichin. Taytamamakunaqa llapa imatapas wawankumanmi churaykunku. Huk makinta wischuspaqa utaq chakinta wischus-paq huk sunquntam wischun. Lliw runam kawsayninkuwan ya-chachinmanku. Pasaytam runamasinchikta yanapachwan, hawa sumaq kayqa manam wiñaypaqchu. Kuyasqanchikpa asiyninqa kallpanchawanchikmi, Dios llapa imatapas allintam ruwarqa. Kay-kuna nisqay ichaya yanapaykusunkichikman.

17

Sura aqa ruway(Sonia Velasque Zuñiga)

Kay miski upi aqatam Perú suyunchikpi, Boliviapi, Ecuador suyu-pipas ruwankum. Kaytam Perú suyupi upyanchik. Ñawpamanta-raqmi ayllunchikuna ruwaqku hinaspa upyaqku. Llamkaykunapi, raymikunapin upyaqku. Ichaqa manam kayllachu aqaqa, Perú sun-yunchikpiqa kantaqmi hukkunamantapas. Yunkapim yukaman-tam ruwanku.

Kaytaqa ruwanku saramantam. Ñawpaqtam chaki sarata wi-ñarinankama churanku hinaspa sapin lluqsirinankama. Puchqu-riyhina wiñarisqapañan sutin sura utaq qura; wakin llaqtakunapi-qa riqsinku wiñapu sutiwanmi.

Aqa ruwanankupaqmi, chaki sarata, yakuyuq puyñupi nuyu-chinku. Kimsa punchawtawan kimsa tutatam churanku. Chay-mantan urquspam chaki pampapi masanku, lambras rapikunapa hawanpi. Kaytaqa yakun sutunanpaqmi ruwanku. Muyuriqninpi-ñataqmi marku rapikunata churanku, aya saraman mana chaya-nanpaq. Lambraspawan chillkapa rapinkunawanmi tapanku hi-naspa rumiwan ñitichinku mana rapikunata wayra utaq imapas kichananpaq. Chaynallataq quñi kananpaq. Pusaq punchawmanta-ñam tikranku. Allinña kaspaqa miskillatañam asnarin mana allin kaspaqa manataq. Allin kaptinqa chakinanpaqñam masanchik.

18

Sura aqa ruwanankupaqmi, chay suratam maraypi chamchan-ku. Chaytam timpusqa yakuman churanku. Miski kananpaqmi canelata, piñapa qaranta, platanupa qaranta churanku. Puqunan-paqñataqmi, upillaraq kachkaptin, puqusqa aqapa qunchunta chu-ranku. Mana qunchu kaptinñataqmi levadura nisqata churanku, ichaqa miskiyuqta. Chaywanmi allinta puqun.

Kaytaqa maqmapim utaq urpupim puquchinku, chaymi kayku-nata llikllawan, punchukunawan quñi kananpaq wankinku. Ñaw-paq punchawkunaqa upillaraqmi hichaqa qipa punchawkunatam puqun. Miskilla kaqtapas upyankum. Raymikunapim ichaqa pu-qusqallata upyanku.

19

Aqu urqupi ñakarisqaykumanta(Luis Llamocca Arone)

Jubileom iskay waranqa watapim karqa. Acari llaqatamanta yayala llapallan parrukyanukunata qallarichispan nirqa: kay iskay chunka iskayniyuq setiembre killapim Congreso Eucarístico raymita ru-wasunchik nispa. Taytanchikpa aychan tantapi hamuchkan nispa. Chayta uyarispaykum llaqtaykuma kutimurqaniku.

Sapa punchawmi tapukurqani ¿imawantaq riykusunchik mana qullqiyuq kachkaspa? Runakunawan rimaykuptiyqa achkan runa-kunataqmi riyta munachkasqaku. Chaynapim sapa tuta, kutiyta munaspay, mana puñuytapas tarirqanichu. Raymi punchaw hich-pakaykamurqañam. Qullqiñataqmi manaraq karqachu karruwan rinaykupaq. Chaynapim nirqaniku chakiwanchiki risun nispa. Chayna kachkaptiykum, yuyayniyuqña kaq tayta Eliseo sayarispa nirqa: “Llaqtamsiykuna, kusisqam qamkunaqa kachkankichik, ñawpa runakuna chakillawanmi Acari llaqtamanqa riqku. Urqun-tam, quyllurkunapas, kachkaptinraq riqku. Sasam kay aqu urquqa siqayqa, kimsa urantam allinta puririspaqa wichayta siqanchik. Huk pataman chayaspam samarinchik. Chaymantam inti yayku-na lawman rinchik. Mana chaynata purispaqa chinkarunkichikmi. Qanchis uratam yupaytam tukuy pampata chimpanchik. Mana yakuta quqawchakuspaqa, aqupampapim runakuna chakinchik. Allinta purispaqam, mana musyayllata Acari llaqtapa hawanman

20

charunkichik. Hanwanmanta qawaspam pisipayninchiktapas qun-qarunchik. Kusikuywanmi tapaykunkichik. Chayna ñawpa pacha-kunapiqa puriy karqa". Huk punchawtañam Jaqui llaqtaman, ru-nakunawan huñunakuspa paqarinti tutallata illarina, utulu waqay pachallamatam. Kampanata waqtaspam huñunakuna. Chayman-tañam mayuta chimpasun hinaspa wichayman manaraq inti lluq-simuchkaptinraq risunchik.

Wawqiy Carlosqa, yuraq wira qarim karqa, kimsa chunka wa-tayuqña. Llapallanku upallalla kachkaptinkum, sayarispa rima-rin: “Wawqiykuna, paqarinmi tutatutallamanta kaypi huñunaku-sunchik. Taytanchikpa sutinwami Acari llaqtaman puririsunchik. Llapanchikmi yakuta qipikusunchik, lenternatapas apakusunchik; ñuqam kampanawan rikchachisqaykichik” nispa. Carlosqa kima-sa urata hatarispam allichakun. Quyllurkunapas kachkaptinraqmi utulukunpas waqayta qallaykun. Payñataq urata qawa. Chaypim tawa uraña kasqa. Kimsakamam kampanata waqachin, chaywan-mi llaqta runakuna huñunakunku. Chaypim nin, kunanmi Acari llaqtaman chayasunchik, Taytanchikpa sutinpi. Llapa runakuma mayu chimpayta qallarichunchik. Kusisqam urquman chayarispa-ña kasun nispanku. Maqta kaqkunam ñawpata rinku. Warmikuna-ñataqmi allillanmanta rinku. Pichqa urataq achikyayñam chaya-ramun. Allinta qawariptiyqa, Jaqui siqana waqtapiña maqtakuna-qa tiyachkasqaku. Wakinku ichaqa ukullataraq hamuchkasqaku. Chaypim qanchis chunka iskayniyuq runa risqaykuta qawaruni.

Llapan warmikunam wichayta siqaruspanku samaykunku. Paykuna samanankamañataqmi, maqtillukunaqa aqu pampapi chinkaykunkuña. Chaypampatam llumpay anchata rupay chay-qas, chaymi yakumanta wañurini. Maqtakunapas manam puriyta atinkuchu hinallataq warmikunapas. Iskay ura puriypiqa, maqta-kunaqa manaña riyta munankuchu. Warmikunapas allillamantam ichinku, yakuta mañakuspa. Aqupampaqata kankay kankaytam rupasqa. Chaymi chakiymanta tulluykunakaman rupay nanay-nintin chaykamun. Tawa uramantaqa manañam puriyta atirqani-

21

ñachu. Urquhina muqumanmi sasawanña qispirquni, chaymanta qawariptiy Acari llaqta kachkasqa uraypi. Chaymantañam chay llaqtamanqa chayaraniku. Mana samarispam aqu urqu urayta rini-ku, kuchpakuynintin ima. Urayman riyqa manañam ancha sasachu kasqa. Jaqui llaqtamantam Acari llaqtaman chayarqaniku. Qan-chis chunka iskayniyuq punchawpi, parroquiapi, huñunakuniku.

22

Huk llaqtapi yana uma kay(Jorge Luis Ramos Micalay)

Qayna pacha, waranqa isqun pachak pusaq chunka pusaqniyuq wa-tapi, ñuqa maqtachallaraq karqani. Chaynalla kachkaspam hatun yachaywasi Lima llaqtapi kaqman yaykurqani. Qipa watakunata-ñam Ejército Perú nisqanman aparuwarqaku; mayo killa chawpipi yupaypi. Chaynapim ancha ancha llakisqa tarikurqani. Ukupiña tarikuptiymi maqaytaña qallaykuwanku, hinaptinmi tuta punchaw makiyta pitukuykuspa waqaq kani.

Huk punchawpi, tutamantaña, ancha kuyawaqniy padrinoy Marcos libreta militarta urquspa yanapawarqa. Ejércitoman riy-taqa manam munarqanichu. Ichaqa Policía Nacional del Perúman yaykunaypaqmi achkata yanapawarqa. Chaymi payta kunan sull-paykuni hinallataq waqaychaykuni. Paypa yanapayninwami kuna policía kani.

Junio killa tukuyta yupaytañam, huk domingo punchawta tuta-mantañam lliw soldadokuna cuartel pichayta qallarirqaniku. Chay punchawmi lliki, uchku qumir pachakunata (warata, unkuta, bus-takunata, uyachukukunata) churakunaykupaq quykuwanku. Hi-naspa karrumana siqachiwanku. Chaytam simiykupas kichakusqa qawariniku, mana mayman rinayku yachakuptin. Qipantañam pu-saq yupay huñuta aeropuertoman aparuwanku.

23

Manaya musyayllatam earopuerto Jorge Chávezpiña uraykuru-niku. Wakiniykuqa llumpay manchasqa, llakisqa. Pachakunaymi qataypa ukunpi qipichasqa. Chaymantaqa latapilpintumanmi siqa-niku. Suqta ura yupaytam pawarqaniku. Chayaruspaykuñam uray-kuniku. Ichaqa manara chayachkaspam pacha hawanpi puyuta hapiyta munarqani. Chayta qawarispam yuyarirqani, qillqakunapi ñawinchasqayta. José María Arquedaspa, Ciro Alegríapa, César Vallejopa qillqanpi likaspam chaykunata tarirqani. Chayaruniku-qa aeropuerto Andahuaylasman. Tukuy junio killam kaypi kaniku. Ñuqaqa nirqani kaypiqa allin runakunas soldakunaqa nispa, icha mana allin runakuna kasqaku. Huk killamantañan huk convoy ka-rruwan Ayacucho llaqtaman rirqaniku; chaymantapas Sacharaccay llaqtamanraq. Chiquintirca llaqtakamam rirqani. Chay llaqtapim wasikuna kañasqa kasqa. Kaytaqa terroristakunam ruwasqaku. Huk watam chaypi tiyarqani.

Chay watakunaqa llaqtakunaman ancha patrullaje nisqa lluq-siqku. Sapa killam kaq. Punki, Chungui, Sacharaccay, Lechemayu llaqtakunatam riqsirqni. Llapa suldadukuna yana borceguíesyuq, qumir waraqa, yana unku, qumir kusma, yana chumpa; chaynalla-taq illapan apakusqa purirqaniku. Yana uyachukuyuq imam. Ñu-qaykutam runakuna “Yana uma” niwaqku.

Huk kutim hawkallaña, “Chiquintirca” base militarpi, qawana-man yaykurqani. Huk qawaq tikraq. Payqa Ankashmatam karqa, allin runa. Chaypim yuraq sarata hamkarqani hinaspa kutarqa-ni. Chaytam miskiyuqta mikurqurqani, ichaqa kimsa chisinkuy urataqa wiksay punkikurun hinaspapas nanayta qallaykun. Wa-kiqniyman willaptiymi tullpapi orégano ruqata timpuchirqaku hinaspa upyachiwarqaku. Chay yakutimpuwanmi wiksa punkiy pisiyaykurqa.

Chiquintirca llaqtapa plasanpa chimpampi base militar Chi-quintircaqa; ñawpa sutinqa “Allqurinri”. Ichuqnin lawpim uchuy wasicha, chaypim iskay yachachiqkuna tiyarqanku. Paykuna-

24

wanmi castellanopi rimanakurqaniku. Ñuqaqa mana runa simita yacharqanichu; chaynallataq huk Registro Civil, Municipalidad Distrital Chiquintircapi llamkaqwan. Chayna kaspaymi qillqaypi yanapakuypaq mañakurqani. Chaypim wawakunapa partidanta qillqarqani.

Kaypim Navidadta ruwarqaniku, lliw suldadukunam tantacha, cacau chocolateyuqta mikurqaniku, Chiquintirca llaqtapi. Huk punchawmi huk warmi waqaspa plasapi kasqa hinapintim tapuy-kurqani “Imataq sutiyki” nispay; payqa huk laqichuwanmi uyaypi maqaruwarqa. Wakin warmiqa manam rimarirqachu, chaywanmi mancharirqani.

Junio killakama, waranqa isqun pachak isqun chunkayuq wa-takama karqani. Limamanqa ripumurqani, chay watataqmi ancha manchasqa. Mamaymi ancha kusisqa ñuqawan kachkan. Payqa llumpay llakisqa karqa chay karu llaqtapi tarikuptiy.

25

Illariway(Diana Analía Alvarez Tarazona)

Wayrapa rimasqantasMana pipapas uyariyta munarqachu

Illapapa qiqichyaynintasMana pipapas uyariyta munarqachu.

ImanasqamMusyaqhina wayra yanayarqa

ImanasqamQacha qullqihina mayuapuyarqa.

ImanasqamMana almayuq runaLliwta qanracharqa.

IchapasPampa ruparimuptin

Urqukuna katatamuptinIchapas

Ichapas runa kunatukuq,Kamachiqkuna suyunchikpi,

Ichapas qawayta qallarinqaku.Ichapas

Suyu kamachiqkuna qawanqakuImayna

Hatun tullpahinaQichwa Warmakunapa sunqunku

Illarinqaku.Chayna

Lliw sallqa Kuyayta yachachinqaku.

26

Wachakuymanta(Jhulliett Escudero Luciano)

Tuta chiripiPinchi killakunapa urayninpi,

Wayrapa takinta uyarikunUrqupa samayninta qawakun.

Chaypi kachkan*Nanay illapakunata* harkakuspan

Chaypi kachkan,Qaqamanta aswan allin kallpayuq.

Ñawinmanta para ikllin Samayninmanta mayu lluqsin

Puka yaku ñanninta purin Kawsaypa mallkin rikurin.

Chaypi kachkan,Qipa samayta millpuspan

Chaypi kachkan,Kuyaypa rurunta chaskispan.

27

Yuyarina mamallay

(Miguel Mendoza Gamboa)

Kuyakusqay Mamallaypa kuyayninmantaMana mamayuq puyuhina waqaspay purini. Puñuykuqhina ripukurqa, UrallamantamWakcha sunqullay Manaña kusirikuytapas haypanchu.

Kuyakusqay Mamallaypa, Sumaq kuyakuynintamIchu ukupi chinkaq wayrahina Maskani.

Kuyasqay Mamallaypa, Wayllukuynintam waytapa panchiriyninpi Maskani.

Ñuqapa Sunquchallaymi Mana qunqay atiqa kachkan.

Kuyakuyninmi sunquy ukupi Sapichakuspa kachkan.

28

Kaysercha(Roger Ripas Tomairo)

Kaysercha, nina puka quri allquchayQamllatam yuyariptiy sunqullay kusikun

Qamllatam musquptiy manaña rikchay chayawanchuQamllatam maskaspay maqtayaruniña.

Kaysercha, nina puka quri allquchayQamllam yachanki puyupi wayrapi purillasqaytaQamllam yachanki urqupi qasapi waqallasqayta

Qamllam yachanki piña mayukunata chimpasqayta.

Kaysercha, nina puka quri allquchayMana wawqiy kaptinpas qamllam pukllachiwarqanki

Maqtakuna maqawaptinpas qamllam amachawarqankiLlakikunawan kaptiypas qamllam llakipayawarqanki.

Kaysercha, nina puka quri allquchayChuyay chuyay waylluynikiwanmi, runakuna waylluta yachachinki

Ancha qasillaynikiwanmi piña runakunata mansuyachinkiLlapa ruwaynikiwanmi runakunata runayachinki.

Kaysercha, nina puka quri allquchayIskay machu mayuhina huñunakuspa kuskalla purisun

Iskay hatun apuhina qawanakuspa kuskalla tiyasun Iskay chaskahina wiñaypaq kuskalla llipipisun.

29

¿Maypiraq kachkanki?(Luz Joselyn Ramos Esquivel)

Kanchariq inticha punchawniykunata,Ñanniykunata kancharinki

Qamta qawaykuptiymi samayniy rikcharikunRikuptiymi nanayniy asurikun.

Kunkaykim chisikuy wayrahinaAsiriyniykim sisariy waytahina

¿Imanasqataq achkata llakikuyki?¿Maypiraq kachkanki?

Uyaykim huk maytuhina mana ñawinchay atinaSimiykim hatun illapahina rimawaptiyki

¿Imanasqataq achka llakikuyki?¿Maypiraq kachkanki?

Kunan musquypi qawasqaykiKunan chullalla pukyupi qawayki

Kunan chaskakunapi qawaykiIchapas paqarin kutiramunki.

PAKARINA

PAKARINA



LUIS LLAMOCCA ARONE


EUSEBIA SAPA CRUZ




ROGER RIPAS TOMAIRO




PROMOCIÓN 2020

“JOSÉ MARÍA ARGUEDAS: SUMAQ SIMI RIMAQKUNA”






EUSEBIA SAPA CRUZ



LUIS LLAMOCCA ARONE

ROGER RIPAS TOMAIRO



HUK

LLAMKANAQILLQA

huk qillqa llamkana

Documents