1

2. Geneza kongresu wiedeńskiego. Przedkongresowe decyzje w sprawie zmian granicznych w Europie (obszar ziem niemieckich, Skandynawii, Bałkan, ziem włoskich) i terenów pozaeuropejskich

LOSY VI KOALICJI ANTYNAPOLEO ŃSKIEJ 1812-1814

30 XII 1812 (Taurogi) – konwencja o zaprzestaniu walk prusko – rosyjskich (� gen. Joann Yorck) 27.02.1813, Kalisz - Prusy, Rosja - układ sojuszniczy � 16.03.1813 - Prusy ogłaszają swoje zerwanie z Napoleonem, król wzywa do "wojny o niepodległość" 4 VI 1813 – zawieszenie broni (błąd Napoleona � pozwoliło to przeciwnikom na przegrupowanie i uzupełnienie strat) połowa czerwca 1813 - Reichenbach (DzierŜoniów) - Rosja (Aleksander I), Prusy, Austria (Franciszek II, Metternich) - zawarcie tajnego układu antynapoleońskiego ���� 11 VIII 1813 – Austria wypowiada wojnę Francji 9.09.1813 - Cieplice - Rosja, Prusy, Austria, Bawaria (od 8 X): - wspólne prowadzenie wojny i wzajemnej obrony po ustanowieniu pokoju - odbudowa mocarstwowej pozycji Austrii - zniesienie Związku Reńskiego - przywrócenie niezaleŜności państewkom niemieckim - podział Księstwa Warszawskiego - dokładny przebieg granic miał być określony później � bitwa narodów pod Lipskiem – 16-19 X 1813 29.01.1814, Langres; 11-19.02.1814, Troyes, (Wielka Brytania, Austria, Rosja) � ustalenie, Ŝe ofensywa przeciw Napoleonowi będzie kontynuowana bez zawieszenia broni. od 4 II , Chatillon - wysłannik Francji markiz de Coulaincourt próbuje przekonać aliantów do zawieszenia broni za cenę ustępstw, ale spotyka się z odmową Chaumant nad Marną: - konferencja odbyła się 9 III 1814, ale podpisane dokumenty noszą datę wsteczną 1 III Delegaci: Henry Stuart Castelreagh (WB), Karol Lothar von Metternich -Winneburg (Austria), Karl Nesselrode (Rosja), Karl August von Handenberg (Prusy) Ustalenia: - walka aŜ do zwycięstwa i obietnica nie zawierania z Francją pokojów separatystycznych - ustalenie wstępnych celów wojennych aliantów (m.in. w sprawie Francji, księstw niemieckich i włoskich) - 4 mocarstwa będą wspólnie podtrzymywać pokój przez 20 lat po wojnie (była to pierwsza próba określenia zasad nowego, powojennego ładu i systemu bezpieczeństwa zbiorowego w Europie) ���� 6 IV 1814 – abdykacja Napoleona ���� 3 V 1814 – władzę we Francji przejmuje Ludwik XVIII z Burbonów 30 V 1814 - I pokój paryski - RUS, AUT, PRU, FRA (Talleyrand) - Francja zachowuje granice z 1792; dostaje teŜ 4 okręgi Zagłębia Saary (Landau, Mulhouse, Montbeliard, Sarrebruck), zamieszkane łącznie przez 60 tysięcy ludzi - na Francę nie są nakładane jakiekolwiek kontrybucje - Francja zachowuje niemal wszystkie kolonie - traci na rzecz Hiszpanii Hispaniolę, a kilka innych na rzecz Wielkiej Brytanii (Trynidad i Tobago, Santa Lucia, Mauritius , Seszele) - ogólnikowe odniesienie w sprawie księstw niemieckich, Holandii i Szwajcarii

PRZEDKONGRESOWE ZMIANY TERYRORIALNE Wielka Brytania zyskała: - kosztem Francji: Trynidad i Tobago, Santa Lucia, Mauritius, Seszele - kosztem Holandii: Cejlon, Kraj Przyl ądkowy - kosztem Danii: Helgoland - na Morzu Śródziemnym: Malta i Wyspy Jońskie - zwiększyła znaczenie swojej floty na skutek zniszczenia flot duńskiej, francuskiej i holenderskiej 1809 – Rosja zagarnęła Finlandię kosztem Szwecji 14 I 1811 – traktat kiloński (Rosja, Dania, Szwecja) – Dania oddała Norwegię Szwecji 1812 – Rosja zajęła Księstwo Warszawskie i Besarabię; Austria odzyskała Tyrol i Ilirię

KONFERENCJA LONDY ŃSKA czerwiec 1814 (dokument końcowy "8 artykułów" ma datę 20 VI)

2

król WB Jerzy IV, car Aleksander I, król Prus Wilhelm III i kanclerz Austrii Metternich Dla Anglii priorytetem było stworzenie z Belgii i Holandii silnego państwa niderlandzkiego, które miałoby być na północy przeciwwagą dla Francji . Plan miał szansę powodzenia, bo Austria była skłonna zrzec się Belgii. W 8 artykułach przesądzono o powstaniu takiego zjednoczonego państwa. 3. Sto Dni Napoleona – przebieg i wpływ na obrady kongresu. Postanowienia Aktu końcowego kongresu oraz dodatkowych

dokumentów ramowych.

KONGRES WIEDEŃSKI główne reprezentacje: Austria – Franciszek I (polityk nieporadny, zaleŜny od swego kanclerza), Klemens Lothar von Metternich (minister spraw zagranicznych), Friedrich Gentz (główny ideolog koalicji antynapoleońskich, „sekretarz Europy) Rosja – Aleksander I Pawłowicz Romanow (car w latach 1801-1825), Karl Nesselrode (minister spraw zagranicznych), Andriej Razumowski (były ambasador Rosji w Wiedniu) Prusy – Fryderyk Wilhelm III (król pruski 1797-1840), Karl August von Handenberg (kanclerz), Wilhelm von Humboldt Anglia – regent Jerzy (późniejszy król Jerzy IV), Henry Stuart hr. Castlereagh Francja – Charles Maurice de Talleyrand-Perigord (minister spraw zagranicznych) � otwarcie i zamknięcie Kongresu Formalnego otwarcia nie było (planowano je najpierw na 1 X, potem 1 XI, ale ostatecznie w ogóle się nie odbyło). Nie było teŜ formalnego zamknięcia. Nie odbyła się teŜ ani jedna sesja plenarna, na której pojawiliby się wszyscy uczestnicy kongresu. Kongres toczył się oczywiście w płaszczyźnie oficjalnych spotkań i posiedzeń, ale równie waŜne były niezliczone bale, pół- lub całkowicie prywatne spotkania i inne imprezy, na których często zapadały waŜne decyzje. W najbardziej pracowitym okresie od września 1814 do końca stycznia 1815 szefowie dyplomacji głównych mocarstw spotykali się niemal codziennie. data podpisania aktu końcowego – 9 czerwca 1815 � procedury, czyli jak obradowano… Początkowo najwaŜniejszym organem był Komitet Czterech [Dyrektoriat] (szefowie dyplomacji Rosji, Prus, WB i Austrii). Komitet ten miał wyłączne prawo decydowania o sprawach terytorialnych, a Francja i Hiszpania mogły je jedynie opiniować. Do dyskusji merytorycznych, choć w mniejszym zakresie, zaproszono takŜe pozostałych sygnatariuszy pierwszego pokoju paryskiego. Były to Francja, Hiszpania, Portugalia i Szwecja. To rozszerzone grono ministrów SZ nazywało się Komitetem Ośmiu. KsiąŜę Talleyrand wykorzystał podziały wewnątrz Czwórki, przede wszystkim wokół kwestii granic Prus (Saksonia, Księstwo Warszawskie) i doprowadził do powstania tajnego sojuszu WB, Austrii i Francji przeciw Rosji i Prusom (� uznanie Francji Burbonów i dopuszczenie jej do głosu decydującego). Zabieg Talleyranda przeszedł do historii dyplomacji jako intryga styczniowa. Tak Komitet Czterech stał się Komitetem Pięciu. ���� komisje Miały charakter roboczy, a jednocześnie problemowy. Formalnie zostały powołane przez Komitet Ośmiu. Oto ich lista: - prawna - do spraw niemieckich - statystyczna - do spraw Włoch - do rang i stopni dyplomatycznych - do spraw Polski - do spraw handlu niewolnikami - do spraw Saksonii - do spraw Ŝeglugi śródlądowej - do spraw Szwajcarii ���� zasady kongresu - kompensata terytorialna dla zwycięzców – zwycięzcy, czyli państwa obozu antynapoleońskiego, powinni zostać wynagrodzeni dodatkowymi terytoriami (� patrz Akt Końcowy Kongresu Wiedeńskiego) - legitymizm - twórcą, a w kaŜdym razie głównym propagatorem tej teorii na Kongresie był ksiąŜę Talleyrand. Sformułował ją przy okazji sprawy Saksonii i po raz pierwszy uŜył jako argumentu, Ŝeby Wettinowie pozostali na tamtejszym tronie. Według francuskiego ministra prawa monarchów do tronu stanowią jedyny, naturalny i stały punkt odniesienia, organizujący porządek wewnętrzny i mi ędzynarodowy. Nie moŜna pozbawić dynastii jej prawa do tronu, niezaleŜnie od wszystkiego. Oczywiście najwaŜniejszymi beneficjentami stosowania tej zasady mieli być restytuowani Burbonowie. - zasada równowagi sił - owoc wysiłków dyplomacji brytyjskiej na czele z lordem Castlereagh. On takŜe wymyślił ogólną zasadę po to, by oprzeć się na niej w konkretnych dyskusjach. Z jednej strony uwaŜał za konieczne ograniczenie wpływów Rosji (czyli nie moŜna było się zgodzić na wszystkie jej postulaty terytorialne) tak, aby wpływy Rosji były co najwyŜej równe wpływom WB na kontynencie. Podobnie widział sytuację w księstwach niemieckich - trzeba doprowadzić do równowagi Austrii i Prus. � sojusze i koalicje dyplomatyczne kongresu

3

Kongres Wiedeński bazował w duŜej mierze na spotkaniach polityczno-towarzyskich. Pod tym względem błyszczał Aleksander I. Przemawiały za nim nie tylko atrakcyjność towarzyska, ale równieŜ zdecydowanie największa liczebnie armia w Europie (800 tysięcy Ŝołnierzy). Całe jego otoczenie stanowili cudzoziemcy. Za pozostałych kluczowych graczy naleŜy uznać Metternicha, Castlereagh'a i Talleyranda. Rosja chciała na Kongresie uzyskać całe Księstwo Warszawskie i utworzyć tam kontrolowane przez siebie Królestwo Polskie. Było to jednak sprzeczne z dąŜeniami Prus, chcących odzyskać wszystko, co zabrał im Napoleon, w tym większość Księstwa Warszawskiego. RównieŜ Austria i WB nie były zachwycone dąŜeniami Rosji, bo tak znaczne rozciągnięcie jej panowania oznaczało dominację Moskwy w Europie i zachwianie równowagi między mocarstwami. Prusy były generalnie sojusznikiem Rosji, dlatego car zaproponował im, jako rekompensatę za ziemie w Polsce, całą Saksonię. To scementowało sojusz obu państw, ale jeszcze bardziej wzmocniło ich antagonizm wobec Austrii i Wielkiej Brytanii . Dla Austrii przejęcie całej Saksonii przez Prusy byłoby katastrofalne. RównieŜ WB pragnęła zachowania równowagi między obydwoma mocarstwami niemieckimi. Ukształtowały się dwa sojusze: PRU-RUS oraz AUT-GBR . Francja w sprawie Saksonii popierała stanowisko Austrii i WB, poniewaŜ uznawała nadmierne wzmocnienie Prus za niekorzystne dla siebie. Metternich i Castlereagh próbowali wbić klin między Prusy a Rosję. Przypominali, Ŝe Rosja w aŜ trzech podpisanych przez siebie porozumieniach (Kalisz, Reichenbach, Cieplice) zobowiązała się do podziału Ks. Warszawskiego. 12 X 1814 rząd Wielkiej Brytanii skierował do cara specjalne memorandum w tej sprawie. Austria sprzeciwiała się pomysłom Rosji w sprawie Ks. Warszawskiego z dwóch powodów. Po pierwsze, liczyła, Ŝe zdoła odzyskać swoją część ziem polskich (te ziemie, które straciła w 1809). Po drugie, Metternich bał się, Ŝe Aleksander nada Polakom zbyt duŜe swobody i, co gorsza, potwierdzi je w konstytucji przyszłego Królestwa Polskiego. To mogło zaś spowodować wysuwanie podobnych Ŝądań przez Polaków Ŝyjących pod panowaniem Austrii. Castlereagh postanowił iść na całość i zaproponował wskrzeszenie państwa polskiego w granicach sprzed I lub II rozbioru . Prawdopodobnie był to jednak blef i WB była gotowa wycofać ten pomysł po uzyskaniu odpowiednich ustępstw ze strony Rosji. Plany skłócenia Rosji i Prus na tle podziału Ks. Warszawskiego nie powiodły się. Prusy wiedziały, Ŝe bez poparcia Rosji nie zdołają dalej umacniać swej pozycji wśród państw niemieckich. Ponadto dość Ŝyczliwie przyglądały się działaniom Rosji na rzecz osłabienia Turcji. Wobec tego Austria i WB zmodyfikowały swoją strategię i skupiły się na udaremnieniu przejęcia całej Saksonii przez Prusy. WB i Austria zawarły nawet tajny sojusz przeciw Rosji i Prusom. Dołączyła się do niego takŜe Francja, pod pretekstem wierności zasadzie legitymizmu (Ŝe niby król Saksonii powinien móc wrócić na tron). Tak naprawdę był to sposób Talleyranda na uzyskanie przez Francję na tyle silnej pozycji, by mimo statusu państwa pokonanego mogła dołączyć do grona decydujących mocarstw. Układ podpisano 3 stycznia 1815 w Wiedniu. Zgodnie z układem, gdyby jedna ze stron została zagroŜona przez "jedno lub kilka mocarstw" pozostałe wystawią licząca 150 tysięcy ludzi armię i udzielą sobie wzajemnej pomocy. Układ był raczej formą nacisku na adwersarzy niŜ powaŜnym sojuszem. Gdy dowiedział się o nim car (jego tajność nie była do końca przestrzegana) zbulwersował się, ale jednocześnie postanowił przyjąć nieco bardziej ugodową postawę. I tak WB wycofała się z pomysłów niepodległej Polski w zamian za obietnicę autonomii dla Polaków. Rosja zgodziła się na podział Księstwa Warszawskiego i nadanie Królestwu Polskiemu konstytucji. Przedstawiła nawet ogólny projekt tej konstytucji, ale sformułowany tak enigmatycznie, Ŝe Austria nie widziała powodu do sprzeciwu, mimo wcześniejszych obaw. W pewnym momencie powstała teŜ koalicja prusko-austriacka przeciw mniejszym państwom niemieckim w sprawie przyszłej struktury władzy na ziemiach niemieckich. Obydwa mocarstwa skłaniały się w stronę konfederacji, de facto mocno ograniczającej niezaleŜność małych państw. Po fiasku tej koncepcji Austria samodzielnie zaproponowała konfederację, ale na innych, bardziej korzystnych dla małych państw zasadach. Ponadto Austria zaczęła zacieśniać więzy z państwami z południa Niemiec, a Prusy skupiły się na części północnej, gdzie państewka były bardziej podatne na ich naciski. 8 czerwca 1815 w Wiedniu podpisano Akt Zasadniczy Związku Niemieckiego. Decyzja o jego utworzeniu została takŜe zawarta w Akcie Końcowym. � akt końcowy 9 VI 1815 Niemcy Prusy otrzymały od Szwecji Rugię i część Pomorza oraz część Nadrenii (w tym okręgi Kolonii, Trewiru, Akwizgranu). Granice Prus sięgały od Kłajpedy po Saarę. Hanower przekształcono w królestwo podporządkowane WB, Lauenberg i Holsztyn stały się posiadłościami duńskimi, a Wielkie Księstwo Luksemburga oddano Holandii. Utworzono Związek Niemiecki, celem "utrzymania bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego GER, niepodległości i nietykalności państw skonfederowanych". Do ZN weszły 34 państwa i 4 wolne miasta, w tym: 1 cesarstwo (Austria, ale tylko z ziemiami niemieckimi w Austrii Właściwej), 5 królestw (Prusy, ale bez Poznańskiego oraz Prus Zachodnich i Wschodnich; Bawaria, Hanower, Saksonia i Wirtembergia), wielkie księstwa, księstwa, jedno hrabstwo i 4 wolne miasta

4

(Frankfurt, Hamburg, Brema, Lubeka ). Z racji posiadania posiadłości na ziemiach niem. członkami związku były takŜe Holandia, Dania i WB. O najwaŜniejszych sprawach miał decydować Sejm Związkowy (Bundestag) z siedzibą we Frankfurcie nad Menem. Przewodnictwo Związku było zarezerwowane dla Austrii , jednak w rzeczywistości wpływ Prus na ZN był równie duŜy. Polska Większość Ks. Warszawskiego została połączona z Rosją. Car otrzymywał tytuł Króla Polski i miał nadać Królestwu konstytucję, z niemal dowolnymi zapisami (jedyne, co zapisano, to konieczność posiadania przez Polskę osobnej administracji). Zachodnia część Księstwa (Poznań, Toruń) trafiła do Prus. Austria dostawała saliny wielickie oraz to, co straciła w 1809. Kraków stawał się wieczyście neutralnym wolnym miastem pod wspólnym nadzorem trzech zaborców. Nie moŜna tam było utrzymywać Ŝadnych wojsk. Saksonia Prusy otrzymały mniej więcej połowę terytorium Saksonii, ale zaludnione tylko przez 2/5 ludności i bez Ŝadnego z 2 głównych miast (Lipsk i Drezno). Reszta pozostawała niepodległym królestwem w ramach ZN. Włochy Austria dostawała Lombardię z Mediolanem oraz Wenecję z Dalmacją i Istri ą, co dawało jej zdecydowanie dominującą pozycję w Italii. Jednocześnie z Włoch wyparto wpływy francuskie. Sardynia otrzymała Genuę, Niceę i Sabaudię. Przywrócono Państwo Kościelne na czele z papieŜem Piusem VII. Sycylię i Neapol połączono w Królestwo Obojga Sycylii pod berłem Ferdynanda IV Burbona. Niderlandy Holandia i Belgia zostały połączone w Królestwo Niderlandów pod berłem Wilhelma I Orańskiego. Tak powstałemu państwu przywrócono kolonię Indie Wschodnie (Indonezja) oraz podporządkowano Luksemburg. Szwajcaria JuŜ w marcu 8 państw (sygnatariusze I pokoju paryskiego) ogłosiło deklarację o wieczystej neutralności Szwajcarii. Potwierdzono to w Akcie, przyłączając do Szwajcarii 3 nowe kantony: Księstwo Neuchatel, Valois oraz Ziemię Genewską. Kwestie nieterytorialne 10 artykułów poświęcono wolności Ŝeglugi na rzekach międzynarodowych, za które uznano Ren, Nekarę, Men, Mozelę, Mozę i Skaldę. Najtrwalsze spośród ustaleń okazały się te zawarte w załączniku nr 17 do Aktu. Inicjatorem tych zapisów był Talleyrand. Dokument nazywał się "Regulamin w sprawie stopni pierwszeństwa agentów dyplomatycznych" i został przyj ęty 19 marca 1815. Przedstawicieli dyplomatycznych podzielono na 3 klasy: 1. ambasadorzy, legaci, nuncjusze, 2. posłowie, ministrowie i inni uwierzytelnieni przy monarchach, 3. charges d'affaires uwierzytelnieni przy MSZ. "Charakter reprezentacyjny" przyznano tylko dyplomatom z klasy nr 1. Wewnętrzna hierarchia dyplomatów tej samej klasy miała opierać się na dacie ich przybycia na placówkę (im wcześniejsza, tym wyŜej w hierarchii). Pierwsze miejsce miał tradycyjnie zajmować przedstawiciel papieŜa. Jedyny zapis, jaki nie przyjął się w praktyce, to losowania porządku, w którym podpisywane są umowy międzynarodowe. Ponadto na Kongresie: - ogłoszono deklarację w sprawie zniesienia handlu niewolnikami - dwukrotnie sformułowano zasadę wieczystej neutralności (Wolne Miasto Kraków oraz Szwajcaria)

STO DNI NAPOLEONA 7 III 1815 - wiadomość o ucieczce Napoleona z Elby dociera do uczestników Kongresu Wiedeńskiego. Małe i średnie państwa niemieckie ogłaszają, Ŝe są gotowe wziąć udział w wojnie z Napoleonem, jeŜeli uzyskają szereg ustępstw ze strony Austrii i Prus. Tak teŜ się dzieje… 13 III - przywódcy mocarstw ogłaszają w Wiedniu deklarację o wyjęciu Napoleona spod prawa 25 III - formalnie odnawiają sojusz w oparciu o zasady traktatu z Chaumont. WB zobowiązuje się udzielić dotacji w wysokości 9 mln funtów na wspomoŜenie wysiłku wojennego swoich partnerów na kontynencie. Ponadto brytyjski kontyngent dowodzony przez Wellingtona miał duŜy udział w pokonaniu Napoleona, co wydatnie zwiększyło pozycję WB. Właśnie dzięki wstawiennictwu Anglii w lipcu do ParyŜa, okupowanego wtedy przez wojska Prus i Austrii, mogli wrócić Burbonowie. VI 1815 – bitwa pod Waterloo Po militarnej klęsce Napoleona 20 IX mocarstwa sprzymierzone postawiły Francji cięŜsze niŜ w 1814 warunki pokoju, ale negocjujący w imieniu ParyŜa ksiąŜę du Plessis Richelieu zdołał wytargować wiele ustępstw. Ostatecznie drugi pokój paryski podpisano 20 XI 1815 r. Kilka twierdz na północnym wschodzie przeszło do Holandii (Philippeville, Marienbourg, Bouillon) . Prusy otrzymały Saarę, a Sardynia Sabaudię. NałoŜono na Francję 700 mln franków kontrybucji oraz obowi ązek utrzymywania przez 5 lat armii okupacyjnej, liczącej ok. 150 tyś. Ŝołnierzy. Francja miała teŜ oddać skarby kultury, zagrabione przez Napoleona.

5

TakŜe 20 XI w ParyŜu zawarto traktat sojuszniczy między Austrią, WB, Rosją i Prusami. Sygnatariusze: AUT: Metternich, J.P. Wessenberg GBR: Castlereagh, Wellington RUS: Razumowski, Kapodistrias PRU: Hardenberg, K.W. Humboldt Powołując się na Trójcę Świętą, potwierdzono waŜność traktatu z Chaumont oraz postanowienia wiedeńskie o wykluczenie Napoleona i jego rodziny z grona pretendentów do tronu Francji. KaŜde z państw miało wystawić 60 tysięcy chłopa jako część kontyngentu okupującego Francję. Miały takŜe niezwłocznie wypowiedzieć Francji wojnę, gdyby wojska okupacyjne zostały zaatakowane. Art. 6 głosił, Ŝe dla oceny aktualnej sytuacji międzynarodowej odbywać się będą regularne spotkania właściwych ministrów, pod auspicjami monarchów.

4 i 5. Geneza wewnętrzna i międzynarodowa rewolucji w Niderlandach, przebieg wydarzeń i rozwiązania prawne statusu Belgii. Rewolucja lipcowa i zmiany międzynarodowej roli Francji w latach 1830-1852.

I. REWOLUCJA LIPCOWA ( zwana teŜ „ Les trois glorieuses ”- 3 dni chwały)

16. IX. 1824 r. umarł Ludwik XVIII . Królem został jego brat – hrabia d’Artois, będący przywódcą ULTRASÓW (skrajnie konserwatywnego, nieprzejednanego i wojowniczego stronnictwa szlacheckiego), a zatem i zwolennikiem ancien regimu.

Hrabia d‘Artois został koronowany 29.V.1825 r. Koronacja, która miała przypominać o boskim pochodzeniu władzy królów , odbyła się w duchu ceremonii średniowiecznej ( świadczyło to o absolutystycznych skłonnościach króla , jego ciasnocie umysłowej i braku realizmu politycznego)

Nowy król przybrał imię Karola X. JuŜ na samym początku jego rządów reakcyjny rząd ultrasów zdołał przeforsować niepopularne wśród społeczeństwa ustawy, popierane przez króla :

1. Ustawa o odszkodowaniach w wysokości 1 mld franków dla byłych emigrantów politycznych za skonfiskowane im w czasie rewolucji dobra.

2. Ustawa o sankcjach za świętokradztwo: gdzie zapowiadano kary śmierci lub ohydnych okrucieństw np. ucięcie prawej ręki.

24. VI. 1827 r. król zaaprobował przywrócenie cenzury, następnie złamał opozycję parów wprowadzając w ich szeregi nowych, dyspozycyjnych ludzi i rozpisał wybory na listopad 1827 r., licząc, Ŝe fałszerstwa pozwolą ultrasom wygrać wybory (aby mogli spokojnie wprowadzić represyjne rządy). Rząd ultrasów poniósł w wyborach klęskę, a król zgodził się na powierzenie rządów umiarkowanemu monarchiście, adwokatowi – Jeanowi–Baptiste Martignac (traktowanemu jako zło konieczne), który dla pozyskania opozycji doprowadził do: - zniesienia cenzury - zmniejszenia liczby seminariów duchownych i podporządkowania ich uniwersytetom. Wprowadzonymi zmianami naraził się ultrasom, a opozycji i tak nie przejednał. Musiał ustąpić atakowany zarówno przez ultrasów jak i liberałów. 6. VIII. 1829 r. król mianował pierwszym ministrem Julesa de Polignac, który : 1. tekę ministra spraw wewnętrznych powierzył zajadłemu ultrasowi – Bourdonnaye’owi 2. tekę spraw wojskowych powierzył zdrajcy Francji, powszechnie pogardzanemu gen. Bourdonnaye’owi, który w czasie walki w roku 1815 opuścił swoją dywizję i uciekł do Prusaków.

Te nominacje były policzkiem dla społeczeństwa. Zrozumiano, Ŝe nie moŜna dogadać się z rządem, który pojmuje tylko własne racje i argumenty. Ukształtowała się konspiracja, opozycja schodziła do podziemia, które zaczęło wyraŜać wolę większości narodu.

W odpowiedzi na mowę tronową Karola X (2. III. 1830 r.) Izba Deputowanych wskazała , Ŝe nie ma jedności między rządem a opinią publiczną.

Po uchwaleniu przez 221 członków Izby Deputowanych adresu stawiającego zasadę odpowiedzialności ministrów przed Izbą, król rozwiązał Izbę Deputowanych.

Następnie Karol X zarządził nowe wybory na przełomie czerwca i lipca. Aby rzucić jakiś ochłap społeczeństwu i zyskać jego poparcie rząd postanowił wykazać się sukcesem w polityce zagranicznej. Została zorganizowana wielka wyprawa do Algierii, w imię szczytnych haseł walki z państwem pirackim handlującym niewolnikami. Francuzi wystąpili jako rzecznicy humanitaryzmu, a tak naprawdę rozpoczęli budowę swego imperium kolonialnego. 30 tys. armia do 5. VII. 1830r. opanowała duŜą część Algierii, ze stolicą kraju.

6

Sukcesy w Algierii nie poprawiły notowań ultrasów. Polignac poniósł w wyborach poraŜkę. Rząd zdecydował się na zamach stanu. 25. VII. 1830r. podpisanie , a 26 VII ogłoszenie owych osławionych ORDONANSÓW KRÓLEWSKICH => Król motywował swą decyzję zagroŜeniem bezpieczeństwa państwa. Owe nadzwyczajne dekrety królewskie ( ordonnances) :

1. Rozwiązanie wybranej właśnie Izby Deputowanych, zanim zdąŜyła się zebrać. 2. Zapowiedź nowych wyborów. 3. Nowa ordynacja wyborcza: podwyŜszała cenzus majątkowy, deputowanych mogli wybierać niemal wyłącznie

właściciele ziemscy, faktycznie prawie połowa burŜuazji pozbawiona została prawa wyboru, a wraz z nią blisko ¾ dotychczasowych wyborców.

4. Wprowadzenie cenzury prewencyjnej (zniesienie wolności prasy). Król liczył na to, Ŝe niedawną zwycięską wyprawą do Algierii zdobył sobie popularność i nie potrzebuje obawiać się opozycji. BurŜuazja jednak zrozumiała ordonanse jako dąŜenie do usunięcia jej z Ŝycia politycznego.

���� 26. VII. 1830r.- w imieniu dziennikarzy jeden z redaktorów wpływowego pisma „Le National ” Adolf Thiers, ogłosił protest.

���� 27. VII. – kierowane przez republikanów (Gotfryd Cavaignac, Franciszek Raspail) tłumy studentów, gwardzistów i robotników zaczęły na ulicach ParyŜa wznosić barykady i atakować gmachy rządowe.

���� Trójkolorowy sztandar rewolucji i Napoleona pojawił się w całym mieście. ���� Wojsko dowodzone przez marszałka Augusta Frederica de Marymont ( skompromitowany ze szczętem zdrajca

cesarza w 1814r.) bratało się z powstańcami. Marszałek nie potrafił opanować sytuacji. ���� 28. VII. – masy ludności stolicy opanowały ratusz i arsenał. ���� 29. VII. – wojsko musiało się wycofać z miasta. ���� Wkrótce uformowała się GWARDIA NARODOWA. ���� Utworzono rząd prowizoryczny, któremu przewodniczył Marie Joseph la Fayette. ���� Wbrew oczekiwaniom wielu grup spośród zwycięzców nie doszło do ogłoszenia republiki. BurŜuazja zdobyła

władzę rękami ludu ParyŜa, ale wcale nie pragnęła republiki. Większość, której przewodził Thiers, La Fayette i bankier Laffitte obawiała się republiki, z którą łączyła się tradycja Konwentu i terroru, chcąc wprowadzenia monarchii konstytucyjnej ( ale nie z Karolem X na tronie).

���� 30. VII. - Karol cofa ordonanse, ale jest juŜ za późno. ���� 31. VII. - Ludwik Filip zostaje tymczasowym namiestnikiem (tymczasowy paliatyw) ���� 2.VIII .1830 r.- Karol X abdykuje na rzecz wnuka , Henryka ks. Bordeaux , ale w obawie przed aresztowaniem

ucieka z rodziną do Wielkiej Brytanii ���� Nowy monarcha: 7. VIII. 1830 r. – Ludwik Filip Orleański , syn Filipa Egalite, wybrany na „ króla Francuzów

”. Zaprzysiągł on NOWĄ KARTĘ KONSTYTUCYJNĄ i 9. VIII. 1830 r. objął władzę jako Ludwik Filip I Orleański

NOWA KONSTYTUCJA :

• Opierała się na konstytucji z 1814 r. z pewnymi zmianami • Zapewniała, Ŝe trójkolorowy sztandar będzie zachowany (waŜny symbol walki z Burbonami został

adaptowany przez monarchię orleańską) • Wzmiankę, Ŝe konstytucja nadana jest przez króla, wykreślono z jej tekstu. Postanowiono odtąd uwaŜać ją

za emanację woli narodu • Usunięcie z konstytucji zdania uznającego religię katolicką za religię stanu i zastąpienie go

sformułowaniem, Ŝe jest ona wyznawana przez większość Francuzów. • Odjęto królowi prawo wydawania ordynansów. • Rozszerzono kompetencje Izby Deputowanych. • Wprowadzono odpowiedzialność ministrów przed parlamentem. • Niewiele zmniejszono cenzus wyborczy ( liczba wyborców wzrosła mniej więcej o połowę – 170 tys.)

PONADTO (nie wiem czy to teŜ naleŜy do konstytucji, bo w tekście nie jest to powiedziane dosłownie, ale przypuszczam, Ŝe tak) - zniesiono cenzurę prasy - posiedzenia obu izb parlamentu miały być jawne - przywrócono Gwardię Narodową, stała się ona jednak instytucją mieszczańską - obniŜono granicę wieku uprawniającego do udziału w wyborach: czynne: obywatele mający ukończone 25 lat, bierne : obywatele mający ukończone 30 lat - król nosił tytuł: „Król Francuzów z łaski boŜej i woli narodu”

7

Jak pokazała historia Ludwik Filip miał być ostatnim królem Francji , a ultrasi nigdy juŜ nie odzyskali dawnych wpływów i władzy. Monarchię lipcową nazywa się burŜuazyjną, a Ludwika Filipa – królem burŜuazji. Po rewolucji całkowicie uległ zmianie skład społeczny elity władzy. Po odsuniętych ultrasach najbardziej wpływowe i najwaŜniejsze posady rządowe objęło bogate mieszczaństwo, przede wszystkim bankierzy. Symbolem nowych czasów stały się wielkie i małe machlojki pienięŜne, sam zaś król nosił takŜe przydomek – króla bankiera. II. Zmiany mi ędzynarodowej roli Francji w latach 1830 – 1852 Rewolucja lipcowa we Francji dokonała wyłomu w europejskim status quo i zanegowała zasadę legitymizmu monarszego, obalając króla ze starej dynastii Burbonów. Francja stała się, tak jak Anglia, monarchią konstytucyjną. Anglia teŜ była najprzychylniej do porewolucyjnej Francji nastawiona (nowy reŜim został najwcześniej uznany przez UK, a najpóźniej przez Rosję, bo w 1831 r.). Car Rosji natomiast, popierany przez Prusy i Austrię nawoływał do interwencji i przywrócenia legalnych praw Burbonów do tronu franc. (w imię zasady interwencji przyjętej na kongresie w Opawie w 1820 r. ) Zarówno opinia reakcyjna w Europie jak i opozycja liberalna były zgodne co do tego, Ŝe rewolucja z Francji moŜe przenieść się na inne kraje. Spodziewano się takŜe, Ŝe Francja poprze te ruchy rewolucyjne.

Na szczęście dla Francji Mikołaj I (nazywający Ludwika Filipa „królem barykad ”) nie zdąŜył uzgodnić z Metternichem i królem pruskim porozumienia w kwestii interwencji, gdyŜ wybuchło powstanie w Belgii (sierpień 1830 r.), które bardziej zaabsorbowało wspomniane państwa. Rewolucja lipcowa miała wpływ nie tylko na powstanie w Belgii, ale takŜe w Polsce, w kilku państwach włoskich i niemieckich. Ludwik Filip nie czuł się na siłach, ani nie posiadał ambicji, aby popierając rewolucję przywrócić potęgę Francji w Europie. W obawie przed izolacją starał się postępować ostroŜnie, aby nie być uznanym za potencjalną groźbę dla pokoju i ładu europejskiego. Ludwik Filip zdawał sobie sprawę, Ŝe dopiero gdyby między państwami, pogromcami Napoleona, doszło do ostrzejszej rywalizacji, to dopiero wówczas Francja zyskałaby szansę wykorzystania ujawniających się konfliktów dla podbudowania swojej pozycji strategicznej. Taką szansą stała się rewolucja w Belgii. Car chciał uŜyć siły do zmiaŜdŜenia buntowników belgijskich, gdyŜ uwaŜał ich za potencjalne zarzewie rewolucji w całej Europie ( poza tym jego szwagrem był następca tronu holenderskiego). Car zarządził juŜ nawet mobilizację armii. RównieŜ Prusy zagroziły wojną. Natomiast Francja i Anglia stanęły po stronie Belgii ( bryt. zorientowali się, Ŝe FRA nie chce wchłonąć Belgii). Tę współpracę nazywa się I entente cordiale.

Dla Francji rozpad Królestwa Niderlandów oznaczał poprawienie jej połoŜenia strategicznego. Naruszał on równowagę sił. (Borkowski) JeŜeli chodzi o Wielką Brytani ę, to ona sama była inicjatorką stworzenia Królestwa Niderlandów. Jednak nie chciała rozwiązania sprawy Belgii przez Święte Przymierze. Chodziło o to, Ŝe WB rywalizowała z Rosją na Bliskim Wschodzie i nie chciała, aby armia rosyjska dotarła nad Kanał La Manche, gdyŜ stworzyłoby to niebezpieczny precedens – następną wyspę wpływów rosyjskich. Anglia chciała mieć małych partnerów handlowych, aby mogła na nich wpływać. Pragnęła osłabienia handlu zagranicznego Holandii. Poza tym neutralna Belgia + neutralna Szwajcaria teŜ były zaporą dla FRA, tylko innego rodzaju. Jednak jeśli chodzi o powstanie listopadowe , to Ludwik Filip wiedział ,Ŝe nie jest w stanie przeciwstawić się „ Trzem Czarnym Orłom ”(wtedy juŜ Święte Przymierze) + Anglii. Poseł i historyk Guizot powiedział – „ JeŜeli Napoleon po Jenie nie mógł odbudować niepodległej Polski,to nie moŜe tego zrobić i Ludwik Filip”. RównieŜ Włosi nie mieli wtedy co liczyć na wsparcie FRA (rewolucje we Włoszech środkowych, w Modenie, Parmie i Państwie Kościelnym), gdzie wkroczyły wojska austriackie, odrestaurowując dawne reŜimy. W 1834 r. „ Entente cordiale ” franc.-bryt. umocnione zostało przyłączeniem się Hiszpanii i Portugalii, gdzie upadły rządy absolutystyczne. W ten oto sposób ugrupowanie państw liberalnych stanęło naprzeciw Świętego Przymierza, co nie trwało jednak długo. Tym co poróŜniło FRA i UK był II kryzys wschodni ( 1839- 1841 ), kiedy to FRA w przeciwieństwie do UK popierała zbuntowanego przeciw sułtanowi tureckiemu paszę Egiptu – Muhhamada Alego (ale o tym więcej w następnym pytaniu ). Anglicy w obawie,aby Ali jako sprzymierzeniec Francji, nie wzmocnił jej prestiŜu w basenie Morza Śródziemnego, poparli państwa Świętego Przymierza. O mało co nie doszło wtedy do wojny.

Drugim powodem rozpadu I serdecznego porozumienia były próby FRA wzmocnienia swych wpływów dynastycznych w Hiszpanii. Wbrew protestom , w 1846 r. doszło do ślubu między siostrą królowej Hiszpanii Izabeli II z franc. księciem Antoine’em de Montpensier.

Czasy Ludwika Filipa to dalszy etap francuskich podbojów kolonialnych. Od 1834 r. zaczęto zmierzać do podbicia całej Algierii. Zaczęła napływać tam ludność z FRA ( 1845r – 46 tys.) i tworzono zręby francuskiej administracji. Jednak całą Algierię zajęto dopiero po pokonaniu emira Abel-el-Kadera w 1847 r. W dniach 22-24. II. 1848 r. doszło we Francji do rewolucji lutowej , której rezultatem był upadek monarchii i powstanie Drugiej Republiki. Rewolucja lutowa była bezpośrednim preludium do Wiosny Ludów, która ogarnęła całą Europę.

� 24. II. 1848r. abdykował Ludwik Filip, na rzecz swojego wnuka, hr.ParyŜa (Ludwika Filipa), i uciekł ze stolicy.

8

� 10. XII. 1848r. –Karol Ludwik Napoleon Bonaparte został wybrany prezydentem Francji (wcześniej dwukrotnie próbował zdobyć władzę na drodze zamachu stanu – 1836 i 1840 r.). Prezydentem był do 1852r.

� 9. X. 1852r. Ludwik Napoleon zapowiedział w Bordeaux ,Ŝe wprowadzi cesarstwo. � X – Senat zgodził się na cesarstwo. � 21. XI. 1852r. – odbył się plebiscyt , w którym zdecydowano się na cesarstwo.

Fakt, Ŝe bratanek cesarza Napoleona I, obecny Napoleon III (1852-1870), został cesarzem spowodował pewną izolację Francji. Zwłaszcza, Ŝe zapowiadał on odbudowę imperialnej pozycji Francji. III. REWOLUCJA W NIDERLANDACH

Powstanie Królestwa Niderlandów zostało ustalone na Kongresie Wiedeńskim, przy czym nie brano wtedy pod uwagę swobodnego rozwoju narodów. Kongres wiedeński uznał połączenie Holandii z Belgią pod berłem króla Wilhelma I z dynastii orańskiej, syna ostatniego przed rewolucją namiestnika Niderlandów, Wilhelma V, księcia Nassau.

Nowy król otrzymał takŜe (jako odszkodowanie za utracone w czasie tworzenia Związku Reńskiego posiadłości w Niemczech) Wielkie Księstwo Luksemburg – połączone z Niderlandami unią personalną, ale nadal pozostające częścią Rzeszy Niemieckiej. Państwo to od samego początku było tworem sztucznym, a wpływały na to : 1. Połączenie krajów o odmiennych dziejach, tradycji, kulturze i języku: - Holendrzy wyznawali protestantyzm i mówili po holendersku - Belgowie, podzieleni na Walonów (Pd część Belgii-j.franc.) i Flamandów (PN część Belgii – j. flamandzki, podobny do holenderskiego), prawie wszyscy wyznawali katolicyzm - W niektórych przypadkach Belgowie byli absolutnymi maksymalistami (przeciwnicy z protestancko – kalwińską Holandią). Np. .Konstytucja głosiła równouprawnienie wyznań, co wywoływało sprzeciw wyŜszego kleru katolickiego. - Biskupi belgijscy wystąpili z tzw. „ wyrokiem wyznaniowym ”(jugement doctrinal), zakazującym składania przysięgi na konstytucję Jednak po ucieczce biskupa Gandawy z kraju, jego następca zezwolił na składanie przysięgi, choć wiary trzymano się nadal mocno. 2. Nadana w 1815r. konstytucja, która upośledzała Belgów: - Holandia liczyła 2,5 mln mieszkańców, zaś Belgia 3,5 mln, ale w Izbie NiŜszej Stanów Generalnych kraje te miały mieć równą liczbę reprezentantów , co wywoływało niezadowolenie. - W Izbie WyŜszej mianowanej przez króla większość stanowili Holendrzy. 3. Despotyzm króla Wilhelma I. 4. Krzywdzące dla Belgów rozłoŜenie podatków. 5. Narzucenie języka holenderskiego jako oficjalnego. 6. Opanowanie stanowisk państwowych przez Holendrów. 7. Wpływowy, zwłaszcza w rolniczej Flandrii kler katolicki, przeciwny mieszaniu się króla w sprawy kościelne. Wpływowa w uprzemysłowionej Walonii burŜuazja, była obojętna pod względem religijnym, ale za to niechętna rządowi za jego politykę ekonomiczną, popierającą głównie przemysł i handel holenderski, i niezadowoleni z jego postępowania autokratycznego. Podobnie niezadowoleni byli chłopi flamandzcy, gdyŜ rząd pozwalał za łatwy import zboŜa z zewnątrz, co obniŜało ceny zboŜa we Flandrii.

• 1827 – zbliŜenie liberałów i klerykałów belgijskich • 1828 – powstaje ich „unia” • Unioniści zaczęli i w Stanach Generalnych i w całej Belgii tworzyć silną opozycję przeciw reŜimowi holenderskiemu

, nie chodziło im jednak o oderwanie Belgii. • 25. VIII. 1830 r. wystawiono operę Aubera Niema z Portici ,zawierającej momenty rewolucyjne (akcja rozgrywa się

w 1647r.w Neapolu i w porcie Portici nad Zatoką Neapolitańską ,terytorium naleŜącym wówczas do Hiszpanii i rządzonym przez okrutnego wicekróla). Stało się to okazją do rozruchów antyrządowych, które zamieniły się w otwarte powstanie.

Zaczęto demolować gmachy rządowe, zdzierano godła monarchii, wywieszano czarno-Ŝółto-czerwone chorągwie (do dziś barwy narodowe Belgów). • BurŜuazja, która bała się rewolucji, zorganizowała gwardię obywatelską i doprowadziła do skontaktowania się z

królem, aby doprowadzić do ustępstw, które spowodowałyby złagodzenie sytuacji. • Kompromisu nie osiągnięto. • Wilhelm I zdecydował się na wzięcie siłą zajętej przez rewolucjonistów Brukseli. Bruksela obroniła się (23-24 IX). • W toku walki uformował się belgijski rząd tymczasowy, który 4. X. 1830r. ogłosił niepodległość Belgii. Ostatecznie

proklamowano ją uroczyście 18. XI. 1830r. na Kongresie Narodowym, w Brukseli. Dynastię orańską pozbawiono na zawsze prawa do tronu.

9

Jeszcze we wrześniu król holenderski odwołał się do Rosji, Austrii, Prus i Wielkiej Brytanii o pomoc w stłumieniu „buntu”. Mikołaj I gotów był interweniować (choć powstrzymało go od tego powstanie listopadowe w Polsce).Jak juŜ wcześniej wspomniałam , uwaŜał on buntowników belgijskich za potencjalne zarzewie rewolucji europejskiej. Dodatkowo jego szwagrem był następca holenderskiego tronu. Austria nie chciała interwencji, zaniepokojona sytuacją we Włoszech. Prusy równieŜ nie były zbyt chętne do wojny, gdyŜ obawiały się, Ŝe Belgowie zwrócą się pomoc do Francji, co w rezultacie mogłoby spowodować wojnę europejską. Francja ogłosiła juŜ w sierpniu, Ŝe nie uzna głoszonej przez państwa wschodnie zasady interwencji. Dla Francji podział Niderlandów oznaczał zachwianie pokongresowej równowagi sił i wzmocnienie swojej pozycji strategicznej. Francja miałaby wtedy na swojej wschodniej granicy małą Holandię, małą Belgię i rozdrobniony Związek Niemiecki. Anglia stanęła po stronie Belgii. I choć sama była inicjatorem powołania królestwa Niderlandów, nie chciała, aby wojska rosyjsko-pruskie wkroczyły do Belgii. Anglia rywalizowała z Rosją na Bliskim Wschodzie i nie chciała, aby Niderlandy stały się nowa wyspą wpływów rosyjskich (nie chciała Rosji nad Kanałem La Manche). Poza tym chciała istnienia małych państw, aby łatwiej na nie wpływać. Podział osłabiłby takŜe holenderski handel. Nie chciała takŜe dopuścić, aby Francja zajęła Belgię, co właściwie nie mogło mieć miejsca, bo Ludwik Filip wiedział, jaki byłby przeciw temu sprzeciw. Dlatego rząd Wellingtona jedyne wyjście widział w uznaniu niepodległości Belgii. Porozumienie Wielkiej Brytanii i Francji nazywa się I Entente cordiale.

���� Angielskiemu ministrowi spraw zagr. Aberdeenowi udało się w porozumieniu z posłem franc.- Talleyrandem doprowadzić do konferencji pięciu mocarstw w Londynie.

���� 20. XII. 1830 r. konferencja w Londynie: Anglia, Francja, Prusy, Austria, Rosja => na której następcy Aberdeena – Palmerstonowi udało się przeprowadzić uchwałę o niemoŜliwości połączenia Belgii z Holandią tj. faktycznie o niepodległości Belgii.

���� 20. I. 1831 r. – protokół o warunkach podziału Królestwa Niderlandów ( Belgia granice z 1790r. , nie posiadała Luksemburga i zach. Limburgii)

���� 21. I. 1831r. – Deklaracja Wieczystej Neutralności Belgii ( Palmerston chciał uspokoić Holandię i zabezpieczyć na przyszłość ujście Renu przed ewentualnym atakiem ze strony Francji ).

���� 7. II. 1831r. – kongres belgijski uchwalił najbardziej obok szwajcarskiej najbardziej liberalną konstytucję ówczesnej Europy:

- proklamowała suwerenność ludu - równość wszystkich wobec prawa - odpowiedzialność ministrów przed parlamentem - dwuizbowy parlament ( Izba Deputowanych i Senat) - rozdział kościoła od państwa - wolność prasy i wyznania -samorząd prowincji, gmin Liberałowie utrzymali jednak cenzus pienięŜny dla wyborców do parlamentu, uniemoŜliwiając przez to masom ludowym wpływ na Ŝycie polityczne państwa. 24. VI. 1831r.-konferencja londyńska przyjęła dokument pod nazwą 18 Artykułów , nie przyjęty przez Wilhelma I, ale 9 lipca zaakceptowany przez kongres belgijski. Król Holenderski nie chciał się zgodzić na proponowane granice, choć Rosja i Prusy cały czas go do tego skłaniały, obawiając się francuskiej interwencji zbrojnej. A Belgowie chcieli oddać tron synowi Ludwika Filipa. Tylko stanowczy protest rządu brytyjskiego sprawił, Ŝe do tego nie doszło, a 4. VI. 1831r. na tron wybrano Leopolda ks. sasko-koburskiego (Sachsen-Coburg-Gotha ). Wilhelm I niemogący się pogodzić z utratą części Luksemburga i Limburgii, zaczął wojnę z Belgią. Jednak wysłane przez Ludwika Filipa francuskie wojska, w tzw. „kampanii dziesięciodniowej”, usunęły w VIII 1831r. wojska holenderskie z Belgii. 15.10.1831 r. (u śywczyńskiego 14.10) - tzw. 24 Artykuły (nowy podział terytorium – przyznanie Belgii tylko zamieszkaną przez Walonów część Luksemburga i długu państwowego), ale Wilhelm znów tego nie uznał. Wilhelm zajął nawet Antwerpię, którą odebrała mu nowa wyprawa francuska w XII 1832r. 19.04.1831 r.- traktat londyński, regulujący granice Holandii z Belgią, na który Holandia się zgodziła. - wschodnia część Luksemburga dla Holandii ( Królestwa Niderlandzkiego), łącząc się z nim unią personalną i pozostając nadal częścią składową Związku Niemieckiego - taki sam status otrzymała holenderska część Limburgii.

10

6-10. Geneza Wiosny Ludów w Europie. Wiosna Ludów we Francji: przebieg i kontekst międzynarodowy. Wiosna Ludów na ziemiach włoskich: przebieg I i II wojny narodowej 1848-1849. Wiosna ludów w Związku Niemieckim. Przemiany

rewolucyjne w Austrii w okresie Wiosny Ludów. Powstanie węgierskie.

Jak pisze prof. Dobrzycki – „ wrzenie rewolucyjne , ujawnione w latach dwudziestych i trzydziestych, wzmogło się jeszcze w Europie w dekadzie następnej.” Ruchy rewolucyjne , które ogarnęły niemal całą Europę , trwały od 1846 do 1849r. Choć nie wszędzie wybuchały w tym samym czasie , to jednak wszystkie były powiązane przez podobną ideologię i przez to ,Ŝe powodzenie rewolucji w jednym kraju było zachętą do podobnej rewolucji w innym, śywczyński pisze ,Ŝe całość dziejów rewolucyjnych moŜna podzielić na dwa okresy :

1. Pierwszy – obejmujący lata 1846-1847 : niejako wstęp do właściwej , ogólnej rewolucji , stanowiącej drugi okres i zwanej Wiosną Ludów.

2. Drugi okres moŜna podzielić na trzy fazy : - fazę zwycięstw rewolucji , od stycznia do maja 1848r. ,włącznie - fazę przesilenia rewolucji , od czerwca do października 1848r. - fazę odpływu – likwidacja rewolucji , kończąca się , na ogół w 1849r.

W kaŜdym kraju ruch rewolucyjny miał inną genezę , moŜna jednak wskazać kilka czynników ogólnych , które występowały u początków wszystkich ruchów rewolucyjnych obok czynników specyficznych dla kaŜdego ruchu.

1. (poza Francją ) Rozwój przemysłu i burŜuazji , który pozostawał w coraz większej niezgodności z formami politycznymi i społecznymi ancien regime’u. Forma kapitalistyczna rozsadzała ramy dotychczasowego ustroju. BurŜuazja musiała dąŜyć do usunięcia ograniczeń gospodarczych ,jako pozostałości feudalizmu , do zniesienia korporacji zawodowych i cechów . DąŜyła takŜe do usunięcia pozostałości feudalnych na wsi , aby łatwiej zdobyć siłę roboczą i poszerzyć rynek wewnętrzny , a takŜe do ograniczenia władzy feudałów , popierających głównie interesy rolnictwa. PoniewaŜ feudałowie nie zamierzali się zrzekać swych praw dobrowolnie, rewolucja była nieunikniona.

2. Od lat 20 i 30 –tych XIX w , upłynął spory okres. Pojawiło się nowe pokolenie , które nie przeŜyło klęski jaką jest upadek rewolucji i które pod wpływem m.in. literatury było o wiele bardziej krytyczne w stosunku do istniejących jeszcze form feudalnych niŜ pokolenie starsze.

3. Wielu pisarzy wszczepiło czytelnikom ducha buntu przeciwko istniejącemu stanowi rzeczy , krytykując ówczesne stosununki , feudalizm i ucisk. Wielu pisarzy utrwalało poglądy liberalne na ustrój społeczny , a niektórzy wysuwali hasła demokratyczne , mówili o wyzysku , a czasem piętnowali burŜuazję ( Freiligrath , Dickens , Hugo , Lamennais itp. )

4. 1846 -1848 : niemal cała Europa przeŜywała okres głodu . 1845-47 zaraza prawie wszędzie zniszczyła kartofle , nieurodzajem dotknięte zostało zboŜe.

5. W latach 1846-48 ogromna rolę odegrały takŜe hasła narodowościowe , narodowowyzwoleńcze i zjednoczenia narodowego. O zjednoczenie walczyli Niemcy i Włosi , a o państwo narodowe – Polacy , Węgrzy , częściowo równieŜ Czesi.

A. MAZZINI. POWSTANIE POLSKIE W 1846 r.

• 15. IV. 1834r. – Giuseppe Mazzini ogłosił w Szwajcarii Akt fundacyjny Młodej Europy. Związek ten był współtworzony przez emigrantów polskich , niemieckich i włoskich ,którzy powołali wcześniej organizacje narodowe. Art. 1 Aktu głosił : „ Młode Niemcy , Młoda Polska i Młode Włochy , Stowarzyszenia Republikańskie , dąŜące do jednego celu – Ludzkości , z jednakowąŜ wiarą w wolność , równość i postęp łączą się braterstwem dziś i na zawsze we wszystkim , co się tyczy ogólnego celu ”.

• We Włoszech , zwłaszcza w Państwie Kościelnym wrzenie rewolucyjne , podtrzymywane głównie przez zwolenników Mazziniego , istniało bez przerwy ,a wzmogło się po 1845r.

• Jego hasła demokratyczne i sposób walki ( zamachy na policję i urzędników ) zraŜały bogatszą burŜuazję , która chciała wziąć kierownictwo ruchem w swoje ręce. Doprowadziło to do tego , Ŝe rozpoczęte przez mazzinistów powstanie w Rimini w 1845r. zakończyło się nieoczekiwanie zredagowanym przez Karola Fariniego manifestem do „ monarchów i ludów ”Europy , który wysunął program tak umiarkowanie liberalny ,Ŝe mogłoby się z nim pogodzić nawet państwo absolutne. POWSTANIE W POLSCE :

� OŜywienie ruchu rewolucyjnego na ziemiach polskich od 1843r. Jego inicjatorami byli działacze krajowi , a nie emisariusze emigracji.

� Po 1844r. ruch ten osłabł w królestwie na skutek załamania się spisku , pozostał silny w zaborze pruskim i austriackim.

11

� Rewolucjoniści prawdopodobnie mieli kontakt z demokratyczną opozycją niemiecką , a takŜe z rewolucjonistami włoskimi. Wg Metternicha liczyli na to ,Ŝe wybuch powstania w Galicji zwiąŜe siły wojskowe Austrii , umoŜliwiając powstanie w jej włoskich posiadłościach i w środkowych Włoszech , co miało sparaliŜować siły cesarstwa w Europie Środkowej.

� Pod koniec 1845 i na początku 1846 aresztowano uczestników spisku w zaborze pruskim. � Spiskowcy nie mieli jednolitego programu w stosunku do chłopów. Odłam lewicowy pragnął powstania

ludowego (Kamieński , Dembowski ) , większość liberalna chciała utrzymania kierownictwa szlachty , z tym jednak , ze miano przeprowadzić uwłaszczenie chłopów.

� Działacze galicyjscy zdecydowali się wszcząć powstanie i 22. II. 1846r. opanowali Kraków , skąd wycofali się Austriacy. Poza Krakowem powstanie załamało się wobec antyfeudalnej i wrogim powstaniu postawy chłopów ( podniecanych przez lokalne władze austriackie ) Doszło wtedy do tzw. rzezi galicyjskiej , kiedy to chłopi mordowali właścicieli ziemskich ,oficjalistów dworskich i księŜy.

� Powstanie upadło po 9 dniach. A Wolne Miasto Kraków zostało wcielone do Austrii (złamano postanowienie Kongresu Wiedeńskiego ) , na co zaprotestowały właściwie Prusy , (które utraciły waŜny rynek zbytu) i oficjalnie Wielka Brytania i Francja .

� Powstanie odbiło się szerokim echem w Europie. We Francji organizowano manifestacje i komitety pomocy dla Polski.

W 1847r. była jeszcze wojna domowa w Szwajcarii , ale nie będę o tym pisać , bo to byłaby przesada. Poza tym Dobrzycki o tym u siebie nie wspomina. B. REWOLUCJA LUTOWA WE FRANCJI (22-24. II. 1848r. )

� Bezpośrednie preludium do Wiosny Ludów. � PRZYCZYNY : 1. Kryzys gospodarczy i społeczny ,spowodowany nadprodukcją lat ostatnich i nieurodzajem w 1846-47 r. Bankrutowały manufaktury i fabryki , rosło bezrobocie. Poza tym burŜuazja przemysłowa , niezadowolona z popierania przez króla burŜuazji finansowej , występowała przeciw rządowi - wg niej głównemu sprawcy kryzysu.Takie same oskarŜenia wysuwało drobnomieszczaństwo i proletariat. 2. Rząd był skompromitowany licznymi procesami i oskarŜeniami o naduŜycia finansowe ( proces 2 ministrów ). 3. Opinia publiczna była niezadowolona z polityki zagranicznej Francji. - oburzenie w sprawie Krakowa , utratą wpływów Francji w Szwajcarii i ich osłabieniem na Wschodzie , w Hiszpanii , we Włoszech ( tu umocniły się wpływy angielskie ) - niezadowolenie z prowadzenia Francji do ściślejszego związku z Wiedniem (m.in. Kraków) i Petersburgiem. 4. Niezadowolenie ze wzrostu autorytarnych tendencji w polityce wewnętrznej ( czasy Ludwika Filipa ).

� Rząd miał w parlamencie większość po swojej stronie. Parlament jednak nie reprezentował naleŜycie poglądów kraju

, a o reformie wyborczej Guizot nie chciał słyszeć. � Przywódcy opozycji dawali wyraz swej krytyki wobec rządu na specjalnie organizowanych przyjęciach masowych ,

bankietach. Od 1847r. zyskały one ogromną popularność. � Zaniepokojony bankietowym procederem rząd Guizota zabronił odbycia się bankietu zapowiedzianego na 22. II.

1848r. w ParyŜu. � 22. II. 1848r. gdy tłumy robotników , rzemieślników i studentów dowiedziały się o zakazie, zaczęły manifestacje

antyrządowe. � 23. II.- manifestacje powtórzyły się , na ulicach wzniesiono barykady. Gwardia narodowa odmówiła udziału w

rozpraszaniu manifestantów i nawet próbowała przeciwstawić się wojsku. Król zdymisjonował Guizota. Wieczorem , na bulwarze Kapucynów , przed gmachem MSZ tłum spotkał się z wojskiem. Jeden strzał (nie wiadomo z której strony padł ) spowodował bez rozkazu strzelaninę Ŝołnierzy. Było 52 zabitych i 74 rannych. Wiadomość rozeszła się szybko po ParyŜu i całe miasto pokryło się barykadami. � 24. II.- rozpoczęła się wszędzie walka z wojskiem , którego część przeszła na stronę powstańców Ludwik Filip abdykował na rzecz wnuka hr.ParyŜa ( Ludwika Filipa ) i uciekł ze stolicy. � W Izbie Deputowanych ukonstytuował się Rząd Tymczasowy , powiększony następnie na ratuszu o 4 członków. W

jego skład wchodzili m.in. Lamartine – republikanin , Ludwik Blanc – socjalista , Albert-robotnik. � Rząd :

12

- 25. II. – proklamował republike i zniósł karę śmierci - 26. II.- pod naciskiem robotników i rzemieślników zgodził się na utworzenie warsztatów narodowych w celu zatrudnienia bezrobotnych.Miała się tym zajmować specjalna komisja , zwana luksemburską , na czele z Blanc i Albertem . - 2.III – przyjął zasadę głosowania powszechnego do parlamentu - 4.III – zniósł niewolnictwo w koloniach , ogłosił wolność prasy i zebrań oraz ogłosił program polityki zagranicznej Francji , który mówił : „ Traktaty z 1815r. nie mają juŜ mocy prawnej dla Republiki Francuskiej , mimo to jednak ustalenia terytorialne tych traktatów są faktem, uznawanym przez nią za podstawę i punkt wyjściowy w stosunkach z innymi narodami ”.

� Warsztaty narodowe ( często wykonywano prace , które nie były konieczne )były ogromnym cięŜarem dla państwa i

zraŜały jeszcze bardziej chłopów i mieszczaństwo franc. do robotników. � 23. IV. – pierwsze w historii Francji demokratyczne wybory ( 4.VI – wybory uzupełniające ). Dały one ogromne

zwycięstwo burŜuazji , wybrano tylko kilku socjalistów.Ogromną większość Zgromadzenia Konstytucyjnego (V 1848-V 1849) stanowili prawicowi republikanie , którym przewodził Lamartine , Arago i Marie.

� 15. V. – Powstanie robotników , którzy opanowali pałac zebrań Zgromadzenia , ogłosili je za rozwiązane i powołali nowy rząd z Blanquim na czele.Powstanie zostało stłumione po 5 godzinach , gdyŜ było źle przygotowane. Po tym wystąpieniu dokonano licznych aresztowań, zamknięto kluby robotnicze i zlikwidowano komisję luksemburską.

� 30. V.- przyjęcie wniosku hr. Falloux o rozwiązanie warsztatów narodowych. � 22. VI. – ogłoszenie ,Ŝe robotnicy od 18 do 25 lat mogą wstąpić do wojska lub będą skreśleni z listy bezrobotnych.

Wszyscy inni mieli być odesłani na prowincje do osuszania bagien , budowy dróg i mostów , a w razie odmowy równieŜ skreśleni z listy.

� 23. VI – powstanie we wschodniej , zamieszkanej przez robotników , części ParyŜa. Robotnicy byli w walce osamotnieni , przeciw sobie mieli nawet drobnomieszczaństwo ParyŜa. 26. VI. Opór robotników został złamany. Wojska rządowe wymordowały ok. 1500 jeńców. Po zakończeniu walk zapanował „biały terror ”.Zawieszono wiele dzienników demokratycznych , zabroniono zebrań i przemówień.

� 4. XI. 1848r. –uchwalono konstytucję : - wprowadzono głosowanie powszechne - wprowadzono jedną izbę prawodawczą , w obawie przed moŜliwością tarć w razie istnienia dwóch izb - prezydent wybierany przez plebiscyt , co cztery lata ( tylko jedna kadencja prezydenta )

� 10. XII. 1848r.- plebiscyt , na prezydenta został wybrany Ludwik Napoleon Bonaparte � 13. V. 1849r.- wybory do Zgromadzenia prawodawczego , które wygrało stronnictwo „porządku” , reprezentujące

monarchistów i katolików (450 mandatów poselskich ) � 15. III. 1850r.- ustawa pozwalająca na zakładanie średnich i wyŜszych szkół prywatnych , wprowadzała biskupów do

rad uniwersyteckich , kierujących szkołami państwowymi ; dawała duchowieństwu nadzór nad wszystkimi szkołami i upowaŜniała biskupów do mianowania dowolnie nauczycieli zakonników.

� 31. V. 1850r.- prawo o udziale w wyborach , wprowadzające określone wymagania od wyborców , dzięki czemu blisko 1/3 z nich nie mogła brać udziału w wyborach do Zgromadzenia Prawodawczego. Obydwa prawa ( z 15.III i z 31.V ) były podyktowane strachem przed wpływami lewicy , demokratów i socjalistów , a takŜe lękiem przed masami ludowymi.

� Lipiec 1851r.- Bonaparte zaŜądał od Zgromadzenia rewizji konstytucji , gdyŜ chciał być wybrany po raz drugi. Zgromadzenie odrzuciło Ŝądanie. � 2/3. XII. 1851r. – zamach stanu. Wojsko aresztowało czołowych przywódców monarchistów i republikanów. � 20-21. XII. 1851r.- plebiscyt , który ogromną większością dał prezydentowi prawo do zmiany konstytucji � 14. I. 1852r.-nowa konstytucja wzorowana na napoleońskiej , która dawała prezydentowi ogromną władzę. - wybierany na 10 lat , odpowiedzialny tylko przed narodem

- władza prawodawcza miała się składać , aŜ z trzech izb :mianowanej przez prezydenta , rady stanu , opracowującej projekty praw ; wybieranego ciała prawodawczego , o władzy dość ograniczonej ; mianowanego senatu , który miał czuwać nad zgodnością praw z konstytucją , moralnością , religią itp. - wprowadzono cenzurę i zakaz zebrań

� 9. X. 1852r.- Bordeaux : Bonaparte zapowiada , Ŝe wprowadzi cesarstwo. W miesiąc później uchwalił to senat , a 21 listopada zatwierdził plebiscyt.

� Za Napoleona III ( 1852-1870 ) : - zezwolono na istnienie tylko prasy rządowej i paru dzienników umiarkowanych - wprowadzono cenzurę - rozbudowano tajną policję , która śledziła nawet wykłady uniwersyteckie - część opozycjonistów jak np. Wiktor Hugo , poszła na wygnanie

13

Napoleon III opierał się na starannie dobieranej wyŜszej administracji , armii , duchowieństwie katolickim i bogatej burŜuazji. C. REWOLUCJA W PAŃSTWACH NIEMIECKICH PRZYCZYNY : oprócz tych ogólnych , takŜe specjalne : 1. Kryzys rzemiosła. Zła sytuacja rzemieślników i rękodzielników , w okresie kryzysu 1846-47 stała się szczególnie cięŜka , gdyŜ wzrosły koszty utrzymania , liczba klientów zaś zmalała. JeŜeli chodzi o przemysł , to wytwarzał on taniej niŜ rzemieślnicy i mógł łatwiej , mimo braku kredytu , przetrwać kryzys. Dlatego w latach 1846-48 elementem najbardziej rozgoryczonym i rewolucyjnym w Niemczech byli rzemieślnicy , drobni majstrowie i czeladnicy , a nie miejski proletariat. 2. Sprawa chłopska. Wskutek nieurodzaju i głodu chłopi wędrowali do miast w poszukiwaniu pracy i chleba , powiększając liczbę głodującego plebsu. Część z nich wraz z rzemieślnikami wyemigrowała w poszukiwaniu pracy do Szwajcarii , Holandii i USA. Bardzo duŜe wzburzenie panowało w przeludnionych wsiach południowo-zachodnich Niemiec.Obawiano się tam wybuchu rewolucji agrarnej. Na wschodzie było bardziej spokojnie , choć wszędzie chłopi odnosili się z niechęcią do feudałów , posądzając istniejące jeszcze na wsi formy feudalne za główne źródło swej niedoli. 3.Postawa burŜuazji. Wzburzenie mas ludowych zmusiło ją do energiczniejszego działania , gdyŜ nie chciała utracić swego wpływu na bieg wypadków. Chłopi byli z początku siła napędową rewolucji burŜuazyjnej. 4.Sprawa zjednoczenia narodowego. PRZEBIEG REWOLUCJI:

���� Wielkie Księstwo Badenii : - najbardziej zagroŜone rewolucją agrarną i podatne na wpływy sąsiedniej Francji - 12.IX. 1847r.: lewicowi liberałowie na zebraniu w Offenburgu pod przewodnictwem Gustawa von Struve i Fryderyka Heckera wysunęli obok postulatów liberalnych takŜe postulat utworzenia parlamentu ogólnoniemieckiego. ���� 10. X. 1847r. – podobne postulaty , choć nieco bardziej umiarkowane , wysunął zjazd liberałów z południowo-

zachodnich i południowych Niemiec w Hoppenheim koło Darmstadtu. ���� Wiadomość o wypadkach paryskich z 1848r.wywołała w całych Niemczech Ŝądania : wolności prasy , sumienia ,

zawodu i zebrań , wprowadzenia sądów przysięgłych , gwardii narodowej i parlamentu ogólnoniemieckiego. ���� 5. III. 1848r. – Heidelberg : zjazd 51 liberałów z Badenii , Hesji , Wirtembergii , Nassau , Bawarii i Prus ( + jeden z

Wiednia ) podjął inicjatywę zwołania parlamentu ogólnoniemieckiego i powołał 7-osobową komisję , aby przygotowała odpowiedni projekt.

���� 12. III. 1848r.- Radzie Związku Niemieckiego we Frankfurcie przedłoŜono projekt takiego parlamentu. Rada postanowiła zwołać na 31. III. Parlament tymczasowy do Frankfurtu nad Menem.

���� W całych południowych Niemczech ksiąŜęta w obawie przed rewolucją przyrzekli , spełnić Ŝądania liberałów. Sądzono więc ,Ŝe zgodzi się na to takŜe cesarz oraz król pruski.

���� W I połowie marca władcy Badenii , Wirtemberii , Hessen-darmstadt , Nassau i Bawarii powołali rządy złoŜone z liberałów , zgodzili się na niektóre liberalne prawa i na konstytucję.

Monarchowie południowoniemieccy ustępowali gdyŜ nie mogli liczyć na wojsko , a takŜe dlatego ,Ŝe przeraził ich bunt chłopski , który zaczął się na początku marca w Badenii , a następnie przerzucił się na :Hessen-Darmstadt , Nassau , Nadrenię , Westfalię , Wirtembergię, Bawarię , Saksonię i w słabszej formie na Meklemburgię i Śląsk. Plądrowano i burzono dwory i zamki , niszczono i palono dokumenty z tytułami własności i przywilejami szlacheckimi.PrzeraŜeni feudałowie uciekali do miast , gotowi poprzeć Ŝądania burŜuazji w zamian za pomoc w tłumieniu chłopskiego buntu.

���� PRUSY : 18. III. 1848r. ( pod wpływem niepokojącej sytuacji w Austrii ) król pruski zgodził się na zniesienie cenzury prasy i zwołanie sejmu.

14

Tego samego dnia zaczęła się pod zamkiem królewskim ( Berlin ) ogromna manifestacja, Mająca wyrazić podziękowanie królowi. Domagano się tam teŜ wycofania wojska z miasta. Podczas manifestacji wystąpiło jednak wojsko , dwa niewyjaśnione strzały spowodowały panikę. Pod wieczór miasto usiane juŜ było barykadami.Rozgorzała walka uliczna z wojskiem , trwająca do rana dnia następnego. Wojsko kierowane przez gen. von Prittwitza miało przewagę , walka nie była jednak rozstrzygnięta i Ŝywiono obawy czy wojsko się nie zachwieje. ���� Fryderyk Wilhelm IV pod wpływem próśb delegacji miasta , w odezwie An meine lieben Berliner ( Do moich

kochanych Berlińczyków ) zgodził się na wycofanie wojska z Berlina pod warunkiem usunięcia barykad i przywrócenia spokoju w mieście. - Ŝołnierzy zastąpiła gwardia obywatelska - król ogłosił amnestię dla więźniów politycznych , m.in. dla Polaków

���� 21. III. – król ogłosił manifest do narodu niemieckiego , obiecujący dość ogólnikowo „organizację konstytucyjną”

państwa. Ten akt ( nie podpisany ) nie zrobił Ŝadnego wraŜenia. ���� 22. III. – podczas pogrzebu 183 ofiar walki król musiał pokazać się na zamku i na skutek wołań tłumu odsłonić

głowę i schylić ją przed tymi , którzy zginęli podczas powstania przeciw jego absolutyzmowi. ���� Przed perspektywą pogłębiania się rewolucji ocaliła monarchię pruską burŜuazja. ���� 29. III. – prezesem ministrów został nadreński liberał , bogaty przemysłowiec – Ludolf Camphausen. ���� 2. IV. – Landtag pruski ograniczył się do zatwierdzenia : wolności prasy , zebrań , stowarzyszeń i wyznania oraz

podkreślenia swego prawa do uchwalania budŜetu. Liberałowie pozostawili całą dawną administracje pruską , nie zrobili nic by zmniejszyć znaczenie junkrów , zgodzili się na powrót wojska do Berlina 30 – 31 III. 1848r. A wszystko to z obawy przed reakcją , sprawą polską i rewolucją społeczną. ���� W Prusach obawiano się interwencji cara Mikołaja I .

- Pod wpływem tej obawy zaczęto nawet forytować Polaków - 20. III. 1848r. spiskowcy poznańscy powołali Komitet Narodowy , w którym jednak przewagę mieli konserwatyści. Takie komitety tworzyły się takŜe na Pomorzu , w Chełmnie. - Poznański komitet od samego początku tworzył oddziały wojskowe ( większość stanowili chłopi ) pod dowództwem Ludwika Mierosławskiego. Rząd pruski początkowo godził się na to , sądzac, Ŝe oddziały te wkraczając do Królestwa i wywołując w nim powstanie , utrudnia Rosji zbrojną agresje w Niemczech. - Car nie rozpoczął jednak akcji zbrojnej , a obawa wojny z Rosją upadła . Domagano się więc zlikwidowania polskiego wojska , na co zgadzała się prawicowa większość Komitetu Narodowego ( rozwiązał się pod koniec kwietnia ) - Nie czekając na rozkazy z Berlina wojska pruskie : 29.IV – rozbiły obóz polski pod KsiąŜem ; 30.IV – pod Miłosławiem poniosły poraŜkę ; 2.V- znów pokonały Polaków ,a 9.V- wojska polskie skapitulowały.

���� 31. III – 3. IV – obrady parlamentu tymczasowego we Frankfurcie : - przyjął zasadę powszechnego i równego prawa wyborczego , ale sposób przeprowadzenia wyborów pozostawił poszczególnym rządom - nie protestował przeciw funkcjonującej nadal Radzie Związkowej - rozwiązał się , nie czekając na wybory do parlamentu ogólnoniemieckiego

- powołał komisję pięćdziesięciu ( większość – liberałowie ) – w celu wykonania swych uchwał. Komisja ta obradowała wraz z 17-osobowym komitetem Rady Związkowej.

���� Na taką kompromisowość, zaprezentowaną przez parlament nie godzili się liberałowie i część demokratów badeńskich , którzy zamierzali wprowadzić republikę za pomocą powstania ( ogłosili ją w Konstancji)

���� Akcja była źle przygotowana i zawiodła .20.IV. – pod KANDERN powstańcy zostali rozbici przez wojska heskie.

���� PARLAMENT OGÓLNONIEMIECKI :

Ze względu na kłopoty , które przeŜywała Austria ( rewolucje narodowe , słabość rządu centralnego) w przyszłym parlamencie ogólnoniemieckim rolę decydującą mieli odgrywać deputowani z Prus i krajów zachodnioniemieckich. Do parlamentu miano wybierać we wszystkich krajach , wchodzących w skład Związku Niemieckiego , w Prusach Wschodnich i Zachodnich , a takŜe w niemieckiej części Wielkiego Księstwa Poznańskiego.TakŜe Czechy i cześć Chorwacji , jako naleŜące dawniej do rzeszy , a potem do Związku Niemieckiego , miały prawo wybierać , ale większa cześć Czechów zbojkotowała wybory. Wybory nie były demokratyczne , prawie wszędzie wykluczono z nich warstwy najbiedniejsze.

Deputowanych było 573 ( XI.1848r.). Był to pierwszy w historii parlament ogólnoniemiecki. Parlament frankfurcki- otwarty 18.V.1848r. jego posiedzenia odbywały się w kościele

15

protestanckim św. Pawła. Skrajna prawica – ok. 50 deputowanych – konserwatywna i wroga rewolucji. Centrum – przeszło połowa ogółu deputowanych (pod względem politycznym rozbite na 4 grupy ) – suwerenność ludu , nie chciało zasadniczo zmieniać ustroju. Lewica – chciała zerwania z istniejącymi rządami i określenia przez parlament zjednoczonych Niemiec. Lewica dzieliła się na UMIARKOWANĄ (republika federacyjna , oparta na burŜuazji ) i SKRAJNĄ ( znacznie liczniejsza , przejawiająca tendencje socjalistyczne ). 29. VII. – zniesienie Rady Związkowej. 9. VIII.- powołano rząd państwa niemieckiego z ks. Karolem von Leiningen na czele. D. KLĘSKA REWOLUCJI W PRUSACH I W MAŁYCH PA ŃSTWACH NIEMIECKICH

� PRUSY: 1 i 8 . V. 1848r. – wybrano pruskie Zgromadzenie Narodowe : liczyło tylko 27 obszarników , przewaŜali zaś chłopi , nauczyciele , rzemieślnicy (28) , pastorzy , drobni urzędnicy. 9. VIII.- uchwała Zgromadzenia Narodowego wzywająca rząd do wydania rozkazu oficerom, by trzymali się z dala od dąŜeń reakcyjnych i republikańskich ( chodziło o nie wszczynanie walk ) i szczerze przyczyniliali się do konstytucyjnej organizacji państwa. Oporni mieli być usuwani z wojska.

Jesień 1848r. – konserwatyści zaczynają odzyskiwać dawne znaczenie i coraz mniej licza się z parlamentem berlińskim 13.IX.1848r.- król mianował niepopularnego gen. Wrangla dowódcą wojskowym w Berlinie i Marchii. 2.XI- król powołał na prezesa rady ministrów zdecydowanie reakcyjnego hr. Fryderyka Wilhelma von Brandenburg. 9. XI.- Brandenburg polecił Zgromadzeniu przenieść się do miasta Brandenburg , a gmach w którym odbywały się zebrania , otoczyło wojsko. Rząd rozwiązał gwardię narodową i ogłosił w Berlinie stan oblęŜenia. Dzienniki lewicowe zostały zawieszone. 15.XI.- większość członków parlamentu zebrała się w hotelu i uchwaliła odezwę „do narodu pruskiego” , by nie płacił rządowi podatków. Było to jednak ostatnie zebranie członków tego parlamentu w Berlinie. W Berlinie panowało ogromne wzburzenie , ale demokraci nie mieli odwagi wezwać ludu do powstania , w obawie , Ŝe zostanie ono złamane jak czerwcowe w Pradze i październikowe wiedeńskie. A Fryderyk Wilhelm IV faktycznie zgromadził w pobliŜu miasta 80 tys. śołnierzy i 170 armat. 27.XI. – Brandenburg : zebrali się prawicowi posłowie. 5.XII. – rozkaz królewski o rozwiązaniu parlamentu pruskiego. TegoŜ dnia król nadał ( oktrojowaną ) konstytucję.

- gwarantowała równość wobec prawa , wolność prasy , stowarzyszeń , nauczania i wyznań , odpowiedzialność ministrów przed dwuizbowym parlamentem - do izby niŜszej miał prawo wybierać w głosowaniu dwustopniowym „ kaŜdy niezaleŜny Prusak” wieku od 24 lat , który nie utrzymywał się z jałmuŜny publicznej - do izby wyŜszej mieli prawo wybierać tylko ludzie płacący określony podatek dochodowy - król miał prawo veta absolutnego - w razie potrzeby król mógł poza parlamentem wydawać rozporządzenia z mocą ustawy - mógł ogłaszać stan wojenny i zawieszać prawa podstawowe - armia była zwolniona od przysięgania na konstytucję Konstytucja – mieszanina elementów liberalnych i absolutystycznych. Nie podobała się konserwatystom. Świadczyła o tym ,Ŝe król i jego otoczenie bali się rewolucji i chcieli pozyskać burŜuazje , robiąc kilka nieznacznych ustępstw.

� NIEMCY :

W atmosferze odradzającej się reakcji Zgromadzenie Narodowe we Frankfurcie pracowało nad ogólnoniemiecką konstytucją.

16

Większość liberałów z północnych i zach. Niemiec – pragnęła zjednoczenia z wyłączeniem Austrii , czyli tzw. MAŁYCH NIEMIEC , z królem pruskim na czele. Liberałowie austriaccy i południowoniemieccy – zwolennicy rozwiązania „wielkoniemieckiego” , tj. zjednoczonych Niemiec z Austria na czele. Wszyscy przy tym chcieli utrzymać federacje państw istniejących. Demokraci nie mieli takŜe jednolitej koncepcji – cześć popierała ideę wielkoniemiecką , część chciała republiki federalnej ze słabą władzą centralną , na wzór Szwajcarii. Niektórzy chcieli utworzenia jednolitej republiki , z która narody słowiańskie i Węgrzy mogłyby pozostawać w unii rzeczowej. 28.V.1848r. – OGŁOSZENIE KONSTYTUCJI uchwalonej przez parlament frankfurcki - tworzyła ona z Niemiec federację państw z dziedzicznym cesarzem , wspólnym rządem i dwuizbowym parlamentem ( przedstawicielstwo całego narodu i przedstawicielstwo państw ) na czele - poszczególnym państwom pozostawiono obszerną autonomię - tegoŜ dnia 290 głosami przy 248 wstrzymujących się od głosowania na cesarz wybrano króla Pruskiego – Fryderyka Wilhelma IV Król pruski gotów był przyjąć koronę cesarską , ale na drodze wyboru przez królów i ksiąŜąt , nie uznawał natomiast suwerenności narodu, toteŜ prywatnie nazywał tytuł sobie proponowany „świńską koroną ” i oficjalnie odpowiedział odmownie.Nie chciał takŜe uznać konstytucji frankfurckiej , a gdy nowy sejm pruski , wybrany w styczniu 1849r.,wyraził swe uznanie dla niej , król 27 IV. rozwiązał izbę niŜszą , a później skoncentrował większe oddziały wojska w pobliŜu Frankfurtu. Było to ostateczne przekreślenie dzieła dokonanego w kościele św. Pawła we Frankfurcie. � Na wiosnę roku 1849 wszystko wydawało się być przekreślone.

1.Rok 1848 był urodzajny, staniała Ŝywność .Zaczął się znowu rozwijać przemysł i rzemiosło , a to wszystko zmniejszało nastroje opozycyjne wśród burŜuazji , częściowo takŜe wśród chłopów , rzemieślników i robotników 2.Feudałowie wyŜsza biurokracja zaczęli starannie wykorzystywać słabe strony postępowania liberałów. - burŜuazja nie zrobiła nic dla chłopów , ograniczyła się do obietnic - tymczasem to co obiecywała burŜuazja junkrzy pruscy wprowadzili w Ŝycie : zrzekli się swych przywilejów sądowniczych i policyjnych na wsi ; tworzyli instytucje łatwego kredytu - 5. XII. 1848r.- patent króla pruskiego, który obiecywał poprawę doli ludności wiejskiej , zapowiadał zniesienie przywilejów feudalnych i skasowanie przywilejów podatkowych szlachty. - 20. XII.- dekret rządowy znosił zobowiązania słuŜebne chłopów na Śląsku - 2.I. 1849r.- zniesiono sądownictwo szlacheckie na wsi. - 14.III.- rząd zniósł cięŜary feudalne na wsi. Były to niewielkie ustępstwa , ale fakty , nie obietnice. Poza tym chłopom łatwo moŜna było wmówić, Ŝe zawdzięczają to tylko monarsze. 3. Rząd pamiętał teŜ o rzemieślnikach i robotnikach. - przywrócono korporacje rzemieślnicze - rozkaz gabinetowy Fryderyka Wilhelma IV z 9. II.1849r. zapowiadał ograniczanie wolności ekonomicznej przemysłowców. To wszystko sprawiło ,Ŝe w wybranej w 1849r. izbie niŜszej parlamentu pruskiego rząd mógł liczyć na 184 głosy , opozycja na 160. , przy czym chłopi i drobnomieszczanie popierali reakcję i absolutyzm. , przeciwko liberałom burŜuazyjnym. 4. Klęska rewolucji spowodowana takŜe nieumiejętnością burŜuazji do zdobycia się na energiczniejszą walkę. 5. BurŜuazja w obawie przed naruszeniem prawa własności i szerzeniem haseł demokratycznych , Ŝe strachu przed rewolucją socjalną , wyrzekła się realizacji własnego programu. Była przeciwna nowemu , powszechnemu prawu wyborczemu.

� Wiosna 1849r. – wielkość liberalnej burŜuazji niemieckiej pogodziła się z reakcją feudalną , nie pogodziła się tylko część demokratów, którzy chcieli zmusić rządy do przyjęcia konstytucji frankfurckiej.

� Na wieść ,Ŝe Fryderyk August II odmówił przyjęcia konstytucji frankfurckiej – w maju w Dreźnie wybuchło powstanie.

17

Równocześnie wybuchło powstanie w paru miejscowościach Nadrenii, Westfalii, Palatynatu i Badenii , ale królowie saski , bawarski i w.ks.badeński zwrócili się o pomoc do Prus. Walki w Dreźnie trwały 5 dni , zakończyły się 9.V. – zdobyciem miasta przez wojska saskie i pruskie.

� PALATYNAT :

Powstanie wybuchło na wiadomość ,Ŝe król bawarski nie uznaje konstytucji frankfurckiej. 17. V.- utworzono rząd prowizoryczny z lekarzem Karolem vom Ester na czele. Powstanie zostało złamane przez Prusaków w dniach 11-18. VI. 1849r.

� BADENIA : - powstanie rozpoczęło wojsko , podburzone przez propagandę demokratów ,którym chodziło nie tyle o konstytucję , ile o wprowadzenie republiki - 13.V. 1849r.- w Offenburgu utworzono rząd tymczasowy , przeniesiony 16. V. do Karlsruhe , z Nieudolnym Lorenzem Brentano na czele. - powstańcy nie nawiązali nawet ścisłej łączności z powstaniem w Palatynacie - w VI dowództwo wojskowe objął przybyły z Włoch- gen. L. Mierosławski , jednak armia nie była wyszkolona ( tylko ok. 20 tys. z 45 tys, znało słuŜbę wojskową) - 20. VI –wojska powstańcze przegrały z armią pruską pod Waghausel - kierownictwo po Mierosławskim przejął Singel -23. VII – padła twierdza Rastatt- ostatni punkt oporu powstańców Wszystkie powstania niem. wiosną 1849r.upadły wskutek militarnej przemocy pruskiej , słabego przygotowania wojskowego, braku powiązania wzajemnego róŜnych centrów rewolucji ,obojętności chłopów i większości robotników , a takŜe burŜuazji.

� Parlament frankfurcki – koniec 30.V.1849r.- zagroŜony zbliŜaniem się wojsk pruskich parlament zadecydował o przeniesieniu się do Stuttgartu , na co zgodził się , rząd wirtemberski , wbrew woli króla. Tam powołano nowy 5-osobowy rząd Rzeszy , którego juŜ nikt nie uznawał. Król Wilhelm I ściągnął do Stuttgartu wojsko. 17. VII.1849r. – rząd wirtemberski zaŜądał od posłów frankfurckich , by opuścili miasto. 19. VII. –odbyło się ostatnie zebranie posłów frankfurckich. E. RUCHY REWOLUCYJNE 1848r. W AUSTRII : Ruchy rewolucyjne w Austrii , państwie wielonarodowym , cechuje ogromna róŜnorodność. Wystąpiły tu 3 rodzaje antagonizmów : 1.antagonizmy w stosunku do rządu cesarskiego 2.antagonizmy narodowe 3.antagonizmy społeczne. Wszystkie były ze sobą w ścisłym związku , często hamowały się nawzajem sprawiając , Ŝe rewolucja 1848r.w Austrii nie mogła być jednolita , a tym samym nie mogła zwycięŜyć. Niechęć do rządu wiedeńskiego była ogólna , ale nie we wszystkich krajach jednakowa. 1.Włosi chcieli w ogóle oderwać się od Austrii. 2.Węgrzy pragnęli odrębnego państwa przy zachowaniu unii z Austrią. 3.Polacy myśleli o własnym państwie , choć tego postulatu jeszcze wyraźnie nie stawiali. 4.Czesi domagali się przebudowy Austrii na państwo federacyjne ,w którego rządach mieliby równy głos z Niemcami. 5.Za to narody słabsze ,jak Ukraińcy , Rumuni i Chorwaci ,szukali oparcia przeciw współmieszkającym z nimi narodom właśnie w rządzie wiedeńskim. W całej monarchii silne były antagonizmy narodowe: 1.w Czechach : czesko-niemiecki 2.w Galicji : polsko-ukraiński 3.w Tyrolu , Lombardii , Wenecji : włosko-niemiecki 4.w Krainie : niemiecki-słoweński 5.w Siedmiogrodzie , na Słowacczyźnie,w Chorwacji,Sławonii i Wojwodinie : antagonizm Węgrów z mieszkańcami tych krajów : Rumunami , Słowakami , Chorwatami i Serbami. Antagonizmy narodowe były w ścisłym związku ze społecznymi :

18

- Galicja Wschodnia : chłopi w większości Ukraińcy , szlachta i większość burŜuazji – Polacy - Słowacczyzna , Siedmiogród , Slawonia, częściowo Chorwacja : burŜuazja i szlachta – w większości madziarska lub madziaryzowana , a chłopi zazwyczaj : Słowacy , Rumuni ,Serbowie i Chorwaci.

���� Przed 1848r. nie tylko w Galicji , ale równieŜ w czechach i na Węgrzech rozwijała się działalność spiskowa przygotowująca rewolucję.

���� 1846r.- w Czechach powstała tajna organizacja zwana Repeal ( na wzór Irlandczyków , którzy się domagali odwołania „unii” z Anglią), która postawiła sobie za cel :walkę z absolutyzmem , wyzwolenie chłopów i utworzenie republiki demokratycznej. Repeal grupowała przewaŜnie demokratów , zarówno czechów jak i Niemców. Nie miała poparcia większości burŜuazji , która pragnęła tylko wprowadzenia reform liberalnych. Po rewolucji lutowej we FRA Repeal ogłosiła 8.III.1848r. publiczne Ŝądanie : zwołania sejmu czeskiego , zniesienia cenzury i wezwanie praŜan na masowe zebranie 11.III. Zebranie uchwaliło petycję do cesarza ( sejm , zniesienie pańszczyzny , wolność słowa, zebrań , organizacji itp.) i powołało tzw. Komitet Świętowacławski (w łaźniach św.Wacława odbywało się zebranie ).

���� Na Węgrzech Ŝądania wyszły od sejmu. , gdzie 3.III dziennikarz Ludwik Kossuth postawił wniosek o petycji do cesarza , domagającej się wprowadzenia konstytucji na Węgrzech.

���� WIEDEŃ : Osobą najbardziej znienawidzoną w Wiedniu był Metternich ( zwolennik legitymizmu i monarchii. 12.III.1848r.- petycja studentów wiedeńskich domagających się usunięcia starego kanclerza. 13.III.- studenci i robotnicy zaczęli wznosić barykady , doszło do drobnych starć z wojskiem. Dwór wiedeński poświęcił Metternicha ( który wjechał do UK ) , aby uniknąć rewolucji. Zgodzono się takŜe na utworzenie gwardii narodowej i Legionu Akademickiego , obiecano ogłosić później konstytucję. 15.III.-skończyła się pierwsza „rewolucja” wiedeńska.

���� W III. węgierski sejm stanowy , głównie pod wpływem liberałów , uchwalił ustawy konstytucyjne w

Preszburgu (Bratysława ). Ferdynand I pojechał do Preszburga , gdzie jako król węgierski , 11.IV. sankcjonował te Ustawy. Ustawy wprowadzały : - dwuizbowy parlament , odpowiedzialność ministrów przed parlamentem , swobodę prasy, reformy społeczne na wsi (zniesienie pańszczyzny ,sądów pańskich ,dziesięciny kościelnej, opłat i posług na rzecz dworu) - utrzymywały feudalny charakter izby wyŜszej , wprowadzały wysoki cenzus wyborczy , pozbawiały prawa wyborczego chłopów bezrolnych i małorolnych oraz biedotę miejską (aby uniemoŜliwi ć udział w wyborach biednej , na ogół chłopskiej ludności niemadziarskiej) Sejm węgierski wprowadził więc wiele reform liberalnych , ale nie chciał pogłębienia Rewolucji.

���� Postępowanie Węgrów stało się przykładem dla innych narodów Austrii. W II poł. marca Austria utraciła całą Lombardię i Wenecję. W całej monarchii tworzyły się komitety narodowe , złoŜone z przedstawicieli burŜuazji i liberalizującej szlachty. Domagano się: uznania praw języków narodowych w administracji i sądownictwie oraz reform liberalnych.

���� 25.III. 1848r.- chorwackie Zgromadzenie Narodowe zaŜądało dla Chorwacji tego samego, co otrzymali Węgrzy oraz osobnej armii chorwackiej , z własnym wodzem (banem) na czele,którym mianowano płk. Józefa Jelacicia , stojącego blisko dworskich kół austriackich.

���� 18.III.- sejm węgierski w Bratysławie , w obawie,Ŝe chłopi chcą iść na Bratysławę ( z Petofim na czele ) , uchwalił zniesienie pańszczyzny , ale pod warunkiem ,ze chłopi zapłacą za to odszkodowanie właścicielom.

Reakcjoniści austriaccy byli zdania ,Ŝe sprawa monarchii moŜe znaleźć najsilniejsze oparcie tylko w klasie chłopskiej i godzili się w stosunku do chłopów na te same ustępstwa co liberałowie ( z tym ,Ŝe liberałowie w większości składali tylko obietnice nie wprowadzając ich w Ŝycie w przeciwieństwie do reakcjonistów) Zaczęli propagandę wśród chłopów na rzecz monarchii. W Czechach : 28.III. – patent cesarski , ogłaszający prawo chłopów do wykupu pańszczyzny i innych cięŜarów feudalnych , został wydany na Ŝądanie feudałów. Galicja: 22.IV.- gubernator Franciszek von Stadion ogłosił zniesienie pańszczyzny , nie mając rozkazu cesarskiego. Zrobił to , Ŝeby uprzedzić Komitet Narodowy krakowski i radę Narodową lwowską. Powodowało to ,Ŝe nienawiść chłopska kierowała się nie przeciw cesarzowi , ale lecz przeciwko liberałom zarówno reakcyjnym jak i liberalizującym. Natomiast w stosunku do wolnościowego programu burŜuazji byli coraz bardziej obojętni , a w Galicji Wsch. , Siedmiogrodzie , na Węgrzech nawet wrodzy.

19

���� GALICJA : 19.III.1848r.- we Lwowie uchwalono liberalną petycję do cesarza , prosząc zarazem o pomoc w zdobyciu przez Polskę niepodległości. Zastraszona biurokracja niem. tolerowała działalność komitetów ,masowe wiece i tworzenie gwardii narodowej w Krakowie i we Lwowie. Ale po zniesieniu pańszczyzny ( nie przez komitety ) poczuła się silniejsza. I gdy w odpowiedzi na zakaz wyrobu broni i niewyraŜenie zgody na powrót emigrantów w Krakowie doszło do rozruchów , gen. Castiglione zaczął 26.IV. bombardować miasto. Komitet Narodowy i gwardia narodowa zostały rozwiązane. Sprawa polska w Galicji była hamowana przez 3 czynniki : obojętność chłopów , obojętność lub niechęć powaŜnego odłamu bogatej szlachty do rewolucji , konflikt polsko-ukraiński (niechęć do Polaków , co Austriacy wykorzystywali ). Gdy pod wpływem III powstania wiedeńskiego ( 6 X-1 XI )doszło we Lwowie 1 i 2 XI. do walk ulicznych , gen. Hammerstein zbombardował miasto. W Galicji zapanował reŜim wojskowy , rozwiązano organizacje polityczne , wielu działaczy demokratycznych i liberalnych aresztowano. ���� CZECHY : Tutaj burŜuazja była silniejsza niŜ w Galicji. Miała przeciw sobie z początku tylko niemieckich i zniemczonych feudałów.Z początku popierała ją burŜuazja niem., ze względu na podobne dąŜenia. 28.III.1848r. - wysłana przez Komitet Świętowacławski druga petycja o autonomię miała jeszcze ogólne poparcie. Po odmowie udziału w parlamencie frankfurckim i zbojkotowaniu zarządzonych wyborów , burŜuazja niem. cofnęła swoje poparcie . Poza tym opozycja czeska nie była jednolita. Demokraci :byli zwolennikami zniesienia pańszczyzny i pełnej niezaleŜności Czech , opierali się zaś na proletariacie miejskim i studentach. Liberałowie : chcieli autonomii, przekształcenia Austrii w państwo federacyjne ,które powinno oderwać się od Rzeszy Niemieckiej. Program federacyjny miał takŜe wielu zwolenników wśród Chorwatów i Serbów , którzy sądzili ,Ŝe tylko porozumienie się wszystkich Słowian moŜe stworzyć w Austrii siłę równorzędną Niemcom i Węgrom.

���� ZEBRANIE WSZYSTKICH SŁOWIAN

20. IV. 1848r.- projekt zebrania wszystkich Słowian w Austrii rzucił Chorwat Iwan Kukuljević. 30.IV.- Praga – zebranie liberałów polskich i czeskich 2.VI.- zjazd słowiański w Pradze : udział wzięli : Czesi , Polacy ( m.in. Jerzy Lubomirski , Karol Libelt) , Chorwaci , Słoweńcy , Serbowie , Słowacy, Ukraińcy i Dalmatyńczycy. Zebrani dzielili się na 3 sekcje :czesko-słowacką ; polsko-ukraińską i jugosłowiańską. KaŜda z nich wydelegowała 16 członków do tzw. Wielkiego Komitetu. JuŜ na samym początku ujawnił się konflikt miedzy demokratami , a liberałami. Poza tym liberałowie Czescy wysuwali ideę zjednoczenia wszystkich Słowian austriackich ( austroslawizm) , na co początkowo nie godzili się Polacy. Lewica zjazdu chciała związku wszystkich narodów słowiańskich. Zjazd został przerwany wybuchem powstania w Pradze :12-17. VI. 1848r. , wywołanym przez elementy radykalne (Karol Sladkovsky), rozgoryczone na władze austriackie w Pradze za popieranie legalistów czeskich i wskutek prowokacji ze strony wojska. Od 14.VI. gen.Windischgraetz zaczął bombardować miasto, a 17. VI. zmusił je do kapitulacji. W Czechach rozpoczęła się reakcja , choć ze względu na niepokojącą sytuacje na Węgrzech i wybory do parlamentu , władze austriackie próbowały się oprzeć na burŜuazji liberalnej , która była przeciwna powstaniu czerwcowemu.

���� WIEDEŃ – ciag dalszy :) Z obawy przed postawą stolicy i pod postawą stolicy i pod wpływem niepokojących wiadomości z prowincji arcyksiąŜęta i rząd Ficquelmonta zdecydowali się na ogłoszenie 25.IV.1848r. ,obiecanej przez cesarz manifestem z 15.III. konstytucji .

20

25.IV.1848r.- ogłoszono oktrojowaną konstytucję: - wzorowana na konstytucji belgijskiej i częściowo badeńskiej - nie obejmowała włoskich krajów monarchii oraz Węgier , uznając tym samym ich odręny charakter prawny jako krajów połączonych tylko unią z cesarstwem - wprowadzała wolność wiary i sumienia , wolność prasy , słowa, zebrań, tworzenia organizacji - odpowiedzialność ministrów - uzaleŜniała wprowadzenie nowych praw od zgody izb ustawodawczych : Izby Deputowanych i Senatu - do Senatu mieli wchodzić członkowie dworu cesarskiego , ludzie mianowani przez cesarza, delegaci wielkich właścicieli ziemskich

Ogłoszona później ordynacja wyborcza wprowadzała przy wyborach do Izby NiŜszej wysoki cenzus wyborczy i podział wyborców na czynnych i biernych. Konstytucja zadowalała burŜuazję , ale wywołała ogromne oburzenie drobnomieszczaństwa wiedeńskiego , ze studentami ze studentami na czele , stanowiącymi główne oparcie złoŜonego w większości z demokratów Centralnego Komitetu Politycznego( domagającego się zmiany konstytucji). 15. V.- Komitet spowodował wielką manifestację studentów i proletariatu oraz budowę barykad w Wiedniu ( II powstanie ). Rząd zgodził się an uznanie konstytucji za tymczasową i na pewne w niej zmiany , ale faktycznie przygotowywał się do złamania opozycji. 17. V. – Ferdynand I został wywieziony ze stolicy , co zaniepokoiło mieszkańców Pillersdorff ( stał na czele rządu) ściągnął do miasta większą liczbę wojska i 26.V. zaŜądał rozwiązania legionu akademickiego. Nie udało się to , gdyŜ rzemieślnicy i robotnicy stanęli po stronie studentów , a Ŝołnierze okazywali sympatię manifestantom. Rząd cofnął Ŝadania ,a w Wiedniu władzę faktyczną objął Komitet Bezpieczeństwa – opanowany w większości przez ludzi , którzy chcieli spokoju i powrotu cesarza. Komitet nie miał Ŝadnej polityki ogólnej , był raczej nieudolny. 12. VIII.- do Wiednia przybył cesarz. 21-23 IX. – na skutek bezrobocia , droŜyzny i nędzy (wywołanych zastojem w przemyśle) –demonstracje robotników , domagających się podwyŜki zarobków. Zostały krwawo stłumione przez gwardię narodową. Zamieszki spowodowały rozwiązanie Komitetu , który znaczenie stracił juŜ w lipcu , gdyŜ wtedy zebrał się Reichstag. W Reichstagu na 383 posłów było 190 Słowian , dochodzili teŜ Włosi , A więc Niemcy stanowili mniejszość. Chłopi i demokraci mieszczańscy domagali się zniesienia pańszczyzny bez odszkodowań ,na co nie chcieli się zgodzić konserwatyści i liberałowie. W rezultacie uchwalono , Ŝe za skasowanie dotychczasowych usług i świadczeń , feudałom naleŜy się odszkodowanie, częściowo płacone przez chłopów , a częściowo przez państwo. Ta decyzja podkopała znaczenie parlamentu wiedeńskiego. 7.IX. cesarz sankcjonował prawo o pańszczyźnie. Biurokracja tłumaczyła to chłopom w ten sposób , Ŝe cesarz zwolnił ich od pańszczyzny , ale sejm kazał im za to zapłacić. Chłopi zaczęli uwaŜać parlament za niepotrzebny , utrudniający cesarzowi ich wyzwolenie. Liberałowie zrazili sobie chłopów. Drobnomieszczaństwo i proletariat teŜ przestali im ufać . Parlament stracił zaś znaczenie dla cesarza i mas ludowych Wiednia.

���� Rząd nakazał stacjonującemu w Wiedniu wojsku wyruszyć przeciw Węgrom. 6.X.1848r.- demokraci wezwali masy ludowe do przeszkodzenia temu wymarszowi. W Wiedniu wybuchło powstanie , a cesarz uciekł do Ołomuńca.Przywódcy powstania liczyli na pomoc chłopów i odsiecz węgierską – nadzieje zawiodły. Węgrzy nie zdecydowali się na przebicie przez kordon wojskowy Windischgraetza i Jelacicia, otaczający miasto. BurŜuazja była przeciwna walce , ale o kapitulacji nie chcieli słyszeć studenci , rzemieślnicy i robotnicy. 31. X. –palące się , pozbawione Ŝywności i wody, pełne chorych na cholerę miasto skapitulowało. Rozstrzelano przywódców powstania ( gen. Bem zdąŜył zbiec na Węgry ). Wielu wtrącono do więzienia. Parlamentowi cesarz kazał przenieść się do Kromiery Ŝa na Morawach..

21

Obradujący tam parlament przyjął projekt podziału cesarstwa na kraje koronne.KaŜdy z nich miał mieć własny sejm ( Landtag ) oraz autonomię polityczną i finansową. W krajach koronnych zamieszkanych przez więcej niŜ jedną narodowość,mniejszość w kaŜdym jednolitym pod względem narodowościowym okręgu miała posiadać swój sejm okręgowy (Kreistag) i równieŜ autonomię , choć władzą główną byłby Landtag kraju koronnego. Władzą prawodawczą dla całego państwa miał być parlament dwuizbowy : - izba wyŜsza : delegaci Landtagów i Kreistagów. W projekcie konstytucji zostały zagwarantowane wszystkie podstawowe wolności obywatelskie. Rząd Schwarzenberga lekcewaŜył parlament kromieryski i jego koncepcję ustrojową. Cesarz Ferdynand I musiał abdykować w Ołomuńcu. 2. XII. 1848r. cesarzem został syn młodszego brata Ferdynanda – 18-letni Franciszek Józef I. 4.III. 1849r.- ogłoszono opracowaną przez Stadiona konstytucję nadaną przez cesarza Franciszka Józefa I. Według niej Austria miała być państwem jednolitym , krajom koronnym dano sejmy , ale pozbawione większego znaczenia. 7. III. – wojsko obsadziło salę obrad parlamentu kromieryskiego, nie dopuszczając do niej deputowanych. F. WĘGIERSKI RUCH REWOLUCYJNY W LATACH 1848-1849 Część informacji zawarta jest w poprzednim podpunkcie , więc nie będę ich powtarzać.

���� W 1847r. na Węgrzech wzrasta opozycja przeciw centralizmowi wiedeńskiemu. Jej liderem był liberalny dziennikarz –Lajos Kossuth.

Ale popularnością cieszył się teŜ twórca „Młodych Węgier”- Szandor Petofi , który domagał się całkowitego uwolnienia chłopów i niezaleŜności państwowej. On teŜ był głównym inicjatorem powstania w III. 1848r , nad którym kierownictwo przejęła liberalna szlachta z Kossuthem i Deakiem na czele. ���� Zastraszony dwór wiedeński zgodził się na konstytucję i oddzielny rząd węgierski (hr. Batthyany). Tylko walki we Włoszech skłoniły dwór habsburski do dalszych ustępstw wobec Węgrów. ���� Ogół szlachty węgierskiej pragnął tylko autonomii. Liberalizujący odłam szlachty + mieszczaństwo chciał

stworzenia państwa węgierskiego z cesarzem jako królem węgierskim na czele ( z początku ten kierunek dominował , przedstawiciel – Kossuth)

Niewielka grupa średniej i drobnej szlachty oraz mieszczaństwa chciała całkowitej niezaleŜności od Habsburgów. ���� Wszystkie trzy kierunki chciały państwa w historycznych granicach z jednym panującym narodem , nie

liczyli się np. ,Ŝe w Siedmiogrodzie, który chcieli przyłączyć było tylko 25% Węgrów i niemal 60% Rumunów. Jedyny program w sprawie Słowian i Rumunów – madziaryzacja. ���� Przez cały 1848r. ze względu na problemy w innych krajach austriackich i groŜącą wojnę z państwami włoskimi

, dwór starał się przeciągać sprawę węgierska , składając obietnice,zgadzając się na ustępstwa wobec Węgrom. Jednocześnie jednak dawał obietnice Chorwatom, Rumunom, Serbom i Słowakom.

���� Dzięki banowi Chorwacji – gen.Józefowi Jelaciciowi dwór wiedeński organizował wojsko przeciw Węgrom , złoŜone z Chorwatów. W Siedmiogrodzie marszałek Buchner uzbrajał rumuńską i niemiecką gwardię narodową i organizował powstania antywęgierskie.

���� Ruch polityczny węgierski – cieszył się sympatią Polaków , którzy udawali się na Węgry,aby walczyć jako ochotnicy.

���� Pod koniec lata( po bo bombardowaniu Pragi i pokonaniu Włochów) rząd austriacki zaczął formalną wojnę z Węgrami , wysyłając armię Jelacicia i licząc,Ŝe część armii węgierskiej bić się nie będzie.

���� 8. X.1848r.- Węgierski Komitet Obrony -z Kossuthem na czele. Do wojska przyjmowano Polaków m.in.gen. H.Dembińskiego i J.Bema.

���� Styczeń 1849r.- Windischgraetz zajął Budę i Peszt ���� Luty – naczelny wódz Dembiński wycofał się ze swą armią po nierozstrzygniętej bitwie pod Kapolna.. ���� 4.III.- cesarz Franciszek Józef manifestem ołomunieckim włączył Węgry do ziem cesarstwa, przekreślając ich

niezaleŜność. ���� Rząd i sejm węgierski wycofały się do Debreczyna, gdzie 14.IV.1849r. ogłoszono „deklarację niepodległości”

i detronizację Habsburgów. Głową państwa został Kossuth. Dwuznaczna postawa niektórych magnatów i generałów węgierskich (np. Gorgeya) ���� Maj 1849r.- rząd Schwarzenberga zwrócił się o pomoc do cara Mikołaja I , który się zgodził , gdyŜ obawiał się

,Ŝe w razie zwycięstwa Węgier Niemcy zostaną zjednoczone przez Prusy. Wtedy Rosja miałaby potęŜnego i groźnego sąsiada. Poza tym car bał się wybuchu powstania w Galicji.

���� Kossuth chciał zdobyć poparcie Francji i UK, ale FRA zajęta była tłumieniem wolności Włochów w Rzymie , a Palmerston chciał silnej Austrii.

���� 9.VIII- wojska Bema ulegają wojskom Haynaua pod Temeszwarem

22

���� 13.VIII.- Gorgey ( zdradziecki ;)) skapitulował pod Vilagos ���� Schwytanych oficerów i polityków węgierskich rozstrzeliwano. Węgry potraktowano jako prowincję państwa

austriackiego, oddzielono od nich Siedmiogród, Wojwodine i Chorwację. ���� Siedmiogrodowi odebrano autonomię , za język urzędowy uznano niemiecki. Nie spełniono obietnicy autonomii

danej Serbom , ograniczono się do stworzenia nowej prowincji – Serbska Wojwodina oraz banat Temeszki ( sytuacja była tu lepsza niŜ przed 1848r.)

G. REWOLUCJA 1848r. WE WŁOSZECH

���� Na skutek rewolucji marcowej w Austrii – 22.III.1848r.garznizon austriacki wycofał się bez wlaki z Wenecji. W Wenecji ogłoszono republikę z DANIELEM MANINEM na czele.

���� Po 5-dniowej walce (18-23. III. 1848r.) wycofał się z Mediolanu ( do czworoboku twierdz Mantua-Werona-Peschiera-Legnano) marszałek Radetzky.

���� Powstanie objęło : prawie całą Lombardię , Wenecję , Parmę i Modenę ���� W całych Włoszech tłumne zebrania – domagające się wojny z Austrią. Opinia ogólna wskazywała na króla Sardynii,

Karola Alberta jako wodza ruchu ogólnowłoskiego ( co było nieporozumieniem - bo mimo,Ŝe nie lubił on Austrii i FRA lekcewaŜących jego państwo , to był autokratą , troszczącym się bardziej o interes dynastii niŜ sprawę narodową)

Karol Albert zgodził się na wojnę z Austrią tylko pod naciskiem opinii, licząc ,Ŝe w razie zwycięstwa uwolni się od hegemonii Wiednia. ���� Hasłem narodowym stało się powiedzenie Karola z 1846r. – L’ Italia fara da se – Italia utworzy się sama . A o samym

Karolu krąŜyły legendy. ���� Wojnę z Austrią Karol Albert zaczął pod koniec marca. A wraz za nim zrobiła to Toskania. ���� Pius IX – tolerował udział ochotników ze swego państwa w wojnie przeciwko Austrii , ale zapowiedział w allokucji z

29. IV. , Ŝe jako głowa Kościoła nie moŜe prowadzić wojny. ���� Król Ferdynand II początkowo wysłał swą flotę i wojsko na PN , ale odwołał je w maju, gdyŜ demokraci i

liberałowie neapolitańscy domagali się zmian w konstytucji , a Sycylia Ŝądała autonomii. ���� Włosi mieli przewagę liczebną nad Austriakami mimo słabego poparcia środkowych i południowych Włoch. ���� 7.IV. – do Mediolanu przybył Mazzini ( zwolennik republiki) ���� W Lombardii zauwaŜono , Ŝe Karolowi Albertowi chodzi o powiększenie państwa piemonckiego , a nie zjednoczenie

Włoch. DostrzeŜono teŜ jego nieudolność. ���� 27.VII- zwycięstwo Radetzky’ego pod Custozzą , Zmusił wojska Karola do odwrotu. ���� 5.VIII – Radetzky zajmuje Mediolan, a 9.VIII przekracza granice Piemontu.

Zgodził się na proponowane przez gen.SALASCO zawieszenie broni ,które oddawało Austrii Lombardię i Wenecję oraz wpływ w Parmie i Modenie.

���� Klęska pod Custozzą –wzrost tendencji radykalnych i republikańskich w ITA , uwaŜano ,Ŝe monarchowie zawiedli w sprawie zjednoczenia.

���� PAŃSTWO KOŚCIELNE : Pius IX tracił popularność i zgodził się 9.IX.1848r. na powołanie nowego rządu , nominalnie z kard,Soglia , faktycznie z prof. Pellegrino Rossi na czele , który chciał uratować prestiŜ papieŜa , wysuwając program powaŜnych reform gospodarczych i społecznych w państwie oraz ligi politycznej monarchów włoskich. Nie chciał wojny z Austrią. Rossi natrafił na opozycję konserwatywnych i radykalnych kardynałów. Radykalni chcieli władzy kościelnej dla papieŜa , a świeckiej dla siebie , aby m.in. móc prowadzić wojnę wyzwoleńczą, która zakończyłaby się zjednoczeniem ITA jako republiki. 15.XI- Rossi zamordowany. 16.XI-gwardia szwajcarska z trudem zatrzymała tłumy przed wtargnięciem do pałacu papieskiego na Kwirynale. PapieŜ mianował rząd złoŜony z radykałów. 24.XI.- uciekł w przebraniu do Gaety , w państwie neapolitańskim. 4.XII. - papieŜ zaapelował do państw europejskich pomoc w przywróceniu „ porządku ” w Państwie Kościelnym. 9.II.1849r.- zebrane w Rzymie Zgromadzenie Konstytucyjne uchwaliło zniesienie władzy doczesnej papieŜa i przekształcenie Państwa Kościelnego w Republikę Rzymską.

21. II.1849r.- do Gaety uciekł w.ks. toskański Leopold II , a w Toskanii powstał rząd tymczasowy złoŜony z demokratów.

���� 1848/1849 – w środkowych i północnych Włoszech znacznie wzrosły tendencje republikańskie ( zawsze Ŝywe w Lombardii )

���� PIEMONT :

XII. 1848r. – powołano rząd Giobertiego. Nie mógł on juŜ niestety wprowadzić w Ŝycie planu federacji państw włoskich , gdyŜ Pius IX odrzucał ten pomysł , a rzymski rząd republikański nie ufał królowi sardyńskiemu.

23

Gioberti ustąpił. Nowy rząd Rattaziego sympatyzował z radykałami ,którzy podobnie jak demokraci i liberałowie innych krajów włoskich pragnęli wojny z Austrią (zajętą nadal Węgrami ). 2.III.1849r. - pod naciskiem opinii, Karol Albert zerwał zawieszenie broni z Austrią . 20.III. - rozpoczęto działanie zbrojne. Dowództwo wojsk sardyńskich objął gen. Wojciech Chrzanowski ( nie znał włoskiego , przeceniał wartość bojową Ŝołnierzy, generałowie piemontcy byli mu niechętni ). Jego plan strategiczny przekreślony przez dywizję gen. Ramorino ( rozstrzelano go za to) , który pozwolił armii Radetzky’ego przejść rzeką Wicino koło Pawii i wyjść na tyły armii Chrzanowskiego. Chrzanowski mógł kontynuować marsz w stronę Mediolanu , gotowego do powstania. Zaczął jednak odwrót , zakończony 23.III.1849r. klęską pod Nowarą. Dalsza wojna – niemoŜliwa. 23.III.- Karol Albert abdykował na rzecz syna Wiktora Emanuela II i wyjechał do Portugalii. 26.III.- poseł franc. pośredniczył w zawieszeniu broni w Nowarze : - Piemont musiał zredukować armię i zgodzić się na okupację części swego terytorium aŜ do czasu zawarcia pokoju Radetzky pokonał liczebniejszą armię piemoncką w 4 dni. Broniła się jeszcze tylko twierdza Brescia ( nie wiedziano tam o rozejmie) i przez cały czas od początku 1848r.-Wenecja 31.III.- gen. Haynau zdobył Brescię Wenecja atakowana z lądu i z morza broniła się do sierpnia.

���� Toskania : dyktator Guerrazii nawiązał po bitwie novarskiej porozumienie z Radetzkym i z w. ks. W IV. wojska austriackie zajęły Modenę , Parmę i Toskanię. ���� Republika Rzymska : na wieść o klęsce pod Nowarą Zgromadzenie Konstytucyjne powołało 29. III. triumwirat –

Armellini-Saffi- Mazzini ( obdarzony władzą dyktatorską) Rzym był zagroŜony przez Austrię i Neapol , poproszone przez Piusa IX o zlikwidowanie tam rewolucji. Francja nie mogła się zgodzić na takie umocnienie hegemonii Austrii na Półwyspie. Wysłano więc ekspedycję wojskową gen. Oudinota, dla przywrócenia władzy papieŜa. Od papieŜa zaŜądano jednak pewnych instytucji liberalnych.Pius odmówił , podobnie nieugięty był triumwirat rzymski. Próba wkroczenia do Rzymu wojsk franc. zakończyła się klęską. Dopiero zwycięstwo we FRA monarchistyczno-klerykalnej prawicy w wyborach majowych 1849r. i obawa przed interwencją wojsk austriackich , które wkroczyły do państwa Kościelnego, skłoniły Ludwika Napoleona do energiczniejszego działania. 3.VII. –gen. Oudinot(przy pomocy legionu włoskiego na czele z Garibaldim i legionu polskiego) zdobył Rzym. Mazzini i cześć republikanów uciekł do Anglii. Garibaldi przebił się do San Marino , gdzie rozwiązał swój legion , a następnie schronił się w Piemoncie. Władza papieska – przywrócona w pełni , gdyŜ papieŜ nie zgodził się na zmiany.

���� Z wyjątkiem Piemontu i Toskanii – w całych Włoszech rozpleniła się reakcja.Najsurowiej postępowały rządy austriacki , papieski i neapolitański , a najłagodniej w,ks. toskański ( choć pod naciskiem Austrii cofnął w 1852r. zgodę na konstytucję ; król Neapolu ignorował konstytucję , choć jej nie odwołał).

���� Król Sardynii – Wiktor Emanuel II utrzymał konstytucję i się do niej stosował. VIII. 1849r. - Piemont zawarł pokój z Austrią w Mediolanie - musiał zapłacić duŜe odszkodowanie . Na łagodniejsze wrunki rząd austriacki chciał się zgodzić tylko pod warunkiem wyrzeczenia się konstytucji i zielono-biało-czerwonej flagi (1848r. uznana za ogólnowłoską) , na co Król Sardynii nie wyraŜał zgody. Jednak aby ratować finanse państwa musiał zabiegać o poparcie burŜuazji , co dało jej wpływ na rządy. 1850r. – premier Massimo d’Azeglio przeprowadził tzw. prawa Siccardiego – ograniczenie liczby świąt kościelnych , zniesienie niezaleŜności kleru od sadów świeckich i tzw. prawo azylu , ograniczenie moŜności darowizn materialnych na rzecz Kościoła ( ostry sprzeciw kleru i kurii ) 1852r.- hr. Kamil Benso di Cavour został prezesem rady ministrów.

11, 12, 13. Kwestia wschodnia w I połowie XIX w.Rola Turcji i Egiptu w polityce i strategii mocarstw europejskich (sojusze, układy pozapolityczne, formy pomocy etc.). Wojna krymska a upadek systemu Świętego

Przymierza: geneza, przebieg. Kongres paryski i jego postanowienia. I. KWESTIA WSCHODNIA 1829-1844

24

Jak pisze prof. Dobrzycki , tzw. kwestia wschodnia , w którą zaangaŜowane były mocarstwa europejskie , wstrząsnęła podstawami ładu wiedeńskiego i Świętego Przymierza. Dwa kryzysy 1832-1833 oraz 1839-1841 , były preludium do wojny krymskiej , w tym sensie , Ŝe wykazały głęboką sprzeczność interesów na obszarze wielkiego , ale i coraz słabszego Imperium Osmańskiego. Przez „kwestię wschodnią ” rozumiano w XIX w. problem Turcji i jej krajów wasalnych. Wszystko co działo się na wschód od Turcji nazywano sprawami „dalekiego wschodu”.

���� Rozkład feudalizmu tureckiego i słabość polit. Turcji były juŜ bardzo posunięte w wieku XVIII , kiedy to powstał projekt podziału Turcji , głównie między Rosję i Austrię.

���� XIX w. , po powstaniu greckim i wojnie rosyjsko-tureckiej : Turcją zainteresowały się mocarstwa europ. , z których kaŜde miało odrębne cele.

Rosja – dąŜyła do opanowania Stambułu i cieśnin , co dałoby jej wyjście na Morze Śródziemne i ułatwiło opanowanie Półwyspu Bałkańskiego. Austria- przeciwna była aspiracjom Rosji , gdyŜ Bałkany uwaŜała za teren własnej ekspansji politycznej i gospodarczej. Wielka Brytania – obawiała się usadowienia Rosji nad Bosforem i wzmocnienia Turcji ( co było raczej mało prawdopodobne ).Pierwsza moŜliwość wydawała się

realna , a była o tyle groźna , Ŝe mogła zagrozić bryt.szlakowi komunikacyjnemu i w ogóle związkowi z Indiami. Poza tym silny rosyjski wpływ handlowy i polityczny w Turcji mógł być niebezpieczny dla rozwijającego się coraz Ŝywiej handlu bryt. ze ze Wschodem. Francja- interesowały ją wpływy gospodarcze w Turcji. Dla kaŜdego z tych państw istotne było utrzymanie słabej Turcji , a osiągnięcie przez któreś z nich zbytniego wpływu nad Bosforem spotykało się natychmiast ze wspólnym przeciwdziałaniem trzech pozostałych.

���� Mahmud II ( sułtan tur. 1808-1839) –sądził ,Ŝe główną przeszkodą na drodze modernizacji Turcji jest korpus janczarów, więc zlikwidował ich całkowicie ( kazał ich wytępić) Sprowadzał oficerów cudzoziemskich , od 1836r. głównie pruskich ( Helmut von Moltke) , którzy niewiele mogli zdziałać – słaba znajomość języka , wrogi stosunek muzułmanów.

���� Mehmed Ali ( Mohammed Ali )- pasza Egiptu, potrafił wykorzystać słabość sułtana. Z pochodzenia był Macedończykiem. Za młodu zajmował się kupiectwem, następnie został oficerem , a wreszcie dowódcą korpusu Albańczyków. W 1805r.- został paszą Egiptu . Zlikwidował Mameluków , wymordowawszy w 1811r. ich bejów. DąŜył do zupełnej niezaleŜności od sułtana i stworzenia silnego państwa egipskiego. 1. Ściągał do pracy nad modernizacją Egiptu Francuzów. 2. Popierał szkolnictwo i naukę. 3. Budował kanały irygacyjne i komunikacyjne. 4. PołoŜył nacisk na uprawę bawełny. 5. Stworzył regularną armię , złoŜoną z fellahów. 6. Poprzez swego syna Ibrahima opanował Sudan na Południu , a na wschodzie święte miejsca muzułmanów,

Mekkę i Medynę , kładąc w tych miastach kres panowaniu wahhabitów w 1819r.

���� Zwycięstwa egipskie zaniepokoiły : UK i Rosję : -potęŜny wasal sułtana mógł wzmocnić siłę Turcji -mógł się pokusić o sułtanat ���� UK – zaniepokojona powstaniem silnego państwa egipskiego na drodze do Indii. Niebezpieczeństwo wzrosło , gdy pasza Egiptu zaŜądał Syrii – obiecanej mu w zamian za pomoc przeciwko powstańcom greckim. ���� Sułtan odmówił przekazania Syrii paszy Egiptu.

Rozpoczął się I KRYZYS – 1832r. Ibrahim (syn paszy, zdolny dowódca) zajął Syrię zbrojnie. Następnie przekroczył góry Taurus w południowej części Azji Mniejszej i rozbił Turków pod Konya (1832),zagroziwszy Stambułowi. Sułtan prosił mocarstwa o wsparcie i przyjął ofertę Rosji ( dopiero luty 1833 , gdyŜ obawiał się obecności wojsk rosyjskich).

25

- flota rosyjska wpłynęła do Bosforu , 5000 Ŝołnierzy wylądowało koło Stambułu w Azji Mniejszej, zagradzając Egipcjanom drogę do stolicy. Interwencja rosyjska niezbyt podobała się Anglii , FRA i Austrii. Anglia dąŜyła do wyprowadzenia wojsk rosyjskich z Turcji, do czego niezbędne było osiągniecie ugody z Egiptem. FRA w budowaniu swych wpływów w Basenie Morza Śródziemnego dawno postawiła na Egipt , popierała więc Muhammada Alego. FRA nie chciała jednak wojsk rosyjskich nad Bosforem , więc podczas I kryzysu skłonna była działać z UK , w ramach entente cordiale ( z czasów rewolucji belgijskiej). Dla Austrii perspektywa dominacji Rosji w Turcji była niezbyt ciekawa. Jednak w latach 30-tych była bardziej zaabsorbowana wydarzeniami w PN Włoszech niŜ w Turcji. ���� Pod naciskiem UK,FRA i Austrii Mehmed Ali zgodził się na pokój w Kutahya (1833) - dostał doŜywotnio Palestynę , Syrię i Cylicję ���� 8 lipca 1833r.- Unkiar-Iskekesi ( w pobliŜu Konstantynopola) Mikołaj I uzyskał za swą pomoc układ: 1.Miał obowiązywać 8 lat. 2.Opieka cara nad wyznawcami prawosławia w Turcji. 3.Mówił o udzielaniu sobie wzajemnej pomocy w razie zagroŜenia zewnętrznego oraz precyzował jednostronne zobowiązania Rosji w sprawie dostarczenia Turcji odpowiedniej ilości wojsk lądowych i morskich na jej prośbę (układ o konsultacjach i wzajemnej pomocy) 4.Część tajna : Stwierdzała ,iŜ na Ŝądanie Rosji cieśniny Bosforu i Dardaneli zostaną kaŜdorazowo przez rząd turecki zamknięte,aby uniemoŜliwi ć wpływanie do nich „obcym okrętom wojennym pod jakimkolwiek pozorem”.

• Układ zapewniał Rosji bezpieczeństwo na Morzu Czarnym i w znacznie gorszej sytuacji stawiał mocarstwa zachodnie.

• Przeciw układowi zaprotestowała FRA i UK ( 6.XII –nota Palmerstona : proponowała pomoc bryt. w zamian za odstąpienie od układu , czego nie zrobiono )

• Układ zaniepokoił Austrię , ale konieczność współdziałania państw Świętego Przymierza w walce z ruchem rewolucyjnym (zwł.polskim) , sprawiła ,Ŝe na konferencji cara , cesarza austriackiego i kronprinza pruskiego w Munchengraz ( IX.1833r.) stwierdzono zgodność polityki trzech mocarstw w stosunku do Polaków, Rzeszy Niemieckiej i Turcji.

���� Po zaŜegnaniu I kryzysu Mehmed Ali zaczął wzmacniać przyjazne stosunki z FRA , która nie chciała upadku

Turcji , ale popierała paszę Egiptu w nadziei zdobycia poprzez niego oparcia politycznego i gospodarczego na Wschodzie.

FRA była głównym odbiorcą bawełny egipskiej. ���� UK – zdecydowanie występowła po stronie Turcji. MSZ Palmerston podkopywał wpływy rosyjskie nad

Bosforem , skłonił sułtana do powierzenia Anglikom reorganizacji floty tureckiej.

16. VIII. 1838r.- Turcja zawarła z UK traktat handlowy - ograniczający do minimum cła wwozowe na towary angielskie - pozwalający Anglikom na handel wewnątrz Turcji PóŜniej taki sam traktat zawarty przez FRA. Oba traktaty przyczyniły się do upadku rzemiosła tureckiego.Turcja stawała się rynkiem zbytu i źródłem surowców dla państw zachodnich.

���� II KRYZYS :

���� 1839r.- za namową UK sułtan sam zaczął wojnę z paszą egipskim , by odebrać mu Cylicję i Syrię ���� W bitwie pod Nizin ( Syria ) – Ibrahim , którego doradcą był Francuz –Seves ( Soliman pasza) ,

zniszczył zupełnie armię turecką , a flota turecka przeszła na stronę egipską. ���� Umiera sułtan Mahmud II – zostawia nieudolnego syna , nieuznawanego przez Alego ,który sądził ,Ŝe z

pomocą FRA zostanie władcą imperium tureckiego. ���� We FRA – premierem jest wojowniczy THIERS , zdecydowany zwolennik Muhammada Alego ( zbiegło

się to z opanowaniem przez FRA duŜej części Algierii) ���� 7.IV.1839r. – Thiers oświadczył ,iŜ FRA nie dopuści do uŜycia przez mocarstwa siły przeciw paszy Egiptu. FRA – była przez to izolowana.

26

���� Palmerston ( Anglia – propagator zbiorowego rozstrzygnięcia konfliktów wschodnich, co zmniejszyłoby znaczenie Rosji ) porozumiał się z Metternichem, a przez niego skłonił Rosję i Prusy do wspólnego wystąpienia w obronie status quo Turcji. Mikołaj I wykorzystał kryzys franc.-bryt.( zerwanie entente cordiale) do pogłębienia międzynarodowej izolacji FRA. Zgodził się na zaakceptowanie brytyjskiej tezy o kolektywnym rozwiązywaniu problemów tureckich.

���� 15. VII. 1840r. – konwencja w LONDYNIE - podpisana przez : UK, Rosję, Austrię ,Prusy, Turcję - stwierdzała konieczność zachowania status quo w Turcji - mówiła o powrocie do starego prawa Imperium Osmańskiego zakazującego obcym okrętom wpływania do cieśnin czarnomorskich FRA nie zaproszono do Londynu . We FRA zapanowało ogromne oburzenie , sam traktat przyjęto jako dąŜenie do upokorzenia FRA , jako „Waterloo dyplomatyczne”. Prasa nacjonalistyczna we FRA zaczęła grozić Europie rozpętaniem rewolucji , domagała się wypowiedzenia traktatu z 1815r. i oparcia granicy o Ren , co wywołało oburzenie w Niemczech.

Do wojny nie doszło – nie chciał jej tak naprawdę Ŝaden z ówczesnych rządów. Ludwik Filip zdymisjonował Thiersa ( tzw. małego Napoleona ). ,powołując na jego Miejsce Soulta i anglofila Guizota.

���� Mehmed Ali –sam prowadził wojnę. Jednak w Syrii propaganda turecka ( z pomocą pieniędzy angielskich) pobudziła mieszkańców do powstania.Flota brytyjska , turecka i austriacka zaczęły bombardować porty syryjskie. ���� Egipcjanie wycofali się z Syrii. Anglicy blokowali Aleksandrię – groŜąc bombardowaniem – Mehmed Ali

(bez pomocy FRA )musiał skapitulować. - Dzięki Metternichowi utrzymał swą dziedziczną władzę w Egipcie ,ale pod protektoratem sułtana. - Stracił Kretę, Palestynę,Syrię i Cylicję. - Zobowiązał się zredukować armię, zlikwidować stocznie i rozciągnąć na Egipt traktat handlowy brytyjsko-turecki z 1838r.

���� 13. VII.1841r.- LONDYN : konwencja z Turcją

- podpisana przez UK, Rosję ,FRA, Austrię,Prusy, Turcję - państwa zgromadzone w Londynie postanowiły „jednomyślnie , drogą formalnego aktu ”uznać „ zgodnie ze starym prawem państwa osmańskiego , przejazd obcych statków przez cieśniny Bosforu i Dardaneli za wzbroniony dopóki Wysoka Porta znajduje się w stanie pokoju ”. Konwencja była przekreśleniem układu Unkiar- Iskelesi. UK – dzięki kwestii wsch. uzyskała hegemonię gospodarczą i polityczną na Bliskim Wschodzie. FRA- jej znaczenie w świecie muzułmańskim zmalało , zmalał autorytet Ludwika Filipa wśród burŜuazji francuskiej. Rosja- Mikołaj I – doszedł do przekonania ,Ŝe w sprawie wschodniej naleŜy się liczyć tylko z UK. Nie wyrzekł się myśli zagarnięcia Stambułu . Sądził ,Ŝe osiągnie ten cel proponując UK podział spadku po „chorym człowieku”- Turcji. Od 1841r. dyplomacja ros. zaczęła przygotowywać teren w Londynie dla tej koncepcji. 31.V.- 9. VI. 1844r. : wizyta Mikołaja I w Londynie ( u królowej Wiktorii ) Powiedział wtedy : „ Turcja to konający człowiek.MoŜemy dąŜyć do zachowania jej przy Ŝyciu , ale to się nam nie uda.Ona powinna umrzeć i umrze.” Car ogłosił wówczas,iŜ Turcja na razie powinna być utrzymana , ale zawczasu naleŜy opracować plan jej podziału. II. WOJNA KRYMSKA Jak pisze H. Kissinger : „Koncert Europejski został roztrzaskany na kowadle kwestii wschodniej. W 1854r. wielkie mocarstwa znalazły się w stanie wojny , po raz pierwszy od czasów Napoleona. ”

27

� Wojna turecko-egipska 1839-40 ukazała ogromną słabość Turcji , toteŜ po wojnie kaŜde z mocarstw , mających z nią

bliŜsze stosunki starało się uzaleŜnić ją od siebie , zwalczając przy tym wpływy innych państw. � Rosyjski handel czarnomorski przewyŜszał o 50% handel przechodzący przez porty bałtyckie i białomorskie ,

konkurował skutecznie z handlem angielskim i francuskim w Turcji i w Persji. � Rosja mając protektorat nad Mołdawią i Wołoszczyzną utrudniała eksport zboŜa z tych krajów do Anglii. Wpływy rosyjskie rozciągały się na Persję i Afganistan. Wszystko to stwarzało niebezpieczeństwo dla handlu brytyjskiego. � UK – zdecydowana była nie dopuścić do panowania ekonomicznego Rosji w Turcji. Starała się paraliŜować wpływy

rosyjskie nad Bosforem.Zabiegała o wzmocnienie militarne Turcji. Gotowa była do kompromisu z FRA na Wschodzie, aby nawet na drodze wojennej

powstrzymać ekspansję rosyjską. � AUSTRIA –ekspansja rosyjska utrudniała handel austriacki idący Dunajem ku Morzu Czarnemu. Poza tym wpływy rosyjskie na Bałkanach i w Turcji rząd austriacki musiał uwaŜać za początek okrąŜenia ekonomicznego i politycznego od wschodu i Pd. � FRANCJA – powaŜne interesy finansowe i handlowe burŜuazji franc.w Syrii , Turcji i Egipcie.UwaŜała burŜuazję

angielską za niebezpiecznego rywala na tym terenie , jednak znacznie bardziej obawiała się zmiany dotychczasowej równowagi przez wzrost ekspansji rosyjskiej.

� MIKOŁAJ I : sądził po 1849r., Ŝe nadarzyła się świetna okazja do akcji antytureckej ( jego marzenia o zdobyciu Konstantynopola i Dardaneli ).

1. Mikołaj I liczył na wsparcie Prus i Austrii , poniewaŜ zawarł z nimi sojusz w Munchengratz.

Poza tym Rosjanie pomogli Austrii w tłumieniu powstania węgierskiego , dlatego Mikołaj uwaŜał,Ŝe moŜe na nią liczyć.

2. Liczył ,Ŝe UK nie dojdzie do porozumienia z FRA , ze względu na głęboką nieufność do Napoleona III. UwaŜał ,Ŝe skoro FRA będzie izolowana, to UK nie zacznie sama prowadzić wojny.

Mikołaj doszedł do wniosku ,Ŝe najlepiej będzie dokonać podziału Turcji lub wpływów w Turcji między Rosję , a UK ( Egipt + Kreta ) , z zachowaniem zachodniej części Półwyspu Bałkańskiego dla Austrii , która w dodatku , by uspokoić obawy brytyjskie co do cieśnin , miała otrzymać pieczę nad Dardanelami. 1853r.- Mikołaj I w rozmowach z posłem bryt.w Petersburgu – lordem Georgem Hamiltonem Seymourem proponuje podział Turcji. Mikołaj miał teŜ wtedy powiedzieć: Ŝe okoliczności mogą go zmusić do przejściowego zajęcia Konstantynopola, a takŜe powołania niezaleŜnej Serbii, Bułgarii, Mołdawii i Wołoszczyzny pod swoim protektoratem. Propozycje zostały odrzucone , gdyŜ dominacja Rosji w strefie cieśnin czarnomorskich była dla Brytyjczyków nie do pogodzenia z ich interesami. Mikołaj postanowił kontynuować swój kurs wobec Turcji , gdyŜ jego zdaniem najgroźniejszy dla niego sojusz franc.-ang.był wg niego nierealny. PRETEKSTEM do wojny z Turcją miała być sprawa miejsc świętych w Palestynie.

• 21. VII. 1774r.- traktat ros.-tur. z KajnardŜy – gwarantował prawa religijne prawosławnym w Księstwach Naddunajskich. Stopniowo jednak Rosja nasiliła swe kontakty z kościołami ortodoksyjnymi na całym obszarze Imperium Osmańskiego i pretendowała do objęcia protektoratu nad wszystkimi prawosławnymi. W Petersburgu działała Akademia Eklezjastyczna , kształcąca coraz więcej seminarzystów serbskich i bułgarskich. W 1843r.wysłała misję do Syrii i Palestyny w celu zbadania moŜliwości ustanowienia tam ośrodków kształcenia religijnego pod opieką Rosji. • Opiekę nad miejscami świętymi w Turcji sprawowali katoliccy i prawosławni mnisi , między którymi dochodziło do

częstych bójek i sprzeczek , przy czym rząd turecki stawał to po jednej, to po drugiej stronie , zaleŜnie od zysków jakie z tego ciągnął.

• W 1852r. Napoleon III przekonał sułtana , aby nadał mu przydomek Obrońcy Chrześcijan w Imperium Osmańskim ( sprawa miejsc świętych miała być jednym z instrumentów polityki wschodniej FRA) Rolę tę tradycyjnie przypisywał sobie car rosyjski.

• 28.II.1853r.-car wysłał ministra ks. Aleksandra Mienszykowa do sułtana Abdu-ul-MedŜida I , który w formie ultymatywnej zaŜądał uregulowania sprawy miejsc świętych oraz bilateralnej konwencji gwarantującej przywileje dla kościoła prawosławnego i uznanie prawa Rosji do opieki nad wszystkimi prawosławnymi w Turcji.

• Za namową FRA i UK sułtan wydał firman (dekret – 4.VI , ogólny) o prawach i przywilejach kościołów katolickiego i prawosławnego w Turcji.

28

Nie zadowoliło to Rosji. FRA i UK zawarły w tej sprawie ugodę , ale Rosja nie uwaŜała jej za trwałą. • 21. VI. 1853r.- car wydał rozkaz zajęcia przez wojska rosyjskie Księstw Naddunajskich: Mołdawii i Wołoszczyzny. • Kiedy zawiodły próby załagodzenia konfliktu wysuwane przez FRA i Austrię , floty brytyjska i francuska wpłynęły

do cieśnin. • Car przekonał się ,Ŝe UK i FRA zdołały uzgodnić swą politykę wobec Turcji. Silniejsza

okazała się obawa przed ekspansja rosyjską na Bliskim Wschodzie. JuŜ 24.V.1853r.- Napoleon III , który chciał załagodzić niekorzystne wraŜenie zamachu stanu jakiego dokonał , zaoferował UK sojusz przeciw Rosji. Wkrótce przekonał się ,Ŝe Austria teŜ nie będzie go wspierać –formalnie zachowała neutralność , ale na płaszczyźnie dyplomatycznej blisko współdziałała z przeciwnikami Rosji. Prusy natomiast skłaniały się do zachodnich propozycji pokojowego rozwiązania konfliktu , ale jednocześnie robiły wszystko , aby zademonstrować odrębność od Austrii i jak najmniej narazić się Rosji.

• 4. X. 1853r.- Turcja wypowiada Rosji wojnę (zachęcona postawą UK ). • 30.XI.1853 r.- Synopa :wiceadmirał floty ros. Paweł Nachimow pokonał flotę turecką • Palmerston parł do wojny i pociągnął za sobą próbującego jeszcze pośredniczyć Napoleona III. Napoleon III widział w sojuszu z UK i w klęsce Rosji moŜność zainicjowania w Europie zmian terytorialnych , przekreślających dzieło kongresu wiedeńskiego, • I. 1854r.- flota brytyjska i franc. wpłynęły na Morze Czarne. • Luty 1854r.- od Rosji zaŜądano ewakuacji wojsk z Księstw Naddunajskich. • 21.II. 1854r.-Mikołaj I wypowiada wojnę FRA i UK • 27 i 28. III-oba państwa wypowiedziały wojnę Rosji. • MSZ Austrii- Franz von Buol zaŜądał wycofania wojsk rosyjskich z Mołdawii i Wołoszczyzny ( choć arystokracja

i koła wojskowe były za utrzymaniem solidarności państw Świętego Przymierza ) , wskazując na moŜliwość podjęcia akcji zbrojnej ( Rząd zrobił to, gdyŜ nie chciał okupowania waŜnych dla handlu austriackiego części Dunaju i obawiał się, Ŝe w razie odmowy sprzymierzonym, skłonią oni państwa włoskie do wojny z Austrią i poprą powstanie Włochów a Austrii ).

• VIII 1854r .- Rosja wycofuje wojska z Księstw Naddunajskich ,gdyŜ Austria wysłała swe wojska do Siedmiogrodu ,w pobliŜe granic Mołdawii i Wołoszczyzny.

• IX.1854r.- Księstwa Naddunajskie za zgodą Turcji zajęły wojska austriackie. • Państwom sprzymierzonym nie udaje się opanowanie Wysp Alandzkich na Bałtyku. • Korpus wojsk sprzymierzonych , który wylądował koło Warny , został zdziesiątkowany przez

cholerę. • IX. 1854r.- wysadzenie korpusu sprzymierzonych na Krymie. • 18. VII.1854r.- Napoleon III przesyła do Petersburga tzw. PLAN 4 PUNKTÓW ( wypracowany juŜ w IV. przez

FRA. ,UK, Austrię i Prusy ). • 8. VIII.- Austria jako reprezentant pozostałych państw , zaŜądała od Rosji szybkiej akceptacji tego planu. PLAN CZTERECH PUNKTÓW : 1.FRA , UK, Austria , Prusy i Rosja obejmą wspólny protektorat nad państwami naddunajskimi , przy zachowaniu tymczasowej okupacji przez wojska austriackie. 2.Te same państwa będą sprawowały protektorat nad chrześcijanami w Turcji. 3.Zagwarantowana będzie wolność Ŝeglugi na rzece Dunaj i sprawowanie kontroli nad jej ujściem przez wyŜej wymienionych 5 państw. 4.Zrewidowana zostanie konwencja londyńska z 1841r. w sprawie cieśnin czarnomorskich. Rosja nie zgodziła się na to ultimatum ( odrzucone 26.VIII. 1854r.)

• Austria pod naciskiem sprzymierzonych chciała ogłosić mobilizację wojsk , ale sprzeciwiły się temu Prusy. . • 2.XII.1854r.- Austria przestaje być neutralna i podpisuje układ sojuszniczy z FRA i UK:

- zobowiązywał on Austrię do ochrony Mołdawii i Wołoszczyzny przed agresją rosyjską - państwa zachodnie przyrzekły nie tolerować ruchu rewolucyjnego w PN Włoszech , gdyby się pojawił podczas ewentualnej wojny austriacko- rosyjskiej Był to jednak układ polityczny i Austria nie wzięła czynnego udziału w wojnie ( utraciła jednak zaufanie i poparcie Rosji , którego ta zazwyczaj jej udzielała ).Spełniła rolę pośrednika promującego konferencje pokojowe w Wiedniu ( XII 1854r. , I. 1855r. , III.1855r. z udziałem Turcji).

• Polski korpus pod dowództwem Michała Czajkowskiego ( Sadyka Paszy )uczestniczył w wojnie w ramach armii tureckiej. Natomiast korpus Władysława Zamoyskiego, który miał wejść w skład sił brytyjskich, nie został dopuszczony na front ( sprzeciw Austrii).

• 25.01.1855r.- układ na mocy którego Królestwo Sardynii wysłało przeciw Rosji 15 tys. korpus.

29

Premier Cavour zgodził się na to w nadziei,Ŝe na przyszłym kongresie pokojowym zostanie poruszona sprawa włoska. Wysłany na Krym korpus sardyński nie odegrał większej roli.

• ROSJA : kompletnie nieprzygotowana do wojny , a dowódca wojskowy Mienszykow – nieudolny. Armii rosyjskiej

brakowało amunicji , Ŝywności , lekarstw. • IX. 1855r. gen. Pelissier zdobył Sewastopol. • 8.IX.1855r. – zniszczenie floty rosyjskiej. • XI.1855r.- ros.gen. Mikołaj Murawiow zdobył twierdzę Kars w tureckiej Armenii. • Rząd bryt. chciał kontynuować wojnę , aŜ do zupełnej klęski Rosji , natomiast Napoleon III pragnął nie tyle

pokonania Rosji , ile zmian terytorialnych w Europie i poruszenia sprawy polskiej i włoskiej. Dlatego król pruski Fryderyk Wilhelm IV radził nowemu carowi Aleksandrowi II , zgodę na plan 4 punktów , a rząd austriacki groził interwencją zbrojną. • XII. 1855r. Austria uzgodniła z UK i FRA nowy 5-punktowy plan pokojowy i przedstawiła go Rosji jako ultimatum

:

1. W sprawie Księstw Naddunajskich i wolności Ŝeglugi na Dunaju był on podobny do Poprzedniego.

2. Pozostałe propozycje – charakter bardziej restrykcyjny :

* zakaz utrzymywania przez Rosję i Turcję floty wojennej * rezygnacja Rosji z samodzielnej opieki nad prawosławnymi w Turcji * odstąpienie przez Rosję części południowej Besarabii ROSJA przyjęła te warunki jako podstawę zawarcia pokoju.

III. KONGRES POKOJOWY W PARY śU -kończący wojnę krymską

���� 25. II.-30.III. 1856r. – ParyŜ ���� Z udziałem przedstawicieli : FRA , UK, Turcji, Austrii, Sardynii i Rosji. ���� Pod koniec postanowiono zaprosić Prusy jako sygnatariusza konwencji z 1841r. ���� Kongresowi przewodniczył francuski minister spraw zagr. – hr. Aleksander Walewski.

���� 18.II.1856r.- a więc jeszcze przed kongresem paryskim , sułtan wydał firman zapewniający równość i bezpieczeństwo wszystkich poddanych niezaleŜnie od religii jaką wyznają i narodowości.Akceptację takiej polityki ( polityki reform – tanizmatu ) zawarto w art.9 traktatu.

���� Główny traktat „ o pokoju i przyja źni ”- podpisany 30. III. 1856r.

1. Zwrot Turcji miasta Kars na Kaukazie oraz południowej części Besarabii, którą przyłączono do Mołdawii. 2. Art.11 i 13 : neutralność Morza Czarnego i zamknięcie go dla okrętów wojennych i zakaz utrzymywania lub

zakładania wojskowych arsenałów morskich na jego wybrzeŜu. 3. Państwa zwycięskie zobowiązały się do zwrotu Rosji Sewastopola i innych miejscowości na Krymie, okupowanych

przez wojska sojusznicze. 4. Poprawiła się sytuacja międzynarodowa Turcji, na kongresie traktowano ją jako państwo równorzędne.Uznano ją „ za

uprawnioną do udziału w korzyściach europejskiego prawa narodów i koncertu europejskiego ”. 5. Mocarstwa zobowiązały się szanować niezawisłość i terytorialną całość Imperium Osmańskiego jako „ kwestię ładu

powszechnego ”. 6. Wolność Ŝeglugi na Dunaju „ uwaŜana odtąd za część powszechnego europejskiego prawa narodów ”. Postanowiono

,Ŝe zasady ustalone aktem kongresu wiedeńskiego w sprawie Ŝeglugi na rzekach międzynarodowych będą miały „ pełne zastosowanie do Dunaju i jego ujść”.

7. Utworzenie dwóch komisji międzyn. (art.16-18 ):

KOMISJA EUROPEJSKA : W ciągu kilku lat powinna przeprowadzić niezbędne prace , uwalniające od mielizn i innych utrudnień Ŝeglowność na Dunaju oraz usunąć przeszkody jakiejkolwiek natury , które nie pozwalają jeszcze zastosować postanowień traktatu wiedeńskiego. Po wykonaniu tych zadań miano ją rozwiązać. KOMISJA NADBRZEśNA : Miała charakter stały. ZłoŜona z delegatów : Austrii , Bawarii, Turcji , Wirtembergii oraz komisarzy Księstw Naddunajskich.

30

8. Księstwa Mołdawii i Wołoszczyzny oraz Serbię pozostawiono „ pod zwierzchnią władzą Wysokiej Porty” , ale jako terytoria całkowicie autonomiczne, co mieli gwarantować wszyscy sygnatariusze traktatu.

���� 30. III.1856r.- podpisano w ParyŜu osobną konwencję dotyczącą cieśnin , która nie zmieniała postanowień konwencji z 13. VII. 1841r.

���� 30. III.1856r.- FRA i UK zawarły z Rosją konwencję zobowiązującą ją do niefortyfikowania Wysp Alandzkich na Bałtyku i demilitaryzacji.

���� 15. IV.1856r.- Anglia , Austria i FRA w osobnej deklaracji potwierdziły swe gwarancje dla niepodległości Turcji i ostrzegały ,iŜ kaŜde naruszenie traktatu paryskiego uwaŜane będzie za casus belli.

���� 16. IV.1856r.- państwa - sygnatariusze traktatu paryskiego ogłosiły deklarację w przedmiocie wojny morskiej:

1. Korsarstwo jest i pozostanie zniesione. 2. Kodyfikacja pojęcia blokady morskiej : „ blokady ,aby były waŜne, muszą być skuteczne, tj.

przeprowadzone przez siły zbrojne wystarczające do skutecznej obrony dostępu do wybrzeŜa nieprzyjacielskiego ”.

���� Wojna krymska znacznie zmniejszyła znaczenie Rosji na Bliskim Wschodzie.Straciła ona wszystkie korzyści

polityczne jakie miała w basenie Morza Czarnego od XVIII w. i od pokoju adrianopolskiego. Jej straty byłyby większe gdyby nie Ŝyczliwa postawa FRA na kongresie ( zbytnie osłabienie Rosji ułatwiłoby dalsze wzmocnienie Anglii na Bliskim Wschodzie ).

���� NAPOLEON III – jedynie sukces moralny i prestiŜowy => kongres odbywał się w ParyŜu. ���� Podczas rokowań pokojowych cesarz FRA starał się nawiązać przyjazne stosunki z Rosją , obiecując jej w zamian za

przychylność dla swej polityki włoskiej , poparcie ros. planów rewizji traktatu paryskiego. ���� IX. 1857r. – pierwsze zbliŜenie franc.-ros. , potwierdzone spotkaniem Napoleona III i Aleksandra II w Stuttgarcie. ���� AUSTRIA : powaŜna poraŜka polityczna w związku z wojna krymską. Była zupełnie izolowana w Europie. Agresywną neutralnością zraziła do siebie Rosję, ale nie pozyskała ani UK ,ani FRA.

15. Zasady konstytucyjne Świętego Przymierza w świetle dokumentów. Kongresy pod auspicjami mocarstw Świętego

Przymierza (Akwizgran, Karlove Vary, Opawa-Lubliana, Werona): cel obrad, uczestnicy, przebieg, postanowienia i ich implementacja. Obowiązuje znajomość dokumentów z kongresów Świętego Przymierza.

Wstęp(z wykładów):

MULTILATERALIZM – wg J. Ruggie – zjawisko wielostronnej współpracy –pełna integracja, bądź pogłębienie współpracy w jednym sektorze stosunków międzynar., cel:wspólnota kooperacyjna.

• Stały charakter • Wzajemne zasady – m.in. prawne zapewniające równa korzyści wszystkim stronom • Rozproszona w czasie wzajemność – gotowość świadczenia usług w danym czasie nie licząć na rewanŜ „tu i teraz”.

Zasada muszkieterska WSPÓLNOTY KOOPERACYJNE PRZED 1815 – starogreckie amfiktionie, symmachie, hanza, idea P. Dubois z 1306, idea Ligii Pokoju Jerzego z Podiebradu 1460, koncepcja WIECZYSTEGO POKOJU Charlesa de Saint-Pierre’a 1611, idea organizacji światowej Emeryka de Cruce 1629, idea org. Antywojennej Maksymiliana de Sully 1638

ARCHITEKCI ŚP:

• Aleksander I-POMYSŁODAWCA • METTERNICH • Friedrich Gentz – austr, „sekretarz Europy” • Baronowa Julianna von Krudener – idea organizacji polityczno-chrześć, teozofka>>autor nazwy „ŚP” • Aleksander Stourdza – 14.09.1815, autor pierwotnego Aktu ŚP,

1. System Świętego Przymierza - geneza - początek współpracy – traktat w Chaumont (9.03.1814r. – datowany na 1.03.) – utrzymanie jedności państw

walczących z Napoleonem, zawierał sformułowania dotyczące bezpieczeństwa na najbliŜsze 20 lat - odnowienie traktatu z Chaumont (25.03.1815r.) - I pokój paryski (30.05.1814r.) - Akt Końcowy kongresu wiedeńskiego (9.06.1815r.) - II pokój paryski (20.11.1815r.)

Etapy rozwoju.

31

1. Faza wzrostu 26.IX.15 – 1822. Faza utrwalania instytucji. Tworzenie i aktywizacja kongresów przymierza ds. rozwiązywania bieŜących problemów. Zrezygnowano ze zjazdów przymierza w 1822, gdy MSZ UK został Jerzy Canning, zdecydowany przeciwnik zasady interwencji.

2. Faza stabilizacji – 1822-40 (lub początek – śmierć Aleksandra I w 1825) – zaburzenia w postaci rewolucji. Mimo stabilizacji tendencje do dysfunkcji. Dokonywanie interwencji.

3. Faza schyłkowa – do wojny krymskiej (1856). Po tej wojnie (podpisaniu pokoju paryskiego) nastąpiła transformacja systemowa – brak większych konsultacji międz.

DOKUMENTY STATUTOWE:

1) Traktat Czwórprzymierza (ParyŜ, 20.11.1815r.) – sprzęŜęnie o ch.prawnym i. Mocarstwa zobowiązywały się w nim do uzgadnianie swojej polityki zagranicznej. ii. Przedstawiciele mocarstw będą się spotykali pod auspicjami monarchów (kongresy!, spotkania na

niŜszym szczeblu to konferencje) – charakter multilateralny. W ten sposób wojskowy w swym pierwotnym załoŜeniu sojusz antynapoleoński przekształcał się w zinstytucjonalizowaną współpracę, która mogła rozwinąć się w quasi-konfederalną instytucję europejską (Wandycz).

2) Decyzje kongresu w Akwizgranie 1818 - przyjęcie Francji do koncertu mocarstw ---- pentarchia 3) Uzgodnienia z Karlsbadu 1819 – zasada cenzury i interwencji, Centralna Komisja Śledcza kontrolująca od wewnątrz 4) Protokoły kończące kongres opawsko – lublański. 1820 – 1821. 19.11.1820 protokół opawski

a. Art1 –sanitarne wykluczenie ze ŚP państwa objętego rewolucją b. Art2-nieuznawanie rządów powstałych drogą rewolucji (odwołanie do Chaumont) c. Art3- zasada interwencji

5) Okólnik weroński XI 1822 - potwierdzenie zasady interwencji, Francja uzyskuje prawo do pacyfikacji Hiszp., legalizacja akcji interwencyjnej

Ww. dokumenty (+ Akt Świętego Przymierza) tworzą podstawy pod nowy system europejski. Akt „Świętego Przymierza” podpisano 26 września 1815 roku. (Data na dokumencie to 14/16 września – ta rozbieŜność wynika z tego, Ŝe dnia 14 września powstał projekt Sturodzy, w którym na Ŝyczenie strony austryjackiej zmieniono charakter narodowy (porozumienie obywateli) na umowę dynastii i podpisano później) . Projekt dokumentu wyszedł z otoczenia cara Rosji, ( widać tu silny wpływ myśli Barbary von Krudener i Franciszka Baadera - postulował połączenie religii z polityką i zorganizowania porządku europejskiego na zasadach chreścijańskich ), a konkretnie spod pióra Aleksandra Strourdza – sekretarza Aleksandra I.

Początkowa dwaj pozostali monarchowie byli zdziwieni takim charakterem tekstu, jednak decydują się go podpisać Król Prus, Cesarz Austrii i Car Rosji deklarują wzajemne złączenie więzami braterstwa, wzajemną pomoc oraz kierowanie się etyką chrześcijańską w polityce. Do roku 1817 akt „Świętego przymierza” ratyfikowało 16 większych państw europejskich, a prócz tego tzw. drobnica czyli liczne księstwa o niewielkiej powierzchni terytorium. Wielka Brytania pomimo, Ŝe odgrywała w tym czasie powaŜną rolę w Europie, odmówiła podpisania traktatu, gdyŜ negocjatorzy powołują się na decyzyjne ograniczenia prawne ich konstytucji - 6 październik 1815. Choć GB nie podpisała aktu to jednak aktywnie brała udzial w jego pracach. Do Świętego Przymierza nie przystąpiła równieŜ Turcja (zrozumiałe względy, choć car Rosji szybko wyjaśnił, Ŝe tę obfitość chrześcijańskiej retoryki nie naleŜy traktować jako zapowiedź „krucjaty” przeciw Turcji) i Państwo Kościelne (obecnośc w tekście odwołan do ekumenizmu i uczestnictwo państw niekatolickich). Trzon całego paktu jednak stanowiły trzy dwory północne czyli Berlin, Wiedeń i Petersburg . NaleŜy takŜe zwrócić uwagę, Ŝe dopiero akt z 20 listopada 1815 roku (Czwórprzymierza) wprowadzał instytucje kongresów władców. 19.11.1815 w przededniu II pokoju paryskiego LUDWIK XVIII przystąpił do ŚP, co suplementuje brak WB

Akt jest krótki, ma zaledwie 1 stronę. Oto co wynikło z analizy tekstu na ćwiczeniach: - Polityka wewn i zagr – na gruncie ideologii i religii chrześcijańskiej. Religja jako podwalina Ŝycia społecznego zapobiega rewolucji - Przymierze - wykładnia: wieczne - Preambuła - odwołanie do Opatrzności, z rąk której spłynęły dobrodziejstwa 1. Choć w preambule uŜyto słów: "Pod wpływem wielkich wydarzeń lat ostatnich, które znamionowały dzieje Europy" jednak

nie odniesiono się wprost do osoby Napoleona tak by wymazać go z pamięci Eurpejczyków i nie kalać tekstu mającego sakralny charakter". Sprawiedliwość, miłość, pokój – odpowiedniki „wolność, równość, braterstwo”

2. Zasada mariaŜu ołtarza z tronem. Święte przymierze jawi się nie jako organizacja a jako wspólnota. 3. Zasada równości dynastii oraz solidaryzmu dynastycznego 4. Casus foederis: zawsze i wszędzie "trzej monarchowie (...) będą zawsze i wszędzie okazywali sobie poparcie i pomoc" �

zasada kooperacji i wzajemnej pomocy 5. Wspólnota bezpieczeństwa zbiorowego, dominuje interes zbiorowy, a nie partykularny. 6. Zasada paternalizmu: monarcha – ojciec, ojciec rodzin = narodu � solidaryzm społeczny 7. Idea uniwersalistyczna (jest wsteczna np. w stosunku do wieku XI) 8. Boskie pochodzenie władcy za czym idzie prawdziwość porządku podziałów stanowych, fakt iŜ król ma prawo do oceny,

nadawania wolności � sprawiedliwość podziałów społ. 9. Duch ekumenizmu, umacnianie wspólnoty trzech odłamów chrześcijaństwa - dlatego nie chciał go podpisać Pius VII 10. Wezwanie do posłuszeństwa 11. Współodpowiedzialność za pokój i utrwalanie ładu wiedeńskiego

32

12. Otwarty charakter (porównanie do organizacji międzynarodowej półotwartej - wymaga spełnienia warunków "Wszystkie mocarstwa, które zechcą uroczyście uznać święte zasady leŜące u podstaw niniejszego aktu i które uznają, jak waŜne jest dla szczęścia narodów zbyt długo trawionych niepokojem, aby prawdy te wywierały odtąd na losy ludzkie naleŜny im wpływ, będą przyjęte do Świętego Przymierza (...)"

CECHY SYSTEMU ŚP :

• NORMATYWNY • Zinstytucjonalizowany – kongresy, Centralna Komisja Śledcza, międzynarodowe siły interwencyjne • Hierarchiczny – oligarchia mocarstw • Homogeniczny pod względem ustrojowym - monarchizm • Wielobiegunowy • Zdecentralizowany • Pluralistyczny • Hermetyczny-regionalny • Zintegrowany więzami wspólnoty ideologicznej – konserwatyzm • Monarchiczny

Castlereagh uznał akt za nonsensowne dziwactwo. Natomiast Metternich dostrzegł w nim szansę, choć początkowo nazwał go „pusto brzmiącym”. Przyjął ideę Świętego Przymierza jako podstawę swoistej ideologii, akcentującej niezbędność szeroko rozumianej równowagi europejskiej. Oprócz równowagi między mocarstwami do koncepcji tej wchodziła takŜe równowaga wewnętrzna państw, wsparta na legalnych instytucjach utrzymujących spokój i ład społeczny, Austria podkreślała to, jako państwo najbardziej naraŜone na kaŜdą burze, mające instytucje daleko odbiegające od trendów narodowych i liberalnych wieku – jak zauwaŜa Kissinger. Pod jego wpływem podstawą działania ŚP stało się dąŜenie do utrzymania status quo, zwalczanie idei narodowych i liberalnych. ŚP trudno nazwać organizacją międzynarodową we współczesnym rozumieniu tego słowa. Nie wykształciło Ŝadnych organów poza regularnymi kongresami. !!! (Koniecznie zwróćcie uwagę na to zagadnienie. BB wspominała na ćwiczeniach, Ŝeby spojrzeć na ŚP jako na pewien prototyp powszechnej organizacji międzynarodowej. Nie miała ona ani stałej siedziby, ani stałych organów (BB mówiła, Ŝeby kongresy traktować jako tymczasowe organy wykonawcze tej organizacji, co niniejszym czynię), ale w ówczesnym świecie była to jedyna organizacja, która realnie wpływała na równowagę sił w Europie).!!! Największym konserwatystą wśród liderów ŚP uchodził Metternich. Za względnego liberała uchodził car Aleksander. Natomiast Castlereagh i jego następca George Canning specjalizowali się w torpedowaniu wszelkich pomysłów mających podporządkować świat pozaeuropejski. Zajewski: NaleŜy odróŜniać 2 akty dyplomatyczne – właściwy Akt ŚP (26.09.1815, podpisany w ParyŜu przez Aleksandra I, Fryderyka Wilhelma III i Franciszka I) i Akt Czwórprzymierza (20.11.1815r., podpisany w Wiedniu, odnawiający przymierze AUT, GB, PRU i RUS zawarte w Chaumont 9.03.1814r.) Dlaczego trzeba odróŜniać te dwa dokumenty? Metternich w 1824r. tłumaczył, Ŝe właściwy Akt ŚP był dokumentem moralnym monarchów, a nie aktem afirmowanym przez rządy. Ustanawiał on związek czysto moralny, noszący nazwę Święte Przymierze, gdy tymczasem w języku urzędowym, w aktach dyplomatycznych tamtej epoki mówiło się o Przymierzu, mając na myśli Czwórprzymierze. Cytuje słowa Maurice Bourquin „(...) nic bardziej fałszywego niŜ wyobraŜanie sobie czy opisywanie ŚP jako ligi mocarstw sprzymierzonych lub zjednoczonych w walce o wspólne cele. Niemal od samego początku nie było jedności ani co do polityki europejskiej, ani teŜ co do polityki wewnętrznej opartej na zasadzie legitymizmu.” 2. Główne pierwotne załoŜenia funkcjonowania Świętego przymierza : Koncepcja aleksandryjska – zachowanie porządku zewnętrznego. Ideologiczna unia władców, zinstytucjonalizowane działania na rzecz pokoju. Koncepcja metternichowska – pragmatyczny sojusz do tłumienia rewolucji. Ta koncepcja wygrała – protokół w Opawie (zgoda na interwencję w kraju zagroŜonym rewolucją). W momencie rewolucji:

- Wyklęcie☺ danego państwa (wykluczenie ze ŚP) - nieuznawanie rządu powstałego na drodze rewolucji - „przyjazna ostrzeŜenia” - interwencja zbrojna

3. System Metternichowski i kongresy świętego przymierza – instytucjonalizacja współpracy mocarstw czy

kurtuazyjne spotkania -powrót do ancien regime sprzed rewolucji, „restauracja oznaczała reparacje dla poszkodowanych przez rewolucję”, powrót do uporządkowanego świata, któ®y obaliła Rew. Fr. 1789, cofnięcie się do uniwersalizmu XIw., KONSERWATYZM TEOKRATYCZNY. Metternich nie był zwole nnikiem państwa teokratycznego, ale

33

uŜytecznym uwaŜał posługiwać się religią, by wzmocnić porządek wiedeński>>”SOJUSZ TRONU Z OŁTARZEM”, religia kwesti ą instrumentalną -ideał CIVITAS RATIONIS –pa ństwa racjonalnego XVIII-w. filozofów, -własność i władza są uświęcone tradycją, która nakazuje konserwować ład feudalny i monarchię -ZASADA LEGALNO ŚCI PORZĄDKU POLITYCZNEGO-prawowita władza ko ńczy się tylko śmiercią/abdykacją monarchy jako dana „z góry” -sens absolutyzmu-potrzeba autorytetu jako wiary w słuszność, co gwarantuje efektywność władzy, pokój i porządek; monarchizm, omnipotencja -krytyka suwerenności narodu-Rousseau>>Metternich nie dostrzegał w narodzie siły politycznej, wg niego naród nie jest zdolny do realizacji suwerenności, z kolei ewentualna suwerenność narodu oznaczałaby koniec monarchii i upadek państwa -Metternich dyskredytował znaczenie praw człowieka, opowiadał się za utrzymaniem porządku stanowego -ŚP jako struktura współpracy ideologicznej -o sobie samym Metternich mowił, Ŝe jest pragmatykiem, empirykiem, nie-doktryner, nie-ideolog, legalista, polityk zasad, pryncypialny realista WNIOSEK ŚP to podstawa prawa publicznego >towarzystwo wzajemnej asekuracji, motywowane wymogami porządku społecznego.

System Metternicha i Św. Przymierza to druga juŜ w XIX wieku próba oparcia ładu europejskiego o ustalone z góry podstawy ideologiczne i zasadę federacji suwerennych państw. Sam Metternich podkreślał, Ŝe nie istnieje Ŝaden „system metternichowski”. Metternich Klemens – poprzez udane małŜeństwa z córką kanclerza Austrii udaje mu się przebić do najwyŜszych kół administracji państwowej. W latach 1809-1815 kieruje on polityką zagraniczną państwa austriackiego, od 1821 jest kanclerzem Austrii i pełni tę funkcję aŜ do 1848 roku. Jest zwolennikiem konserwatyzmu przez co rozumie katalog zasad utrwalających porządek wiedeński w Europie czyli między innymi legalizm i monarchię. Postuluje ideał państwa umocowanego na instytucjach feudalnych od wewnątrz, a na zewnątrz poprzez system sojuszy europejskich i gwarancje międzynarodowe. W opinii liberałów i rewolucjonistów ŚP, które przesłaniało pakt Czwórprzymierza, stało się synonimem monarszego spisku przeciw wolności ludów (Wandycz). 4. Kongresy świętego przymierza (w zasadzie Czwórprzymierza) : Między mocarstwami (pentarchia) miał panować pokój. Uzgodnienia zapadały na kongresach, które wyraŜały przekonanie, Ŝe częste kontakty monarchów zapobiegną konfliktom.

- Akwizgran 1818. Uczestnicy – cesarz AUT, car, król PRU, Castlereagh( + mniejsze państwa, ale w zasadzie bez prawa głosu). Wyrównanie szans w pentarchii eur. pomiędzy ‘prawomyślną’ juŜ FRA, a resztą państw. Uwolnienie FRA od okupacji wojsk sprzymierzonych - dąŜenie do przywrócenia równowagi eur. przez włączenie FRA w pentarchię i koncert eur. (zasadniczy cel). Tajny układ przeciw ewentualnej rewolucji we FRA. Rozmowy między Aleksandrem I a Metternichem. Odrzucenie propozycji cara, by nadać ŚP bardziej zinstytucjonalizowanej formy. Uzupełnienie dyplomatycznego Regulaminu wiedeńskiego (utworzenie między II a III klasą klasy pośredniej: ministrów-rezydentów), które jednak w praktyce nie okazało się zbyt istotne. Zabiegi SPA o podjęcie interwencji zbrojnej w Ameryce Łacińskiej, jednak nie podjęto takiej decyzji - Karlsbad (Karlove Vary) 6-31.VII.1819 – Kongres tylko państw niemieckich, ale pod auspicjami ŚP.

Przeprowadzony po zabójstwie w AUT pruskiego agenta. Ustalenie przepisów wykonawczych działanie świętego przymierza, zasada interwencji zbrojnej na ziemiach niemieckich w wypadku zagroŜenia rewolucyjnego. W spotkanie MSZ związku niemieckiego. Spowodowane zabójstwem polit. Augusta von Kotzebue, literata i tajnego agenta RUS, przez Karla Sanda, członka Burschenschaftu (23.III.19). Burschenschafty były to związki studentów, popierających odrodzenie narodowe, romantyzm, atakujace poglady racjonalistyczno-reakcyjne. Do spotkania, które odbyło się pod auspicjami przymierza, doprowadziła Austria. Celem było stworzenie ustaw ograniczających swobodę uniwersytetów niemieckich, wolność zrzeszania się młodzieŜy, wzmocnienie policji niem. (cel zasadniczy – przywrócenie równowagi subregionalnej w Niemczech, walka z rewolucją). Metternich bardzo nie lubił środowiska akademickiego.20.IX sejm frankfurcki uchwalił ustawy karlsbadzkie jako ustawy związkowe.

- Ustawa o uniwersytetach. Nadzór państwowy nad wykładami, zniesienie autonomii uczelni, zakaz działalności – czyli delegalizacja – związków studenckich.

- Ustawa o prasie – cenzura wstępna (przed publikacją) wobec periodyków i cenzura rozpowszechniana (poedytorska) w stosunku do ksiąŜek pow. 310 stron.

- Ustawa o Centralnej Komisji Śledczej w Moguncji – instytucja współpracy policji i słuŜb wewnętrznych. państw Związku Niemieckiego.

- Ustawa wykonawcza – potwierdzała konfederacyjny charakter związku, uprawniała państwa do wzajemnej interwencji w czasie rewolucji.

- Opawa od 23.X.20. (przed kongresem – problemy w SPA, POR i ITA) Brak przedstawicieli GB i FRA. Problem ruchu

karbonarskiego i ‘risorgimento’ – ruchu na rzecz zjednoczenia ITA, zagraŜającego interesom AUT w płn. ITA i secundogeniturze Habsburgów w państewkach wł. (Parma, Modena, Toskania). Problem Neapolu, gdzie powstanie w VII 20 zmusiło do wprowadzenia konstytucji. JuŜ przed kongresem AUT chciała dokonać interwencji, na co nie godził się

34

Aleksander I – zgodził się dopiero na kongresie (car zbliŜał się do postawy skrajnie reakcyjnej). Ustalenie zasad wykluczania państw rewolucyjnych ze Świętego przymierza. Castlereagh – przeciwny interwencji w SPA, dopuszczał myśl o interwencji AUT w ITA � obawiał się, Ŝe działanie kolektywne mocarstw spowodują krucjatę przeciw liberalizmowi.

- Lublana I- 12 V (tak jest wg Dobrzyca) 1821 – przedłuŜenie kongresu w Opawie. Zaproszono nań Ferdynanda VII, który domagał się interwencji, choć pozwolono mu opuścić państwo pod takim warunkiem, ze będzie się domagać od Europy akceptacji dla rządów konstytucyjnych (był to pretekst, od stycznia w SPA trwała rewolucja, która domagała się przywrócenie liberalnej konstytucji z 1812; w lipcu rozruchy przeciw Burbonom w Królestwie Obojga Sycylii, w sierpniu rozruchy antymonarchiczne w Portugalii.). Sformułowano wówczas prawo do interwencji mocarstw nawet wbrew woli miejscowego rządu (w kraju, gdzie wybuchło powstanie), celem powstrzymania destrukcji powszechnego pokoju w EUR. (okólnik z Lublany). ‘Interwencja była instrumentem przewidzianym w systemie eur. w sytuacji, gdyby monarcha nie mógł stłumić rew. za pomocą represji i potrzebował pomocy z zewnątrz’. Tak więc wojska Habsburgów przywróciły porządek w Piemoncie i Neapolu (AUT otrzymała zgodę na okupację Piemontu). Zasada nieuznawania rewolucyjnych rządów. - podpisanie protokołu opawskiego (GB i FRA odmówiły podpisania tego dokumentu) - państwa będą wspólnie przeciwdziałać rewolucjom, drogą dyplomatyczną i militarną. Dają sobie prawo do interwencji w

państwie objętym rewolucją - Państwo takie traciłoby równieŜ prawo głosu na forum ŚP - rządy powstałe w wyniki rewolucji nie będą uznawane

[Zajewski – „Mo Ŝna tedy śmiało powiedzieć, Ŝe protokół opawski i usankcjonowanie w stosunkach międzynarodowych zasady zbrojnej interwencji w obronie „zagroŜonego porządku” było znacznym sukcesem „twardej linii” Metternicha w gronie państw ŚP. Bez wątpienia na kongresie w Opawie nastąpiły korzystne dla AUT przesunięcia w układzie sił”.]

AUT zdusiła swoimi interwencjami rewolucje w ITA, Neapolu i Piemoncie. Nie udało się jednak ustabilizować sytuacji w SPA, ponadto wybuchło powstanie narodowe w GRE. - Werona 20.X.1822 ( tu po raz ostatni zabrali się Aleksander, Franciszek i Fryderyk Wilhelm) – Zasadniczym tematem

narad miały być sprawy włoskie, jednakŜe na czoło wysunął się problem Hiszpanii. Od 1814 Ferdynand VII wprowadził tam reŜim ultrareakcyjno-klerykalny. Z powodu słabości kraju nie potrafił jednak stłumić rewolucji w koloniach amerykańskich. 1.I.20, na wieść o tym, Ŝe wojska interwencyjne mają być wysłane do Ameryki, w Kadyksie wybuchło powstanie (Rafael Diego). Król zgodził się na przyjęcie konstytucji z 1812 i powołał liberalny rząd, przeciwko któremu jednak wystąpili chłopi podburzani przez ciemny kler. Na kongresie Ferdynand VII domagał się interwencji. (RUS – za, GB (Canning) – przeciw). Zlecono jej przeprowadzenie FRA (aby okazała swą przydatność – w konsekwencji umoŜliwił udowodnienie mocarstwowej pozycji FRA), która wysłała wyprawę ‘100 000 synów św. Ludwika’ (w rzeczywistości ok. 60 000), która łatwo pokonała wojska rządowe. [Wandycz – „Wbrew opiniom niektórych historyków, kongres w Weronie nie zdecydował wojny z SPA i nie dał mandatu in balnco FRA, która miała się wypowiedzieć, czy chce przeprowadzić akcję zbrojną.”] [Wandycz – „Kongres w Weronie oznaczał osłabienie systemu wiedeńskiego. Wraz z odsunięciem się GB i uzyskaniem przez FRA większej swobody działań, Czwórprzymierze straciło swój pierwotny charakter koordynującego swe poczynania „dyrektoriatu” wielkiej piątki.”] [Kissinger – „(...) podkreślana z konieczności zasada legitymizmu scementowała związek Wiednia, Berlina i Petersburga.”] Podpisanie protokołu stwierdzającego, Ŝe głównym zadaniem i posłannictwem monarchów jest sprzeciwianie się rewolucji. Angielskie MSZ pod wodzą kolejnych ministrów ( Castlereagh i Canning ) sprzeciwiają się kolejnym akcjom międzynarodowym Świętego Przymierza. 19.01.1821 – protest przeciwko interwencji Austrii w Królestwie Obojga Sycylii. 1822 – sprzeciw Anglii zapobiega w duŜej mierze interwencji Świętego Przymierza na kontynencie południowo-amerykańskim.

Po kongresie w Weronie zrezygnowano ze zwoływania kongresów, gdyŜ sprzeciw wobec nich zgłaszała UK. Castlereagh groził wojną, gdyby doszło do interwencji sprzecznej z interesami UK. Kongresy zanikły takŜe z powodu pojawienia się nowych ludzi w dyplomacji, których cele nie przystawały do przymierza. Ponadto doszło do sprzeczności interesów (np. BEL) oraz utrwalenia się systemów powstałych na drodze rewolucji co bezpośrednio godziło w zasady legitymizmu i kooperacji międzynarodowej. Rolę kongresów przejęły spotkania regionalne. Ponadto, przestrzeganie doktryny Monroe i bezowocność prób interwencji SPA w Ameryce prowadziło do ograniczenia potęgi Świętego Przymierza.

- Munchengratz 1833 – nie był to kongres przymierza, lecz spotkanie, którego efektem był układ RUS-AUS (do którego później przyłączyły się PRU). Zobowiązanie do współpracy w tłumieniu polskich ruchów rew. poprzez siłę zbrojną, wymianę inf. wywiadowczych lub ekstradycję spiskowców.

35

5. OCENA ŚWIĘTEGO PRZYMIERZA [Zajewski]:

� Ocena – wyjątkowo kontrowersyjna – zaleŜy od punktu widzenia. � PowaŜny odłam historiografii angielskiej widzi w usiłowaniach Aleksandra I pierwszą próbę stworzenia jeśli

nie rządu międzynarodowego, to jakby dalekiego poprzednika LN. � Dzięki temu, iŜ powstało ŚP – długi okres pokoju w Europie – rozkwitła ona gospodarczo, co zmieniło

oblicze świata. � Kissinger gloryfikował Metternicha za umiejętność stworzenia takiego systemu, który zagwarantował pokój

w Europie � Odmiennie jednak oceniali ŚP historiografowie francuscy. Gabriel Hanotaux uwaŜał, Ŝe stanowiło ono

„rodzaj LN imperialistycznych i mistycznych, utworzonej przez wielkie mocarstwa europejskie przeciw Francji”. Wg Alberta Maleta było to „towarzystwo wzajemnej pomocy monarchów przeciw własnym poddanym”.

� Historiografia polska – stanowisko jednoznacznie krytyczne – w systemie tym nie było miejsca dla wolnej Polski i innych uciśnionych narodów.

WaŜne wydarzenia w czasie istnienia ŚP, które ostatecznie spowodowały jego upadek: Rewolucyjne wrzenia : Włochy, Hiszpania, Ameryka Łacińska, Portugalia, Grecja

2. Rok 1830 –zachwianie systemu : Francja, Belgia, Królestwo Polskie. 3. Wiosna Ludów – upadek systemu: Francja, Włochy, Związek Niemiecki. 4. Zbrojna interwencja Mikołaja I na Węgrzech w 1849r. była ostatnim przejawem zasady zbiorowej interwencji,

czerpiącej swój rodowód z protokołu opawskiego. Nie ocaliła ona jednak Metternicha przed klęską. [Wandycz] 5. Wojna krymska 1856r. i traktat paryski – potwierdzenie końca Świętego Przymierza 6.

18. Ideologia narodowa I połowy XIX wieku i jej recepcja. Risorgimento na ziemiach włoskich w I połowie XIX wieku. Rewolucje Karbonarskie lat 20. i 30. Ideologowie zjedonoczenia i ich koncepcje.

1) Sytuacja Włoch po kongresie wiedeńskim:

- kongres przekreślił idee zjednoczenia włoch - burŜuazja włoska przeŜywała rozczarowanie - reakcja miała tu szczególnie konserwatywny charakter (np. WE I edyktem z maja 1814r. przywrócił prawodawstwo z 1770r.) - Włochy były rozbite politycznie i ekonomicznie

- rozwiązania terytorialne: • powołano Król. Sardynii (Piemont, Sardynia, Sabaudia, Genua, Liguria)- Wiktor

Emanuel II • utworzono Król. Lombardzko-Weneckie (wcielone do Aus) • Parma, Piacenza- Maria Luiza • Modena- Franciszek IV (spokrewniony z Habsburgami) • Lukka- własność Karola Ludwika habsburskiego • Państwo Kościelne (ks. Ferrari, Lacjum, Bologna, Umbria)- - Pius VII • Toskania- Ferdynand III z dynastii habsburskiej • Król. Neapolu- Ferdynand IV > 8.12.1816r. Zjednoczenie Neapolu i Sycylii> Król.

Obojga Sycylii z Ferdynandem I 2) Risorgimento:

- ma dwie podstawowe drogi: pokojową i rewolucyjną Droga pokojowa: - (związana z ruchem umysłowym) Silvio Pellico- autor ksiaŜki w duchu reowlucyjnym pt. „Le mie prigioni” (1832). KsiąŜka ta zyskała duŜą popularność i zdaniem wielu historyków zaszkodziła AUS bardziej niŜ przegrana bitwa. Giuzeppe Mazzini: - wykształcenia prawnik, urodzony w Genui - związany z karbonaryzmem, załoŜyciel „Młodych Włoch” - wzywał Karola Alberta do objęcia przywództwa nad zjednoczeniem Włoch, później wzywał do tego papieŜa - Idealista, poświęcił Ŝycie dla wyzwolenia Włoch i wspieranie ruchów rewolucyjnych - chciał utworzyć we Włoszech jedną, niepodległą republikę - nienawidził AUS i despotyzmu, od 1829r. nosił tytuł wicekróla Sardynii - opierał się na kupcach, niŜszych oficerach, literatach, profesorach, rzemieślnikach

36

- jego partia republikańsk reprezentowała interesy rewolucyjnej burŜuazji i liberalnej szlachty - w związku ze swoją działalnością musiał często zmieniać miejsce pobytu - w 1842r w Londynie ząłoŜył „Zwiazek Robotników Włoskich” i zaczął wydawać czaspismo „L’ apostolato popolare” „Młode Włochy”: - utworzone w Marsylii w 1831r. przez Mazziniego - była to tajna org. rewolucyjna, której celem miała być walka o wolną, zjednoczoną rep.włoską - była to „konspiracja ludzi, a nie idei, jak w węglarstwie i loŜach wolnomularskich”(Bazylow) - orgaznizacja miała gromadzić ludzi związanych z tymi samymi przekonaniami co ich przywódca ( „Bóg i lud, myśl i czyn-

wiara i poświęcenie) - ich program był w duŜej mierze utopijny, nie rozwiązywał podstwowych problemów z jakimi borykały się Włochy (np. problem wsi) - w 1832r. przystąpiono równieŜ do wydawania gazety pod tytułem „Młode Włochy” - później wszystkie tę organizację połączono razem z republikańskimi grupami narodowymi w „Młodą Europę” - organizacja nie przetrwała długo- społeczeństwo jeszcze nie dojrzało do idei Mazziniego Vincenzo Gioberti: - ksiądz piemoncki, prof. telogii i filozofii na Uniwersytecie w Turynie; autor ksiąŜki „Il primato” - według niego Włochy miały się zjednoczyć pod przewodnictwem papieŜa, który będzie arbitrem pokojowym w Europie - Włochy po wyzwoleniu miały pełnić rolę duchowego wodza narodów - jego zwolennicy utworzyli stronnictwo twz. Neogwelfów - jego idea pposiadał jednak mało realizmu politycznego - od 1833r. przebywał we Francji i w Belgii; wrócił do Włoch w 1848r. - pełnił funkcję premiera Król. Sardynii Cesare Balbo: - za czasów napoleońskich w słuzbie francuskiej; potem oficer w Król. Sardynii - dyplomata, emigrant; od 1826r. znów w rodzinnym Turynie - interesowął się przede wszystkim zagadnieniami gospodarczymi - podkreślał Ŝe wzmocnienie kraju i narodu do walki politycznej z zaborcą jest moŜliwe głównie przez poprawienie Gospodarki i wywalczenie niezaleŜnosci - przedstawiał program umiarkowanych reform (podobnie jak Gioberti) - wspierał go pisarz polityczny Massimo d’ Azeglio Kongresy naukowe: - odegrały wybitną rolę w dziele integracji narodowej Włoch - pomysł wziął się od bratanka Napoleona, Carlo Luciano Bonaparte - odbywąły się od 1839r. - I kongres zagaił ks. Toskanii Leopold II - Metternich i papieŜ byli nimi zaniepokojeni, ale wyrazili na nie zgodę (ruch legalny!) - dyskutowano tam nad najbardziej aktualnymi sprawami dla państw włoskich - gromadzili się w nich intelektualiści z całych Włoch ogarnięcii wspólną ideą zjednoczenia kraju i wprowadzenia go na drogę reform; część z uczestników okazała się poźniejszymi działczami z okresu Wiosny Ludów i zjednoczenia Droga rewolucyjna: - prześladowania Idei wolnościowych posktutkowały rozwinięciem tajnych organizacji ( istniały juŜ wcześniej, ale teraz przy brały cele polityczne) - odradzał się karbonaryzm i wolnomularstwo: cele: wprowadzenie konstytucji, walka z tyranią, wyzwolenie spod obcej dominacji; a. powstania lat 20. we Włoszech: - Neapol: (1820r.) -głównymi sprawcami byli wojskowi; dowództwo objął czołowy karbonariusz Wilhelm Pepe; -zachęta do rewolucji była wieść o rewolucji w Hiszpanii i Ameryce Południowej - przestrasznony król Ferdynand I zaprzysiągł konstytucję wzorowaną na hiszpańskiej - rząd konstutucyjny zapowiedział zmiany ustrojowe - zdrada króla i wezwanie na pomoc Austriaków

37

- po 9 miesiącach powrócił do Neapolu stary porządek i absolutyzm - Piemont: (1821r.) – Ŝądanie ogłoszenia konstytucji, wypędzenia Austriaków, przywrócenia Król.Włoskiego - karbonariusze liczyli na współpracę sprzyjającego im Karola Alberta - nowym królem został Karol Feliks ( brat Wiktora Emanuela I) - przy pomocy Austrii przywrócił stary porządek ( bitwa pod Novarą- kwiecień 1821) > odwołał konstytucję nadaną wcześniej przez Karola Alberta podczas regencjii - Karol Albert chcąc odbudować zaufanie Metternicha w 1823r. wziął udizał w interwencji francuskiej w Hiszpanii - Lombardo- Wenecja: policja aus aresztowała kilkunastu wybitnych patriotów mediolańskich (Silvio Pellico, Federico Confalonieri) - rewolucje karbonarskie, chrniczne niezadowolenie ludności Romagni papieskiej przyczyniły się do wytworzenia na półwyspie stanu niepewności i zagroŜenia rewolucyjnego - po stłumieniu rewolucji polityka Karola Feliksa i Ferdynanda I pokrywała się z linią polityki Wiednia > absolutyzm> był to okres stagnacji politycznej - Leon XII- jego pontyfikat rpzypadł na okres stagnacji we Włoszech - odsunął od władzy kardynała Consalviego (bliskiego współpracownika PiusaVII) - trzymał się polityki konserwatywnej - uregulował stosunki kościoła w Niemczech, Szwajcarii, Niderlandach, Ameryce Łac. - zwrócił uwagę na knowania masonów b. powstania lat 30. we Włoszech: - rewolucje w Modenie, Parmie, Państwie Kościelnym - z miast po kolei uciekali władcy - Austria przywróciła dawny porządek (mimo protestów rządu francuskiego) - przyczyny upadku powstań: nieskoordynowane wystąpienia brak wspólnego programu brak szerokeigo poparcia społecznego Państwo kościelne: - Metternich i premier francuski, Casimir Perier, nalegali na papieŜa aby przeprowadził reformy liberalne - Metternich obawiał się nowego powstania; jeŜeli wybuchłoby ono, Autria zostałaby sama bez wsparcia Rosji(zajęta powstanem w Polsce) a Francja stanęłaby po stronie powstania - maj 1831> postulat reform wręczony papieŜowi przez 6 państw> nowe powstanie w 1832r.> stłumione prze Austriaków (wojska francuskie były tylko w Anconie) > słabość rządu papieskiego Skutki: - zraŜenie się burŜuazji do karbonariuszy - brak podstawowych w owych czasach reform w Panstwie kościelnym - Mazzini po tych powstaniach załoŜył „ Młode Włochy” Grzegorz XVI: (1831-1846) - za młodu prześladowany za rewolucję, ale później bał się rewolucji - dobry teolog - jego rządy przypadły na okres wzrostu sił liberalnych i demokratycznych - hamował wszelkie nurty liberalne - w encyklice Cum primum potępił powstanie listopodowe Pius IX: (1846-1878) - kandydat francuski - ogłsoił amnestię, złagodził cenzurę - zgodził się na budowę kolei Ŝelaznej, - zapowiedział utworzenie gwardii cywilnej - powołał Radę Państwa - widziano w nim jednego z głównych sprawców Wiosny Ludów - był bardzo popularny, uwaŜano go za wskrzesiciela nowoczesnego państwa - podczas Wosny Ludów uciekł do Gaety - po zjednoczeniu Włoch ogłosił się „wi ęźniem Watykanu” 3) Wiosna Ludów: Styczeń: - z inicjatywy liberałów manifestacje w Rzymie i Turynie przciwko jezuitom, których uwaŜano za wrogów sprawy włoskiej

38

- Mediolan: rozruchy uliczne na tle tzw. sprawy palenia tytoniu - Palermo: 12 stycznia- rewolucja > rozszerzyłą się na Neapol > Ferdynand II zgodził się uznać utworzony w Palermo rząd tymaczasowy > powołął w Nepolu liberalny rząd > 10 lutego ogłosił konstytucję (nie duŜe zmiany dotyczące swobód) Luty: - Wlk. Ks. Toskanii, Leopold II proklamował kartę konstytucyjną - Piemont: luty- Karol Albert wydął odezwę do ludów Lombardii i Wenecji; zgodził się na pomoc powstańcom i tym samym został uznany za wodza ruchu ogólnowłoskiego Marzec: - Piemont: 4 marca- Karol Albert nadał konstytucję (przetrwała 100lat) - Państwo Kościelne: papieŜ nadał konstytucje mao liberalną pod nazwą „statutu fundamentalnego rządów doczesnych w posiadłościach Świętego Kościoła”; powołał rząd ze świeckimi ministrami - Wenecja: rewolucja robotników i marynarzy; kilka dni później ogłoszono powstanie Republiki Weneckiej z prezydentem Danielem Maninim; - Mediolan: kilkudniowe walki (do 23marca) > wojska austrackie wyępdzone > pozostali pod wodzą feldmarszałka Radetzkiego byli w Ŝelaznym czworoboku twierdz; - Ŝelazny czworobok twierdz: Mantua, Legnago, Werona, Peschiera (jednya zdobyta przez Piemont) - uciekli ksiąŜęta Parmy i Modeny > księstwa przyłączyły się do król. Sardynii - 23 marca- Karol Albert wydał wojnę Austrii > „Italia fara’ da se”

o do wojny przyłączyła się Parma, Modena, Toskania; pomoc w wojnie ofiarował papieŜ i król. Obojga Sycylii z Ferdynandem II

o zdobyto Peschierę Kwiecień: - 29 kwietnia- PapieŜ ogłąsza alokucję, w której oświadczył, Ŝe papieŜ nie moŜe brać udziału w wojnie > musiał uciekać z Rzymu i wzywac na pomoc Austriaków Maj: - z koalicji wycofuje się Ferdynand II, po tym jak wybucha powstanie w jego stolicy > powstanie stłumiono, parlament rozwiązano Lipiec: - 25 lipca- bitwa pod Custozzą – Radetzky vs Karol Albert- klęska Włochów Sierpień: - 9 sierpnia- zawieszenie broni: -Austria odzyskiwała Lombardię i Wenecję, -w Parmie i Modenie przywrócono stare rządy; Kolejne miesiące: - bombardowanie Mesyny przez Ferdynanda II – „król bomba” - cięŜar walk przejęło Państwo Kościelne Państwo Kościelne: - Pius IX tracił popularność i zgodził się we wrześniu na powołanie nowego rządu , nominalnie z kardynałem Soglia na czele, faktycznie z prof. Pellegrino Rossi > wysunął program powaŜnych reform gospodarczych i społecznych w państwie oraz utworzenie ligi polit. monarchów włoskich. Nie chciał wojny z Austrią. Rossi natrafił na opozycję konserwatywnych i radykalnych kardynałów. Radykalni chcieli władzy kościelnej dla papieŜa , a świeckiej dla siebie , aby m.in. móc prowadzić wojnę wyzwoleńczą, która zakończyłaby się zjednoczeniem Włoch jako republiki. Listopad: -15 listopada- Rossi zamordowany. - gwardia szwajcarska z trudem zatrzymała tłumy przed wtargnięciem do pałacu papieskiego. - PapieŜ mianował rząd złoŜony z radykałów. - uciekł w przebraniu do Gaety , w państwie neapolitańskim. Grudzień: - papieŜ zaapelował do państw europejskich pomoc w przywróceniu „ porządku ” w Państwie Kościelnym. 9 lutego 1849r.- zebrane w Rzymie Zgromadzenie Konstytucyjne proklamowało Republikę Rzymską (koniec Państwa Kościelnegoi władzy świeckiej papieŜa) Luty 1849r.: - ogłoszenie detronizacji Leopolda II, księcia Toskanii - ponowne rozpoczęcie walk między Piemontem a Austrią >

• armia Radeztkiego była wzmocniona > lepsze morale • Piemont miał problemy finansowe; arystokracja i mieszczaństwo

nie wierzyły w zwycięstwo • wojskami piemonckimi (prawym skrzydłem)dowodził G.Ramorino

-23 marca- klęska Włochów pod Novarrą - Karol Albert abdykował na rzecz syna Wiktora Emanuela II -26 marca- rozejm w Novarrze: (pokój zawarto dopiero w sierpniu)

• redukcja armii • wycofanie floty z morza Adriatyckiego • kontrybucja

- wystąpienia po rozejmie w Novarrze: Brescia, Genua, Palermo; Sytuacja w Rzymie:

39

- po rozejmie sytuacja się zradykalizowała - 29 marca- utworzono triumwirat: Carlo Armellini, Aurelio Saffi, Giuseppe Mazzini - papieŜ wezwał pomocy > pospieszył z nią ksiąŜę-prezydent Ludwik Napoleon Bonaparte > wysłał 3tyś korpus pod wodzą Nocolasa Ouidinota - pod koniec maja doszło do porozumienia wysłannika fran, Lessepsa z rządem rzymskim > wojska francuskei miały zająć Rzym - Rzym z Mazzinim i Garibaldim długo opierał się - Zgromadzenie Narodowe wbrew Mazziniemu postanowiło przerwać walkę -3 lipca- Francuzi zajęli Rzym 24 sierpnia- skapitulowała Wenecja > ostatni bastion wolności

19. Bałkany w I poł. XIX w, powstania w Grecji i Serbii, specyfika dąŜeń niepodległościowych. W pierwszej połowie XIX w. ruchy narodowe budziły się nie tylko w Niemczech, Polsce i we Włoszech, ale takŜe w krajach bałkańskich, które juŜ przed wiekami utraciły byt państwowy, bądź nigdy go nie posiadały. Termin k. b. obejmuje: tereny dzisiejszej Rumunii, Bułgarii, byłej Jugosławii, Albanii, Grecji i europejskiej Turcji. Łączyło narody zamieszkujące te tereny panowanie tureckie (nie podlegały mu tylko Słowenia z Istrią, Dalmacja z Kotorem, cześć Chorwacji i tzw. Pogranicze Wojskowe: Wojewodina, Slawonia i Banat). Dzieliła je religia i świeŜe konflikty. W obrębie ces. aust. znajdowali się Słoweńcy, część Serbów i Rumunów oraz większość Chorwatów. Chorw. i Słow. byli katolikami, Czarn. i większość Serb. wyznawali prawosławie, część Bośniaków i Albańczycy była muzułmańska. Prawie wszyscy Chor., Słow. i grupa Ser. wchodzili w skład Ces. Austr., reszta w skład Turcji. Istniały 2 ośrodki państwowe: Serbia i Czarnogóra. Skomplikowane podziały administracyjne, słabo rozwinięta gospodarka, bezwzględna polityka Porty oraz dąŜenie mocarstw do zachowania status quo na Bałkanach powodowały, iŜ dąŜenia narodowowyzw. Ludów Bałkan napotykały liczne trudności. SERBIA Uwarunkowania powstania: oddalenie od władz centralnych, szersze kontakty ze światem zew. (z ROS, FRA, AUS), wysoki poziom rozwoju kultury Przebieg wydarzeń - 1804 –1813 powstanie antytureckie pod wodza Jerzego Czarnego( KaradŜordŜe) w odpowiedzi na rzezie dokonywane przez tureckich janczarów

- 1806 sułtan zgadza się na utworzenie autonomii SER, 1807 powstańcy zdobywają Belgrad - koniec wojny ROS-TUR, pokój bukareszteński z 1812 pozostawia SER w zaleŜności od TUR, chociaŜ z własnym

samorządem - w 1813 r. upada państwo serbskie, rządy tureckie, - 04.1815 drugie powstanie serbskie pod wodzą knezia Miłosza Obrenowicza, walki objęły paszalik belgradzki;

przedstawiciel TUR Maraszli Ali Pasza wyraŜa zgodę(w formie ustnej) na udzielenie autonomii SER, co potwierdza sułtan głównie z obawy przed Rosją, powstaje Księstwo Serbskie

- układ 1816: Miłosz naczelnym knieziem z wraz z paszą belgradzkim, zyskał prawo samodzielnego ściągania podatków i przekazywania ich TUR, powołano serbski Sąd WyŜszy jako organ kolegialny przy boku księcia (późniejsza Rada Państwa), swoboda handlu, amnestia dla uczestników powstań, ograniczona autonomia – brak formalnego aktu sułtana

- 25.09.1826 w ugodzie z ROS w Akermanie sułtan godzi się przestrzegać postanowień pokoju bukareszteńskiego z 1812

- pokój adrianopolski 1829: TUR potwierdza autonomię dla SER, obiecując przyłączenie 6 dystryktów, zdobytych przez powstańców z 1804-1813

- 1830 Konstantynopol wydaje hatt-i-szerif uznający Miłosza dziedzicznym księciem z pełnią władzy, którą miał sprawować przy współudziale ze skupsztyną i Radą Państwa, Turcy mogą pozostawać tylko w tych miastach, gdzie stacjonują garnizony tureckie

- 1832 serbski kościół otrzymał prawa k. autokefalicznego - 1833 niewielka akcja powstańcza i Miłosz rozszerza granice państwa do tych z traktatu adrianop. - edykty sułtana z 1834 ostatecznie regulowały kwestię SER, Turkom wolno przebywać tylko na terenie Belgradu,

wprowadzenie corocznej daniny SER dla TUR - 01.1835 wybuch powstania przeciw tyrańskim rządom Miłosza, w lutym skupsztyna przyjęła pierwsza serbską

konstytucję, wprowadzającą instytucję Rady Państwa, Obrenowicz zniósł konst. po miesiącu - 1838 Porta narzuca SER statut organiczny, rozwiązujący skupsztynę i poddający władzę księcia kontroli Senatu - 1842 władzę przejmuje Aleksander Czarny, wpływy zdobywa Ilja Garasanin (o nim później), rozwój przemysłu i

kultury - Wiosna Ludów najsilniej uwidoczniła się wśród Serbów pod zaborem habsburskim, słabiej w zaborze tureckim; w

cesarstwie występowano przeciw szlachcie węgierskiej, a na czele ruchu stali studenci, duchowni i inteligencja mieszczańska (inŜ. Stratimirović, student Miletić)

- 05.1848 Skupsztina domagała się swobody rozwoju narodowego Serbów i połaczenia z Królestwem chorwacko – słoweńsko – dalmackim, Węgrzy nie chcieli się zgodzić

40

- skupsztyna Wojewodiny 12-15.05.1848 ogłasza, Ŝe Serbowie tworzą tam wolny naród, Ŝąda niepodległości i powołuje najwyŜsze władze serbskie, walki z rządem węgierskim (walczą takŜe Rumuni, Chorwaci)

CZARNOGÓRA

Zdobyła niepodległość 03.10.1796 zwycięŜając w walce z wojskami TUR. Zapoczątkowała proces wyzwalania się narodów bałk. Podzielona na kilka plemion, które jednoczyły się w razie zagroŜenia i miały wspólnego władcę – biskupa prawosławnego (władyka), który był tez wodzem i najwyŜszym sędzią. 1697 – 1851 urząd ten dzierŜyła dynastia Pietrowiciów, która starała się utrzymywać dobre stosunki z ROS, co ostatecznie zaowocowało protektoratem. Utrwalano centralizację kraju tworząc wspólny senat i sąd najwyŜszy. W czasie powstania serbskiego Piotr I dąŜył do współpracy z SER celem stworzenia państwa słowiańsko-serbskiego. Jego następca, Piotr II, dąŜył do połączenia kraju z SER i CHOR, postulował ścisłą współpracę Słowian i stworzenie federacji równouprawnionych narodów jugosłowiańskich. Utrwalał teŜ tendencje narodowościowe, był autorem poematu „Gorski vijeniac”.

W rozpatrywanym okresie plemiona jugosłowiańskie nie miały wspólnej świadomości narodowej, mimo posiadania wspólnego języka literackiego. Duchowieństwo przeciwne było łączeniu się ludzi o róŜnych wyznaniach, istniały ostre konflikty klasowe (np. chłopi i mieszczanie chorwaccy przeciwko feudałom węgierskim).Poza tym rząd wiedeński, stosując zasadę divide et impera przyczyniając się do antagonizacji nastrojów.

BUŁGARIA

Na pocz. XIX w. tereny bułgarskie zamieszkiwane były przez Słowian mówiących w podobnych dialektach, jednak nie tworzących narodu. Sąsiadowali z Macedończykami (zamieszkującymi poł.-wch. Jugosławię, pół.-wsch. Grecję i poł.-zach. Bułgarię) i Turkami. Pod koniec XVIII w. na ziemiach bułg. postępował proces rozwarstwienia wśród chłopów – wytworzyła się na wsi warstwa bogatych chłopów, zwanych czorbadŜi, zajmujących się handlem, w mieści zaś warstwa rzemieślników. Pogorszyła się teŜ w skutek rozwoju kapitalizmu sytuacja chłopów wyzyskiwanych przez inne warstwy, co budziło powolną reakcję społeczną. Z powstaniem burŜuazji w I poł. XIX w. wytworzył się ruch polityczny skierowany w duŜej mierze przeciw panoszącym się Grekom, stanowiącym zresztą odosobnioną grupę wykształconych. Zaczęto kłaść nacisk na rozwój języka bułgarskiego, a wojny ros.- tur. w 1812 i 1828 rozbudziły nadzieje. Bułgarzy walczyli u boku Rosjan w specjalnie wydzielonych formacjach.

- 1829 postulat autonomii dla BUŁ wysunięty przez Aleksandra Nekowicza, po pokoju adrianopol. Zdezaktualizowany, utrata wiary w pomoc ROS

- przygotowania do powstania, wykryto je w 1835; dwa nurty ruchu narodowego: powstańczy (pod kierownictwem Georgija Rakowskiego) i umiarkowany

- Rakowski organizuje oddziały poza granicami TUR, które następnie wkraczają na ziemie buł. i wzywają do walki-ruch czetnicki; współpraca z ruchem greckim, potem serbskim

- Lokalne powstania chłopskie na pół. BUŁ, słabo zorganizowane - umiarkowany nurt: dąŜenia do zjednania przychylności mocarstw, rozwój szkolnictwa buł. i kościoła – nie zdobył

poparcia u przedstawicielstwa buł. w Stambule, uwięzienie przywódców ruchu Neofita i Iłariona RUMUNIA

Ludność rumuńska poza tzw. księstwami naddunajskimi, Mołdawią i Wołoszczyzną, zamieszkiwali w większości Siedmiogród, Bukowinę i Besarabię Księstwa te miały własnych hospodarów mianowanych przez sułtana i niewielką autonomię, ale w rzeczywistości hospodarami byli Grecy, którzy dzierŜyli wi ększość urzędów świeckich i kościelnych. Kraje miały charakter feudalny, ziemia naleŜała do bojarów. Odrodzenie narodowe zaczęło się w Siedmiogrodzie na tle walki klasowej średniego mieszczaństwa rum. Ze szlachtą węgierską. Na pocz .XIX w. podobne procesy zachodziły wśród mieszczaństwa Bukaresztu, Jass, Gałacza w stosunkach z Grekami. Ruch narodowy zaczęli popierać niektórzy z bojarów

- 1821 wybuchło wielkie powstanie chłopskie kierowane przez Teodora Vladimirescu (który starł się z powstańcami Ypsilantiego), krwawo stłumione. Bojarowie zaŜądali nadania obu krajom konstytucji.

- Sułtan z niechęci do Greków mianował hospodarami Rumunów, co ułatwiło rozwój narodowy. W latach1840 – 1848 pojawił się program utworzenia Wielkiej Rumunii.

- W Mołdawii i na Wołoszczyźnie po pokoju adrianopolskim (14.09.1829) zarząd objął liberalizujący gen ros. Paweł Kisielow, zwolennik umiarkowanych reform, księstwa otrzymały prawo swobodnego handlu, ale musiały płacić TUR roczny trybut

- 1831 otrzymał Kisielow od sułtana zgodę na tzw. regulamin organiczny dla księstw, na mocy którego hospodarowie mogli być wybierani przez Zgromadzenia Narodowe, przy czym jedno z nich w kaŜdym księstwie miało być stałym organem doradczym hospodara

- 1833 koniec ros. okupacji księstw, ale rządy konsulów ros. pozostały

41

- ruch narodowy rozwija się w Transylwanii i Banacie, do 1848 dominują legalne formy działalności, inicjatorami zmian są studenci moł. i woł. w ParyŜu (I. Ghinka, bracia Golescu, D. Braitianu)- dąŜenia do obalenia dominacji ros., zjednoczenia księstw

- Wiosna Ludów, niezadowolone masy w Mołdawii, które wywołały wybuch powstania w Jassach w 03.1828, zostały poddane represjom z polecenia hospodara Michała Sturdzy przy pomocy wojsk ros.

- Na Wołoszczyźnie rewolucja przygotowywana była od 1843 przez tajne towarzystwo Sprawiedliwość i Braterstwo (burŜuazja i liberalni bojarzy);06.1848 zaczęły się rozruchy, hospodar Jerzy Bibescu zrzekł się władzy, utworzony rząd tymczasowy popierał program liberalny bez naruszania praw własności bojarów

- VII 1848 wkroczyły tam wojska tur., rząd tym. zdecydował o wojnie, ale dowódca wojska nie chciał walczyć za radą Brytyjczyków

- 1848 unia celna MOŁ-WOŁ - V 1849 TUR zawarła z ROS konwencję, na mocy której zniesiono w księstwach wybory hospodarów i wybieralne

zgromadzenie narodowe. To sułtan miał mianować hosp. i rady w porozumieniu z ROS. Obecność oddziałów tur. i ros.

- w Transylwanii i Banacie wystąpienia, działania tajnej Młodej Rumunii; Węgrzy nie chcieli dopuścić do rozwoju ruchu

GRECJA

Czynniki wewnętrzne: Pod koniec XVIII w .zaczyna się tam szerzyć ruch narodowy; dzięki dominacji religijnej swego patriarchatu opanowali Grecy wyŜsze stanowiska kościelne, spośród nich Turcy rekrutowali urzędników państwowych (tzw. fanarioci, bo pochodzili z Fanar – przedmieście Stambułu).Grecy kontrolowali handel, takŜe lewantyński, a podczas blokady kontynentalnej stali się głównymi pośrednikami między Europą Zach. a Wschodem. Morskie połoŜenie Grecji miało teŜ zaprocentować podczas powstania, gdyŜ ułatwiało dostarczanie pomocy. Feudałowie tureccy prowadzili politykę wyzysku, co budziło uzasadniony sprzeciw wśród Greków. Pod koniec XVIII w. pojawiły się tzw. Heterie (np. Filiki Eteria), tajne towarzystwa, których celem było dąŜenie do niepodległości. Pokładano nadzieje na wyzwolenie w wojnach turecko – ros. Czynniki międzynarodowe: Specyfika sprawy greckiej związana była w duŜej mierze z faktem, iŜ powstanie wymierzone było przeciw państwu pozostającemu poza Świętym Przymierzem i uzyskało ogromne poparcie w Europie (wśród chrześcijan, sił liberalnych – ruch filohelleński). Początkowo członkowie ŚP nie popierali zrywu greckiego, wychodząc z załoŜenia potępiania wszelkich insurekcji narodowych, które mogłyby zachwiać porządkiem powiedeńskim. Nawet Aleksander I, początkowo przychylnie ustosunkowany do dąŜeń greckich, w Opawie i Lublanie poparł zaproponowaną przez Metternicha strategię zwalczania ruchów narodowych. Przebieg wydarzeń: - 1800 utworzono Grecką Republikę Siedmiu Zjednoczonych Wysp Jońskich, od 1807 pod zwierzchnictwem ang.

- 1814 w Odessie powstaje nowa eteria – Przyjacielskie Stowarzyszenie (Fliki Eteria), która w 1821 daje hasło do powstania ludów bałkańskich przeciw Turcji, chce urzeczywistnić Wielką Ideę Velestinlisa

- 1821 przywódca eterii, a zarazem adiutant cara, ks. Aleksander Ypsilanti wkracza do Mołdawii, próba powstania się nie powiodła ze względu na starcia z powstańcami Vladimirescu i niechęć ludności rum. do Greków, ROS odmawia pomocy

- wybuch buntu w Morei na Peloponezie,w grudniu 1821 powstańcze Zgromadzenie Narodowe proklamowało konstytucję wzorowaną na amerykańskiej

- 15.01.1822 w Epidauros ogłoszono niepodległość Grecji jako republiki na czele z prezydentem, zniesienie niewoli; Turcy dokonują rzezi Greków w Stambule

- tarcia wśród powstańców, 1824 wojna domowa między stronnictwem opierającym się na masach chłopskich, a stronnictwem mającym po swojej stronie kupców, właścicieli statków i mieszkańców wysp

- sułtan Mahmud II wezwał na pomoc sułtana Egiptu, Muhammada Alego, obiecując Kretę i Syrię – syn tegoŜ, Ibrahim Pasza, krwawo opanował w ciągu 2 lat większość kraju objętego walkami, a w 1827 zdobył Ateny

- 04.1827 Capodistrias prezydentem GRE - FRA i WB udzielają finansowej pomocy walczącym w 1823 - car Aleksander powoli zmieniał stanowisko, jednak największą aktywność w sprawie greckiej wykazał car Mikołaj I

(powodowany głównie kwestiami prestiŜu własnej osoby i Rosji), podobnie i w UK doszło do przewartościowania polityki ze względu na obawy o moŜliwość rosyjskiej interwencji w sprawy greckie (interesy brytyjskie w cieśninach czarnomorskich), Canning zaproponował ROS wspólny nacisk na TUR

- rozmowy w Petersburgu i Londynie, 04.04.1826 Nesselrode i Wellington podpisują tzw. Protokół petersburski – konieczność uzyskania autonomii dla Grecji pod zwierzchnictwem Porty, podjęcie wspólnych działań gdyby TUR odrzuciła propozycje; Austria i Prusy pozostają wierne koncepcji metternichowskiej, uwaŜając sprawę grecką za niebezpieczny precedens

42

- ultimatum rosyjskie dla TUR: Ŝądanie nadania autonomii Mołdawii, Wołoszczyźnie i Serbii - konwencja akermańska 07.10.1826 – TUR zgadza się na warunki ultimatum - 06.07.1827 traktat londyński, FRA przystąpiła do koalicji z ROS i WB zobowiązując się do wcielania w Ŝycie

protokołu petersburskiego Tajny załącznik: jeśli w ciągu miesiąca TUR czy GRE nie zgodzi się na zawieszenie broni trzy mocarstwa podejmą wspólną akcję swoich flot na M. Śródziemnym w celu wymuszenia stosownej postawy - 20.10.1827 bitwa morska pod Navarino, flota egip.–tur. rozgromiona przez flotę ang.-fran.-ros., sułtan ogłasza

„świętą wojnę” przeciw ROS, wypowiedzenie konwencji akermańskiej - 26.04.1828 ROS ogłasza deklarację wojny z TUR pod pretekstem utrudnień w handlu czarnomorskim i odrzucenia

przez TUR traktatu londyńskiego - wojna na Bałkanach i Kaukazie.; ROS zajmują Księstwa Naddunajskie i zmierzają w kierunku Warny, 1829

feldmarszałek I. Dybicz zdobył Adrianopol i zbliŜył się do Konstantynopola - w latach 1828-1829 armia ros. zajmuje duŜą część TUR; negocjacje pokojowe w sierpniu 1829; 14.09.1829 pokój

adrianopolski Postanowienia:

1. dla ROS pas wschodniego wybrzeŜa czarnomorskiego 2. potwierdzenie autonomii MOŁ, WOŁ, SER (gwarantem ROS) 3. kontrybucja na TUR – 10 mln dukatów holend.; 1,5 mln odszkodowania dla kupców rosyjskich 4. potwierdzenie konwencji akerm. i porozumień londyńskich 5. prawo wolnego przepływu przez cieśniny czarnomorskie dla ros. statków handl.

- UK i FRA obawiając się interwencji ROS i objęcia protektoratu nad TUR same postanawiają usunąć Turków z GRE, - Klęski wojsk egipskich, 09.08.1828 porozumienie o ewakuacji wojsk egip. z GRE, na Peloponezie lądują Francuzi - 22.03.1829 konferencja londyńska WB, FRA, ROS obiecująca Grekom niepodległość do linii Arta- Wolos z

obowiązkiem płacenia sułtanowi rocznego trybutu; GRE ma być monarchią samodzielną w sprawach polityki wewnętrznej i zagr. - TUR przyjmuje postanowienia

- ROS popiera koncepcję duŜej GRE licząc na wpływy w cieśninach, WB przeciwnie - Turcy ewakuują Grecję, - Od 11.1829 do 02.1830 konferencja WB, FRA, ROS w Londynie, na której 30.02.1830 ustalono plan całkowitej

niepodległości Grecji (granice: Peloponez + środkowa GRE + część Tesalii + Kreta + Samos) Art. 3. GRE monarchią dziedziczną w linii pierworództwa; rządy powierzone zostaną księciu nienaleŜącemu do Ŝadnej z rodzin panujących w państwach podpisujących niniejszy traktat - w GRE rozczarowanie, walki stronnictw, zamordowanie prezydenta, anarchia w kraju - 1832 narzucony zostaje król ks. bawarski Otton, rządy regencji, opieranie się na ROS - 1841 nieudane powstanie Greków przeciw Turkom na Krecie, 1843 zamach stanu i zmuszenie do przyjęcia

konstytucji uchwalonej w 1844, wprowadzającej dwuizbowy parlament: jedna z izb wybierana, druga z nominacji - przewaga partii narodowej o orientacji profrancuskiej, walki międzypartyjne, dąŜenie do wyzwolenia wszystkich

rodaków i ludów prawosławnych spod zaleŜności tur. - na wiadomość o rewolucji w Europie w 1848 zbuntowało się kilka garnizonów wojsk., domagano się od króla

zachowania konstytucji ALBANIA Wzrost ucisku tureckiego spowodował, Ŝe w muzułmańskiej ALB zaczęła rodzić się świadomość nar. W latach 40. wybuchały lokalne powstania, a w 1847 ich przywódcy utworzyli ogólnokrajowy komitet. Środowisko emigracji alb. inicjowało odrodzenie nar. w sferze kultury

RUCH PANBAŁKA ŃSKI

Idee i dąŜenia Słowian bałkańskich IDEA JUGOSŁAWIAŃSKA (JUGOSLAWIZM, PANJUGOSLAWIZM)

- postulat zjednoczenia wszystkich Słowian południowych w jednym państwie - istniała chorwacka, serbska i wiele innych odmian jugoslawizmu, które ze sobą rywalizowały - najsilniej

uwidaczniało się to w przeciwieństwach interesów Belgradu i Zagrzebia wyrosłych głownie na polu religii, bowiem Chorwaci byli katolikami, a Serbowie wyznawali prawosławie

- czynnik religijny był niezwykle istotny dla państwowości serbskiej, cerkiew sakralizowała władzę – kościół chorwacki nigdy nie odgrywał tak ogromnej roli

- niemoŜliwa do zrealizowania ze względu na ogromne róŜnice kulturowe, religijne i polityczne dzielące Słowian, a takŜe sprzeczność z interesami wielkich mocarstw (popierających ideę bałkanizacji, czyli podziały na Bałkanach)

Odmiana serbska - dąŜąc do przywództwa na Bałkanach SER nawiązywała do czasów cara Stefana Duszana (XIV w.), kiedy Wielka

Serbia obejmowała tereny dzisiejszej SER, Kosowa, Macedonii i Albanii

43

- na pocz. XIX w. zaczęła się odradzać państwowość serbska, dowódca powstania J. Czarny przekonywał o istnieniu jednego narodu południowosłowiańskiego, który nazwał serbskim

- od lat 40. XIX w. SER rozwija własną koncepcję jugoslawizmu pod wpływem ks. A.J. Czartoryskiego i jego współpracowników: L. Zwierkowskiego i F. Zacha; Czartoryski w styczniu1843 opracował „ Rady co do postępowania Serbii”, zalecając przyjęcie orientacji zachodniej; SER powinna stać się centrum Słowiańszczyzny południowej jednocząc wszystkich Słowian z TUR oraz tych podlegających imperium habsburskiemu

- program ten stał się bazą dla Iljii Garasanina (liberał, zwolennik wprowadzenia konstytucji, min. spraw wewnętrz., potem premier) dla stworzenia programu serbskiego jugoslawizmu zawartego w tekście „Naczertanije” (Szkic);

Garasanin zakładał, Ŝe niepodległe państwo serbskie (Wielka Serbia) objęłoby BUŁ, CHOR, BOŚ, HER, Dalmację, Wojewodinę, Czarnogórę. Nie wykluczal jednak powstania systemu federacyjnego. Podkreślał potrzebę wspierania przez SER ruchów wyzwoleńczych Słowian poł., sojuszu z FRA, demonstrował gotowość wzięcia pod protekcję szeroko pojętego pogranicza serbsko-bułgarsko-albańskiego. Obawiał się konfliktu z Austrią. - 1843 M. Ban wprowadza określenie „Jugosławia” i „narody jugosłowiańskie” do publicystyki - 1848 Garasanin powołuje w Belgradzie Demokratyczny Klub Panslawistyczny - wzrastający wpływ panslawizmu rosyjskiego, 1875 SER I CZAR uderzyły wspólnie na TUR planując odłączenie

Bośni i Hercegowiny, klęska agresorów - odłoŜenie programu Naczertanija na czas rządów Milana I, wojna z BUŁ w 1885 i poraŜka SER - 1903 obalenie Obrenowiczów i powrót do idei jugoslawizmu, w 1911 powstaje stowarzyszenie „Zjednoczenie albo

Śmierć” („Czarna Ręka”)Dragutina Dmitrijewicza, dąŜące do zjednoczenia drogą walki rewolucyjnej Serbów, skrajny panserbizm, który zagroził idei jugoslawizmu

Bośnia

- J. Jukić i M. Pasalić inicjatorami ruchu narodowego, pracowali nad upowszechnieniem języka i kultywowaniem tradycji

- 1840 przygotowali zbrojne powstanie licząc na pomoc SER - ruch młodobośniacki rozwinął się w ramach jugoslawizmu na przełomie XIX i XX w. w Bośni, za program przyjął koncepcję Naczertanija, skupiano się na oświacie i budzeniu toŜsamości nar.

- dopiero od 1908 posługiwano się metodami terroru (aneksja Bośni przez AW) Odmiana chorwacka

- państwo chorwackie (Chorwacja Dalmatyńska) istniało od VII w., przekształcając się w latach 70. wieku XI w Królestwo Chorwacji

- 1102 węgierski król Koloman I podbija Król. Chor., kraj dostaje się pod wpływy zachodniego kręgu kulturowego - 1805 Napoleon odebrał monarchii austriackiej ziemie chorwackie tworząc 14.10.1809 tzw. Prowincje Iliryjskie pod

zwierzchnictwem FRA, które przetrwały do 1815 - 1828 w Zagrzebiu powstaje Klub Iliryjski, propagujący jedność Słowian pod berłem Habsburgów – narodziny idei

iliryzmu (twórcą chorwacki działacz Ljudevit Gaj i grono jego rówieśników, popularyzujący j. Chorwacki na łamach prasy)

- głoszono projekt połączenia Słowenii, Chorwacji, Dalmacji i Slawonii z Bośnią i Hercegowiną w niepodległe państwo (hr. J. Drasković), potem powstała idea Wielkiej Ilirii (Wielkiej Chorwacji), obejmującej teŜ SER, MAC i ALB pod hegemonią CHOR

- iliryzm przejawia się zwłaszcza w kulturze: literaturze itd., upowszechnianiu chorwackiego języka literackiego; w 1850 doszło do tzw. „umowy ksiąŜkowej”, która doprowadziła do wypracowania zasad jęz. Serbsko-chor.

- koncepcję rozwija abp. Josip Strossmayer, w 1856 załoŜył w Zagrzebiu Jugosłowiańską Akademię Nauk mającą na celu współpracę Słowian

- rywalizacja z Serbią o przywódcą rolę w jednoczeniu Słowian poł. - wpływy zdobywa Partia Prawa po wodza Ante Starcevicia, głoszaca program nacjonalistyczny i wielkochorwacki - 23.03.1848 cesarz aus. mianował banem CHOR barona Josipa Jelacicia powiązanego z ruchem iliryjskim, skupsztyna

uchwaliła liberalny program „śądania narodu” domagając się zjednoczenia wszystkich ziem południowosłow. w chorwackie Trójjedyne królestwo

Wśród Słowian bałkańskich rozwijał się teŜ, szczególnie podczas Wiosny Ludów, austroslawizm. Głosił on postulat przekształcenia monarchii habsb. W federację równouprawnionych narodów – wierzono w akceptację tej idei przez cesarza. Pojawili się równieŜ madziaroni, zwolennicy ścisłych więzi z Koroną Węgierską.

GRECJA Odwołując się do wielkiej przeszłości bizantyjsko-greckiej wysuwano program zjednoczenia pod przywództwem GRE całych Bałkan – Megaton Idea (Wielka Grecja). Powstał on pod koniec XVIII w. za sprawą Adamantiosa Koraisa i Konstandinosa Rigasa Velestinlisa – postulat stworzenia federacyjnej republiki helleńskiej wszystkich państw bałk., GRE jako ośrodek walki o wolność ludów bałkanskich. Do tych haseł odwoływał się Joanis Koletis, przywódca partii nar., głoszący jedność wszystkich chrześcijan posługujących się jęz. Greckim jako ojczystym. UwaŜał, iŜ wszystkie prawosławne ludy bałk. Powinny Ŝyć razem, podstawą ich współpracy byłaby religia.

SPECYFIKA NACJONALIZMÓW BAŁKANSKICH

44

1)celem ruchów była początkowo walka o narodową kulturę, historię, oświatę i język (GRE, BUŁ, SER) Np.Istoria sławianobołgarskoj P.Chilendarskiego 2)na przełomie XVIII i XIX w. ruchy nar. Formułowały swe pierwsze programy i dąŜenia polit., głosząc hasła jedności z rodakami w innych państwach, autonomii, niepodległości 3)modele nacjonalizmów -serbski: a)sformułowanie programu minimalistycznego, b)Ŝmudna, stopniowa, samodzielna walka o autonomię w drodze kompromisów, samodzielny wybór ustroju i władcy, choć waŜne było teŜ poparcie ze strony ROS, c)ugodowa polityka w stosunku do TUR -grecki: a)sformułowanie maksymalistycznego programu, b)ogólnonarodowa walka o całkowitą niepodległość, okupiona ogromnymi stratami. O sukcesie powstania ostatecznie przesądziła polityka mocarstw i ich interwencja, to one ustaliły granice nowego państwa i narzuciły obcego monarchę i ustrój. Grecy nie mogli powtórzyć modelu serbskiego, gdyŜ czuli wyŜsze aspiracje, jako większy i ukształtowany naród.

SKUTKI WYDARZE Ń NA BAŁKANACH W I POŁ. XIX W. -modernizacja społeczeństwa, prawno-ustrojowa, rozwój i ewolucja ruchów narodowych -likwidacja feudalnego systemu własności, rozpoczęcie realizacji tanzimatów w posiadłościach TUR -proces tworzenia się inteligencji politycznej, burŜuazji -zaawansowanie w procesie demokratyzacji w GRE -rywalizacja rodów KaradŜordŜeviców i Obrenoviciów w SER, wzmocnienie pozycji władyki w CZAR -umacnianie się autonomii MOŁ i WOŁ -okrzepnięcie ruchów nar., ewolucja w kierunku zwycięskiej walki o wolność – jednak Ŝaden z tych ruchów nie doprowadził do stworzenia niepodległego państwa obejmującego wszystkie ziemie zamieszkane przez dany naród -wzrost zainteresowania tym regionem, podniesienie kwestii bałkańskiej do rangi miedzynar.

20. Stanowisko dyplomacji papieskiej i kościoła katolickiego wobec procesów rewolucyjnych i zjednoczeniowych PapieŜ Grzegorz XVI w encyklice Cum Primum z 9 czerwca 1832 r. upomniał polskich biskupów, Ŝeby nie angaŜowali się w tego rodzaju ruchy narodowowyzwoleńcze. PapieŜ ocenił polskie powstanie z lat 1830-1831 jako część rewolucji europejskiej, mającej na celu obalenie legalnej władzy i istniejącego porządku. Prawdopodobnie impulsem do jej wydania była postawa biskupa krakowskiego, Karola Skórkowskiego, który jednoznacznie i gorąco opowiedział się za powstaniem przeciwko zaborcy. W myśl encykliki, duchowieństwo miało podporządkować się władzy zaborczej jak równieŜ zachęcać do tego wiernych. Jak oceniacie postawę papieŜa wobec powstania? Przez cały wiek XIX religia wypierała ogromny wpływ na Ŝycie wszystkich społeczeństw świata, przyczyniając się do zachowania istniejących kultur, form społecznych i obyczajowych, a zarazem do utrzymania poczucia obcości, często nawet niechęci w stosunku między wyznawcami odmiennych wierzeń. Stan katolicyzmu w XIX-wiecznej Europie jest na ogół oceniana przez znawców epoki jako zły. Niektórzy piszą nawet o klęsce, jaką w tym okresie poniosła polityka kościelna, a historyk Christopher Dawson twierdzi, Ŝe XIX wiek „był to nowy wiek i nowy świat, a kościół był niemal cudzoziemcem”. Papiestwo było jedną instytucją zdolną zadać częściową klęskę Niemcom Bismarcka. Bismarck, który pragnął podporządkować kontroli państwa kaŜdy element w niemieckim społeczeństwie, udzielił poparcia NiezaleŜnemu Kościołowi Katolicyzmu, który załoŜono po Soborze Watykańskim I, w 1870 roku. Była to głównie grupa akademicka, która miała znikome szanse na pozyskanie mas niemieckich katolików, lecz Bismarck pomimo to pragnął utrzymać ją w grze. W 1871 roku zakazał biskup katolicki usuwania z pracy starokatolickich profesorów i wykładowców. Doprowadziło to szybko do konfliktu z papiestwem i oficjalnym katolicyzmem w Niemczech a narodowy katolicyzm wywarł napływ na niemiecką kulturę. Bismarck nadał temu nazwę Kulturkampf (walka o kulturę). Publicznie wyznał, Ŝe nie zamierza wdać się do drugiej Canossy. Wprowadzone przez niego prawo zakazywało duchowieństwu rozprowadzaniu z ambony na temat spraw państwa. W 1872 roku rozpoczęto program upaństwowienia wszystkich szkół. Wygnano jezuitów i zerwano stosunki dyplomatyczne z Watykanem. W wyniku wprowadzonego przez Bismarcka prawa karnego wtrącono do więzień wielu biskupów i setki księŜy, zamykano seminaria i zawieszono wydawanie katolickich gazet. Kulturkampf był produktem ostatnich lat pontyfikatu Piusa IX. Pius umarł w 1878 roku, a jego następca został były biskup Perugi, Luigi Pecci, który przybrał imię Leon XIII. Nowy papieŜ był nie mniejszym konserwatystą niŜ jego poprzednik, lecz większym od niego realista i wierzył, Ŝe naleŜy iść na drobne ustępstwa wobec świata, jeśli przyniesie to korzyści kościołowi. Byłby zadowolony, gdyby udało mu się zawrzeć z Bismarckiem ugodę, na mocy, której zostałyby wycofane antykatolickie prawa. Jeszcze w 1874 roku Bismarck powiedział, Ŝe spełnieni tego Ŝyczenia papiestwa oznaczałoby triumf Watykanu. Dodał: „my, niekatolicy, musielibyśmy wtedy albo zostać katolikami, albo wyemigrować, lub teŜ nasza własność zostałaby skonfiskowana, co zwykle heretyków”. Lecz w 1887 roku Bismarck był juŜ zmęczony walką i szukaniem sojuszów. Leon XII przekonał niektórych polityków z katolickiej partii Centrum do udzielenia poparcia Bismarcka w Reichstagu, w zamian, za co uzyskał wycofanie antykatolickich praw. Bismarck, który je przeforsował, by uchronić jedność narodu przed ingerencją papieŜa, powiedział wówczas: „Nie obchodzi mnie, czy papiestwo jest informowane o mianowaniu katolickiego księdza- najwaŜniejsze, aby Niemcy pozostały zjednoczone”. Ta zmiana stanowiska potwierdzała klęskę Bismarcka.

45

NajdłuŜszy pontyfikat w dziejach katolickiego papiestwa trwa 32 lata i przypada na wiek XIX. Rządy te sprawuje Pius IX. Znaczną jego część wypełniają wydarzenia ściśle związane z historią polityczną Italii. We Włoszech trwa walka o zjednoczenie narodu i uwolnienie Półwyspu Apenińskiego od obcej przemocy. Polityka papieska znalazła się w impasie. Popieranie sił rewolucyjnych i nurtów niepodległościowych oznaczało odejście od legitymizmu i zbliŜenie się do potępionego dotychczas z niezwykła gorliwością liberalizmu. Uznanie zaś roszczeń Austrii stawiało papieŜa w roli zdrajcy własnego narodu. Pius IX na pewno nie był politykiem, który mógł sprostać tak trudnej sytuacji. Zdał się na talent dyplomatyczny swego sekretarza stanu, kardynała Antonellego, który od młodych lat otrzaskany był w tajnikach międzynarodowej dyplomacji. Wypadki polityczne, Wiosna Ludów, rewolucja we Włoszech, przed którą ratował się ucieczką do Gaety (koło Neapolu). Upokarzający powrót do Rzymu, który umoŜliwiała mu interwencja obcych wojsk- to wszystko jeszcze mocniej go utwierdziło w przekonaniu, Ŝe wszystkie „moce piekielne”, posługujące się liberalizmem, socjalizmem, komunizmem, masonerią, demokracją, ideą postępu umówiły się, aby godzić w rzymsko-katolicki kościół, za którego losy on jeden- papieŜ- jest odpowiedzialny. Wierząc w nieomylność swojego autorytetu ogłosił serię encyklik i przemówień, potępiających kolejno zarówno ideę zjednoczenia Włoch, która jego zdaniem naruszała prawa ksiąŜąt włoskich i zagraŜała niezaleŜności Papiestwa Kościelnego i prowadzi do zguby Kościoła. Syntezę tych potępień zawiera encyklika „Quanta cura” i dołączony do niej „Syllabus”, czyli katalog „głównych błędów XIX wieku”. Syllabus zawiera osiemdziesiąt twierdzeń, uwaŜanych za sprzeczne z nauką Kościoła. Odrębne zagadnienie to stanowisko papieŜa Grzegorza XVI wobec polskich ruchów narodowowyzwoleńczych, wobec powstania listopadowego (1830-31). O stanowisku papieŜa zadecydował cały splot uwarunkowań. Informacje na temat powstania listopadowego docierały do Rzymu w pierwszym rzędzie za pośrednictwem nuncjatury wiedeńskiej. UtoŜsamiały one polskie powstanie z rewolucjami zachodnioeuropejskimi i traktowały je jako przejaw liberalnych ruchów, odznaczających się silnymi akcentami antykościelnymi. W takim samym świetle przedstawiali w Rzymie polskie powstanie poseł austriacki (Lützow) i poseł rosyjski (Gagarin). Wraz z powstaniem listopadowym rozwijała się rewolucja w państwie watykańskim. PapieŜ do zlikwidowania watykańskiego powstania potrzebował pomocy Austrii, za którą stała Rosja. Kiedy car zaŜądał od Grzegorza XVI potępienia powstania listopadowego jako bunt przeciw prawowitej władzy- car rosyjski był formalnie królem królestwa Polskiego- papieŜ nie mógł mu się sprzeciwić. Byłoby to, bowiem sprzeczne z cała orientacją polityki kościelnej i państwowej okresu restauracji. Zewnętrznym i oficjalnym jej wyrazem był „Akt wzajemnej pomocy monarchów chrześcijańskich” zwanych Świętym Przymierzem, którego celem była likwidacja rewolucji jako wroga. PapieŜ w encyklice „Cum Primum” potępił powstanie polskie w takiej samej formie, jak inne rewolucje europejskie. Potępienie powstania listopadowego przez papieŜa Grzegorza XVI było rezultatem świadomego realizowania programu politycznego, ale równieŜ braku znajomości prawdziwego charakteru polskich ruchów narodowowyzwoleńczych. PapieŜ Grzegorz XVI i jego następca Pius IX byli przeciwnikami ruchów wolnościowych. Dopiero Leon XII za swojego pontyfikatu nadał inny charakter swym rządom. Zerwał z polityką swych poprzedników, nawiązał stosunki dyplomatyczne z ówczesnymi państwami. Zmienił częściowo stosunek papiestwa do dziewiętnastowiecznej kultury, a tym samym równieŜ do idei wolności. PapieŜ Leon XII w encyklice „Libertas praestantissimum” stwierdził, Ŝe „wolność jest szczególnym dobrem natury i przywilejem wyłącznym istot obdarzonych intelektem(...) Nadaje ona człowiekowi godności”. W następnej encyklice podkreślił, Ŝe wolność to „czynnik doskonalenia się człowieka” i zaprzecza tym, którzy „sądzą, Ŝe Kościół jest wrogiem wolności ludzkiej”. PapieŜ ma na uwadze „zdrową i prawowitą wolność” i tym nie odbiega w swoich poglądach od poprzedników Piusa IX i Grzegorza XVI. Zasadniczy zwrot w polityce papieskiej dokonał się po pierwszej wojnie światowej.

22. Wojny o zjednoczenie Włoch: chronologia, przebieg, rezultaty. Dwie wizje zjednoczenia ziem włoskich: -wizja demokratyczno-republikańska (jej głównym przedstawicielem był Mazzini) -wizja monarchistyczna (choć niekoniecznie wiązana z dynastią sabaudzką, ale na przykład z papiestwem)

Piemont – jako jedyny moŜliwy ośrodek zjednoczenia

Królestwo Sardynii było jedynym państwem włoskim, w którym nie zrezygnowano z prowadzenia polityki liberalizacji (który to kierunek przyjęto w okresie wiosny ludów). Turyn stał się dzięki temu największym ośrodkiem intelektualnym ówczesnych Włoch, do którego przybywali patrioci ze wszystkich państw Italii. Od ogłoszenia przez Karola Alberta 8 lutego 1848r Statutu Fundamentalnego Królestwo Sardynii było monarchią konstytucyjną. Statut gwarantował bezpieczeństwo osobiste, prawa własności, równość obywateli wobec prawa, wolność prasy, wolność zgromadzeń publicznych. Król utrzymywał władzę wykonawczą, miał jednak działać w porozumieniu z odpowiednim ministrem. Parlament był dwuizbowy. Senat powoływał król. Wybory do izby niŜszej odbywały się co 5 lat (prawa dla męŜczyzn powyŜej 25 lat umiejących czytać i pisać). Wprowadzenie nowego prawa wymagało zgody zarówno króla, jak i parlamentu. Z członków parlamentu król powoływał radę ministrów z pierwszym ministrem na czele. W 1849r nowym królem został Wiktor Emanuel II. W tym samym roku (w maju) pierwszym ministrem zostaje Massimo d’Azeglio (powtórnie zostaje nim w 1850r po krótkim kryzysie wywołanym wystąpieniami antymonarchicznymi, które zakończyły się rozwiązaniem parlamentu i nowymi wyborami). W rządzie tym jako minister handlu, potem marynarki i finansów zasiada Camillo Cavour.

46

1850 Minister sprawiedliwości w tym rządzie G. Siccardi przygotowuje pierwsza reformę, a następnie zostaje ona uchwalona przez parlament. Pakiet ustaw przewiduje zniesienie jurysdykcji kościelnej, rozdzielenie prawa świeckiego i kanonicznego, likwidację prawa azylu, zmniejszenie liczby świąt itd. – efektem jest krytyka ze strony papieŜa, Francji i Austrii. Pius IX wydaję ekskomunikę (pierwszą z wielu), abp Turynu wzywa do buntu, za co zostaje wygnany z kraju. Cavour przeprowadza szereg reform: - obniŜenie taryf celnych - zawarcie układu handlowego z Francją, Belgią i Anglią (przy czym ten z Francją był wyraźnie dla niej korzystny, za co Caovur spodziewał się uzyskać w przyszłości poparcia dla polityki Piemontu) - rozwój i modernizacja floty handlowej i marynarki wojennej, rozbudowa portu w Genui - stabilizacja budŜetu, spłata całości kontrybucji wobec Austrii (co kończy austriacką okupację terenów granicznych Piemontu) - podniesienie podatków (zwłaszcza na cele industrialne) przy jednoczesnym rozwoju gospodarczym - inwestycje państwowe: roboty publiczne (budowa dróg, tuneli, prace irygacyjne), ukończenie budowy linii kolejowej Turyn-Genua, państwowa pomoc dla inwestycji przemysłowych W 1852r Caovur zostaje pierwszym ministrem (i z niewielkimi przerwami będzie nim aŜ do swej śmierci w 1861r). 1854/55 Dalsze reformy w myśl zasady „wolny Kościół w wolnym państwie”(wprowadzanie rozdziału Kościoła od państwa): likwidacja klasztorów niezajmujących się szkolnictwem lub opieką (kontemplacyjnych; zniesiono ponad połowę istniejących klasztorów), konfiskata części dóbr biskupich. – Kościół protestował, groził ekskomuniką, ale król zgodził się na tę reformę w obliczu dymisji złoŜonej przez Cavoura (ale zaraz ponownie objął stanowisko) i pod wpływem protestów społeczeństwa. Wydarzenia te są o tyle waŜne, Ŝe pomogły społeczeństwu włoskiemu uniezaleŜnić się od nacisków Rzymu. Dzięki tym działaniom gospodarczym Piemont staje się w latach pięćdziesiątych jednym z waŜniejszych ośrodków przemysłu tekstylnego w Europie. Zdecydowanie wyróŜnia się teŜ spośród państw włoskich. Prawie połowa towarzystw handlowych działających we Włoszech związanych jest z monarchią Sabaudzką (157 na 377). W 1859r Piemont posiada prawie tak długą sieć kolejową jak pozostałe państwa półwyspu razem – (850km do 986km). (Dla porównania podam kilka informacji dotyczących Królestwa Obojga Sycylii - było to najbardziej zacofane z państw włoskich. Panowała w nim korupcja, biurokracji a ludność była poddana obciąŜeniom w zasadzie o charakterze feudalnym. Po restauracji Burbonów po rewolucji okresu wiosny ludów cofnięto konstytucje i wszystkie choć trochę liberalne prawa. Niedorozwój gospodarczy sprawiał, Ŝe było to najbiedniejsze z państw włoskich.) To pozwalało Cavourowi myśleć o podejmowaniu skutecznych działań na arenie międzynarodowej. „Zgodnie z doświadczeniami lat 1848-1849 Cavour zdawał sobie sprawę, Ŝe kwestia włoska stanowi integralną część polityki europejskiej i Ŝe tylko ścisłe powiązanie jego programu ze zmianami w układzie sił międzynarodowych moŜe zapewnić sukcesy. Zarazem rozumiał, Ŝe poparcie, na jakie moŜe liczyć wśród Włochów, zaleŜy w znacznej mierze od jego polityki zewnętrznej. ToteŜ silnie akcentował antyaustriackie stanowisko Turynu i starał się przedstawić politykę Wiednia we Włoszech jako niezgodną z zasadami liberalizmu w stosunkach międzynarodowych. Narastające nowe napięcia, zwłaszcza w polityce francuskiej wobec Austrii, starał się wykorzystać do pozyskania sojuszników.”

Wojna Krymska W toku działań wojennych Austria zajęła postawę wrogą Rosji, okupując księstwa naddunajskie i w ten sposób uniemoŜliwiając działanie wojsk carskich na Bałkanach, nie włączyła się jednak bezpośrednio do wojny. W takich okolicznościach sprzymierzeni (Francja i Anglia) zwrócili się do Sardynii o wynajęcie wojsk, które wzięłyby udział w walkach na Krymie. Z propozycją udziału w koalicji wystąpił we wrześniu 1854r Napoleon III, a była to niejako forma ukarania Austrii, która starała się grać na dwa fronty. Cavour uznał mimo niechęci społeczeństwa, Ŝe naleŜy z propozycji skorzystać by zapobiec ewentualnej politycznej izolacji Sardynii, w wypadku gdyby Austria czynnie zaangaŜowała się po stronie sojuszników. 25 stycznia 1855r (to data z Gierowskiego, ale znalazłem teŜ datę 10.I. jako datę podpisania konwencji i 25.I. ratyfikacji jej przez parlament ) podpisano układ na mocy którego 15 tys. Ŝołnierzy sardyńskich pod dowództwem gen. La Marmory (to ten sam, który dopiero co przeprowadził reformę i modernizację wojska na polecenie Cavoura) wyruszyło na Krym. NajwaŜniejszym wydarzeniem tej wojny z udziałem Włochów były walki 16 sierpnia 1855, do jakich doszło pod Czernają, w wyniku których odparto kontrofensywę Rosjan. Zwycięstwo to, bez większego znaczenia militarnego, zostało wykorzystane do umocnienia pozycji obozu liberalno-monarchicznego w Italii i pozycji Sardynii na arenie międzynarodowej. Na konferencji pokojowej zwołanej do ParyŜa Sardynia odgrywała drugorzędną rolę. Cavour wysunął kilka projektów zamiennych, takich jak np. odstąpienie Lombardii przez Austrię w zamian za księstwa naddunajskie, ale wszystkie one zostały odrzucone. Niewątpliwym sukcesem Cavoura, który przewodniczył delegacji Piemontu, było pozyskanie poparcia przedstawiciela brytyjskiego lorda Clarendona i francuskiego ministra spraw zagranicznych Walewskiego. Podczas debaty kończącej konferencję Clarendon ostro wystąpił przeciwko reŜimowi papieskiemu i neapolitańskiemu. TakŜe Walewski oskarŜył te państwa o postępowanie destabilizujące sytuację. Cavour wyzyskał tę sytuację do podkreślenia negatywnej roli Austrii na półwyspie. (znalazłem teŜ informacj ę, Ŝe 6 kwietnia 1856r miała miejsce dyskusja poświęcona tylko sprawom włoskim podczas to której, obaj ministrowie mieli oskarŜać o ucisk takŜe Austrię, a Walewski nawoływał o oddanie Wenecji i Lombardii Włochom, w wyniku czego Wiedeń był zmuszony do wydania deklaracji o zaprzestaniu represji; Austria pozostała sama w izolacji). Był to wielki sukces, bowiem, jak pisze Gierowski, pierwszy raz, przynamniej pośrednio, uznano sprawę włoską za problem międzynarodowy. Ponadto Cavour nawiązał dobre kontakty z Napoleonem III i uzyskał przekonanie o potrzebie i konieczności uzyskania pomocy zewnętrznej oraz Ŝe najbardziej realna będzie pomoc francuska.

47

Wojna francusko-sardyńsko: austriacka (Druga wojna narodowa) Cavour umiał przekonać dwory europejskie, Ŝe rozwiązanie monarchiczno-sabaudzkie jest o wiele bezpieczniejsze dla Europy niŜ rewolucja republikańsko-demokratyczna. Niespodziewanie napotkał jednak na opory ze strony Wielkiej Brytanii i jak się zdawało pozyskanej juŜ Francji. Londyn obawiał się, Ŝe realizacja planów Cavoura doprowadzi nie tyle do likwidacji wpływów austriackich w Italii, ale do zastąpienia ich (co prawda w innej formie ale jednak) wpływami francuskimi, co równałoby się z niekorzystną dla Anglii zmianą równowagi sił na Morzu Śródziemnym. Natomiast Napoleon III, mimo iŜ nadal był przychylny Włochom, a takŜe dostrzegał moŜliwość poszerzenia strefy wpływów francuskich na tym obszarze, wahał się co do poparcia planów wojny z Austria, nie chciał bowiem występować jako burzyciel pokoju i ładu w Europie. Ponadto opinia publiczna we Francji była przeciwna takim działaniom. Nieoczekiwanym momentem przełomowym stał się nieudany zamach Felice Orsiniego na cesarza i jego małŜonkę w styczniu 1857r. Orsini był powiązany z ruchem Mazziniego (republikańskim) i w ten sposób chciał zemścić się na Napoleonie III za zdradę ideałów rewolucji. Początkowo wydawało się, Ŝe wydarzenie to przekreśli moŜliwość współpracy Francji i Sardynii. Jednak Cavour na forum parlamentu oskarŜył republikanów (mazzinistów) o stosowanie mordu politycznego i przygotowywanie zamachu takŜe na króla (co było kłamstwem). Dzięki temu udało mu się przekonać Napoleona III, Ŝe tylko rozwiązanie problemu (austriackiego) moŜe zapobiec dalszym tego typu wydarzeniom, są one bowiem wywołane sytuacją w Italii. Dodatkowo w prasie francuskiej opublikowano listy napisane przez Orsiniego przed śmiercią, mówiące, Ŝe pokój nastąpi dopiero wtedy, gdy Włochy będą zjednoczone i odwołujące się do Ŝyczliwości Napoleona III. W lipcu 1858r (20-21) w miejscowości Plombieres w Wogezach doszło do spotkania Napoleona III i Cavoura, na którym ustalono sposoby rozwiązania kwestii włoskiej. Porozumienie przewidywało, Ŝe Francja udzieli pomocy Piemontowi w wypadku zaatakowania go przez Austrię. Celem wojny byłoby zjednoczenie całych północnych Włoch, tj. Lombardo-Wenecji i Piemontu pod panowaniem dynastii sabaudzkiej (Powstałoby nowe państwo Królestwo Północnowłoskie). W zamian Sardynia zrezygnowałaby z Sabaudii i Nicei na rzecz Francji. Dla pogłębienia związku miedzy obydwoma państwami kuzyn cesarza Hieronim miał poślubić córkę Wiktora Emanuela II Klotyldę Sabaudzką. Przewidywano, Ŝe zostałby on władcą Królestwa Włoch Środkowych (Toskania, Modena, Parma, wschodnia część Państwa Kościelnego). Poza tymi dwoma państwami pozostałyby: Państwo Kościelne (ograniczone do Lacjum z Rzymem) i Królestwo Obojga Sycylii. Plany te były więc niewątpliwie korzystne dla Francji. Ich realizacja zaleŜała jednak od Cavoura, który musiał sprowokować Austrię, bowiem tylko w takim wypadku Francja mogła podjąć działanie a Napoleon III przekonać Europę, Ŝe działa pod naciskiem konieczności. Cavour rozpoczął przygotowania wojenne rozbudowując i wzmacniając armię. 30 stycznia 1859r wchodzi w Ŝycie sojusz francusko-sardyński wraz z konwencją wojskową. Potwierdza on ustalenia z Plombieres i wkrótce zostaje przypieczętowany małŜeństwem dynastycznym. Zaniepokojenie tą sytuacją (wzrostem wpływów francuskich i ewentualnemu rozprzestrzenieniu się wojny na Bałkany- w związku z umowa francusko-rosyjską) wyraŜał Londyn, którego dyplomacja próbowała nakłonić potęgi europejskie do rozpatrzenia sprawy włoskiej na nowej konferencji. Zainteresowanie tą ideą wyraził początkowo nawet Napoleon III obawiający się jeszcze, Ŝe ewentualna wojna z Austrią moŜe go narazić na konflikt z Prusami. Jednak 3 marca 1859r zawarta zostaje umowa francusko-rosyjska, w której car gwarantuje zachowanie przychylnej dla Francji neutralności (to znaczy, Ŝe mógł zagrozić uŜyciem siły, co teŜ uczynił, koncentrując wojska na granicy z Austrią). W tym momencie Austria uznała, Ŝe tylko natychmiastowa interwencja we Włoszech i zniszczenie armii sardyńskiej przed udzieleniem jej pomocy z Francji zapewni utrzymanie dotychczasowej pozycji w Italii. 19 kwietnia 1895r (Dobrzycki podaje 23 kwietnia) Austria wystosowała twarde ultimatum, Ŝądając natychmiastowej redukcji armii piemonckiej. 26 kwietnia Sardynia odrzuciła ultimatum w następstwie czego wojska austriackie wkroczyły do Piemontu. Połączone wojska francusko-sardyńskie odnosiły kolejne zwycięstwa: 4 czerwca w bitwie pod Magentą, 7 czerwca zdobyły Mediolan, 23 czerwca (Dobrzycki podaje 24 czerwca) w bitwie pod Solferino (bitwa ta była niezwykle krwawa, Henryk Dunant po obejrzeniu pola bitwy podjął starania, które doprowadziły do powstania Czerwonego KrzyŜa). Mimo tych zwycięstw wojna nie była jeszcze rozstrzygnięta i wojska francusko-sardyńskie szykowały się do dalszych działań. W tym momencie, ku zaskoczeniu zwłaszcza włoskich sojuszników, 6 lipca Napoleon III osobiście wystosował do Franciszka Józefa propozycję rozejmu. 8 lipca ci dwaj przywódcy podpisali w Villafranca rozejm a następnie 12 lipca przyjęto ostateczne warunki porozumienia, juŜ z udziałem Wiktora Emanuela II. Napoleon III zdecydował się na ten krok w obliczu zmieniającej się sytuacji międzynarodowej. Zaistniała bowiem groźba interwencji pruskiej (ogłoszono nawet częściową mobilizację) a takŜe zmieniło się stanowisko Rosji (między innymi w wyniku działań Cavoura mającymi prowadzić do powstania legionu węgierskiego). Ostro przeciw temu bardzo niekorzystnemu dla Sardynii porozumieniu protestował Cavour, a nie uzyskując poparcia króla złoŜył dymisję. Wojna, a zwłaszcza zwycięstwo pod Magentą odbiła się szerokim echem w Italii i doprowadziły do serii rewolucji (wystąpień patriotycznych) w środkowych Włoszech (zresztą nie bez pewnej inspiracji Piemontu – poprzez Narodowe Stowarzyszenie Włoskie). I tak: 27 kwietnia doszło do wystąpień w Toskanii, 5 czerwca w Modenie a następnie w Parmie. Kolejno teŜ po wycofaniu się Austriaków objęta nimi została Romania. TakŜe ziemie papieskie Umbria i Marchia (mimo papieskiej ekskomuniki). W wyniku wystąpień ludności starzy władcy byli zmuszeni do ucieczki a w ich miejsce władzę obejmowali czasowo, powiązani z Piemontem, gubernatorzy a następnie lokalne władze deklarujące (Ŝądające) wszakŜe chęć połączenia się z Królestwem Sardynii. W takich okolicznościach 10 listopada 1859r w Zurychu doszło do zawarcia pokoju powtarzającego porozumienie z Villafranca. I tak Austria oddawała Lombardię Francji, a ta zobowiązywała się przekazać ją Sardynii w zamian za Sabaudię i

48

Niceę. Wenecja pozostawała pod panowaniem austriackim. W państwach środkowowłoskich miała zostać dokonana restauracja obalonych władców. Państwa włoskie miały utworzyć Konfederację pod przewodnictwem (nominalnym) papieŜa i politycznym wpływem Piemontu (takŜe Wenecja miała być jej członkiem). Sardynia odmówiła podpisania punktów o konfederacji i restauracji.

Italia fara’ da se’ (w wolnym tłumaczeniu oznacza „Włoch jednoczą się same”- była to idea jeszcze z wiosny ludów, której realizacją były wydarzenia 1860-1861r)

W zaistniałej sytuacji do władzy powrócił Cavour (król uznał, Ŝe tylko on moŜe wykorzystać zaistniałą sytuację z poŜytkiem dla Piemontu). Mając przychylność Anglii (nowy liberalny rząd przychylnie patrzył na moŜliwość zjednoczenia, mniemając, Ŝe pozwoli to ograniczyć francuskie wpływy w Italii) Cavour za cenę oddania Nicei i Sabaudii (w wyniku referendum dopilnowanego przez władze) przekonał Napoleona III, Ŝe sytuacja w środkowych Włoszech jest niebezpieczna i grozi rewolucją. W marcu (11 i 12) 1860r przeprowadzono tam referenda, w wyniku których ziemie te (Toskania, Emilia z Bolonią, Parma i Modena) zostały przyłączone do Królestwa Sardynii. Tak pomyślny przebieg zjednoczenia sprawił, Ŝe Cavour zaczął powaŜnie myśleć o zjednoczeniu całego półwyspu – to znaczy o przyłączeniu ziem Państwa Kościelnego i Królestwa Obojga Sycylii. Otwarty atak na Państwo Kościelne mógł jednak wywołać protesty Napoleona III, który uwaŜał się za jego opiekuna, a takŜe Austrii. Zaś w wypadku Królestwa Obojga Sycylii trzeba się było liczyć ze stanowiskiem cara, który uwaŜał się za protektora Burbonów neapolitańskich. W tej sytuacji inicjatywa przeszła do obozu demokratycznego (Mazzini, Garibaldi i powiązana z nimi organizacja Narodowe Stowarzyszenie Włoskie). Cavour był dosyć niechętny działaniom demokratów obawiał się bowiem rewolucyjno-republikańskiego charakteru ich działań oraz ewentualnych reperkusji, jakkolwiek nie przeszkadzał im w ich podejmowaniu (gromadzeniu broni i ludzi). Natomiast Wiktor Emanuel II udzielił im tajnego poparcia. Kierownictwo planowanych działań objął Garibaldi. Postanowił jednak, Ŝe ewentualne działania muszą być poprzedzone wybuchem powstania na Sycylii. W kwietniu 1860r dochodzi do wystąpień (w tym nieudanej próby opanowania Palermo), trwają walki partyzanckie na wyspie. 5 maja towarzysze Garibaldiego opanowują dwa parowce w Genui i na ich pokładzie 6 maja wyrusza na Sycylię „wyprawa tysiąca” (było to około 1200 ochotników, w tym Węgrzy i Polacy, ze względu na ubiór zwanych teŜ czerwonymi koszulami) pod przewodnictwem Garibaldiego. 11 maja lądują w Marsali (porcie niedaleko Palermo) i zdobywają ją, ale nie spotykają się ze zbytnim entuzjazmem miejscowych. Mimo to Garibaldi podejmuje marsz na Palermo a 14 maja w imieniu Wiktora Emanuela II ogłasza się w Salemi Dyktatorem wyspy. Powoli odziały Garibaldiego zasilają miejscowi ochotnicy (głównie chłopi), z których tworzy on oddziały zwane „strzelcami Etny”. 27 maja zdobywa Palermo, a powstanie obejmuje całą wyspę. Garibaldi tworzy miejscowy rząd (ze swym towarzyszem Crispim na czele) i inicjuje szereg reform antykościelnych (konfiskata części dóbr, zniesienie niektórych klasztorów) i rolnych (ziemia dla powstańców, zniesienie części obciąŜeń feudalnych). Myśli o przeprawieniu się na półwysep i zdobyciu Neapolu. Temu sprzeciwia się Cavour podejmując nawet pewne rokowania z ministrem spraw zagranicznych Królestwa Obojga Sycylii. Garibaldi 18 sierpnia przeprawia się na półwysep (jego decyzję przyspiesza niezadowolenia sycylijskich chłopów i problemy z rządzeniem wyspą) i do 25 sierpnia zajmuje całą Kalabrię. 5 września Franciszek II ucieka i 7 września Garibaldi zajmuje Neapol. Pod jego kontrolą znajduje się juŜ Kalabria, Apulia i Basilicata. 1 października dochodzi do bitwy pod Volturno w której w kolejna klęskę ponosi Franciszek II. Tymczasem Cavour podjął kroki w celu przejęcia kontroli sytuacji. Pomiędzy Piemontem a Królestwem Obojga Sycylii znajdowały się tereny Państwa Kościelnego (pozostającego pod opieką Napoleona III). Cavour zwrócił się więc do Napoleona III, strasząc go widmem reakcyjnej (mazzinistycznej) republiki jaka moŜe powstać na południu (a nawet w Rzymie w wypadku dalszego marszu Garibaldiego), i prosząc o moŜliwość wkroczenia do Państwa Kościelnego. Jak pisze Gierowski cesarz miał odpowiedzieć „Działajcie, byle szybko!”. Cavour wystosował ultimatum do papieŜa, Ŝądając natychmiastowego usunięcia obcych najemników z Państwa Kościelnego, po czym nie czekając na odpowiedź, 11 września wkroczył do Marchii i Umbrii (wschodnia część Państwa Kościelnego) a juŜ 20 września papieŜ skapitulował (4 i 5 listopada 1860r Umbria i Marchia zostały przyłączone w plebiscycie do Piemontu). Wiktor Emanuel II na czele wojska zmierzał na Południe. 21 października w plebiscycie Sycylia i Neapol (całe południe półwyspu) zjednoczyły się z Piemontem w ramach monarchii konstytucyjnej pod Wiktorem Emanuelem II. 26 października doszło jeszcze do spotkania króla z Garibaldim, podczas którego wzniósł on okrzyk „Niech Ŝyje król!” i w ten sposób przekazał władzę monarsze. Było to zwycięstwo Cavoura i monarchiczno-sabaudzkiej idei zjednoczenia. Misja dziejowa Garibaldiego i republikanów (mazzinistów) w zasadzie dobiegła końca. Wojska burbońskie (Franciszka II) zostały ostatecznie pokonane w lutym 1861r. 27 stycznia odbyły się pierwsze wybory do parlamentu zjednoczonych Włoch. 17 marca 1861r zgromadzenie narodowe proklamowało powstanie Królestwa Włoch i ogłosiło, Ŝe Wiktor Emanuel II przybiera tytuł Króla Włoch (dl a siebie i swoich następców). Poza zjednoczonymi Włochami nadał pozostawała Wenecja i Lacjum z Rzymem (okrojone Państwo kościelne). Przyłączenie Wenecji (1866) i Rzymu (1870) Przyłączenie tych ziem do zjednoczonych Włoch nastąpiło stosunkowo szybko i było wynikiem korzystnych dla Włochów przesunięć w sytuacji międzynarodowej.

49

Szansę na przyłączenie Wenecji przyniósł konflikt między Austrią a Prusami. Do wejścia w antyaustriackie porozumienie z Prusami skłaniał Włochy sam Napoleon III (pragnąc odwrócić uwagę od kwestii rzymskiej a takŜe licząc, Ŝe pomoŜe mu to utrzymać dobre stosunki z Prusami). Zarówno Napoleon, jak i Włosi liczyli, Ŝe Austria skieruje całe swe siły do walki z Prusami, co pozwoli na łatwy sukces w Wenecji. W razie niepowodzeń pruskich osłoną dla Włoch miała być Francja. Bismarck niezbyt przejmował się losem Włoch czy Wenecji, liczył natomiast, Ŝe dzięki takiemu porozumieniu osłabi Austrię, bowiem włoska dywersja zwiąŜe część sił austriackich. 8 kwietnia 1866r podpisano porozumienie włosko-pruskie, w którym Włochy zobowiązały się wypowiedzieć wojnę Austrii w razie jej konfliktu z Prusami , w zamian zaś otrzymały obietnicę, Ŝe Prusy nie zawrą separatystycznego pokoju z Austrią i Ŝe przyczynia się do uzyskania przez Włoch Wenecji. Włosi nie otrzymali nawet wzajemnego zapewnienia, ze w razie napaści Austrii na Włoch, Prusy przyjdą im z pomocą. W obliczu nieuchronnego konfliktu Wiedeń zaproponował Włochom odstąpienie Wenecji w zamian za zachowanie neutralności. Włosi odmówili jednak spodziewając się, Ŝe uda się im zająć takŜe Trydent. 16 lipca 1866r zaczęła się wojna prusko-austriacka, a 20 lipca przystąpiły do niej Włochy (W historii Włoch wojna ta jest określana III wojn ą narodową). Armii włoskiej nie udało się odnieść Ŝadnych waŜnych zwycięstw, poniosła za to kilka spektakularnych poraŜek: zatopienie admiralskiego okrętu „Król Włoch”, przegrana decydująca bitwa pod Custozzą (24 czerwca). Tymczasem Bismarck, nie oglądając się na sojusznika, podpisał separatystyczny pokój z Austrią. Włosi musieli więc uczynić to samo. 18 sierpnia podpisano rozejm, a 3 października 1866r w Wiedniu podpisano pokój. Na mocy tego pokoju Austria przekazała Wenecję Napoleonowi III, a ten odstąpił ją Królestwu Włoskiemu (sposób taki był dla Włochów upokarzający, podkreślał małą rolę ich państwa). Po odzyskaniu Wenecji Włosi zwrócili całą swą uwagę na kwestię rzymską. Środowiska demokratyczno-republikańskie (z Garibaldim na czele) próbowały wzniecić w Rzymie powstanie (1867r), co zakończyło się fiaskiem. Doprowadziło to jednak do stopniowego ochłodzenia stosunków włosko-francuskich. W Rzymie stacjonowały zwiększone siły francuskie, a francuski minister wojny oświadczył, Ŝe „Włosi nigdy nie wkroczą do stolicy papieŜa”. Znalazło to odbicie w czasie wojny francusko-pruskiej. Po pierwszych niepowodzeniach Napoleon III musiał wycofać swe oddziały z Rzymu, a ponadto domagał się pomocy ze strony włoskiej. Wiktor Emanuel II uzaleŜnił ją od zgody na wkroczenie do Rzymu. Francja odmówiła, a Włosi pozostali w tej wojnie neutralni. Po klęsce Napoleona uznali zaś, Ŝe nowa sytuacja zwalnia ich ze starych zobowiązań. 20 września 1870r korpus włoski wkroczył do Rzymu. Opór papieŜa był symboliczny. 2 października ludność w plebiscycie opowiedziała się za przyłączeniem do Włoch (za było 96% ludności). Wojska włoskie nie obsadziły natomiast Watykanu. PapieŜ Pius IX zamknął się w obrębie Pałaców Watykańskich, a na wyniki plebiscytu odpowiedział ekskomuniką. 13 maja 1871r parlament przyjął prawo o gwarancjach. Dotyczyło one zapewnienia papieŜowi swobody w jego funkcjach duchowych, eksterytorialności Pałaców Watykańskich, Lateranu i Castel Gandolfo oraz pomocy finansowej od państwa włoskiego na finansowanie wydatków watykańskich. PapieŜ odrzucił to prawo w encyklice z 15 maja i ogłosił się „wi ęźniem Watykanu”. (ObłoŜył przy tym ekskomuniką dynastię sabaudzka i rząd włoski oraz zakazał katolikom udziału w Ŝyciu politycznym). W lipcu 1871r uchwałą parlamentu przeniesiono stolicę państwa do Rzymu. Kwestię watykańską rozwiązało dopiero podpisanie 11 lutego 1929r Traktatu Laterańskiego (zawarty w imieniu Króla Wiktora Emanuela III i PapieŜa Piusa XI). W wyniku tego na mapie Europy pojawiło się nowe suwerenne Państwo nazwane Państwem Miasta Watykańskiego. Poza tym Włoch zostały zobowiązane do uznania suwerennej władzy papieŜa nad tym państwem, do jego ochrony i pomocy w wypełnianiu jego funkcji. Częścią traktatu było tez porozumienie finansowe, na mocy którego Watykan zrzekał się roszczeń finansowych w zamian za:

- uznanie praw własności do 12 nieruchomości, bądź kompleksów nieruchomości wymienionych z nazwy i nadanie im przywileju eksterytorialności

- uznanie praw własności do 8 innych obiektów i uwolnienie ich od podatków i moŜliwości wywłaszczenia - wypłacenie jednorazowo sumy 750 000 000 milionów lirów i przekazaniu 5% obligacji rządowych emitowanych

przez Włochy (o wartości miliarda lirów) 23, 24, 25. Geneza i przebieg wojny duńskiej oraz zmiany terytorialne po jej zakończeniu. Koncepcja trias a przebieg wojny

1866r. Wojna francusko pruska: geneza (przyczyny i preteksty), przebieg, następstwa międzynarodowe.

Koncepcje zjednoczeniowe Niemiec przed erą Bismarcka - zjednoczenie oddolne (Wiosna Ludów)- wolą ludu pod przywództwem liberałów. Król Prus odrzucił tę propozycją

(oferowana konstytucja dawała mu zbyt małe prawa i chciał on być wybrany na głowę zjednoczonych Niemiec z woli władców innych państw związkowych)

- Koncepcja Trzecich Niemiec- Związek południowych państw niemieckich miał utrzymywać daleko idącą niezaleŜność państw członkowskich. Związkowi chciano pozostawić jedynie reprezentację na zewnątrz i decyzję w sprawie wojny i pokoju

- Koncepcja Wielkich Niemiec - zjednoczenie Niemiec, ale w połączeniu z Austrią (nie tylko z jej niemieckimi posiadłościami), chodziło bardziej o jedność państwową niŜ narodową. Główna spręŜyną działania miała być Austria.

- Projekt Unii Niemieckiej opublikowany przez rząd pruski. Składać się ona miała z dwóch członów- Monarchii Austriackiej i Niemieckiego Państwa Związkowego. Państwo związkowe miało przybrać nazwę Rzeszy i oznaczało to, Ŝe kaŜde państwo niemieckie prócz Austrii będzie mogło do niej przystąpić. Organem kierowniczym Unii miało być dyrektorium.

- Koncepcja Małych Niemiec- zjednoczenie pod przywództwem Prus - ostatecznie ta koncepcja

50

1862- na premiera Prus mianowany został Otto von Bismarck. Rozpoczął on realizację ściśle wytyczonego planu- izolacji politycznej Austrii poprzez zbliŜenie z Prus z Rosją i sojusz z Włochami.

1. wojna z Danią

Księstwa Szlezwik, Holsztyn i Laudenburg wchodziły w skład Królestwa Danii jednak cieszyły się szeroką autonomią. Na mocy postanowień Kongresu Wiedeńskiego- Holsztyn był członkiem Związku Niemieckiego. Kraje te choć uwaŜne przez danie ze odrębne faktycznie stanowiły całość- pod względem językowym były to ziemie o duŜej odrębności w stosunku do Danii. W 1848 r rozwijać zaczęły się tam coraz silniejsze tendencje separatystyczne i doszło do konfliktu zbrojnego- wspartego przez wojska pruskie. W latach 1851-52 król duński zobowiązał się uznać autonomię obu państw i nieczynienia Ŝadnych prób zespolenia ich z Dania. Potwierdzeniem tego miał stać się protokół londyński z 2 VIII 1850r -podpisany przez GB, Rosję, Szwecję, Francję, Prusy, Austrię- gwarantował nienaruszalność terytorium Danii, ale jednocześnie zapewniał Szlezwikowi i Holsztynowi autonomię. (Wąsicki pisze o jeszcze jednym układzie z podpisanym w Londynie w 1852 r, który zapewniał wspólne następstwo tronu dla Danii i Księstw. W XI 1863 parlament duński – folketing- przyjął nowa konstytucję i zlikwidował niezaleŜność Szlezwiku i Holsztyna. JuŜ wtedy mniejsze państwa niemieckie na Zgromadzeniu Związkowym opowiadały się za interwencją w Danii. Prusy i Austria początkowo oporne, ostatecznie zawarły porozumienie o sojuszu i 16 I 1864 roku skierowały ultimatum do Danii (domagały się wprowadzenia dawnego ustroju księstw- zniesienia konstytucji listopadowej, w przeciwnym razie groŜono zbrojnym zajęciem Holsztynu. 18 I 1864 Dania odrzuciła ultimatum. 30 I 1864 wojska Prus i Austrii wkroczyły na teren na teren Szlezwiku- była to więc wojna Austrii i Prus a nie Związku Niemieckiego. Wojna od początku ukazywała słabość Danii. Rozejm zawarto juŜ w kwietniu poniewaŜ strony walczące i Francja, Rosja i Szwecja postanowiły się spotkać na konferencji w Londynie (20IV-5V) ostatecznie zgody jednak nie osiągnięto. Pozycja Prus nie była wtedy zbyt silna, miały one przeciw sobie większą część państw niemieckich, a Dania sukcesywnie odrzucała wszystkie propozycje pokoju. Wojnę więc wznowiono. Pokój zawarto 30 X 1864 r. w Wiedniu. Król Danii zrzekł się w nim wszystkich praw do księstw Szlezwiku, Holsztynu i Laudenburga na rzecz cesarza Austrii i króla Prus. Miały one więc sprawować wspólny zarząd nad tymi księstwami- kondominium. Od razu rozpoczęto rozmowy w sprawie modyfikacji tego traktatu- 14 VII 1865 w Gastein- na jego mocy Laudenburg przechodził do Prus za 2,5 mln duńskich koron i zlikwidowano kondominium- Szlezwik maił być administrowany przez Prusy, a Holsztyn przez Austrię. Dodatkowo księstwa miały przystąpić do Związku Celnego i otrzymały prawo budowy kanału łączącego Morze Północne z Bałtyckim. Skutki (krótkofalowe):

- pozycja Prus niebywale wzrosła, układ z Gastein był niewątpliwym zwycięstwem dyplomacji Bismarcka. Ten jednak rozwiązanie sporu o Holsztyn uwaŜał za tymczasowe i wiedział, Ŝe momentem decydującym będzie wojna z Austrią.

- Otwarcie i potajemnie wyraŜano opinie o nieudolności austriackiego rządu - Państwa niemieckie wierzyły, ze Austria przedstawi swojego kandydata na króla Szlezwiku i Holsztynu

2. Wojna prusko- austriacka W Prusach nastroje wojenne panowały niedługo po podpisaniu układu w Gastein. Jednak Bismarck wojnę odwlekał. Pragnął on stworzyć taka sytuację w której Austria musiałaby walczyć na dwóch frontach- pruskim i włoskim. Celem tej wojny nie miały być nabytki terytorialne lecz pomnoŜenie potęgi Prus. Gra dyplomatyczna poprzedzająca wojnę:

- Bismarck zakładał, Ŝe w interesie GB jest powstanie silnego państwa niemieckiego będącego przeciw wagą dla Francji i Rosji. Co więcej GB była w tym momencie zbyt zajęta polityką w Azji i Ameryce.

- Rosja była zainteresowana osłabieniem Austrii, zwłaszcza wobec zwiększającej się rywalizacji na Bałkanach. Prusy mogły być pewne poparcia Rosji równieŜ z tego względu, Ŝe podczas wojny krymskiej były neutralne, a podczas powstania styczniowego w Polsce- zdecydowanie prorosyjskie (konwencja Alevesleabena??)

- Stosunek Francji do konfliktu � Bismarck spotykał się z Napoleonem III w Biarritz w 1864 i 1865. zorientował się wtedy, Ŝe Napoleon zdecydowany jest poprzeć sojusz prusko- włoski poniewaŜ chciał dokończyć swego dzieła w kwestii jednoczenia Włoch i przyłączenia do niej Wenecji (plany pruskiego sojuszu z fr. Mógł więc pokrzyŜować wyłącznie sojusz Francji i Austrii, a taki mógł mieć miejsce tylko jeśli Austria zrezygnowałaby z Wenecji). Zakładając, Ŝe wojna wyczerpie obie strony konfliktu, a pośrednictwo francuskie pomoŜe stworzyć następującą konstelację: na północy federacja niemiecka zdominowana przez Prusy, na południu Austria a po środku państwa południowoniemieckie, które z konieczności będą skazane na sojusz z Fr.

- Sojusz Prus i Włoch. Sojusz militarny (Wandycz) z 8 IV 1866 zobowiązywał Włochy do wystąpienia po stronie Prus, w momencie wybuchu wojny z Austrią. Początkowo Włochy były wobec niego niechętne obawiając się, Ŝe Prusy po uzyskaniu pomocy zostawią je sam na sam z Austrią, lecz po mediacjach Napoleona doszło do ostatecznego porozumienia.

- Skomplikowana sytuacja w Austrii- nie wiedziano co robić. Dopiero, kiedy wojna wisiała na włosku doszło do podpisania tajnego porozumienia z 12 VI 1866 Francji z Austria. W zamian za neutralność Francji i wywarcie

51

presji na Włochy, by nie rozpoczynały wojny, Austria decydowała się oddać Wenecję Francji, która odda ją Włochom i nie przeciwstawiać się stworzeniu państwa buforowego nad Renem

Przebieg wojny: 12 VI 1866 Austria wystąpiła z wnioskiem o mobilizację do Związku Niemieckiego przeciwko Prusom. Uzyskał on większość. Odpowiedzią Prus było stwierdzenie, Ŝe Związek nie istnieje i rozpoczęcie działań ofensywnych bez wypowiedzenia wojny. Sama wojna miała przebieg błyskawiczny. Wojska pruskie próbowały powstrzymać stacjonujące w Holsztynie wojska hanowersko- heskie, ale po kilku dniach musiały skapitulować. O wiele słabiej walczyły wojska włoskie. Wynikało to zarówno z przygotowania planu wojennego oddziałów i opracowanego planu kampanii wojennej. Dwie rozdzielone armie miały razem uderzyć na Wenecję- wykorzystał to dowódca austriacki, który w bitwie pod Custozzą (24 VI) pokonał rozdzielone wojska włoskie. Jednak główna część walk miała miejsce na terytorium Czech. Rozstrzygnięcie wojny nastąpiło pod Sadową 3 VII 1866( zgodnie z koncepcją szefa sztabu generalnego- trzy armie pruskie osobno maszerowały, a razem uderzały. Wojska pruskie znalazły się wtedy 12 km od Wiednia. Wtedy tez odciąŜone wojska włoskie mogły zająć Wenecję. Cesarz Napoleon III wyraził zgodę na mediację i poprosił Prusy o wstrzymanie się od zwycięskiego pochodu. W telegramie do królów Prus i Włoch wyraził swoje dobre usługi dla ustanowienia pokoju, o który prosiła Austria (odrzucenie tej propozycji oznaczałoby zerwanie stosunków z Francją). Prusy więc przyjęły propozycję francuską, ale jednocześnie nie przerywały działań wojennych. Dlatego domagano się od posła pruskiego w ParyŜu przedstawienia oficjalnych Ŝądań. Bismarck chciał:

- Hanower, Hesja Górna i Elektorska oraz Nassau miały być włączone całkowicie do Prus. - Powołanie Związku Niemieckiego bez Austrii, a obok niego powołanie Związku Celnego, w obrębie, którego

tworzone będą zaleŜności pomiędzy Prusami i państwami północnymi. Z państwami południowymi początkowo chciał Bismarck pozostać w luźniejszych kontaktach (wiedział, Ŝe Napoleon będzie się sprzeciwiał powołaniu wielkiego państwa niemieckiego

Ostateczny pokój w Pradze – 23 VIII 1866 - przekazanie Wencji Włochom, a Holsztynu Prusom - włączenie do Prus- Hanoweru, Hesji, Nassau i Frankfurtu - Austria miała zapłacić 40 mln talarów odszkodowania - Rozwiązanie Związku Niemieckiego

Sukcesem było równieŜ podpisanie z państwami południowoniemieckimi dwustronnych układów militarnych (stanowiły one fundament dla późniejszej II Rzeszy):

- 13 VIII z Wirtembergią - 17 VIII z Badenią - 23 VIII z Bawarią

26 VIII 1866 państwa południowoniemieckie zawarły z Prusami przymierze zaczepno odporne, pozostawiając dla króla Prus dowództwo nad wszystkimi siłami zbrojnymi. 22 państwa północnoniemieckie zostały natomiast skonfederowane, w powołanym 18 VIII 1866 Zw. Północnoniemieckim.( łączyć on miał wszystkie państwa niemieckie leŜące na północ od Menu) W lipcu 1867 utworzono w jego ramach Unię Celną i Parlament Związku Celnego (miały w nim uczestniczyć takŜe państwa południowe) Traktat praski po traktacie wiedeńskim uwaŜany jest za jeden z najwaŜniejszych aktów międzynarodowych Europy XIX wieku. W jej środkowej części tworzył bowiem organizację polityczną zmieniającą wprawdzie swe kształty ustrojowe, ale częściowo jednocząca Niemcy.

3. Wojna prusko- francuska. Istnieją opinie jakoby Bismarck świadomie po zakończeniu wojny z Austria, dąŜył do rozpoczęcia wojny z Francją. Nie są one do końca bezpodstawne ( z zapisków szefa sztabu generalnego Prus wynikałoby, Ŝe juŜ podczas wojny z Austrią Bismarck brał pod uwagę inwazję na Francję. W okresie powojennym w samych Prusach coraz bardziej Ŝywe stawały się negatywne nastroje wobec Francji. Były one niekiedy podsycane przez samą politykę Bismarcka. Przyczyny:

I. Polityka Napoleona III:

a) Luksemburg- ( Wielkie Księstwo Luksemburg powstało na mocy traktatu wiedeńskiego, a na mocy traktatu z 19 IV 1839 r było pod panowaniem króla Holandii. Równocześnie wchodziło w skład Związku Niemieckiego, w stolicy Luksemburga stacjonowały więc wojska pruskie). Po rozpadzie Zw. Niemieckiego, wojska pruskie pozostały w Luksemburgu. W 1867 wyszły na jaw plany zajęcia przez Napoleona III Luksemburga. Bismarck wykorzystał to do wzniecenia fali protestów antyfrancuskich. Jednak juŜ 11 V 1867- 6 mocarstw zebranych w Londynie podpisało traktat orzekający iŜ Wielkie Księstwo Luksemburg

52

pozostanie w unii z Holandią i tworzyć będzie państwo wieczyście neutralne, neutralność zagwarantowana miała być przez mocarstwa, a wojska pruskie zobowiązały się wycofać z Luksemburga

b) Próba utworzenia belgijsko- francuskiej unii celnej, miało to być preludium dla unii politycznej tych państw. Wyraźnie sprzeciwiła się przeciwko temu Anglia, która ostrzegła, Ŝe w takim wypadku będzie musiała zawrzec sojusz z Prusami.

c) Próby zawarcia układu francusko- austriackiego- propozycja sojuszu niwelującego skutki roku 1866. nie doszło jednak do niego poniewaŜ sprzeciwiały się takiej polityce stanowczo Węgry

II. Sojusz Prus z Rosją- 27 III 1868 monarcha rosyjski zobowiązywał, Ŝe w wypadku wojny prusko- francuskiej

skoncentruje swe wojska w pobliŜu Galicji, aby związać siły Austrii. W rewanŜu Prusy miały pomóc Rosji na Bałkanach.

III. Chęć ostatecznego zjednoczenia Niemiec przez Bismarcka Pretekst: W tej sytuacji politycznej pojawiła się sprawa obsadzenia tronu hiszpańskiego po obaleniu rządów Izabeli II (1868), rząd tymczasowy zaoferował koronę 2 VIII 1870 Leopoldowi Hohenzollernowi. Pomysł ten wyszedł naturalnie od Bismarcka, a zgłosił do Wilhelm I � uderzenie w prestiŜ Francji i zachwianie jej poczucia bezpieczeństwa 15 V1870 r minister spraw zagranicznych Francji ministrem spraw zagranicznych FR. Został ksiąŜę de Gramont, który 6 VII oświadczył, Ŝe obecność księcia niemieckiego na tronie hiszpańskim jest niemoŜliwa poniewaŜ narusza równowagę sił w Europie. 12 VII 1870 Hohenzollern wycofał swoją kandydaturę ,ale Napoleon zaŜądał pełniejszej satysfakcji tj. zobowiązania się Wilhelma I do niewysuwania w przyszłości podobnych kandydatur. Uznano jednak te Ŝądania za zbędne. Zaraz po rezygnacji Hohenzollerna doszło do rozmów Wilhelma I i ambasadora Francji w uzdrowisku w Ems. Ich wyniki zostały przekazane Bismarckowi, który po odpowiednim ich skróceniu i przeredagowaniu tak by były one obraźliwe dla Francji opublikował je w prasie � depesza emska. Została ona uznana przez Francje za causus belli. Przebieg wojny: 17 VII 1870 rząd rosyjski oświadczył, Ŝe gotowy jest wypełnić postanowienia z III 1868 19 VII 1870 Francja wypowiedziała Prusom wojnę 20 VII 1870 Austro-Węgry wydały deklarację neutralności Wypowiedzenie wojny Prusom oznaczało automatyczne przyłączenie się do wojny wszystkich innych państw Związku Północnoniemieckiego. Wojna szybko wykazała wyŜszość techniki wojennej Prus nad Franacją. Przełomem w wojnie była kapitulacja 2 IX 1870 85 tys. Armii francuskiej uwięzionej w Sedanie. Po tym wybuchało we Francji powstanie ludowe i powołano do Ŝycia III republikę. Bismarck chciał po tym jeszcze kontynuować działania wojenne, spotkało się to jednak z negatywnym odbiorem innych mocarstw. Kapitulacja nastąpiła 28 I 1871 r. wraz z podpisaniem zawieszenia broni. Preliminaria pokojowe 26 II 1871. Ostateczny traktat podpisano 10 V 1871 r.

- Alzacja i Lotaryngia do Niemiec - Miasto Belfort pozostaje w granicach Francji - Wyrównanie granicy wzdłuŜ zachodnich kantonów (Cattenom i Thionville) - NałoŜenie na Fr. Kontrybucji – 5 mld. Franków z złocie płatną do 2 III 1874 - Defilada wojsk niemieckich na Polach Elizejskich

JuŜ w trakcie ostatniego etapu wojny Bismarck podpisał szereg bilateralnych umów z państwami południowoniemickimi- 15 XI z Badenią i Hesją- Dramstadt, 23 XI z Bawarią a 25 XI z Wirtembergią � o zjednoczeniu ich ze Związkiem Północnoniemieckim. Umowy te ratyfikowane zostały 10 XII 1870 (nie jestem przekonana bo ta data nie jest zapisana wprost). 18 I 1871 r. w Wersalu, gdzie mieściła się kwatera główna doszło do powstania Cesartwa Niemieckiego zwanego teŜ II Rzeszą – ksiąŜęta niemieccy oficjalnie poprosili Wilhelma I o bycie cesarzem. � podczas wiosny ludów król pruski nie chciał by pod berłem pruskim zjednoczyć państwa niemieckie, teraz jedak sytuacja wyglądała z goła inaczej. Choć ciągle Wilhelm I nie był pewny czy chce przyjąć koroną ( chciał to uczynić, ale po zgodzie Zgromadzenia Związkowego) ostatecznie przewaŜył fakt, Ŝe władzę proponowali mu ksiąŜęta niemieccy. Zgodnie z załoŜeniem władza bowiem sprawowana miała być przez cesarza w ich imieniu. Powstanie III Rzeszy diametralnie zmieniło układ Europy XIX w

- powstało nowe państwo, które powoli miało zacząć „rozpychać się” coraz bardziej w Europie - poprzez powstanie Niemiec państwa Europejskie straciły swoje pole wpływów w Europie co częściowo popchnęło je

do skierowanie swojej ekspansji poza kontynent. - Bitwa pod Sedanem bezpowrotnie zniszczyła mit Wielkiej Francji - Wojna niemiecko- francuska była to pierwsza wojna narodów, nie tylko rządów

53

26, 27. Nowa równowaga po zjednoczeniu Niemiec i Włoch. „Koszmar koalicji” O. v. Bismarcka a ewolucja oraz przyczyny upadku I i II sojuszu trzech cesarzy. Polaryzacja równowagi europejskiej – Realpolitik. Droga ku Trójprzymierzu i

Trójporozumieniu.”

1. Skutki zjednoczenia Niemiec i Włoch – zmiany w układzie sił w Europie Dlaczego zjednoczenie GER i ITA było bardzo istotne w dziejach Europy?

- powstanie mocarstwa (GER) i „ćwierćmocarstwa” (ITA) - uznanie prawa narodów do posiadania własnego państwa (powstanie państw narodowych) – narody etniczne a nie

polityczne - pogorszenie sytuacji Polski - kolonializm – geopolityka - przed zjednoczeniem, GER i ITA były terenem rywalizacji mocarstw (rywalizacja do wewnątrz). Po zjednoczeniu –

rywalizacja do zewnątrz. - spadek legitymizacji monarchii Habsburgów - powstanie III Rzeszy diametralnie zmieniło układ Europy XIX w 1. powstało nowe państwo, które powoli zaczynało „rozpychać się” w Europie 2. poprzez powstanie Niemiec państwa Europejskie straciły swoje pole wpływów w Europie co częściowo popchnęło je

do skierowanie swojej ekspansji poza kontynent. 3. Bitwa pod Sedanem bezpowrotnie zniszczyła mit Wielkiej Francji 4. Wojna niemiecko- francuska była to pierwsza wojna narodów, nie tylko rządów.

2. CELE POLITYKI BISMARCKA (z notatek z ćwiczeń):

� Szybkie wykorzystanie konfliktów do doraźnych celów i polepszenia pozycji Niemiec � Porozumienia wyłącznie z wielkimi mocarstwami kosztem średnich i małych państw europejskich � Obezwładnienie potencjalnych wrogów poprzez wojny prewencyjne � ObniŜenie znaczenia Francji, strach przed powstaniem antyniemieckiej koalicji. Izolacja Francji w Europie.

„KOSZMAR KOALICJI”. � Kulturkampf – polityka wymierzona w katolików (katolicką partię Zentrum) � dogmat o nieomylności

papieŜa �niezgodny, gdyŜ uniemoŜliwiał całkowite podporządkowanie się Rzeszy � Potrzeba sojuszu z Austro-Węgrami jako przeciwwagi dla Francji � Niedopuszczenie do powstania koalicji Francji z Rosja � Polityka „otwartych drzwi” (?) – nie wiązanie się z Ŝadnym państwem na stałe � Bismarck był przeciwnikiem doktrynerów � uwaŜał, Ŝe doktryny są złe, bo trzeba się dostosowywać do

sytuacji � Powstrzymywał lobby kolonialne

3. Sojusz trzech cesarzy: - Sojusz trzech cesarzy zawarto w wyniku polityki Bismarcka, który chciał pokoju dla zaspokojonych terytorialnie,

zjednoczonych GER, nie chciał więc dawać Ŝadnemu państwu EUR (z wyj. FRA) powodu, aby weszło w antyniemiecki sojusz. Cokolwiek by nie było, w ew. konflikcie RUS-AUS Bismarck za wszelką cenę starał się uniknąć stawania po którejkolwiek ze stron. Głównym celem polityki niemieckiej na początku lat 70. XIX wieku było niedopuszczenie do szerokiej koalicji państw poszkodowanych w procesie jednoczenia Niemiec. Szczególne niebezpieczeństwo stanowiłby sojusz francusko-austriacki lub co gorsza francusko-rosyjski. Niemcy dąŜyły więc do zachowanie dobrych stosunków z Austro-Wegrami i Rosją przy jednoczesnej izolacji politycznej Francji. Sprzyjały temu problemy z kwestia polską, a w przypadku Rosji takŜe powiązania między dynastiami panującymi.

- 8 XI 1871 – zmiana na stanowisku MSZ AUS, ustąpił przeciwnik PRU baron Breust, a jego miejsce zajął Gyula Andrassy, zwolennik umocnienia pozycji AUS na Bałkanach, a co za tym idzie sojuszu z GER. Na główny kierunek ekspansji Austro-Wegier wyznaczał Bałkany.

- Podstawowy cel polityki Bismarcka – niedopuszczenie do odwetu FRA na GER, niedopuszczenie do sojuszu FRA-RUS (jako Ŝe niebezpieczeństwo odwetu AUS zostało oddalone). Bismarck wysłał telegram do cara dziękując za Ŝyczliwość RUS w wojnie FRA-PRU, wskazując wspólne interesy (m.in. w sprawie POL).

- IX 72 – zjazd ‘trzech cesarzy’ (Wilhelma I, Aleksandra II, Franciszka Józefa II) w Berlinie – nieco mylnie interpretowany jako próba wskrzeszenia Św. Przymierza. śadnych konkretnych deklaracji. Stwierdzono, Ŝe AUS i RUS będą konsultować swoją politykę wobec Bałkanów. Początkowo mieli spotkać się tylko Wilhelm I i Franciszek Józef I, ale Aleksander II dowiedział się o spotkaniu i zaproponował, Ŝe się przyłączy. Głównym celem spotkania umocnienie dynastii panujących. Doszło do zbliŜenia między państwami, najmniej moŜe miedzy Austro-Węgrami i Rosją, ale przynajmniej zdecydowały się one porozumiewać w sprawach polityki bałkańskiej. Brak jeszcze formalnego sojuszu.

- 6 V 1873 – podczas wizyty Wilhelma I w Petersburgu podpisano tajną konwencję wojskową. Sygnowali ją generał Helmut von Moltke (starszy) i generał Fiodor Fiodorowicz Berg. Artykuł pierwszy i najwaŜniejszy głosił, Ŝe jeśli który ś z cesarzy zostałby zaatakowany, drugi wspomoŜe go 200 000 armią w oddziałach bojowych. Celem oficjalnym konwencji było utrwalenie pokoju. Mimo Ŝe tajna, poinformowano o niej Austro-Węgry. Miała szczególne znaczenie dla Niemiec, jako Ŝe Francja nadspodziewanie szybko podnosiła się po poraŜce i ogromnej kontrybucji, w dodatku rosły w niej nastroje wojenne.

54

- 6 VI 1873 – w Schönbrunn Franciszek Józef I i Aleksander II zawarli przymierze o charakterze bardziej długofalowym niŜ to z Petersburga. Miało ono być niezaleŜne od wszelkich zmian w administracji. Jego celem było zachowanie, a jeśli będzie to konieczne, to narzucenie pokoju w Europie. Gdyby agresja jakiegoś trzeciego państwa zagroziła równowadze europejskiej, oba państwa postanowiły najpierw się ze sobą porozumieć, przed zawiązywaniem jakichkolwiek nowych sojuszy. Sprzeczne interesy Rosji i Autro-Węgier miały być godzone przez zastosowanie względów porządku wyŜszego.

- 22 X 1873 – do przymierza przystąpił Wilhelm I – było to sformalizowanie sojuszu trzech cesarzy. - 1875 – spłata kontrybucji wojennych FRA wobec GER. I powaŜny sprawdzian sojuszu trzech cesarzy – kwestia

francuska! Uchwalenie reformy armii. Zaniepokojenie GER rosnącą potęgą FRA. Pomysł wojny prewencyjnej wobec FRA (swoboda GER na zachodzie w zamian za swobodę GER na Bałkanach) w artykule „Czy wojna jest nieunikniona?” Tak naprawdę jednak Bismarck nie miał zamiaru atakować FRA, lecz tylko pokazać, Ŝe taka opcja jest moŜliwa. Jednak UK i RUS silnie przeciwstawiły się wojnie (nota MSZ UK Derby’ego do kanclerza RUS Gorczakowa z propozycją zawarcia antyniemieckiego porozumienia, co zapobiegłoby dominacji GER).

4. KWESTIA BAŁKA ŃSKA: - Postanowienia traktatu paryskiego nie były dla TUR korzystne, mimo Ŝe teoretycznie wyszła z wojny jako kraj

zwycięski. - II 1856 – reskrypt sułtana Abdula MedŜida o zrównaniu w prawach wszystkich mieszkańców TUR bez względu na religię,

w praktyce nieprzestrzegany, jak większość praw w TUR dotyczących chrześcijan. - 1859 – wybór na hospodara połączonych Mołdawii i Wołoszczyzny Aleksandra Cuzy. 1862 – połączenie obu

zgromadzeń i de facto państw (wbrew woli mocarstw). Cuzę, poniewaŜ przeprowadził reformę rolną niekorzystną dla obszarników i sprzeciwiał się ich władzy, obalono 22/23 II 66. Na nowego księcia wybrano Karola Hohenzollerna, który objął rządu jako Karol I i panował do 1914. W VII 66 uchwalono konstytucję dającą swobody obywatelskie. Karol I musiał uzyskać akceptację swojej władzy w Stambule.

- 1863 – początek rządów w GRE Jerzego I (do 1913), rządzącego po Ottonie I, księcia DEN, popieranego przez GB. W zamian za jego wybór ENG ofiarowała GRE Wyspy Jońskie.

- 1865 – załoŜenie tajnego stowarzyszenia ‘Nowi Osmanowie’, za cel mającego dokonanie zamachu stanu i przekształcenie TUR w monarchię konstytucyjną (tzw. ruch młodoturecki). DąŜenie do przekształcenia TUR w p. nowoŜytne i dzięki temu wyzwolenia się spod dominacji Zachodu.

- 1866 – wybuch powstania antytureckiego na Krecie, z GRE wysyłano ochotników, tylko interwencja p. eur. zapobiegła wojnie GRE-TUR.

- 1867 – Milan Obrenowicz pierwszy raz spróbował stworzyć (z Grecją i Rumunią) koalicję antyturecką. Ruch narodowy w Serbii wywierał duŜy wpływ na sytuację w Bośni i Hercegowinie, gdzie szczególnie niezadowolona była ludność chłopska. Natomiast w Bułgarii ruch narodowy opierał się głownie na kościele prawosławnym i grupkach inteligencji (Słowiański Komitet Dobroczynności w Moskwie i Odessie od 1858 wykształcił 500 bułgarskich duchownych). Pod koniec lat 60. zaczęły tam powstawać pod kierownictwem Wasyla Lewskiego narodowe komitety rewolucyjne. Ruchy narodowe w państwach bałkańskich popierała głownie Rosja (na dworze szczególnie Mikołaj Ignatwiew). Na dworze wiedeńskim cesarz skłaniał się ku opinii kół wojskowych, które widziały w Bałkanach dogodny kierunek ekspansji (cesarz przez cały maj 1875 wizytował garnizony w Dalmacji)

- Osią oporu wobec TUR na Bałkanach ksiąŜę serbski Milan Obrenowić (rządzący po zamordowaniu Michała Obrenovića w 1868 z regencją do 1872, rządy zakończył w 1889).

- 1869 – uchwalenie przez skupszczynę konstytucji w SER, inspirowane przez Jovana Ristića, regenta. - Antyturecka działalność Słowiańskiego Komitetu Dobroczynności z Odessy, kształcącego bułgarskich duchownych i

rewolucjonistów. - Dwie frakcje na dworze RUS – antyturecka (MSZ w Stambule gen. Mikołaj Ignatiew, umiarkowana MSZ

Aleksander Gorczakow). - 1873 – stracenie w BUL W. Lewskiego, organizatora ruchu narodowowyzwoleńczego. - V 75 – wizyta cesarza AUS w Dalmacji, kiedy zapewnił o poparciu delegację Katolików z Hercegowiny. - lipiec-sierpień 1875 – w Bośni i Hercegowinie wybuchły rewolty, bezpośrednią przyczyną narzucenie przez Turków

nowych podatków na chłopów w roku szczególnego nieurodzaju. - Powstanie przygotowywał teŜ Bułgarski Centralny Komitet Rewolucyjny, działający w Bukareszcie a kierowany

przez Christo Botewa. We wrześniu do Bułgarii przedostały się małe grupki bojowników, które próbowały podjąć walkę, dopiero w...

- XII 75 – AUS plan reform w BiH przygotowany przez Andrassego, poparty przez RUS i GER. - IV 76 – początek powstania antytureckiego w BUL. TUR odpowiedziała rzeziami ludności cywilnej dokonywanymi

przez bazibozuków (ochotnicze formacje). Zginęło 15 tys. ludzi. Rzezie wywołały oburzenie w UK i RUS (broszura antyturecka przywódcy opozycji, lorda Gladstone’a, IX.76). Mimo to rząd Benjamina Disrealiego kontynuował polityk ę sprzyjającą TUR.

- 22 V 76 – zamieszki w Stambule, sprowokowane przez młodoturków. Dymisja reakcyjnego gabinetu i powołanie rządu z udziałem Midhata Paszy.

- 29/30 V 76 – rewolucja pałacowa, zamiast Abdul Azisa, którego potem zamordowano, sułtanem zostaje Murad V, który okazuje się być chory psychicznie.

- 30 VI 76 – początek wojny TUR z Serbią i Czarnogórą. Państwa te zaŜądały oddania Bośni i Hercegowiny pod zarząd SiC. Mimo napływu ochotników i pomocy RUS państwa te przegrywały z silniejszym przeciwnikiem, jedynie ultimatum RUS w X 76 ocaliło je od totalnej klęski.

55

- 8 VII 76 – porozumienie trzech cesarzy z Reichstadt (Zakupy) w sprawie podziału stref wpływów na Bałkanach. - 31 VIII 76 – proklamowanie sułtanem Abduelhamida II. Poddawany silnym naciskom, aby opublikował konstytucję. - Jesień 76 – upadek wspieranego przez ochotników rosyjskich (gen. Michaił Czernajew) powstania antytureckiego w

SiC. 11 XI 76 – Aleksander II wystąpił z mową oddając chwałę rosyjskim ochotnikom poległym w Serbii i Czarnogórze. Powiedział, Ŝe jeśli porozumienie z Turcją nie zostanie osiągnięte, będzie zmuszony interweniować. Zaniepokojona Anglia zaczęła zabiegać o zbiorowe rozwiązanie kwestii tureckiej. Z jej inicjatywy zwołano konferencję mocarstw w Stambule. Abdulhamid II (sułtan) zrozumiał, Ŝe nie uniknie wprowadzenia reform Ŝądanych przez mocarstwa.

- 23 XII 76 – początek zwołanej z inicjatywy UK konferencji w Stambule. Sułtan Abduelhamid II celem spełnienia Ŝądań państw zachodnich, tego samego dnia ogłosił przygotowywaną juŜ od dawna przez Midhata Paszę konstytucję (gwarantującą równe prawa wszystkim obywatelom – wolność religii, prasy, zgromadzeń, równość wobec prawa, niezaleŜność sądownictwa - niezaleŜnie od religii, a więc spełniającą Ŝądania państw zachodnich. Religią państwową był islam, językiem urzędowym turecki. Dodatkowo konstytucja przewidywała powoływania przez sułtana ministrów odpowiedzialnych przed parlamentem, oraz dwuizbowy parlament – senat z senatorami mianowanymi doŜywotnio przez sułtana oraz Izbę niŜszą wybieraną z cenzusem). Jej autorem był Midhat Pasza (1822-83). Konferencja szybko została rozwiązana, jednak Abduelhamid, wierząc w poparcie UK, nie wprowadził reform w Ŝycie >> niezadowolenie RUS. Parlament Abduelhamid rozwiązał pod koniec 1877 i nie zwoływał do końca swych rządów, przez 30 lat. Wprowadził silny terror wewnętrzny przeciw opozycji wew. i mniejszościom narodowym, rosnący w miarę rosnących strat terytorialnych. Jednocześnie, wprowadził jednak ułatwienia dla kapitału zagr, co zaowocowało rozwojem gosp. kraju (koleje, przemysł).

- 15 I 77 – podpisanie tajnej konwencji AUS-RUS w Budapeszcie, gwarantującej neutralność AUS w razie wojny RUS-TUR (w zamian po wojnie miała otrzymać Bośnię). Obawiano się, Ŝe AUS moŜe łatwo odciąć wojska ros. na wysokości RUM w pobliŜu granicy z Siedmiogrodem.

- 28 II 77 – podpisanie traktatu pokojowego SiC-TUR (status quo ante bellum), jednak SiC po wybuchu wojny RUS-TUR szybko przyłączyły się do walki po stronie RUS.

- 9 IV 77 – odrzucenie przez TUR protokołu londyńskiego (z 31.III.77), Ŝądającego wprowadzenia w Ŝycie ogłaszanych w konstytucji reform. Korzystna międzynarodowa sytuacja RUS.

- 16 IV 77 – podpisanie w Bukareszcie konwencji wojskowej RUM-RUS (po raz pierwszy traktat z RUM jak z niepodległym państwem ), gwarantującej wojskom RUS prawo przemarszu przez RUM. RUM aktywnie wspierała RUS w wojnie z TUR.

- 24 IV 77 – początek wojny RUS-TUR (na dwóch frontach – kaukaskim i bułgarskim). Na kaukaskim – sprzyjająca postawa Ormian, oblęŜenie twierdzy Kars. Na Bałkanach – przemarsz wojsk rosyjskich przez RUM do BUL, zatrzymanie wojsk ros. na przełęczy Szipka i przy twierdzy Plewen.

- 10 XII 77 – zdobycie Plewny po 5-miesięcznym oblęŜeniu. - 20 I 78 – zdobycie Adrianopola. - 31 I 78 – podpisanie rozejmu w Adrianopolu w związku z pojawieniem się na Morzu Marmara floty UK i naciskach ze

strony AUS i UK. UK skompromitowała się jednak jeśli chodzi o flotę, bowiem kilkakrotnie zmieniała decyzję o jej uŜyciu w zaleŜności od wypowiedzi Rosjan i zgody sułtana na wpłynięcie do Bosforu.

- 3 III 78 – podpisanie traktatu RUS-TUR w San Stefano (Yesilkoy). Wielki sukces RUS – utworzenie Wielkiej Bułgarii, formalnie zaleŜnej od TUR, w praktyce od RUS. Poszerzenie granic SiC, przyłączenie do RUS Karsu i części Besarabii. Niezgoda pozostałych mocarstw na postanowienia traktatu (AUS nie mogła się zgodzić na dominację RUS na Bałkanach, a UK na jej kontrolę nad cieśninami (na to pierwsze zresztą teŜ).

- IV 78 – memorandum MSZ UK Lorda Salsbury w sprawie niemoŜliwości akceptacji przez UK traktatu z San Stefano. - Andrassy sugerował zwołanie do Wiednia międzynarodowej konferencji. RUS ostatecznie zgodziła się na konferencję w

neutralnym w konflikcie państwie – w Berlinie. - AUS zabiegała o Ŝyczliwość GER i UK, dlatego zdecydowała się zrezygnować z przeprowadzenia plebiscytu w

Szlezwiku (uzgodnionego w traktacie pokojowym z 1866 r.), co uzgodniono w tajnej konwencji z 13.IV.78 - 4 VI 78 – konwencja w sprawie przymierza obronnego UK-TUR oraz okupacji Cypru. Przymierze było w mocy o ile RUS

zagarnie twierdze kaukaskie wymienione w San Stefano lub jakiekolwiek terytorium azjatyckie TUR. Wówczas UK obiecywała pomoc zbrojną TUR oraz miała okupować Cypr. Porozumienie było wyrazem perfidii UK, jako Ŝe w chwili jego zawarcia Anglicy zgodzili się na utratę twierdz kaukaskich na rzecz RUS. Bez przeszkód wprowadzili więc okupację Cypru (było to bardzo waŜne strategicznie miejsce na Morzu Śródziemnym).

- 13 VI 78 – początek obrad kongresu w Berlinie (RUS,GER,AUS,FRA,UK, ITA, TUR). - 13 VII 78 – podpisanie traktatu końcowego. Właściwie juŜ jednak wcześniej uregulowano większość spornych kwestii

w tajnych porozumieniach, w tym AUS-UK oraz AUS-RUS z 30 V. Zrezygnowano z pomysłu Wielkiej Bułgarii – utworzono jedynie autonomiczne, zaleŜne od TUR państewko, z księciem wybieranym przez ludność, które musiało płacić TUR haracz (co wkurzało Bułgarów) oraz autonomiczną prowincję Rumelia Wschodnia, podległą bezpośrednio sułtanowi (obecność generał-gubernatora). Uznano niepodległość SiC (lecz nie poszerzono ich granic). RUM dostała DobrudŜę, ale utraciła na rzecz RUS część Besarabii. Potwierdzono wolność Ŝeglugi na Dunaju i zapowiedziano jego demilitaryzację (poniŜej śelaznych Wrót). AUS otrzymała Bośnię i Hercegowinę (wielki sukces AUS), a RUS traciła zyskane wcześniej miasto Bajazet, lecz utrzymywała Ardahan, Kars i Batumi.

- Do Berlina przybył patriarcha Ormian, Vardzabedian Nerses, który doprowadził do podpisania art. 61 traktatu, zapowiadającego reformy w prowincjach ormiańskich, zagwarantowanie w RUS wolności religijnej oraz zapewnienie Ormianom ‘bezpieczeństwa ze strony Czerkiesów i Kurdów’. Naturalnie, postanowień tych TUR szybko przestała przestrzegać.

56

- Ogólnie, AUS uzyskała znaczną przewagę w zach. Bałkanach, uzyskując Bośnię. Zburzyło to równowagę w subregionie i doprowadziło do konfliktów w przyszłości. Zyskała teŜ UK (Cypr). W opinii publ. ros. RUS zyskała za mało i została poszkodowana. Winę za to, niesłusznie, zrzucono na Bismarcka, który na kongresie postępowa neutralnie. II sprawdzian dla sojuszu 3 cesarzy – kwestia bałkańska!

5. Powstanie trójprzymierza: - Realpolitik – polityka zagraniczna oparta na kalkulacji siły i narodowych interesów – spowodowała, Ŝe GER wpadły w

zastawiona przez siebie pułapkę. - Nowy układ sił w EUR – do zjednoczenia GER obrzeŜa naciskały na centrum, po zjednoczeniu to centrum (GER)

naciska na obrzeŜa. Upadła polityka Richelieu, aby GER były nic nie znaczącą razem, gromadą skłóconych państewek. - Dominujące w EUR wrogości – GER-FRA oraz AUS-RUS. Kluczem do pokoju stosunki GER-RUS. - Wynikające z czystego nacjonalizmu i dąŜenia do potęgi pragnienie ekspansji AUS-HUN na Bałkanach. Mimo

sprzeczności, GER były zainteresowane utrzymaniem AUS-HUN jako jedynego sojusznika centralnego, w centrum EUR. - Cechy RUS – otwartość granic (uzasadnione teologiczne dąŜenie do ekspansji, ekspansja jako zapewnianie sobie poczucia

bezpieczeństwa >> konieczność stworzenia mitu zew. zagroŜenia), połączenie władzy duchownej i świeckiej, przekonanie o byciu kontynuatorką Bizancjum, dąŜenie do bardziej duchowego niŜ realnego wyzwolenie Słowian (rodzaj misji mesjanistycznej).

- Pod koniec XIX w, w wyniku zaniku ogólnoeuropejskiego systemu wartości (konserwatyzm, św. Przymierze), w grze dyplomatycznej konfrontacja zastąpiła współpracę, brak było wspólnego celu dla większości państw.

- Polityka GB – splendid isolation w stosunku do spraw kontynentalnych (pozwolenie na zjednoczenie GER), aktywna obrona swych interesów kolonialnych (konflikty interesów z FRA i RUS).

- Zanik sojuszu trzech cesarzy w wyniku Kongresu Berlińskiego (sprzeczność interesów). - RUS zarzucała Bismarckowi brak neutralności w czasie kongresu, Bismarck sam sobie nie miał nic do zarzucenia. - VIII 1879 – memoriał charge d’affairs RUS w Berlinie, oskarŜający delegatów GER w komisjach realizujących

postanowienia kongresu o wrogie RUS stanowisko. - 31 VIII 1879 – memoriał Bismarcka dla Wilhelma I mający przekonać go do sojuszu z Austro-Węgrami. Bismarck

wciąŜ bał się utworzenia koalicji Francji, Austro-Węgier i Danii. - Pogorszenie się stosunków gospodarczych (cła na zboŜe RUS i zakaz importu bydła). - 3-4 IX 79 – spotkanie Wilhelma I z Aleksandrem II w Aleksandrowie Kujawskim – zakończone bez rezultatu.

Bismarck straszył cesarza, Ŝe jeśli AUS nie zawrze traktatu z GER, zawrze go z GB. - 7 X 1879 – został podpisany traktat sojuszniczy i zawiązano Dwuprzymierze. Sojusz miał charakter obronny na

wypadek agresji rosyjskiej – pomoc drugiego państwa wszystkimi siłami wojskowymi, nie zawieranie pokoju separatystycznego. W przypadku agresji ze strony innego kraju, druga strona miała zachować co najmniej Ŝyczliwą neutralność. Traktat miał być waŜny 5 lat z moŜliwością przedłuŜenia. Poinformowano o nim cara. Bismarck wiąŜ miał jednak nadzieję na odnowienie sojuszu trzech cesarzy. UwaŜał, ze Rosja nie ma innego wyjścia.

- XII 1879 – rokowania Niemiec i Rosji (potem przyłączyły się Austro-Węgry). Austro-Węgry chciały podziału stref wpływów na Bałkanach, a Rosja utworzenia federacji państw bałkańskich pod opieką mocarstw. W końcu potwierdzono tylko status quo ante.

- 18 VI 1881 – II SOJUSZ TRZECH CESARZY - układ trójstronny Niemiec, Austro-Węgier i Rosji w Berlinie. Art. 1 – neutralność sygnatariuszy w wypadku wojny któregoś z nich z innym mocarstwem (korzyść dla Niemiec), art. 2 - unikanie sporów na Bałkanach i respektowanie pozycji Austro-W ęgier (korzyść dla Austro-Węgier), art. 3 – zamknięcie cieśnin czarnomorskich dla statków państw obcych (korzyść dla Rosji).

- 27 III 1884 – przedłuŜenie traktatu o 3 lata. - 18 VI 87 – traktat reasekuracyjny GER-RUS neutralność na wypadek wojny któregoś z państw). W praktyce

przymierze było nieŜyciowe, w związku z coraz silniejszymi więzami polit-gosp. AUS-GER i poparciu GER dla polityki AUS na Bałkanach.

- 20.5.1882 (w Wiedniu) – TRÓJPRZYMIERZE - rozszerzenie Dwuprzymierza przez zawarcie traktatu z Włochami – przyczyny: • napięcie na linii Francja-Włochy pod koniec procesu zjednoczenia, Francuzi w Rzymie, walka z Garibaldim; Włosi

chcieli zrekompensować sobie słabą sytuację gospodarczą umocnieniem pozycji w basenie morze Śródziemnego. • 1878 – wizyty Wiktora Emanuela II w Wiedniu i Berlinie, rewizyty w roku następnym. • 1881 – Francja opanowała Tunezję

W akcie Trójprzymierza sygnatariusze stwierdzali, Ŝe chcą zwiększyć gwarancje powszechnego pokoju oraz utrwalić ład monarchiczny (ideologiczny wstęp, rzadkość w tamtym okresie juŜ). Art. 1 – niepodejmowanie Ŝadnych zobowiązań zwróconych przeciw któremuś z sygnatariuszy. Art. 2 - sojusz ma charakter obronny – pomoc dla Włoch w razie agresji francuskiej, takŜe dla Niemiec, jeśli agresja byłaby niesprowokowana. Art. 3 – jeśli któreś z państw byłoby w stanie wojny z dwoma innymi państwami, sygnatariusze są zobowiązani do udzielenia pomocy. W razie wojny z tylko jednym państwem istnieje obowiązek tylko Ŝyczliwej neutralności. Traktat miał obowiązywać 5 lat, przedłuŜano go czterokrotnie. - 30 X 83 – układ obu państw centralnych z RUM (dla RUM – Karola I Hohenzollerna - mimo wszystko groźniejszym

przeciwnikiem była RUS niŜ AUS). AUS zaś pozyskiwała nowego sojusznika przeciw RUS na Bałkanach.

57

- 12 XII 87 – szczyt polityki bismarckowskiej (związanie sojuszami z GER większości państw EUR) – układ AUS-ITA-UK o zachowaniu statusu quo w rejonie śródziemnomorskim.

- 20 III 90 – zdymisjonowanie Bismarcka. EWOLUCJA TRÓJPRZYMIERZA: - Odnawiane w latach: 1887, 1891, 1902, 1912 - Jednak ITA po poraŜce w Etiopii zrozumiały, Ŝe powinny szukać sprzymierzeńców gdzie indziej (jeśli chcieli rozwijać się

w Afryce północnej, to musieli porozumieć się z GB). W zamian za poparcie protektoratu FRA nad TUN i MAR otrzymały wsparcie w interwencji w Trypolitanii i Cyrenajce.

- Dodatkowo zakończono wojnę celną (XI 1898) - Wiktor Emanuel III traktował dobre kontakty z FRA jako ochronę przed zbytnią zaleŜnością od GER i AUT - Rozmowy podczas wizyt we FRA – 1904-05 o zachowaniu neutralności ITA w razie wojny FRA z GER. - Ścieranie się ITA z AUT – kwestia Istrii i Tyrolu, kwestia bałkańska – dlatego zbliŜenie ITA z RUS - 24 X 1909 – tajny układ w Racconigi

- dąŜenie do utrzymywania status quo na Bałkanach - ITA wspierają RUS w kwestii cieśnin - RUS wspiera ITA w kwestii Trypolitanii

- Dlatego zabiegały o ITA równieŜ GER i AUT - 5 XII 1912 – odnowienie Trójprzymierza � zakaz zawierania sojuszy przeciwko sobie, status quo na wschodzie – jeśli

zmiany to po wcześniejszych uzgodnieniach - 3 VIII 1914 – ITA ogłaszają neutralność – bo nie było konsultacji przed wypowiedzeniem wojny SiC przez AUT - 26 IV 1915 – układ ITA z RUS, FRA i UK w Londynie. Jeśli wygrają, to ITA otrzymają Tyrol, Istrię i Trentino - 3 V 1915 – ITA zrywają traktat o Trójprzymierzu - 24 V 1915 – ITA przystępują do wojny przeciwko państwom centralnym 6. Trójporozumienie (Ententa) :

Jaka była sytuacja? - Spory RUS-UK. UK uwaŜała RUS za swojego najgroźniejszego przeciwnika, jeśli chodzi o realizację celów kolonialnych

(zaciskanie się kleszczy RUS w Konstantynopolu i na drodze do Indii w Azji Środkowej). Ambasadorowie RUS zapewniali UK Ŝe RUS nie ma ambicji zdobywania niczego w Azji Środkowej, a tymczasem ekspansja trwała.

- Narastanie poczucia osamotnienia FRA w EUR, konflikt z UK na tle polityki kolonialnej. Zbrojenia w koloniach wywołują niepokój o bezpieczeństwo na kontynencie. Wspólne interesy gosp. z RUS.

- Nieprolongowanie sojuszu trzech cesarzy w 1887 ani traktatu reasekuracyjnego w 1890. Podobnie poczucie osamotnienia w RUS – świadomość, Ŝe 3-przymierze działa w porozumieniu z UK.

Układ ROS-FRA: Sojusz trzech cesarzy nie został w 1887 roku prolongowany. Rosja czuje się osamotniona w Europie bowiem posiada jedynie związek z Niemcami przez traktat reasekuracyjny – do 1890 roku. W 1891 roku odnowiono 3-przymierze, a Rosja czuła się zaniepokojona sojuszem Niem-Austro-Węgier- Włoch i do tego jeszcze związanych przez traktat śródziemnomorski z Anglią. Dlatego tez decyduje się ona na nawiązania Ŝywej współpracy z Francją. - VIII 1891- Wizyta floty francuskiej w Kronsztadzie, umowa o współdziałaniu polityczno- wojskowym - VIII 1891 – wymiana listów pomiędzy FRA a RUS (MSZ Giers – MSZ Ribot). Zawarcie układu wstępnego z RUS w

dwóch punktach – porozumiewania się w kaŜdej sprawie będącej zagroŜeniem dla pokoju oraz gdyby którejś ze stron groziła napaść (oraz podjęcie ew. wspólnych działań). RUS nie chciała podejmować jeszcze konkretnych zobowiązań militarnych.

- 17 VIII 1892 – uzgodnienie przez Raula-Francoisa Boisdeffra z gen. Nikołajem Oburczewem projektu konwencji wojskowej. Zatwierdzona przez RUS dopiero po 16 mies.

- Wojna celna RUS-GER � pogorszenie wzajemnych stosunków. X 93 – rewizyta eskadry okrętów RUS w Tulonie. - 4 I 94 – ostateczne uznanie konwencji. Wspólna obrona w przypadku ataku GER lub ITA w porozumieniu z GER (FRA

– 1300 tys. Ŝołnierzy, RUS – 700-800 tys.), wspólna mobilizacja na wypadek wspólnej mobilizacji 3-przymierza. Gwarancja tajności konwencji i nie zawierania separatystycznego pokoju. Jeśli Francja zostanie zaatakowana przez GER lub ITA – RUS zaatakuje GER.

- lata 90. – sformułowanie przez cesarza Wilhelma II Weltpolitik naraŜa GER na konflikt z UK. - Mimo podpisania konwencji, zarówno FRA, jak i RUS nie mieszały się energicznie w działania partnera. Początkowo

wspólnie antagonizował je konflikt raczej z UK, nie z GER (np. incydent w Faszodzie w 1898, skąd FRA uciekli wskutek groźby UK).

Układ UK-FRA: - UK ze względu na słabość własnych sił lądowych początkowo opowiadała się za sojuszem z GER (1890 – transakcja

Zanzibar za Helgoland, 1895 – propozycja UK dokonania wspólnego podziału TUR, 1898 – u. w sprawie przyszłego wspólnego podziału kolonii POR, 1900 – uzgodnienie wspólnego stanowiska w sprawie powstania bokserów). Za

58

porzuceniem ‘wspaniałego odosobnienia’ opowiadał się Minister ds. kolonii Joseph Chamberlain. Stosunki UK-FRA zaognione przez incydent w Faszodzie.

- 1901 – ostatnia próba porozumienia UK-GER. Wilhelm II, początkowo jej przychylny, odrzucił ją jednak pod wpływem rad kanclerza Bernharda von Bulowa i Friedricha von Holsteina, zwolenników tezy, Ŝe UK chyli się ku upadkowi (jak Kartagina).

Znaczny wzrost potęgi gosp. i morskiej GER budzi niepokój UK. Przyczyny: NiemoŜność ułoŜenie poprawnych stosunków miedzy GER a ANG, z powodu niemieckich zbrojeń morskich i niemieckiej agresywnej polityki kolonialnej. FRA uwaŜa, Ŝe Rosja nie jest w stanie zagwarantować jej bezpieczeństwa w obliczu trójprzymierza. UK obawia się niemieckiej konkurencji gospodarczej, i penetracji przez nią bliskiego wschodu ( kolej Bagdadzka ) - MSZ FRA Theophilie Delcasse występuje w 1902 z inicjatywą negocjacji. Zaniepokojenie FRA tym, Ŝe RUS nie moŜe

być skutecznym sojusznikiem z powodu zaangaŜowania na Dalekim Wschodzie. - V 1903 – wizyta w ParyŜu króla Edwarda VII , po niedługim czasie rewizyta Francuzów. Rozpoczęcie negocjacji,

przyspieszonych wojną RUS-JAP. - 8 IV 1904 – osiągnięcie Entente Cordiale. Główne punkty porozumienia dotyczyły uzgodnienia interesów kolonialnych: 1. FRA nie będzie utrudniać poczynań UK w Egipcie 2. FRA, jako mocarstwo graniczące z Marokiem, będzie strzec jego bezpieczeństwa 3. kwestie długu egipskiego , zasady wolności handlu w EGP i MAR 4. dla dobrego przepływu przez cieś. gibraltarską – zakaz jakichkolwiek fortyfikacji w MAR 5. uszanowanie interesów SPA w MAR 6. pomoc dyplomatyczna obu rządów przy wykonywaniu poleceń 7. TAJNE: gdyby sytuacja wymagała interwencji w MAR � północna część kraju do SPA, a w innych częściach swoboda

militarno – polityczna FRA Układ ROS-ANG: Do układu tego nie mogło dojść przez dłuŜszy czas w duŜej mierze na skutek rywalizacji kolonialnej mocarstw w Azji południowej i środkowej oraz na terytorium Chin . Wypada tu przypomnieć np. antyrosyjski sojusz ANG-JAP z 1905 roku . Dopiero po wycofaniu się Rosji po 1905 roku z aktywnej polityki w tym rejonie moŜna było pomyśleć o sojuszu, podziale stref wpływów w Azji ( Afganistan i południowa Persja dla Anglii a północna Persja dla Rosji). Anglia podpisała porozumienie z Rosją 31VIII 1907 roku. - Niewygodnie dla FRA skłócenie UK z RUS. Próby załagodzenia sporu. Kryzys marokański 1906 – wspólne poparcie

RUS i UK dla FRA. - DąŜenie GER do rozbicia sojuszu RUS-FRA, wyjścia z izolacji i stworzenia antybrytyjskiego sojuszu kontynentalnego

GER-FRA-RUS. Korespondencja Wilhelma II do Mikołaja II w sprawie sojuszu na przełomie 1904/05. - 24 VII 05 – spotkanie cesarzy GER i RUS na wyspie Bjorko i podpisanie traktatu sojuszniczego. Zapowiedź

wspólnych działań dla odparcia ew. agresji. Zobowiązanie Mikołaja II do powiadomienia FRA o traktacie i pozyskania jej jako sprzymierzeńca. W praktyce, traktat nigdy nie wszedł w Ŝycie – jego wprowadzenie wyperswadowała carowi jego dyplomacja – pr. Siergiej Witte, min. Lamsdorff.

- Punkty sporne UK-RUS. Podbicie przez RUS Azji Śr. (potencjalne zagroŜenie dla Indii), naciski na Iran i Afganistan, nieporozumienia w sprawie TUR, umacnianie pozycji RUS na Dalekim Wschodzie (opanowanie MandŜurii, wpływy w Korei), co powodowało takŜe niepokój JAP >> próby zawarcia sojuszu JAP-UK (od IV.01).

- 30 I 02 – zawarcie sojuszu UK-JAP. Współdziałanie obu p. w obronie interesów w Chinach i Korei. Neutralność w razie wojny któregoś z p. z jednym mocarstwem, w wypadku wojny z dwoma lub więcej – wzajemne udzielenie sobie pomocy zbrojnej.

- Zawarcie pokoju z Burami w 1902 umoŜliwia UK koncentrację na sprawie GER. - Pojednawcze sygnały z Londynu w 1903. UK chciała wykorzystać RUS w konflikcie z GER. - V 06 – MSZ RUS został Aleksander Izwolski, razem z ambasadorem RUS w Londynie, Aleksandrem

Beckendorffem, rzecznik porozumienia z UK. - 31 VIII 07 – zawarcie porozumienia UK-RUS (MSZ Izwolski – ambasador Arthur Nicolson). Dot. spraw kolonialnych.

Uzgodniono podział stref wpływów w Persji (RUS dostała najbogatszą, płn. część). RUS uznała Afganistan za strefę wpływów UK, ale UK obiecała nie zmieniać jego statusu polit. (nie przekształcać w kolonię). UK i RUS ogłosiły, Ŝe nie będą próbować podporządkować sobie Tybet, ale UK zachowa swoje uprawnienia dot. tego obszaru wynikające ze wcześniejszych umów z Chinami.

- Porozumienie wywołało wzrost nastrój antybrytyjskich w GER.

28. Subregionalne uwarunkowania równowagi europejskiej. Pozycje: Bułgarii, Rumunii, Serbii, Czarnogóry i Grecji w

stosunkach międzynarodowych. Wojny bałkańskie i ich konsekwencje: terytorialne, polityczne, etc. Idea jugosławiańska (jugoslawizm, panjugoslawizm)

• Zjednoczenie wszystkich Słowian Płd w jednym państwie • Występowała w kilku odmianach: serbska, chorwacka, a takŜe radykalna.

59

• Na tym tle narodziła się rywalizacja Chorwacji z Serbią o przywództwo na Bałkanach (katoliccy Chorwaci a prawosławni Serbowie to granica między cywilizacjami rzymską a bizantyjską)

Serbia

• Wielka Serbia to: nawiązanie do państwowości z czasów cara Stefana Duszana (IV w.). Obejmowała tereny: Serbii, Kosowa (serce kraju), Macedonii, Albanii

• Panowanie tureckie zaczęło się po przegranej bitwie na Kosowym Polu (1389) • 1804-13 – I powstanie antytureckie pod wodzą Jerzego Czarnego (KaradŜordŜe) • 1815 – II powstanie antytureckie pod wodzą Miłosza Obrenowicza

⇒ powstało autonomiczne Księstwo Serbskie pod zwierzchnictwem Sułtana i protekcją Rosji (traktat adrianopolski 1829; a od 1830 Miłosz O. dziedzicznym królem Serbii)

• potwierdzenie suwerenności: na mocy traktatu berlińskiego 1878 • jugoslwizm serbski ⇒⇒⇒⇒ inspiracja AJ Czartoryskim, który radził orientację na zachód (np. Francja), najwybitniejszy

polityk- Iija Garasanin, autor programu „Nacertanije” /Szkic/ ⇒ Serbia Piemontem Bałkan. • 1911 – stowarzyszenie wojskowe „Zjednoczenie albo Śmierć”, późniejsza „Czarna Ręka” (pod wodzą Dragutina

„Apisa” Dimitriejewicza) ⇒ walka rewolucyjna, obrona wszystkich Serbów, pomoc narodom walczącym o wolność Chorwacja

• w XII w podbita przez króla Kolomana I i wcielona do Węgier • 1805 – Napoleon odebrał te ziemie Habsburgom i stworzył w 1809 PROWINCJE ILIRIJSKIE • 1828 – Zagrzeb – powstaje Klub Iliryjski: jedność Słowian pod berłem Habsurgów • idea iliryzmu!⇒ Janko Draskovic idea Wielkiej Ilirii

(Słowenia+Chorw+Sławonia+Dalmacja+Bośnia+Herzeg+Serbia+Maced+Alban) • Partia Prawa (potem Czysta Partia Prawa) Ante Starcevica – program nacjonalistyczny

Bośnia • Ruch młodobośniacki ⇒ realizacja jugoslawizmu serbskiego • Terror indywidualny: nieudany zamach na cesarza Franciszka Józefa z okazji jego wizyty w Bośni w 1910 r.,

zabójstwo pary arcyksiąŜęcej w Sarajewie w 1914r. Bułgaria

� Antyturecko nastawiony Kościół prawosławny Rozwojem bałkańskiego ruchu narodowego zainteresowana była Rosja, widząc w tym osłabienie Turcji i wzmocnienie swej pozycji w tym regionie.

Kocioł Bałkański – krótkie przedstawienie aktorów

BUŁGARIA

� Bułgarski Centralny Komitet Rewolucyjny (Christo Botew) � 1876 – powstanie antytureckie – krwawo stłumione – opinia publiczna oburzona

GRECJA

� Jerzy I królem, powiększenie o W-py Jońskie (od WB) � Niepomyślna dla Turcji wojna z Rosją 1877/78 ⇒ Grecja otrzymuje Tesalię i cz. Epiru � 1896 – kolejne POWSTANIE NA KRECIE � 1897 – WOJNA GRECKO-TURECKA (Grecy ↓↓↓↓) ⇒ Grecja musi oddać cz. Tesalii, płacić odszkodowanie,

Kreta od 1898 r ma autonomię

SERBIA � Milan IV Obrenowicz � 1876 – związane ze sobą sojuszem Serbia i Czarnogóra wydały wojnę Turcji, domagając się zgody na administrację

serbską nad Bośnia i Herceg. Serbia zdecydowanie przegrała – ocaliło ją ultimatum rosyjskie ⇒ pokój w 1877 1875 – rewolucja antyturecka w Hercegowinie, potem w Bośni ⇒ przyczyną narzucenie przez Turków dodatkowych podatków + kryzys w rolnictwie 1875 - min Andrassy (A-W) opracował plan reform dla Turcji w BiH. Został on poparty przez Rosję i Niemcy. 1876 r zawarto porozumienie Rosja – AW w sprawie stref wpływów na Bałkanach na zamku w Reichstadt 1876 – konferencja mocarstw w Stambule w sprawie Turcji – Turcja zmieniła trzy krotnie władcę, co zaniepokoiło mocarstwa – ostatecznym władcą został ABDULHAMID II

60

15 styczna 1877 – Rosja podpisała tajną konwencję z AW (Budapeszt) ⇒ neutralność AW w wypadku wojny Rosji z Turcją, a dla AW ma być Bośnia i Herz. Turcja odrzuca tzw. Protokół londyński (o wprowadzeniu reform) ⇒ 24 kwietnia 1877 - wybucha wojna TURECKO-ROSYJSKA

� Toczy się na dwóch frontach: kaukaskim i europejskim � Przewaga Rosji, zajęcie Adrianopola � 31 stycznia 1878 – ROZEJM – flota brytyjska na Morzu Marmara – nie chce dopuścić do upadku

Turcji 3 marca 1878 – POKÓJ W SAN STEFANO –

� utworzenie Wlk Bułgarii pod protektoratem Rosji � Turcja musi uznać niepodległość Rumunii, Serbii i Czarnogóry � Do Rosji: cz. Beserabii, Kars, Batumi i Ardahan

Mocarstwa sprzeciwiły się takim ustaleniom – nie chciały wzmocnienia Rosji! Stad pojawił się pomysł konferencji. 4 czerwca 1878 – Stambuł – Konwencja w przedmiocie przymierza obronnego WB- TURCJA – wspólna obrona azjatyckich terytoriów przed Rosją + okupacja CYPRU przez WB 13 czerwca 1878 – KOGRES W BERLINIE – pod przewod. Bismarcka

ROS + NIEM + AW + FRA + WB + WŁO + TUR 13 lipca 1878 – podpisano traktat końcowy kongresu

� Utworzenie niewielkiego księstwa bułgarskiego pod protektoratem Turcji � Płd część Bułgarii – RUMELIA WSCH – autonomiczną prowincją pod władzą Turcji � Uznanie niepodległości SERBII i CZARNOGÓRY oraz RUMUNII � Cz. Rumunii – BESERABIA, którą ta miała na mocy traktatu paryskiego z 1856r, - została zwrócona

Rosji � Do Rumunii zaś – turecka DOBRUDśA � Potwierdzono wolność Ŝeglugi na Dunaju + utworzono Europejską Komisję Dunaju � A-W otrzymały prawo do okupowania i admin. Prowincjami Bośni i Herz. � Rosja zwraca Turcji Bajazet, ale zatrzymuje Ardahan, Kars i Batumi � Sprawa Ormian – zobowiązanie Turcji do przeprowadzenia reform i zagwarantowania bezpieczeństwa

Największe korzyści: A-W. WB – Cypr + niedopuszczenie by Turcja się rozpadła Rosja – przegrana, ale otrzymała pewne nabytki terytorialne, doprowadziła do osłabienia Turcji, umacniając swą sławę obrońcy ludów słowiańskich SERBIA

� Milan szukał protektora - padło na Wiedeń � 28 czerwca 1881 – tajny traktat SERBIA – A-W (min. poparcie dla Obrenowiczów w zamian za nie zawieranie

Ŝadnych traktatów godzacych w interesy AW) � 1882 – koronacja – MILAN I – Serbia pod protektoratem A-W � 1885 – król Milan niespodziewanie decyduje się na wojnę z Bułgarią, domagając się korekty granic � 1889 – abdykacja, nowym władcą ALEKSANDER OBRENOWICZ � 1903 – demonstracje antyrządowe, spisek i morderstwo pary królewskiej � 1903-21 – Skupsztina wybrała króla - PIOTR I KARAD śORDśEWICZ � 1906 – wojna celna autro-serbska („WOJNA ŚWIŃSKA”) – handel nierogacizną. Kapitał francuski i rosyjski

pomogły – Serbia wyszła z tego obronną ręką. BUŁGARIA

� po wojnie z Turcją – nastroje prorosyjskie � 1879 – parlament (Sobranje) wybrał ALEKSANDRA BATTENBERGA na księcia (siostrzeniec cesarzowej

rosyjskiej); kluczowe stanowiska zajmowali Rosjanie � 18 września 1885 – w Płowdiw wybuchło powstanie antytureckie - ogłoszenie połączenia obu Bułgarii (czyli

przyłaczenia Rumelii Wsch). � Aleksander stanął na czele armii, ale walczył nie z Turcją, a z SERBIĄ, która najechała wtedy na Bułgarię � 7 listopada 1885 – bitwa pod Śliwnicą – Serbowie pokonani � 1 lutego 1886 – Turcja zaakceptowała włączenie Rumelii Wsch do Bułgarii � 3 marca 1886 – POKÓJ SERBSKO-BUŁGARSKI w BUKARESZCIE (status quo ante bellum) � Aleksander został zmuszony do abdykacji � 1887 – na czele Bułgarii ksiąŜę FERDYNAND SACHSEN-COBURG (uznany dopiero w 1896 przez mocarstwa) � 1908 – zerwanie zaleŜności z Turcją, niepodległość, król FERDYNAND I

RUMUNIA

� władzę od 1866 sprawował KAROL I HOHENZOLLERN � wielu Rumunów mieszkało poza granicami swego królestwa (na terenie AW i Rosji) � 1883 – tajne przymierze z A-W

61

� bogactwo ropy naftowej – Rumunia stała się terenem rywalizacji kapitału francuskiego i niemieckiego TURCJA

� 1881 – FRA oderwała od niej TUNIS � grudzień 1881 – ustanowienie Zarządu Długu Publicznego Otomańskiego � 1882- Brytyjska okupacja EGIPTU � 1885 – do Bułgarii RUMELIA WSCH � 1894-96 - POWSTANIA ORMIAN – rzezie ormiańskie � 1897 – powstanie na KRECIE – ogłoszenie zjednoczenia wyspy z Król. Grecji

o 17 kwietnia 1897 – WOJNA GRECKO -TURECKA – Turcja zwycięŜyła o 4 grudnia 1897 – pokój w Stambule o 1899 – mocarstwa spowodowały, Ŝe Kreta nabyła autonomię. o 1908 – Kreta łączy się z Grecją

� narasta kryzys wewnętrzny i sprzeciw wobec autorytarnych rządów ABDULHAMIDA II , opozycja np. francuskie pismo „Młoda Turcja”

� brutalna walka z ruchem młodotureckim, aresztowania, prześladowania � Macedonia – 1906 – załoŜenie tajnego Osmańskiego Towarzystwa Wolności, która weszła w skład Partii Jedności i

Postępu � 1908 – bunt młodoturecki w Macedonii ⇒ triumf, przywrócenie konstytucji, na czele rządu Kaml Pasza, nastroje

probrytyjskie � 27 kwietnia 1909 – sułtan AII został zdetronizowany. Władzę przejęli przywódcy młodotureccy

1897 – porozumienie bałkańskie A-W i ROSJI 1903 – umowa z Murzsteg o wspólnym stanowisku w sprawie reform Macedonii 1907 – rywalizacja A-W – Rosja o kolej, o Bułgarię 1908 – spotkanie Edwarda VII i Mikołaja II w REWLU ⇒ uzgodnienie stanowisk w kwestii problemu macedońskiego Negocjacje między Rosją a A-W w sprawie aneksji Bośni i Herz przez te drugie. Gra polityczna, obliczona na słabość Rosji po przegranej z 1905 r. 22 marca 1909 – Rosja oficjalnie uznała ANEKSJĘ BOŚNI I HERZ przez A-W, potem uczyniła to Serbia Problem Macedonii (zamieszkiwanej przez Serbów, Bułgarów i Greków). Bułgaria wysuwała roszczenia do całego obszaru Macedonii, a do części równieŜ Serbia i Grecja. Pojawiła się idea sojuszu regionalnego.

� 13 marca 1912 r – sojusz SERBIA-BUŁGARIA przy wsparciu Rosji (podział stref w Macedonii + wzajemna pomoc w przypadku agresji) + tajny protokół w sprawie Turcji 12 maja 1912 – konwencja wojskowo o wypowiedzeniu Turcji wojny

� 29 maja 1912 – sojusz GRECKO-BUŁGARSKI przy wsparciu WB � sierpień 1912 – ustne porozumienie BUŁGARIA-CZARNOGÓRA

⇒ to system bilateralnych układów sojuszniczych tworzących LIGĘ BAŁKA ŃSKĄ kwiecień 1912 – wybuchło antytureckie powstanie w ALBANII I WOJNA BAŁKA ŃSKA

• 9 października 1912 - wojnę TURCJI wypowiedziała CZARNOGÓRA • 17 października – SERBIA, BUŁGARIA i GRECJA • szybkie zwycięstwo aliantów bałkańskich – zawieszenie broni • grudzień – konferencja w LONDYNIE

o ALBANIA ma uzyskać autonomię • W Turcji nowy rząd – wznowienie działań zbrojnych – kolejne klęski – rozejm w kwietniu 1913 • 30 maja 1913 – POKÓJ W LONDYNIE –

o potwierdzenie niepodległości ALBANII o do Grecji –cz. Macedonii, Kreta o do Serbii – cz. Macedonii o do Bułgarii – cz. Macedonii, Tracja (Wlk Bułgaria do Morza Egejskiego)

Taki pokój spowodował napięcie miedzy państwami – Grecja vs. Bułgaria (Grecja z Serbią zawarły tajny sojusz przeciwko Bułgarii) oraz pretensje Rumunii domagającej się za neutralność płd. DobrudŜy. Bułgaria była takŜe pod wpływem A-W i Niemiec, które chciały rozbicia Ligi Bałkańskiej. II WOJNA BAŁKA ŃSKA

• 30 czerwca 1913 – BUŁGARIA uderza na SERBIĘ i GRECJĘ. • Przeciwko Bułgarii wystąpiła teŜ RUMUNIA i TURCJA • Bułgaria została rozgromiona – Rosja zmusiła do rozejmu • 30 lipca– KONFERENCJA POKOJOWA W BUKARESZCIE

62

• 10 sierpnia 1913 – POKÓJ W BUKARESZCIE o do Serbii – cz. Macedonii o do Grecji – zach, Tracja o do Rumunii – płd DOBRUDŹA

• 29 września 1913 – POKÓJ W STAMBULE o do Turcji – wsch, Tracja z Adrianopolem

Liga Bałkańska została rozbita, a Bułgaria zbliŜyła się do A-W i Niemiec. 29. Reformy w Piemoncie lat 50. XIX w. I w Prusach lat 50. i 60 XIX w. jako element przygotowawczy procesu zjednoczenia

Włoch i Niemiec 1.Piemont i Cavour (Historia Włoch, Gierowski) - niepowodzenie ruchu Mazziniego ułatwiło wysunięcie się na czoło Piemontu jako głównego ośrodka Risorgimento - Królestwo Sardynii to jedyne państwo włoskie które nie cofnęło się z drogi liberalizacji i reform po Wiośnie Ludów z 1848 roku - król Piemontu Wiktor Emanuel II ( spokrewniony z Habsburgami w Austrii, mimo to uwaŜał Wiedeń za swojego głównego przeciwnika, dlatego przeciwstawiał się jego polityce włoskiej jak tylko mógł) a) działania Wiktora Emanuela II: - podtrzymuje Statut fundamentalny (wprowadzony przez jego ojca – Karola Alberta 8 lutego 1848 a promulgowany 4 marca tego roku; spełniał funkcje konstytucji; na jego załoŜeniach Balbo utworzył pierwszy rząd konstytucyjny => monarchia konstytucyjna) – z czasem staje się podstawą konstytucji zjednoczonych Włoch * znalazły się w nim: zapewnienie bezpieczeństwa osobistego, prawa własności, równości wszystkich wobec prawa, wolności prasy, odbywania zgromadzeń publicznych * parlament miał sprawować kontrolę nad podatkami * król utrzymywał władzę wykonawczą; działanie za radą odpowiedniego ministra *dwuizbowy parlament: Senat – izba wyŜsza, mianowana przez króla (członkowie rodziny królewskiej, ludzie powyŜej 40 lat, którzy pełnili jakiś urząd w kraju); wybory do izby niŜszej – co 5 lat, męŜczyźni (co za szowinizm!!!) powyŜej 25 lat, umiejący czytać i pisać, * wprowadzenie nowego prawa wymagało zgody parlamentu i króla, * z członków parlamentu powoływano rade ministrów, na czele – pierwszy minister b) pierwszym ministrem – Massimo d’Azeglio: - krótka charakterystyka: szlachcic piemoncki, poglądy umiarkowane - głównym zadaniem było ograniczenie uprawnień Kościoła i kleru (niezmienione od 1814, przywrócone przez Wiktora Emanuela I) => reformy: * prawa Siccardiego (minister sprawiedliwości) – zniesienie jurysdykcji kościelnej, likwidacja prawa azylu, zmniejszenie liczby świąt, ograniczenie moŜliwości uzyskania nowych dóbr przez Kościół => wywołały ostrą dyskusję, ale udało się je przeforsować w parlamencie – wyróŜnienie się Cavoura Camillo Banso di Cavour ( 1810 – 18610) – urodzony w Turynie, rodzina szlachecka, matce pochodzącej z rodziny Sellom zawdzięczał umiłowanie wolności i poczucie dumy narodowej, przeznaczony do słuŜby wojskowej rezygnuje z niej nie mogąc pogodzić jej ze swoją sympatią do rewolucji lipcowej, odbył liczne podróŜe po europie ( poznaje rolnictwo, gospodarkę), podziw dla angielskiego parlamentaryzmu i liberalnej ekonomii, powołany na stanowisko ministra handlu ( za swoje poglądy głoszone m.in. w gazecie i we własnej ksiąŜce) c) działalność Cavoura: - obniŜenie taryf celnych - układy handlowe z Francją, Belgią, Anglią - rozwój floty handlowej i wojennej - uzdrowienie budŜetu i spłacenie zobowiązań finansowych Sardynii wobec Austrii - ukończenie budowy linii kolejowej z Turynu do Genui - porozumienie miedzy lewicą, a prawicą – pierwsze w historii Italii – (conubio), grupa opowiadająca się za reformą => konflikt z d’Azeglio i czasowe ustąpienie z rządu – po powrocie w 1852 roku funkcja pierwszego ministra REFORMY:

• ograniczenie liczby klasztorów i zmniejszenie ilości dóbr znajdujących się w posiadaniu Kościoła – rozdział państwa od kościoła

• w 1854 roku miały zostać zniesione zakony nie zajmujące się szkolnictwem lub opieką; inne dobra kościelne obłoŜone podatkiem – bunt duchownych – „kryzys Calabiana’ – Rzym grozi ekskomuniką, biskup Casale godzi się na częściowy podatek, a Cavour chce podać się do dymisji, ogólny bajzel ale załagodzony i w 1855 obie izby parlamentu przyjęły uchwałę – zniesiona 331 klasztorów, pozostało 274

• przełom w przemyśle – mechanizacja produkcji tekstylnej, w mniejszym stopniu ale tez produkcji metalurgicznej • rozwój połączeń kolejowych – Piemont 850km a reszta państw włoskich razem 986km • powołanie z inicjatywy Cavoura Banku Narodowego w Turynie – zaląŜek Banku Włoch

63

• liczne wielkie prace publiczne: budowa kanału, systemu irygacyjnego dla wsi okręgu Novary i Vercelli, tunelu Freju, • pomimo zauwaŜaniu złej sytuacji chłopa i robotnika nie podejmuje Ŝadnych kroków ale odwołuje się do oświeconej

burŜuazji(mieli się nimi zająć), aby uchronić kraj przed napływem socjalizmu – organizacje zajmujące się połoŜeniem klas biedniejszych: stowarzyszenia wzajemnej pomocy od 8148roku, a w 1853 ich pierwszy zjazd

- polityka zewnętrzna Cavoura (niby nie w temacie ale krótkie streszczenie, w razie czego jakby padło takie pytanie) * główne zadanie – osłabienie Austrii (ataki dyplomatyczne, noty protestacyjne, ustawa w parlamencie o odszkodowaniu dla mieszkańców Lombardo-Wenecji za zabranie im majątku przez Austriaków) * wysłanie wojsk sardyńskich przeciw Austrii w wojnie krymskiej * dzięki temu mimo, Ŝe na konferencji w ParyŜu w spawa włoska nie wypłynęła bezpośrednio, zaczęto ją uwaŜać za sprawę międzynarodową, a przedstawiciel Francji zaatakował nawet reŜim papieski i neapolitański * Cavour nawiązał natomiast dobre kontakty z Napoleonem III, co utwierdziło go w przekonaniu o bardzo moŜliwej pomocy Francji w przypadku prób zjednoczenia Włoch Reformy w Prusach w latach 50. i 60. jako droga do zjednoczenia Główni ideolodzy zjednoczenia Niemiec pod egidą Prus: Otto von Bismarck (1862-1890), Wilhelm I (król w latach 1861-1888), Helmuth von Moltke Starszy (szef Sztabu Generalnego od 1858). 1. Próba odgórnego zjednoczenia Niemiec � Fryderyk Wilhelm IV tworzy związek 3-ech królów z Saksonią i Hanowerem w 1849 r. (1850 – konstytucja erfurcka), który rozpada się juŜ rok pózniej ze względu na powstanie konkurencyjnego związku na południu (Austria, Bawaria, Wirtembergia) w związku z czym Saksonia i Hanower opuszczają Prusy (ponadto car Mikołaj I oświadcza w Warszawie w 1850 r. Austrii i Prusom, Ŝe Ŝyczy sobie powrotu dawnego Związku Niemieckiego, przez co blokuje odgórne zjednoczenie Niemiec). 2. Reorganizacja armii – zwiększenie liczebności armii i unowocześnienie jej wyposaŜenia, 3-letnia słuŜba wojskowa, zniesienie Landwehry (armii o sporej niezaleŜności, m.in odbywającej samodzielne ćwiczenia). Reforma tkwi w miejscu, bo sejm pruski nie chce uchwalić zwiększonego budŜetu, król rozwiązuje sejm, do władzy dochodzi Bismarck (1862), który rządzi bez uchwalenia budŜetu („WaŜne sprawy załatwia się krwią i Ŝelazem, dlatego Prusy potrzebują silnej armii”) i zwalnia urzędników przeciwnych królowi, wprowadza cenzurę (1863), reforma armii idzie naprzód. 3. Utworzenie Związku Północnoniemieckiego (18 VIII 1866) w czasie wojny prusko-austriackiej - 22 państwa połoŜone w większości na północ od Menu, król pruski prezydentem, Bismarck kanclerzem, dwuizbowy parlament (Reichstag i Bundesrat) � wstęp do utworzenia Rzeszy 4. Zabiegi integracyjne w kwestii systemu monetarnego, systemu miar i wag, prawodawstwa karnego, swobody przenoszenia się do innych miejscowości.

30. Plany wojenne mocarstw europejskich przed wybuchem I wojny światowej oraz ich modyfikacje w trakcie trwania konfliktu.

Panowało powszechne przekonanie o konieczności jak najszybszego zmobilizowania własnych armii i zaatakowaniu przeciwnika. Wojna miała być ponadto krótkotrwała (co najwyŜej parę miesięcy). Plany strategiczne ciągle poddawano rewizji i uaktualniano. Skupienie na planowaniu zmniejszyło znaczenie dyplomacji prewencyjnej, co stało się w pewnym sesnie przyczyną wybuchu wojny. FRANCJA – plany przedwojenne:

a) koncepcja wojny obronnej (1874-75) – w obawie przed agresją ze strony Bismarcka; miała być prowadzona na terytorium Francji, przy wykorzystaniu linii twierdz przy granicy z Niemcami

b) plan XIV (zaproponowany przez gen. Bonnala; zatwierdzony w 1898): − główne siły francuskie miały przyjąć pierwszy impet natarcia niemieckiego wzdłuŜ granicy, a następnie przejść do

„offensive endiablée” („wściekłej ofensywy” – jak określiła to BB), która odcięłaby prawe skrzydło wojsk napastniczych (atakujących od strony Belgii)

− przewidywał równieŜ moŜliwość bezpośredniego ataku Niemiec na Francję

d) plan XVII (opracowany przez Josepha Joffre’a w 1913): − wojna będzie krótkotrwała − decydująca bitwa odbędzie się na terytorium Francji − koncentracja wojsk wzdłuŜ granicy z Niemcami i rozpoczęcie ataku w rejonie Alzacji i Lotaryngii − piorunująca inicjatywa – rozbicie niemieckiej armii na 2 części na północ od Metz i na południe od Nancy − w razie, gdyby Niemcy atakowali przez Belgię, planowano uderzenie przez Luksemburg (nie wierzono jednak, by Niemcy

zgromadzili dość sił, by przeprowadzić taką operację; wątpiono teŜ w moŜliwość naruszenia neutralności Belgii)

64

− charakter ogólnikowy – wojskowi chcieli pozostawić sobie swobodę reagowania na rozwój sytuacji FRANCJA – modyfikacje w czasie wojny:

a) plan Nivelle’a [patrz wspólne plany sztabów Ententy]

b) plan Pétaina (V 1917): − odwlekanie działań zaczepnych do 1918, gdy USA przyślą więcej Ŝołnierzy i czołgów ROSJA – plany przedwojenne:

a) wojna prowadzona na terenie Królestwa Polskiego (duŜe niezdecydowanie co do jej charakteru) − opcja defensywna – Rosja wycofuje się za linię Wisły i Sanu − opcja ofensywna – Rosja atakuje Prusy Wschodnie i naciera dalej na zachód Europy * 1892 – Francja naciska na Moskwę, by skonkretyzowała plan antyniemiecki

b) I plan Jurija Daniłowa (1909-1910) − wycofanie wojsk z Kongresówki − przyjęcie pozycji defensywnej wobec wojsk niemieckich i austro-węgierskich do czasu pełnej mobilizacji − skierowanie większości sił przeciw Niemcom

c) II plan Jurija Daniłowa (1912-1913) * bardziej ofensywny, stworzony pod naciskiem Francji − plan „A” (Austria): jeśli Niemcy najpierw zaatakują Francję

→ gros wojsk rosyjskich zaatakuje Austro-Węgry, zmierzając w stronę Serbii → 2 armie zablokują Prusy Wschodnie

− plan „G” (Germania): jeśli Niemcy najpierw zaatakują Rosję → Rosja wycofuje się za linię Bugu i dokonuje pełnej mobilizacji → atak na Prusy Wschodnie z zamiarem zajęcia Wielkopolski

ROSJA – modyfikacje w czasie wojny:

a) wg załoŜen planu „A” główny impet wojsk miał pójść na Austro-Węgry, ale nalegania francuskie sprawiły, Ŝe Rosjanie podjęli równieŜ uderzenie na Prusy Wschodnie

WIELKA BRYTANIA: − nie opracowała konkretnego planu − 1911 – UK zobowiązała się do wysłania korpusu ekspedycyjnego do Francji dla osłony jej lewej flanki − 1912 – flota UK zobowiązana do ochrony północnych wybrzeŜy Francji ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- W przeciwieństwie do Państw Centralnych Trójporozumienie potrafiło ze sobą współdziałać na poziomie sztabów wojskowych: ### XII 1915 – sztaby państw Ententy ustaliły na wspólnej naradzie zasadę jednoczesnego ataku na wszystkich frontach (miał się rozpocząć w VII 1916): # siły francusko-brytyjskie pod Sommą # ofensywa Brusiłowa na froncie wschodnim # Włosi pod Isonzo (wykrwawiały się biedactwa)

### plan Nivelle’a: # przeciwny strategii zuŜycia i ataków o celach ograniczonych Joffre'a (niewielkie korzyści, ogromne straty) # plan wielkiej, gwałtownej ofensywy na wiosnę 1917, którą podjąć mieli jednocześnie: ₪ Anglicy nad Sommą ₪ Francuzi nad rzeką Aisne ₪ Włosi pod Isonzo (nie widzieli w tym sensu) ₪ Rosjanie na froncie wschodnim (wyczerpani po ofensywie Brusiłowa, później przeprowadzili ofensywę Kiereńskiego, ale na małą skalę) ₪ Rumuni na froncie bałkańskim (swój udział w ofensywie uzaleŜnili od udziału Rosji) ₪ francuski korpus w Salonikach # skutki: nie przerwano frontu + ogromne straty ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- AUSTRO-WĘGRY – plany przedwojenne:

a) „Minimalkriegsfall R” (1881-1883) - uproszczony plan operacyjny przeciwko Rosji gen. Fridricha Becka: − stworzenie systemu twierdz w Galicji przed wtargnięciem do niej Rosjan − uderzenie armii Austro-Węgier z Galicji i Niemiec z Prus Wschodnich − współdziałanie obu armii tylko do momentu podbicia Królestwa Polskiego − wtedy Niemcy miały przerzucić swe siły do Francji, a Austro-Węgry nie posuwać się naprzód, ale zaŜądać od Rosji

zawieszenia broni i podpisania korzystnego pokoju − przewidywano, Ŝe główny impet wojsk rosyjskich pójdzie na armię niemiecką

65

b) „Kriegsfall R” (1893) – równieŜ gen. Fridricha Becka: − Austro-Węgry poniosą główny cięŜar walk z Rosją (zmiana spowodowana ochłodzeniem stosunków z Niemcami)

c) plan Conrada von Hötzendorfa (1908, 1913): − zakładał moŜliwość walki nawet na 3 frontach (Rosja, Serbia i ewentualnie Włochy) − ufność w siłę ofensywy, a nie potencjał obronny twierdz (co za optymizm!) − podział wojsk na 3 części:

→ rzut „A” (9 korpusów) - przeciwko Rosji do działań zaczepnych w Galicji → rzut „B” (4 korpusy) - odwód strategiczny → „Minimalna Grupa Bałkańska” (3 korpusy) – przeciwko Serbii i Czarnogórze

− wariant R (Rosja) – „A” + „B” z Niemcami przeciwko Rosji (powtórka z „Minimalkriegsfall R”); „MGB” przeciwko Serbii i Czarnogórze

− wariant B (Bałkany; jeśli nie ma zagroŜenia ze strony Rosji) - „MGB” + „B” działają na Bałkanach; „A” osłoną od Rosji oraz odwodem dla Bałkanów

AUSTRO-WĘGRY – modyfikacje w czasie wojny:

− realizowano wariant R, początkowo bez współdziałania z niemiecką armią, której większa część walczyła na Zachodzie − opieszała „Minimalna Grupa Bałkańska” nie atakowała Serbii (ze szkodą dla państw centralnych)

NIEMCY – plany przedwojenne:

a) Helmut von Moltke starszy – defensywa na froncie zachodnim, ofensywa na froncie wschodnim

b) plany Schlieffena: − 1898 – podobny do planu Helmuta von Moltke starszego − 1905:

– na froncie wschodnim początkowo walki obronne – w międzyczasie ofensywa głównymi siłami na froncie zachodnim *– gros sił wykonuje manewr okrąŜający od południa i zachodu ParyŜ (po pogwałceniu neutralności Belgii i Luksemburga) i atakuje francuskie tyły *– reszta sił miała za zadanie powstrzymać oczekiwaną ofensywę francuską na Alzację i Lotaryngię – zwycięstwo na froncie zachodnim przed pełną mobilizacją wojsk rosyjskich – przerzucenie wszyskich wojsk na front wschodni i walka z Rosją do opanowania terenów Królestwa Polskiego (wtedy Niemcy miały wymusić na Rosji podpisanie korzystnego pokoju)

c) Helmut von Moltke młodszy – w większym stopniu niŜ Schlieffen obawiał się silnego ataku francuskiego na Lotaryngię i Alzację, dlatego zakładał wydatne osłabienie prawego skrzydła

NIEMCY – modyfikacje w czasie wojny:

a) Moltke młodszy dokonał dalszych zmian w planie Schlieffena juŜ w czasie walk: − przerzucił 2 korpusy z prawego skrzydła frontu zachodniego do Prus Wschodnich w odpowiedzi na ofensywę rosyjską

rozpoczętą przed osiągnięciem pełnej mobilizacji − rozkazał, by nie oskrzydlać ParyŜa, ale zaatakować Francuzów nad rzeką Marną (klęska + dymisja)

b) Erich von Falkenhayn (koniec 1914): − defensywa na Zachodzie, silne uderzenie przeciw Rosji − wspólna ofensywa z Austriakami w Galicji Wschodniej + samodzielna ofensywa w Prusach Wschodnich

c) plan Falkenhayna na rok 1916 zawarty w Memoriale boŜonarodzeniowym (1915): − Rosja po ofensywie niemiecko-austriackiej jest słaba i nie podejmie gwałtowej ofensywy (memento Brusiłow!), z drugiej

strony nie ma sensu angaŜować się na froncie wschodnim, bo Rosjanie mogliby potraktować Niemców jak Wielką Armię Napoleona

− osłabienie UK poprzez ataki łodzi podwodnych na jej statki handlowo-aprowizacyjne oraz okręty wojenne − ofensywa na Francję (uderzenie na Verdun):

* sądzono, Ŝe Francuzi będą bronić tego miasta wszystkimi siłami * Joffre nie dał się wciągnąć w wyniszczającą walkę, bo planowano akcję pod Sommą

d) plan Hindenburga-Ludendorffa (VIII 1916 – po dymisji Falkenhayna): − czas działa na niekorzyść Niemiec: przewaga wojskowa Ententy będzie rosła − strategia wyniszczenia − złamanie UK i osłabienie blokady Niemiec poprzez wykorzystanie łodzi podwodnych

e) nieograniczona wojna podmorska (I 1917): − niemieckie łodzie podwodne atakują wszelkie okręty (w tym handlowe państw neutralnych) na wodach okalających UK,

FRA i ITA * przystąpienie USA do wojny i wprowadzenie przez nie wzmocnionego systemu konwojów uświadomiło Niemcom, Ŝe akcja łodzi podwodnych przynosi przeciwnikom duŜe straty, ale nie przyniesie ona rozstrzygnięcia wojny

66

f) mocne uderzenie na Zachód (1918): − zakończenie wojny przed przybyciem większych sił amerykańskich − nie liczono juŜ na zwycięstwo, ale na przełamanie frontu, zadanie dotkliwych strat FRA i UK, co miało przynieść upadek

ich bojowych rządów, co z kolei przyniosłoby kompromisowy pokój, w którym Niemcy zachowałyby wpływy w Europie Środkowo-Wschodniej i zdobyły wpływy na Bliskim Wschodzie

− 3 pierwsze ofensywy pozwoliły na wejście 60 km wgłąb frontu, ale czwarta ofensywa (II bitwa pod Marną) była ostatnią niemiecką w tej wojnie

WŁOCHY: a) Antonio Salandra – neutralność przychylna Państwom Centralnym albo wojna z Austrią po stronie Ententy − I wariant: nabytki kosztem Austrii po wojnie − II wariant: nabytki austriackie, w Albanii, Afryce, na Bliskim Wschodzie

* związywanie niemal połowy wojsk austriackich w Alpach i pod Isonzo (11 ofensyw!) nie przyniosło spełnienia obietnic terytorialnych Ententy względem Włochów (uwaŜano front włoski za drugorzędny teatr działań, który nie przyczynił się znacząco do zwycięstwa Koalicji)

32. Zmiany terytorialne USA I połowy XIX w.: warunki pokoju wersalskiego 1783r, porozumienie z San Ildefonso, tryb nabycia Florydy, konflikty graniczne z Meksykiem i ich rozwiązanie, kwestia Oregonu.

Krótko o wydarzeniach poprzedzających powstanie Stanów Zjednoczonych: ⇒ na skutek licznych zadraŜnień natury gospodarczej (m.in. nakładanie ceł na towary eksportowane z kolonii, monopol

Kompanii Wschodnioindyjskiej na dostawy herbaty do kolonii etc.) na linii kolonie amerykańskie – Wielka Brytania, doszło do „incydentu bostońskiego” – 16 XII 1773 koloniści zatopili herbatę na okrętach w porcie bostońskim,

⇒ 19 IV 1775 – pierwsze starcia z Anglikami, ⇒ V 1775 – zbiera się Kongres Kontynentalny, który 4 VII 1776 ogłasza Deklarację Niepodległości, ⇒ II 1778 – dochodzi do podpisania traktatu przymierza amerykańsko-francuskiego, będącego jednocześnie aktem uznania

niepodległości USA przez Francję, ⇒ 19 X 1781 – kapitulacja wojsk angielskich; 30 XI 1782 – wstępny układ pokojowy 3 IX 1783, traktat pokojowy w Pary Ŝu (podpisany przez Francję, Holandię i Hiszpanię)

Postanowienia, które dotyczyły USA: (bo było ich więcej, ale nie musimy ich wszystkich znać, chyba…) 1) W. Brytania uznała niezaleŜność USA na terytorium na wschód od rzeki Missisipi, na południe od Wielkich Jezior i na północ od 31. równoleŜnika 2) WB oddała USA terytorium wsch. Luizjany, otrzymane od Francji w 1763 3) Amerykanie zyskali swobodę połowu u brzegów Nowej Fundlandii oraz suszenia i preparowania ryb na niezamieszkanym wybrzeŜu Nowej Szkocji i Labradoru 4) kupcy brytyjscy mogli domagać się zwrotu swoich przedwojennych długów 5) Kongres miał zarekomendować stanom zwrot skonfiskowanej własności lojalistów 6) w Nowym Jorku stacjonować miało 30 tys. Ŝołnierzy ang. Stany załoŜycielskie: New Hampshire, Massachusetts, NY, Connecticut, Rhode Island, Pensylwania, New Jersey, Delaware, Maryland, Wirginia, Karolina Pn., Karolina Pd., Georgia 1) LUIZJANA

- 1300 tys. km2, posiadłość Hiszpanii, sięgała na wschód rzeki Missisipi, na zachód Gór Skalistych, na północ granicy Kanady brytyjskiej, a na południe Florydy

- od 1682 naleŜała do Francji, na mocy traktatu paryskiego z 10 II 1763 odstąpiona Hiszpanii - X 1795 Thomas Pinckney, wysłannik USA do Madrytu, zawarł traktat z Hiszpanią, na mocy którego USA uzyskały

zgodę na Ŝeglugę po Missisipi oraz prawo do składowania towarów w Nowym Orleanie, Hiszpania zgodziła się teŜ, by 31 równoleŜnik stanowił granicę Florydy oraz zobowiązała się do powstrzymywania indiańskich ataków na przygraniczne osiedla

Traktat z San Ildefonso 1 X 1800

Postanowienia: 1) Hiszpania zwraca Francji Luizjanę, w zamian Francja ma utworzyć dla księcia Parmy, bratanka króla

hiszpańskiego, królestwo Toskanii lub Etrurii z min.1 mln poddanych 2) Napoleon zobowiązuje się nie przekazywać prowincji państwu trzeciemu - Hiszpania kierowała się względami ekonomicznymi (zbyt wiele kosztowało ją utrzymywanie Luizjany), obawą przed

ekspansją USA oraz chęcią zapewnienia ochrony Teksasowi i Kalifornii - Francja liczyła na utworzenie z Luizjany zaplecza Ŝywnościowego i traktowała ją jako bazę do budowy przyszłego

imperium francuskiego

67

1800 - negocjatorzy USA zawierają z Napoleonem porozumienie - „Konwencja z 1800” , która likwiduje rozbieŜności miedzy krajami oraz uwalnia USA od przymierza z 1778 - misja Jamesa Monroe’a w ParyŜu, plany zakupu Nowego Orleanu i przyległości za 10mln USD, ewentualnie uzyskanie wieczystej gwarancji dostępu USA do Missisipi - Napoleon postanawia sprzedać całość prowincji kierowany: 1) niechęcią USA do sąsiedztwa z Francją, 1 X 1800 - układ z San Ildefonso 2) ostrzeŜeniem ze strony USA o moŜliwości zawarcia koalicji antynapoleońskiej z Anglią 3) klęską wojskowej ekspedycji francuskiej na Haiti, utrata wyspy 4) koniecznością zdobycia funduszy na wojnę w Europie 2 V 1803, układ w ParyŜu, Francja sprzedaje USA Luizjanę za 15 mln USD – zmiana układu sił, osłabienie wpływów Hiszpanii i Anglii w rejonie Nowego Orleanu.

- federaliści przeciwni zakupowi, próbowali wzniecić bunt Murzynów - niewolników na południu i namówić Anglię do zagarnięcia kraju nad rzeką Missisipi

- Senat aprobuje traktat 1819, kompromis Missouri – postanowiono, Ŝe na terytorium Luizjany niewolnictwo nie moŜe się rozciągać na północ od południka 36º30’ 2) FLORYDA

- zarówno Wschodnia jak i Zachodnia Floryda były waŜne ze względów strategicznych - w 1763 Hiszpania przekazała Florydę Anglii w zamian za okupowane przez nią Hawanę i Manilę - traktat wersalski z 1783 zwracał Hiszpanii prowincję - od zakupu Luizjany przez USA rywalizują one o Florydę z Anglią, Francją, Rosją i Hiszpanią

IV 1804, Madryt - Monroe i Charles Pinckney prowadzą negocjacje w sprawie zakupu Florydy Zachodniej do rzeki Perdido (zakończone niepowodzeniem)

⇒ prezydent Madison wykorzystał fakt obecności amerykańskich osadników w prowincji i wysłał tam agentów w celu podburzenia nastrojów

IX 1810, osadnicy amerykańscy zajęli Baton Rouge i ogłosili Florydę Zachodnią terytorium niepodległym ⇒ wkroczyły oddziały USA i zajęły terytorium do rzeki Pearl wbrew protestom Francji, Rosji i Anglii 15 I 1811 - Kongres przyjął rezolucję, mówiącą, Ŝe USA nie pozwolą, by Floryda dostała się w ręce państwa trzeciego IV 1813 - oddziały gen. Jamesa Wilkinsona zajęły pozostałą część Florydy Zach.

[kwestię Florydy poruszyła Hiszpania na Kongresie Wiedeńskim – bezskutecznie] 1818 - wojska gen. Andrew Jacksona w pogoni za Indianami z plemienia Seminolów wkroczyły i zajęły część Florydy Wschodniej ⇒ odrzucono protest Hiszpanii, argumentując, iŜ nie jest ona w stanie sprawnie zarządzać prowincją 22 II 1819, sekretarz stanu USA John Quincy Adams i poseł Hiszpanii Luis de Onis podpisali w Waszyngtonie porozumienie zwane Traktatem Florydy lub Traktatem transkontynentalnym Postanowienia: 1) Hiszpania przekazała USA terytorium Florydy 2) USA miały zapłacić 5 mln USD własnym obywatelom wysuwającym roszczenia wobec Hiszpanii 3) USA uznały granice pozostałych kolonii Hiszpanii w Ameryce Pn., a Hiszpania zaakceptowała Ŝądania USA dotyczące Oregonu do brzegów Pacyfiku 4) Floryda stała się terytorium USA (kompetencje stanu uzyskała w 1845) 3) KONFLIKTY GRANICZNE Z MEKSYKIEM – TEKSAS I SPÓŁK A Zgoda władz hiszpańskich spowodowała napływ osadników północnoamerykańskich na terytorium Teksasu - 1820 Moses Austin otrzymał koncesje na osiedlenie kolonistów - kaŜdemu przysługiwało 640 akrów ziemi (320 dla Ŝony,

100 na kaŜdego syna, 80 na kaŜdego niewolnika) - Cesarz Iturbide potwierdził uprawnienia syna Mosesa, Stephena 12 III 1823, natomiast Kongres meksykański zabronił

osadnictwa cudzoziemskiego w pasie 80 km do granicy i 40 od brzegu morskiego - X 1823, misja Amerykanina Anthony’ego Butlera, mająca na celu przekonanie Meksyku do sprzedaŜy Teksasu

(zakończona niepowodzeniem) - 1825, pierwsza próba buntu w Teksasie: Haden Edwards proklamuje powstanie Fredonian Republic, fiasko starań –

szybkie stłumienie rebelii - liczba kolonistów wzrastała (1830r - 10 tys. Amerykanów, 1835 - 30 tys.) - 15 IX 1829 prezydent Vicente Guerrero zniósł niewolnictwo w Meksyku, sprzeciw kolonistów, zakaz wszelkiej

imigracji z USA do Meksyku - 1 III 1836 - konwencja kolonistów pod wodzą Sama Houstona ogłosiła deklarację niepodległości Teksasu - 6 III 1836, bitwa pod Alamo, triumf wojsk Meksyku pod dowództwem prezydenta Santa Anny - 21 IV 1836, bitwa pod San Jacinto, Sam Houston zwycięŜa, uwięzienie Santa Anny

68

- III 1837, USA uznają Teksas za niepodległe państwo, jednak w 1838 Senat USA odrzuca prośbę o przyłączenie terytorium do Unii : za jest Południe i Zachód, przeciw Północ, obawiająca się wzmocnienia systemu niewolniczego i wpływów Poołudnia

- Francja i Wielka Brytania nawi ązują stosunki z Teksasem, w VIII 1842 przybywa z Anglii Charles Elliot w celu przeprowadzenia rozmów o ewentualnym sojuszu

- Meksyk deklaruje wolę uznania Teksasu pod warunkiem nie łączenia się tegoŜ z USA - I 1845 Izba Reprezentantów USA, a w II 1845 Senat zaaprobowały przyłączenie Teksasu do Unii - 1 III 1845 prezydent Tyler podpisuje rezolucję o przyjęciu Teksasu do Unii, pod warunkiem, Ŝe nie zostanie on

podzielony na więcej niŜ 4 stany oraz Ŝe zobowiąŜe się do spłaty swego długu publicznego - X 1845 Konwencja przedstawicieli Teksasu potwierdziła akt włączenia do USA

⇒ potępienie przez opinię międzynarodową… - problem z wytyczeniem granic Teksasu - rząd Meksyku uwaŜał, iŜ granica znajduje się na rzece Nueces, natomiast USA

Ŝądały granicy dalej na zachodzie, na rzece Rio Grande; argumentem przetargowym USA była obecność na spornym terytorium wojsk gen. Zachary’ego Taylora

IV 1845 misja „orientacyjna” Williama Parrota w Meksyku � prezydent Polk upowaŜnia Johna Slidella do negocjacji z Meksykiem: oferta przejęcia przez USA roszczeń obywateli amerykańskich wobec Meksyku w zamian za uznanie granicy na Rio Grande oraz 5 mln USD za Nowy Meksyk i 25 mln za Kalifornię � Meksyk nie podejmuje rozmów, Slidell wyjeŜdŜa - Lobby aneksjonistyczne w zachodnich stanach nakłania Polka do rozwiązań siłowych - w Teksasie i Kalifornii wzrasta liczba osadników amer., pojawia się pogłoska, iŜ Meksyk zamierza oddać Kalifornię

Anglikom w zamian za likwidację swego zadłuŜenia 9 V 1846, Polk przesłał do kongresu wniosek o wypowiedzenie wojny Meksyku pod pretekstem niespłacenia długu 8 mln pesos; tegoŜ dnia doszło do potyczki oddziału gen. Taylora z wojskiem meksykańskim i śmierci kilkunastu Amerykanów 11, 12 V 1846 obie Izby Kongresu wypowiedziały wojnę Meksyku - za wojną opowiedział się Zachód i Południowy-zachód, przeciw był Północny-wschód - liczna armia meksykańska (32 tys.) pod wodzą gen. Santa Anny była nieprzygotowana do działań, natomiast USA miały

większe rezerwy ludzkie, silniejsza gospodarkę, zdolniejszych generałów i kadrę oficerską i przewagę na morzu Działania wojenne USA

1) pogranicze z Teksasem i północny Meksyk – wojska gen. Zachary’ego Taylora, przechodzi on do defensywy, by zwolnić część sił dla wsparcia gen. Scotta; bitwa pod Buena Vista (II 1847) zakończona zwycięstwem USA 2) Nowy Meksyk i Kalifornia – siły regularne i prywatno-wojskowe (wyprawy filbustierskie), latem 1846 pułkownik S. Kearney wkroczył do Santa Fe i ogłosił aneksję Nowego Meksyku, a w maju wybuchła rewolta w Kalifornii i proklamowano niepodległość prowincji 3) terytorium Meksyku – siły gen. Winfielda Scotta, III 1847 zdobycie Veracruz i marsz ku stolicy Meksyku od wschodu

� podział opinii w USA wobec wojny, przeciwni politycy z północy i wigowie nazywają walki „awanturą pana Polka” i intrygą właścicieli niewolników z południa IV 1847 misja pokojowa w Meksyku Nicolasa Trista: 30 mln USD w zamian za granicę na Rio Grande, oddanie Kalifornii, Nowego Meksyku, półwyspu Dolnej Kalifornii oraz Przyznanie USA tranzytu przez Przesmyk Tehuantepec � Meksyk odrzuca propozycje, wojska Scotta w połowie września 1847 zajmują miasto Meksyk 2 II 1848 Guadalupe Hidalgo, traktat z Meksykiem podpisany przez Trista (mimo Ŝe go odwołali)

Postanowienia: 1) art. 5. nowa granica: do USA przeszły terytoria późniejszej Arizony, Nowego Meksyku, Nevady, Utah, Kalifornii, część Kolorado i Wyoming; potwierdzenie granicy Teksasu na Rio Grande (2 mln km2 z Teksasem) 2) USA miały zapłacić 15 mln USD i zaspokoić roszczenia swoich obywateli wobec Meksyku do sumy 3 250 tys. USD

� traktat ratyfikowano 10 V 1848 30 XII 1853 – traktat regulujący kwestie dotyczące kolejnych nabytków terytorialnych USA: pozostałej części stanów Arizona i Nowy Meksyk (Dolina Mesilla) zakupionych przez Jamesa Gadsena; traktat przyznawał teŜ Amerykanom prawo tranzytu przez Przesmyk Tehuantepec 4) OREGON Konwencja z 1818 mówiła o wspólnym korzystaniu przez WB i USA z terytorium Oregonu, później zapis ten przedłuŜono do roku 1846

⇒ 1844, podczas kampanii prezydenckiej Konwencja Partii Demokratycznej wysunęła projekt zakończenia wspólnej z Wielką Brytaną okupacji Oregonu i włączenia tegoŜ terytorium do USA, poparcie w południowych i zachodnich stanach

⇒ nowy prezydent James Knox Polk potwierdza hasła z kampanii, WB gotowa do obrony swej obecności w Oregonie ⇒ 1845 - bezskuteczne negocjacje WB-USA, Polk proponuje podział terytorium na dwie części wzdłuŜ 49

równoleŜnika ⇒ XII 1845 Polk zwrócił się do kongresu o upowaŜnienie do zniesienia traktatu z 1818 o wspólnej obecności z ANG w

Oregonie i rozciągnięcie amerykańskiego władztwa na cały Oregon oraz Teksas - powoływał się na doktrynę Monroe (o której w temacie 38.)

69

koncepcja „Manifest Destiny” John L. O’Sullivan, redaktor „Democratic Review”, 27 XII 1845 w swoim artykule uzasadniał, iŜ prawo USA do Oregonu leŜy w boskim przeznaczeniu do rozprzestrzeniania się i zajęcia całego kontynentu. Termin ten pojawił się juŜ w VII 1845 przy okazji kwestii Teksasu, a w I 1846 uŜył go kongresmen Robert C. Winthrop w stosunku do Oregonu. [To hasło, slogan uzasadniający legitymację USA do opanowania obszarów między Pacyfikiem i Atlantykiem, a nawet całej półkuli zach. („Pochód na Zachód”) uzasadniano wyŜszością cywilizacji protestanckiej. JednakŜe pojawiają się wśród historyków głosy, iŜ MD powstał raczej na potrzeby dalekowzrocznej polityki USA, przewidującej napływ emigrantów z Europy i mogące mu towarzyszyć problemy z ziemia.]

⇒ program „All Oregon” - granica wzdłuŜ równoleŜnika 54’40’; obejmował dzisiejsze stany Waszyngton, Oregon, Idaho, kanadyjską Kolumbi ę Brytyjsk ą; kampania prasowa pod hasłem „fifty-four, forty or fight)

⇒ Wielka Brytania postuluje, by na zachodzie linię graniczną stanowiła rzeka Kolumbia ⇒ IV 1846 Kongres upowaŜnił prezydenta do zerwania układu z WB, zobowiązując jednocześnie do poszukiwania

pokojowego rozwiązania problemu ⇒ propozycja wznowienia negocjacji ze strony USA, w VI 1846 brytyjski minister spraw zagranicznych lord Aberdeen

zaproponował nowy traktat w sprawie granicy wzdłuŜ 49 równoleŜnika, z pozostawieniem wyspy Vancouver po stronie brytyjskiej

⇒ 15 VI 1846 amerykański sekretarz stanu James Buchanan i brytyjski ambasador Richard Pakenham podpisali traktat Oregonu zgodnie z propozycją W. Brytanii

33. Ewolucja terytorialna USA po wojnie secesyjnej: Alaska, Wyspy Dziewicze, Hawaje, wyspy południowego Pacyfiku,

Filipiny, status Kuby.

Sytuacja wewnętrzna USA po wojnie secesyjnej

rozwój gospodarczy USA; południowe stany do tradycyjnie region rolniczy, a północ to przemysł (ten miał szczególnie dobre warunki do rozwoju- mnogość surowców, napływ siły roboczej). Rolnictwo i przemysł wzajemnie się napędzały. Istnienie rozwiniętego rolnictwa, niewątpliwie sprzyjało rozwojowi przemysłu. A rozwijający się przemysł i powstawanie nowych ośrodków miejskich wpływało na rozwój rolnictwa. Następowała charakterystyczna dla tego okresu konsolidacja przemysłu, bankowości. Następstwem tego było umacnianie się władzy federalnej- w Kongresie znajdowali się przede wszystkim kapitaliści bądź ludzie od nich uzaleŜnieni. BurŜuazji zaleŜało aby nie obudzić świadomości klasowej robotników, murzynów (gwarancja stabilności wewnętrznej). W takiej atmosferze następował rozwój i umacnianie się trustów i monopoli północno-amerykański oraz coraz większe naciski na ekspansję terytorialn ą.

Ideologiczne podstawy dla ekspansji terytorialnej (bazę dla nich stanowiły ostatnie orędzie G. Waszyngtona, w którym znalazły się tezy o odrębności Ameryki i Europy i doktryna Monroe)

27 XII 1845 John O’Sullivan formułuje doktrynę „Boskiego Przeznaczenia”, wcześniej odnoszoną takŜe do Teksasu. Tu ściśle powiązaną z problemem Oregonu.

(Pastusiak pisze, Ŝe) w 1885 historyk John Fiske opublikował „Manistest Przeznaczenia”, który poświęcony był wyŜszości

rasy anglosaskiej i instytucji anglosaskich. Dowodził on potrzeby dominacji Anglosasów na świecie. Jej początkiem było skolonizowanie USA przez tę rasę. „KaŜdy kraj na ziemi, który jeszcze nie ma starej cywilizacji powinien stać się anglosaski, językowo, religijnie i politycznie”.

Josian Strong pisał o szczególnej misji rasy anglosaskiej i o tym, Ŝe Bóg wybrał i przygotował rasę angielską do ostatecznej walki i rywalizacji między rasami

John Burgess- głosił wyŜszości rasy teutońskiej (Niemców i Anglosasów); przewyŜaszją oni innych pod kaŜdym względem i dlatego mają do spełnienia waŜną misję na świecie. Muszą one dlatego prowadzić politykę kolonialną.

Poglądy tych trzech panów zainspirowały (wg. Pastusiaka) młodego T. Roosevelta, który w poźniejszej polityce silnie nacechowany był przez poglądy Bergessa

(Michałek pisze o następujących pracach) : • Brooks Adams- zgadzał się z poglądami darwinistów społecznych, opowiadał się za

nieograniczoną ekspansją gospodarczą swego kraju. Tylko w ten sposób USA zdolne będą utrzymać dotychczasową pozycję międzynarodową oraz będzie w stanie uniknąć napięć społecznych, które będą się nasilać w miarę postępującego rozwoju gospodarczego (poglądy natury ekonomicznej)

• Frederic Turner - ogłosił o 1893 teorię pogranicza. Tłumaczył on dzieje amerykańskie jako proces nieustającego przesuwania się pogranicza ze wschodu na zachód. Doprowadziło to do powstania systemu prawnopolitycznego i wielu cech charakterystycznych tylko dla społeczeństwa amerykańskiego. Zanik pogranicza oznaczać będzie stopniową degradacją systemu społeczno- politycznego USA. Jednym wyjściem w obliczu zajęcia całego terytorium od wschodu do zachodu jest zastąpienie dotychczasowej ekspansji terytorialnej przez ekspansję zamorską.

70

(poglądy natury politycznej) • Josiah Strong (argumenty religijne) potrzeba ekspansji chrześcijaństwa realizowana przede

wszystkim przez USA. Kraj ten jest bowiem centrum chrześcijaństwa i kultury wyrosłej na jego podstawie. Misją dziejową USA powinna być kontynuacja polityki Europy czyli nawracanie niewiernych. Obszarem gdzie powinno się to realizować jest Azja jako największy kontynent zamieszkały przez najmniejszą liczbę ludności

• Doktryna „nowego boskiego przeznaczenia”- składały się na nią teorie rasowe kojarzone z darwinizmem społecznym- J. Fiske, James K. Homer, J. Burgessa- wspólnym przekonaniem była wyŜszość rasy anglosaskiej nad wszystkimi innymi oraz konieczność przejęcia przez Amerykanów władzy i dominacji na świecie

• Teoria nawalizmu- Alfred T. Mahan (argumenty strategiczne). Po analizie polityki imperiów kolonialnych dochodził do wniosku, Ŝe wszystkie wcześniejsze sukcesy w sferze polityki zagranicznej jak i kolonialnej mocarstwa osiągnęły dzięki przewadze na morzach. MoŜliwe było to nie tylko dzięki zasadniczemu rozrostowi floty i podnoszeniu jej technicznego poziomu, ale teŜ poniewaŜ dbały one o stworzenie baz morskich na całym świecieà dla dalszego rozwoju USA konieczne jest posiadanie licznych i umiejscowionych w róŜnych częściach świata baz morskich. Zwiększenie pozycji międzynarodowej i zarazem zwiększenie stabilności gospodarczej- rynki zbytu. Np. posiadanie Kuby i Hawajów zabezpieczy USA po dwóch stronach Pacyfiku.

Wszystkie wymienione teorie i poglądy wspierane były szeroko przez prezydentów przełomu XIX i XX wieku oraz senatorów posiadających wpływ na politykę zagaraniczą. Ścisłe związki biznesu i polityką sprawiały, Ŝe grupa osób zainteresowanych ekspansją terytorialną był nie tylko liczna, ale niezmiernie wpływowaà jest to przyczyną popularności idei ekspansji handlowej, politycznej i militarnej. ( Jest to pogląd przeciwstawny dla poglądu charakterystycznego dla niektórych historyków amerykańskich, którzy twierdzą, Ŝe był to „stan przejściowej, zbiorowej aberracji”) Alaska • Przejęcie Alaski odbyło się w sposób całkowicie pokojowy – Amerykanie chcieli kupić, Rosjanie chcieli sprzedać • Rosja administrowała Alaską przy pomocy Towarzystwa Rosyjsko-Amerykańskiego (wcałości naleŜało ono do

Rosjan) które na początku lat 60. XIX w. stanęło na progu bankructwa • Rosyjski rząd odmówił towarzystwu dotacji i postanowił Alaskę sprzedać • Poza tym po wojnie krymskiej Rosja zdawała sobie sprawę, Ŝe nie jest w stanie konkurować z Wielką Brytanią na

morzach i nie da rady powstrzymać Brytyjczyków, jeśli zechcą zająć Alaskę • Rosjanie obawiali się teŜ amerykańskiej kolonizacji i powtórzenia się scenariuszy z Teksasu i Oregonu – gdyby

potwierdziły się pogłoski o znalezieniu złota na Alasce (a w końcu się potwierdziły, ale juŜ po transakcji) nic nie byłoby w stanie powstrzymać amerykańskich osadników

• Rosjanie uznali, Ŝe lepiej sprzedać niŜ stracić za darmo • Pierwsza propozycja amerykańska w sprawie transakcji padła juŜ w 1860 r., na czas wojny secesyjnej sprawa

przycichła, wróciła w 1867 r. • Ze strony rosyjskiej negocjował ambasador w Waszyngtonie Eduard de Stoeckl, po amerykańskiej – sekretarz stanu

William Seward • 29 marca 1867 r. Stoeckl oznajmił, Ŝe Petersburg zgadza się na cenę, Seward zaproponował, Ŝeby nie zwlekać • 30 marca 1867 r. podpisano traktat – Amerykanie zapłacili za Alaskę 7,2 mln $ • Seward miał problem z opozycją wewnętrzną, Ŝe wydał tak duŜo pieniędzy „bezwartościowy lodowiec”, ale

argumentował, Ŝe: o Alaska ma strategiczne i handlowe połoŜenie w strefie Pacyfiku o Znacznie powiększył terytorium USA o Przez co upowszechni instytucje republikańskie na nowym obszarze o Wykluczył moŜliwość ekspansji angielskiej na tym obszarze o Ponadto: wyraził wdzięcznośćo dla Rosji za jej Ŝyczliwość dla Unii w czasie wojny secesyjnej i przez to umocnił przyjaźń między narodami

• Senat zaaprobował traktat 9 kwietnia 1867; Izba Reprezentantów długo się ociągała z przeznaczeniem odpowiednich funduszy i dopiero faktyczne przejęcie Alaski w październiku 1867 przekonało Izbę (decyzja 23 lipca 1868)

• zakup Alaski powiększył terytorium USA o 1/5 Wyspy Dziewicze (Saint Tomas. Saint John i Saint Croix) • NaleŜały one do Danii. • były dla USA atrakcyjne pod względem strategicznym (moŜliwość budowy baz morskich i kontroli ewentualnego

kanału między oceanicznego). Poza tym obawiano się Ŝe jeśli wysp tych nie zajmą USA to zrobią to inne mocarstwa europejskie

• I. 1866 propozycja zakupu wysp Saint Thomas i Saint John z archipelagu wysp Dziewiczych skierowana do rządu

71

Danii (sekretarz Stanu Sewerd i sekretarz marynarki wojennej Gideon Welles ) • Duńczycy zaproponowali ogromną sumę 20 mln dolarów! (ale potem stopniowo ją obniŜali) • 24 X 1867 podpisano w Kopenhadze, który przewidywał zrzeczenie się Danii praw do tych wysp za 7,5 mln$,

ale dopiero po wcześniejszym przeprowadzeniu plebiscytu wśród ludności wysp (w plebiscycie ludność poparła przyłączenie do USA)

• Procedura ratyfikacyjna w USA trwała, aŜ do III 1870- Kongres prowadził wtedy walkę z prezydentem Johnsonem i gotów był sparaliŜowac kaŜdą jego akcje. Ostatecznie Izba Reprezentantów nie uchwaliła pieniedzy na transakcje!

• USA weszły w posiadanie całych wysp Dziewiczych dopiero pól wieku później - za prezydentury Wilsona!!! • wtedy za wyspy zapłacono sumę trzykrotnie wy Ŝszą niŜ wynegocjowana przez Sewarda - tzn. 21 mln dolarów. Hawaje • Stały się one waŜnym tematem debaty ogólno-amerykańskiej, zaczęła wzrastać idea ekspansji na zachód (Chiny).

Początkiem dla niej stać się miały Hawaje. JuŜ w latach 50 zamierzano je skolonizować (1854 negocjacje traktatu w sprawie przyłączenia wysp do USA, nie został on podpisany ze względu na śmierć władcy Hawajów Kamehamehy III. Jego następca zdecydował się na podpisanie wyłacznie traktatu handlowego w 1865

• 1875 podpisano obustronny traktat handlowy, zakładający wymianę handlową wolną od ceł (chodziło przede wszystkim o wymianę trzciny cukrowej), a ponadto zawierał klauzulę, Ŝe Ŝądna część Hawajów nie zostanie przekazana państwom trzecim à Hawaje są faktycznym protektoratem amerykańskim. Miał on obowiązywać 7 lat .

• 1874- załoŜenie stacji węglowej USA na wyspie Tutuila • 1884 został przedłuŜony i dołączono do niego punkt o wyłącznym prawie USA do potru Pearl Harbor

(Dobrzycki pisze nie o przedłuŜeniu traktatu, lecz o nowym traktacie). • W tym okresie zwiększało się osadnictwo Amerykanów na Hawajach, zdominowali oni gospodarkę wyspy opartą na

uprawie i przetwarzaniu trzciny cukrowej. Amerykanie zaczęli teŜ zajmować coraz to waŜniejsze stanowiska w rządzie.

• 1891- Ugruntowana pozycja Amerykanów zachwiana została, gdy na tron weszła królowa Liliuokalani (1891) – próbowała ona ograniczyć władzę amerykańską i utrzymać suwerenność. 14 I 1893 rozwiązała legislatywę, powołała nowy rząd i proklamowała nową konstytucję (zniosła ona przywileje cudzoziemców),

• 17.I - bunt białych osadników ( otwarcie popierał go poseł USA na Hawajach John Stevens)i obalilenie królowej. • Jeszcze w I 1893 rząd Tymczasowy wystąpił do USA z propozycją aneksji. • 14 II 1893 podpisano układ o aneksji wysp. Nie został on jednak ratyfikowany przez Senat (Nastąpił regres w

polityce hawajskiej- zmiana posła amerykańskiego w tym państwie, wycofanie wojsk USA, podjęcie rozmów z rządem Tymczasowym na temat restauracji monarchii.)

• Nie chcąc oddać władzy, R.Tymczsowy ogłosił w 4 VII 1984 r powstanie republiki . Nowa konstytucja zawierała moŜliwość zawarcia w przyszłości unii handlowej i politycznej z USA. ( w tym okresie posiadanie Hawajów było o tyle istotne poniewaŜ, biorąc pod uwagę zwycięstwa Japonii nad Chinami w wojnie 1894-95 zagroŜenie do USA ze strony Japonii rosło).

• Zwycięstwo w 1896 republikanów wznowiło politykę wobec Hawajów. Rokowania zaczęły się po objęciu fotela prezydenta prze McKinley’a.

• 16 VI 1897 podpisano układ o aneksji, a ratyfikowano go 6 VII 1898. (USA bały się Ŝe wyspy mogą zostać zajęte przez NIemcy ) (opóźnienie spowodowane było zastrzeŜeniami Japonii co do pozycji mniejszości japońskiej na Hawajach)

• 1898- USA uzyskały wyspy Guam (arch. Mariany) od Hiszpanii Wyspy południowego Pacyfiku - w 28 VII11867 USA weszły w posiadanie Brooks Islands. Decyzję o ich aneksji podjęto w Departamencie Marynarki, na

prośbę firmy CHINA MAIL STEAMSHIP CP- który poszukiwał miejsca na bazę zaopatrzeniową w paliwo i Ŝywność. Wylądował na nich tego dnia kpt. William Reynolds i wziął je w posiadanie w imieniu jego rządu. Zbudowano tam skład węgla a w 1903 stację transoceaniczą linii telegraficznej, a w latach 30 bazę lotniczą

Kwestia wysp Samoa- - juŜ w 1872 jeden z oficerów marynarki wojennej USA zwrócił uwagę na te wyspy. Podjął nawet rozmowy o podpisaniu

umowy handlowej i budowy stacji paliwowej. Umowa ta weszła pod obrady Senatu, nie została jednak ratyfikowana. - W 1873 rozwaŜano zbudowanie tam bazy morskiej- wysłano tam nawet misję „wywiadowczą” Steinbergera, który zyskał tak

duŜe zaufanie władcy, Ŝe reprezentował wyspę jak „premier”. - W 1877 zaproponowano USA objęcie protektoratu nad wyspami. - Zakończyło się to podpisaniem w połowie I 1878 taktatu oddającego do dyspozcyji USA port Pogo Pago, USA stały się teŜ

rzecznikiem Samoa w przypadku konfliktu z państwami trzecimi. - W 1884 roku ekspansje na wyspach podejmują Niemcy, a nastepnie Brytyjczycy. - IV. 1899- Konferencja w Berlinie między USA, Anglią i Niemcami doprowadziła do podpisania

2 XII 1899r. traktatu w sprawie wyspy. Dzielił on ją na 3 strefy wpływów : 1 USA- wszystkie wyspy archipelagu do 171 południka z wyspą Tutila i bazą morską Pago Pago

72

(Samoa Wschodnie) 2 Niemcy- posiadłości na zachód od w.w. południka (dwie największe wyspy na Samoa) 3 GB- zrezygnowała ze swoich praw do wysp po tym jak otrzymała od Niemiec wyspy Tonga i część

wysp Salomona. Kuba i Filipiny W latach 70 w całej polityce amerykańskiej wobec Kuby istniała chęć wyeliminowania Hiszpanii z wyspy i ugruntowania tam amerykańskich wpływów gospodarczych – brakowało jednak wizji tego problemu w szerszym zakresie , w wymiarze celów geopolitycznych państwa. Przykładem tego jest choćby- propozycja (1869) uznania niepodległości Kuby w zamian za gwarantowane przez USA odszkodowanie w wysokości 50 mln$. Hiszpania ją jednak odrzuciła. O ponownym zainteresowaniu się Kubą w latach 80 zadecydowały względy ekonomiczne. Handel pomiędzy Kubą i USA osiągnął wtedy 100 mln$ co stanowiło 7 % całego obrotu zagranicznego USA. PowaŜne były teŜ inwestycje amerykańskie w kubański przemysł np. cukrowniczy. • 24 II 1895 wybuchło na Kubie kolejne powstanie narodowe przeciwko Hiszpanii. Początkowo zostało ono

zignorowane, lecz ostatecznie w 1987 Izba Reprezentantów, a rok później Senat przyjęły uchwałę uznającą powstańców za stronę walczącą. Szczególną rolę odegrała tu prasa- domagająca się wojny z Hiszpanią i wyolbrzymiając faktyczne zagroŜenie dla USA. W połowie września wysłano teŜ utlimatum, Ŝe jeŜeli wojna nie zostanie skończona do 1 XI to USA znajdą własne sposoby na rozwiązanie konfliktu na wyspie.

• 15 II 1898 r. w niewyjaśnionych dotąd okolicznościach zatonął kr ąŜownik Maine(miał on bronić obywateli amerykańskich na Kubie).Asystent sekretarza marynarki T. Roosevelt wydał rozkaz zniszczenia w razie wybuchu wojny- floty hiszpańskiej stacjonującej na Filipinach. Przez kilka tygodni trwały negocjacje w kwestii zakończenia wojny, ostatecznie jednak - brak satysfakcjonującej odpowiedzi (tzn. zgody Hiszpanii na zakończenie działań wojennych i przyznanie Kubie niepodległości)

• 11 IV 1898 prezydent wystąpił do Kongresu z prośbą o wyraŜenie zgody na uŜycie sił zbrojnych. Tego samego dnia konsul USA opuścił Kubę. Kongres wyraził zgodę, włączając do niej tzw. Poprawkę Tellera

• USA nie zajmą Kuby • USA pragną wyłącznie przywrócić na Kubie pokój • Gdy tylko będzie to wykonane USA przekaŜą suwerenną władzę Kubańczykom

Prezydent oficjalnie wypowiedział wojnę Hiszpanii 25 IV 1898. Amerykanie rozgromili hiszpańska flota wojenna w dwóch bitwach- 1 V 1898 w Zatoce Manilskiej na Filipinach i w VI 1898 w pobliŜu Santiago na Kubie. Działania na samej Kubie trwały równie krótko 21 VII zajęto wyspę Porto- Rico Ze względu na ogrom poraŜki i sytuację wewnętrzną kraju Hiszpania zaczęła poszukiwać moŜliwości porozumienia z USA. Do roli pośrednika pretendowały zarówno Francja jak i GB. W ParyŜu obawiano się, Ŝe GB moŜe chcieć w ten sposób umocnić swoje wpływy w rejonie Gibraltaru. Dodatkowo obawiała, się Ŝe będąc kredytorem hiszpańskim, zbyt twarde warunki pokoju mogą jej zaszkodzić. - 26 VII poseł francuski przedłoŜył w Waszyngtonie propozycję zawarcia pokoju - 30 VII wręczono mu odpowiedź z Ŝądaniami:

• Wyrzeczenie się roszczeń do Kuby • Porto Rico przejęte po Hiszpanii przez USA jak rekompensatę za straty poniesione na Kubie • Prawo okupacji Manilii i zat. Malijskiej do póki nie rozstrzygnie się sprawa statusu Filipin

7VII Hiszpania przyjęła te warunki jako bazę do negocjacji, zastrzegając, Ŝe nie wyrzecze się suwerenności nad Filipinami.Rozmowy rozpoczęły się 1 X 1898 w ParyŜu Najbardziej sporną okazała się kwestia FilipinJ.

- prezydent McKinley nakreślił delegacji amerykańskiej dość ogólnikowe instrukcje, jedank wskazał dość znacząco na znaczenie handlowe archipelagu- minimum to przejęcie wyspy Luzon

- decyzja o aneksji Filipin jak rezultat objawienia boŜego prezydenta- oto jak objawił się mu Bóg we śnie: nie mógł zwrócić Filipin Hiszpanii- dyshonor, nie mógł oddać Francji lub Niemcom- bo to rywale, nie mógł zostawić Filipińczyków samych sobie- nie poradzą sobie, jedynym wyjściem jest aneksja, ucywilizowanie i wprowadzenie chrześcijaństwa. Efektem tego objawienia była instrukcja prezydenta McKinleya do delegacji USA wysłana 22 X mówiąca o aneksji Filipin

Traktat pokojowy podpisano 10 XII 1898 w ParyŜu:

Hiszpania zrzeka się Kuby (wyspa czasowo okupowana przez USA, ochrona Ŝycia i własności zgodnie z prawem międzynarodowym) art.1

Hiszpania odstępuje USA Porto-Rico( poddane okupacji i zamienione w terytorium stowarzyszone z USA, a 1917 r. Portorikańczycy uzyskali obywatelstwo amerykańskie) i Guam (została ona wcielona do terytorium USA i zamieniona w bazę morską) art.2

Hiszpania odstępuje Filipiny w zamian za 20 mln$ art.3

73

USA przystąpiły do natychmiastowego wypełniania traktatu. Rozpoczęła się zbrojna walka o niepodległość. USA zlikwidowały wtedy cały ruch partyzancki, w VII 1902 wszedł w Ŝycie Akt Organiczny dla Filipin, w którym zostały one potraktowane jak niezorganizowane terytorium, poddanego władze gubernatora, mianowanego przez prezydenta i dwuizbową legoslaturę.Filipiny otrzymały niepodległość dopiero w 1946 roku. • Koniec panowania Hiszpanów na Kubie ogłosił gen. Castellanos 1 I 1899 r. • do 20 maja 1902 roku Kuba okupowana była przez oddziały amerykańskie. 15. IX 1900 przeprowadzono

pod kontrolą amerykańską wybory do Zgromadzenia Konstytucyjnego, a w 14.II. 1901 uchwalono konstytucję. 27 III 1902 Kongres Amerykański uchalił tzw. poprawkę Platta. 20 V 1902 została ona włączona do konstytucji

kubańskiej • Kuba zobowiązuje się do niezawierania z obcymi państwami układów bez zgody USA • Kuba nie moŜe zaciągać długów publicznych przewyŜszających jej dochód narodowy • USA uzyskuje gwarancja kupna lub dzierŜawy terenów pod bazy morskie i zaopatrzeniowe • Kuba wyraŜa zgodę do interwencji USA w obronie niepodległości , suwerenności i wypełniania postanowień

traktatu paryskiego. - 23.II.1903 -układ USA-Kuba - potwierdzenie postanowień poprawki Platta i wydzierŜawienie USA terenów Guantanamo w celu załoŜenia stacji węglowej i morskiej - aŜ do lat 30 Kuba jest państwem o ograniczonej suwerenności, całkowiecie zdominowanym przez USA, jednak nigdy nie została przyłączona do USA! - interwencje amerykańskie na Kubie w latach: 1906-1909, 1912-1913 - na Kubie dominował kapitał amerykański - USA było teŜ głównym importerem kubańskich towarów (uzaleŜnienie ekonomiczne)

Podsumowanie i skutki - w ten sposób USA wkroczyły w zupełnie nowy okres w swoich dziejach. Z państwa kierującego się w polityce

zasadą izolacji i nieinterwencji w konflikty, przemieniły się( w mniemaniu niektórych polityków USA) w gwaranta stabilizacji i wolności, wszędzie tam gdzie była ona zachwiana. Porzucenie polityki izolacji było więc swego rodzaju obowiązkiem wobec siebie i świata

- właśnie ostatnia wojna hiszpańsko- amerykańska wprowadziała USA na arenę międzynarodową i stała się początkiem jej polityki imperialnej

- rozrost terytorialny uświadomił równieŜ USA jak waŜne jest powstanie kanału między-oceanicznego, który stałby się łącznikiem pomiędzy Atlantykiem a Pacyfikiem i ułatwiłby łączność amerykańskich baz morskich.

- od tego momentu mniej waŜny stał się rozrost terytorialny, ale uzaleŜnianie gospodarcze i poszukiwanie rynków zbytu

14. Stosunki USA z państwami sąsiedzkimi na przykładach: Meksyku, Wielkiej Brytani i (Kanady) i krajów Ameryki Łacińskiej w XIX i XX wieku.

1. Kanada Granica północna Kanada – USA → wytyczona na podstawie traktatu brytyjsko-amerykańskigo z 1783. Wojna 1812 - 1814→ USA ostatecznie obroniło swoją niepodległość i uzyskały warunki do budowy dominującej pozycji na kontynencie → USA pogodziły się faktem, ze Kanady brytyjskiej prawdopodobnie nie uda się zaanektować →wojna zapoczątkowała proces zbliŜenia obu państw (USA – GB) Przyczyny wojny:

• Uwikłanie USA w gospodarczą blokadę kontynentalną, prowadzona przez Anglię i napoleońską Francję 9 amerykańskie statki handlowe zmierzające do Europy konfiskowane i rewidowane przez Brytyjczyków lub Francuzów)

• Proceder impressment stosowany przez Brytyjczyków ( przy okazji rewidowania statków amerykańskich porywano i wcielano do brytyjskiej marynarki marynarzy amerykańskich)

• Amerykanie oskarŜali Brytyjczyków o uzbrajanie i wspieranie plemion indiańskich, z którymi USA prowadziło cięŜkie walki na północy kraju.

• Dywersje brytyjskie na południu przeszkadzały USA w dąŜeniach do opanowania Florydy Zachodniej.

74

• Lobby wojenne w USA liczyło na opanowanie Ŝyznych terenów Kanady, trwająca w Europie wojna z Napoleonem angaŜowała Anglię i odwracała jej uwagę od spraw amerykańskich, liczono takŜe na przychylność ludności kanadyjskiej.

• Rywalizacja amerykańsko – kanadyjska o handel skórami i futrami w obszarach północno- wschodnich Wojna wypowiedziana przez Jamesa Madisona → 12 czerwca 1812 - w czerwcu 1814 armia angielska przerzucona na kontynent amerykański - sierpień 1814 zdobyto Waszyngton - 24 grudnia 1814 pokój w Gandawie - styczeń 1815 bitwa pod Nowym Orleanem (mało istotna wygrana Amerykanów, juŜ po odpisaniu pokoju w Gandawie) Pokój w Gandawie - kwestie sporne: impressment, buforowe państwo indiańskie na pograniczu kanadyjsko- amerykańskim, status militarny Wielkich jezior, prawa Anglików do Ŝeglugi na Missisipi - Brytyjczycy uznali, ze naleŜy hołdować zasadzie wzajemnego zaufania i dobrosąsiedzkich stosunków jako najlepsze zabezpieczenie dla Kanady; w kwestiach granicznych przyjęto zasadę status quo ante bellum - od pokoju w Gandawie normalizacja stosunków amerykańsko – brytyjskich → 3 lipca 1815 układ handlowy znoszący wszystkie dyskryminacje z lat wojny → 29 kwietnia 1817 ( wszedł w Ŝycie od 16 kwietnia 1818) układ o demilitaryzacji Wielkich Jezior – GB i USA zrezygnowały z utrzymywania marynarki wojennej na tych akwenach → 20 października 1818 konwencja o handlu i granicach – terytorium Oregonu free and open dla obu państw

2. Doktryna Monroe’ego ( orędzie prezydenta z 2 grudnia 1823) a Anglia

Wpływ na formowanie się doktryny: - George Washington, orędzie w 1796 roku: zasada „dwóch hemisfer”→ Stary Świat i Nowy Świat, rządy monarchiczne, absolutyzm i ciągłe wojny zaborcze kontra demokracja i rządy republikańskie – tezy rozwijane przez Thomasa Jeffersona - Thomas Paine mówił o nie mieszaniu się USA w sprawy europejskie i niewchodzenie w układy z Europą bo to nieuchronnie doprowadzi do konfliktu - 1811 Kongres USA uchwalił ustawę o nieuznawaniu transferu hiszpańskiej wówczas Florydy na rzecz innego państwa europejskiego ( poźniej odnoszone takŜe do innych posiadłości w Ameryce) sierpień 1823 minister spraw zagranicznych Anglii George Canning ↔ambasador USA w Londynie Richard Rush propozycja zawarcia porozumienia w sprawie wspólnego stanowiska wobec „kolonii hiszpańskich w Ameryce” ( propozycja wystosowana w obliczu zagroŜenia interwencją francuską w imieniu Świętego Przymierza w celu zgładzenia rewolucji niepodległościowej w Ameryce Łacińskiej) - Canning proponował ogłoszenie wspólnego stanowiska, jakoby USA i GB uznają sprawę odzyskania kolonii hiszpańskich za beznadziejną, nie zamierzają przejmować w posiadanie jakiejkolwiek części tego terytorium i nie zamierzają dopuścić do przejęcia ich przez inne państwo - 9 października 1823 ksiąŜe Armand de Polignac wystosował do Anglii memorandum informując, Ŝe Francja nie zamierza interweniować w Ameryce Łacińskiej→ Anglia stracila zainteresowanie wcześniej wysunięta propozycją Koncepcja Canninga wywołała duŜe zainteresowanie: - poprzednicy prezydenta Madison i Jefferson nalegali na przyjęcie propozycji i ogłoszenie wspólnej deklaracji przeciw absolutyzmowi i uciskowi narodów, oraz poparcie sprawy powstania greckiego - sekretarz stanu John Quincy Adams, ostrzegał przed wspólną deklaracją , która jego zdaniem wiązałaby ręce USA w sprawie Ameryki Łacińskiej i dodatkowo mieszała je w sprawy Europy→ a co za tym idzie dawałaby prawo do interwencji państw europejskich na półkuli zachodniej Najistotniejsze załoŜenia doktryny Monroe’ego: → kontynent amerykański nie moŜe juŜ być terenem europejskiej kolonizacji → USA nie będą mieszać się do spraw państw europejskich →system polityczny USA i Europy jest diametralnie róŜny, dlatego kaŜda próba przeniesienia wzorców europejskich do Ameryki będzie uwaŜana za akt wrogi wobec USA Doktryna Monroe’ego zmniejszała rolę Anglii w sprawie, którą ona sama zainicjowała. Młode państwa latynoamerykańskie pozytywnie odebrały doktrynę, gdy jednak w lipcu 1824 roku Kolumbia zwróciła się do USA z propozycja sojuszu obronnego, Adams ogłosił, Ŝe USA nie zamierza przeciwstawiać się Świętemu Przymierzu bez poparcia władzy ustawodawczej USA i zgody GB.

75

3. Anglia wobec wojny secesyjnej Umiędzynarodowienie sprawy: -W kwietniu 1861 roku Lincoln ogłosił blokadę morską wybrzeŜy Konfederacji, działanie niezgodne z postanowieniami Deklaracji w przedmiocie prawa wojny morskiej z 1856 roku z ParyŜa ( →blokady morskiej nie moŜna stosować wobec własnego terytorium nawet zbuntowanego; →blokadę morska wprowadza się w celu obrony dostępu do wybrzeŜa nieprzyjacielskiego, a więc wrogiego państwa; →blokada aby była legalna musi być skuteczna; →nie moŜna Ŝądać od innych państw dostosowania się do blokady, jeŜeli strona blokująca nie ma środków do utrzymywania efektywnej blokady) 13 maja 1861 roku królowa Wiktoria ogłosiła proklamację neutralności Anglii wobec wojny amerykańskiej, przyznając Konfederacji status strony walczącej; Anglia odrzuciła Ŝądania Unii o traktowanie statków Konfederacji jako pirackie. Anglia i Unia na krawędzi wojny→ incydent ze statkami „Trent” i „San Jacinto”; dwaj dyplomaci Konfederacji podróŜujący na brytyjskim statku do Europy zostali zatrzymani i zabrani z pokładu statku przez marynarzy Unii ← GB uznała to za powaŜne naruszenie suwerenności i niemalŜe casus belli ( lota brytyjska w gotowości bojowej, Ala Ŝałoba po śmierci męŜa królowej Wiktorii ostudziła zapały) Próba nacisku na Anglię i Francję przez Konfederację, aby uzyskać dyplomatyczne uznanie→ King Cotton Policy (od czerwca 1861 zakaz eksportu bawełny do Anglii); nie odegrała znaczącej roli, gdyŜ Anglia miała spore zapasy surowca, a takŜe zaczęła sprowadzanie z Egiptu i Indii; dyplomatycznego uznania Konfederacja od Anglii do końca wojny nie uzyskała. Mimo to, budowano w stoczniach brytyjskich statki dla Konfederacji, a po protestach Unii jesienią 1863 przeniesiono budowę do Francji.

4. Powstanie Konfederacji kanadyjskiej. →Listopad 1837 – zbrojne powstanie w Quebek ( stowarzyszenie„ Les Patriotes”); Ŝądania reformy administracji kolonialnej i przyznania większych uprawnień dla prowincji, brak postulatów niepodległościowych → Ŝywy oddźwięk w północnych tanach USA, potyczki amerykańskich uzbrojonych ochotników z wojskiem brytyjskim ( np. listopad 1838 -niedaleko miasteczka Prescott klęska ochotników amerykańskich) → od 1839 wznowiono amerykańsko – kanadyjski zatarg o granicę między amerykańskim stanem Maine i kanadyjską prowincją Nowy Brunszwik, od marca 1839 do sierpnia 1842 prowadzono negocjacje i 9 sierpnia 1842 podpisano w Waszyngtonie traktat o granicy (kształt granicy niezmieniony do dziś) → w wyniku kryzysu ekonomicznego w Kanadzie wywołanego brytyjskim zarz ądzenie z 1846 roku o zniesieniu uprzywilejowania na towary kanadyjskie, pojawiły się w Kanadzie poglądy o związaniu się z USA ( manifest Do Narodu Kanady – pokojowa separacja od Anglii i przyłączenie się do Północnoamerykańskiej federacji suwerennych stanów) → oŜywienie tendencji aneksjonistycznych w USA ( szczególnie stany północne) → nasilenie współpracy gospodarczej kanadyjsko – amerykańskiej – 5 czerwca 1854 – traktat przyznaj ący USA i Kanadzie przywileje w zakresie rybołówstwa, nawigacji i handlu (obowiązywał przez 10 lat) Stosunki USA – Kanada w czasie wojny secesyjnej: - przekonanie USA, ze Kanada tak jak Anglia jest po stronie Konfederacji - aktywna działalność agentów Konfederacji na terenie Kanady - inwazyjne wyprawy Amerykanów ze stanów północnych na tereny Kanady ( organizowane przez stowarzyszenie Fenianów – Amerykanie irlandzkiego pochodzenia – którzy chcąc zaostrzyć sytuację między GB a USA, liczyli na ułatwienie irlandzkiej walki o niepodległość) Brytyjski akt Ameryki Północnej nadany 29 marca 1867 roku (wszedł w Ŝycie 1 lipca 1867) – konstytucja Kanady nadana przez Wielką Brytanię: → powstało państwo o nazwie Dominium Kanady (Konfederacja Kanadyjska) →unia personalna z GB, w Ottawie ról reprezentowany przez Gubernatora Generalnego Lata 60-te XIX wieku charakteryzowały się serią napięc i konfliktów w stosunkach amerykańsko – kanadyjskich wynikających przede wszystkim z zajść w czasie wojny secesyjnej 8 maja 1871 – traktat waszyngtoński ( USA – GB) → uzgodniono przekazanie do Trybunału ArbitraŜowego sprawy budowy w stoczniach brytyjskich okrętów wojennych dla Konfederacji Południowej i strat poniesionych przez Unię z tytułu tej sprawy → powołano wspólna komisje do zbadania wzajemnych roszczeń w sprawię wypraw Fenianów w czasie wojny → uregulowano kwestie połowu ryb na wodach USA i Kanady

76

→ postanowiono oddać pod arbitraŜ cesarza niemieckiego spór o przynaleŜność wyspy San Juan, leŜacej w zatoce Vancouver Kwestia granicy USA- Kanada na Alasce W latach 70-tych Kanada wystąpiła z inicjatywa demilitaryzacji granicy. W styczniu 1903 r. podpisano porozumienie na mocy którego powołano mieszaną komisję, która miała zająć się wytyczeniem spornej granicy. W październiku komisja wydała decyzję korzystna dla USA.

5. Stosunek USA do Kuby a postawa Anglii 3 października 1823 roku – Wielka Kolumbia i Meksyk – traktat o współpracy i szerzeniu idei federacyjnej →jeden z priorytetów to wyzwolenie Kuby, która nadal była kolonia hiszpańską i bazą, skąd wychodziły ekspedycje nękające wyzwalającą się Amerykę Łacińską → ewentualne wyzwolenie Kuby było sprzeczne ze strategicznymi interesami USA (chcieli zachować wyspę przy słabej Hiszpanii i w stosownym czasie jej ją odebrać), amerykański sekretarz stanu zwrócił się do GB o wspólne przeciwdziałanie planom meksykańsko – kolumbijskim i zawiadomił, ze USA nie dopuści do zmiany statusu politycznego Kuby →reakcja GB była mnie kategoryczna ale istotnie o wiele waŜniejsza; jakoŜ dla Bolivara GB była strategicznym sojusznikiem uznał on, ze sprawa Kuby nie moŜe doprowadzić do utraty protekcji GB.

6. Rywalizacja USA i GB w Ameryce Środkowej GB→ dominujące wpływy polityczne i ekonomiczne w Ameryce Środkowej po upadku hiszpańskiego systemu kolonialnego ( region uzaleŜniony od poŜyczek brytyjskich i brytyjskiego rynku), →strategiczne pozycje w regionie – Belize( Honduras Brytyjski), Mosquitia – oba obszary oficjalnie ustanowione brytyjskim protektoratem w 1843 roku ← kontrola nad ujściem rzeki San Juan do Atlantyku i portem San Juan del Norte USA→ aktywna polityka w regionie od lat 40-tych, państwa środkowoamerykańskie i Kolumbia uznały USA za przeciwwagę dla GB w regionie → 12 grudnia 1846 roku układ o prawie tranzytu i budowie szlaku komunikacyjnego na Przesmyku Panamskim USA – Kolumbia, układ szczególnie waŜny w momencie gdy odkryto złoto w Kalifornii i naleŜało usprawnić połączenie między oboma wybrzeŜami USA Henry Bulwer → ambasador brytyjski w Waszyngtonie, zwolennik zbliŜenia GB – USA w sprawie komunikacji na terenie Ameryki Środkowej 19 kwietnia 1850 – traktat Clayton- Bulwer o przyszłym kanale międzyoceanicznym na terenie Nikaragui → Ŝadna ze stron nie mogła „kolonizować”, „okupować” lub sprawować protektoratu nad Ŝadną częścią Ameryki Środkowej (art. 1) → zobowiązanie obu państw, Ŝe Ŝadne nie będzie dąŜyć do samodzielnego budowania kanału i wyłącznej nad nim kontroli → miały wybrać taką drogę współpracy, aby ułatwić budowanie kanału przez kapitał prywatny oraz gwarantować neutralność i ogólna dostępność kanału nawet w czasie wojny

7. Kanał Panamski. Stosunki USA z Panamą i Kolumbi ą. 1867 – sekretarz stanu USA zawarł z Nikaraguą traktat o moŜliwości budowy kanału w tym kraju ( odrzucony przez Senat USA) 1872 – Komisja Kanału Międzyoceanicznego ( Ulisses Grant) – rekomendacja Nikaragui jako najlepszego miejsca na budowę kanału 1878 – Lucien napoleon Bonaparte Wyse otrzymała koncesję od rządu kolumbijskiego na budowę kanału w Panamie, koncesja w 1879 przejęta przez Ferdynanda de Lessepsa ( Francuska Kompania Kanału Panamskiego) - amerykanie zaniepokojeni wmieszaniem się Francuzów w sprawy kanału 1890 – Philippe Bunau-Varilla przejął formalne prawa do budowy kanału po upadłej spółce i utworzył Nowe Towarzystwo Kanału Panamskiego Dlaczego kwestia kanału była tak waŜna? → rozbudowa floty, wynikająca z otwarcia na świat i rozbudowy potęgi przemysłowej ( 1904 – USA zajmowały 5 miejsce pod względem wielkości floty, a 1907 zajmowały 2 miejsce) → względy strategiczno-polityczne (bazy morskie na Hawajach, Kubie i Puerto Rico, a komunikacja wciąŜ odbywała się wokół całej Ameryki Pd.) → gospodarka i handel zagraniczny równieŜ wymagały ułatwienia w komunikacji →na przełomie wieków GB wycofywała się z Ameryki Śr. skupiając się na Dalekim Wschodzie a traktat Clayton – Bulwer z 1850 roku wiązał USA ręce

77

5 lutego 1900 – traktat Hay – Pauncefote I → USA uzyskało moŜliwość samodzielnego zbudowania i zarządzania kanałem → kanał miał otrzymać status neutralny, zgodnie z załoŜeniami traktatu z 1850 (siedem zasad neutralizacji np. zakaz wznoszenia fortyfikacji wzdłuŜ brzegów kanału i utrzymywania tam sił zbrojnych) (traktat zatwierdzony przez Senat, ale pod warunkiem dodania trzech poprawek, na które z kolei nie chcieli się zgodzić Brytyjczycy, stąd negocjacje w sprawie kolejnego układu) 18 listopada 1901 – traktat Hay – Pauncefote II → ostateczne zniesienie układu Clayton – Bulwer i zastąpienie go niniejszym → kanał będzie mógł być zbudowany pod auspicjami USA i to ten kraj ma wyłączne prawa związane z budową i zarządzeniem kanałem → potwierdzono zasadę neutralności i otwartości kanału → USA uzyskało prawo do utrzymywania takiej policji wojskowej, jaka okaŜe się konieczna dla ochrony przeciwko naruszeniom prawa 28 czerwca 1902 roku Senat USA przyjął uchwałę o budowie kanału międzyoceanicznego w Panamie Proces uzyskania zgody Kolumbii do budowy kanału w Panamie: →negocjacje w Waszyngtonie – Tomas Herran i sekretarz stanu USA John Milton Hay →sytuacja w Kolumbii: wojna domowa, brak stabilnego rządu i wybitnych polityków, Herran zmuszony podejmować decyzje na własną odpowiedzialność → warunki przedstawione Herranowi były zdecydowanie niekorzystne, w grudniu 1902 informował Bogotę, Ŝe jeśli Kolumbia nie zgodzi się na proponowane porozumienie USA ograniczy się do porozumienia z Nowym Towarzystwem i ogłosi jednostronną ekspropriację strefy kanału → 23 stycznia 1903 Herran podpisał traktat, akceptując amerykańskie ultimatum – 10 milionów dolarów jednorazowo i 250 tysięcy dolarów opłat wnoszony od 9 roku po podpisaniu traktatu → ratyfikacja przez Senat USA, ale brak ratyfikacji przez Senat Kolumbii → plan separacji Panamy ( Manuel Guerrero, Bunau-Varilla i ich zwolennicy) – spotkanie w Nowym Jorku we wrześniu 1903 roku → 3 listopada 1903 – niepodległość Panamy → 7 listopada rząd USA uznał de facto Panamę, a Bunau-Varillę uznał przedstawicielem dyplomatycznym Panamy → 18 listopada 1903 – Traktat między USA i Panamą w sprawie kanału Panamskiego ( →USA gwarantem niezaleŜności Panamy;→ USA otrzymało na wieczne czasy prawo zajmowania, uŜywania i kontroli strefy o szerokości 10 mil- 5 mil po kaŜdej stronie od środkowej linii kanału; →USA otrzymało prawo okupowania i kontroli innych terenów, które mogą być potrzebne przy budowie kanału; →USA otrzymały prawo utrzymywania porządku publicznego w miastach Colon i Panama; →prawo uŜywania sił zbrojnych i budowania fortyfikacji w strefie kanału; →Panama miała dostać jednorazowo 10 milionów dolarów i 250 tysięcy dolarów rocznie począwszy od 10 roku od podpisania traktatu) Sprawa kanału panamskiego pogorszyła znacznie stosunki USA –Kolumbia, Amerykanie po zrealizowaniu swoich strategicznych interesów uznali jednak, Ŝe naleŜy wznowić tradycyjnie przyjazne stosunki z Kolumbią → traktat Urrutia- Thompson z 16 kwietnia 1914 - Kolumbia otrzymała od USA prawo wolnego od opłat przepływu okrętów wojennych, przewoŜenia materiałów wojskowych i oddziałów przez Kanał Panamski - zwolnienie od opłat towarów w handlu między portami kolumbijskimi - Kolumbia uznała Panamę za państwo niezaleŜne i otrzymała za to 25 milionów dolarów w złocie Doktryna Respice Polum (prezydent Kolumbii Marco Fidel Suarez) – orientacja polityki Kolumbii według „wielkiej gwiazdy północnej”

8. USA a rewolucja niepodległościowa w Ameryce Łacińskiej. John Quincy Adams (1817 – 1825) sekretarz stanu USA przywiązywał szczególną wagę do ograniczeni wpływów mocarstw europejskich na półkuli zachodniej, jeŜeli chodzi o rewolucję niepodległościową to w USA przewaŜały tendencje neutralności – chodziło przede wszystkim o to, Ŝe poparcie ruchu nieuchronnie doprowadzi do konfliktu z Hiszpanią i negatywnie odbije się na handlu amerykańskim

78

Amerykańsko- hiszpański układ dotyczący Florydy z roku 1819 był waŜny, jeŜeli chodzi o reorientacje polityki USA w stosunku do Ameryki łacińskiej. Hiszpania zwlekała z ratyfikacja tego układu po to, aby zapobiec uznaniu przez USA niepodległości republik amerykańskich. Pierwsze konkretne decyzje USA podjęły jednak dopiero trzy lata póŜniej. A przyczyniły się do tego: liberalizacja monarchii hiszpańskiej w 19820, wroga postawa Świętego Przymierza wobec niej oraz zainteresowanie republik latynoamerykańskich współpracą z bardziej liberalnymi państwami europejskimi. USA obawiało się wzmocnienia pozycji Hiszpanii w regionie Ameryki Łacińskiej. Kolejne waŜne wydarzenia wpływające na zmianę polityki USA to ogłaszanie niepodległości przez kolejne państwa. USA odegrało w latynoamerykańskim procesie wyzwoleńczym rolę pozytywną, aczkolwiek mniejszą niŜ GB, przede wszystkim ze względu na swoją nieugruntowaną jeszcze wówczas pozycje międzynarodową →amerykańska konstytucja i republikański system rządów inspiracją dla nurtu niepodległościowego w Ameryce Łacińskiej → rewolucja wymierzona w Europę – kolonizatora zgodna była ze strategicznymi interesami USA, USA tradycyjnie udzielały schronienia latynoamerykańskim patriotom → oficjalnie, wobec ruchu niepodległościowego w Ameryce USA ogłosiło neutralność, ale w praktyce odnosiły się do tego ruchu bardzo serdecznie ( pomoc przy zakupie broni, przyjmowanie i wysyłanie swoim przedstawicieli) → od końca 1816 roku Henry Clay optował za natychmiastowym uznawaniem nowych państw w Ameryce, gdy okazało się, Ŝe realna interwencja Świętego Przymierza nie jest moŜliwa, a nowe rządy sprawowały rzeczywistą władzę na wyzwolonych terenach, USA zaczęły otwarcie uznawać nowe państwa – 8 marca 1822 Kongres upowaŜnił prezydenta Monroe’a do wysłania misji dyplomatycznych do Ameryki Łacińskiej (Monroe uznał, ze wydarzenia w Ameryce łacińskiej zaszły tak daleko, ze czas najwyŜszy uznać niepodległości państw – chodziło o to, Ŝe USA i tak juŜ nadwyręŜyło swoją pozycję wśród polityków latynoamerykańskich odmawiając uznania państw i odmawiając jawnej pomocy wojskowej; Ŝeby więc nie zepsuć stosunków i podbudować swoją pozycję, biorąc pod uwagę takŜe przyszłe kontakty gospodarcze, podjęto decyzje o rozpoczęciu nawiązywania stosunków dyplomatycznych. →do stycznia 1823 nawiązano stosunki dyplomatyczne z Meksykiem ( Monroe uznał, ze naleŜy zacząc od Meksyku bowiem jako Ŝe kraj ten ma ustrój monarchistyczny, jego uznanie nie zaalarmuje Europy tak bardzo) , Chile, La Platą → 1824 uznano Brazylię → 1826 nawiązano stosunki z Peru → 1834 uznano Urugwaj → 1835 uznano Wenezuelę → 1838 nawiązano stosunki z Ekwadorem → 1848 uznano Boliwię → 1862 uznanie Haiti → 1866 uznanie Dominikany

9. Stosunki USA - Meksyk 22 lutego 1819 – traktat transkontynentalny (tzw. Traktat Florydy) → Hiszpania przekazała USA Florydę Zachodnią i Florydę Wschodnią, 5 milionów dolarów USA miało zapłacić własnym obywatelom wysuwającym roszczenia do rządu Hiszpanii → USA zobowiązało się uznać suwerenną władzę Hiszpanii w Teksasie → Hiszpania zaakceptowała Ŝądania USA dotyczące terytorium Oregonu Hiszpanie wyrazili zgodę na osadnictwo amerykańskie na terenie Teksasu, gdy w 1829 roku prezydent Vincente Guerrero zniósł niewolnictwo na terenie całego Meksyku, koloniści amerykańscy nie zamierzali się podporządkowywać→ 1825 Fredonian Republic (bunt Haden’a Edwards’a) → deklaracja niepodległości Teksasu ogłoszona przez kolonistów 1 marca 1836, początek otwartego konfliktu W marcu 1837 roku USA uznały istnienie Teksasu jako niepodległego państwa , ale Senat odrzucił prośbę Teksasu o przyłączenie do USA. Gdy w latach 40-tych rozpoczęła się brytyjska penetracja Teksasu, a Teksas zagroził połączeniem się sojuszem z GB, w 1845 roku Kongres USA zaaprobował przyłączenie Teksasu← Meksyk zerwał stosunki dyplomatyczne z USA Kwestia granicy Teksasu →Meksyk uwaŜał, Ŝe granicą jest rzeka Nueces, USA chciało Rio Grande → nieoficjalna misja Williama Parrota ( kwiecień 1845) aby zbadać meksykańskie skłonności do negocjacji → oficjalna misja Johna Slidella, miał zaoferować rządowi Meksyku przejęcie roszczeń obywateli amerykańskich wobec Meksyku w zamian za granicę na Rio Grande oraz 5 milionów dolarów za Nowy Meksyk i 25 milionów za Kalifornię ( prezydent Jose Herrera nie zdecydował się na rozpoczęcie rozmów) Lobby aneksjonistyczne w USA, domagające się włączenia do USA nowych terytoriów ( zwłaszcza Kalifornia) optowało za siłowym rozwiązaniem sporu z Meksykiem. Gdy pojawił się nie do końca prawdziwy argument, ze Meksyk zamierza oddać Kalifornię GB w zamian za likwidację zadłuŜenia, prezydent Polk pod presją 9 maja 1846 roku przesłał do kongresu wniosek o wypowiedzenie wojny Meksykowi

79

Oficjalnym pretekstem wojny miało być niespłacenie przez meksyk 8 milionów pesos długów. 11 i 12 maja 1846 obie Izby Kongresu wypowiedziały Meksykowi wojnę. ( „prywatna awantura pana Polka”) Działania wojenne: → pogranicze z Teksasem i północny Meksyk, gen. Zachary Taylor → Nowy Meksyk i Kalifornia → g. Scott, zdobycie portu Veracruz i kierunek stolica Pok dąŜył do jak najszybszego zakończenia wojny→ kwiecień 1847, misja Nicolasa Trista, miał zaoferować 30 milionów dolarów w zamian za uznanie granicy na Rio Grande, oddanie USA Kalifornii, Nowego meksyku, półwyspu Dolnej Kalifornii oraz przyznanie Amerykanom prawa do tranzytu przez Przesmyk Tehuantepec (Ŝądania maksymalistyczne, mimo odwołania do Waszyngtonu, Trist został w Meksyku i po rozpoczęciu ofensywy przez gen. Scotta ponownie rozpoczął rozmowy z rządem) 2 lutego 1848- traktat w Gaudalupe Hidalgo USA- Meksyk → potwierdzono aneksję Teksasu wedle Ŝądanej przez Amerykanów granicy na Rio Grande → USA obowiązywały się zapłacić 15 milionów dolarów i zaspokoić roszczenia swoich obywateli wobec Meksyku do sumy 3 250 tysięcy dolarów 30 grudnia 1853 – traktat o Meksyk – USA → Dolina Mesilla( kawałek Arizony i Nowego Meksyku) sprzedana USA za 10 milionów dolarów → Amerykanie dostali prawo do tranzytu przez Przesmyk Tehuantepec. W czasie wojny secesyjnej USA ogłosiło neutralność wobec wydarzeń w Meksyku ( lata 60 – te, interwencje francuskie, osadzenie na tronie arcyksięcia Maksymiliana Habsburga, niepewna sytuacja polityczna, stacjonowanie wojsk francuskich w Meksyku – jedyna siła, która otrzymywała Maksymiliana na tronie, partyzantka Benito Juareza), chociaŜ nieoficjalnie stały po stronie partyzantów Juareza. W kwietniu 1861 roku ambasador Unii w Meksyku oznajmił, Ŝe jego rząd jest głęboko zainteresowany utrzymaniem integralności i republikańskiej formy rządów w Meksyku. Meksyk nigdy teŜ nie uznał Konfederacji. Po zakończeniu wojny secesyjnej prezydent Andrew Johnson zajął zdecydowanie negatywne stanowisko wobec interwencji francuskiej w Meksyku. Oznajmiono, Ŝe będzie się utrzymywać przyjazne stosunki z rządem republikańskim a ustanowienie cudzoziemskiej monarchii w Meksyku jest sprzeczne z Ŝywotnymi interesami USA. Stosunki USA – Meksyk w okresie Porfiriatu → za Porfirio Diaza (1876 -1911) umocniła się międzynarodowa pozycja Meksyku → na początku USA traktowały rząd Diaza bardzo nieufnie, stosunki dyplomatyczne przywrócono dopiero w 1878 roku, wysuwano zarzuty niekonstytucyjnego objęcia władzy, obawiano się teŜ tego, Ŝe będzie on niebezpiecznym nacjonalistą zagraŜającym interesom USA ( Diaz zadeklarował, Ŝe „anuluje wszystkie kontrakty, które są niekorzystne dla narodu”); problemem była takŜe sytuacja nadgraniczna ( łupieŜcze wyprawy półdzikich Indian za Rio Grande, którzy rabowali Amerykanom bydło i niszczyli domostwa) → podejrzliwość wobec doktryny Monroe’a ( kształtująca się świadomość narodowa i zakorzenione poczucie niestabilnej niepodległości), Diaz popierał doktrynę ale przeciwstawiał się jej jednostronnemu charakterowi, podkreślając, Ŝe nie obowiązuje ona inne państwa amerykańskie; deklarował, Ŝe tylko gdy wszystkie państwa amerykańskie złoŜą podobne deklaracje a pomoc zagroŜonemu krajowi będzie udzielana na wyraźne jego Ŝądanie, doktryna Monroe’a moŜe być uznana za prawo międzynarodowe całej Ameryki → ekspansja kapitału zagranicznego w Meksyku, głownie GB i USA ( lata 1910 – 1911 – około 78%) Stosunki USA- Meksyk w okresie rewolucji i rządów F. Madero → 7 czerwca 1911 zwycięzca rewolucji Francisco Madero wkroczył do stolicy, a październiku został prezydentem → słabość nowego rządu wynikała z niestabilnej sytuacji wewnętrznej ( armie chłopskie Francisco Villi i Emiliano Zapaty domagające się podziału ziemi obszarniczej i reform społecznych) oraz napięć i konfliktów z USA ( Madero wyraźnie nawiązywał do polityki Benito Juareza, który głosił, Ŝe do zachowania pokoju między narodami konieczne jest poszanowanie praw innych państw) → problemy w stosunkach dwustronnych rodziły się przede wszystkim na tle gospodarczym i przywilejów wobec kapitału gospodarczego ( Madero zamierzał znieść wszelki przywileje dla zagranicznego kapitału i zrównać szanse kapitału zagranicznego z narodowym, przeciwny był równieŜ monopolom i gigantycznym konsorcjom), naleŜy dodać, ze w 1912 roku 40 % amerykańskich inwestycji zagranicznych znajdowało się właśnie w Meksyku → w czerwcu 1912 Madero nałoŜył na zagraniczne kompanie naftowe pierwsze podatki – 20 centavos za tonę (wcześniej nie płaciły one Ŝadnych podatków poza małymi opłatami skarbowymi) – Amerykanie zaŜądali anulowania podatku bo i tak nie zamierzali płacić; w styczniu 1913 w Meksyku przyjęto postanowienia o powołaniu narodowego przedsiębiorstwa dla eksploatacji złóŜ naftowych i stworzenia komisji w celu zbadania zagranicznych koncesji przyznanych przez rząd Diaza

80

→ groźba amerykańskiej interwencji zbrojne w Meksyku: ambasador USA w Meksyku – Henry Wilson ( związany bezpośrednio z amerykańskim koncernem Meyera Guggenheima oraz osobisty wróg Madero), wywierał nacisk na administrację Tafta chcąc doprowadzić do interwencji, →Taft nie chciał jednak interwencji, toteŜ Wilson przyśpieszył działania wewnętrzne opozycji (gen. Bernardo Reyes, gen. Felix Diaz, gen. Victoriano Huerta), które doprowadziły do utworzenia nowego rządu gen. Huerty → w tym samym czasie nastąpiła zmiana na stanowisku prezydenta USA, na początku nowy prezydent nie określił jednoznacznie swojego stanowiska wobec wydarzeń w Meksyku, ale juŜ11 marca 1913 Woodrow Wilson oświadczył, Ŝe nie zamierza uznać rządu, który doszedł do władzy w sposób nielegalny i kieruje się jedynie osobistymi ambicjami (doktryna Wilsona); jednym z głównym argumentów stojących za radykalnym przeciwstawieniem się Huercie był fakt zaopatrywania się przez niego w broń w Niemczech i stopniowe podwaŜanie pozycji kapitału amerykańskiego w Meksyku przez kapitał brytyjski → GB i USA doszły jednak do porozumienia i GB wycofało swoje poparcie dla rządu Huerty ( Wilson obiecał GB, Ŝe nie dopuści do niekorzystnej dla GB rewizji porozumienia Hay- Pauncefote w sprawie Kanału Panamskiego), → USA zniosło embargo na dostały broni dla opozycji antyhuertowskiej i objęło blokadą wybrzeŜa Meksyku → kwiecień 1914, incydent w porcie Tampico, amerykańscy marynarze bezpodstawnie zatrzymani przez Ŝołnierzy meksykańskich, zaŜądano przeprosin, których nie otrzymano, dlatego flota amerykańska na rozkaz Wilsona opanowała Veracruz ( akcja niby wymierzona w Heurtę,a bardzo kłopotliwa, bo wszystkie antagonistyczne siły walczące o władze w Meksyku przeciwstawiły się interwencji, mediacja Argentyny, Brazylii i Chile) Konferencja w Niagara Falls (21 maja- 30 czerwca 1914) → przedstawiciele USA, Huerty, mediatorów „ABC”, ale bez Carranzy ( przywódca sił konstytucjonalistycznych w Meksyku, spadkobierca Madero) → konferencja zakończona niepowodzeniem, ale w dwa tygodnie później Huberta wyjechał i zrezygnował z rządów 20 sierpnia 1914 r. Venustiano Carranza objął stanowisko szefa rządu WciąŜ jednak działały w Meksyku chłopskie armie Villi i Zapaty, które próbowały sprowokować wojnę między USA i Meksykiem (przekraczali granice i atakowali przygraniczne tereny), Wilson wysłał tzw. karną ekspedycję( gen. Pershing), która miała schwytać Vill ę, a ta pobiła się z rządowymi wojskami meksykańskimi ← incydent, który o mało nie doprowadził do wojny Dopiero w lutym 1917 roku wojska gen. Pershinga wycofały się z Meksyku i dopiero wtedy nastąpiła normalizacja stosunków amerykańsko – meksykańskich i akredytowano ambasadorów w stolicach.

10. Interwencje USA w Ameryce Środkowej

Przyczyny: → czynnik strategiczno – polityczny ( szczególnie nabrał znaczenia po przekopaniu kanału rozpoczęciu światowej ekspansji USA) → czynnik gospodarczo – ekonomiczny → moralizatorsko – misjonarska amerykańska wizja świata DOMINIKANA

→ zadłuŜenie w USA, Niemczech, Belgii, Włoszech, Hiszpanii → Santo Domingo Improvement Company z Nowego Jorku w lipcu 1904 zawarło z rządem Dominikany porozumienie o ustanowieniu komisji mieszanej, która miała kontrolować spłatę zagranicznego zadłuŜenia, gdyby rząd Dominikany się nie wywiązał, amerykańska firma miała przejąć kontrolę nad cłami – tak teŜ się stało, ale wtedy dłuŜnicy europejscy zaprotestowali i zwrócili się do swoich rządów – sprawa została umiędzynarodowiona → Roosevelt zmuszony został zabrać głos w sprawie, oznajmił, Ŝe z wielką niechęcią ale USA zmuszone są do przejęcia kontroli nad niestabilnymi państwami Ameryki Środkowej 20 stycznia 1905 ugoda USA – Dominikana w formie porozumienia rządowego, nie podlegająca ratyfikacji przez Senat → USA przejmują kontrole nad pobieraniem ceł na Dominikanie, 55% dochodów na spłatę zadłuŜenia, 45% na budŜet Dominikany → 7 lutego 1905 podpisano formalny traktat i oddany do ratyfikacji Senatu ( powoływano się na doktrynę Monroe’ego), czekano na ratyfikację ponad dwa lata ale w praktyce obowiązywał od 1 kwietnia 1905 r. NIKARAGUA

Gen. Jose Zelaya (rządził od 1893) – chciał uzyskać pewna samodzielność międzynarodowa poprzez udzielanie koncesji GB czy jaonii, ale nie USA

81

W październiku 1909 wybuchła rewolta wewnętrzna przeciwko rządom Zelayi, a w 1911 władzę objął proamerykański Adolfo Diaz 6 czerwca 1911 – Konwencja USA- Nikaragua → USA udzieli poŜyczki w wysokości 15 milionów dolarów, a Nikaragua odda USA kontrolę nad komorami celnymi → porozumienie nie ratyfikowane przez Senat amerykański, dlatego teŜ podobne porozumienie zawarły z Nikaragua banki amerykańskie 1912 r. – na polecenie prezydenta Tafta, w Nikaragui interweniował oddział amerykańskiego wojska, który stłumił rewoltę przeciwko Diazowi ( amerykańskie wojska stacjonowały do 1925 kontrolując sytuację polityczną w kraju i wybierając wygodnych dla siebie prezydentów) 5 sierpnia 1914 – Traktat Nikaragua – USA w sprawie kanały międzyoceanicznego (USA chciały zachować dla siebie wyłączne prawo do alternatywnej trasy kanału) → USA zyskały „wyłączne i stałe prawo” do zbudowania na Tereni Nikaragui kanału międzyoceanicznego → wydzierŜawiono USA na 99 lat wyspy Great Corn i Little Corn na Moru Karaibskim → USA uzyskało moŜliwość utrzymywania przez 99 lat bazy na nikaraguańskim wybrzeŜu Zatoki Fonseca → moŜliwość przedłuŜenia układu na następne 99 lat → Nikaragua otrzymała 3 miliony dolarów na spłatę zadłuŜenia HAITI Amerykanie posiadali udziały we francuskim Banque Nationale i w całości kontrolowali aktywa kompanii kolejowej W 1915 roku na Haiti interweniowały amerykańskie wojska, przyczyną była zapowiedź francuskiej interwencji w celu stłumienia wewnętrznej rewolty przeciwko ówczesnemu rządowi (Wilson argumentował to koniecznością niedopuszczenia do francuskiej interwencji) 16 września 1915 USA- Haiti zawarły traktat → USA miało prawo powoływać generalnego poborcę celnego → zakaz zaciągania długów zagranicznych bez zgody USA → zakaz przekazywania zagranicznym rządom jakiejkolwiek część terytorium Haiti bez zgody USA → siły policyjne znalazły się pod dowództwem USA → USA zostało upowaŜnione do obrony niepodległości Haiti Wzuj opisany traktat wymagał zmiany w prawodawstwie Haiti, co pod nadzorem USA niezwłocznie uczyniono i traktat przyjęto. AMERYKAŃSKI ARBITRAś W SPRAWIE WENEZUELA – GB Lipiec 1895 wystosowano do GB notę dyplomatyczną, gdzie sekretarz stanu USA Richard Olney uzasadniał prawomocność występowania USA w imieniu kaŜdego państwa amerykańskiego, w grudniu 1895 przyszła odpowiedź GB ( zajęta w tym czasie wojna burską i rywalizacją z Niemcami w Europie) nie dąŜyła ( tak jak USA) do rozwiązania siłowego. W wyniku porozumienia i rozpoczęcia negocjacji powołano wspólną komisję, która miała wytyczyć brytyjsko – wenezuelską granicę. Kolejny etap problemu Wenezueli to zbrojna interwencja GB, Niemiec i Włoch w Wenezueli celem ściągnięcia naleŜnych długów. USA nie miały nic przeciwko zmuszaniu do płacenia długów, ale były bardzo przeciwne europejskiej interwencji. Roosevelt zaŜądał oddania sporu pod arbitraŜ amerykański i dzięki niej sprawa została rozwiązana. → z tym wiąŜe się uzupełnienie do doktryny Monroe’ego Roosevelta. BRAZYLIA → na przełomie wieków Brazylia uznała, ze sojusz z USA jest celem priorytetowym → popieranie idei doktryny Monroe’ego i idei panamerykanizmu, Brazylia w odróŜnieniu od innych państw amerykańskich poparła uzupełnienie do doktryny Monroe’ego → Brazylia popierała przywództwo USA i ruch panamerykański takŜe z powodów strategicznych - sytuacja regionalna i stała rywalizacja z Argentyną

11. Stosunki międzyamerykańskie w okresie I wojny światowej Wilson zamierzał prowadzić zupełnie inną politykę niŜ Roosevelt i Taft, krytykował ostro interwencjonistyczna politykę poprzedników, zamierzał natomiast kultywować przyjazne stosunki i zdobyć zaufanie państw Ameryki Łacińskiej

82

→ traktaty pojednawczo – arbitraŜowe ( lansowane przez sekretarza stanu Williama Bryana), mówiły o powoływaniu do rozwiązywania sporów międzynarodowych komisji z udziałem zainteresowanych stron, traktaty cooling off treaties ← w latach 1913 – 1914 USA podpisało takie traktaty z 16 państwami a ratyfikowało z 10 ( Boliwia, Chile, Brazylia, Ekwador, Gwatemala, Honduras, Kostaryka, Paragwaj , Peru, Urugwaj) – znaczenie traktatów niemal Ŝadne → wilsonowska propozycja Paktu panamerykańskiego ( nawiązanie do Bolivara): „ustanowienie wzajemnej gwarancji politycznej niepodległości i republikańskiej formy rządu oraz wzajemnych gwarancji terytorialnej integralności” – pakt nigdy nie został podpisany → wilsonowska polityka pełna sprzeczności – chociaŜby ekspedycja gen. Pershinga, wieloletnia okupacja Nikaragui, Dominikany i Haiti I wojna światowa powaŜnie wpłynęła na rozwój stosunków międzyamerykańskich – GB wycofała się z handlu z krajami Ameryki łacińskiej, udział USA natomiast wzrósł z 750 milionów w 1913 do 3 bilionów w 1918! → ekonomiczna Konferencja Panamerykańska w Waszyngtonie maj 1915 ( wszystkie państwa amerykańskie poza Meksykiem i Haiti) – próba wspólnego działania n tle problemów ekonomicznych i finansowych wynikających z wojny w Europie ← widoczna była więc współpraca USA i innych państw amerykańskich w dziedzinie gospodarczej , gorzej natomiast przedstawiała się sytuacja polityczna: Brazylia, Gwatemala, Haiti, Honduras, Kostaryka, Kuba , Nikaragua, Panama – wypowiedziały wojnę Niemcom; Boliwia, Dominikana, Ekwador, Peru, Urugwaj – zerwały stosunki dyplomatyczne z Niemcami; pozostałe państwa ogłosiły neutralność 15. Miejsce i rola państw europejskich w SM w regionie Zachodniej Hemisfery 1800-1867

Miejsce i rola państw europejskich w regonie Zachodniej Hemisfery ściśle związana była z sytuacją na kontynencie europejskim i z aktualnymi moŜliwościami czy teŜ ambicjami. Praktycznie zawsze kwestie dotyczące starego kontynentu były nadrzędnymi względem tych mających związek z Nowym Światem. Tym bardziej, Ŝe na kontynencie amerykańskim wyrasta nowe mocarstwo o ogromnych ambicjach, które coraz śmielej uzurpuje sobie prawo do bycia jedynym aktorem na scenie stosunków międzynarodowych w regionie Zachodniej Hemisfery. Zaś europejskie potęgi działające na obszarze Ameryki Północnej zaczynają uznawać bezpieczeństwo, pokój i rozwój za bardziej zyskowne od ciągłej rywalizacji i ryzykownej ekspansji. Wielka Brytania Tradycyjnie głównymi obszarami działania Wielkiej Brytanii były Ameryka Północna i z czasem Środkowa. Co prawda część z jej kolonii uzyskała juŜ niepodległość jako Stany Zjednoczone, ale Anglia dalej pozostawała istotnym graczem stosunków międzynarodowych. Posiadała rozległe terytoria Kanady, później zaktywizowała się w Ameryce Środkowej. 1. Wojna brytyjsko-amerykańska, która wybuchła w 1812 i trwała do początków 1815. Wojnę rozpoczęła amerykańska deklaracja wypowiedzenia wojny 18 czerwca 1812. Wojnę formalnie zakończył traktat gandawski zawarty 24 grudnia 1814, choć ostatnia bitwa pod Nowym Orleanem miała miejsce 8 stycznia 1815. Głównym teatrem wojny było pogranicze między Stanami Zjednoczonymi i brytyjską Kanadą. Przyczyny: -uwikłanie się USA w gospodarczą blokadę kontynentalną. Amerykańskie statki handlowe zatrzymywane były przez Brytyjczyków, którzy rewidowali towar i często siłą wcielali amerykańskich marynarzy do swojej floty. -chęć włączenia Kanady do USA. Wielu politykom amerykańskim wydawało się, Ŝe Wielka Brytania zaangaŜowana w konflikt w Europie nie jest w stanie bronić swojej amerykańskiej kolonii. Dodatkowo liczono na powstanie anty-brytyjskie na obszarze Kanady. Przebieg i rezultat: -Nie udała się operacja kanadyjska, lokalna ludność zachowała wierność Anglii. -po klęsce Napoleona Anglicy mogli przerzucić doskonale doświadczone i wyszkolone oddziały do Ameryki. (w sierpniu 1814- zdobycie Waszyngtonu i spalenie Białego Domu oraz Kapitolu). -próby mediacji ze strony rosyjskiej, lecz wobec sprzeciwu Anglików zaniechane. -ostatecznie: podpisanie pokoju we flamandzkiej Gandawie. Pokój: -zapoczątkował proces normalizacji stosunków brytyjsko-amerykańskich. /Demilitaryzacja Wielkich Jezior 1818; Korzystne układy handlowe 1815; kondominium w sprawie Oregonu. 1818/ 2. Konflikt wokół Oregonu -początkowo próby pokojowego rozwiązania kwestii Oregonu, chociaŜ Demokraci domagali się jego całkowitego przyłączenia do USA.

83

-na fali walki o Oregon ukształtowała się koncepcja „Manifest Destiny” („Boskie Przeznaczenie”)- dziennikarz O’Sullivan napisał w 1845 roku iŜ USA ma prawo do Oregonu na mocy boskiego przeznaczenia, które nakazuje Amerykanom rozprzestrzeniać się i zajmować cały kontynent, ofiarowany im przez Boga. Jest to jednak raczej hasło, slogan niŜ oficjalne stanowisko. -starano się uzyskać cały Oregon aŜ po równoleŜnik 54 40. Na co jednak nie mogli zgodzić się Anglicy, którzy byli zbyt silni, by moŜna było ryzykować z nimi bezpośrednią konfrontację. -kongres nakazał w kwietniu 1846 roku prezydentowi Polkowi wypowiedzenie traktatu o Oregonie Anglii, ale jednocześnie zobowiązał go do znalezienia pokojowego rozwiązania. -W końcu Anglia wyszła z propozycją kompromisu i ustanowienia granicy na 49 równoleŜniku, zostawiając wyspę Vancouver po stronie brytyjskiej. -USA natychmiast zaakceptowały brytyjską propozycję. Traktat podpisano 15 czerwca 1846 roku. 3.Wojna Secesyjna -13 maja 1861 królowa Wiktoria proklamowała neutralność Anglii, przyznając jednocześnie Konfederacji status strony walczącej. -Pomimo sympatii Anglii dla Południa, nie otrzymało ono dyplomatycznego uznania (chociaŜ w stoczniach brytyjskich budowano okręty, które zamierzano przesłać wojskom Konfederacji). 4. Kanada -Pod koniec listopada 1837 wybuchła rebelia w Dolnej Kanadzie pod wodzą Louisa Papineau. Niemal jednocześnie, na początku grudnia wybuchła rebelia w Górnej Kanadzie pod wodzą Williama Mackenzie. Głównym, lecz niezrealizowanym celem rebeliantów, było zburzenie istniejącego ładu i stworzenie w Kanadzie niepodległej republiki na wzór amerykański. Aczkolwiek obie rebelie zostały spacyfikowane, przyniosły pewne pozytywne skutki. Niepokoje w prowincjach zwróciły uwagę korony na ich problemy. Do Kanady został wysłany specjalny komisarz, John George Lambton, Earl z Durkham, który na krótko objął funkcję gubernatora generalnego. W czasie wielomiesięcznego pobytu w Kanadzie sporządził tzw. Sprawozdanie Durkhama – Durkham Report. Zawierał on nie tylko rzetelną analizę sytuacji w koloniach oraz przyczyn wybuchu niezadowolenia, lecz takŜe propozycje daleko idących zmian. Głównym przesłaniem Sprawozdania Durkhama był postulat przyznania kolonii pewnej samodzielności. -Wbrew opozycji konserwatywnych grup wprowadzono w Ŝycie główne propozycje Lambtona. W 1840 uchwalono Ustawę o Unii Kanadyjskiej. Postanawiała ona zjednoczenie dwóch kolonii Górnej i Dolnej Kanady w jedną prowincję zwaną odtąd Prowincją Kanady. Nowa Szkocja pozostała poza Unią. Od tego momentu oba terminy Górna Kanada i Dolna Kanada przestały funkcjonować jako byty polityczne i zaczęły się odnosić jedynie do rejonów geograficznych. Zastąpiły je terminy Zachodnia Kanada – Canada West i Wchodnia Kanada – Canada East. Zjednoczona prowincja otrzymała obieralny parlament i rząd. Uprawnienia gubernatora generalnego zostały w pewnym stopniu ograniczone. Podniesiono teŜ kompetencje municypalnej administracji.

-Reforma była zwycięstwem koncepcji responsible government (odpowiedzialnego lub przedstawicielskiego rządu). Nic zatem dziwnego, Ŝe na najbardziej prominentne pozycje w polityce wybili się orędownicy tego ruchu – Robert Baldwin i Louis-Hippolyte La Fontaine

-Stolicą nowej kolonii zostało Kingston, w 1844 przeniesiono ją jednak do Montrealu. W następnych latach przenoszono ją tam i z powrotem pomiędzy Quebec City i Toronto. Ostatecznie w 1865 umieszczono ją w Ottawie 5. Polityka WB w Ameryce Środkowej. -Anglia kontrolowała obszar Belize gdzie juŜod XVII wieku osiedlali się angielscy drwale (obszar ten nazywała Hondurasem Brytyjskim). -Na początku XIX wieku Anglia opanowała inny obszar zwany Mosquitią. W 1843 roku oba obszary Anglia ogłosiła swymi protektoratami, a w 1848 roku mianowała marionetkowego króla Mosquitii . -Wzrastało zaniepokojenie USA. Nowa Granada podpisała 1846 roku układ z USA pozwalający im na budowę szlaku komunikacyjnego przez Przesmyk Panamski. (wzrosło znaczenie po odkryciu złota w Kaliforni). -Traktat Clayton-Bulwer (amerykańsko-brytyjski) o nie kolonizowaniu ani okupowaniu ziem Ameryki Śr., (ale GB uwaŜała, Ŝe tyczy to przyszłych ziem, a nie tych co juŜ posiada), ale głównie o budowie neutralnego kanału. Był to duŜy sukces USA ,który stawiał je na równi z Anglią. Francja Francja początkowo chciała budować swoje imperium w Nowym Świecie opierając je na dosyć duŜych posiadłościach w Ameryce Północnej, a takŜe i Haiti, lecz waŜniejsze dla niej kwestie europejskie sprawiły iŜ zmuszona była do rezygnacji ze swych planów .Niemniej nigdy do końca nie zapomniano o ambicjach posiadania wpływów w Zachodniej Hemisferze. 1.Luizjana - Luizjana powróciła w ręce francuskie na krótko w 1800 roku. Napoleon Bonaparte przejął ją od Hiszpanii w zamian za nigdy niedotrzymaną obietnicę oddania jej włoskiej Toskanii. Zanim jeszcze stałą się ona formalnie francuską kolonią, Talleyrand zaproponował Stanom Zjednoczonym sprzedaŜ całej Luizjany za około 15 milionów dolarów. Ten tak zwany zakup Luizjany, był największą w historii transakcją sprzedaŜy nieruchomości. 20 grudnia 1803 Kongres przewagą głosów 20 do 6 ratyfikował podpisane 30 kwietnia porozumienie z Francją. W rękach hiszpańskich została jedynie zachodnia Floryda.

84

2. Haiti -Ruchy separatystyczne ujawniały się na wyspie na długo wcześniej juŜ, lecz to właśnie XIX wiek przyniósł największe zmiany dla tego terytorium. Warto wspomnieć, Ŝe juŜ XVIII wieku powstało tu, na fali rewolucji francuskiej, drugie (po USA) niepodległe państwo w rejonie Zachodniej Hemisfery. JednakŜe Napoleon sprzeciwił się owej sytuacji i w 1802 roku wysłał wojska, które pokonały siły haitańskie. Nie udało się jednak w pełni spacyfikować wyspy. Kolejne powstanie w 1803 roku (to tutaj walczyli nasi! ☺ ) poniosło klęskę (być moŜe bo część naszych przeszła na stronę murzynów? ☺ ). Całkowitą niepodległość Haiti uzyskało 1 stycznia 1804 r. 3. Interwencje w Meksyku -Pierwsze kontakty handlowe nawiązano juŜ w 1824r. -Ludwik Filip uznał niepodległość Meksyku juŜ w 1830 r. -Pierwsza interwencja zbrojna- 1838 – tzw. „wojna o ciastka” czyli francuska interwencja w celu wymuszenia na Meksyku spłaty roszczeń względem francuskich obywateli. Zakończona podpisaniem traktatu w 1839 -Druga interwencja Francuzów; w czasie rządów Benito Juáreza, Meksyk został zatakowany przez Francję. Francuzom udało się na pewien czas opanować kraj i przekształcić go w cesarstwo z Maksymilianem I na tronie. Armię republikańską pod wodzą Juáreza poparły Stany Zjednoczone. Konfiliky w Europie i coraz trudniejsza sytuacja w Europie zmusiły Francję do wycofywania się z Meksyku. Dodatkowo USA były zdecydowanie przeciwne jakiejkolwiek obecności sił Europejskich na kontynencie, a o istnieniu monarchii europejskiej w ogóle nie było mowy. W 1867 r. Maksymilian został pojmany i rozstrzelany Hiszpania Patrz teŜ pkt 17 Terytoria Korony Hiszpańskiej w Am. Łac. Podzielono na 4 wicekrólestwa:

1. La Plata (Argentyna, Boliwia, Paragwaj, Urugwaj) 2. Wicekrólestwo Peru (Peru i Chile) 3. Nowa Granada (Ekwador, klumbia, Wenezuela) 4. Nowa Hiszpania (Meksyk- w tym obecne stany USA: Kalifornia, Nevada, Arizona, Nowy Meksyk, Teksas, Luizjana,

Floryda, Wlk. Antyle, część Utah i Kolorado) Dla Hiszp.. amerykańskie kolonie były źródłem kruszców, kawy, kakao, cukru, bawełny tytoniu, a przedewszystkim wysokich podatków (tzw. Quinto Real). Interesów metropolii chroniły liczne monopole na handel zagr, produkcję i sprzedaŜ określonych produktów. Na początku XIX w. kolonie były juŜ zdolne do osiągnięcia niezaleŜnośi ekonomicznej od Hiszp. (kreole). Emancypacyjne dąŜenia wzmocnione zostały przez wpływy wielkich ruchów społ. � powstanie państwa federacyjnego po wyzwoleniu angielskich kolonii i rewolucji francuskiej (hasła praw obywatelskich i suwerenności ludu). Inne wydarzenia wpływające na ruchy niepodległościowe w Am. Łac.:

• Kryzys burbońskiej monarchii (wojny sukcesyjne w Hiszp, kryzys idei absolutyzmu w Europie) • PoraŜka Hiszp. na arenie międzynarodowej: wojna z rewolucyjną Francją�traktat pokojowy w Bazylei, wojna z

Portugalią i Anglią � „katastrofa pod Trafalgarem” • Kryzys gospodarczy spowodowany napływem złota • Uchwalenie postępowej konstytucji 18.03.1912 – zrównująca w prawach ludność Kreolką z Hiszpanami z metropolii,

łagodzącą obciąŜenia podatkowe kolonii, ale nie zmieniająca charakteru ich zaleŜności • Wydarzenia na Haiti – uchwalenie niepodległości przez murzyńskich powstańców w 1804 r.

1801 – Hiszp. oddała Francji swoją część wyspy Santo Domingo 1802 – utraciła na rzecz Anglii Trynidad (pokój w Amiens) 1803 – odstąpiono Napoleonowi Luizjanę 1805 – bitwa pod Trafalgarem, po której przerwana została łączność między metropolią a koloniami 1808 – abdykacja Burbonów w Bajonnie, objęcie tronu Hiszp.. przez Józefa Bonaparte, francuska inwazja na Hiszp. � lokalne junty przejmują władzę 1810 – antyhiszpańskie powstanie w Meksyku (Miguel Hidalgo)� stłumione w 1815 1821 – oderwanie się od metropolii i utworzenie Cesarstwa Meksykańskiego (Augustin de Iturbide) La Plata – tam najszybciej odrzucono panowanie hiszpańskie, a w 1816 proklamowano powstanie Zjednoczonych Prowincji La Platy (San Martin) Nowa Grenada – (Bolivar) w 1811 proklamowano niepodległość republiki Wenezueli� udana kontrofensywa hiszpańska, w 1814 wyzwolona została Kolumbia, a następnie ponownie Wenezuela � przywrócono jednak burbońskie panowanie przez hiszpański korpus ekspedycyjny ( ucieczka Bolivara i jego zwolenników na Jamajkę i Haiti

85

1815 – Hiszpanie stłumili ruch wyzwoleńczy wszędzie za wyjątkiem La Platy 1816 – powrót Bolivara – walki objęły cała Nową Grenadę – utrata kontoli przez Hiszpanów 1819 – powstanie republiki Wielkiej Kolumbii (Bolivar prezydentem) 1820 – rozejm ogłoszony przez Kortezy 1823 – wkroczenie oddziałow Bolivara do Peru � kleska Hiszpanów w bitwie pod Ayacucho 1825- zlikwidowano ostatnie hiszp.. punkty oporu w Górnym Peru � utworzenie osobnego państwa – Boliwii Zdobycie Peru zakończyło panowanie hiszpańskie na kontynencie amerykańskim. W rękach Hiszpanów do końca wieku pozostaną tylko dwie wyspy na Morzu Karaibskim: Kuba i Puerto Rico,. Niepowodzenia w koloniach pogłębiły kryzys finansowy burbońskiego państwa, skompromitowały monarchię Ferdynanda VII. Utrata kolonii oznaczała dalszy upadek Hiszpanii, jej ostateczną degradację do roli drugorzędnego europejskiego państwa. 36. Terytoria Korony Hiszpańskiej w Am. Łac. Podzielono na 4 wicekrólestwa:

5. La Plata (Argentyna, Boliwia, Paragwaj, Urugwaj)

6. Wicekrólestwo Peru (Peru i Chile)

7. Nowa Granada (Ekwador, klumbia, Wenezuela)

8. Nowa Hiszpania (Meksyk- w tym obecne stany USA: Kalifornia, Nevada, Arizona, Nowy Meksyk, Teksas, Luizjana,

Floryda, Wlk. Antyle, część Utah i Kolorado)

Istniały teŜ 4 kapitanie generalne: Gwatemala, Kuba, Chile i Wenezuela.

Dla Hiszp.. amerykańskie kolonie były źródłem kruszców, kawy, kakao, cukru, bawełny tytoniu, a przedewszystkim wysokich

podatków (tzw. Quinto Real). Interesów metropolii chroniły liczne monopole na handel zagr, produkcję i sprzedaŜ określonych

produktów.

Na początku XIX w. kolonie były juŜ zdolne do osiągnięcia niezaleŜności ekonomicznej od Hiszp. (kreole). Emancypacyjne

dąŜenia wzmocnione zostały przez wpływy wielkich ruchów społ. � powstanie państwa federacyjnego po wyzwoleniu

angielskich kolonii i rewolucji francuskiej (hasła praw obywatelskich i suwerenności ludu). Inne wydarzenia wpływające na

ruchy niepodległościowe w Am. Łac.:

• Kryzys burbońskiej monarchii (wojny sukcesyjne w Hiszp, kryzys idei absolutyzmu w Europie)

• PoraŜka Hiszp. na arenie międzynarodowej: wojna z rewolucyjną Francją�traktat pokojowy w Bazylei, wojna z

Portugalią i Anglią � „katastrofa pod Trafalgarem”

• Kryzys gospodarczy spowodowany napływem złota

• Uchwalenie postępowej konstytucji 18.03.1912 – zrównująca w prawach ludność Kreolką z Hiszpanami z metropolii,

łagodzącą obciąŜenia podatkowe kolonii, ale nie zmieniająca charakteru ich zaleŜności

• Wydarzenia na Haiti – uchwalenie niepodległości przez murzyńskich powstańców w 1804 r.

1801 – Hiszp. oddała Francji swoją część wyspy Santo Domingo

1802 – utraciła na rzecz Anglii Trynidad (pokój w Amiens)

1803 – odstąpiono Napoleonowi Luizjanę

1805 – bitwa pod Trafalgarem, po której przerwana została łączność między metropolią a koloniami

1808 – abdykacja Burbonów w Bajonnie, objęcie tronu Hiszp.. przez Józefa Bonaparte, francuska inwazja na Hiszp. � lokalne

junty przejmują władzę

86

1810 – antyhiszpańskie powstanie w Meksyku (Miguel Hidalgo)� stłumione w 1815

1821 – oderwanie się od metropolii i utworzenie Cesarstwa Meksykańskiego (Augustin de Iturbide)

La Plata – tam najszybciej odrzucono panowanie hiszpańskie, a w 1816 proklamowano powstanie Zjednoczonych Prowincji

La Platy (San Martin)

Nowa Grenada – (Bolivar) w 1811 proklamowano niepodległość republiki Wenezueli� udana kontrofensywa hiszpańska, w

1814 wyzwolona została Kolumbia, a następnie ponownie Wenezuela � przywrócono jednak burbońskie panowanie przez

hiszpański korpus ekspedycyjny ( ucieczka Bolivara i jego zwolenników na Jamajkę i Haiti

1815 – Hiszpanie stłumili ruch wyzwoleńczy wszędzie za wyjątkiem La Platy

1816 – powrót Bolivara – walki objęły cała Nową Grenadę – utrata kontoli przez Hiszpanów

1819 – powstanie republiki Wielkiej Kolumbii (Bolivar prezydentem)

1820 – rozejm ogłoszony przez Kortezy

1823 – wkroczenie oddziałow Bolivara do Peru � kleska Hiszpanów w bitwie pod Ayacucho

1825- zlikwidowano ostatnie hiszp.. punkty oporu w Górnym Peru � utworzenie osobnego państwa – Boliwii

Zdobycie Peru zakończyło panowanie hiszpańskie na kontynencie amerykańskim. W rękach Hiszpanów do końca wieku pozostaną tylko dwie wyspy na Morzu Karaibskim: Kuba i Puerto Rico,. Niepowodzenia w koloniach pogłębiły kryzys finansowy burbońskiego państwa, skompromitowały monarchię Ferdynanda VII. Utrata kolonii oznaczała dalszy upadek Hiszpanii, jej ostateczną degradację do roli drugorzędnego europejskiego państwa. 16. Ośrodki niepodległościowe a proces secesji Brazylii, Haiti – Dominikany, Chile – La Platy, Kolumbii, Wenezueli, Peru i Meksyku. Stosunki nowych państw z zagranicą: kwestie uznania rządów.1 1)BRAZYLIA : a) Ruch rewolucyjny – młodzi mieszkańcy Brazylii ze względu na brak uniwersytetów kształcili się w Portugalii, gdzie przenikał ich duch oświeceniowy – tendencje narodowościowe z USA, pierwsze próby nawiązania kontaktów z USA w celu zdobycia niepodległości 1788 – spisek z Minas Gerais („górników”), kupcy i wojskowi, przyczyną: obciąŜenie podatkowe, celem utworzenie lib. republiki, zakończony zdradą, aresztowaniami, 1 wyrokiem śmierci (Joaquim Jose Tiradentes – najbardziej radykalny wojskowy), resztę ułaskawiono, by nie pogorszyć stosunków, 1798 – „spisek krawców” (biedni kolorowi rzemieślnicy), manifesty pisane na murach i kolportowane na papierze, zainspirowany wydarzeniami na Haiti i rew. fr., zakończony aresztowaniami i 7 egzekucjami, od tego czasu władze por. idą na ustępstwa wobec kolonii, która za to pozostaje lojalna b) 1807 – Napoleon zdecydował się zająć Portugalię, aby odciąć Anglię od portów portugalskich XI 1807 – na propozycję posła brytyjskiego w Lizbonie KsiąŜe regent Jan (dynastia Braganzów) wypływa do Brazylii, a wojska francuskie zajmują Portugalię I 1808 – po zajęciu Portugalii przez Napoleona do Brazylii przypływa ks. regent Jan (Joao), który rządzi imperium z Rio de Janeiro (na początku z Balii) - uzaleŜniony od Anglii - ogłoszenie wolności handlu (co wykorzystują Anglicy) - utworzenie nowej administracji (ministerstwa, Rada Państwa, Bank Centralny) - rozwój oświaty - rozbudowa nowej stolicy - w Portugalii tymczasem rządzą Anglicy 1809 – Brazylia zajmuje Gujanę Francuską, którą będzie władać do upadku Napoleona 1810 – traktaty z Anglią - KsiąŜe ma moŜliwość powrotu do Portugalii po zakończonej wojnie - Anglicy mają przywileje w Brazylii – korzystne podatki, wolność wyznania, posiadanie własnych sądów w portach - Anglia uznaje władzę Braganzów - Anglia moŜe wpływać do wszystkich portów w Portugalii 16 XII 1815 – Jan proklamuje Królestwo Brazylii połączone z Portugalią unią personalną

87

1816 – śmierć królowej Marii , Jan koronuje się w Rio (jako Jan VI) i wcale nie chce wracać, w Portugalii, nadal rządzą Anglicy 1817 – rewolta w Pernambuco, przyczyną konflikt Brazylijczyków z „filhos do Reino” – „synami Królestwa”, urodzonymi w Portugalii, Brazylijczycy obalają władzę portugalską i proklamują republikę, po 3 miesiącach stłumiona 1820 – rewolucja antyangielska w Portugalii, zostają zwołane Kortezy, które Ŝądają powrotu króla do Portugalii, przyłączają się junty w Brazylii, król chce wystąpić przeciw Kortezom opierając się za zwolennikach w Brazylii, ale robi to za późno, w Brazylii podzielone opinie, chcą refor i liberalizacji, ale boją się powrotu króla do Portugalii, boją się osłabienia pozycji Brazylii II 1821 – król aprobuje konstytucje i zapowiada powrót do Portugalii 26 II 1821 – demonstracje w Rio, Ŝądania konstytucji hiszpańskiej z 1812, król zmuszony do kapitulacji c) 26 IV 1821 – Jan i kilka tys. urzędników wraca do Portugalii, syn Piotr (Pedro) zostaje regentem - liberalne rządy - zniesienie cenzury - koniec więzienie bez formalnego oskarŜenia - zabroniono tortur - próba ograniczenia kosztownej administracji - konflikt między Brazylijczykami urodzonymi w Brazylii, a Brazylijczykami ur. w Portugalii - synami królestwa, Pedro próbował łagodzić - mimo wszystko ciągle system kolonialny XII 1821 – Kortezy nakazują Piotrowi powrót do kraju i przekazać władzę tymczasowej juncie, co powoduje silny sprzeciw w Brazylii 9 I 1822 – Piotr przyjmuje petycję od ludu wzywającą do pozostania i utworzenia niezaleŜnej władzy - garnizon por. jest zmuszony do opuszczenia Brazylii - szefem rządu zostaje Jose Bonifacio de Andrada a Silva, który centralizuje władzę - Pedro w końcu zwołuje Zgromadzenie Konstytucyjne - Kortezy są wściekłe i nakazują powrót pod groźbą utraty praw do tronu III 1822 – Pedro przyjmuje tytuł ,,Nieustającego i Konstytucyjnego Obrońcy Brazylii’’ 7 IX 1822 – „O Grito de Ipiranga”, „Okrzyk znad Ipirangi”, Piotr odrzuca Ŝądania Kortezów, symbol niepodległości

12 X 1822 – ZK ogłasza Piotra I cesarzem

1 XII 1822 – koronacja

1823 – flota brytyjska (adm. Cochrane) wypędza okręty portugalskie z wybrzeŜa i utrwala władzę cesarską 1824 – konstytucja - czwórpodział władzy – ustawodawczą, wykonawczą, sądowniczą i tzw. „łagodzącą”, czyli władza cesarza, harmonizująca ogół działań trzech pozostałych władz. - niesankcjonowane konstytucją, ale waŜne - „kongresy kanapowe” – jest to określenie dla parlamentów w Latynoameryce, wybieranych w wyborach najczęściej pośrednich, z wysokim cenzusem majątkowym, na wskutek czego owe „kongresy” były przede wszystkim reprezentacją oligarchii i to ona wprowadzała regulacje (najczęściej dogodne dla siebie), marginalizując inne stany. d) 1824 - stosunki dyplomatyczne z Brazylią nawiązują USA (prez. Monroe z upowaŜnienia Kongresu) 29 VIII 1825 – uznanie Brazylii przez Portugalię,w wyniku mediacji brytyjskich, pod warunkiem zapłacenia odszkodowania (w sumie 2 mln funtów) i wyrzeczenia się chęci podboju innych kolonii Portugalii (Angola), Jan VI zostaje tytularnym (honorowym) cesarzem W zamian za pośrednictwo B. zawarła z GB korzystne traktaty handlowe i zobowiązała się do zniesienia niewolnictwa (co nie zostało dotrzymane). 1831 – Piotr I powrót do Portugalii, bo tam wojna domowa, chciał pomóc siostrze Marii II w objęciu władzy - władza formalnie dla jego syna Piotra II - faktyczne rządy kolejnych regentów 1841 – Piotr II cesarzem 1889 – koniec cesarstwa, po abdykacji Piotra II pod naciskiem oficerów 2) HAITI: a) Podział: - Saint Domingue – zachodnia część wyspy, stolica Port-au-Prince, od 1697 w posiadaniu Francji, dzisiaj Haiti - Santo Domingo – wschodnia część wyspy, stolica Santo Domingo, w posiadaniu Hiszpanów, dzisiaj Dominikana

88

Sytuacja na Saint Domingue:

- kolonia plantacyjna, garstka białych rządzi masą niewolników

- silne podziały rasowe i społeczne - kolonia francuska – wpływ rewolucji - generalny gubernator – Galbaud – wojskowy, nieliberalne poglądy b) 1789 – idea niepodległego państwa - biali chcieli reprezentacji w rządzie w ParyŜu - mulaci chcieli równości z białymi - niewolnicy chcieli końca niewolnictwa – Vincent Oge wyrusza do ParyŜa w celu uzyskania informacji ma temat praw ludności na Haiti – Zgromadzenie Narodowe we Francji, decyzja : wszyscy płatnicy podatków w koloniach mogą głosować – idea Zgromadzenia Prawodawczego – inicjatywa białej biedoty miejskiej, aby ona mogła głosować – Galbo rozwiązał Zgromadzenie – Jean Baptiste Chavanes kolejna podróŜ do ParyŜa, aby potwierdzić, ze wszyscy płacący podatki mogą głosować – osobisty konflikt Galbaud i konstytuanty 1790 – Zgromadzenie Powszechne Części SD (Saint Marc) – Kreole, chce szerokiej autonomii, ale ParyŜ się nie godzi III 1790 – Konstytuanta wydaje dekret o równości wszystkich ludzi w koloniach antylskich, nie wszedł jednak w Ŝycie – opór białych X 1790 – powstanie Mulatów (Vincente Oge, Jean-Baptiste Chavannes), zakończone klęską i publiczną egzekucją (łamanie kołem) w Cap Francais (23 II 1791), widzieli to Toussaint, Christophe i Dessalines c) 22/23 VIII 1791 – wybuch wielkiego powstania niewolników na północy (ok. 20 tys) - na czele Toussaint, Christophe i Dessalines - inspiracja powstaniem voodoo - rzezie białych latyfundystów, palenie trzciny cukrowej - garnizony francuskie - nieudana próba zdobycia stolicy -powstańcy chronią się w górach VIII-IX 1791 – powstanie wyzwoleńców zakończone ugodą, zrównanie w prawach, jednak nieprzestrzegane d) 1792 – po proklamowaniu rep. we Francji Hiszpanie chcą zjednoczenia wyspy pod swoim panowaniem, więc pomagają powstańcom (niektórzy nawet zostają oficerami hisz. – Toussaint) VI 1793 – walki między rojalistami (gub. Galbaud) a republikanami (komisarz Leger Felicite Sothonnax) - Sothonnax wzywa na pomoc Murzynów, obiecując zniesienie niewolnictwa - 23 VIII zniesienie niewolnictw na północy, 27 IX na południu) - Sothonnax popiera Toussaint w zamian za pomoc niewolników - Toussaint wicegubernatorem i dowódcą sił wojskowych IX 1793 – interwencja angielska i hiszpańska, która zajmuje większą część wyspy, po stronie Francuzów stają wyzwoleńcy (Francois Toussaint-Louverture – najpierw oficer hisz., teraz fr., Henri Christophe, Jean Jacques „Tygrys” Dessalines – „batalion sankiulotów”, Andre Rigaud – Mulat) 1796 – z walki wycofują się Hiszpanie 1798 – to samo Anglicy VI 1799-VIII 1800 – „Wojna o Południe” między Toussaintem (północ, Murzyni), a Rigaudem (południe, Mulaci), zwycięŜa Toussaint I 1801 – Toussaint zajmuje hiszpańską część wyspy 8 VII 1801 – konstytucja, SD dominium Francji,Toussaint doŜywotnim generalnym gubernatorem - zachęcił niewolników do pracy - rozwój rolnictwa - popierał handel - potwierdzenie zniesienia niewolnictwa – impuls dla interwencji francuskiej, Napoleon chce odbudowy produkcji cukru (SD było potęgą – plantacje trzciny, po wybuchu powstania produkcja upadła, rynek przejęła WB) e) I/II 1802 – interwencja fr. (Charles Leclerc), po cięŜkich walkach (zwł. na pół.) i duŜych stratach Francuzi zdobywają wyspę - 5 X 1802 Toussaint kapituluje i zostaje wywieziony do Francji, gdzie umiera (IV 1803), Francuzi chcą powrotu niewolnictwa - VI/VII 1802 – wybuch powstania Kongosów (Murzynów) X 1802 – do powstania przyłączają się oficerowie (Dessalines, Christophe, Petion, Clevaux), nacz. wodzem Dessalines - Francja wysyła więcej wojsk (w tym Polaków, z których część przechodziła na stronę powstańców), ale nie moŜe sobie poradzić - podpisanie pokoju z Toussaintem - spotkanie – pułapka, wojska Leclerca zamorowały Toussainta

89

- Leclerc umiera na Ŝółtą febrę (i kupa zwykłych Ŝołnierzy teŜ) 18 XI 1803 – bitwa pod Ventieres, klęska Francuzów, którzy szybko opuszczają fr. część wyspy 1 I 1804 – w Gonaïves ogłoszona zostaje niepodległość Republiki Haiti (stara indiańska nazwa SD), rzeź Francuzów (Polaków oszczędzono, bo byli za Haitańczykami) X 1804 – Dessalines ogłasza się cesarzem Haiti (jako Jakub I) - nacjonalizacja ziemi - zapowiedź parcelacji - sprzeciw właścicieli ziemskich f) 1805 – wyprawa na hisz. część wyspy, okupowaną wciąŜ przez Francuzów, nieudana 1806 – powstanie na południu przeciw cesarzowi, Dessalines zostaje zamordowany, podział państwa na 2 części: - południową (Republika Haiti, Mulaci, prezydentem Alexandre Petion, a po nim Jean-Pierre Boyer, liberalna) - północną (Państwo, a od 1812 Królestwo Haiti, prezydentem – królem Christophe (Henryk I), konserwatywne) 1820 – bunt wojskowy w Królestwie, Christophe popełnia samobójstwo, interwencja wojsk Republiki, które dokonują aneksji XI 1821 – powstanie w części hiszpańskiej (Nunez de Caceres), rozmowy z Kolumbią o federacji, bez efektu

II 1822 – Boyer podbija hisz. część SD

H. jest najstarszym niepodległym państwem w Am. Środkowej – proklamowane przez Dessalinesa w 1804 cesarstwo, które przetrwało zaledwie 2 lata, było jednym z najbardziej specyficznych tworów państwowych w dziejach tamtego regionu. Wystarczy wspomnieć, Ŝe ówczesna ustawa zasadnicza nadawała prawo posiadania ziemi jedynie ludności... czarnej. Dessalines – Jakub I – zbytnio starał się odwoływać do wzorów, znienawidzonej przecieŜ, rewolucyjnej Francji: wprowadzona wolność dla wszystkich i uwłaszczenie ziemi sprawiły, Ŝe zabrakło rąk do pracy. Dodatkowo, państwo miało ogromne kłopoty wewnętrzne, wynikłe przede wszystkim z trudnej sytuacji gospodarczej. Dotychczasowe plantacje, na których pracowali niewolnicy, zostały uwłaszczone, co w dalszej perspektywie wywołało międzynarodowy skandal i silne naciski mocarstw kolonialnych, by spłacić uwłaszczonych właścicieli ziemskich. 17 IV 1825 – Karol X uznaje niepodległość Haiti w zamian za wysokie odszkodowanie (potwierdzone w 1938) 1862 - stosunki dyplomatyczne z H. nawiązują USA 3) LA PLATA

a) - vk. od 1776, wcześniej naleŜała do Peru - duŜy kontrast między stolicą (Buenos Aires) i wybrzeŜem a interiorem (gospodarka, wykształcenie ludności) - zainteresowanie rewolucją francuską, ale bez szczególnego radykalizmu - Hiszpanie nie interesowali się Buenos Aires, Anglicy zaspokajali potrzeby miasta - Anglia chciała się wkraść w handel hiszpański - Anglia zajmuje Kapsztad w płd. Afryce, zdobycie la Platy otworzyłoby Brytyjczykom drogę do kontroli

handlu i Ŝeglugi na płd. Atlantyku b) 27 VI 1806 – wojska angielskie na czele z Williamem C. Beresfordem zajmują Buenos Aires (Hiszpania była wtedy sojuszniczką NB) - vkról ucieka do Kordoby - Anglicy rządzą łagodnie, ale nie przekonują portenos (mieszkańców BA), na ich czele Santiago de Linierse, Francuz z pochodzenia 12 VII 1806 – Anglicy kapitulują, Liniers zostaje wodzem naczelnym i faktycznie obejmuje władzę c) II 1807 – kolejny atak Anglików na czele z Johnem Whitelockiem, zajęcie Montevideo VII 1807 – oblęŜenie BA, nieudane, Anglicy wycofują się z LP XII 1807 – Liniers zostaje vkrólem, nie uznał jednak Józefa Bonaparte i zostaje odwołany, LP pozostaje jednak niezaleŜna od Francji 22 V 1810 – z inicjatywy młodych spiskowców (na czele Cornelio Saavedra) zostaje zwołane c.a., które powołuje juntę rządzącą, konserwatywną – na czele vkról 25 V 1810 – nowa, radykalniejsza junta, na czele Saavedra, chęć centralizacji władzy, co się nie podoba innym regionom, które chcą federacji (Paragwaj, GP, Urugwaj, prowincje podandyjskie) XI 1810 – inwazja wojsk LP na GP, zwycięstwo pod Suipacha (7 XI) i opanowanie kraju, nowa władza rządzi jednak nieudolnie i stosuje represje, co zraŜa do niej ludność 20 VI 1811 – klęska pod Guaqui, LP wycofuje się z GP, w następnych latach próbuje wrócić, ale bez powodzenia

90

23 IX 1811 – juntę zastępuje I triumwirat, na czele sekretarz rządu Bernardino Rivadavia

III 1812 – do LP powraca z Europy gen. Jose de San Martin, który organizuje armię, zakłada loŜę masońską Lautares i działa na rzecz silnej, zcentralizowanej władzy d) X 1812 – z inspiracji San Martina I triumwirat zostaje obalony, powstaje II, radykalny, na czele Bernardo Monteagudo 1813 – Zgromadzenie Konstytucyjne, likwidacja tytułów szlacheckich i mity, ograniczenie niewolnictwa, przyjęcie nazwy Zjednoczone Prowincje La Platy 1814-15 – rebelia federalistyczna, osłabienie państwa, niestabilność rządów, delegacja La Platy udaje się do Europy by proponować tron hisz. Burbonom lub ks. Lukki, bez efektu 25 III 1816 – w Tucuman zbiera się Kongres Krajowy, delegaci z 6 prowincji – BA, Cordoba, Cujo, Salta, Rosario, Tucuman, spory o ustrój państwa (monarchia – republika, unitarne – federacja) 9 VII 1816 – ogłoszenie niepodległości, LP republiką rządzoną przez NajwyŜszego Naczelnika, którym został centralista Juan Martin de Pueyrredon: Zjednoczone Prowincje Ameryki Południowej (dzisiejsze obszary mniej więcej URU, ARG i PAR, wtedy bez URU, zajętego przez BRA) 1819 – centralistyczna konstytucja, w efekcie prowincje się buntują, Pueyrredon ustępuje 1 II 1820 – bitwa pod Cepeda, zwycięstwo prowincji, faktyczny rozpad państwa, dobrze rozwija się BA rządzone przez Rivadavię 1826 – nowy Kongres, przywrócenie jedności państwa (przyczynami zagroŜenie ze strony Brazylii i konieczność korzystania z portu w BA), prezydentem Rivadavia, kontynuacja polityki centralizmu 1827 – w wyniku silnej opozycji i niepowodzeń w wojnie z Brazylią Rivadavia udaje się na wygnanie, nowy rozpad państwa 1823 - USA uznają Zjednoczone Prowincje La Platy 1828 - państwa europejskie (m.in. ESP) uznają ARG jako odrębne państwo po wojnie z BRA 4) URUGWAJ & PARAGWAJ

a) – 1811 w Paragwaju tendencje separatystyczne - 1811 – próba powstrzymania buntu, wojsko z LP na czele z Belgrano - zwycięstwo Paragwaju pod wodzą Jose Gaspara De Francia - utworzenie własnej junty i ogłoszenie niepodległości 12 X 1813

- do 1840 De Francia dyktatorem Paragwaju – El Supremo b) - Banda Oriental – dzisiejszy Urugwaj - pod wodzą Jose Gervasio D’Artigasa powstanie przeciwko Hiszpanii i LP - Hiszpania opuściła tereny Urugwaju - LP zbyt słabe aby stłumić bunt - 1816 – zajęcie Urugwaju przez Brazylię - 1826 – ,,wyprawa 30” wyzwolenie spod władzy Brazylii, niepodległość

5) WENEZUELA:

a) - Przesłanki – małe represje po powstaniu TA, bliskość Haiti

- okno Atlantyku, aportowana, handel, eksport towarów - świadomość Kreolów, bo kontakt z portami - udział takŜe innych grup społecznych, choć w ruchu przewaŜaja Kreole, Mulaci takŜe występowali b) 1795 – powstanie niewolników murzyńskich w Coro (Jose Leonardo Chirino), łatwo stłumione 1797 – spisek Kreoli (Jose Maria de Espana, Manuel Gual), Wen. republiką federalną, zakończony tradycyjnie, przywódcy uciekli na Trynidad 1799 – kolejne spiski (Espana, Bella, Pirela), tak samo IV 1806 – ekspedycja br.-am. z hasłami wyzwoleńczymi, na czele Francisco de Miranda Prekursor Niepodległości - 200 tys Ŝołnierzy - ale Miranda nieznany w kraju, bardziej zagranicą - nieudana ze względu na opór floty hisz. VIII 1806 – Miranda podejmuje II próbę inwazji, zajmuje Coro, ale po 10 dniach wskutek braku poparcia ucieka do Londynu 1808 – po wiadomej interwencji cabildo abierto w Caracas proklamuje królem Fer. VII , - część (ale nie większość) Kreolów chce autonomii, a nawet niepodległości - kap. gen. zostaje Francuz, Vicente Emperan, który chce ograniczenia autonomii junt i cabildos 19 IV 1810 – kolejne c.a. obala kap. gen. Vicente Emparana,

91

- powstaje NajwyŜsza Rada Dla Zachowania Praw Ferdynanda VII – niezaleŜny rząd na czele Bolivar, który ściąga Mirandę z powrotem do kraju - zlikwidowano pobieranie danin od Indian - zaniechano importu niewoników III 1811 – zbiera się Kongres – autonomiści i niepodległościowcy (Miranda, Towarzystwo Patriotyczne – Simon Bolivar) 7 VII 1811 – Kongres ogłasza akt niepodległości – I Republika XII 1811 – Kongres ogłasza konstytucję – Wenezuela państwem związkowym (Konfederacja Stanów Wenezueli) - 2-iz. Kongres, kolegialna wł. wykonawcza, katolicyzm religią państwową - przeciw powstańcom występują wojska interwencyjne z Kuby i Peru (Domingo Monteverdi) i lojalne prowincje (Coro, Maracaibo, Gujana) c) 28 III 1812 – trzęsienie ziemi niszczy Caracas – kara BoŜa VII 1812 – Miranda kapituluje, zostaje oskarŜony o zdradę, aresztowany i wydany Hiszpanom - koniec I republiki - Miranda zawarcie układu z Monteverdi o amnestii dla wszystkich walczących i udaniu się przywódców na emigrację - Bolivar ucieka do Nowej Granady I 1813 – na wschodzie wybucha partyzantka (Santiago Marino) d) III 1813 – Bolivar staje na czele armii granadyjskiej i rozpoczyna marsz na Caracas, „wspaniała kampania” 15 VI 1813 – dekret o „wojnie na śmierć” – kaŜdy Hiszpan będący przeciw republice ma zginąć 31 VII 1813 – bitwa pod Taguanes, zwycięstwo Bolivara 6 VIII 1813 – Bolivar wkracza do Caracas, ludność nadaje mu tytuł Libertadora (Wyzwoliciela) – II Republika , dyktatura Bolivara 1813/14 – wybuch powstania ludowego (llaneros – hodowcy bydła i koni), na czele Jose Tomas Boves, walczyli z rebeliantami z Cartageny 15 VI 1814 – bitwa pod La Puerta, klęska republikanów VII 1814 – Boves zajmuje Caracas, Bolivar ucieka do N. Granady, a potem na Jamajkę 5 XII 1814 – Boves ginie w bitwie, niedługo później upada takŜe bolivarowska partyzantka

IV 1815 – w Wenezueli ląduje Pacificador, „rekonkwista”

6 IX 1815 – Bolivar publikuje „List z Jamajki”, AŁ nie ma juŜ nic wspólnego z Hiszpanią, wokół niego skupia się cała opozycja 1815 – Pablo Morillo zajęcie Wenezueli VI-VIII 1816 – kampania Bolivara we wsch. Wenezueli, nieudana, Bolivar ucieka na Haiti XII 1816 – II wyprawa Bolivara, sojusz z llaneros, w Angosturze (dziś Ciudad Bolivar) - zostaje proklamowana III republika - Bolivar werbuje do armii oficerów br. i ochotników eur. - przejście z dyktatury do współpracy frakcji pol. e) V 1819 – początek ofensywy Bolivara na NG 25 VII 1819 – bitwa pod Pantano de Vargas, zwycięstwo Bolivara 7 VIII 1819 – bitwa pod Boyacą, jw. 10 VIII 1819 – Bolivar zdobywa Bogotę VIII 1819 – Kongres ogłasza nową konstytucję, na czas wojny prezydentem Bolivar, 1-izbowy Kongres XII 1819 – Kongres uchwala tymczasową konstytucję Wielkiej Kolumbii (Wenezuela, Cundinamarca, Quito) XI 1820 – zawieszenie broni hisz.-kol. IV 1821 – wznowienie działań 24 VI 1821 – bitwa pod Casabobo, zwycięstwo WK 29 VI 1821 – Bolivar zdobywa Caracas VII 1821 – Kongres w Cucuta uchwala konstytucję Kolumbii – utrzymanie niewolnictwa, anulowanie reformy rolnej, wysoki cenzus majątkowy, wolność słowa i druku 24 V 1822 – bitwa pod wulkanem Pichincha (Jose Antonio de Sucre, Santa Cruz), zwycięstwo Kolumbii 16 VI 1822 – zdobycie Quito 1826 – Wenezuela ogłasza niepodległość, Libertador jeszcze ratuje sytuację 1828 – wojna kol.-per. o Guayaquil, zakończona utrzymaniem status quo, Bolivar obejmuje dyktaturę, ale niewiele to daje 1829 – Wenezuela ostatecznie odłącza się od Kolumbii 1 III 1830 – Bolivar składa władzę VIII 1830 – Ekwador ogłasza niepodległość 19 XII 1830 – śmierć Bolivara

92

ESP uznała niepodległość WEN w 1845 roku, USA uczyniły to dziesięć lat wcześniej. 6) CHILE

- na początku XIX w. kap. gen. naleŜąca do vk. Peru - ludność w większości kreolska i metyska, mało Indian - gospodarka oparta na rolnictwie, hodowli i kopalnictwie (miedź, srebro, złoto) - odizolowanie od reszty posiadłości hiszpańskich, co sprzyjało myśli niepodległościowej, niechęć wobec Limy,

oskarŜanej o wykorzystywanie - na południu walki z Indianami – duŜa produkcja broni i duŜo ludzi potrafiących się nią posługiwać

1781 – „spisek trzech Antonich” (Gramusset, Berney i Rojas), celem utworzenie republiki, rozbity 1782-83 – „spisek Don Juana”, bardzo tajemniczy, szukanie poparcia Anglii, ale bez efektu, poza tym do końca XVIII w. w Chile spokój 1810 – pod wpływem wydarzeń w LP demonstracje uliczne, kap. gen. rezygnuje z urzędu, spór między cabildo (autonomiści i niepodległościowcy) a audiencją (rojaliści), powstaje Junta Rządząca (Juan Martinez de Rosas) 4 VII 1811 – zbiera się Kongres Narodowy Chile, przewaga konserwatystów, jesienią dyktatorem zostaje gen. Jose Miguel Carreras 1812 – konstytucja, charakter republikański 1813-14 – wojna domowa między republikanami a rojalistami, wsparcie Peru, zwycięstwo rojalistów, rozwija się partyzantka (Manuel Rodriguez), republikanie uciekają do LP i tam przygotowują się do powrotu I 1817 – początek ofensywy wyzwoleńczej armii chilijskiej (San Martin, Irlandczyk z pochodzenia, Bernardo O’Higgins) 12 II 1817 – bitwa pod Chacabuco, zwycięstwo Chilijczyków 14 II 1817 – zdobycie Santiago, stołeczne c.a. wybiera O’Higginsa NajwyŜszym Naczelnikiem (Director Supremo), w praktyce rządzi San Martin

12 II 1818 – proklamacja niepodległości Chile

5 IV 1818 – bitwa pod Maipu, rozbicie wojsk hiszpańskich, niedługo potem konstytucja, O’Higgins ma władzę absolutną, likwidacja opozycji (bracia Carrera, Rodriguez), zniesienie tytułów społecznych, rozwój świeckiej oświaty i infrastruktury, wysokie podatki 1822 – nowa, bardziej liberalna konstytucja, przeciw O’Higginsowi jednak rośnie opozycja (kler, oligarchia, wojsko) 1823 – O’Higgins składa władzę i emigruje, nowym prezydentem Ramon Freire 1826 – zdobycie Callao – ostatniego punktu oporu rojalistów

Uznanie Chile przez ESP: 1844, stosunki dyplomatyczne z USA: 1823

7) NOWA GRANADA

- na pocz. XIX w. kraj spokojny, wierny metropolii - 1808 poparł Ferdynanda - 2 rywalizujące miasta: Bogota i Cartagena

1810 – pod wpływem wydarzeń w Wen. i ulicznych demonstracji w Bogocie zbiera się cabildo abierdo (posiedzenie „rady miejskiej” z udziałem vecinos: płacących podatki), które powołuje NajwyŜszą Juntę Nowego Królestwa Granady, która chce równouprawnienia z Hiszpania - likwidacja adm. Kolonialnej - wolność prasy - następuje rozbicie kraju, 2 ośrodek niep. w Cartagenie XII 1810 – w Bogocie zbiera się NajwyŜszy Kongres, nie ma jednak poparcia wszystkich prowincji, spory z Juntą III 1811 – Bogota proklamuje powstanie Republiki Cundinamarki (stara indiańska nazwa), prezydentem Jorge Tadeo Lozana, konstytucja o charakterze monarchistycznym i federalistycznym IX 1811 – bezkrwawy przewrót, nowym prezydentem stary działacz niepodległościowy Antonio Narino (w 1794 wydał drukiem DPCiO) XI 1811 – powstają konkurencyjne ośrodki władzy – Zjednoczone Prowincje Nowej Granady (Camilo Torres) i Cartagena (Manuel Rodriguez Torices) 1812-13 – wojna domowa, zakończona kompromisem w obliczu ofensywy rojalistów 1813 – ofensywa Cundinamarki na południu, poraŜka pod Pasto, Narino oddaje się w niewolę, nowym prezydentem Manuel Bernardo Alvarez, który wpada w spór z ZPNG XII 1814 – wyprawa Bolivara na Bogotę, Cundinamarca jest zmuszona do poddania się ZPNG VII 1815 – początek „rekonkwisty” gen. Morillo VIII-XII 1815 – wielkie oblęŜenie Cartageny, zakończone jej zdobyciem, Torres ustępuje z urzędu, nowym prezydentem NG Jose Fernandez Madrid 6 V 1816 – Hiszpanie zajmują Bogotę, upadek Nowej Granady, trzyma się tylko partyzantka, terror i masowe egzekucje 1817-18 – partyzantka wyzwala prowincję Canasare (gen. Santander)

93

V 1819 – początek ofensywy Bolivara 25 VII 1819 – Pantano de Vargas 7 VIII 1819 – Boyaca 10 VIII 1819 – Bolivar wkracza do Caracas, Santander zostaje wiceprezydentem 17 XII 1819 – tymczasowa konstytucja Wielkiej Kolumbii, kongres w Angosturze; WK dzieli się na 3 departamenty: Wenezuela, Cundinamarca, Quito 1820 – rewolucja lib. w Hiszpanii, zmiana podejścia do kolonii X 1820 – rozejm hiszp.-kol., Bolivar jednak nie chce ugody IV 1821 – wznowienie działań 24 VI 1821 – Corabobo, wyzwolenie Wenezueli VII 1821 – KN w Cucuta ogłasza konstytucję WK - przywrócenie niewolnictwa, anulowanie reformy rolnej - 2-iz. Kongres - wybory pośrednie - wysoki cenzus majątkowy, - na czele państwa odpowiedzialny przed Kongresem prezydent, który nie mógł jednocześnie być szefem rządu i wodzem naczelnym, - do WK dołącza Panama - niestabilny twór rozpada się osttecznie w 1830 r. ESP uznaje niepodległość KOL dopiero w 1881 roku (!). 8) PERU:

- kraj zamieszkiwany w większości przez Indian, słabo zhispanizowany - największym bogactwem srebro, poza tym złoto i rtęć - tradycje inkaskie - 1780-82 – wielkie powstanie Tupaka Amaru II, zakończone równie wielkimi represjami - na początku XIX w. absolutnie lojalne wobec Hiszpanii (represje popowstaniowe, słaby wpływ Oświecenia,

brak przywódców, sprawne rządy hiszpańskie (Jose Fernando Abarcal y Sousa), liczna armia) 1805-1811 – kilka spisków, szybko stłumionych 1813 – „spisek Torresów (bracia Jose, Juan, Mariano i Vicente Angulo) o charakterze niepodległościowym, silna rola duchowieństwa (V.A. był księdzem( 1814 – nasilenie powstania, opanowanie Cuzco i La Paz, wsparcie Indian, na czele V.A. 11 III 1815 – klęska pod Humachire i upadek powstania 8 IX 1820 – w Peru ląduje niepodległościowa ekspedycja San Martina, na czele Anglik, Thomas lord Cochrane, ale nie odnosi sukcesów 20 X 1820 – ogłoszenie niepodległości w Ica, praktycznie bez znaczenia, ludność stoi przy Hiszpanach V 1821 – rokowania San Martina z v-królem La Serrą, - propozycja utworzenia królestwa połączonego z Hiszpanią u. personalną lub dynastyczną, bez efektu, - vkról dla łatwiejszej obrony wycofuje się w góry - San Martin zajmuje Limę, ogłasza niepodległość Peru i otrzymuje tytuł Protektora - jednak ma słabą pozycję i musi szukać pomocy u Bolivara 26-27 VII 1822 – spotkanie w Guayaquil, San Martin zrzeka się władzy na rzecz Bolivara, który chce jak najszybciej zająć Peru - Kongres jest niechętny - zamiast niego do Peru wkracza Sucre, ale bez sukcesów - dochodzi do rozbicia politycznego IX 1823 – Bolivar w końcu wkracza do Peru i obejmuje tam rządy, jednak nie otrzymuje posiłków od Santandera, który boi się kolejnej interwencji hiszpańskiej, w końcu wycofuje się na północ, dopiero wiosną 1824 przechodzi do ofensywy 6 VIII 1824 – bitwa w dolinie Junin, zwycięstwo Bolivara, który jednak musi zrzec się dowództwa (bo jest jednocześnie dyktatorem Peru), które przejmuje Sucre 9 XII 1824 – bitwa pod Ayacucho, zwycięstwo Sucrego, rozbicie sił hiszpańskich 22 I 1826 – kapitulacja Callao, ostatniego punktu oporu rojalistów USA nawiązało stosunki dyplomatyczne z PER juŜ w 1826 roku. 9) MEKSYK:

94

a) 1794 – spisek Guerrero, hasła obalenia v-króla i poprawy losów Indian, wykryty i zakończony aresztowaniami, poza tym ulotki i afisze jakobińskie 1799 – „spisek maczet” (Pedro de la Portilla), hasła antyhisz. i niepodległościowe, zakończony tak samo 1800-01 – spisek indiański (Mariano ), celem wskrzeszenie państwa Azteków, podobnie 15 VII 1808 – po interwencji NB w Hiszpanii powstają 2 junty: audiencia (gauchupines) – konserwatywna, popiera Ferdynanda i ayuntamiento (Kreole) – popiera Ferdynanda VII, ale tylko formalnie, chce reform społ., i równości z Hiszpanią, 15/16 IX 1808 – spisek prohiszpański, audiencia (Guillermo de Aguirre, Gabriel de Yermo) przy pomocy „ochotników Ferdynanda VII” z Kuby obala v-króla Jose de Iturrigaya, rządy silnej ręki, podporządkowanie się juncie w Sewilli 1809 – spisek w Valladolid, rozbity, ale nie do końca b) kontynuacja w Queretaro (kpt. Ignacio Allende, Miguel Hidalgo – ksiądz, zesłany na prowincję za głoszenie rewolucyjnych poglądów) 16 IX 1810 – na wieść o dekonspiracji i rozbiciu spisku Hidalgo wywołuje powstanie (Grito de Dolores – Wezwanie z Dolores) - walczą gł. chłopi i Indianie - Hidalgo pokonuje wojsko v-króla pod Monte de las Cruces i staje u wrót Meksyku, ale go nie zdobywa - powstaje rząd tymczasowy w Guadalajarze, - Hidalgo ogłasza zniesienie niewolnictwa, niektórych podatków oraz uwłaszczenie powstańców 16-17 I 1811 – bitwa nad Lermą, klęska 100 tys. powstańców w walce z kilkutysięcznymi oddziałami rojalistów 21 III 1811 – zasadzka pod Saltillo, przywódcy powstania schwytani i straceni (Hidalgo ekskomunikowany, pozbawiony kapłaństwa i rozstrzelany – w tej kolejności, by wszystko było zgodnie z prawem), c) bunt trwa jednak nadal – Ignacio Rayon, Jose Maria Morelos y Pagon 6 IX 1813 – zwołanie Kongresu Narodowego do Chilpancingo, proklamowanie Republiki Anahuac (teŜ stara indiańska nazwa) 22 X 1814 – Kongres na zebraniu w Apatzingan uchwala konstytucję wzorowaną na hisz. i ustawach ang. – powszechne głosowanie - 1-izbowy parlament - na czele państwa triumwirat – 3 prezydentów (sprawy wewnętrzne, sprawy zagraniczne, sprawy wojskowe) - w między czasie rozpad obozu powstańców - kontrofensywa rojalistów (m.in. Agustin de Iturbide) 5 XI 1815 – bitwa pod Tlexmalac, Morelos dostaje się do niewoli, zostaje ekskomunikowany i stracony, z Hiszpanii przybywa armia interwencyjna (Pablo Morillo – Pacificador), powstańcy liczą na pomoc USA, ale bez efektu 1817 – do Meksyku przybywa popierany nieoficjalnie przez UK i USA Francisco Javier Mina - przegrywa jednak pod Guanoguato i Venadito i zostaje rozstrzelany, - powstanie tli się nadal, ale są to juŜ ostatnie punkty oporu (Guerrera, Guadelupe Victoria) d) 1820 – rewolucja liberalna w Hiszpanii, przyjęcie konstytucji z 1812, co zraziło meksykański Kościół i konserwatystów, którzy teraz teŜ chcieli niepodległości, a bali się antyklerykańskiej Konstytucji 24 II 1821 – wysłany w celu zwalczania partyzantki Iturbide porozumiewa się z Guerrerą i ogłasza Plan Igualański – Meksyk niepodległym cesarstwem z Burbonem na tronie - niepodległość, równość ras, zachowanie przywilejów Kościoła (3 gwarancje) - powstaje niepodległościowa Armia Trzech Gwarancji, która obala niechętnego v-króla 24 VIII 1821 – nowy v-król Juan O’donoju uznaje Plan 27 IX 1821 – Iturbide zdobywa stolicę i ogłasza się regentem - powstaje Rada Rewolucyjna i Kongres Narodowy - które często się z regentem kłócą 18 V 1822 – Iturbide zostaje przez wojsko ogłoszony cesarzem (jako Augustyn I) - jego rządy są niepopularne – pusty skarb - rozwiązanie Kongresu -wśród Kreolów i oficerów rodzi się opozycja e) XII 1822 – brygadier Antonio Lopez de Santa Anna (skądinąd później znany) zajmuje Veracruz i proklamuje republikę, przyłączają się dawni powstańcy i wojsko 19 III 1823 – Iturbide abdykuje i ucieka do Europy VII 1824 – Iturbide próbuje odzyskać władzę, zostaje jednak aresztowany i rozstrzelany 30 X 1824 – nowa konstytucja, wzorowana na amerykańskiej, Meksyk rep. federalną, 19 stanów, 4 terytoria, 2-izbowy Kongres, prezydent wybierany na 4 lata, v-prezydent, katolicyzm religią oficjalną, pierwszym prezydentem legendarny powstaniec Guadelupe Victoria ESP uznała MEK za niepodległe państwo w 1836 r. – jako pierwszy ze swoich byłych kolonii. MEK był teŜ pierwszym z państw Ameryki, z którym nawiązały stosunki Stany Zjednoczone (Monroe, 1823)

95

37. Wojna w polityce USA: 1812-1814; 1846-1848; 1861-1865; 1898; 1917-1918. Wojna 1812 - 1814→ USA ostatecznie obroniło swoją niepodległość i uzyskały warunki do budowy dominującej pozycji na kontynencie → USA pogodziły się faktem, ze Kanady brytyjskiej prawdopodobnie nie uda się zaanektować →wojna zapoczątkowała proces zbliŜenia obu państw (USA – GB) Przyczyny wojny:

• Uwikłanie USA w gospodarczą blokadę kontynentalną, prowadzona przez Anglię i napoleońską Francję 9 amerykańskie statki handlowe zmierzające do Europy konfiskowane i rewidowane przez Brytyjczyków lub Francuzów)

• Proceder impressment stosowany przez Brytyjczyków ( przy okazji rewidowania statków amerykańskich porywano i wcielano do brytyjskiej marynarki marynarzy amerykańskich)

• Amerykanie oskarŜali Brytyjczyków o uzbrajanie i wspieranie plemion indiańskich, z którymi USA prowadziło cięŜkie walki na północy kraju.

• Dywersje brytyjskie na południu przeszkadzały USA w dąŜeniach do opanowania Florydy Zachodniej. • Lobby wojenne w USA liczyło na opanowanie Ŝyznych terenów Kanady, trwająca w Europie wojna z Napoleonem

angaŜowała Anglię i odwracała jej uwagę od spraw amerykańskich, liczono takŜe na przychylność ludności kanadyjskiej.

• Rywalizacja amerykańsko – kanadyjska o handel skórami i futrami w obszarach północno- wschodnich Wojna wypowiedziana przez Jamesa Madisona → 12 czerwca 1812 - w czerwcu 1814 armia angielska przerzucona na kontynent amerykański - sierpień 1814 zdobyto Waszyngton - 24 grudnia 1814 pokój w Gandawie - styczeń 1815 bitwa pod Nowym Orleanem (mało istotna wygrana Amerykanów, juŜ po odpisaniu pokoju w Gandawie) Pokój w Gandawie - kwestie sporne: impressment, buforowe państwo indiańskie na pograniczu kanadyjsko- amerykańskim, status militarny Wielkich jezior, prawa Anglików do Ŝeglugi na Missisipi - Brytyjczycy uznali, ze naleŜy hołdować zasadzie wzajemnego zaufania i dobrosąsiedzkich stosunków jako najlepsze zabezpieczenie dla Kanady; w kwestiach granicznych przyjęto zasadę status quo ante bellum - od pokoju w Gandawie normalizacja stosunków amerykańsko – brytyjskich → 3 lipca 1815 układ handlowy znoszący wszystkie dyskryminacje z lat wojny → 29 kwietnia 1817 ( wszedł w Ŝycie od 16 kwietnia 1818) układ o demilitaryzacji Wielkich Jezior – GB i USA zrezygnowały z utrzymywania marynarki wojennej na tych akwenach → 20 października 1818 konwencja o handlu i granicach – terytorium Oregonu free and open dla obu państw

doktryna Monroe- fragment orędzia prezydenta USA wygłoszonego w Kongresie 2 grudnia 1823r. (impulsem:

interwencja francuska w Hiszpanii w kwietniu 1823r. na zlecenie Świętego Przymierza): 1. kontynent amerykański nie moŜe juŜ odtąd być uwaŜany za teren przyszłej kolonizacji europejskiej 2. kaŜda próba rozciągnięcia na zach. półkulę systemu politycznego mocarstw europejskich (który jest zasadniczo

odmienny od amerykańskiego) będzie uwaŜana za akt wrogi wobec USA 3. USA nie będą mieszać się do wewnętrznych spraw Ŝadnego z mocarstw europejskich

Tzw. „Ameryka dla Amerykanów”: ostrzeŜenie państw europejskich (Świętego Przymierza) przed próbą interwencji w

Ameryce Łacińskiej + w celu zahamowania ekspansji rosyjskiej z Alaski na pd. Reakcja:

� GB: niechętne przyjęcie – zmniejszenie roli GB w sprawie, którą ona sama zaproponowała � Austria (Metternich): uznanie wystąpienia prezydenta USA za „nieprzyzwoite i zuchwałe”- potępieni,

ale nie złoŜono protestu Ameryka Łacińska: reakcja pozytywna Konflikty z Meksykiem

96

1820 – pierwsza koncesja na osadnictwo Amerykanów w Teksasie (Moses Austin). Potwierdzenie jej 12.III.23 18.VII.24 – nowe MEX prawo kolonizacyjne (zakaz osadnictwa bezpośrednio przy wybrzeŜach i granicach stanu) 1825 – bunt osadnika Hadena Edwardsa (tzw. Fredonian Republic). 15.IX.29 – zniesienie niewolnictwa w MEX, Teksas nie zamierzał się temu podporządkować. 1.III.36 – proklamacja niep. Teksasu nad rzeką Brazos (przywódca kolonistów Sam Houston). 6.III.36 – przegrana bitwa Teksańczyków pod Alamo z armią gen. Santa Anna (śmierć Davida Crocketa). 21.IV.36 – wygrana pod San jacinto – Santa Anna wzięty do niewoli. III.37 – uznanie Teksasu przez USA, jednak nie zgodziły się one na jego przyłączenie (obawa przed wzmocnieniem stanów płd.) 1839,40 – uznanie niep. TEX przez FRA, UK. Przywódcy TEX dawali do zrozumienia, Ŝe jeśli nie dojdzie do połączenia z USA, będą się musieli związać z UK (MEX ofiarował uznanie niep. w zamian za niełączenie z USA). Na pocz. 45 Izba Reprezentantów i Senat ratyfikowały włączenie Teksasu, w X.45 zrobili to przedstawiciele TEX. UK, FRA oceniły fakt negatywnie, MEX zerwał stosunki z USA. 1845 – niepowodzenie misji Slidella w MEX (chciał, aby MEX uznał granicę Teksasu na Rio Grande, nie na Nueces, i sprzedał Nowy Meksyk i Kalifornię). DąŜenie USA do rozwiązania sprawy siłą – bardzo zaleŜało USA na Kalifornii (szczególnie wobec groźby utworzenia niep. Kalifornii bądź przyłączenia jej do ENG). 11,12.V.46 – wypowiedzenie wojny MEX przez USA (casus belli – potyczka gen. Zachary’ego Tylora z wojskiem MEX, niespłacenie długu przez MEX). Istniały trzy obszary działań – Kalifornia (fibustierzy – armie prywatne), Śr. meksyk, pogranicze z TEX. III.47 – gen. Winfield Scott zdobywa Veracruz i rozpoczyna marsz na Meksyk. W Tekasie sukcesy odnosi gen. Zachary Taylor – gen. Santa Anna jest kunktatorski i nieudolny. Jednak stany płn. były raczej niechętne wojnie – stąd misja pokojowa Nicolasa Trista (jednak wysunął maksymalistyczne Ŝądania, niemoŜliwe do spełnienia przez MEX). IX.47 – zdobycie Meksyku przez wojska USA. 2.II.48 – podpisanie traktatu z MEX w Guadalupe Hidlago przez Trista. W wyniku wojny USA otrzymały od MEX olbrzymy pas ziemi na zachodzie łącznie z Kalifornią (od 1850 stan – nie wprowadzono tam niewolnictwa, co oznaczało naruszenie kompromisu Missouri). Ponadto USA płaciły MEX 15 mln $ i zaspokajały roszczenia własnych obywateli wobec MEX. 30.XII.53 – sprzedaŜ przez MEX tzw. Doliny Mesila (części stanów Arizona i Nowy Meksyk) za 10 mln $, zezwolenie USA na tranzyt przez przesmyk Tehuantepec. Boskie przeznaczenie: 27.XII.45 – John O’Sullivan, redaktor pisma ‘Democratic review’, sformułował dotkrynę ‘Boskiego przeznaczenia’, wcześniej odnoszoną takŜe do Taksasu, zgodnie z którą Amerykanie posiadają prawo do całego kontynentu na mocy Boskiego Przeznaczenia, które kaŜe się im rozprzestrzeniać (Manifest Destiny). W innych pismach sugerowano, Ŝe przeznaczeniem Amerykanów jest panowanie nad całą zachodnią półkulą (1850). Stawiano Ŝądania przyłączenia całego Oregonu, do linii 54’50, lecz w związku z potęgą militarną UK było to niemoŜliwe.

1860r, moment kulminacyjny przeciwieństw między stanami północnymi i południowymi: było wtedy 15 stanów niewolniczych; przeciwnicy: 23 stanów

20 grudnia 1860r. secesję z Unii ogłosiła Południowa Karolina (odpowiedź na wybór Lincolna)- 4 lutego 1861r. na kongresie w Montgomery 7 stanów utworzyło Konfederację Stanów Ameryki (prezydentem Jefferson Davis)→ do 1861r. 11 stanów; ostatecznie 17 stanów

przywódcą wojsk konfederatów: Robert Lee, a stanów północnych: Ulisses Grant (przywódcą dopiero w ostatniej fazie wojny)

Lincoln nie spieszył się z wypowiedzeniem wojny ani ogłoszeniem zniesienie niewolnictwa- konflikt chciał rozwiązać

pokojowo 5 kwiecień 1861r. Lincoln wydał dekret o wyjęciu spod prawa zbuntowanych stanów 12 kwietnia 1861r. Południowcy uderzyli na obsadzony przez wojska federalne Fort Sumter (w Karolinie Południowej)

← początek wojny domowej 20 maja 1862r. wydano tzw. Homestead Act- ustawa o gospodarstwach rolnych- gwarancja działki ziemi za niewielką

opłatę pod naciskiem radykalnego odłamy republikanów, Lincoln 23 września 1862r. ogłosił, Ŝe jeŜeli do 1 stycznia 1863r.

stany „zbuntowane” nie powrócą do Unii, to ich niewolnicy otrzymają wolność i będą mogli swobodnie wstępować do armii US

1 styczeń 1863r. dekret o zniesieniu niewolnictwa (akt abolicji wszedł do konstytucji jako 13 poprawka 18 grudnia

1865r.)

97

1º faza wojny (1861-62r.) przewaga Południa; w 1863r. decydująca faza wojny: Lee przeszedł Potomac i zagroził Waszyngtonowi- po zaciętej bitwie pod Gettysburgiem (1-3 lipiec 1863r.) cofnął się na południe ← odtąd konfederaci w defensywie

listopad 1864r. wybrano Lincolna 2º raz na prezydenta; rozwiane nadzieje południowców na zmianę prezydenta 9 kwietnia 1865r. w Appomattox Lee podpisał akt kapitulacji 14 kwietnia 1865r. zabójstwo Lincolna przez aktora Johna Wilkesa Bootha, związanego z Południowcami; prezydentem

został wice prezydent: Andrew Johnson międzynarodowy aspekt wojny secesyjnej: uprzemysłowiona Północ US była rywalem dla GB, plantatorskie Południe- źródło bawełny Rosja: neutralna, próbowała nakłonić strony do negocjacji

• TENDENCJE W POLITYCE ZAGRANICZNEJ US ♦ Ekspansja polityczna na zewnątrz (gł. w stronę Ameryki Środkowej i Karaibów)

� Zwolennicy twierdzili, Ŝe jest to w zgodzie z doktryną Monroego (→ przeciwstawienie się ingerencji europejskiej na kontynencie amerykańskim)

� W latach 60tych US zajęte swoimi sprawami, nie mogły przeciwdziałać wyprawie interwencyjnej do Meksyku

� Później jednak strzegły swego kontynentu ♦ Ruch panamerykański

� Kiedyś Bolivar (chciał zjednoczyć całą Amerykę Łacińską), Monroe (jego doktryna tamą dla ew. interwencji europejskiej w Ameryce)

� Pod koniec XIX w.: panamerykanizm = tendencja do zapewnienia supremacji politycznej i ekonomicznej na całym kontynencie wyłącznie Stanom Zj.

� ZagroŜenie: ryzyko konfliktów (ale wtedy US juŜ potęŜnym państwem) – np. 1895 spór Gujana Bryt.-Wenezuela, US arbitrem - mimo, Ŝe GB się nie zgodziła!

• KUBA, WOJNA AMERYKA ŃSKO-HISZPA ŃSKA � w 2. poł. XIX w hiszpańska Kuba najbardziej zapalnym terytorium w regionie.

♦ Ruch narodowy na Kubie � Pojawił się później, niŜ w innych regionach Am.Łac.- dopiero w 1868 � Hiszpanie stłumili powstanie dopiero po 10 latach � ~1895 – kolejne powstanie, Hiszpania ściąga na Kubę duŜo wojska i rozpoczyna bezwzględną pacyfikację � MoŜliwość porozumienia – dopiero pod koniec 1897 (ale w US prezydentem juŜ MacKinley, propaganda

wojenna, pretekstem okrucieństwa Hiszpanów) ♦ Wojna 1898

� 15 II 1898 amerykański krąŜownik „Maine” (miał bronić obywateli amerykańskich na Kubie) wraz z amerykańską załogą wylatuje w powietrze w porcie w Hawanie (nieznane przyczyny eksplozji, ale na pewno nie torpeda – prowokacja?)

� US Ŝądają od Hiszp. zrzeczenia się Kuby i IV 1898 rozpoczynają działania wojenne � Inne cele US: przejęcie od Hiszp. Filipin (chyba trudno to wytłumaczyć doktryną M. ?!) � Przewaga floty US: 1 V 1898 niszczą flotę hiszp. w Manili, 3 VII koło Santiago (pd. Kuba) � Walki lądowe: równieŜ zwycięstwa US. 25 VII zajęli teŜ Porto Rico, poł. VIII zdobyli Manilę

♦ Pokój � 10 XII 1898 w ParyŜu: traktat pokojowy → Hiszpania zrzeka się Filipin (za 20 mln $) oraz Kuby i Porto

Rico � Porto Rico, Filipiny i wyspa Guam (wschód od Filipin, arch. Marianów) posiadłościami amerykańskimi � Kuba, po dość długiej okupacji, proklamowana państwem „w zasadzie suwerennym” (własna konstytucja),

ale z ograniczeniami (właściwie był to protektorat amer.), silne uzaleŜnienie ekonomiczne od US • INNE ZDOBYCZE US

� 1899 Us zdobywają Samoa Wsch. � intensywnie umacniają swe wpływy w Chinach

♦ Kanał Panamski � IX 1901 McKinley ginie w zamachu, władzę ma wice – Theodore Roosevelt (łącznie prez. 1901-1909) – to

on doprowadził do skutku budowę kanału � Budowa bezskutecznie od dawna inicjowana przez FRA

98

� Były 2 warianty terytorialne (Nikaragua lub Kolumbia- Przesmyk Panamski) � Kongres US – za wariantem kolumbijskim (umowa z rządem KOL o dzierŜawę strefy na 99 lat, ale Senat

COL nie ratyfikuje, a US nie chcą się juŜ cofnąć) US wzniecają więc rzekome powstanie w Panamie i proklamują niezawisłą Republikę Panamy (1903) → z rządem PAN się dogadują i 1907-1914 budowa. Udział USA w pierwszej wojnie światowej (1914-17): USA wkroczyły do wojny prawie 3 lata po jej wybuchu, ale dopomogły Entencie odnieść zwycięstwo i odegrały istotną rolę przy ustalaniu konturów powojennego świata. 4 VII 1914 prez. Wilson ogłosił neutralność w słowach: „Musimy zachować bezstronność w myślach i czynach” Wielkie oburzenie w USA wywołała niemiecka inwazja na BEL (od 5 VIII); w prasie: rysunki przedst. brutalnego niemieckiego Ŝołnierza gwałcącego dziewicę – Belgię; raport Bryce’a(amb. w B.) – nt. bezwzględnej polit. okupacyjnej w BEL, np. masowych egzekucji; wzmoŜenie fali oburzenia Masowy głód w BEL na wskutek zabl. dostaw przez GER, pomoc Am. Relief Comitee (Herbert Hoover) od 1915: paczki z Ŝywnością itp. 2 kwestie neutralności „antyniemieckiej a probrytyjskiej”: ♦ ekonom. - neutralność gwarant. duŜe zyski; wartość eksportu USA – do państw centr. (180 mln), do GB/FRA (6 mld USD); GB/FRA

zaopatrywały się za oceanem w sprzęt wojenny <mat. wybuch.>, ropę, bawełnę; do początku oba państwa Ent. zaciągnęły w USA poŜyczki w wys. Ponad 2 mld USD, choć bank JP Morgana przyznawał się do udzielenia sumy w wys. 3 mld. USD; po zak. Wojny USA wierzycielem na sumę 12 mld USD

♦ wojenna - wojna podwodna; przynajmniej na początku wojny, przeświadczenie o potędze podwodnej GER było błędne (27 okrętów

GER przy 55 GB i 77 FRA); 1V storp. statek handl. Gullfright, tydzień później Lusitanię (u wybrzeŜy IRL) koniec grudnia 1915: odrzucenie planu pokojowego USA przez GER (memorandum House’a – Graya) kampania prezydencka Wilsona: „Ten który trzymał Was z dala od wojny”; 24 III 1916 zatopienie Sussex (ginie 80 cyw.) reakcja Waszyngtonu: Takie działania są sprzeczne z zasadami humanitaryzmu; 22 I 1917 Wilson ogłasza w Senacie koncepcję „pokoju bez zwycięstwa”, zakładającą, Ŝe przyszły porządek w Europie powinien opierać na prawie kaŜdego narodu do samostanowienia i pokoju Nota Zimmermanna - w st. 1917 bryt. Wywiad przechwycił i rozszyfrował depeszę niemieckiego MSZ, Alfreda Zimmermanna, skierowaną do

ambasadora GER w MEX. Sugerowała ona złoŜenie MEX oferty, by w razie wojny GER/USA, MEX wystąpił po stronie GER. W zamian, po ich zwycięstwie, MEX otrzymałby ziemie pogranicza (TEX, ARIZONA, NM), zagarnięte w poł XIX w. przez USA

- GB, zainteresowana udziałem USA w wojnie, przekazała depeszę Departamentowi Stanu; prawie jednocześnie GER ogłosiły deklarację o wszczęcu nieograniczonej wojny podwodnej, zagraŜającej swobodnej Ŝegludze am. po Atlantyku; nota, opublikowana w am. prasie, wywołuje wielkie oburzenie

3 II 1917 USA zrywają stos. Z GER (z AUT dopiero z grudniu), 6 IV, decyzją Kongresu, wypowiadają wojnę Powody przystąpienia do wojny wymieniane w historiozofii: a) wojna podwodna (zatapianie am. statków pasaŜerskich) b) wspólnota kult.-jęz. z GB c) gosp.-polit. (obawa o ciągły wzrost potęgi GER) d) ideologiczna (Wilson: „Świat musi być bezpieczny dla demokracji”)

99

39. System administracyjny kolonii hiszpańskich w Ameryce

Podział terytorialny 1) Wicekrólestwa 2) Audiencje 3) Kapitanie Generalne

Wicekrólestwa W XVIII w. wicekrólowie rządzili przez 5-letnie kadencje, mieli sztab biurokratów (głównie z Hiszpanii) Do 1717 były 2:

• Wicekrólestwo Peru: o Stolica: Lima o Tereny w Ameryce Pd

• Wicekrólestwo Nowej Hiszpanii o Stolica: Meksyk o Meksyk, Centralna i Północna Ameryka, Karaiby, Filipiny, Wenezuela

• Meksyk • Stany: Kalifornia, Nowy Meksyk, Arizona, Teksas, Nevada, Floryda, Utah • Części stanów: Kolorado, Wyoming, Oklahomy, Kansas

Po 1717 powstały nowe Wicekrólestwa • Wicekrólestwo Nowej Granady (1717)

o Stolica: Bogotá o Panama, Kolumbia, Ekwador

• Wicekrólestwo Río de la Plata (1776) Stolica: Buenos Aires Południowa część Ameryki Południowej (Na wschód od Andów, dzisiejsze: Argentyna, Boliwia, Urugwaj,

Paragwaj)

Audiencje

Audiencia królewska była okręgiem sądowniczym. Pierwszą audiencję w Amerykach utworzono na Santo Domingo w 1511, ale spotkała się z opozycją ze strony hiszpańskich osadników. Reaktywowano ją w 1526. W stolicach wicekrólestw, audiencii przewodniczył wicekról, w pozostałych przypadkach – główny oidor (sędzia). Poza funkcjami sądowniczymi, audiencie pełniły równieŜ czasem legislacyjne i wykonawcze. UwaŜano je za przedstawicieli króla i powierników królewskiej pieczęci.

Kompetencje

– Sprawy cywilne I kryminalne ( z wyjątkiem religijnych, wojskowych, handlowych) – Od wyroku moŜna było się odwołać do Consejo de Indias – Sprawy o odszkodowania za krzywdy spowodowane przez sędziów kościelnych (gdy nie mieli kompetencji do

rozstrzygania spraw, nie przestrzegali przepisów) – Rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między sędziami kościelnymi a państwowymi – Rozpatrywanie apelacji od decyzji wicekróla i gubernatora – Interpretacja prawa i wypełnianie luk w prawie – Doradzanie wicekrólowi/gubernatorowi w sprawach politycznych i ekonomicznych – Pilnowanie przestrzegania rozkazów królewskich – Kontrola decyzji i dekretów wicekróla/gubernatora i informowanie suwerena o naduŜyciach – Sprawy dobrego traktowania Indian – Zakazywanie ksiąŜek – Informowanie króla o poczynaniach mnichów.

Wicekrólestwo Nowej Hiszpenii:

– Meksyk 1527: Meksyk – Gwatemala 1543: Ameryka Środkowa – Guadalajara 1548: północny Meksyk – Manila 1583: Filipiny

Wicekrólestwo Peru

– Panama 1538

100

– Lima 1543: Peru – Santa Fe de Bogota (nowa Granada)1548: Kolumbia – Charcas 1559: Bolivia – Quito 1565 Ekwador – Concepción de Chile 1565-1575 � Santiago de Chile 1609 – Buenos Aires 1661 – Caracas 1786 – Cuzco 1787

Kapitanie Generalne Tworzone na obszarach zagroŜonych obcą inwazją lub atakami Indian. Niektóre oddzielano od wicekrólestw (Wenezuela, Gwatemala, Chile), dla polepszenia administracji. Rządzi Kapitan Generalny (oficer z szerokimi cywilnymi uprawnieniami), formalnie pod zwierzchnictwem wicekróla, ale praktycznie niezaleŜny (funkcje wojskowe, duŜa odległość od stolicy wicekrólestwa) i utrzymujący bezpośrednie relacje z Królem i Radą Indii w Madrycie.

• Puerto Rico 1509 • Santo Domingo 1540 • Chile 1541, oddzieliło się od Wicekrólestwa Peru w końcu lat 90. XVIII

o Chile: Hiszpania nigdy nie kontrolowała południa Chile i Patagonii (pozostawały pod dominacją Indian) • Gwatemala 1560

o Gwatemala, Salwador, Nikaragua, Honduras, Kostaryka, meksykański stan Chiapas • Jukatan 1564., w 1786 stał się Intendencją • Filipiny 1565 • Nowa Granada 1563, stała się wicekrólestwem w 1717 • Kuba 1764, zawierała Terytorium Luizjana (stany: Luizjana, Arkansas, Oklahoma, Kansas, Nebraska, Dakota

Południowa i Północna, Wyoming, Montana, Idaho, Minnesota, Iowa) • Wenezuela 1777, oddzielona od Wicekrólestwa Nowej Hiszpanii

Administracja i systemy gospodarczo-społeczne

Encomienda System prawny, za pomocą którego korona Hiszpańska starała się zdefiniować status Indian. Początkowo celem było ograniczenie naduŜyć wobec przymusowych robotników (repartimiento), zatrudnionych krótko po odkryciu Nowego Świata, ale szybko encomienda stała się formą niewolnictwa. Została stworzona dla zaspokojenia potrzeb górnictwa we wczesnej fazie istnienia kolonii. W miarę katastrofalnego spadku liczby ludności Indiańskiej i zastępowania górnictwa rolnictwem, system stracił swą funkcjonalność i został zastąpiony przez haciendę. Oficjalnie zakazano encomiendy w końcu XVIII w. Źródła: system pobierania trybutu od muzułmanów i Ŝydów z czasów Rekonkwisty juŜ istniejące jednostki administracyjne (indiańskie) i prawa przysługujące władcy (1503) Encomienda polegała na nadaniu królewskim dla konkwistadora, Ŝołnierza czy urzędnika lub innych osób: dostawali oni prawo pobierania trybutu w złocie, pracy lub w naturze od określonej liczby Indian, Ŝyjących na konkretnym obszarze, a w zamian był zobowiązany do ich ochrony i chrystianizacji. Encomienda nie zawierała nadania ziemi, ale w praktyce encomenderos kontrolowali tereny swoich Indian i nie spełniali obowiązków wobec populacji miejscowej. Próby polepszenia sytuacji Indian (Prawa z Burgos 1512-12 i Nowe Prawa Indii 1542) nie powiodły się, a system repartimiento odnowiono i wprowadzono ponownie po 1550. DuŜą rolę w zniesieniu encomiendy odegrali przedstawiciele Kościoła: dominikanie (Bartolomé de Las Casas, 1542) i jezuici ( głównie w Wicekrólestwie Río do la Plata).

Repartimiento (Mita, Cuatequil) Korona pozwalała niektóry kolonizatorom na zatrudnianie indiańskich robotników do pracy przymusowej. Powstał juŜ w 1499, a sformalizowany został w 1575. ok. 5% Indian w danym dystrykcie mogło pracować w kopalniach (do 5 tygodni), a 10% w rolnictwie, (nie dłuŜej niŜ dwa tygodnie), 3 lub 4 razy w roku, za opłatą. Chętni do uzyskania repartimieno musieli prosić wicekrólestwo lub audiencję (sąd), odpowiednio wniosek motywując. Z powodu nagminnego ignorowania wymagań i brutalnego traktowania Indian, system zmodyfikowano w 1601 i 1609: 25% Indian z dystryktu miało pracować dla Hiszpanów, ale miało wolność wyboru pracodawcy i warunków pracy. Stary system nadal działał w kopalniach, do czasu, gdy ich właściciele kupili czarnych niewolników, którzy zastąpili Indian. Nowy system był prawnie w mocy aŜ do końca okresu kolonialnego (lata 20. XIX), w praktyce jednak nadal działał stary.

101

Hacienda Działała w Argentynie, Urugwaju, Chile, częściach Brazylii i Nowej Granady. W Meksyku powstała ok. 1529, kiedy korona nadała Hernanowi Cortezowi tytuł Markiza Valle de Oaxa. System latyfundiów, produkujących na własne potrzeby. Nadanie ziemi wraz ze wszystkimi jej mieszkańcami, władzą nad ich Ŝyciem. W Meksyku właściciel haciendy = haciendado, reszta (poza wąską elitą) = peones (pracowali na ziemi pana) lub gauchos. Campesinos pracowali w minifundiach i składali panu daninę. W Ameryce Południowej hacienda przetrwała upadek systemu kolonialnego. W Meksyku zakazano jej w 1917, ale jej resztki nadal wpływają na politykę kraju.

Cabildo, Ayuntamiento, Consejo Prawna reprezentacja ludności miasta, zajmowała się sprawami administracyjnymi, wymiarem sprawiedliwości, ekonomicznymi i politycznymi. Jej funkcje i uprawnienia zmieniały się w czasie i róŜniły się zaleŜnie od sytuacji danego miasta. Co ciekawe, cabildos mogły odmówić wykonania poleceń z Hiszpanii, jeŜeli zagraŜałoby to zwyczajom lub porządkowi społecznemu. Cabildo zakładano razem z miastem, miała wtedy bardzo szerokie uprawnienia, ale malały one wraz z umacnianiem się biurokracji królewskiej w danym mieście. Do XVIIw. Straciła większość prerogatyw, a członkostwo w niej stało się przedmiotem handlu i zostało zarezerwowane dla Kreoli – cabildo straciła swój dawny charakter demokratyczny, stając się instrumentem w rękach Kreoli. Cabildos obradowały na dwóch typach sesji:

• Cabildos ordinarias: tylko członkowie • Cabildos abiertas: zapraszano wszystkich wykształconych obywateli. Ta tradycja odŜyła w 1810.

40. Społeczne podziały w Ameryce Łacińskiej I. połowa XVIII w.

a. hierarchia koloru skóry=kastowa. i. Biali stali najwyŜej: władza majątek. Hiszpanie

1. Półwyspiarze: biały Hiszpan z Hiszpanii: kolonialna teoria merkantylistyczna → kolonie są dla dobra metropolii →oni mieli najlepiej. Im bardziej korona podupadała tym mniej ufała ludziom spoza Hiszpanii→stanowiska dla Hiszpanów, dyskryminacja innych na posadach rządowych

2. .Kreole: biały Kreol: zamknięty dostęp do posad rządowych, szczytu hierarchii, ale bogactwo→lenistwo, duma→nie pracują w przemyśle i handlu. Nie lubili półwyspiarzy i skromniejszych klas hiszpańskich (rolnicy, rzemieślnicy – oni stali wyŜej w koloniach od Kreolów!, otaczał ich prestiŜ urodzenia w Hiszpanii)

ii. Kasty 1. Metysi: Biały+Kolorowy. Gente de razón, dopuszczani na niŜsze stanowiska kościelne,

państwowe i w milicji. Tworzyli niŜszą klasę średnią, większość ludności miejskiej 2. Mulaci: Indianin+Murzynka 3. Cholos, 4. Zombos: Indianka + Murzyn

iii. Indianie czystej krwi: dół drabiny społecznej. Produkcja Ŝywności. Niski poziom Ŝycia, właściwie chłopi pańszczyźniani. Podlegali nieograniczonemu wymuszaniu pracy i produktów przez corregidores, kacyków i księŜy. Były prawa chroniące Indian, ale często łamane

1. peoni na ziemiach ornych 2. przymusowe zaciąg do kopalń i robót publicznych 1. Indianie szczepowi

iv. Murzyni: niewolnicy murzyńscy: Ŝyli nędznie, pomysł Las Casas. Portugalczycy mieli monopol. W 1800 mogli szukać lepszego właściciela, jeśli starego prawnie uznano za naduŜywającego, mógł Ŝenić się, wykupić Ŝonę i dzieci za najniŜszą cenę rynkową, sądy miały rozpatrywać skargi niewolników i karać okrutnych panów. Ale okrucieństwo było →częste bunty (cimarrones)

1. Kreolscy 2. soleni (przywiezieni)

v. Dzicy: Wolne PLEMIONA b. hierarchia stanowa:

i. szlachta, ii. wolni, iii. Indianie-chłopi,

102

iv. Wyzwoleńcy v. niewolnicy.

c. Hierarchia kulturowa: stopień europeizacji nie-Europejczyków i. Hiszpanie ii. Kreole iii. Ladinos (znający hiszpański) iv. Indianie (nie znający hiszpańskiego)

d. Hierarchia klasowo-warstwowa: zaleŜy od typu gospodarki i rodzaju powiązań ze światem zewnętrznym. (Peru☺

i. Dygnitarze ii. Hacendados: majętni obszarnicy, przedsiębiorcy górniczy, wielcy kupcy... iii. Kasty: Drobni i średni kupcy, przedsiębiorcy urzędnicy, rzemieślnicy, drobna burŜuazja, część

inteligencji, robotnicy, luźni, część chłopów iv. Indianie: chłopi ze wspólnot wiejskich. Peoni v. Niewolnicy: domowi, plantacyjni

II. Koniec XVIII w.: powstała jedna hierarchia (wynik przemian gospodarczych) a. Biali: oligarchia związana z exportem, bo oni mieli kapitał

Wzrost prestiŜu Białego: reformy metropolii – część władzy dla oligarchii. W posiadłościach hiszpańskich powstały nowe wicekrólestwa i kapitanie generalne. Zamiast gubernatorów, alkaldów i corregidorów – intendencje i intendenci o większych kompetencjach = nowe ośrodki władzy, bezpośrednio kontaktujące się z Madrytem. Powstanie nowej stolicy ułatwiał przedstawicielom miejscowej oligarchii dostęp do władzy. Powierzenie ściągania podatków oligarchom (Brazylia), organizacja miejscowych sił zbrojnych → część władzy dla miejscowych. Oligarchia zainteresowana swobodą handlową. Oligarchie centralnego ośrodka impportowo-expotrowego podporządkowały sobie oligarchie prowincjonalne. Ośrodki takie zwykle w stolicach jednostek admin. Bezpośrednio podporządkowanych metropolii. Mniejsze jednostki = karaiki – wyznaczone rynkami lokalnymi.

b. Sektor drobnotowarowy: wszystkie kolory c. Doły społeczne (niewolnicy, chłopi): Indianie i Murzyn

hierarchia klasowa: a. arystokracja: tylko biali b. rządzący: Europejczycy c. handel: uboŜsi Europejczycy d. niepracujący, studenci, wolne zawody, uczeni, niŜsze duchowieństwo: Kreole e. handel, przemysł, wojsko, wolni robotnicy: metysi f. rolnictwo, prace w górnictwie: Indianie g. plantacje i słuŜba: Murzyni

Podział wg. Bógdał:

1. Hiszpanie (gachupines) półwyspiarze: szlachta i oficerowie, rodziny dostojników dworskich na kilka lat do kolonii. Nie identyfikowali się z interesami kolonii. Główne urzędy świeckie i duchowne z bezpośrednich nadań królewskich = zablokowaie awansu dla miejscowych, konflikt interesów.

2. Kreole: Amerykanie pochodzenia europejskiego, lokalni patrioci, wiadomi korzyści jakie ciągnie metropolia. ZamoŜni, wykształceni, świadomi problemów międzynarodowych, antyklerykalizm, idee liberalne i reformatorskie.

a. Średnie szczeble administracji: propagatorzy idei walki o niepodległość b. Bogaci posiadacze ziemscy c. Protointeligencja: wolne zawody→idee wolnościowe d. ProtoburŜuazja: małe znaczenie w posiadłościach hiszpańskich.

3. Metysi: biali + Indianie, wolny związek, dzieci z białego ojca dziedziczą nazwisko i mają wyŜszy status. Dzieci białej matki pragną równości praw.

a. NajniŜsza część administracji kościelnej i państwowej b. Drobny handel, rzemiosło c. Zarządzanie majątkami latyfundystów d. Drukarze

4. Indianie: po reformie Las Casasa maą wolność osobistą. Głównie społeczności wiejskie. Chcieli poprawy warunków Ŝycia, zwłaszcza niŜszych podatków i uwłaszczenia. Nie znali hiszpańskiego → odsunięcie od nurtu rewolucyjnego.

5. Mieszańcy: a. Zambos: murzyni- indianie: słuŜba domowa wolna. Postulaty ekonomiczne uboŜszych warstw. b. Mulaci: hiszpańskie – ostracyzm, brak dziedziczenia, francuskie: dziedziczenie, właściciele ziemscy.

6. Murzyni: niewolnicy. śycie społeczne: Stosunki rodzinne: patriarchalne, ścisłe powiązania w obrębie szeroko pojętych rodzin. Absolutne posłuszeństwo kobiety

1. Arystokracja: prawie jak w Europie. Przepych. Zabawa. 2. Klasy rzemieślnicze: cechy

103

3. biedota, Ŝebracy, złodzieje NajwyŜsza potęga duchowa: Kościół Katolicki: kierownictwo nad całym szkolnictwem i blisko połową ziemi uprawnej, nadzór nad całym Ŝyciem duchowym (cenzura, inkwizycja). Zakaz swobody myśli, krytyki Kościoła lub króla. Główny nacisk na ślepe posłuszeństwo papieŜowi i królowi. Kler był ciemny i pogrąŜony w kwietyzmie

42. Hispanoamerykanizm i panamerykanizm w stosunkach międzynarodowych do I wojny światowej. Panamerykanizm (na podst. Dobrzyckiego)

Przesłanki: • Szybki rozwój gospodarczy USA (zwłaszcza w latach 80. XIX wieku) • Potrzeba znalezienia rynków zbytu dla szybko rosnącej produkcji • Poszukiwanie bardziej aktywnej roli w stosunkach międzynarodowych

Inicjatorem ruchu panamerykańskiego był sekretarz stanu James Blaine, nawiązujący do idei Bolivara oraz dalekiego poprzednika na stanowisku sekretarza stanu – Henry’ego Clay’a (ten ostatni zgłosił pomysł utworzenia ligi narodów amerykańskich mniej więcej w tym samym czasie, co Bolivar). Blaine widział Amerykę Łacińską jako naturalny teren ekspansji USA. Miał na celu: • Umacnianie pokoju – wyeliminowanie europejskich moŜliwości interwencji na zachodniej półkuli i ograniczenie

obecności pozakontynentalnej mocarstw na tym obszarze (interwencje zbrojne Hiszpanii, Francji, zwiększenie ekonomicznych wpływów WB, zwłaszcza w Chile), a takŜe mediacja i arbitraŜ USA w konfliktach regionalnych (między Meksykiem a Gwatemalą, wojna Pacyfiku)

• Zwiększanie handlu USA – Blaine: „Polityka powinna być w słuŜbie handlu” (kraje latynoamerykańskie większość produktów przemysłowych sprowadzały z Europy)

Pomimo kilkuletnich niepowodzeń Blaine’a co do zorganizowania konferencji w celu przedyskutowania wspólnych

problemów z państwami latynoamerykańskimi (zmiana na stanowisku sekretarza stanu – zostaje nim Frelinghuysen, niechęć prezydenta USA Arthura) 10.05.1888 Kongres upowaŜnił prezydenta do zwołania konferencji międzyamerykańskiej. Zaproszenia do rządów latynom. wysłał ówczesny sekretarz stanu Bayard, jednak w roku następnym na stanowisko to powrócił Blaine. I Konferencja międzynarodowa państw amerykańskich 2.10.1889 – 19.04.1990 Waszyngton, przewodniczący Blaine, 17 państw latynom. + USA 1. Powołanie unii celnej – nie osiągnięto, chociaŜ bardzo zabiegały o to Stany Zjednoczone (mniejsza konkurencyjność

towarów europejskich, osłabienie interesów ekonomicznych WB). Dla państw latynoam. niebezpieczeństwo dominacji USA, ograniczenia swobody wyboru partnerów gospodarczych i handlowych. Konferencja zarekomendowałą zawieranie oddzielnych, dwustronnych porozumień handlowych pomiędzy państwami amerykańskimi.

2. Pokojowe rozwiązywanie sporów – nie wypracowano, chociaŜ 11 państw podpisało Plan arbitra Ŝu obowiązkowego. Ten jednak nie został ratyfikowany przez Ŝadnego z sygnatariuszy.

3. Prawa cudzoziemców, moŜliwość interwencji w ich obronie – państwa latynoam. z wyjątkiem Haiti za doktryn ą Calvo (rząd nie odpowiada za szkody poniesione przez cudzoziemców w rezultacie konfliktów wewn. w państwie). Przeciwne stanowisko prezentował delegat USA Trescot. Od tej pory problem interwencji w sprawy innych państw stał się jednym z najbardziej konfliktogennych zagadnień systemu panamerykańskiego.

4. „Prawo do konkwisty” (zdobyczy terytorialnych) – nie uchwalono rezolucji zakazującej. USA i Chile uwaŜały, Ŝe prawo to moŜna zastosować, gdy państwo uzyskuje jakieś terytoria w formie odszkodowania za agresję wszczętą przeciw niemu (Chile – chęć obrony nabytków kosztem Peru i Boliwii po wojnie Pacyfiku, USA – korzyści wojny meksykańskiej).

5. Powołanie Mi ędzynarodowej Unii Republik Amerykańskich z Biurem Handlowym Republik Amerykańskich w Waszyngtonie (pod nadzorem sekretarza stanu USA), publikujące Biuletyn Biura Handlowego Republik Amerykańskich. Dyrektorem wykonawczym został Amerykanin, Curtis . Instytucja wymieniona w 1. artykule podpisanego przez 18 państw głównego porozumienia miała na celu szybkie gromadzenie i upowszechnianie informacji dotyczących handlu.

6. Po raz pierwszy w dziejach doszło do tak reprezentatywnego spotkania państw obu Ameryk. Zamiast uciekać się do argumentu siły, państwa na tym forum przedstawiały swe najbardziej nawet kontrowersyjne stanowiska i ostro się spierały, co spowodowało, Ŝe w latach późniejszych stosunki międzynarodowe na półkuli zachodniej były bardziej pokojowe niŜ w innych wielkich regionach świata.

Mimo iŜ pierwsza konferencja bardzo wąsko określiła zadania tego stowarzyszenia państw, poczynając od następnej

widać było wyraźne rozszerzenie się jej zainteresowań i dominację celów politycznych nad handlowymi.

II Konferencja mi ędzynarodowa państw amerykańskich 22.10.1901 – 31.01.1902 Meksyk, 16 państw (wszystkie państwa niepodległe obu Ameryk, z wyjątkiem Kanady, nieuczestniczącej w tym ruchu)

104

Przed obradami w Meksyku, odbyła się pierwsza pokojowa konferencja w Hadze (uczestniczyły w niej m.in. Stany Zjednoczone i Meksyk), która wpłynęła na postrzeganie praw i międzynarodowych obowiązków państw. W tym czasie bardzo umocniła się pozycja USA na półkuli zachodniej (po wojnie z Hiszpanią). Mimo Ŝe delegacja amerykańska nalegała głównie na rozpatrywanie taryf celnych i innych spraw handlowych, konferencję zdominowały problemy polityczno – prawne. 1. 16 delegacji podpisało w Meksyku protokół w sprawie przystąpienia do haskiej konwencji, dotyczącej pokojowego

rozwiązywania sporów międzynarodowych. 2. 15 państw podpisało konwencję o prawach cudzoziemców i zakresie odpowiedzialności państw za szkody przez nich

poniesione. Stany Zjednoczone zdecydowanie jednak odmówiły swojej aprobaty i podpisania tego dokumentu. 3. Zmieniono nazwę Biura Handlowego na Międzynarodowe Biuro Republik Amerykańskich, rozszerzając równocześnie

jego zadania poza dotychczasowe zbieranie i rozpowszechnianie informacji handlowych. III Konferencja mi ędzynarodowa państw amerykańskich 23.07. – 27.08.1906 Rio de Janeiro, wszystkie państwa amerykańskie, poza Wenezuelą i Haiti PoniewaŜ wydarzenia środkowoamerykańskie (uzyskanie protektoratu nad Panamą i Kubą, udowodnienie swej dominującej pozycji podczas kryzysu wenezuelskiego) zwiększyły nieufność państw latynoamerykańskich wobec USA, do Rio de Janeiro przybył sekretarz stanu Elihu Root, który oficjalnie nie był członkiem delegacji. Dzięki jego zabiegom wykluczono z obrad sprawy kontrowersyjne, przez co konferencja nie mogła zmierzyć się z rzeczywistymi problemami stosunków międzyamerykańskich. 1. ZadłuŜenie zagraniczne państw latynom. (sposoby ich ściągania przez wielkie mocarstwa) – państwa latynoam. za

doktryn ą Drago (wierzyciel zagraniczny nie ma prawa do uprzywilejowanego traktowania, a państwo, którego jest obywatelem nie ma prawa podejmowania interwencji w celu ściągnięcia prywatnych wierzytelności). Stany Zjednoczone uwaŜały jednak, Ŝe problem ma charakter globalny i naleŜy przekazać go do rozpatrzenia konferencji pokojowej w Hadze, której obrady przewidziane były na rok następny. Konferencja haska uchwaliła w tej sprawie konwencję, która stanowiła połączenie zasad doktryny Drago z propozycjami złoŜonymi w imieniu Stanów Zjednoczonych przez Portera. Zasada Drago – Portera głosiła, Ŝe wprawdzie ściąganie długów zagranicznych przy uŜyciu siły jest zakazane, moŜliwe jednak w dwóch przypadkach: gdy państwo – dłuŜnik nie zechce poddać się arbitraŜowi międzynarodowemu lub gdy nie uzna decyzji takiego arbitraŜu.

2. Uchwalono konwencję w sprawie powołania Międzynarodowej Komisji Prawniczej, która miała opracować kodeks amerykańskiego prawa publicznego i prywatnego. Konwencja ta została ratyfikowana przez wszystkie państwa, a sama Komisja rozpoczęła pracę w czerwcu 1912.

IV Konferencja panamerykańska 12.07. – 30.08.1910 Buenos Aires 1. Zmiany w funkcjonowaniu stowarzyszenia państw amerykańskich – dotychczas w skład Rady Kierowniczej Biura

Międzynarodowego wchodzili przedstawiciele państw latynoamerykańskich, akredytowani w Waszyngtonie. Oznaczało to, Ŝe jeśli jakiś rząd latynoamerykański nie został przez USA uznany, nie mógł mieć swego reprezentanta w Radzie Kierowniczej. W Buenos Aires ustalono, Ŝe państwo, które nie utrzymuje stosunków dyplomatycznych z Waszyngtonem, moŜe upowaŜnić któregoś z członków Rady Kierowniczej, by je reprezentował, a wówczas będzie on dysponował dwoma głosami.

2. Niektóre delegacje zwracały uwagę na to, iŜ zasada równości wszystkich członków powinna powodować obsadzanie stanowiska przewodniczącego Rady Kierowniczej drogą okresowych wyborów. W Buenos Aires podtrzymano jednak dotychczasowy zwyczaj, zgodnie z którym przewodniczącym był zawsze amerykański sekretarz stanu.]

3. Zmiana nazwy „Międzynarodowa Unia Republik Amerykańskich" na: „Unia Republik Amerykańskich", natomiast nazwę: „Mi ędzynarodowe Biuro Republik Amerykańskich" na „Unię Panamerykańską".

Pierwszy okres istnienia ruchu panamerykańskiego nie przyniósł większych rezultatów w zakresie regulowania

stosunków międzynarodowych na półkuli zachodniej. Nie stworzono efektywnego mechanizmu pokojowego rozwiązywania sporów międzynarodowych, nie potępiono jednoznacznie interwencji w wewnętrzne sprawy państw; nie osiągnięto zgody w sprawie pozycji cudzoziemców w państwach latynoamerykańskich.

Wprawdzie wprowadzono do prawodawstwa międzynarodowego zakaz ściągania długów zagranicznych przy uŜyciu siły, ale w formie ograniczonej w stosunku do doktryny Drago.

Wszystkie te słabości ówczesnego ruchu panamerykańskiego wynikały z róŜnicy potencjałów obu Ameryk i ich odmiennego stadium rozwoju. Ameryka Łacińska (poza Argentyną), nadal nękana anarchią i niestabilnością, powoli kształtowała swe struktury wewnętrzne i ekonomikę w nader niesprzyjających uwarunkowaniach zewnętrznych. Stany Zjednoczone natomiast znajdowały się w okresie niezwykle dynamicznego postępu gospodarczego i ekspansji zewnętrznej, którą realizowały niejednokrotnie metodami identycznymi jak ówczesne imperialne potęgi europejskie. Ale nawet i w tym okresie ruch panamerykański wykazał swe zalety; tworzył mechanizm stałego dialogu międzyamerykańskiego i powoli, ale w sposób konsekwentny przyczyniał się do postępu w kształtowaniu bardziej „cywilizowanych" stosunków międzynarodowych w tej części świata.

105

Woodrow Wilson juŜ podczas kampanii wyborczej deklarował kultywowanie przyjaźni i zdobycie zaufania „naszych siostrzanych republik Środkowej i Południowej Ameryki”. Podkreślał, iŜ Stany Zjednoczone juŜ nigdy nie będą usiłowały uzyskać choćby piędzi terytorium latynoamerykańskiego drogą podboju.

Jedną z pierwszych prób realizowania takiej polityki były tzw. traktaty pojednawczo-arbitraŜowe, które lansował William Jennings Bryan, sekretarz stanu w administracji Wilsona. Zwane one były cooling off treaties (ochładzające, uspokajające), poniewaŜ do rozwiązywania sporów międzynarodowych przewidywały powoływanie międzynarodowych komisji z udziałem zainteresowanych państw. W latach 1913-1914 USA podpisały takie traktaty z szesnastoma państwami latynoamerykańskimi, ale tylko dziesięć z nich je ratyfikowało. Traktaty te nie odegrały jednak niemal Ŝadnej roli.

Rozwinięciem Wilsonowskich wizji pokojowych była propozycja zawarcia Paktu panamerykańskiego, którego pierwsza wersja powstała w grudniu 1914. Wilson uwaŜał, iŜ nawiązuje w ten sposób do dawnych ideałów Bolivara, jak i całkiem świeŜych koncepcji latynoamerykańskich, np. kolumbijskiego polityka Santiago Pereza Triany z 1912 (chciał, aby państwa amerykańskie zobowiązały się, Ŝe nie będą praktykować ani uznawać zmian terytorialnych dokonanych przez podbój). Natomiast Wilsonowski Pakt panamerykański przewidywał w art. 1 ustanowienie „wzajemnych gwarancji politycznej niepodległości i republikańskiej formy rządu oraz wzajemnych gwarancji terytorialnej integralności". UwaŜa się, iŜ to sformułowanie wykorzystał później Wilson w pracach nad paktem Ligi Narodów, co znalazło odzwierciedlenie w artykule dziesiątym.

Pierwotny projekt Wilsona był jeszcze zmieniany i uzupełniany przed ostateczną prezentacją na forum międzynarodowym, 13.04.1916. Państwa latynoamerykańskie przyjęły pomysł chłodno i podejrzliwie. Choć do zawarcia Paktu panamerykańskiego nie doszło, to jednak Wilson do podobnych koncepcji wracał jeszcze nie raz.

(Na tym zakończę, poniewaŜ obowiązuje nas okres do I wojny światowej – dla zainteresowanych ciąg dalszy na str. 264 i dalej ☺).

Hispanoamerykanizm (na podst. Dobrzyckiego i Nasatir, Bailey: „Dzieje Ameryki Łacińskiej”) Ideę federacji Latynoameryki, a zwłaszcza terytoriów, które były koloniami Hiszpanii wysunął Simon Bolivar (1783-

1830). Sądził on, Ŝe istnieją wszelkie warunki, aby ukształtować na tym obszarze jeden naród, dzięki wspólnocie pochodzenia, języka, cywilizacji i religii. Ameryka Łacińska miała być republikańska, odmienna od monarchistycznej i imperialnej Europy. Doceniając zalety tronu, Bolivar uwaŜał jednak, Ŝe kaŜda monarchia w Ameryce będzie ciąŜyła ku wzorom monarchii europejskich, co osłabi jej pozycję i sprawi, Ŝe łatwiej będzie się poddawać obcej dominacji.

Nawołując do jedności latynoamerykańskiej, Bolivar szybko zrozumiał, Ŝe utworzenie jednej, wielkiej republiki jest niemoŜliwe. Przewidywał natomiast ukształtowanie się państw narodowych, połączonych więzami federacyjnymi. Proponował zatem, aby jedno państwo narodowe obejmowało Amerykę Środkową; inne państwa mogłyby stanowić Kolumbia, Chile, Peru i La Plata (Argentyna). Wszystkie zaś razem tworzyłyby Federację Amerykańską. Wspólny Parlament Federacji powinien mieć siedzibę na Przesmyku Panamskim, który jest predestynowany do odegrania podobnej roli jak Przesmyk Koryncki w antycznej Grecji. Tylko tu „moŜna ustanowić stolicę świata", gdyŜ Przesmyk Panamski znajduje się w równej odległości między Europą i Azją. Proces emancypacyjny w Ameryce Łacińskiej widział Bolivar w perspektywie uniwersalnej, jako istotny czynnik zmiany stosunków międzynarodowych i element kształtowania nowego ładu światowego. Być moŜe, naleŜałoby więc uznać Bolivara za swego rodzaju prekursora systemu uniwersalnego.

Dwa dni przed bitwą pod Ayacucho, 7 grudnia 1824 r., Bolivar rozesłał pisma zapraszające nowe państwa na kongres kontynentalny do Panamy, który miał za cele: • urzeczywistnić ideę Federacji Amerykańskiej • doprowadzić do „ustanowienia systemu gwarancji, który zarówno w czasie pokoju, jak i wojny byłby tarczą nowego

przeznaczenia Ameryki Łacińskiej" • ustalić granice nowych państw zgodnie z regułą uti possidetis iuris z 1810 (takich granic, jakie istniały bezpośrednio

przed procesem uzyskiwania niepodległości • przyjąć zasady suwerenności i nieingerencji w wewnętrzne sprawy państw. Do Brazylii i Stanów Zjednoczonych zaproszenia wystosował Santander, rywalizujący z wielkim libertadorem (Bolivar nie widział tych państw na kongresie).

Kongres w Panamie 22.06 – 15.07.1826 Meksyk, Wielka Kolumbia, Peru (łącznie z Boliwią) i Federacja Ameryki Środkowej Obserwatorzy: Anglia, Holandia USA: jeden z delegatów zmarł w czasie podróŜy, a drugi dotarł do Panamy juŜ po zakończeniu obrad. 1. Podpisanie traktatu o Unii, Lidze i Stałej Konfederacji – zobowiązywał on do wzajemnej pomocy w wypadku

„kaŜdego ataku, który naraŜałby na niebezpieczeństwo egzystencję polityczną" stron układu (art. 2). 2. Postanowiono stworzyć wspólną armię, składającą się z 60 tysięcy ludzi, dostarczonych głównie przez Meksyk i

Kolumbię. 3. Podstawową formą koordynacji polityki zagranicznej i rozstrzygania wspólnych problemów Ameryki miały być

kongresy, odbywające się w czasie pokoju co dwa lata i kaŜdego roku w czasie wojny. Na miejsce kolejnego kongresu wyznaczono miasto Tacubaya (Meksyk).

106

Porozumienie z Panamy ratyfikowała tylko Wielka Kolumbia. Uwagę innych państw zaprzątały wtedy konflikty i walki wewnętrzne.

W latach trzydziestych XIX w. inicjatywy zjednoczeniowe podejmował Meksyk, śląc w 1831 r. i 1838 r. pisma z

propozycją zwołania Zgromadzenia Generalnego państw latynoamerykańskich. Meksyk nawoływał do wprowadzenia w Ŝycie mechanizmów wzajemnej pomocy w obliczu zagroŜenia interwencjami europejskimi. Później na czoło dąŜeń federacyjnych wysunęły się Peru i Chile, organizatorzy trzech kongresów hispanoamerykańskich.

I Kongres hispanoamerykański w Limie 11.12.1847 – 03.1848 Boliwia, Chile, Kolumbia, Ekwador, Peru 1. Traktat o Konfederacji – ustanowienie wspólnej obrony w wypadku interwencji

mocarstw zagranicznych i coraz bardziej dokuczliwych wypraw flibustierów (prywatnych najemników). 2. Traktat o handlu i Ŝegludze oraz konwencja konsularna – traktaty te nie weszły jednak w Ŝycie, gdyŜ nie zostały

ratyfikowane. II Kongres hispanoamerykański w Santiago de Chile 1. Traktat kontynentalny – podpisany przez Chile, Peru i Ekwador 15.09.1856 III Kongres hispanoamerykański w Limie 14.11.1864 – 13.03.1865 Boliwia, Chile, Ekwador, Kolumbia, Peru, Salwador, Wenezuela 1. Traktat o unii i sojuszu obronnym oraz traktat o utrwaleniu pokoju – zawarto w nich m.in. sposób postępowania w

przypadku zaistnienia casus foederis, przewidujący automatyczne zawieszenie stosunków dyplomatycznych z państwem – agresorem. O wspólnej akcji wojskowej mogłoby zadecydować tylko spotkanie ogółu sygnatariuszy. (Kongres obradował w okresie zagroŜenia niektórych państw latynoamerykańskich interwencjami Hiszpanii i Francji.)

W pierwszej połowie XIX w. miały miejsce takŜe trzy próby wcielenia w Ŝycie idei federacyjnej. W tym czasie bowiem

powołano: • Wielką Kolumbię (1819-1830) • Federację Peruwiańsko-Boliwijską (1836-1839) • Federację Ameryki Środkowej (1823-1839)

Wielka Kolumbia (1819 –30) jest nazwą zwyczajową, choć najczęściej w historiografii uŜywaną. Państwo, które powołano na kongresie w Angosturze 17 grudnia 1819, nazywało się oficjalnie: Republika Kolumbii. Podzielono je na trzy departamenty: • Wenezuela ze stolicą w Caracas • Cundinamarka (Kolumbia) ze stolicą w Bogocie • Quito, czyli Ekwador – w 1819 w większości pozostawał jeszcze pod panowaniem hiszpańskim, ale wyzwolenie jego

wydawało się juŜ tylko kwestią niedługiego czasu.

Panama, która wcześniej naleŜała do wicekrólestwa Nowa Granada (w okresie kolonialnym tak nazywała się Kolumbia) ogłosiła przystąpienie do Republiki Kolumbii w 1821. Stolicą nowego państwa została Bogota, a prezydentem Simón Bolivar, któremu na Kongresie w Angosturze nadano doŜywotni tytuł libertadora. Na tym ogromnym terytorium od początku występowały tendencje do silnej autonomii regionalnej. W Wenezueli samodzielnie rządził generał Jose Antonio Paez; w Ek-wadorze – generał Juan Jose Flores; w Bogocie w praktyce rządy sprawował wiceprezydent generał Francisco de Paula Santander, jako Ŝe Bolivar przez całe lata poświęcał się sprawie wyzwolenia Hispanoameryki. 3 października 1823 – układ z Meksykiem o współpracy i szerzeniu idei federacyjnej (podpisany w im. Wielkiej Kolumbii przez Bolivara). W planach przede wszystkim wyzwolenie Kuby (wciąŜ kolonii hiszpańskiej i bazy, skąd wychodziły ekspedycje nękające wyzwalającą się Amerykę Łacińską). 1824 – kilka potyczek floty meksykańsko-kolumbijskiej z okrętami hiszpańskimi. Działania na Kubie planowano na 1825.

Wyzwolenie wyspy i ewentualne przyłączenie jej do Meksyku lub Kolumbii - czy takŜe moŜliwa cesja wyspy na rzecz Francji, jako rewanŜ za zbrojne podtrzymanie tronu Ferdynanda VII - było sprzeczne ze strategicznymi interesami USA. Korzystniejsza dlań było utrzymanie słabej władzy Hiszpanii i odebranie Kuby w odpowiednim czasie. Dlatego teŜ sekretarz stanu Henry Clay do Wielkiej Brytanii o wspólne przeciwdziałanie planom meksykańsko-kolumbijskim oraz zawiadomił w grudniu 1825 rząd w Bogocie, Ŝe USA nie dopuszczą do zmiany statusu politycznego Kuby. Brytyjski minister Canning zasugerował, aby Meksyk i Kolumbia zaniechały planów wyzwolenia Kuby, gdyŜ skomplikowałoby to w przyszłości zawarcie pokoju między Hiszpanią a jej dawnymi koloniami. PoniewaŜ Wielka Kolumbia zabiegała o sojusz polityczny z Anglią, oraz była od niej zaleŜna finansowo (poŜyczki na wojny wyzwoleńcze i funkcjonowanie), zaniechano planów wyzwolenia Kuby.

To wielkie państwo federacyjne istniało tylko jedenaście lat, nie zdołało bowiem zintegrować rozległych ziem między Atlantykiem i Pacyfikiem. 1826 – w Wenezueli zbrojna rebelia generała Paeza

107

maj 1828 – bunt dowódców wojskowych w prowincji Popayan. Prosili oni o pomoc Peru, co doprowadziło do wojny między obu państwami. 27.02.1829 – konwencja w Girón, kończąca wojnę i potwierdzająca zasadę nieinterwencji we wzajemnych stosunkach. 27.08.1828 – dekret o przyjęciu władzy dyktatorskiej przez Bolivara, aby zahamować dezintegrację państwa, co jednak na niewiele się zdało. 23.09.1830 – Wenezuela ogłosiła oderwanie się od Wielkiej Kolumbii (częściowo z powodu sporów Paeza z Santanderem) i ustanowienie generała Paeza pierwszym prezydentem państwa. 1830 – Ekwador ogłosił separację i niepodległość. Pezydentem został generał Flores. Kolumbia, wraz z prowincją panamską, została nowym państwem pod nazwą Nowej Granady, z prezydentem Mosquerą (zanim Mosquera został prezydentem, urząd ten piastowali Santander i Herran). W późniejszych latach nazwa państwa jeszcze kilkakrotnie się zmieniała: 1858-1861 – Konfederacja Granadyjska 1861-1886 – Stany Zjednoczone Kolumbii od 1886 do dziś – Republika Kolumbii

Federacja Peruwiańsko-Boliwijska (1836 – 39) powstała dzięki wysiłkom boliwijskiego prezydenta, generała Andresa Santa Cruz. Przetrwała ona zaledwie trzy lata, gdyŜ wywołała wrogość sąsiadów. Zarówno Chile, jak i Argentyna uznały, Ŝe zjednoczone w jedno państwo Peru i Boliwia moŜe zakłócić równowagę sił w tym subregionie. Na zniszczenie Federacji nalegało zwłaszcza Chile, które miało ambicję dominacji w strefie Pacyfiku. 1837 – armia chilijska najechała po raz pierwszy Federację, zdobyła miasto Areąuipa, ale ostatecznie pokonana przez wojska Santa Cruza musiała się wycofać. 1838 – zbrojne wkroczenie na teren Federacji dyktatora argentyńskiego Juana Manuela Rosas, który zgłosił pretensję do prowincji Tarrija. RównieŜ doznał poraŜki. styczeń 1839 – najazd podjęty przez Chilijczyków, który doprowadził do klęski armii peruwiańsko-boliwijskiej i do rozwiązania Federacji. Dzięki temu zwycięstwu Chile stało się pierwszą potęgą na zachodnim brzegu Ameryki Południowej.

Ameryka Środkowa (1823 – 39) uzyskała niepodległość w 1821, choć jedna z jej prowincji, a mianowicie Salwador,

wcale tego nie chciała (obawiała się przede wszystkim aneksjonistycznych dąŜeń Meksyku). 1822 – delegacja salwadorska do Waszyngtonu z petycją o przyłączenie do Stanów Zjednoczonych, na co chłodne przyjęcie USA i sprawa upadła. 1822 – Kongres w Gwatemali ogłosił przyłączenie Ameryki Środkowej do cesarstwa meksykańskiego Agustina Iturbide 1.07.1823 – po upadku cesarstwa proklamacja przez Kongres w Gwatemali odłączenie się od Meksyku i pełną samodzielność. Nowe państwo, nazwane Zjednoczonymi Prowincjami Ameryki Środkowej (często uŜywano teŜ nazwy Federacja Ameryki Środkowej), miało być suwerenne i niezaleŜne od Hiszpanii, Meksyku lub innych. 22.07.1824 – uchwalenie konstytucji, nadającej federalny model republiki, złoŜonej z pięciu członków: Gwatemali, Hondurasu, Salwadoru, Nikaragui i Kostaryki. Pierwszym prezydentem federalnej republiki został liberalny polityk salwadorski Manuel Jose Arce.

Z Meksykiem trwał spór o prowincję Chiapas, która w czasach kolonialnych naleŜała do Kapitanii Generalnej Gwatemali. W 1823 wycofujące się z Ameryki Środkowej wojska meksykańskie pod dowództwem komendanta Filisoli przyłączyły Chiapas do swego kraju.

Wielka Brytania , która wolała mieć do czynienia z mniejszymi jednostkami terytorialnymi, była niechętna wysiłkom zjednoczeniowym w tym regionie. Konsula brytyjskiego, urzędującego w Gwatemali, obarcza się niemałą odpowiedzialnością za „bałkanizację" (jak później mówiono) Przesmyku Środkowoamerykańskiego.

Wśród samych państw, członków Federacji, trwała przez cały czas rywalizacja i wzajemna nieufność. Obawiano się szczególnie dominacji Gwatemali, która była największa i najludniejsza (50% całej ludności Federacji). 1826-1829 – wojna domowa w Ameryce Środkowej, zakończona zwycięstwem wojsk honduraskich pod dowództwem liberała Morazana, który w 1830 został kolejnym prezydentem Zjednoczonych Prowincji. 1834 – stolica Federacji z miasta Gwatemala do miasta San Salwador, przeniesiona przez Morazana. 1831 – wprowadzenie tzw. podatku bezpośredniego, który był bezpośrednią przyczyną krwawego powstania Indian, buntujących się przeciwko wyzyskowi. Objęło ono cały region (poza Kostaryką). Jednym z głównych przeciwników Morazana i podburzycielem Indian był Rafael Carrera, który mówił, Ŝe jest „archaniołem Rafaelem” 1835 – uchwalenie przez Kongres federalny zwiększonych obciąŜeń poszczególnych prowincji na rzecz rządu centralnego, co doprowadziło do rozpadu Zjednoczonych Prowincji Ameryki Środkowej. 1838 – wystąpienie z Federacji ogłosiła Nikaragua, a następnie to samo uczyniły: Gwatemala i Salwador 1838-1839 – niepodległe państwo Los Altos, utworzone przez Okręg Quetzaltenango, który oderwał się na krótko od Gwatemali 1839 – wystąpienie Kostaryki i Hondurasu. 1842 – stracenie Morazana za próbę usunięcia ówczesnego dyktatora Kostaryki

Po upadku federacji środkowoamerykańskiej (1823-1839) idea zjednoczenia pięciu państw nie zanikła, przeciwnie -

ciągle była przypominana i podtrzymywana. Im więcej wybuchało wojen, sporów i konfliktów granicznych w regionie, tym więcej wysuwano inicjatyw zjednoczeniowych. śadna z prób zjednoczenia po śmierci Morazana nie była jednak udana.

Wielkimi promotorami ruchu unionistycznego byli zwłaszcza dyktatorzy Gwatemali - Justo Rufino Barrios (1873-1885) oraz Nikaragui - Jose Santos Zelaya (1893-1909).

108

Barrios postanowił doprowadzić do zjednoczenia wszelkimi metodami, nawet siłą. Dyktator Gwatemali był znuŜony

niezliczonymi porozumieniami, które podpisywano i natychmiast o nich zapominano, lub wszczynano nowy spór. Na przykład 17.02.1872 w miejscowości nomen omen Puerto de la Unión (Salwador) zawarto pakt, postanawiający:

• utworzenie unii między pięcioma państwami (Nik, Gwat, Sal, Hon, Kos) • powstanie systemu połączeń drogowych i telegraficznych

• wspólne finansowanie budowy kanału międzyoceanicznego na terenie Nikaragui. 1873 – Barrios uznał jednak, Ŝe prezydent Salwadoru prowadzi niewłaściwą politykę, wypowiedział wobec tego wojnę, i w rezultacie zdołał postawić na czele rządu tego kraju zaprzyjaźnionego polityka. 1873 – Gwatemala, Salwador i Nikaragua podpisały traktat o pokoju, przyja źni i sojuszu, do którego dołączył Honduras. Sprzeciwiała się mu jednak Kostaryka. 28.02.1885 – Dekret o unii środkowoamerykańskiej, opublikowany przez Bartosa, przesłany rządom regionu oraz Stanom Zjednoczonym i Meksykowi. Głosił: „szef Republiki Gwatemala proklamuje powstanie Unii Środkowoamerykańskiej jako jednej Republiki, przyjmuje teŜ stanowisko NajwyŜszego Dowódcy Wojsk Ameryki Środkowej i wykonując swą władzę będzie działał, aŜ się zjednoczą wszystkie części w jeden Naród pod jedną banderą" (art.1.) Wszystkie pozostałe rządy środkowoamerykańskie solidarnie przeciwstawiły się planom Barriosa, uwaŜając je za próbę narzucenia siłą władzy dyktatora gwatemalskiego. Natychmiast teŜ wystosowały pisma do Meksyku i USA z prośbą o ochronę. 10.03.1885 – odpowiedź prezydenta Meksyku, Porfirio Diaza , który uznał projekt Barriosa za „groźbę skierowaną przeciw niepodległości narodów kontynentu amerykańskiego". 19.03.1885 – deklaracja Senatu USA mówiąca, Ŝe jakakolwiek interwencja podjęta przez Gwatemalę lub zamiar zjednoczenia siłą republik środkowoamerykańskich uwaŜana będzie za „nieprzyjazne i wrogie działanie".

Mimo to, Barrios najechał zbrojnie na Salwador i zginął w jednej z pierwszych bitew. Skorzystał z tego parlament gwatemalski, uniewaŜniając pospiesznie Dekret o unii. 15.10.1889 doszło do podpisania Paktu o Unii tymczasowej państw Ameryki Środkowej podczas obrad trzeciego Kongresu środkowoamerykańskiego w San Salwador. Na tle innych, dotychczasowych porozumień zjednoczeniowych, pakt ten zwraca uwagę swą konkretnością zarówno w określeniu ustroju i struktury władz planowanej federacji, jak i przygotowaniu działań realizacyjnych. Pakt podpisali jednak nie szefowie rządów, ale ich reprezentanci, co sprawiło, Ŝe kiedy trzeba go było realizować, rywalizacja między przywódcami zniweczyła ten interesujący projekt.

W marcu 1895 r. Wielka Brytania okupowała czasowo port nikaraguański Corinto, Ŝądając wypłaty odszkodowania za

straty, jakie poniósł konsul i kilku poddanych brytyjskich w Bluefields. Wówczas to prezydent Hondurasu Policarpo Bonilla wezwał do zjednoczenia się wobec groźby zagranicznej i zwołał do miejscowości Amapala przywódców sąsiednich państw. 20.06.1895 – prezydenci Hondurasu, Nikaragui i Salwadoru podpisali układ o utworzeniu jednostki politycznej pod nazwą „Republica Mayor de Centroamerica", która później miała przekształcić się w Republikę Państw Środkowoamerykańskich, po dołączeniu dwóch pozostałych państw. 1896 – wymiana dokumentów ratyfikacyjnych. Pomimo tego, nowe państwo w praktyce nie powstało. W Nikaragui wybuchła bowiem kolejna „rewolucja" przeciw władzy Zelayi, o której wspieranie dyktator oskarŜył sąsiedni Salwador.

Od tej pory główną rolę w dąŜeniach integracyjnych zaczął odgrywać prezydent Zelaya z Nikaragui.

20.01.1902 – z jego inicjatywy w miejscowości Corinto cztery państwa: Kos, Sal, Hon i Nik podpisały Konwencję o arbitra Ŝu obowiązkowym. Na jej mocy postanowiono utworzyć Środkowoamerykański Trybunał ArbitraŜowy, który miał rozstrzygać wszelkie spory między nimi.

Po kilku latach pokój w regionie został znów naruszony. W Gwatemali, która nie była sygnatariuszem konwencji z

Corinto, wybuchła wojna domowa wymierzona w dyktaturę Manuela Estrady Cabrery. Dyktator gwatemalski, oskarŜając Salwador i Honduras o przygotowanie buntu, najechał zbrojnie ich terytoria. PoniewaŜ konflikt groził rozszerzeniem się na cały region, swą mediację zaproponowały Stany Zjednoczone i Meksyk. W jej wyniku na pokładzie amerykańskiego okrętu wojennego „Marblehead", na wodach środkowoamerykańskich, podpisano wstępne porozumienie pokojowe, a 25.09.1906 w San Jose Traktat generalny o pokoju, przyjaźni i handlu między Kostaryką, Gwatemalą, Hondurasem i Salwadorem. Na jego mocy postanowiono stworzyć Międzynarodowe Biuro Środkowoamerykańskie z siedzibą w mieście Gwatemala oraz wydalić ze swego terytorium emigrantów politycznych, odpowiedzialnych za działania rewolucyjne przeciw innym państwom. Przywódca nikaraguański nie uczestniczył w tym porozumieniu uwaŜając, iŜ konwencja z Corinto jest wystarczająca. Wkrótce wdał się on w wojnę z Hondurasem, a wojska Gwatemali najechały Salwador. Pokój w regionie uratowała inicjatywa prezydentów Roosevelta i Diaza, którzy zaprosili pięć państw środkowoamerykańskich na rokowania do Waszyngtonu. Mi ędzynarodowa Konferencja środkowoamerykańska w Waszyngtonie rozpoczęta 14.11.1907 Zadecydowano, Ŝe zamiast uchwalać natychmiastową integrację, lepiej będzie poprawić dotychczasową komunikację i łączność między pięcioma państwami, stworzyć solidne podstawy współpracy handlowej, zacieśnić więzy ekonomiczne i społeczne w regionie, unifikować systemy prawne i celne, odbywać systematyczne spotkania parlamentów środkowoamerykańskich.

109

1. Traktat generalny o pokoju i przyjaźni – wiązał pokój między narodami ze spokojem wewnętrznym w państwach. Art. 2 definiował zagroŜenie pokoju w republikach środkowoamerykańskich jako takie działanie, które wymierzone jest w porządek konstytucyjny. Było to stanowisko zbliŜone do doktryny sformułowanej 15.01.1907 przez ministra spraw zagranicznych Ekwadoru Carlosa Tobara o nieuznawaniu państw powstałych drogą niekonstytucyjną, w wyniku rewolucji. Zawarto takŜe 8 konwencji, z których 2 miały największe znaczenie.

2. o utworzeniu Mi ędzynarodowego Biura Środkowoamerykańskiego, nawiązując do decyzji z roku poprzedniego i szczegółowo ją rozwijając. W praktyce instytucja ta nie odegrała jednak niemal Ŝadnej roli. Międzynarodowe Biuro zajęło się głównie przygotowaniem dorocznych konferencji środkowoamerykańskich oraz wydawaniem publikacji.

3. o utworzeniu instytucji zupełnie nowej: Sądu Sprawiedliwości Środkowoamerykańskiej, teoretycznie wyposaŜonego w duŜe uprawnienia rozstrzygania sporów i konfliktów międzynarodowych. W praktyce instytucja ta nie odegrała jednak niemal Ŝadnej roli. Sąd rozstrzygnął kilka sporów, mimo Ŝe strony niezadowolone z decyzji nie zamierzały się do jego postanowień stosować. Autorytet Sądu Sprawiedliwości Środkowoamerykańskiej (który, formalnie biorąc, moŜna uznać za poprzednika Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej, 1919) załamał się zupełnie w związku z protestem Hondurasu i Salwadoru przeciwko traktatowi Bryan-Chamorro. Kostaryka twierdziła, Ŝe traktat narusza postanowienia wcześniejszych porozumień o nawigacji na granicznej rzece San Juan, które zobowiązywały Nikaraguę do konsultowania ze swym sąsiadem ewentualnych decyzji w sprawie budowy kanału międzyoceanicznego. Salwador i Honduras, które razem z Nikaraguą leŜą nad zatoką Fonseca, uwaŜały, Ŝe uprawnienia przyznane na mocy traktatu Stanom Zjednoczonym w tym akwenie zagroŜą ich bezpieczeństwu. Sąd Środkowoamerykański przyznał im całkowitą rację. Jednak ani Nikaragua, ani Stany Zjednoczone w Ŝaden sposób się do tego nie zastosowały.

43. KONFLIKTY KOLONIALNE XIX w. : WOJNY OPIUMOWE; WOJNY BURSIKIE; WOJNA WŁOSKO-ETIOPSKA;

WOJNA ROSYJSKO- JAPOŃSKA: GENEZA, PRZEBIEG, SKUTKI

1) wojny opiumowe

3 listopada 1839 do 1842 Pierwsza wojna opiumowa zakończona układem w Nankinie 24 października 1856 do 27 października 1860 Druga wojna opiumowa między WB, Francją a Chinami, układy w Tientsinie (1858), 1860 dodatkowy traktat w Pekinie kończący wojnę W podręczniku Badylowa działania wojenne 1859-60 nazwane są trzecią wojną opiumową GENEZA: JuŜ od połowy XVIII wieku Anglia wiedzie prym w handlu z Chinami Chinami zainteresowane były takŜe :Hiszpania, Portugali, Holandia, Rosja, później doszły takŜe USA, a w latach 40. XIX wieku Francja Handel z cudzoziemcami poddany był licznym ograniczeniom 1757 – restrykcyjne zarządzenie cesarza, Ŝe handel zagraniczny moŜe odbywać się tylko w Kantonie, jedyną instytucją w tym mieście upowaŜnioną do tego był tzw. Ko-Hong Handel z Chinami korzystny Wysokie ceny na rynkach europejskich importowanych towarów: jedwabiu, herbaty, porcelany - jednak cudzoziemcy musieli płacić za te towary srebrem, z braku zgody na wwóz do Chin własnych towarów Deficyt srebra w bilansie handlowym europejczyków Zmiana sytuacji w końcu XVIII wieku – w Chinach upowszechnił się zwyczaj palenia opium handel był nim oficjalnie zabroniony, mimo tego wzrastał(przynosił ogromne korzyści kupcom i skorumpowanym urzędnikom chińskim) � dominujący udział miała brytyjska Kompania Wschodnioindyjska, która dla zrównowaŜenia bilansu płatniczego, zaczęła do Chin dostarczać w duŜych ilościach opium z upraw w Indiach Brytyjskich Do 1833 Kompania miała monopol na handel z Kantonem, jednak w tymŜe roku parlament brytyjski ten monopol zniósł�wzmogły naciski kupców, aby zmusić Chiny do otwarcia i likwidacji ograniczeń Lata 30. – w Pekinie wzięła górę frakcja, która naprawdę chciała znieść handel opium Z napływem opium do Chin wiązał się ogromny odpływ srebra z Chin� deprecjacja wewnętrznego pieniądza miedzianego, zwyŜka cen, gorsza sytuacja chłopów III 1839 – komisarz chiński w Kantonie Lin Tse-su rozkazał zniszczyć opium naleŜący do kupców angielskich � rząd WB uznał to za pretekst do wszczęcia karnej wojny (1839-42) przeciwko Chinom PRZEBIEG:

110

3 XI 1893 eskadra okrętów brytyjskich zaatakowała Kanton, a oddziały desantowe piechoty zajęły ten port, później takŜe szereg innych miast przybrzeŜnych, łącznie z Szanghajem � wybuch otwartego konfliktu � początek tzw. I wojny opiumowej Rząd Qingów musiał skapitulować, gdyŜ Brytyjczycy dysponowali znacznie nowocześniejszym uzbrojeniem, któremu Chińczycy nie potrafili się przeciwstawić. Pierwszy rozejm juŜ w I 1841, kolejny w V jednak wojny nie zakończono Na wiosnę 1842 Chińczycy ostatecznie skapitulowali Traktat nanki ński WB- Chiny 29 VIII 1842 (pokład brytyjskiego statku ,,Cornwallis’’)

-pierwszy traktat z państwem europejskim od traktatu z Rosją w Nerczyńsku z 27 VIII 1689 - rozpoczął proces ograniczania suwerenności Chin

- art. 2 � otworzono dla poddanych brytyjskich i handlu 4 dodatkowe miasta: Amoj, Fuczou, Ning-po i Szanghaj -Hongkong do WB -znosił instytucję Ko-Hong -art.10 � rząd chiński musiał ustanawiać jawne oraz zgodne z przepisami taryf cła przewozowe i wywozowe oraz inne opłaty -Chiny miały płacić odszkodowanie WB (21 mln dolarów)

8 X 1843, uzupełnienie traktatu nankińskiego, porozumienie z Humenczai o stosowaniu wobec WB zasady największego uprzywilejowania SKUTKI: Nierównoprawny traktat przyniósł WB ogromne korzyści Inne mocarstwa ośmieliły się do wysuwania Ŝądań podobnych przywilejów USA TuŜ po I wojnie opiumowej uaktywniła się chińska polityka USA USA takŜe brało udział w przemycie opium jednak nie na taką skalę jak WB Do Pekinu przybył wysłannik prezydenta USA Tylera – Caleb Cusing Prowadził pertraktacje z wysłannikiem cesarza 3 VII 1844 pierwszy w historii obu krajów traktat między USA i Chinami

- USA uzyskały klauzulę największego uprzywilejowania oraz otwarcie handlu dla swoich statków i 5 miast wymienionych w traktacie nankińskim -dodatkowy przywilej: obywatele USA mogli posiadać w tych miastach domy, szpitale, kościoły i cmentarze

Ze względu na korzystne postanowienia, USA nasiliły swoją ekspansję handlową na tym terenie FRANCJA Jeszcze w czasie wojny do Chin przybyła francuska misja Została przyjęta, dlatego Ŝe Chińczycy oczekiwali pomocy, nie uzyskali jej więc rozmowy zostały przerwane Kolejna misja �sukces, traktat francusko-chiński, 21 X 1844 - dawał Francji podobne uprawnienia do tych z traktatu nankińskiego -dodatkowy przywilej: prawo budowy kościołach w 5 otwartych miastach GENEZA II WOJNY OPIUMOWEJ: 1850- 1864 krwawe powstanie Tajpingów w Chinach, które odnosząc sukces mogło zagrozić panowaniu dynastii Ts’ingów Trudna sytuację rządu pekińskiego mocarstwa europejskie postanowiły wykorzystać do rozszerzenia swoich przywilejów 2 GŁÓWNE PRZYCZYNY II WOJNY: - II 1856 w Chinach skazano i stracono francuskiego misjonarza -X incydent ze statkiem ,,Arrow’’ , który naleŜał do Chińczyka ale pływał pod brytyjską banderą oraz był zarejestrowany w Hongkongu – jego załoga została aresztowana pod zarzutem piractwa- konsul brytyjski uznał to za zniewagę i casus belli PRZEBIEG II WOJNY OPIUMOWEJ: X 1856 okręty WB ostrzelały Kanton X WB i Francja podpisały porozumienie w sprawie wspólnej akcji militarnej USA zachowało neutralność Przewaga sił brytyjsko- francuskich Chińczycy ponownie decydują się na pertraktacje Rozmowy w Tientsinie- WB grozi Chinom, chce ustępstw W międzyczasie korzysta ,,trzeci’’ a mianowicie USA – 18 VI 1858 w Tientsinie (Tianjinie) podpisują swój traktat z Chinami układy w Tientsinie: -26 VI 1858 o pokoju, przyjaźni i handlu między WB a Chinami

-27 VI 1858 francusko- chiński

111

SKUTKI II WOJNY OPIUMOWEJ: Coraz większe ograniczenia Chin, coraz większe przywileje państw europejskich 26 VI 1858, Tientsin, traktat o pokoju, przyjaźni i handlu między WB a Chinami -potwierdzał ustalenia z Nankinu 1842 -65 artykułów nowych ustaleń

-Władca WB moŜe mianować ambasadorów, ministrów lub innych przedstawicieli dyplomatycznych przy dworze pekińskim

-na stałe będą rezydować brytyjscy dyplomaci w Pekinie -liczbę ,,otwartych’’ miast rozszerzono o 4 , wkrótce o 7 (w sumie było ich 16) -prawo Ŝeglugi po rzece Jangtse dla statków WB 27 VI 1858, Tientsin, traktat francusko- chiński -42 artykuły -podobny do angielsko- chińskiego -róŜnice: dyplomaci francuscy mieli prawo tylko czasowego przebywania w Pekinie

- dodatkowo: rząd Chin wypłaci Francji i WB po 2 mln taeli jako odszkodowanie i zwrot kosztów wojny W X 1858 wymuszono dalsze ustępstwa na Chinach Legalizacja handlu opium ObniŜenie opłat celnych na 5% wartości towarów WB i Francja powiększają swój arsenał wojskowy mimo kolejnych ustępstw Chin Rośnie napięcie Jesień 1860 sojusznicy WZNOWILI DZIAŁANIA ZBROJNE przeciw Chinom Wkroczyli do Pekinu Zwycięskie państwa jeszcze bardziej rozszerzały uzyskane przedtem przywileje Zwiększyły się sumy kontrybucyjne 24 X WB a 25 X 1860 Francja podpisały w Pekinie dodatkowy traktat z Chinami

-podwyŜszał odszkodowanie, (do 8 mln taeli) które miało być ściągane z opłat celnych kontrolowanych od 1855 przez komisję międzynarodową z Anglikiem na czele

-otwarto dodatkowo Tientsin -WB uzyskała wieczystą dzierŜawę cz. półw. Cziulung (Koulun lub Kawloon)

-oba kraje uzyskały prawo do tzw. handlu kulisami czyli kontraktowania tanich robotników chińskich 24-25 X wymiana dokumentów ratyfikacyjnych w Pekinie Podpisanie konwencji pekińskich kończyło II wojnę opiumową, która doprowadziła do PRZEKSZTAŁCENIA CHIN W PÓŁPROTEKTORAT WIELKICH MOCARSTW Traktat w sprawie pokoju, przyjaźni, handlu, odszkodowań itd. Między Wielką Brytanią a Chinami Nankin, 29 sierpnia 1842 r.

[…] Art.1 Pokój i przyjaźń zapanują odtąd między JKM Królową Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii a

JCM Cesarzem Chin oraz między ich poddanymi, którzy korzystać będą z pełnego bezpieczeństwa i ochrony osobistej i ich własności w obrębie posiadłości drugiej strony.

Art.2 JCM Cesarz Chin zgadza się, aby poddanym brytyjskim wraz z ich rodzinami i domostwem wolno było przebywać w celu wykonywania zajęć handlowych , w spokoju i bez ograniczeń, w miastach Kanton, Amoj, Fu-czeu, Ning – po i Szanghaj. […]

Art.3 PoniewaŜ jest oczywiście konieczne i poŜądane, aby poddani brytyjscy mięli jakiś port, w którym mogliby czyścić i naprawiać swe statki, gdy zajdzie tego potrzeba, oraz utrzymywać w tym celu magazyny, JCM Cesarz Chin odstępuje JKM Królowej Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii wyspę Hong-Kong, która stanie się na zawsze posiadłością Jej Brytyjskiej Mości, jej spadkobierców i następców i będzie rządzona według takich praw i przepisów, jakie JKM Królowa Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii uzna za stosowne wydać.

112

Art.4 Cesarz Chin zgadza się zapłacić sumę 6 mln. Dolarów stanowiącą wartość opium, które zostało wydane w Kantonie w marcu 1839 r., jako okup za Ŝycie inspektora Jej Brytyjskiej Mości i jej poddanych uwięzionych i zagroŜonych śmiercią przez wysokich urzędników chińskich.

Art.5 PoniewaŜ rząd chiński zmusił kupców brytyjskich zajmujących się handlem w Kantonie do utrzymywanie stosunków handlowych wyłącznie z pewnymi kupcami chińskimi, nazywanych kupcami Hong (lub Ko-Hong), specjalnie licencjonowanymi w tym celu przez rząd chiński, Cesarz Chin zgadza się znieść na przyszłość tę praktykę w e wszystkich portach, w których mogą przebywać kupcy brytyjscy i pozwolić im na dokonywanie transakcji handlowych z kaŜdym, z kim będą sobie Ŝyczyli. Jego Carski Mość zgadza się dalej zapłacić rządowi brytyjskiemu 3 mln dolarów na poczet długów naleŜnych poddanym brytyjskim od niektórych kupców Hong lub Ko-Hong, którzy stali się niewypłacalni, a są winni poddanym Jej Brytyjskiej Mości powaŜnie sumy pienięŜne.

Art.6 PoniewaŜ rząd Jej Brytyjskiej Mości zmuszony był wysłać ekspedycję w celu zaŜądania i otrzymania zadośćuczynienia za brutalne i niesprawiedliwe postępowanie wysokich władz chińskich wobec urzędników i poddanych Jej Brytyjskiej Mości, Cesarz Chin zgadza się zapłacić sumę 12 mln dolarowi na poczet poniesionych wydatków, pełnomocnik Jej Brytyjskiej Mości zgadza się dobrowolnie w imieniu Jej Brytyjskiej Mości potrącić z wymienionej sumy 12 mln dolarów wszelkie kwoty, które mogły otrzymać połączone siły zbrojne Jej Brytyjskiej Mości jako okup od miast w Chinach po dniu 1 sierpnia 1841 r.

[…]

2)wojny burskie Grudzień 1880 do sierpnia 1881 Pierwsza wojna burska, zwycięstwo Burów, zakończona konwencją w Pretorii, która określała status Transwalu 11 października 1899 do 31 maja 1902 Druga wojna burska, traktat pokojowy podpisany został w Vereeniging 31 maja 1902 GENEZA Lata 50. XIX w. – w Afryce powstały 2 republiki bursie – WOLNE PAŃSTWO ORANJE (WPO) i TRANSWAL Trudne warunki stabilizacji- problemy gospodarcze, niesprzyjające warunki zewnętrzne WPO – konflikty z sąsiednim państwem Basuto; nad ludami Basuto pobitymi w wojnach 1858 i 1865-1866 została rozciągnięta władza WB(dla ścisłości Wlk. Brytanii ☺ ) � czyli Brytyjczycy zbliŜyli się do państwa Oranje� konflikty* *W 1871 WB bezprawnie zaanektowała tzw. Zachodnie Grikua , gdzie odkryto złoŜa diamentów- wcześniej teren naleŜał do Oranje, protesty tego kraju nie zostały uwzględnione Lata 70.- zmiany w polityce południowoafrykańskiej WB WB chce stworzyc jedną, sfederowaną kolonię brytyjsk ą, obejmującą takŜe państwa burskie (rzecznicy: premier Disraeli[1874-78] i sekretarz stanu ds. kolonii lord Carnarvon) 1875 – konferencja w Londynie, miała doprowadzić do stworzenia konfederacji Fiasko konferencji Brytyjczycy nie porzucili swego planu WzmoŜony nacisk na przeŜywający kryzys Transwal Misja Shepstone’a – w I 1877 przybył do Pretorii aby przekonać władze do planu federacyjnego, jeŜeli się to nie powiedzie ogłosić likwidację Transwalu Rokowania nieudane, w IV ogłosił włączenie T. do WB (ANEKSJA TRANSWALU) Nastąpił okres dwuwładzy� GB uwaŜała, Ŝe T. juŜ nie istnieje, cz. władz nie uznała likwidacji (m.in. wiceprezydent Paul Kruger ) Londyn, negocjacje angielsko-burskie w latach 1877-78 Brak zgodności GB chce wprowadzić swój system podatkowy - nastrój buntu narasta PRZEBIEG XII 1880 Kruger wzywa do wałki z oddziałami WB Pokonanie oddziałów brytyjskich przez burskie Największy sukces Burów- 27 II 1881 w bitwie pod Majuba Zakończenie wojny- VIII 1881 konwencja w Pretorii, wstępnie określała status Transwalu Anglicy musieli znowu uznać samodzielność (czy raczej autonomię) Transwalu Od 1883 rokowania WB- Transwal (Kruger juŜ jako prezydent republiki) � 27 V 1884 Londyn, konwencja � TRANSWAL ZACHOWUJE NIEPODLEGŁOŚĆ, UZNAJE ZWIERZCHNOŚĆ WB Kompetencje pozostawione w rękach władz Transwalu: -samorząd terytorialny

113

-regulacja stosunków z państwem Oranje -utrzymywanie własnych reprezentacji dyplomatycznych Kompetencje WB w Transwalu:

- nadzór nad polityką zagraniczną republiki (prawo weta w stosunku do traktatów zawieranych przez Transwal) SKUTKI Narastanie konfliktów kolonie angielskie- republiki burskie ścieranie się dwóch wielkich indywidualności – prezydenta Transwalu Paula Krugera i twórcy Brytyjskiej Kompanii Afryki Południowej (załoŜona w 1889) i od 1890 premiera Kolonii Przyl ądkowej Cecila Johna Rhodesa Głównym celem polityki Krugera :

-poprawa sytuacji ekonomicznej kraju -uzyskanie bezpośredniego lub pośredniego dostępu do morza (O. Indyjski) - zwiększenie samodzielności w stosunkach międzynarodowych

1886- odkrycie złota w Transwalu � rozwój gospodarki, wzmocnienie państwa, ,,gorączka złota’’ nowy Wielki Trek – wędrówka tysięcy poszukiwaczy z całego świata Skutkiem dobrej sytuacji ekonomicznej Transwalu było nasilenie się rywalizacji międzynarodowej o wpływy na południu Afryki WB ma nowego konkurenta- Niemcy(coraz bardziej angaŜują się w sprawy burskie) GENEZA DRUGIEJ WOJNY BURSKIEJ Kruger szuka wsparcia i opieki ze strony Niemiec W czasie wizyty w Berlinie, Kruger podpisuje traktat o przyja źni i handlu, dający Niemcom największe uprzywilejowanie Po odkryciu złota inwestycje banków niemieckich w Transwalu 1889-1895 eksport Niemiec do Transwalu wzrósł niemal dziewięciokrotnie Czynne zaangaŜowanie Niemiec w wydarzenia południowoafrykańskie ZbliŜenie w stosunkach Niemcy- Transwal WB boi się Ŝe Niemcy chcą objąć patronat nad Transwalem Okr ąŜanie republik burskich przez WB rozpoczęło się juŜ wraz z rokiem 1884: -1884 zajęcie cz. kraju Beczana (od północno- zachodniej granicy T.) -1888-95 kraj Matabele, następnie ekspansja w stronę rzeki Zambezi -1895 podbite ziemie nazwano Rodezją -1894 teren między Swazilandem a oceanem (T. stracił moŜliwość uzyskania własnego portu) W celu rozprawienia się z państwami burskimi Rhodes chciał wykorzystać uitlanderów (lub outlanderów), czyli cudzoziemców którzy byli dyskryminowani (Ŝądali równouprawnienia politycznego) Chciał ich podburzyć do wywołania powstania, które obaliłyby Krugera. Nie czekając na powstanie oddział Rhodesa pod dowództwem Jamesona 30 XII 1895 przekroczył granicę Transwalu Inwazja nieudana, oddział pobity przez Burów KONSEKWENCJE NAJAZDU JAMESONA: -Rhodes zmuszony do rezygnacji ze stanowiska szefa rządu Kolonii Przylądkowej -T. zwiększył import broni z Europy (gł. Z Niemiec)

- cesarz Niemiec (Wilhelm II) pogratulował zwycięstwa Krugerowi i dał znać, Ŝe jest gotów do pomocy gdyby Transwal był w zagroŜeniu - Kruger wybrany w 1898 na kolejną kadencję, wzmocniła się jego pozycja, doprowadził do wzmocnienia antyangielskiego sojuszu z WPO

Konflikt T. z WB coraz bliŜszy Niekorzystne dla T. zmiany w kontaktach na arenie międzynarodowej � zwrot w stosunkach WB- Niemcy, 30 VII 1898 państwa te zawarły tajny traktat bilateralny :

~podzielą się posiadłościami Portugalii w Afryce, jeśli nie będzie spłacać zobowiązań finansowych ~Zatoka Delagoa do WB

~Niemcy nie będą wspierać rep. burskich, w zamian dostaną Samoa Zachodnie i brytyjskie desinteressement(czyli obojętność, brak zainteresowania) w sprawie budowy kolei bagdadzkiej

PRZEBIEG DRUGIEJ WOJNY BURSKIEJ: Wojska WB zbliŜają się do T. Kruger w ultimatum z 9 X 1899 Ŝąda ich oddalenia w ciągu 48 h Odrzucenie ultimatum 11 X 1899 rozpoczęła się wojna pomiędzy obiema rep. burskimi a WB tzw. II wojna burska

114

Początkowo triumf Burów ( X 1899- I 1900) Mimo poparcia Burowie nie dostali międzynarodowej pomocy V 1900 Anglicy ogłosili aneksję Oranii Parę dni później zajęli takŜe stolicę Transwalu (Pretoria) VII 1900 WB proklamowała Transwal kolonią angielską( 22 I 1901 śmierć królowej Wiktorii, tron objął jej syn- Edward VII ( do1910)) Wałki trwały jeszcze 2 lata Przegrana Burów Traktat pokojowy – 31 V 1902, Vereeniging (Bazylow pisze Ŝe w Pretorii…) SKUTKI DRUGIEJ WOJNY BURSKIEJ: -Burowie uznali władzę króla Edwarda VII

-WB obiecała pomoc finansową do odbudowy zniszczeń wojennych i prowadzenia samorządu lokalnego -republiki burskie zlikwidowane – status kolonii

1906 władze nadały Transwalowi prawa autonomiczne i powołały rząd z Afrykanerem Louisem Bothą na czele 1907 podobny status dla dawnego WPO (powstał rząd z premierem Fischerem) Zjednoczenie czterech kolonii � Transwalu, Oranje, Kolonii Przylądkowej i Nasalu i powołanie 31 V 1910 Unii Południowej Afryki o statusie dominium

3)wojna włosko – etiopska GENEZA: 3 VI 1884 traktat Etiopia – WB � wspólny cel: walka z ruchem Mahdiego Cesarz Etiopii liczył na to, Ŝe otrzyma port Massaua nad M. Czerwonym w zamian za walkę z mahdystami Tak się nie stało- w II 1885 port zajęli Włosi Po przegranej rywalizacji z Francją w Afryce północnej, Włochy skierowały ekspansję na wybrzeŜe M. Czerwonego i Etiopię, popierały takŜe tendencje separatystyczne Menelika – władcy dzielnicy Szeua 17 II 1877 - Włochy wypowiedziały wojnę Etiopii , do walk jednak nie doszło dzięki mediacji WB IV 1889 - po śmierci Jana IV cesarzem Etiopii Menelik(cesarz 1889-1913) Włochy mają z nim dobre stosunki 2 V 1889 traktat państwowy Włoch z Menelikiem - art. 17 który mówił, iŜ cesarz Etiopii moŜe uciekać się do usług rządu króla Włoch w zakresie wszystkich spraw, które posiada z innymi państwami i rządami � artykuł ten stał się przyszłym pretekstem do konfliktu, bowiem w tekście włoskim traktatu słowo ,,moŜe’’ zastąpiono wyraŜeniem ,,zgadza się’’ � Włochy uznały, iŜ daje im to prawo do protektoratu nad Etiopi ą i kierowaniem jej polityką zagraniczną – poinformowały o tym oficjalnie inne państwa w X 1889 PRZEBIEG: Erytrea stała się od 1890 kolonią włoską - tam teŜ Włochy przygotowywały inwazję na Etiopię Jednak nowy cesarz Etiopii nie chce godzić się na wszystkie Ŝądania Włoch 1893 Menelik uniewaŜnił układ z 1889 XII 1894 armia włoska wtargnęła na teren Etiopii 1 III 1896 najwaŜniejsza bitwa pod Aduą –wojska włoskie rozgromione Zwycięstwo Etiopii nad mocarstwem europejskim- Europa pod wraŜeniem 26 X 1896 traktat pokojowy w Addis Abebie - znosił traktat z 1889 - Włochy bezwarunkowo uznają niepodległość Etiopii

16 V 1908 traktat wytyczający granice między Etiopią a włoską Erytreą i Somali Włoskim SKUTKI: Włochy musiały pogodzić się z faktem, Ŝe Etiopia obroniła niezaleŜność Nie zrezygnowały jednak z uzyskiwania wpływów w tej części Afryki Wzrost zainteresowania Etiopią WB, Francji i Niemiec

115

13 XII 1906 układ Francji , WB i Włoch w Londynie � współpraca w sprawie ochrony politycznego i terytorialnego status quo w Etiopii(czyli doszły do porozumienia co do stref wpływów) Etiopia wiedziała, Ŝe Ŝadne z państw nie da się prześcignąć przez inne w zdobywaniu wpływów, a to stwarzało Etiopii szanse zachowania państwowości

4) wojna rosyjsko - japońska GENEZA: Po stłumieniu powstania bokserów w Chinach (1899-1901, wybuchło na tle wykorzystywania złej sytuacji Chin przez mocarstwa [Niemcy WB Francja] poprzez zagarnianie chińskich terytoriów, stłumione przez mocarstwa) w rękach Rosjan pozostała MandŜuria 2 tendencje na dworze petersburskim:

1) zwolennicy utrzymania zajętych terenów 2)zwolennicy łagodniejszego kursu, przede wszystkim umacnianie ekonomicznej dominacji

Inne mocarstwa(zwłaszcza WB i Japonia) bały się tego, iŜ Rosja moŜe uzyskać zbyt liczne przywileje kosztem Chin Gdy Rosjanie przedstawili warunki wycofania wojsk z MandŜurii mocarstwa robiły wszystko aby Chiny ich nie przyjęły� gdyby to zrobiły terem MandŜurii byłby praktycznie zamknięty dla wszystkich poza Rosją Rokowania zerwane, wojska rosyjskie w MandŜurii pozostały Kilka miesięcy później reaktywowano rozmowy Niepokój innych mocarstw 3 II 1902 USA oświadcza Ŝe uznanie monopolu rosyjskiego w MandŜurii naruszałoby zasadę otwartych drzwi 30 I 1902 sojusz WB – Japonia wymierzony głównie w Rosję 8 IV 1902 układ Rosja – Chiny -Rosja wycofa siły w trzech etapach � sekwencje 6-miesięczne do jesieni 1903 Po 6 miesiącach Roska wycofała pierwszą cz. wojsk i na tym na razie koniec Gdy zbliŜał się kolejny termin Rosja wysunęła kolejne Ŝądania m.in. Chiny miły obiecajŜe nie odstąpią terytoriów zwracanych przez Rosję i nie będą udzielać Ŝadnych koncesji cudzoziemcom Chiny odrzuciły te warunki Na dworze petersburskim zaczęła się uaktywniać frakcja, która nie chciała zwrócić MandŜurii – jej celem były nie tylko tereny północno-wschodnie Chin ale przede wszystkim Korea Głównym rywalem była Japonia a tą Rosja uwaŜała za słabszą ludnościowo i militarnie Zarówno Rosja, jak i Japonia potrzebowały wygranej wojny aby wzmocnić swoją pozycję międzynarodową Od czasu traktatu z Shimonoseki [17 IV 1895 traktat kończący wojnę japońsko-chińską w Korei i MandŜurii, która rozpoczęła się w VII 1894 ; Japonia uzyskała wtedy: półwysep Liaoung (z 2 waŜnymi portami Talien i Port Arthur), wyspę Formozę (Tajwan), W-y Rybackie (Peskadory)] Japonia zaczęła odgrywać istotną rolę w SM na Dalekim Wschodzie a takŜe wzięła udział w ,,rozdzieraniu’’ Państwa Środka W wyniku protestu Rosji, Francji i Niemiec Japonia zwróciła 10 V 1895 terytoria na półwyspie Liaotung Chinom (z czym nie mogła się pogodzić) a umocnienie Rosji w MandŜurii traktowała jak wyzwanie – chciała wyrównać rachunki z Rosją Głównym trenem rywalizacji mi ędzy tymi państwami była Korea(Japonia uwaŜała ją za swoje lenno) VIII 1903 rokowania� Japonia domaga się aby Rosja uznała jej dominację w Korei Rosja nie przyjęła tego Ŝądania w Japonii uwidocznił się kurs konfrontacyjny w stosunku do Rosji Rosja zaczyna być skłonna do pewnych ustępstw� uzna protektorat Japonni nad Koreą w zamian za wyrzeczenia się przez nią pretensji do wpływów w MandŜurii- pozostałaby strefą wpływów rosyjskich Odrzucenie oferty przez Japonię Petersburg chce iść na dalsze ustępstwa ale jest juŜ za późno Błędy Rosji przed wybuchem wojny: -lekcewaŜyła Japonię -brak przygotowania do wojny, nie miała na Dalekim Wschodzie zbyt licznych sił zbrojnych PRZEBIEG: Początek wojny w korzystnym dla Japonii momencie� sojusz z WB 1902 wzmacniał jej pozycję międzynarodową, po jej stronie wyraźnie były USA i WB, które oczekiwały osłabienia Rosji 6 II 1904 rząd japoński zerwał stosunki dyplomatyczne z Rosją

116

7/8 II flota admirała Togo napadła na okręty rosyjskie w Port Arthur, bez wypowiedzenia wojny błyskawiczna przewaga Japonii Jej wojska zajęły Koreę Na mocy układów z 23 II i 22 VII 1904 przejęła opiekę nad rodziną królewską i nadzór nad działalnością finansową i dyplomatyczną rządu koreańskiego Klęski Rosji � IV 1904 nad rzeką Jalu V 1904 Japonia zdobyła Dalnij 2 I 1905 padł Port Arthur Przegrana Rosji pod Mukdenem� Japonia opanowuje MandŜurię 13 IV na pancerniku ,,Pietropawłowsk’’, który natknął się na minę, zginął wiceadmirał Makarow 27-28 V 1905 bitwa pod Cuszimą rozgromienie floty rosyjskiej admirała RoŜdiestwienskiego Wojna z Japonią była w Rosji od początku bardzo niepopularna, a klęski ponoszone na froncie spowodowały wzrost nastrojów antycarskich Przegrana pod Cuszimą przyspieszyła rewolucję 1905 w Rosji Wojna dla obu stron była niezmiernie kosztowna i uciąŜliwa VI 1905 z mediacją występuje prezydent USA Roosevelt Od 9 VIII w Portsmouth (USA) trwa konferencja pokojowa W międzyczasie, 12 VII ,Japonia odnawia w Londynie traktat z WB� wzmocnienie jej pozycji w rokowaniach z Rosją Traktat pokojowy Japonia – Rosja podpisano w Portsmouth 5 IX 1905 SKUTKI: Postanowienia traktatu: Rosja:

-uznała Koreę za obszar wpływów Japonii -zmuszona była przyznać Ŝe nie posiada w MandŜurii Ŝadnych przywilejów -odstąpi Japonii dzierŜawę Port Arthura i portu Dalnij -odda bez odszkodowania kolei Ŝelazną łączącą Czang- czyn z Port Arthurem -ustąpi Japonii na wieczne czasy południową część wyspy Sachalin 17 XI 1905 , 24 VII 1907 układy Japonii z Koreą ustanawiające protektorat nad tym krajem Rosja poniosła prestiŜową klęskę, zmniejszyło się jej znaczenie na Dalekim Wschodzie Skierowała ona teraz uwagę na Bałkany i Bliski Wschód Ugoda Rosji z Japonią – konwencja ogólnopolityczna z 30 VII 1907 – ustalała strefy wpływów obu państw w MandŜurii WB nie obawia się juŜ w Rosji na Dalekim Wschodzie więc szuka w niej sojusznika przeciw Niemcom� układ z 1907 Ewolucja stosunków amerykańsko- japońskich – USA zaniepokojone wzrostem Japonii i jej ambicjami do roli hegemona w regionie

48. Polityka mocarstwowa Japonii w latach 1868-1918 A. Tytułem wstępu, czyli tło wydarzeń. Do 1868 JAP to kraj feudalny: - formalnie najwyŜszą władzę ma cesarz (=„tenno”; „mikado” to tytuł uŜywany w poezji – Pajewski). Faktycznie rządził szogun, dowódca wojskowy. Szogunat był dziedziczny i od 1600 był zajmowany przez ród Tokugawa. - wielcy posiadacze ziemscy = ksiąŜęta feudalni = daimiowie, wielkie klany. - rycerstwo feudalne = niŜsza szlachta = samurajowie, posiadający ziemię i sprawujący urzędy w administracji - chłopi mieli wolność osobistą, musieli płacić świadczenia feudalne. - absolutna izolacja kraju (eliminacja obcej religii, JAP nie mogli opuszczać wysp ani budować duŜych statków; jedyny port otwarty dla cudzoziemców to Nagasaki) miała być sposobem na umocnienie pozycji najwyŜszych warstw społecznych i szoguna. Przełamanie izolacji JAP: (w skrócie, bo nie naleŜy to do tematu) - ROS, HOL, i inne mocarstwa podejmowały próby wpłynięcia do innych portów, ale nic z tego nie wyszło. - dopiero USA się udało – misja kom. Matthew Perry’ego: 31.03.1854 traktat z Kanagawa, otwierający 2 dodatkowe porty dla USA, ułatwienia dla obywateli USA w poruszaniu się po niektórych obszarach JAP + klauzula największego uprzywilejowania. - potem juŜ poleciało – traktaty z UK, ROS, HOL, kolejne z USA – mogą ustanawiać konsulaty, nabywać dobra, prowadzić interesy itd. - otwarcie wywołało szok w JAP – wybuchały liczne bunty samurajów, przeciwko cudzoziemcom i szogunowi (bo to jego decyzje otworzyły JAP na świat). W kraju wrzało. B. I przechodzimy do meritum. Nadchodzi rok 1868. Rok ten przyniósł zniesienie szogunatu i przywrócenie rządów cesarskich. Nastał okres MeidŜi (oświecone panowanie). A było to tak: w zasadzie całe społeczeństwo miało dość szoguna (klany, samurajowie, wspierali ich bogaci kupcy). Chcieli by

117

ustąpił i oddał faktyczne rządy cesarzowi Matsuhito. Szogun się zgodził (!), poniewaŜ liczył na zachowanie wysokiej pozycji na dworze. Niestety, 3.01.1868 Matsuhito pozbawił szoguna władzy oficjalnym dekretem, odbierając mu skarb i wszystkie dobra ziemskie. Pozostała mu tylko walka – jego zwolennicy walczyli przez kilkanaście miesięcy, po czym skapitulowali → otwarcie drogi do reform. C. Reformy (właściwie rewolucja, pochłaniająca ogromne ilości pieniędzy. No, ale cesarza było stać). Co ciekawe, przewrót

spowodowała ksenofobia, natomiast potem wszyscy radośnie zaczęli czerpać z zachodnich wzorów. 1. Likwidacja systemu lennego - Daimiowie zostali zmuszeni do rezygnacji ze zwierzchnictwa w księstwach. W 1871 lenna uznano za dobra państwowe (odebrano ksiąŜętom ziemię, ale sporo im za to zapłacono), wprowadzono nowy podział admin. - prefektury podlegające MSW. Daimiowie musieli zamieszkać w stolicy (od 1868 Edo, przemianowane na Tokio) + otrzymali roczną pensję wyn. 1/10 dawnych dochodów feudalnych. - samurajowie – niektórzy się przystosowali i zajęli kierownicze stanowiska w wojsku (od 1872 obowiązuje powszechna słuŜba wojskowa), administracji państwowej i Ŝyciu gospodarczym. Ale reszta długo i licznie się buntowała. Samurajowie domagali się ekspansji, zaborczych akcji JAP, „w których mogliby się wyŜyć” (Bazylow). - 1872-1873 reforma rolna – ziemia na własność, zniesiono powinności feudalne. Chłop, zamiast oddawać panu ryŜ, płacił podatek gruntowy 1/33 ceny ziemi. W pierwszych latach po reformie podatek ten dostarczał 80% dochodów skarbu państwa. W razie nieurodzaju chłopi zaciągali poŜyczki → często wierzyciele odbierali im ziemię => bogaci chłopi zyskali, biedni zostawali robotnikami rolnymi lub dzierŜawcami, albo teŜ szli do miast i fabryk. To ostatnie przewaŜało, bo robotnik rolny najęty u bogatego chłopa: pracował za miskę ryŜu, cały rok (półdniowe (!) przerwy w czasie niektórych świąt), czasami styczeń spędzał z rodziną. A w fabrykach były większe zarobki → to takŜe wpłynęło na rozwój przemysłu, bo rąk do pracy nie brakowało. - generalnie wszyscy byli równi, przekształcone stany nie miały Ŝadnych przywilejów, wszystkich obejmowała słuŜba wojskowa i podstawowe nauczanie, dowolność wyboru zawodu i swoboda przemieszczania się. 2. Rozwój przemysłu. - rząd sprowadzał zagranicznych ekspertów, którzy pomagali zakładać fabryki – pierwsze, modelowe, miały słuŜyć za przykład inicjatywie prywatnej. Gdy przedsiębiorstwo zaczynało być rentowne, rząd sprzedawał je w ręce prywatne, a zysk ze sprzedaŜy przeznaczał na kolejne fabryki. - rozwój kolei (pierwsza, Tokio-Jokohama, 1872) - rozwój floty (z 21 tys. Ton w 1871, do 2,5 mln. ton w 1918) Subwencje dla prywatnych kompanii okrętowych – największa Nippon-Jusen-Kaisza. - dotkliwy brak węgla i Ŝelaza – trzeba przywozić z zagranicy (argument za ekspansją). Nierównoprawne traktaty z mocarstwami utrudniały przywóz, dlatego JAP dąŜyli do weryfikacji postanowień i ustalenia nowych SM, budowali swą strefę wpływów. - ale i tak przemysł się rozwijał, dzięki skrajnemu wyzyskowi robotnika – niskie płace, 14 godzinny dzień pracy, prawie darmowa praca kobiet i dzieci, itd. → olbrzymie zyski przemysłowców + koncentracje wytwórczości = koncerny familijne = zaibatsu. Oczywiście rozwijał się ruch robotniczy, np. działacz Sen Katajama, związki zaw. i partie socjalistyczne. 3. Ustrój - cesarz od początku zapowiadał reformę. W 1881 utworzono komisję dla opracowania ustawy konstytucyjnej, której przewodniczył Hirobumi Ito (waŜne nazwisko). Odbył on w 1882 podróŜ po Eu i Am dla zapoznania się z ustrojami; stwierdził, Ŝe najlepsza dla JAP będzie konstytucja Królestwa Pruskiego, nawet naradzał się w tej sprawie z Bismarckiem. - ostatecznie konstytucję ogłoszono 11.02.1889. W niczym nie naruszała władzy cesarskiej. Art. 1: „W cesarstwie JAP panuje i rządzi cesarz z dynastii jednej i tej samej od niepamiętnych wieków” Cesarz miał najwyŜsze dowództwo wojsk lądowych i morskich, prawo wypowiedzenia wojny, zawierania pokoju, ministrowie odpowiadali tylko przed nim. - parlament – Izba Panów – wyŜsza szlachta, bogata burŜuazja, tzw. MęŜowie zaufania cesarskiego + Izba Posłów, pochodząca z wyborów. Parlament mógł niewiele. Przyjmował petycje i przestawiał je cesarzowi, stawiał pytania rządowi i kontrolował finanse. Ale cesarz miał prawo veta w stosunku do wszelkich uchwał parlamentarnych i mógł wydawać dekrety z mocą ustaw. - jak juŜ wspomniałam, armia i marynarka były niezaleŜne od rządu – autokracja wojskowa. - waŜna była teŜ, nieprzewidziana przez konstytucję, Rada Starszych MęŜów Stanu = genro = zgromadzenie osobistych doradców cesarza. To tam zapadały najwaŜniejsze decyzje wewnętrzne i PZ – Hirobumi Ito tam był, marszałek Iwao Oyama (z klanu Satsuma), naczelny wódz w wojnie z ROS teŜ. - czyli, istniało wiele stronnictw politycznych, ale i tak największe znaczenie miały pofeudalne klany – Satsuma (armia i marynarka), Ciosiu (słuŜba cywilna), Toza, Hizen. 4. Podsumowanie części pierwszej, czyli czemu JAP dąŜyła do ekspansji. - władza w ręce pofeudalnych klanów, szukających wzmocnienia pozycji i bogactwa. - agresywni samurajowie są w armii, domagają się działania, argumentując Ŝe: - przemysł oparty na imporcie surowców wymaga zastrzyku w postaci jakiejś aneksji, - ubóstwo większości ludności sprawia, Ŝe rynek wewnętrzny nie jest chłonny – dla gospodarki niezbędne są zagraniczne źródła surowców i rynki zbytu. - liczba ludności stale wzrastała, a miejsca było niewiele

118

- więc ogromne sumy szły na szkolenie i modernizację armii, chociaŜ część społeczeństwa przeciwko temu protestowała (lobby militarne samurajów i genro było silniejsze). D. Działania JAP – wojny, traktaty, daty, czyli najtrudniejsza część. 1874 – zbrojna ekspansja na Tajwan (=Formozę). Nie objęli wyspy w posiadanie, bo bali się reakcji międzynarodowej, ale zagarnęli archipelag wysp Riukiu. 1875 – zbrojnie na Koreę, która w tamtym okresie była wasalem Chin i była tak samo izolowana jak niegdyś JAP. Ekspedycja zmusiła Koreę (zwaną dalej w skrócie K) do podpisania z JAP traktatu o wolności handlu – traktat z Kanghua – CHN od razu zaprotestowały przeciwko uznawaniu K za samodzielne państwo, ale potem ustąpiły. - w ślad za JAP układy z K podpisały USA, NIEM, FR, ROS i UK – JAP się zirytowała, bo to pomniejszało jej wpływy. 1883 – na zamieszki w Seulu zareagowały i wojska JAP i CHN. CHN w traktacie z K potwierdziły swoje zwierzchnictwo nad nią. Tymczasem ani JAP ani CHN nie uzyskały przewagi, w związku z tym podpisały między sobą w 1885 – ugodę w Tiencinie – wojska obu miały być wycofane + gdyby w przyszłości w K były jakieś zaburzenia, oba państwa mogły wprowadzić wojska tylko za porozumieniem z drugą stroną. 1893 – w K nastąpiło powstanie chłopów (tonghaków) – CHN interwencja zbrojna – JAP uznała to za naruszenie zobowiązań z Tiencin i teŜ wysłała wojska: 1894 – wojna JAP-CHN. JAP okazali się świetni militarnie – zajęli szybko K, walka przeniosła się na półwysep Liaotuński i do MandŜurii. Wobec zagroŜenia Pekinu (!) CHN zapragnęły pokoju – został podyktowany przez JAP w 1895, 17.04 – podpisany w Shimonoseki – JAP otrzymała wyspę Tajwan, Peskadory, Płw. Liaotuński z Port Artur, odszkodowanie wojenne, okupacja portu Weihawei przez 3 lata + CHN zrzekły się wszelkich roszczeń do K. - Wtedy wtrąciła się ROS. UwaŜała ona MandŜurię i półwysep Liaotuński za własną strefę wpływów, chciała tam zbudować odnogę kolei Transsyberyjskiej, a JAP pokrzyŜowała te plany. Car wzniósł protest w sprawie układu w Shimonoseki i zdobył poparcie FR i NIEM → pod wspólnym naciskiem JAP zrezygnowała z płw. Liaotuńskiego. - Autorytet JAP wzrósł – naród poczuł siłę i pewność siebie, wzrosła propaganda nacjonalistyczna. Kolejny etap działań nastąpił po powstaniu bokserów w CHN, którego przebiegu nie będę tu omawiać. Udział JAP w poskromieniu tego powstania wzmocnił jej pozycję na Dalekim Wschodzie. Teraz musiała zmierzyć się z ROS. Przyczyny wojny Japońsko-Rosyjskiej Jak to było z Rosją: - ścierały się tam dwa stronnictwa: ekonomicznej penetracji Chin i MandŜurii oraz aneksji tej ostatniej. Początkowo dominowało to pierwsze, czego wyrazem było: - po pierwsze od 1891 budowali Kolej Transsyberyjską (do Władywostoku, jakby ktoś nie wiedział) - w 1895 załoŜono bank ROS-CHN - w 1896 ROS dostała koncesję na budowę w CHN odnogi kolei Transsyberyjskiej. - w 1898 wydzierŜawiła od CHN płw. Liaotuński i Port Artur. (w tym samym roku ROS i JAP zobowiązały się wzajemnie do szanowania niezaleŜności K, ale była to tylko zasłona dymna dla planów ekspansji) - w 1902 zawarto porozumienie dotyczące ewakuacji wojsk ROS z MandŜurii (były tam od powstania bokserów). Ewakuacja miała przebiegać w 3 etapach, co pół roku. JuŜ po pierwszym etapie w ROS zaczął przewaŜać kurs agresywny, co dało wyraz w Ŝądaniach, aby CHN nie udzieliły Ŝadnemu mocarstwu koncesji gospodarczych w MandŜurii (czyli w wolnym tłumaczeniu, „my zabierzemy z MandŜurii nasze wojska, ale nie chcemy, by ktokolwiek się tam wtrącał) - kurs agresywny został wzmocniony przez awanturnika i spekulanta, księcia oficera Biezobrazowa, który przekonał sporą grupę elit rosyjskich, Ŝe warto by uzyskać w MandŜurii i Korei koncesje na wycinkę lasów. Nie przejmował się ewentualnym konfliktem z JAP (która oczywiście nie zdzierŜyłaby obecności ROS w Korei). Poparli go teŜ reakcjoniści, którzy zgodnie twierdzili, Ŝe mała wygrana wojna byłaby dobra dla podniesienia autorytetu caratu. I tak, 1903 car nie przyjął propozycji JAP, by MandŜurię do rz. Yalu Jiang uznać za ROS strefę wpływów, a Koreę za JAP. Tymczasem w JAP - nie chciano dopuścić do wzmocnienia Rosji w Korei, Chinach rozbudowy linii kolejowych. Padały głosy, Ŝe czas działa na niekorzyść Japonii. Szkolono armię na modłę pruską, budowano flotę wg wzorów UK. Celem była bezwzględna przewaga na wodach Dalekiego Wschodu. - 30.01.1902 w Londynie podpisano traktat przymierza JAP-UK. Super waŜny traktat, poniewaŜ: podkreślał interesy JAP w Korei, zapewniał neutralność na wypadek wojny drugiej strony z jednym przeciwnikiem, zbrojną pomoc w razie wojny kontrahenta z większą ilością przeciwników. Było to bardzo sprytne posunięcie – JAP zapewniła sobie neutralność UK w wojnie z Rosją oraz pomoc UK, gdyby po stronie Rosji stanęła jej sojuszniczka – FR. - UK, USA, pragnęli powstrzymać Rosję w Chinach, NIEM liczyły na osłabienie sojuszu ROS-FR i ułatwienie ekspansji w Turcji, dlatego nikt nie występował przeciwko Japonii i wszyscy milcząco przyzwalali na dąŜenia wojenne. - z banków londyńskich i nowojorskich udzielono JAP poŜyczek. - wynika z tego, Ŝe JAP przygotowywali się starannie do wojny, tymczasem ROS lekcewaŜyła przeciwnika. W sumie nic dziwnego, bo dysproporcja sił była miaŜdŜąca dla JAP. Ale, gdy się bliŜej przyjrzeć (czego ROS nie raczyli zrobić), dostrzeŜemy Ŝe: - armia ROS oddalona jest od baz o jakieś 7 tys. km., a jedyne połączenie to cienka nitka kolei Transsyberyjskiej, nawet nieskończonej. Powodowało to trudności w wysłaniu na front wojska, amunicji, odwodów itd. Dla JAP teren walk jest oddalony o paręset km, a przewaga na morzu gwarantuje nieprzerwaną komunikację. - dla ROS ta wojna to „wojenka”, taki mały pikuś gdzieś na peryferiach, Ŝe ani naród, ani część rządu nie musi się tym bezpośrednio zajmować. Dla JAP to sprawa zasadnicza dla całego państwa i narodu – większe zaangaŜowanie.

119

6.02.1904 JAP zerwała z ROS stosunki dyplomatyczne. 8.02. 1904 bez wypowiedzenia wojny admirał Togo zaatakował okręty wojenne ROS zakotwiczone na redzie Port Artur. Zapewniło to supremację JAP na morzu, bo pozostałe okręty ROS zostały uwięzione w zamarzniętym Władywostoku. - armię JAP szybko przewieziono na ląd, tymczasem ROS rozrzuceni po garnizonach z trudem się mobilizowali. Mimo waleczności i wytrzymałości, Ŝołnierze ROS nie widzieli sensu tej wojny, byli źle dowodzeni, źle zaopatrzeni. → Pasmo klęsk ROS - pod Liaoyang, sierpień 1904 - nad rzeką Sha-He, październik - kapitulacja Port Artur, styczeń 1905 - pod Mukdenem luty i marzec 1905 - ponadto, w październiku 1904 flota bałtycka pod wodzą adm. RoŜdestwienskiego ruszyła na odsiecz; musiała płynąć dookoła Afryki i Azji, bo UK sprzeciwiła się przepłynięciu przez Kanał Sueski. Dotarła w maju 1905 i została natychmiast rozbita w Cieśninie Koreańskiej (27.05) przez adm. Togo. <o ironio:> I kiedy na dodatek w Rosji wybuchła rewolucja, car stwierdził, Ŝe wojsko potrzebne jest gdzie indziej i nie kwapił się przedłuŜać walk. JAP teŜ było cięŜko: wyczerpane odwody, trudności finansowe, bo UK i USA nie chcą udzielać kolejnych poŜyczek. Obie strony z chęcią przyjęły więc propozycję pośrednictwa Roosevelta. Negocjacje przyniosły pokój zawarty w Portsmouth w New Hampshire, 5.09.1905 – JAP uzyskała Port Artur i Dalian, płd. Sachalin, płd. Część kolei zbudowanej przez ROS w MandŜurii, wolną rękę w Korei, prawo połowu ryb u wybrzeŜy ROS na morzach Japońskim, Ochockim, Beringa. Co było po wojnie 12.08.1905 odnowiono sojusz UK-JAP, w którym rozszerzono warunek pomocy zbrojnej – teraz w razie wojny z jednym tylko przeciwnikiem. + rozgraniczono interesy – JAP w Korei, UK w Indiach. Z Koreą JAP obeszła się nienajlepiej. Hirobumi Ito został tam generalnym rezydentem. Korea próbowała ratować suwerenność zwracając się do Międzynarodowego Trybunału Rozjemczego w Hadze, co oczywiście nie dało Ŝadnego rezultatu. W akcie desperacji przeprowadzono zamach na Ito, udany zamach. Jego śmierć wzmogła „zaborczy impet” (Bazylow) Ostatecznie 22.08.1910 – ogłoszenie aneksji Korei. - nastąpiło uspokojenie w stosunkach ROS-JAP, bo ROS wolała Bliski Wschód niŜ daleką MandŜurię – 30.07.1907 podpisano układ uznający status quo w Azji + ustanowienie wzajemnych konsultacji, gdyby status quo został zagroŜony. 3.07.1910 uzupełniono ten traktat o deklarację „serdecznej współpracy” Zawarto teŜ porozumienie z FR, co stworzyło swoiste Czwórprzymierze JAP-FR-UK-ROS, co przybliŜyło JAP do państw Ententy. Gorzej szło z USA, bo Amerykanie obawiali się o swoje interesy, o Filipiny. Pewnie dlatego woleli dmuchać na zimne: 1908 Elihu Root i Takahira Kogoro podpisali deklarację uznania swego stanu posiadania na Pacyfiku i sytuacji w Chinach. Z informacji dodatkowych: Japonia brała udział w Konsorcjum Sześciu Mocarstw działających w Chinach, sprzeciwiła się planowi Knoxa, który mówił o neutralizacji linii kolejowej w MandŜurii. JAP stała się pełnoprawnym partnerem i rywalem mocarstw. E. Japonia a I Wojna Światowa. Dlaczego Japonia przystąpiła do wojny?

• Wojna w Europie nie naruszała interesów japońskich • ALE, ze względu na zaangaŜowanie mocarstw na frontach europejskich, stanowiła doskonałą sposobność do

zdobycia dominującej pozycji w Chinach Dlatego:

• 15.VIII 1914- Japonia udziela Niemcom „przyjaznej rady”, by w ciągu ośmiu dni oddały jej Kiaoczao dla „ewentualnego zwrotu Chinom”(W 1898 Niemcy zmusiły Chiny do wydzierŜawienie im Kiaoczao na Płw. Szantung, na lat 99) i wycofały swe okręty z wód Dalekiego Wschodu

• 23.VIII 1914 (z powodu braku odp.) JAP wypowiada wojnę Niemcom • kilkudziesięciotysięczny korpus zostaje skierowany na płw. Szantung • walki trwają tylko kilka miesięcy • XI 1914- opanowanie przez JAP portu Tsingtao • Wojna japońsko-niemiecka faktycznie kończy się

• Czy JAP ma dalej brać udział w wojnie? • Francja(a głównie francuska prasa)-TAK, do Europy powinien przybyć japoński korpus ekspedycyjny • Rosja-NIE, Japończycy nie są potrzebni na froncie rosyjsko-niemieckim • Japoński msz Kato wyjaśnia, Ŝe nie ma potrzeby i moŜliwości wysłania wojsk jap do Europy oraz, Ŝe JAP

została zmuszona do wystąpienia przeciwko GER, by „utrzymać” pokój na Wschodzie” Jednak:

• JuŜ jesienią 1914 JAP opracowuje strategię, której dalekosięŜnym celem jest stopniowe opanowanie całych Chin. Zarys tej strategii oddaje nota: • 21 Ŝądań JAP wobec Chin z 18 stycznia 1915, 5 części:

120

..1. dotyczy Szantungu: JAP chce, by rząd chiński zgodził się na wszystko, co rząd japoński w przyszłości uzgodni z niemieckim „w zakresie rozporządzania wszelkimi prawami, koncesjami, które Niemcy nabyły na mocy traktatów, lub na innej podstawie w stosunku do prowincji Szantung”

..2. JAP domaga się uznania „jej specjalnego stanowiska w płd. MandŜurii i we wschodniej Mongolii Wewnętrznej” Ŝądanie przedłuŜenia na 99 lat dzierŜawy Port Arthura, południowomandŜurskiej kolei Ŝelaznej oraz kolei Ŝelaznej Antung-Mukden

..3. propozycja przekształcenia, we wspólne przedsiębiorstwo obu krajów, spółki i kombinatu metalurgicznego Hanjeping

..4. Chiny muszą się zobowiązać, Ŝe nie odstąpią ani nie wydzierŜawią trzeciemu mocarstwu Ŝadnej przystani, zatoki lub wyspy połoŜonych u brzegu Chin.

..5. zawiera Ŝądania nie do przyjęcia dla Chin, gdyŜ ich spełnienie oznaczałoby faktyczne podporządkowanie Chin Japonii: Japończycy zatrudnieni przez rząd chiński jako doradcy w sprawach politycznych, finansowych, wojskowych; komendy policji administrowane w waŜniejszych miejscowościach przez Japończyków i Chińczyków; broń kupowana przede wszystkim w JAP; Jap - prawo do zbudowania trzech nowych linii kolejowych i pierwszeństwo na koncesje w prowincji Fukien; prowadzenie działalności misjonarskiej w Chinach przez Japończyków

• nota wywołała oburzenie chińskiej opinii publicznej. Jednak słabe próby oporu nie zapobiegły przyjęciu Ŝądań (bez części piątej, z której JAP się wycofała) 8 maja 1915

• Mocarstwa próbowały protestować przeciwko nadmiernym Ŝądaniom japońskim( np. USA-nota z 13 marca 1915)

• PrzedłuŜanie się wojny skłoniły mocarstwa koalicji do ustępliwości. • Lipiec 1916, rząd tokijski-rz ąd carski tajny układ o współpracy na Dalekim Wschodzie, zapewnienie o

ochronie Chin przed opanowaniem przez trzecie państwo, czyli - Japonia zyskuje poparcie Rosji przed niebezpieczeństwem wmieszania się USA w sprawy chińskie i przed ewentualnymi dąŜeniami Niemiec do odzyskania Kiaoczao - Rosja zapewnia sobie spokój na tyłach i dostawy wojenne od JAP

• Początek 1917, Francja i Anglia chcąc otrzymać pomoc floty wojennej japońskiej przeciwko niemieckim łodziom podwodnym obiecują JAP poprzeć na kongresie pokojowym jej zabiegi o niemieckie kolonie na Pacyfiku, Wyspy Karolińskie i Mariańskie

• 2 listopada 1917, układ USA-JAP - JAP obiecuje respektować integralność terytorialną Chin i uzyskane juŜ przez mocarstwa przywileje handlowych w tym kraju - USA uznają „bliskość terytorialną”, która daje JAP „szczególne interesy” w Chinach

- 49.Ideologia kolonialna jako komponent polityki światowej mocarstw: Weltpolitik; „Brzemię białego człowieka”; kościoły i

ruchy religijna a procesy kolonizacji w II połowie XIX w. Niesamowite tempo rozwoju przemysłowego w XIX w. generowało potrzebę zdobywania nowych terenów, wykorzystywanych jako: (wg. Pajewskiego) -źródła surowców -rynki zbytu -tereny wywozu kapitału -bazy wojskowe Liczba posiadanych kolonii była wyznacznikiem prestiŜu danego państwa. Joseph Chamberlain stwierdził: Czasy małych narodów dawno się skończyły . Nadszedł czas imperiów. DąŜenia mocarstw, często ze sobą sprzeczne (patrz: wojny kolonialne) spowodowały rozwój imperializmu (=polityka kolonialna oparta o militaryzm, dąŜenie do podporządkowania sobie innych krajów) w róŜnych postaciach: -imperia zwarte: hegemonizm absorpcyjny (Rosja, USA*)-przewaga w regionie, naturalna zdolność absorpcji sąsiadów - imperia rozproszone: transregionalizm (GB, Francja, Niemcy**)-kontrola bezpieczeństwa w innych regionach, zdolność wywierania wpływu na innych kontynentach *Na marginesie: USA a Europa: Zupełnie odmienny od kolonializmów europejskich był imperializm amerykański. W pierwszej połowie XIX wieku dąŜenie Stanów Zjednoczonych do hegemonii na swoim kontynencie było formą obrony przed ewentualną interwencją europejską. Wraz z dynamicznym rozwojem gospodarki wzrosły jednak potrzeby terytorialne USA. Stany Zjednoczone wykorzystały powstania antyhiszpańskie na Kubie i Filipinach i w 1898 roku pokonały Hiszpanię, otrzymując za symboliczną kwotę Filipiny. Hiszpania zrzekła się praw do Kuby, która zyskała niepodległość. JednakŜe Stany zarezerwowały sobie prawo interwencji w razie konieczności utrzymania sprawnego rządu i ochrony niepodległości Kuby. Kolonializm Stanów polegał na zdobywaniu coraz większych wpływów w formalnie niepodległych krajach Ameryki Środkowej i części Ameryki Południowej.

121

**Niemcy: Weltpolitik: termin stworzony w 1895 roku przez M. Webera – „wychodzenia na szerokie wody polityki światowej”, odnosi się do rządów Wilhelma II, ostatniego cesarza niemieckiego i króla Prus, panującego w latach 1888 – 1918. Przykładami działań w ramach "Weltpolitik" to m.in. : - protest wraz z Rosją i Francją w sprawie zbyt twardych warunków narzuconych Chinom przez Japonię po zwycięskiej wojnie w 1895r. - 1895 r. - depesza gratulacyjna do prezydenta burskiego Paula Krügera (Transwal) po odparciu napadu oddziałów angielskich z sąsiedniej Rodezji - 1900r. Chiny „powstanie bokserów” - udział w zbrojnej ekspedycji państw europejskich - 1905r. protesty (nie udane( przeciwko zakusom Francji na opanowanie Maroka, potem Drugi Kryzys Marokański i Skok Pantery (1908r) Niemcy w zamian za część francuskiego Konga, godzą się na dominację Francji w Maroku Obok przyczyn natury ekonomicznej i strategicznej waŜną rolę odegrał czynnik ideologiczny. Jego istotę w pełni oddaje termin „brzemi ę białego człowieka” (po raz pierwszy uŜyte w tytule wiersza Rudyarda Kiplinga z 1899r.), czyli przekonanie Europejczyków o misji szerzenia cywilizacji wśród ludności kolonii dla jej własnego dobra. To uzasadnienie, mające być podstawą legitymizacji ekspansji kolonialnej, będące motorem rozwoju ruchów misyjnych (o których niŜej), z czasem przybrało skrajną postać, karmione Ŝywymi w Europie ideami nacjonalistycznymi i rasistowskimi. Przykładem moŜe być następująca wypowiedź Cecila Rhodesa: Twierdzę, iŜ jesteśmy pierwszą rasą na świecie i Ŝe im więcej świata zasiedlimy, tym lepiej dla ludzkiej rasy. -Cecil Rhodes: kolonizację nowych terenów widzi jako ratunek przed wojną domową (nadmiar ludności, potrzeba nowych rynków zbytu); [kolonizator Rodezji, bogaci się na kopalniach diamentów, znany z okrutnego traktowania ludności tubylczej, m.in. załoŜenia pierwszych obozów koncentracyjnych dla Burów i Zulusów] -James Seeley: imperium brytyjskie odpowiada potrzebom narodów wchodzących w jego skład -Jules Ferry: rasy wyŜsze mają obowiązek cywilizowania wyŜszych Zwolennikami tych idei „edukowania i przewodzenia” było teŜ wielu znakomitych polityków, jak G. Curzon, W. Churchill czy A. Milner. Wspierała je takŜe rozwijająca się w tym czasie niemiecka szkoła geopolityki (F.Ratzl, patrz Otok ew. skrypt z geografii☺). Powstało wiele organizacji promujących politykę kolonialną, najwaŜniejsze to: -Imperialna Liga Kolonizacyjna (GB, 1884) -Komitet Afryki Francuskiej (FR, 1890) -Unia Kolonialna (FR, 1895) -Niemieckie Towarzystwo Kolonialne (1887) KOŚCIOŁY i RUCHY RELIGIJNE: (częściowo oparte na artykułach O. J. RóŜańskiego z Uniwersytetu Kardynała Wyszyńskiego na łamach „Misyjnych Dróg” więc nie przeraźcie się ciągotami ewangelizacyjnymi☺, naprawdę juŜ nie wiedziałam gdzie tego szukać, w sumie wiedza całkiem konkretna) Ogółem: „W XIX w. w Europie naleŜałoby z pewnością wyróŜnić lata 1800-1880, kiedy to następuje wyraźnie oŜywienie idei misyjnej do tego stopnia, iŜ staje się ona nieodłącznym czynnikiem toŜsamości chrześcijańskiej zarówno w mentalności jak i w róŜnych instytucjach kościelnych, podporządkowanych sprawie misyjnej. W latach osiemdziesiątych XIX w. nasila się wielka ekspansja w świecie kolonialnych potęg europejskich, które zmieniają znacznie warunki pracy misyjnej i wobec których działalność misyjna musi zająć konkretne stanowisko. Koniec XIX w. to takŜe wielkie fale emigracji europejskiej do Kanady i Stanów Zjednoczonych. W tym samym stuleciu kolonie hiszpańskie i portugalskie w Ameryce ogłaszają niepodległość (patrz części skryptu a propos Ameryki Łacińskiej), a Kościół zostaje odcięty od wsparcia obydwu europejskich potęg kolonialnych. W ten sposób teŜ zanika misja patronacka, a Kongregacja Rozkrzewiania Wiary powierza te tereny róŜnym zakonom i zgromadzeniom misyjnym. W tym samym stuleciu następuje takŜe Kościół zakorzenia się w Australii i trafia do Oceanii. Z odrębnymi problemami borykają się misje w Indiach i Chinach. Prześladowania cierpią katolicy w Korei. Misje rozwijają się w Indochinach. W drugiej połowie XIX w. powoli zaczyna otwierać się droga do Chin. W połowie XIX w. rozpoczyna się szeroko zakrojona ewangelizacja Afryki.” „Dzieje misji w wieku XIX oraz w pierwszej połowie XX w. w wielkim uproszczeniu moŜna podzielić na trzy okresy. Pierwszy z nich obejmuje koniec XVIII w. i sięga do początku lat osiemdziesiątych XIX w. Jest to czas odrodzenia misji. Po nim rozpoczyna się okres silnego ich powiązania z działalnością kolonizacyjną mocarstw zachodnich, zakończony razem z końcem II wojny światowej. Trzeci okres, przeobraŜeń misji i wyzwalania się tzw. państw Trzeciego Świata spod dominacji politycznej, trwał do lat sześćdziesiątych mijającego właśnie stulecia, a dokładnie do Soboru Watykańskiego II.”

NajwaŜniejsze aspekty katolickiej działalności misyjnej: -odrodzenie ruchów misyjnych na początku XIX w. we Francji (w 1814 ponowne otwarcie seminarium misji zagranicznych- MEP)

122

-„odrodzenie ducha misyjnego” w starych zakonach (jezuici) i powstanie wielu nowych (Zgromadzenie Świętych Serc Jezusa i Maryi (1805), Oblatów Maryi Niepokalanej (1816), KsięŜy Pallotynów (1835), Zgromadzenie Najświętszego Serca Maryi (Misjonarzy z Scheut - 1862), KsięŜy Werbistów (1875)) -współpraca osób świeckich (m.in. Dzieło Rozkrzewiania Wiary Pauliny Jaricot; publikacje Marii Ledóchowskiej- „Echo z Afryki”) -wsparcie Stolicy Apostolskiej (Kongregacja Rozkrzewiania Wiary 1817; encyklika „Probe nosti” papieŜa Grzegorza XVI) -szerzenie wiedzy geograficznej przez zakonników („PodróŜ do Tybetu” ojców Huca i Gabeta) Oprócz reprezentantów kościoła rzymskokatolickiego ogromną rolę odegrały misje protestanckie: Około r. 1790 powstało w Anglii „Baptystyczne Towarzystwo Misyjne", niebawem wspólne dla wyznań ewangelickich „Londy ńskie Towarzystwo Misyjne"* , w r. 1799 największe dziś „Anglikańskie Kościelne Towarzystwo Misyjne". W XIX stuleciu tworzą się dalsze towarzystwa; w ślad za angielskimi „garną się do pracy misyjnej” ewangelicy amerykańscy, niemieccy i skandynawscy. * David Livingstone, najsłynniejszy misjonarz związany z tą organizacją, był takŜe wielkim odkrywcą; wysłany do Beczuany w 1841, prócz głoszenia słowa boŜego, organizował wyprawy i sporządzał mapy; odkrył m.in. środkowy bieg rzeki Zambezi i Wodospad Wiktorii, poszukiwał źródeł Nilu; uznany za zaginionego w 1870, odnaleziony przez H. Stanleya ; zasługi w walce z niewolnictwem i szerzeniu wiedzy o Afryce -

50. Doktryna „Otwartych Drzwi” w Chinach: geneza, charakter, skutki polityczne Umiejscowienie w czasie i przestrzeni: - 1899 – 1900; - wyraz polityki Stanów Zjednoczonych w stosunku do Chin. Twórca doktryny: John Milton Hay, sekretarz stanu USA Motywacje: - lobby gospodarcze USA przekonane jest o tym, Ŝe w niedalekiej przyszłości Chiny staną się kluczowym rynkiem dla amerykańskich towarów i kapitału – ewentualny podział Chin na strefy wpływów stałby więc w sprzeczności z interesami USA; Dlaczego Chiny? - sytuacja USA:

- renesans zainteresowania Orientem (po okresie niskiego zainteresowania USA Chinami <traktaty z 1844 i 1868>; patrz: wyŜej); - przyłączenie Hawajów („wrota Pacyfiku” i odebraniu Filipin Hiszpanom – dogodna pozycja do penetracji Dalekiego wschodu przez USA); - po wojnie secesyjnej (1861 – 1865), przemysł amerykański urasta do rangi światowego leadera – potrzebuj dalszych stymulatorów rozwoju; - sytuacja wewnętrzna Chin: chaos: państwo upadłe – rozkład władzy państwowej, lokalne ośrodki władzy rzeczywistymi dysponentami władzy, dynastia panująca odgrywa znikomą rolę + traktat z Shimoneski: obowiązek spłaty przez Chiny ogromnej kontrybucji ↓ Chiny – brak tak wysokich kwot → konieczność zaciągnięcia poŜyczki zagranicznej = droga do finansowego i politycznego podporządkowania sobie Chin przez kredytujące je mocarstwa ↓ - Chiny = kolos na glinianych nogach (łatwość penetracji gospodarczej, a za nią polit.) + proces „rozdzierania Chin” prze mocarstwa (Rosja, Wielka Brytania, Francja, Niemcy, Japonia, USA) = „krojenie chińskiego melona” Pierwsze jaskółki: - „North American Review”, I 1898:

- postulat otwarcia Chin na handel dla wszystkich zainteresowanych; - stwierdzenie niemoŜności dyskryminowania USA poprzez taryfy, nawet te traktatowe.

Pierwsze zabiegi rządu USA (sekretarzem stanu w tym okresie John Sherman) o uzyskanie wpływów w Chinach: - dokonanie oceny: kto przyjaciel, a kto wróg: Rosja jako najgroźniejszy przeciwnik interesów na Dalekim Wschodzie – pogląd toŜsamy z zapatrywaniami Wielkiej Brytanii = naturalny sojusznik, Japonia zaś jako niezbędne ogniwo równowagi regionalnej; zbieŜność poglądów USA i WB w zakresie niechęci doprowadzenia do poszatkowania Chin na monopolistyczne strefy wpływów ↓ Fiasko koncepcji 1. próby wspólnej akcji amerykańsko – brytyjskiej

123

VIII 1898: zmiana na stanowisku sekretarza stanu USA: John Sherman → John Milton Hay (anglofil) Narodziny koncepcji: - 6 IX 1899 – Hay wydaje polecenie ambasadorom USA, by skierowali noty do rządów: - Wielkiej Brytanii; - Niemiec; - Francji*; i Rosji, a 17 XI do: - Japonii; i Włoch, o fakcie proklamowania zasady „otwartych drzwi” w Chinach przez USA i zaproszeniu do przyłączenia się przez w/w państwa.; - Doktryna „Otwartych Drzwi”: - oświadczenie proponujące, by kaŜdy rząd oświadczył, iŜ: - nie dokona zamachu na prawa objętych umową portów; - nie naruszy legalnych interesów innych mocarstw w Chinach; - chińska traktatowa taryfa celna będzie stosowana do wszystkich towarów, wyładowywanych lub dostarczanych do portów z pkt.1. (niewaŜne jakiego kraju); - cła będą pobierane przez rząd chiński; - taka sama wysokość opłat okrętowych w portach z pkt.1. dla wszystkich statków, niezaleŜnie od tego, czy płyną pod banderą państwa – administratora portu, czy nie; - taka sama wysokość taryf kolejowych dla wszystkich – per analogiam do w/w zasady. - czynniki skłaniające do podpisania doktryny „Otwartych Drzwi” przez inne rządy: - osiągnięcie przez mocarstwa porozumienia w tej kwestii ułatwi im oddziaływanie (amerykański punkt widzenia” lepiej występować wspólnie z naciskami, a tym samym mieć inne mocarstwa pod kontrolą i utrudniać oddzielne wystąpienia) na rząd chiński (nacisk na realizację reform administracyjnych – cel: umocnienie władzy chińskiej w tym obszarze, jej centralizacja -> dlaczego zaleŜało na tym Stanom Zjednoczonym? Wielu prowincjonalnych namiestników i gubernatorów było silnie powiązanych z Wielką Brytanią i Rosją – stąd Stanom jednoczonym bliŜsza była koncepcja umocnienia dynastii mandŜurskiej). Odpowiedzi w/w państw na propozycję amerykańską: - rząd USA w obliczu zbliŜających się wyborów prezydenckich liczy na powodzenie doktryny „Otwartych Drzwi” (argument za poparciem republikanów przez business amerykański, zainteresowany ekspansją gospodarczą w Chinach); zabiegi o jak najszybsze uzyskanie odpowiedzi przez w/w państwa; - rządy:

- Wielkiej Brytanii (zastrzeŜenie o wyłączeniu spod tej doktryny wydzierŜawionego przez nią terytorium naprzeciwko Hongkongu; - Niemiec; - Francji; - Rosji (zastrzeŜenie o wyłączeniu spod tej doktryny wydzierŜawionego przez Rosję terytorium na Półwyspie Liaotung, brak nawiązania do kontrowersyjnej w Rosji kwestii taryf kolejowych <argument przeciw doktrynie Haya> - wygrana koncepcji orędowników twierdzenia, Ŝe Rosja nie moŜe występować „na przekór zasadom ekonomiczno – politycznym powszechnie uznawanym przez mocarstwa”, bo moŜe to skutkować niebezpieczną dla niej koalicją mocarstw na Dalekim Wschodzie); - Japonii (w związku bliskim połoŜeniem, japoński handel w Chinach i Korei nawet bez postulowanych ułatwień taryfowych dysponował wielką przewagą – nie mieli więc nic do stracenia, a tylko do zyskania jeszcze więcej: oni zyskali ułatwienia taryfowe, podczas gdy obiektywny czynnik odległości dla wszystkich pozostał ten sam); i Włoch, ostatecznie wyraŜają przyzwolenie na doktrynę „Otwartych Drzwi”. Wejście w Ŝycie: - 20 III 1900 – potwierdzenie przez USA otrzymania odpowiedzi jako równoznaczne z ostatecznym i całkowitym uznaniem polityki „Otwartych Drzwi”. Doktryna „Otwartych Drzwi” – świadoma niekonsekwencja?: - swoboda handlu w Chinach, postulowana przez USA, miała się w sprzeczności z dalece protekcjonistyczną polityką celną USA w stosunku do własnych terenów. Droga do uczynienia Chin de facto półkolonią mocarstw: - Powstanie Bokserów (ruch ludowy wymierzony przeciw skorumpowane władze w Pekinie oraz w upokarzającą zaleŜność Chin od obcych mocarstw); - Zasięg terytorialny: - Szantung (rejon dominacji niemieckiej, szczególnie dotknięty przejawami w/w – miejsce wybuchu);

124

- jesień 1899 – rozszerzanie się powstania na kolejne prowincje; - zagroŜenie dla stolicy ↓ Decyzja mocarstw, przy zaistniałej niemocy armii cesarskiej, o wkroczeniu do akcji i stłumieniu buntu: - VI 1900: ekspedycja zbrojna 8 państw (USA, WB, Francja, Japonia, Niemcy, Rosja, Włochy, Austro – Węgry) z Tientsinu w kierunku stolicy w celu pomocy poselstwom zagranicznym oblęŜonym przez bokserów ↓ - zatrzymanie przez bokserów 20 VI 1900: rząd pekiński wypowiada wojnę 8 mocarstwom + zamordowanie niemieckiego posła w Chinach, Klemensa von Kettelera ↓ Zaostrzenie konflikt + przygotowanie znaczniejszych sił przez mocarstwa […] Nota Haya (o znaczeniu „moralnym”) o „zachowaniu integralności Chin i administracyjnej samodzielności” (od VII 1900 Rosjanie okupują MandŜurię) […] ↓ VIII 1900: nowy korpus ekspedycyjny 8 mocarstw (po przybyciu posiłków niemieckich, głównodowodzącym zjednoczonych sił sojuszniczych feldmarszałek Alfred von Waldersee <zgodnie z instrukcjami Wilhelma II traktował Chińczyków bezwzględnie i brutalnie, ale i skutecznie spacyfikował tereny powstańcze>) ↓ W ciągu 2 tygodni Pekin zdobyty przez siły mocarstw ↓ IX Niemcy, X Francja – projekty zakończenia konfliktu; 22 XII 1900 – wspólna nota do rządu w Pekinie – surowe warunki = długotrwałe negocjacje ↓ 7 IX 1901, Protokół Końcowy - 12 państw (Chiny, 8 mocarstw + Belgia, Holandia i Hiszpania); - art. 1.: zobowiązanie rządu Chin do wzniesienia w miejscu zamordowania Kettelera pomnika , wyraŜającego ubolewanie JCM cesarza Chin z powodu dokonanego morderstwa; - odszkodowanie w wysokości 450 mln taeli w złocie wraz z odsetkami spłacanymi przez 39 lat (1902 – 1940): na ich poczet ściągane będą opłaty z ceł morskich i krajowych); - zakaz przewozu przez terytorium Chin broni i amunicji; - wyłączenie spod kontroli rządu chińskiego dzielnicy w Pekinie zamieszkiwanej przez zagranicznych posłów, moŜność utrzymywania jej w stanie obronnym oraz zakaz zamieszkiwania jej przez Chińczyków. *u prof. Dobrzyckiego 17 XI Opracowanie własne na podstawie: (1) „Historia dyplomacji” Chłostow; (2) „HSM” Dobrzycki

51. Kolonia „prywatna” – specyfika Kongo belgijskiego. Leopold II – król Belgów – od młodości podejmował amatorskie próby zdobycia kolonii, początkowo miały to być Filipiny (nabyte od Hiszpanii) – okazało się to niemoŜliwe, wybór padł na dorzecze Konga (białą plamę na mapach Afryki) Livingstone – szkocki misjonarz, od 1859 ekspedycje w celu odnalezienia źródeł Nilu, podczas wyprawy zaginął, poszukuje go Henry Morton Stanley (amerykański podróŜnik), znajduje nad brzegami jeziora Tanganika 1876 – Leopold II zakłada Międzynarodowe Towarzystwo Afrykańskie na czele Leopold II 12-15.09.1876 – Bruksela, międzynarodowa konferencja geograficzna, planowano ustanowić stację handlową w Kamerunie, ale zmieniono zdanie po informacji o odkryciach Stanleya w Kongo VI 1878 – Stanley w Brukseli, plany dalszej eksploracji tego obszaru VIII 1879 – pierwsza ekspedycja do Konga – Komitet Studiów Górnego Dorzecza Kongo (kierowany i finansowany z prywatnych funduszy Leopolda!) 13.06.1880 – Stanley zawiera z lokalnymi wodzami w Kongu pierwszego układu (ustanawiają monopol handlowy Komitetu na danym obszarze i wykluczają dostęp przedstawicieli innych państw) 1882 – Leopold zdaje sobie sprawę, Ŝe monopol 1 państwa moŜe prowadzić do przeciwdziałania innych mocarstw, ogłasza więc apel do kapitału angielskiego, francuskiego i belgijskiego o wspólne działanie MTA – zbyt trudne do manipulowania: Leopold II –> Komitet Górnego Konga -> 1882 Międzynarodowe Stowarzyszenie Konga Stanley – na usługach MSK zawiera umowy z wodzami poszczególnych plemion Zachodnia część dorzecza Konga:

125

Francja – najbardziej zaawansowana, Pierre Savorgnan de Brazza zawarł z wodzem plemienia Makoko traktat ustanawiający protektorat nad tym obszarem (zwanym Afryką Zachodnią, później Kongiem Francuskim) Wielka Brytania – chce przeszkodzić Francji, 26.02.1884 – traktat, WB uznaje prawa Portugalii do Dolnego Konga Leopold II – potrzebował międzynarodowego uznania -> działalność dyplomatyczna Wielka akcja Leopolda II przeciwko temu traktatowi -> ogłasza, Ŝe w federacji, którą chce stworzyć „nie będzie niewolnictwa, przywilejów i taryf celnych dla nikogo” -> to przekonuje USA: 22.04.1884 – USA uznaje MSK za suwerena Konga Porozumienie brytyjsko- portugalskie – sprzeciw Francji i Niemiec, Bismarck zwołuje do Berlina międzynarodową konferencję nt. Konga (początek 15.11.1884 <gmach na Wilhelmstrasse, ten sam z konferencji 1878 r.>, 14 państw, przewodniczy Bismarck, 3 cele konferencji, w tym powołanie międzynarodowej komisji nadzorującej Ŝeglugę na rzekach Kongo i Niger <ale Anglia rości sobie prawa do Nigru, które ostatecznie zostaje jej przyznane>) 23.02.1885 – konferencja berlińska – MSK uzyskuje suwerenne prawo do dorzecza Kongo (ale pozostaje tam wolny handel) 1.07.1885 – w Banana ogłoszona konstytucja Wolnego Państwa Kongo Kwiecień 1885 – parlament Belgii uznaje, Ŝe Wolne Państwo Konga jest posiadłością króla Leopolda II -> rozwiązanie MSK 20.05.1885 – MSK zrzeka się na rzecz Leopolda II wszystkich swoich praw 17.11.1885 – Bismarck – pyta angielskiego ambasadora, czy Anglia akceptuje państwo utworzone przez MSK, 16.12.1884 -> Anglia daje odpowiedź, Ŝe tak Brytyjskie uznanie Wolnego Państwa Konga przekreśla porozumienie z Portugalią, ale granice Konga są nieokreślone (Francja i Portugalia zgłaszają pretensje), dlatego: Leopold II w czasie konferencji ogłasza Deklarację Neutralności Basenu Konga 26.02.1886 – podpisanie aktu końcowego konferencji berlińskiej: Leopold II zostaje władcą tych ziem, w Kongu „umowna strefa wolności handlowej”, na obszarze dorzecza Konga zakazany handel niewolnikami, wolna Ŝegluga na rzece Kongo, oddana pod nadzór Komisji Międzynarodowej (ale nigdy jej nie powołano) Niger – wolna Ŝegluga, rzeka wyłączona spod kontroli międzynarodowej 1886 – kłopoty finansowe -> poŜyczka w parlamencie Belgii 1889 – Leopold II ogłasza, Ŝe w testamencie zapisuje Kongo państwu belgijskiemu Gigantyczne długi – w 1890-1891 wprowadzono monopol i cła, naduŜycia w Kongu (ludzie): 1904 –Leopold zmuszony do powołania komisji do zbadania panujących w Kongo stosunków 1906 – europejskie głosy za zbrojną interwencją w Kongo 15.11. 1908 – parlament w Brukseli uchwala przejęcie Kongo przez państwo belgijskie i przekształcenie go w belgijską kolonię (Leopold zmarł dopiero rok później) -> było to spowodowane krytycznymi ocenami sytuacji w Kongu, więc rząd uznał, Ŝe jedynym sposobem utrzymania Konga w swoich rękach jest ustanowienia tam formalnej władzy państwowej (w posiadaniu Belgów do 1960 r.) GOSPODARKA /informacje z wykładu/ 10-20 mln autochtonów, biali – 5,5 tys., w tym połowa Belgowie ADMINISTRACJA CENTRALNA Wolna Państwo Kongo Król wydaje dekrety na wniosek ministra kolonii i Rady Kolonialnej Postulat poszerzenia granic Efektywność formalna Chaos organizacyjny KONCESJE - czasowy monopol na pozyskiwanie bogactw naturalnych - koncesje te były przyznawane podejrzanym, niedokapitalizowanym kompaniom 74 % eksportu – kauczuk, pozostałe: kość słoniowa, olej palmowy, orzeszki ziemne, złoto i miedź Słabe państwo okazało się niewydolne kadrowo i wojskowo

59. Struktura Ligi Narodów. Organizacje afiliowane i stowarzyszone z LN.

25 I 1919r. – ustalono, Ŝe Pakt LN zostanie włączony do tekstu wszystkich przygotowywanych traktatów pokojowych

statut LN przygotowywany przez wybitnych prawnikówLoeona Bourgeois i Cecila Hursta, zatwierdzony przez plenum konferencji 28 IV 1919r. + powołanie pierwszym sekretarzem LN Erica Drummonda (MSZ UK) [pierwsze ZO potwierdziło ten wybór] językami urzędowymi LN były angielski i francuski aneks Paktu LN – 32 „członków pierwotnych” + 13 krajów neutralnych podczas I WŚ

126

moŜliwość formalnego rozpoczęcia działalności - po ratyfikacji traktatu wersalskiego 1 XI 1920 – Genewa siedzibą LN

ZGROMADZENIE OGÓLNE I ZO – 15 XI – 18 XII 1920r.; regularne obrady toczyły się do 1941r. Nominalnie najwyŜsza władza Zgromadzenia[ a nie sesje ZO]2 raz w roku (wrzesień – na miesiąc) moŜliwość zwołania Zgromadzenia nadzwyczajnego w tym zamiejscowego zaleŜnie od uznania popartego przez większość członków lub przez Radę, W okresie istnienia LN – stosowano wyraŜenie: „podczas I, IV, IX Zgromadzenia”, wyraŜając tym samym opinię, Ŝe kaŜdorazowe zebranie organu plenarnego instytucjonalizuje juŜ charakter organu głównego. Na 4 miesiące przed zwołaniem Zgromadzenia przewodniczący Rady za pośrednictwem sekretarza generalnego przekazywał członkom niezbędne informacje, w tym: porządek obrad, raport o pracy Rady, Sekretariatu oraz środkach zastosowanych dla wykonania decyzji Zgromadzenia, wszystkie sprawy przekazywane do porządku obrad przez poprzednie Zgromadzenie, wszystkie sprawy proponowane przez Rade lub członków Ligi, budŜet. KaŜde państwo – 1 głos, max 3 delegatów Zgromadzeniu nie dano władzy wykonawczej Było forum dla niezobowiązującej wymiany opinii, gremium opiniodawczym, konsultacyjnym. Ciało plenarne, w zamierzeniach ustawodawcze Tryb głosowania: •Jednomyślnie – jeśli Pakt nie stanowił inaczej •2/3 – przyjmuje nowych członków, wybiera członków półstałych Rady LN oraz określa zasady ich wyboru. (decyzja z 09.1926r.) •Większość zwykła – wybór nowych członków stałych oraz niestałych, głosowanie w sprawach proceduralnych. Kompetencje (bardzo ogólne i bardzo szerokie): •rozpatrywanie wszystkich spraw wchodzących w zakresie działania Ligi lub dotyczących pokoju świata (art. 3). •przyjęcie nowych członków (art. 1); •wybór stałych i niestałych członków Rady (art. 4); •akceptacja nominacji sekretarza generalnego (art. 6); •rozwaŜanie sporów przedłoŜonych przez Radę (art. 15); •zapraszanie członków Ligi do ponownego zbadania obowiązujących ich traktatów (art. 19); •głosowania nad poprawkami do Paktu i Statutu STSM (art. 26); •zgłaszanie do STSM wniosków o avis consultatifes, a więc opinie doradcze (art. 14). Uprawnienia te w czasie I Zgromadzenia zostały poszerzone o sprawy budŜetowe (stanowienie i kontrola wykonania) oraz wybór w porozumieniu z Radą, Sędziów STSM. TTrryybb pprraacc ZZggrroommaaddzzeenniiaa:: Po obraniu przewodniczącego( pierwszym przewodniczącym Belg Hymans) i jego z-ców formowano 6 komisji, których przewodniczący wraz z przewodniczącym Zgr. i wiceprzewodniczącymi tworzyli Prezydium - ciało kierujące pracami Zgromadzenia.. I Zgromadzenie ( 7. 12. 20 r. ) oddaliło uznanie Zgromadzenia za ciało kontrolujące Radę. I ZO: W składzie Biura Zgromadzenia byli Przewodniczący Paul Hymans + przedstawiciele 6 Komisji Ogólnych (A.J Balfour, T. Tittoni, L. Bourgeois, Quinones de Leon, J.A. Guna, Branting). Pierwsza miała w swym programie prac, sprawy konstytucyjne, czyli regulamin wewnętrzny, poprawki do Paktu, stosunki między Radą a Zgromadzeniem oraz ich wzajemne kompetencje, sposób powoływania niestałych członków Rady; druga Komisja zajmowała się sprawami technicznymi, a więc ich relacjami z Radą i Zgromadzeniem, powołanie stałej organizacji komunikacji i tranzytu oraz higieny, sprawami tyfusu, opium, kontrolą wykonania porozumień odnośnie traktowania kobiet i dzieci, paszportami dla członków Sekretariatu; trzecia Komisja analizowała projekty utworzenia Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej; czwarta zajmowała się sprawami organizacji oraz Sekretariatu i finansami Ligi skupiając się na ocenie raportu sekretarza generalnego o organizacji Sekretariatu, analizie budŜetów wykonanych oraz preliminarza na 1921 r.; piąta Komisja zajmowała się rozpatrywaniem wniosków o przystąpienie do Ligi; natomiast szósta zajmowała się sprawami uzbrojenia, ewentualnego stosowania „broni ekonomicznej” i mandatami. Rada była zobowiązana do przedkładania na forum Zgromadzenia dorocznego raportu o swych pracach. Równocześnie stwierdzono, Ŝe „„ śśaaddeenn zz ttyycchh oorrggaannóóww nniiee mmaa uupprraawwnniieeńń ddllaa rroozzssttrrzzyyggaanniiaa sspprraaww,, kkttóórree zzoossttaałłyy zzaassttrrzzeeŜŜoonnee ddllaa ddrruuggiieeggoo zz nniicchh”” .. 2 BB podkreślała na wykładzie, Ŝe tym samym ZO „odradza się” przy kaŜdym posiedzeniu � wyŜsze rangą od sesji Rady LN

127

RADA LN Pierwsze posiedzenie zwołane prze Wilsona – 16 I 1920r. [ParyŜ] przew. – L. Burgeois Początkowo miała się zbierać raz do roku (choć np. w 1920r. aŜ 11 sesji), z czasem – 2 razy w roku Organ wykonawczy, główny, odpowiadający zasadzie ograniczonego egalitaryzmu. Członkostwo: •Stałe – pierwotnie 5 członków(USA, UK, FR, WŁ, JAP), po rezygnacji USA – do 1926 r. – 4, następnie akces Niemiec 1926 i akces ZSRR. Rezygnacje: Niemiec i Japonii – 1933 oraz Włoch – 1936, ponadto usunięcie ZSRR – 1939. •Półstałe – czyli reelekcja członka niestałego, ustanowiona decyzją VII Zgromadzenia, które określało równieŜ długość kadencji członka. Liczba członków półstałych nie mogła przekroczyć 1/3 liczby członków niestałych–Np. członków niestałych 10; członków półstałych – 3. •Niestałe – pierwotnie – 4(aŜ do pierwszego ZO Pakt LN przewidywał Belgię, Brazylię, Grecję i Hiszpanię; I ZO ‘zamieniło’ GR {wydarzenia wewn � niechęć części mocarstw} na Chiny), decyzją III Zgromadzenia w 1922 r. – wzrost liczby do 6; decyzją VII Zgromadzenia – 10 członków. Największa liczba – 11. Od 1926 r. Zgromadzenie odnawiało corocznie 1/3 składu członków niestałych. Kadencja 3 letnia.•Członkowie ad hoc – na podstawie art. 4 pkt. 5. KOMPETENCJE RADY: 1. aprobata nominacji wysokich urzędników Sekretariatu dokonanych przez SG 2. przeniesienie siedziby Ligi 3. opracowanie planów redukcji zbrojeń narodowych i kontrola nad prywatną produkcją uzbrojenia. 4. przyjmowanie wniosków i opinii specjalnych Komisji kompetentnych we wszystkich zagadnieniach dotyczących spraw wojskowych, morskich i lotniczych 5. wskazanie środków działania na wypadek naruszenia całości terytorialnej i niezaleŜności politycznej członków Ligi 6. działania mediacyjne i rozjemcze na rzecz członków. 7. propozycje środków zapewniających skuteczność wykonania wyroku arbitraŜowego lub sądowe. 8. rozpatrywanie wszelkich sprawy dotyczące pokoju lub wchodzące w zakres działań LN. 9. posiadała wyłączne prawo interwencji w sprawie zapewnienia ochrony mniejszości narodowych. 10. mianowała członków komisji, której powierzony był zarząd nad Zagłębiem Saary 11. mianowała Wysokiego Komisarza w Gdańsku. 12. załatwiała zatargi Gdańska z Polską. 13. wykluczenie z Ligi państwa uciekającego się do wojny wbrew zobowiązaniom przyjętym w Pakcie 14. rozpatrywanie spraw konfliktowych między państwami z który tylko jedno lub Ŝadne nie było członkiem Ligi 15. kontrola funkcjonowania systemów mandatowych 16. decyzje włączające środki finansowe dla funkcjonowania biur i komisji poddanych władzy Ligi w wydatki pokrywane ze składek członków. 17. sprawdzenie wykonania rozbrojenia Niemiec, Austrii, Węgier i Bułgarii 18. zmiany zasad oraz wielkości sił wojskowych Niemiec 19. czuwanie i kontrola nad rozgałęzionym mechanizmem ochrony mniejszości, a nawet niezawisłości państw ( np. Austrii czy Węgier ) bądź np. Wolnym Miastem Gdańsk AArrtt.. 1155 zawierał specjalne przepisy dotyczące załatwiania zatargów przedłoŜonych Zgromadzeniu lub Radzie. Pierwszym ich obowiązkiem było doprowadzenie do polubownego załatwienia spraw spornych. W przypadku niemoŜności takiego rozwiązania miały obowiązek ogłosić raport - podając do publicznej wiadomości okoliczności zatargu oraz zalecane przez siebie sposoby likwidacji. Raport mógł być przyjęty większością głosów. W przypadku jednomyślności członek LN wszczynający wojnę z państwem stosującym się do zaleceń raportu powinien być uznany za winnego pogwałcenia Paktu. Poszczególne kwestie rozpatrywane na posiedzeniach Rady poprzedzone były wyznaczeniem sprawozdawcy, powołanego przez przewodniczącego Rady w miarę moŜliwości spośród członków nie zainteresowanych bezpośrednio w omawianej sprawie. Chcąc oddalić stałe pomawianie o stronniczość Rady przez jedną, lub drugą stronę, postanowiono w końcu 1926 r. dokonać podziału pomiędzy członkami przypisując im określoną grupę spraw do referowania na Radzie. I tak Holandia zajmowała się sprawami mandatowymi, Chile – sprawami wolnego miasta Gdańska, Włochy - Zagłębie Saary, Czechosłowacja – zbrojenia, a finanse Ligi oraz kwestie humanitarne – Rumunia.

SEKRETARIAT

1. organizował działalność LN. 2. wykonywał prace o charakterze technicznym związanym z uchwałami i postanowieniami Rady i Zgromadzenia. 3. dostarczał danych z róŜnych dziedzin Ŝycia międzynarodowego. 4. był to jedyny organ Ligi, który pracował stale. 5. przygotowywał projekty uchwał, rezolucji i zaleceń. 6. miał on spełniać funkcje przygotowawcze dla pozostałych organów Ligi 7. nie miał zadania prowadzenia samodzielnej polityki a jedynie organizowanie pracy całej instytucji

128

8. obsługiwał konferencje międzynarodowe. 9. czasem sugerował Radzie i innym organom odpowiednie rozwiązanie spraw. Pakt Ligi widział go jako organ pomocniczy Zgromadzenia i Rady, złoŜony z sekretarza generalnego, sekretarzy i niezbędnego personelu działającego w siedzibie Ligi. Na czele stał Sekretarz Generalny- pierwszego wymieniono w Aneksie do Paktu (E. Drummond). Nominacje następnych powierzono Radzie za zgodą Zgromadzenia. SG miał do dyspozycji 2 z-ców i 3 podsekretarzy. JeŜeli SG był obywatelem mocarstw to jednym z z-ców musiał być przedstawiciel mniejszych państw. WyŜsi urzędnicy Sekretariatu powołani przez Sekretarza Generalnego musieli uzyskać akceptacje Rady. Sekretariat został podzielony na 11sekcji: a) polityczną b) rozbrojeniową c) komisji administracyjnych i mniejszościowych d) ekonomiczną i finansową e) komunikacji i tranzytu f) mandatów g) higieny h) do spraw społecznych i handlu opium i) biur międzynarodowych i współpracy intelektualnej j) prawną k) informacyjną. ORGANY POMOCNICZE LN: Były to instytucje tworzone przez Radę w oparciu o Pakt, traktaty pokojowe, konwencje lub specjalne protokoły, na Ŝyczenie Zgromadzenia. OOrrggaanniizzaaccjjee tteecchhnniicczznnee - tworzono je w oparciu o rezolucje I Zgromadzenie ( 8. 12. 1920 r.), eksponując 2 zasady powoływania: (( aauuttoonnoommiiaa ww zzaakkrreessiiee oorrggaanniizzaaccjj ii pprraacc pprrzzyy jjeeddnnoocczzeessnneejj kkoonnttrrooll ii zzee ssttrroonnyy RRaaddyy ii cczzłłoonnkkóóww LLiiggii)) Na tym Zgromadzeniu powołano: OOrrggaanniizzaaccjjęę EEkkoonnoommiicczznnąą ii FFiinnaannssoowwąą OOrrggaanniizzaaccjjęę KKoommuunniikkaaccjj ii ii TTrraannzzyyttuu OOrrggaanniizzaaccjjęę HHiiggiieennyy –– sskkuuppii łłaa sswwoojjee ddzziiaałłaanniiaa nnaa wwaallccee zz ttrrąąddeemm,, mmaallaarriiąą ii ŜŜóółł ttaacczzkkąą ((mm..iinn.. ppoopprrzzeezz mmiięęddzzyynnaarrooddoowwąą kkaammppaanniięę eekksstteerrmmiinnaaccjj ii kkoommaarróóww ☺☺ )).. UUddaałłoo jjeejj ssiięę zzaappoobbiieecc eeppiiddeemmii ii ttyyffuussuu ww EEuurrooppiiee.. PPoo IIII WWŚŚ jjeejj kkoonnttyynnuuaattoorrkkąą jjeesstt ŚŚwwiiaattoowwaa OOrrggaanniizzaaccjjaa ZZddrroowwiiaa ((WWHHOO)) Komisje Stałe: a) Stała Komisja Konsultacyjna do spraw wojskowych morskich i lotniczych ( CPC ) b) Stała Komisja Mandatów – nadzorowanie terytoriów mandatowych + organizowanie plebiscytów c) Międzynarodowa Komisja Współpracy Intelektualnej d) Komisja Konsultacyjna dla Opieki nad Dzieckiem i MłodzieŜą e) Komisja do Walki z Opium – miała na celu nadzorowanie statystycznego systemu kontroli wprowadzonego przez II Międzynarodową Konwencję ds. Opium. Komisja równieŜ powołała system certyfikatów na import i export w międzynarodowym, legalnym handlu narkotykami. f) Komisja Kontroli (wydatków i budŜetu)

DDoorraaźźnnee KKoommiissjjee KKoonnssuull ttaaccyyjjnnee:: a) Komisja przygotowawcza do Konferencji Rozbrojeniowej ( powołana w 1925 r.) z dwoma podkomisjami: wojskową i ekonomiczną. Ta ostatnia podzielona jeszcze była na dwa podkomitety: budŜetowy i lotnictwa cywilnego b) Komisja Mieszana pełniąca funkcje konsultacyjną wobec Komisji Rozbrojeniowej c) Komisja Ekspertów dla kodyfikacji Prawa Międzynarodowego d) Komisja Studiów nad Projektami Unii Międzynarodowej Pomocy Ludności Dotkniętej Nieszczęściem Instytucje administracyjne lub wykonawcze: a) Wysoki Komisarz Wolnego Miasta Gdańska b) Komisja Rządząca Saary c) Wysoki Komisariat dla Uchodźców- prowadzona przez Fridtjofa Nansena, nadzorowała repatriacje i przesiedlenia 400 000 uchodźców i dawnych więźniów wojskowych (gł. z Rosji). W 1922r. Powołała w Turcji specjale obozy w celu przezwycięŜenia tamtejszych problemów z uchodźcami. Ustanowiła Paszport Nansena dla osób nie posiadających obywatelstwa. d) Autonomiczny Urząd dla Urządzenia Uchodźców Greckich e)Komisariat dla Uchodźców Bułgarskich.

Stały Trybunał Sprawiedliwości Mi ędzynarodowej był pierwszym sądem międzynarodowym o zasięgu powszechnym. Został powołany na podstawie art. XIV Paktu Ligi Narodów, poprzez ratyfikację protokołu o przyjęciu Statutu STSM w 1921.

129

Rozpoczął działalność 30 stycznia 1922, a formalnie zakończył 31 grudnia 1946, chociaŜ ostatnia sesja miała miejsce w lutym 1940.

Do 1936 składał się z jedenastu sędziów i czterech zastępców, a następnie z piętnastu sędziów. Zastępcy mieli zasiadać w składzie STSM tylko, jeŜeli mniej niŜ 11 sędziów mogło orzekać. KaŜdy sędzia oraz zastępca musiał pochodzić z innego państwa. Byli wybierani przez Zgromadzenie oraz Radę Ligi Narodów na dziewięcioletnią kadencję. W przypadku śmierci lub rezygnacji sędziego przeprowadzano wybory uzupełniające. STSM rozstrzygał spory między państwami, a takŜe wydawał opinie doradcze. W sumie rozpoznał 66 spraw, wydał 32 wyroki oraz 27 opiniii doradczych. Następcą STSM jest Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości.

Mi ędzynarodowa Organizacja Pracy organizacja zajmująca się problemami pracowniczymi - ograniczaniem pracy dzieci (szczególnie w niebezpiecznych branŜach), ochroną praw pracowników, polepszaniem warunków do pracy i Ŝycia, tworzeniem miejsc pracy i szkoleń. Została utworzona 28 czerwca 1919 r. na paryskiej konferencji pokojowej jako autonomiczna organizacja stowarzyszona z Ligą Narodów. Po drugiej wojnie światowej stała się organizacją afiliowaną przy ONZ. Siedziba tej organizacji znajduje się w Genewie. KaŜdy kraj członkowski reprezentowany jest na Konferencji przez czterech delegatów: dwóch z ramienia rządu, jednego przedstawiciela pracodawców i jednego przedstawiciela pracowników. Wszystkie głosy są równe, niezaleŜnie od wielkości i ludności państwa. Reprezentanci pracowników i pracodawców zazwyczaj są wybierani przez ogólnonarodowe organizacje.

60. SYSTEM MANDATOWY: PODSTAWY PRAWNE I FUNKCJONOWANIE

PODSTAWY PRAWNE Pakt Ligi Narodów, art.22. � zasady dokumentu stosują się do kolonii i terytoriów, które na skutek wojny przestały podlegać zwierzchnictwu państw,

dotychczas nimi rządzących, a które są zamieszkane przez ludy, jeszcze nie zdolne do rządzenia się samodzielnie; � dobrobyt tych ludów to posłannictwo naszej cywilizacji; � dlatego naleŜy powierzyć opiekę nad nimi państwom rozwiniętym, w charakterze mandatariuszy, na polecenie Ligi � charakter mandatu musi być róŜny, zaleŜnie od stopnia rozwoju, połoŜenia terytorium i warunków geograficznych; � cesarstwo Otomańskie: istnienie niektórych narodów moŜe zostać uznane za niepodległe tymczasowo, ale rada i

pomoc mandatariusza będą kierować ich administracją do chwili gdy będą zdolne do samodzielnych rządów; � Afryka : mandatariusz powinien zapobiec naduŜyciom (handel niewolnikami, bronią i alkoholem) i zapewnić wolność

sumienia i religii, zabronić wznoszenia fortec , tworzenia baz, i szkolenia wojskowego tubylców oraz zapewnić równe warunki wymiany i handlu;

� Afryka Południowo-Zachodnia i wyspy Południowego Pacyfiku : terytoria te są niewielkie słabo zaludnione, przyległe terytorialne do mandatariusza, dlatego mają być rządzone pod panowaniem ustaw mandatariusza, jako jego nierozdzielna część;

� coroczne sprawozdania dla Rady; � granice zarządu mandatariuszy zostaną uzgodnione w układzie między członkami Ligi lub zostaną w kaŜdym wypadku

ustalone przez Radę; � Luty 1921, powołanie Komisji Stałej (League’s Permanent Mandate Commision), która będzie badać sprawozdania,

członkowie wybierani przez Radę; � mandatariusze zobowiązani ustanowić słuszne warunki pracy, zapewnić sprawiedliwe postępowanie z ludnością

tubylczą.

Dobrzycki rozdział XI, punkt 5 � systemowi miały podlegać terytoria o powierzchni około 3 milionów km2; � władać miały nimi: WB, FRA, JAP, Belgia, Australia, Nowa Zelandia, Unia Płd Afryki; � mandaty typu A – obszary poprzednio tureckie, „niepodległe tymczasowo”; � mandaty typu B – kolonie niemieckie w Afryce, o niŜszym stopniu rozwoju; � mandaty typu C – Afryka Płd-Zach i wyspy Pacyfiku, najsłabiej rozwinięte; � artykuł 22 nie wyjaśnia kiedy system ma wygasnąć oraz kto ma rozdzielać mandaty.

MANDATY TYPU A MANDATY TYPU B MANDATY TYPU C

130

WB: Irak, Palestyna, Transjordania FRA: Syria, Liban

WB: Tanganika, część Togo i część Kamerunu FRA: reszta Togo i Kamerunu BEL : Rwanda, Burundi

ZPA*: Namibia (Niemiecka Afryka Płd-Zach) AUS: Nowa Gwinea, Wyspy Salomona NZ* : Samoa Zach AUS wspólnie z NZ: Nauru JAP: Karoliny, Mariany, Wyspy Marshalla

*ZPA- Związek (Unia) Południowej Afryki, NZ- Nowa Zelandia FUNKCJONOWANIE

Dobrzycki rozdział XIII, punkt 4

• na konferencji w San Remo (19-26 IV 1920) ustalono, iŜ WB będzie sprawować mandat nad Irakiem, Palestyną i Transjordanią, a FRA nad Syrią i Libanem;

• IRAK: Ogłoszenie Iraku mandatem brytyjskim spowodowało wybuch powstania w 1920. Wojska brytyjskie stłumiły powstanie, ale Londyn postanowił złagodzić dominację. W VIII 1921 królem, za przyzwoleniem WB został Fajsal I, syn władcy HidŜazu. Zgodził się by o polityce zewnętrznej decydował brytyjski Wysoki Komisarz, ale w zamian otrzymał swobodę w sprawach wewnętrznych (traktat z 14 XII 1927, określenie Iraku jako niepodległego państwa). 1930 zawarto nowy traktat pozwalający Brytyjczykom na utrzymywanie baz wojskowych. 3 X 1932 Irak został członkiem Ligi Narodów.

• SYRIA W 1921 Francuzi podzielili wspólne terytorium Syrii i Libanu na 5 jednostek administracyjnych. Libanowi przyznano szczególne prawa samorządowe, ze względu na ludność chrześcijańską. W Syrii urzędnicy i oficerowie francuscy, spotykali się z ogromną niechęcią ludności ( przewaga języka francuskiego, niekorzystna reforma finansowa). Jednak Wysoki Komisarz gen Maxime Weygand był popularny, utrzymywał się spokój. W 1924 przysłano nowego Komisarza -Maurice’a Sarraila, który był mniej zręczny. Region zamieszkały przez Druzów (górali) na mocy porozumienia z 1921 cieszył się duŜą autonomią, jednak po śmierci przywódcy Salima Paszy w 1923, Francuzi nie uznali dawnego przywileju. Przysłano urzędnika, którego Druzowie chcieli odwołać, jednak Sarrail się nie zgodził. 18 VII 1925 wybuchło powstanie kierowane przez el Atrasha, doszli aŜ do Damaszku. Nowy komisarz Bernard de Jouvenel, prowadził rozmowy z przywódcami plemion. 1928 utworzono rząd tymczasowy, wybory do Zgromadzenia Narodowego, uchwalono konstytucje, ale Komisarz ogłosił własną ustawę zasadniczą. Jednak wzrost ruchu narodowego skłonił Francuzów do negocjacji w 1933. 9 IX 1936 podpisano traktat określający Syrię jako niepodległe państwo (Liban 13 XI 1936) Francja miała prawo przez 8 lat utrzymywać swoje wojska.

• PALESTYNA Powstały sprzeczności związane z deklaracją Balfoura z XI 1917, obiecującej ustanowienie siedziby narodu Ŝydowskiego. 1921 przyjazd 40 tys. śydów, starcia z Arabami. !922 Biała Księga Churchilla – WB nie chce przekształcać całej Palestyny, tylko znaleźć w niej siedzibę dla śydów, kontrolowana migracja. Społeczność Ŝydowska była lepiej zorganizowana, lepsze moŜliwości ekonomiczne, finansowe. 1929 starcia pod Ściana Płaczu, zwiększona imigracja po dojściu Hitlera do władzy. 1936 powstanie Arabów wysłano Królewską Komisję, pod przewodnictwem Peela. Raport (lipiec 19370): podział i utworzenie dwu państw, Miejsca Święte i Jerozolima pod zarządem brytyjskim. Protesty Arabów coraz silniejsze,’38 druga biała księga (potrzeba dialogu) 1939 konferencja w Londynie, przedstawiciele śydów i Arabów z wielu państw, ale nie chcieli zasiąść razem do jednego stołu – fiasko. Po wybuchu wojny ruch syjonistyczny (Chaim Weizmann) opowiedział się za WB. Ruch podjął starania o poparcie USA – 1942 konferencja w Hotelu w Baltimore (nowy program syjonizmu), górę wzięły koncepcje Ben Guriona. Program z Baltimore: wzywał do wypełnienia Deklaracji Balfoura i ustanowienia państwa. Arabski ruch narodowy przeŜywał kryzys. Mufti Jerozolimy Amin al.-Husayni opowiedział się po stronie Niemeic. 1945 utworzenie Ligi Państw Arabskich, reprezentowała interesy Palestyńczyków.

131

Dobrzycki rozdział XIV, punkt 3, AFRYKA

Południowoafrykański gen. Smuts uwaŜał, Ŝe kolonie niemieckie powinny przejść do państwa zwycięskich (poparli go Clemenceau i Lloyd George, Wilson był przeciwny).

Stała Komisja Mandatowa – kontrola mandatariuszy, współpraca z administracją mandatową, słuŜenie radą i pomocą. Stosunki między członkami Komisji i mandatariuszami nie zawsze układały się dobrze. Komisja zdecydowała iŜ, nie moŜna nadawać zbiorowego obywatelstwa. 1923 Komisja zwróciła uwagę WB i BEL na źle poprowadzoną granicę między Tanganiką a Rwandą i Burundi, w

1934 podpisano umowę o nowej delimitacji. Uregulowała teŜ sprawę granicy między Togo bryt. i fran. oraz między Tanganiką i Mozambikiem. Komisja nie zgadzała się na włączenie mandatów do wcześniejszych jednostek kolonialnych. WB wprowadziło w terytoriach mandatowych system rządów pośrednich (indirect rule), który angaŜował elity

afrykańskie do uczestnictwa w administrowaniu. ZWIĄZEK POŁUDNIOWEJ AFRYKI

Afryką Płd-Zach zarządzał administrator Gysbert Reitz Hofmeyr, korzystał z pomocy Rady Doradczej (Council of Advice), złoŜonej z Afrykanów i Niemców.

Nieudolna administracja mandatowa zaczęła likwidować stare prawa kraju Bondelswarts, 1922 wybuchło powstanie, krwawo stłumione (co skrytykowała Stała Komisja).

1925 – Akt konstytucyjny powołuje: Komitet Wykonawczy, Radę Doradczą i Zgromadzenie Legislacyjne (ale ustawodawstwo ZPA jest nadrzędne).

1924 wybory w ZPA(ciągle jest dominium WB), rząd z Jamesem Hertzogiem na czele, dąŜy on do maksymalnego uniezaleŜnienia od WB.

1926 konferencja imperialna, przyjęty raport zawierał nowe określenie dominium (jednostki samodzielne ale zjednoczone we wspólnym posłuszeństwie wobec Korony).

11 XII 1931 Statut westminsterski- ustawa uchwalona przez parlament WB nie moŜe być rozciągnięta na Dominia bez ich zgody.

AUSTRALIA I NOWA ZELANDIA (str. 647)

Oba państwa opowiedziały się po stronie metropolii w czasie wojny. Udzieliły pomocy militarnej i zajęły: Australia- Nową Gwineę oraz Wyspy Salomona, Nowa Zelandia: Samoa. Potem te terytoria stały się ich mandatami.

61. KONFLIKTY ZBROJNE 20-LECIA MIĘDZYWOJENNEGO. WOJNA ABISYŃSKA, WOJNA DOMOWA W HISZPANII, AGRESJE JAPONII WOBEC CHIN, WOJNY REGIONU AMERYKI ŁACIŃSKIEJ. OKOLICZNOŚCI

WYBUCHU, PRZEBIEG, KONSEKWENCJE. WOJNA ABISYŃSKA Etiopia (Abisynia) była ostatnim niepodległym państwem w Afryce. Była państwem dopiero się cywilizującym, ale do LN naleŜała juŜ od roku 1923. W kraju tym ścierały się ustawicznie wpływy polityczne i gospodarcze brytyjskie, francuskie i włoskie. We Włoszech istniał uraz spowodowany przez klęskę inwazyjnych wojsk włoskich poniesioną w 1896 r. pod Aduą. Kraj ten mógł takŜe zaspokoić rosnące ambicje kolonialne Włoch. Obszar dotychczasowych posiadłości włoskich w Afryce w większości zajmowały pustynie. Był on znacznie mniejszy od posiadłości francuskich oraz brytyjskich. Włochy czuły się takŜe pokrzywdzone faktem, Ŝe po I wś podczas podziału kolonii niemieckich nie uwzględniono ich roszczeń. Dwie kolonie włoskie sąsiadujące z Etiopią, Erytrea i Somali Włoskie, rozdzielone były Somali Brytyjskim i Francuskim. Włosi pragnęli połączyć swoje kolonie uzyskując od Etiopii przynajmniej część, która wytworzyłaby taką łączność. Faszyści włoscy argumentowali to przeludnieniem Włoch, potrzebą zyskania terenów osiedleńczych oraz faktem istnienia w Etiopii pewnych bogactw naturalnych brakujących we Włoszech. Pod koniec lat 20-tych pojawił się pomysł podziału Etiopii na strefy wpływów. Faszystowskie Włochy nie chciały jednak dopuszczać konkurentów. Spodziewały się zyskać na to zgodę Anglików i Francuzów w zamian za współpracę z nimi w Europie. Mussolini w swych rozmowach z Lavalem w styczniu 1935 r. uzyskał zgodę Francji na wyłączność włoskich wpływów gospodarczych w Etiopii. Był to wynik zabiegów Francji dla poprawy stosunków z Włochami. Mussolini próbował takŜe uzyskać podobne zapewnienia od Anglików, ale bezskutecznie. Etiopia graniczyła z Sudanem, który razem z Egiptem i Kanałem Sueskim miał strategiczne znaczenie dla WB. Panowanie w tym rejonie decydowało o dostępie do Bliskiego Wschodu i zapewniało kontrolę szlaku komunikacyjnego z Morza Śródziemnego do Indii. Nie leŜało więc w interesie brytyjskim zbytnie wzmacnianie Włoch w tej części Afryki. WB była przekonana, Ŝe front Stresy moŜe się utrzymać. WB jednak nie chciała zraŜać Mussoliniego do Zachodu, dlatego WB szybko zaakceptowała skutki agresji. DuŜe znaczenie dla Mussoliniego miała takŜe postawa Niemiec. Zdobycie poparcia niemieckiego okazało się łatwe, gdyŜ proces zbliŜania obu reŜimów juŜ się rozpoczął. Później zapłacił za to ustępstwami w sprawie Austrii.

Granice Etiopii nie były wszędzie ściśle oznaczone. Często dochodziło do lokalnych zatargów z sąsiadami. Wojna zaczęła się od incydentu w Uol-Uol, miejscowości etiopskiej. Doszło tam 5 XII 1934 do starcia włosko-etiopskiego.

132

Rozegrała się lokalna bitwa, w której Włosi uŜyli pojazdów pancernych i samolotów. Rząd etiopski potraktował zdarzenie z całą powagą, poniewaŜ w tym czasie Włochy przerzucały do Somali znaczne siły wojskowe i koncentrowały je wokół granicy z Etiopią. Rząd włoski zaŜądał odszkodowania od Etiopii, która odniosła się do LN z prośbą o pośrednictwo w załatwieniu konfliktu (15 XII 1934 i 3 I 1935). Etiopia powoływała się na Traktat o przyja źni, koncyliacji i arbitra Ŝu (2 VIII 1928) między obu państwami. Włochy twierdziły, Ŝe obszar Uol-Uol naleŜy do ich kolonii somalijskiej. Rozpoczęła się kampania dyplomatyczna w Genewie. Etiopia cieszyła się poparciem brytyjskim. Francja próbowała zbliŜyć bezskutecznie stanowiska Londynu i Rzymu, by utrzymać front Stresy. Od VI 1935 w Londynie istniał nowy rząd konserwatywny pod kierownictwem Baldwina, ministrem spraw zagranicznych – Samuel Hoare. Minister Eden ( resort ds. LN) podjął próbę mediacji w sprawie etiopskiej. W VI 1935, w Rzymie zaprezentował plan brytyjski :

− oddać Włochom część etiopskiej prowincji Ogaden − rozszerzyć ekonomiczne koncesje Włoch w Etiopii − WB przekazałaby Etiopii jeden port w swojej części Somali

Plan został przez Włochy odrzucony. Włochy nie chciały by Etiopia zyskała dostęp do morza. To wykluczałoby połączenie Erytrei z Somalią włoską.

Włosi oskarŜali Etiopczyków o agresję i zajmowanie ich terytoriów. Etiopczycy Włochów o zbombardowanie kilki nadgranicznych miejscowości, raniąc i zabijając wielu Ŝołnierzy. W I 1935 obie strony zgodziły się na zastosowanie procedury przewidzianej w traktacie z 1928 r. Od II 1935 r. do Erytrei i Somali zaczęły dąŜyć wielkie transporty wojska. Widząc te przygotowania Etiopia 16 i 17 III 1935 zwróciła się znów do LN. śądała ona potępienia przez Radę postępowania Włoch. Rząd włoski obwiniał Etiopię i spowodowanie konfliktu i o działania niezgodne z charakterem członka LN, zarzucano mu utrzymywanie niewolnictwa. W Genewie nie było jednak atmosfery do zajęcia się sprawą Etiopii. Cała uwaga skierowana była na Niemcy, gdzie ogłoszono ustawę o tworzeniu armii i jawnej remilitaryzacji. Mussolini, zachęcony poczynaniami Hitlera i mający poparcie Francji, nie zamierzał ustępować. Włochy w nocie z 22 III 1935 skierowanej do Genewy wskazywały, Ŝe ich przygotowania wojskowe wynikają z ostroŜności i niezbędnego wzmocnienia kolonii naraŜonych na atak Etiopii. Problemem Etiopii Rada LN zajęła się 15 IV, ale jedyna decyzją było przełoŜenie dalszej dyskusji na kolejne posiedzenie za 5 tygodni. W V Włosi wyrazili zgodę na powołanie wspólnej, włosko-etiopskiej komisji arbitraŜowej. Postępowanie przedstawicieli włoskich pokazało, Ŝe miała ona jedynie skrywać prawdziwe zamiary Włoch. W VIII siły włoskie w Afryce liczyły ok. 350 tys. Ŝołnierzy. W VII ogłoszono zakończenie działalności komisji arbitraŜowej. Sprawa więc znów wróciła do LN. W VII 1935 Rada LN uchwaliła rezolucję, wzywającej do wznowienia prac komisji arbitraŜowej. Wówczas inicjatywę przejęła znów WB, powołując się na układ z 13 XII 1906, zawarty między Francją, WB i Włochami, i ustalający ich strefy wpływów w Etiopii. Konferencja sygnatariuszy odbyła się w ParyŜu 16-18 VIII 1935. Przedstawiono Włochom propozycje oparte na planie Edena. Wysuwano moŜliwość zbudowania przez Włochy linii kolejowej przez terytorium Etiopii, która połączyłaby Erytreę i Somali. Sugerowano stworzenie w Etiopii, pod nadzorem LN, kondominium bryt-wł-fran, w celu uzdrowienia ekonomiki tego kraju, wytrzebienia niewolnictwa i przeprowadzenia niezbędnych reform. Włochy odrzucają propozycje. 4 IX 1935 rozpoczęła się sesja Rady LN. Powołano Komitet Pięciu (WB, Fr, Hisz, Pol, Tur), który miał zbadać spór i zaproponować sposoby pokojowego rozwiązania sporu.

Agresja włoska zaczęła się 3 X 1935. Główne siły włoskie rozpoczęły atak z terytorium Erytrei, tworząc, tzw. front północny. Pozostała część armii uderzyła z Somali ( front południowy ). Była to regularna wojna prowadzona przez nowocześnie wyposaŜoną armię włoską przeciw prymitywnie uzbrojonym siłom etiopskim. Stawiały one zacięty opór, ale musiały ustępować, zwłaszcza Ŝe Włosi zaczęli uŜywać z powietrza bomb iperytowych. O rozpoczęciu działań wojennych państwa powiadomiły LN juŜ 3 X. LN poleciła Komitetowi Pięciu złoŜenie sprawozdania. Stwierdzono w nim, Ŝe rząd włoski uciekł się do wojny wbrew zobowiązaniom, zaciągniętym w art. 12 Paktu LN. Uznanie Włoch za agresora stało się podstawą opracowania sankcji ekonomicznych przeciw temu krajowi, zgłoszonych przez tzw. Komitet Osiemnastu. Uchwałę o ich zastosowaniu powzięto 11 X 1935 – embargo na eksport broni do Włoch, zakaz udzielania Włochom poŜyczek i kredytów, wstrzymanie importu wyrobów włoskich. Przeciw sankcjom głosowały – Włochy, Albania, Austria, Węgry. Na wydarzenia zareagowały równieŜ USA. Zgodnie z ustawą o neutralności (31 VIII 1935) Roosevelt zakazał 5 X handlu bronią z obu walczącymi państwami. Zakaz ten dotknął przede wszystkim Abisynię. Włochy juŜ wtedy posiadały nowocześnie uzbrojoną armię w przeciwieństwie do Etiopii. Dotkliwym ciosem dla Włoch byłoby, gdyby USA i inne państwa nie chciały im sprzedawać ropy naftowej, miedzi, Ŝelaza. PoniewaŜ te towary nie znajdowały się w USA na liście broni lub sprzętu wojennego, nie było więc przeszkód aby je Włochom dostarczać. Wówczas teŜ Niemcy wyparły Włochy z ich dotychczasowych pozycji handlowych na Bałkanach, co było dotkliwym ciosem dla włoskiej gospodarki. Niemcy zwiększyły swe obroty z Włochami, odsprzedając im surowce zakupione w krajach stosujących sankcje.

Polska głosowała za sankcjami i od dnia wejścia ich w Ŝycie, tzn. od 18 XI, dekretem prezydenta nie dostarczała Włochom sprzętu wojskowego. Powoli jednak stanowisko polskie stawało się coraz bardziej przychylne Włochom. Począwszy od II 1936 delegacja polska w Genewie nawiązała bliską współpracę z delegacją francuską w sprawie łagodzenia sankcji wobec Włoch. Chodziło tu zwłaszcza o to, Ŝeby nie wpisywać na listę towarów zabronionych w handlu z tym krajem ropy naftowej. Delegat Kanady, Walter Riddel, zgłosił bowiem w LN wniosek, aby ropę, Ŝelazo i stal umieścić na tej liście. Wniosku takiego LN jednak nie zdołała uchwalić.

Stanowisko rządu brytyjskiego, najbardziej do tej pory obok ZSRR krytycznego wobec poczynań Włoch w Afryce, takŜe zaczęło się zmieniać. ZwycięŜyło przekonanie realistów, Ŝe ekspansji włoskiej nie da się zatrzymać. Minister spraw zagranicznych, Hoare, uwaŜał, Ŝe trzeba znaleźć jakiś kompromis. Narodził się wówczas bryt-fran projekt rozwiązania konfliktu, tzw. plan Hoare’a-Lavala z 8 XII 1935. Przewidywał on:

− Etiopia przekaŜe Włochom wschodnią część prowincji Tigre z Aduą, duŜą część prowincji Ogaden oraz część okręgu Danakil

− Etiopia otrzyma dostęp do morza poprzez wąski korytarz oraz włoski port Assab.

133

− Rząd brytyjski i francuski miały zalecić cesarzowi Etiopii wyraŜenie zgody na utworzenie w jego kraju specjalnej strefy ekspansji gospodarczej i emigracyjnej dla Włoch.

Włochy zaskoczone tą łaskawością na razie nie wypowiadały się oficjalnie. We Francji i WB oburzenie opinii publicznej było tak duŜe, Ŝe Hoare musiał podać się do dymisji (zastąpił go Eden), co dyskredytowało jego plan, zwłaszcza, Ŝe został odrzucony przez Etiopie. Pogorszenie się sytuacji wojsk etiopskich na początku 1936 skłoniły Hajle Sellasje do zgłoszenia propozycji poddania Etiopii brytyjskiemu protektoratowi lub nadania jej statusu dominium. Brak poparcia ze strony innych mocarstw zmusił WB do odmowy. Kilkakrotnie w 1936 Rada LN zajmowała się wojna w Etiopii. 20 IV 1936 zdołano jedynie uchwalić apel do Włoch, aby kierowały się duchem LN. Walki trwały do V 1936, gdy wreszcie agresorzy zajęli Addis Abebę, a cesarz musiał opuścić kraj, znajdując schronienie u Anglików. Głównodowodzący armią włoską marszałek Badoglio otrzymał tytuł księcia Addis Abeby od króla włoskiego Emanuela III, który ogłosił się cesarzem Etiopii. Kolonie włoskie zostały połączone z Etiopią we Włoską Afrykę Wschodnią. Aneksje proklamowano 9 V 1936. Wojna nie została jednak zakończona, Etiopczycy utrzymywali kontrolę nad większością państwa. Europa stanęła na krawędzi wojny, wskutek stałego pogarszania się stosunków włosko-brytyjskich. Rząd brytyjski skierował na Morze Śródziemne flotę wojenną. Wszedł kontakt z Jugosławią, Grecją i Turcją w sprawie ewentualnego uzyskania baz morskich dla swoich okrętów. Państwa te Ŝywiły obawy przed imperializmem włoskim. Anglicy dysponowali powaŜnym środkiem, który na pewno spowodowałby klęskę włoską w Etiopii: gdyby zamknęli dla włoskich transportów wojskowych przejazd przez Kanał Sueski. Na to jednak rząd się nie zgodził. Obawiano się, Ŝe klęska Włoch doprowadzić by musiała do upadku Mussoliniego z prawdopodobnym objęciem władzy przez lewicę. Tego WB nie chciała. Uznali podbój Etiopii za mniejsze zło. LN 15 VII 1936 zniosła sankcje ekonomiczne wobec Włoch. Stopniowo róŜne rządy zaczęły uznawać fakt aneksji. WB i Francja uczyniły to w XI 1936. USA i ZSRR aneksji nie uznały. Sesjom Rady LN zajmującym się konfliktem przewodniczyły zazwyczaj osobistości negatywnie nastawione do Włoch. Poczynania LN wywołały wzrost nastrojów niechęci do LN w rządowych kołach włoskich i powodowały u Mussoliniego chęć naśladowania Japonii i Niemiec, tzn. wystąpienia z LN (11 XII 1937). Mussolini odrzucił myśl o jakiejkolwiek współpracy z Londynem i ParyŜem (front Stresy). Postanowił zbliŜyć się do Niemiec. Wojnę etiopsko – włoską nazwano pierwszym frontem drugiej wojny światowej. AGRESJE JAPONII WOBEC CHIN MandŜuria pozostawała w sferze wpływów Rosji i Japonii. Po wojnie 1904-1905 podzieliły się ona wpływami mniej więcej wzdłuŜ dwu szlaków komunikacyjnych: Kolei Wschodniochińskiej (Rosja) i Kolei PołudniowomandŜurskiej (Japonia). Inne mocarstwa uznawały taki stan rzeczy, choć oficjalnie podkreślano równe szanse w Chinach dla wszystkich. USA w deklaracji Root-Kogoro Takahira z 1908 równieŜ uznały stan posiadania Japonii w rejonie Pacyfiku. Po I wś Japonia musiała opuścić Szantung, zaś w drugiej połowie lat 20-tych nastąpiła ofensywa Kuomintangu i utworzenie centralnego rządu w Nankinie. Rząd Czang Kaj-szeka dąŜył do politycznego zjednoczenia kraju i miał ambicje zniesienia z czasem stref obcych interesów w Chinach. Rząd ten bardziej zajęty był akcjami przeciw komunistom, którzy umocnili się w pn-zach części kraju, niŜ sprawą zagroŜenia ze strony Japonii. Rząd liczył na poparcie WB i USA, które wiązał układ waszyngtoński (1922) gwarantujący integralność Chin. Japonia takŜe była sygnatariuszem tego układu, ale nie miała zamiaru go respektować. WB, USA i Francja wolały unikać konfliktu z rządem tokijskim, gdyby rząd ten ów układ naruszył. Mocarstwa te musiały obawiać się o los swoich inwestycji w Chinach, których nie zdołałyby obronić w razie zatargu z Japonią. Rząd nankiński skierował się przede wszystkim przeciwko umacnianiu panowania Rosjan nad Koleją Wschodniochińską. W V-VII 1929 doszło do ataku na radzieckie posterunki przy Kolei. Rosjanie zajęli wówczas zbrojnie część MandŜurii. Rozpoczęto w Chabarowsku dwustronne negocjacje. Sekretarz Stanu USA L. Stimson skierował w XI 1929 do obu rządów notę wzywającą do pokoju. Wskazywał, Ŝe doszło do pogwałcenia Paktu Brianda- Kelloga. Odpowiedź Litwinowa była ostrym atakiem prasowym na USA, które nie utrzymywały stosunków dyplomatycznych z ZSRR. Poczynania rządu nankińskiego wywołały niepokój u części elit japońskich. Obawiano się, Ŝe mogą one zagrozić interesom japońskim w MandŜurii. Zwolennikiem rozszerzenia ekspansji w Chinach był rząd generała Tanaka Giichi. Za jego rządów rozpoczęto umacnianie Armii Kuantuńskiej, chroniącej Kolej PołudniowomandŜurską. Następny gabinet, Hamaguchi Osachi, działający w latach kryzysu, musiał dokonać ostrych cięć budŜetowych. Z armii zwolniono wielu oficerów. Wzmogło to napięcie wśród wojskowych. Były one pod wpływem tajnych organizacji nacjonalistycznych, głoszących program ekspansji terytorialnej, wierzących w misję Japonii na rzecz opanowania całej wschodniej Azji i usunięcia stamtąd pozycji amerykańskich i europejskich. Popularne były tezy o przeludnieniu Japonii i konieczności ekspansji na kontynencie. Utrzymanie MandŜurii w strefie dominacji wydawało się kołom gospodarczym bardzo waŜne z punktu widzenia ekonomicznego. Dysponowała ona wielkimi zasobami bogactw naturalnych i rynkiem na produkty przemysłu japońskiego. Armia Kuantuńska stawał się coraz bardziej samodzielna. Ambitni dowódcy przez politykę faktów dokonanych starali się zmusić rząd do jednoznacznych działań. Na incydenty i prowokacje wywoływane na terenie MandŜurii przez Japończyków Chińczycy odpowiadali bojkotem towarów japońskich, który przynosił Japonii duŜe straty. To zmniejszało skłonność do umiaru takŜe koła rządowe. Od wiosny 1931 incydenty się mnoŜyły. Rozpoczynając 18 IX 1931 agresję w MandŜurii , dowódcy Armii Kuantuńskiej wykorzystali drobny incydent, niewielki wybuch na linii Kolei PołudniowomandŜurskiej. W działaniach militarnych wzięły udział przybyłe z Korei wojska japońskie. W przeciągu trzech miesięcy Japończycy opanowali, przy niezbyt energicznym oporze lokalnych wojsk chińskich, całą MandŜurię i zaczęli tworzyć tam własną administrację. Rząd tokijski deklarował, Ŝe Japonia nie ma planów aneksyjnych.

134

Opierając się na 10-procentowej grupie mieszkańców MandŜurii, reprezentującej rdzennych MandŜurów i inne grupy narodowościowe, władze okupacyjne, nie zwaŜając na fakt, Ŝe przewaŜającą większość mieszkańców stanowiła ludność chińska, utworzyły nowe państwo – MandŜukuo, proklamacja (18 II 1932). Prezydentem został zdetronizowany w dzieciństwie cesarz chiński Pu-Yi. W III 1934 przybrał tytuł cesarski pod imieniem Kang-Teh. Stolica państwa zostało Czangczun (Hsinking). Obszar okupowany liczył 40 mln ludności. Krajem rządzili wyłącznie Japończycy. Rozpoczęła się intensywna eksploatacja bogactw naturalnych kraju. Chiny nie uznały tego faktu i zwróciły się do LN ze skargą przeciwko agresji japońskiej (19 IX 1931). Rząd tokijski twierdził, Ŝe agresji nie było, Ŝe chodziło o zabezpieczenie interesów gospodarczych Japonii na terenie MandŜurii i Ŝycia przebywających tam Japończyków. Proklamacje przedstawiono jako akt samostanowienia ze strony tamtejszej ludności. Rada LN 30 IX uchwaliła łagodna rezolucję. Zwracała się do obydwu stron z apelem przywrócenia normalnych stosunków między państwami.

Japończycy próbowali zdobyć przyczółki w innych rejonach Chin. W I 1932 Japończycy zaatakowali Szanghaj, po miesiącu został zdobyty. Postulatem japońskim było zaniechanie bojkotu antyjapońskiego i uznanie faktu dokonanego w MandŜurii. W Szanghaju znajdowały się waŜne koncesje gospodarcze mocarstw zachodnich i amerykańskie. Zaczęły się rozmowy dyplomatyczne. 3 V 1932 zawarto porozumienie i po złoŜeniu przez Chiny deklaracji o zaniechaniu bojkotu Japończycy wycofali się z rejonu Szanghaju.

Taktyka mocarstw zachodnich była chwiejna. W Londynie zdawano sobie sprawę, Ŝe energiczne wystąpienie przeciw Japonii mogłoby prowadzić do wojny. Siły brytyjskie na Dalekim Wschodzie były niewielkie, pomoc dominiów stała pod znakiem zapytania, ponadto nie liczyły się wówczas pod względem militarnym. W Waszyngtonie zdecydowano się jedynie na dyplomatyczne rokowania, aczkolwiek ton amerykańskich wystąpień był mocniejszy. Flota wojenna USA na Pacyfiku przedstawiała się groźniej. Ówczesny sekretarz stanu Stimson 7 I 1932 złoŜył deklarację (doktryna Stimsona). Powołał się na traktat waszyngtoński, stwierdził, Ŝe USA nie uznają Ŝadnych zdobyczy terytorialnych osiągniętych przy pomocy siły, wbrew Paktowi Kelloga. Jednocześnie polecono konsulowi amerykańskiemu w Genewie, który brał udział w obradach LN, Ŝeby w razie potrzeby oświadczył, Ŝe USA nie przyłączą się do ewentualnych sankcji antyjapońskich. USA zabiegały by WB i Francja przyłączyły się do deklaracji z 7 I. Francja nie odpowiedziała na propozycje, a WB oświadczyła, Ŝe jest przekonana o respektowaniu przez Japonię zasady „otwartych drzwi” w MandŜurii. Dla WB, której strefa wpływów rozciągała się wzdłuŜ rzeki Jangcy, skupienie się Japonii na ekspansji w MandŜurii wydawało się dość wygodne. WB zmieniła stanowisko gdy Japonia zaatakowała Szanghaj.

W XII 1931 Rada LN powołała komisje międzynarodową (WB, USA, Francja, Włochy, Niemcy). Przewodniczącym został Lytton (były wicekról Indii). 16 II 1932 Rada LN wystosowała apel do rządu japońskiego. Przypomniano w nim, Ŝe dąŜenie do naruszenia nietykalności terytorialnej, zamach na niezaleŜność polityczną jednego z członków LN nie będą mogły być uznane przez LN. Zaniepokojenie społeczności międzynarodowej takim stanem rzeczy znalazło wyraz w rezolucji Nadzwyczajnego Zgromadzenia LN z 11 III 1932. Powstała pod wpływem doktryny Stimsona. Oświadczono w niej, Ŝe nie zostanie uznana sytuacja, która osiągnięto środkami sprzecznymi z Paktem LN i paktem paryskim (Brianda-Kelloga). Postanowiono powołać komitet złoŜony z 19 członków, z zdaniem pilnowania wykonywania dotychczasowych rezolucji oraz przedłoŜenia LN raportu do 1 V 1932. Komisja Lytton zakończyła prace w IX. Jej raport (raport Lyttona ) został podpisany 4 IX i przekazany do Genewy. Potępiał on działania japońskie i wypowiedział się przeciw legalności państwa MandŜukuo. Podkreślał zarazem istnienie specjalnych interesów japońskich w MandŜurii i proponował by to terytorium pozostało pod suwerennością Chin, ale jako prowincja autonomiczna, z zapewnieniem Japonii specjalnych praw. Japonia odrzuciła tezy raportu. Zgromadzenie debatowało nad nim w XII. Uczestnicy debaty w większości stwierdzili, Ŝe Japonia naruszyła Pakt LN, ale nie Ŝądali stosowania przeciw niej sankcji. Raport wywołał oburzenie światowej opinii publicznej. WB starała się łagodzić napięcie, by nie dopuścić do całkowitej poraŜki Japonii i jej odsunięcia się od LN. 24 II 1933 uchwalono jednogłośnie, przy wecie Japonii i wstrzymaniu się od głosu Tajlandii (nieobecny delegat) rezolucje zgodną z raportem Lyttona. Odpowiedź Tokio nastąpiła po miesiącu zgłoszeniem wystąpienia z LN (27 III).

W II 1933 Japończycy zajęli prowincję śehol przyłączając ją do MandŜukuo. Zaatakowali prowincję Hopej. Nie chcąc prowokować Japonii do dalszych zdobyczy, rząd nankiński zawarł z nią 31 V 1933 układ rozejmowy w Tangku, ustanawiający strefę zdemilitaryzowaną na południe od Wielkiego Muru w prowincji Hopej.

ZSRR uznało de facto MandŜurię, prowadząc z nią od VI 1933 rokowania w sprawie sprzedaŜy Kolei Wschodniochińskiej. Do umowy doszło 23 V 1935. Linia ta znalazła się całkowicie pod nadzorem Japonii. ZSRR naruszyło w ten sposób rezolucję LN z 24 II 1933.

MandŜukuo uznało wiele krajów: − Japonia 1932 − Salwador, Dominikana, Watykan 1934 − Włochy, Hiszpania, Niemcy 1937 − Polska 1938 − Węgry, Słowacja 1939

Nowy prezydent amerykański Franklin Delano Roosevelt (od III 1933) nie uznawał istnienia MandŜukuo. Japonia zawiesiła kontakty z Genewą, ale prowadziła kontakty z mocarstwami zachodnimi i USA. Oświadczyła, Ŝe nadal uznaje waŜność układu waszyngtońskiego i zasady „otwartych drzwi”. Domagała się jednak uznania MandŜukuo. Administracja Roosevelta i nowy sekretarz stanu Cordell Hull prowadzili politykę swych poprzedników. ZSRR w swej polityce unikania zatargów z Japonią, dopóki ta nie naruszyłaby jego interesów lub Mongolskiej Republiki Ludowej, zachowywał rezerwę.

135

Japończycy inspirowali powstawanie róŜnych rządów lokalnych w Chinach. Domagano się coraz większych ustępstw gospodarczych. Japończycy umacniali swoje panowanie w MandŜurii. Forum w Genewie wykorzystywano do ciągłego przypominania społeczności międzynarodowej, Ŝe Chiny nigdy nie uznają istnienia MandŜukuo. Doszło do nieporozumień między Chinami a ZSRR na tle Mongolskiej Republiki Ludowej, którą rząd Chin uwaŜał za bezprawnie oderwaną część Chin. 12 III 1936 w Ułat Bator został podpisany układ o wzajemnej pomocy między ZSRR a Mongolią. Zaprotestowano przeciw temu w Nankinie. Wkrótce sytuacja się zmieniła i Chiny podpisały w Nankinie 21 VIII 1937 nowy pakt o nieagresji z ZSRR. Przyczyną była nowa agresja ze strony Japonii, dokonana bez wypowiedzenia wojny, a rozpoczęta 7 VII 1937. Po zajęciu Pekinu wojska japońskie posuwały się dalej wzdłuŜ wschodniego wybrzeŜa. Lotnictwo japońskie bombardowało wiele miast, atakując takŜe tereny koncesji zagranicznych i jednostki floty wojennej państw zachodnich na wodach chińskich. Całe wybrzeŜe wschodnie zostało objęte blokadą przez flotę japońską. Pewne ilości sprzętu wojskowego mogły docierać do Chin z ZSRR. 17 VII Czang Kaj-szek ogłosił odezwę wzywającą do powszechnej walki z agresorem. 15 VII doszło do spotkania Czang Kaj-szeka z Czou En-lajem, a 22 VIII szef Kuomintangu wyraził zgodę na przekształcenie chińskiej komunistycznej Armii Czerwonej w Ósmą Armię. 2 XI padł Szanghaj, w XII wojska japońskie wkroczyły do Nankinu, skąd rząd musiał się ewakuować do Wuhanu, a w X 1938 do Czungkingu. Nowa agresja spotkała się z powszechnym potępieniem. Rządy mocarstw nie chciały dalszego wzmocnienia imperializmu japońskiego, ale nadal nie były skłonne zając energicznego stanowiska. Uwagę mocarstw absorbowała wojna domowa w Hiszpanii. W pierwszej fazie konfliktu USA nie zajęły Ŝadnego stanowiska. Była to wojna oficjalnie niewypowiedziana, prezydent Roosevelt uznał, Ŝe w tym przypadku nie musi stosować się do aktu o neutralności. Wyraził zgodę na dostawy broni i surowców do Chin. Jednak na początku X zaczął jednoznacznie oskarŜać Japonię o agresję. Dokonał tego w głośnej mowie „Quarantine Speech”. Przedstawiciele Chin złoŜyli skargę do LN 12 IX 1937. Konfliktem zajęła się Komisja Doradcza ds. Dalekiego Wschodu (powołana w 1933). Zaczęła ona pracę od wydania deklaracji potępiającej bombardowania Nankinu, Kantonu, Hanou. Stwierdzono takŜe, Ŝe Japonii nie moŜna zarzucać złamania Paktu LN, gdyŜ nie naleŜy do LN, ale na pewno postępuje wbrew Paktowi Brianda-Kelloga i układowi waszyngtońskiemu. Zgromadzenie zaaprobowało w X oceny Komisji. Zalecono członkom Ligii udzielanie pomocy indywidualnej Chinom. Mimo sympatii do Chin nie było widać prawdziwej skłonności do podejmowania konkretnych antyjapońskich decyzji. Nie chciano zaostrzać stosunków z Japonią. LN zainicjowała konferencję dziewięciu sygnatariuszy traktatów waszyngtońskich. UmoŜliwiło to USA formalny udział w rozwiązywaniu konfliktu dalekowschodniego. Spotkanie odbyło się w Brukseli (3-24 XI 1937). Uczestniczyło 8 sygnatariuszy traktatu waszyngtońskiego (Japonia odmówiła) i państwa, które do niego przystąpiły po 1922: Boliwia, Dania, Meksyk, Norwegia, Szwecja. Uczestniczyły takŜe dominia brytyjskie: Australia, Kanada, Nowa Zelandia, Związek Południowej Afryki i Indie. Delegacje przysłał takŜe ZSRR, Niemcy odmówiły. Interesy Japonii reprezentowali Włosi. Uchwalono jedynie deklarację potępiającą agresje japońską w Chinach, ale sankcji nie podjęto. Japonia prowadziła nadal ofensywę. W XII 1937 doszło do napięć między USA a Japonią w wyniku zbombardowania przez Japończyków okrętów amerykańskich i brytyjskich na rzece Jangcy. Podjęta w VII 1938 nowa ofensywa japońska zadał wielkie straty ludności cywilnej. USA były coraz bardziej krytyczne. W VIII USA nałoŜyły moralne embargo na dostawy sprzętu wojskowego do Japonii. Na jesieni 1938 USA i WB udzieliły rządowi chińskiemu kredytów. Rząd tokijski postanowił rozbić jedność Chin w łonie Kuomintangu. Rozpoczęto działania w celu wytworzenia tam grupy przeciwnej dotychczasowemu kierownictwu i zwerbowanych polityków namówiono do utworzenia rządu (Narodowy Rząd Chiński) w Nankinie. Zadeklarował on współpracę z Japonią, podkreślając swoje antykomunistyczne oblicze. Rząd ten nie zyskał jednak Ŝadnego poparcia w społeczeństwie chińskim. Rząd tokijski uznał, Ŝe ma juŜ oparcie w Chinach i 3 XI 1938 ogłosił zamiar wprowadzenia „nowego ładu” we wschodniej Azji, opierającego się na Japonii, MandŜukuo i Chinach. Na wniosek gabinetu Kanoe, parlament japoński przyjął ustawę o powszechnej mobilizacji narodu. UmoŜliwiło to militaryzację gospodarki i przeznaczenie większości budŜetu na cele wojenne. Zaczęto tworzyć nowe spółki i przedsiębiorstwa, które miały kierować eksploatacją bogactw naturalnych na kontynencie i wypierać z Chin obcy kapitał. Hasło „Azja dla Azjatów”. Na początku 1939 Japonia zajęła w rejonie południowym Chin kilka wysp Francji i WB. WOJNA DOMOWA W HISZPANII *Sytuacja wewnętrzna w Hiszpanii była bardzo niestabilna (skutek niezadowolenia z przeprowadzanych w kraju reform) a szczególnie burzliwym okresem były lata 1917-1923 kiedy to kraj opanowały rozruchy na wsiach i strajki robotnicze. *okres rozruchów zakończył zamach stanu, przeprowadzony 13 września 1923 r. Przez Miguela Primo de Riverę. Sześcioletnia dyktatura Primo de Rivery (do 28.01.1930 r.) nie zdołała jednak rozwiązać problemów w kraju, co umacniało pozycję opozycji. Dzieki temu właśnie republikanie i socjaliści zwycięŜyli w wyborach z 12 kwietnia 1931 r. Dwa dni później król Alfons XIII opuścił kraj i Hiszpania stała się republiką. Kolejne lata pogłebiały rozbicie polityczne kraju ze znacznym umocnieniem pozycji ugrupowań lewicowych zgrupowanych w sojuszu zwanym Frontem Ludowym, który teŜ wygrał wybory w lutym 1936 r. I przejął władzę w państwie.==> Przeciwko rządowi oskarŜanemu o dąŜenia lewicowo-komunistyczne, zbuntowały się 18 lipca 1936 r. Oddziały pod dowództwem gen. Francisco Franco Bahamonde. Tak właśnie rozpoczeła się hiszpańska wojna domowa. STOSUNEK MOCARSTW DO WOJNY DOMOWEJ W HISZPANII: *od początku gen Franco mógł liczyc na poparcie Niemiec i Włoch: 31. Mussolini bowiem chcial przez to umocnic swe wpływy w basenie M. Śródziemnego. 32. III Rzesza zaś miała w ten sposób przetestowac swoje siły oraz bronić swych interesów w Hiszpanii.

136

==> Niemcy i Wlochy w prawicowej Hiszpanii widzialy przyszłego sprzymierzeńca przeciw Francji i Wielkiej Brytanii. Ponadto Niemcy i Wlochy traktujące wojne domową w Hiszpanii jako wstępna batalie między faszyzmem a komunizmem, uznaly oficjalnie 18 listopada 1936 r. Przedstawicielstwo gen Franco za legalny rząd Hiszpanii.

<ponadto Wlochy podpisały z tym rządem 28 listopada 1936 r. Protokół „o wspólnej walce z komunizmem”> − ZSRR oficjalnie neutralny dostarczał rządowi republikańskiemu broni i sprzetu wojskowego . − Międzynarodówka Komunistyczna organizowała akcje propagandowe i wyjazdy ochotników na front hiszpański. − Portugalia mająca juz od wielu lat rząd bliski faszyzmowi, wspomagała hiszpańskich rebeliantów. − Francja- od 4 czerwca 1936 r. Sprawował władzę lewicowy rząd z Leonem Blumem na czele, na który wpływ

starali się wywrzeć komunisci. Pomimo ich nacisku, Francja odmówiła pomocy rzadowi republikańskiemu w Hiszpanii.Francja bowiem nie chciala podejmowac Ŝadnych akcji, które mogłyby sie nie spodobać w Londynie, a takŜe w Rzymie, gdyŜ dyplomacja francuska marzyla o powrocie do Frontu Stresy (współpracy antyniemieckiej francusko-brytyjsko-włoskiej), co w zasadzie i tak nie mialo szans na realizację z racji ziany polityki Wloch coraz bardziej ukierunkowaną na współpracę z Niemcami. W ostatecznym rozrachunku Francja popelnila ogromny błąd nie pomagając republikańskiemu rządowi w Hiszpanii, gdyŜ ułatwilo to objęcie tam władzy gen. Franco- partnera Mussoliniego i Hitlera.

− Wielka Brytania- stanowisko neutralne. ==> stąd teŜ neutralna Francja i Wielka Brytania zainicjowały porozumienie o nieinterwencji w sprawie Hiszpanii, co zaowocowało utworzeniem 9 września 1936 r. W Londynie międzynarodowego Komitetu Nieinterwencji (26 państw). <głównym błędem Komitetu Nieinterwencji bylo to, iŜ traktował on rebeliantów na równi z legalnym rządem hiszpańskim. Uznał on bowiem, Ŝe w Hiszpanii znajdują sie dwie równorzędne strony wojujące i wobec obu trzeba zachowac neutralność, co działało tylko na korzyść rebeliantów.>

* Francja i Wielka Brytania uwazaly iŜ wnoszenie sprawy hiszpanskiej do Ligii Narodów jest zbędne gdyz problem ten moŜna rozwiązać na forum Komitetu Nieinterwencji. Rząd Hiszpanii pod wpływem rozmaitych aktów agresji ze strony Włoch i Niemiec, zaŜądał jednak zwołania Rady Ligi Narodów, co nastąpiło 12 grudnia 1936 r. Liga Narodów po raz kolejny jednak pokazała swą słabość w podjęciu konkretnych działań, gdyz jedynym jej efektem był apel do Komitetu Nieinterwencji o starania dot. Wycofania sie wszystkich sił zagranicznych z terenu Hiszpanii. Sytuacja w basenie M. Śródziemnego ==> aktywność floty włoskiej w zach cz. M.Śródziemnego i moŜliwość opanowania przez Włochy Belearów oraz Wysp Kanaryjskich zagraŜały brytyjskiemu panowaniu w Gibraltarze- strona brytyjska dąŜyła więc do rozmów z Włochami, które zaowocowały podpisaniem 2 stycznia 1937 r. W Rzymie układu, w którym obie strony wyrzekły sie chęci zmiany status quo w rejonie M. Śródziemnego * Sytuacja na M. Śródziemnym byla jednak nadal napieta z racji ataków na statki francuskie i brytyjskie ale ostatecznie problem ten zostal rozwiazany dzieki miedzynarodowej konferencji w Nyon obok Genewy, gdzie wlaśnie 14 wrzesnia 1937 roku podpisano Układ o walce z „piractwem”<czyli atakami na statki handlowe dąŜące do portów hiszpańskich>, który kontrole Ŝeglugi w zach częsci oraz na pełnym Morzu mial powierzac flocie francuskiej i brytyjskiej, w części wschodniej zaś wody terytorialne mialy kontrolowac właściwe państwa. *Po objęciu kierownictwa rzadu brytyjskiego przez Arthura Neville'a Chamberlaina w maju 1937 r. Komitet Nieinterwencji całkowicie stracił znaczenie, gdyz nowy premier zajął dość jednoznaczne stanowisko, popierając wyraźnie działania włoskie. Przychylność Chamberlaina do Mussoliniego przyniosła serie ukladów włosko- brytyjskich podpisanych 16 kwietnia 1938 r. ==> wojska gen. Franco zajęły Madryt 28 marca 1939 r. Ale juz 27 lutego Wielka Brytania i Francja uznały rząd Franco za legalny. WOJNA O GRAN CHACO Gran Chaco to obszar o powierzchni ok 200tys km2, lezący miedzy Boliwią i Paragwajem. Granica między obu państwami nie była dokladnie wytyczona- dlatego teŜ oba państwa przejawiały swą działalność w Gran Chaco choć tylko na niewielkich jego obszarach z racji ich trudnej dostepności. Kiedy jednak na poczatku lat 30. XX wieku zaczeto pisac o prawdopodobieństwie istnienia w tym regionie złóŜ ropy naftowej , zarówno Boliwia jak i Paragwaj wznowiły spór dot. PrzynaleŜności tego obszaru. Nastroje wojenne były podsycane, gdyŜ władze obu krajów liczyły na to, iŜ sukcesy w sprawie Gran Chaco złagodzą trudności wewnętrzne, spowodowane powszechnym wśród państw latynoamerykańskich, kryzysem ekonomicznym. *Plany wojenne obu krajów byly nieco pochopne, gdyŜ zamierzano stosować taktykę niemiecką i francuską z lat I wojny światowej, nie bacząc na zupełnie odmienne warunki. *Wojna między Boliwią i Paragwajem wybuchla w końcu lipca 1932 r. I praktycznie natychmiastowo zarysowała się przewaga wojsk Paragwaju, co było efektem ogromnych inwestycji (od połowy lat 20.) jakie poczyniono w tym kraju w kwestii militarnej. Na początku 1934 r. Wojska boliwijskie przeszly do kontrataku odnosząc pewne sukcesy, ale od połowy roku zaczeły znów ponosić klęski.

137

*Zabiegi mediacyjne podjał w ostatnich miesiącach sprawowania urzędu prezydent USA Hoover. TakŜe Unia Panamerykańska powołała Komisje Neutralną pod przewodnictwem urzędnika Departamentu Stanu Francisa White'a. Komisja White'a ogłosiła 3 sierpnia 1932 r. Deklarację wzywającą Boliwię i Paragwaj do zaprzestania walki, uprzedzając, iŜ Ŝadne rozsztrzygnięcia terytorialne uzyskane silą nie będą mogły być uznane. Wysilki Komisji Neutralnej jednak nie przyniosły rezultatów. *Dopiero po paru miesiacach walk, 10 maja 1933 r. Paragwaj oficjalnie wypowiedział wojnę Boliwii. Wowczas Boliwia zwróciła sie na podstawie art 16. Paktu. Na podstwie decyzji Rady Ligi, postanowiono wyslac na miejsce walk Komisje Ligi Narodów pod przewodnictwem Hiszpana Alvareza del Vayo. Komisja przebywała w Paragwaju i Boliwii od początku listopada 1933 r. Do końca lutego 1934 r. , opracowując plan porozumienia pokojowego, który jednak nie został przyjęty. Jedynym faktycznym skutkiem dzialania Komisji bylo to, iz na podstwie jej raportu Rada Ligi uchwaliła 19 maja 1934 r. Zakaz eksportu broni dla stron walczących. *W połowie 1935 roku oba panstwa wyczerpane wojną zawarły (pod wpływem Argentyny, Meksyku, Chile, Peru, Brazylii i USA dąŜących do osiągnięcia pokoju na tym obszarze) 10 czerwca rozejm. *Konferencja pokojowa odbywała się w Buenos Aires od lipca 1935 r. Dyskusje i negocjacje trwały jednak jeszcze długo i ostatecznie 21 lipca 1938 r. Doszlo do podpisania ukladu o pokoju, przyjaźni i granicach. Boliwia wskutek niepowodzeń militarnych straciła ¾ spornego terytorium Gran Chaco, a ponadto oba państwa zostały powaznie osłabione w wyniku długich i wyczerpujących starć wojennych. KONFLIKT O LETYCJ Ę − Spór między Peru i Kolumbią o Letycje toczyl sie wiele lat choć w tym przypadku do kompromisu doprowadziła

wyjątkowo Liga Narodów. I tak na mocy porozumienia zawartego 24 marca 1922 r. podpisano w Limie traktat, w którym Peru uznawało prawo Kolumbii do tego obszaru. Był to specyficzny obszar- trudnodostępny i słabo zaludniony- dla Kolumbii jednak mial znaczenie strategiczne jako jedyne dojście do Amazonki.

*31 sierpnia 1932 r -grupa Peruwiańczyków wtargnęła do Letycji i wypedziwszy urzędników kolumbijskich zawiesiła flagę peruwiańską. Początkowo rzad Peruwiański potępił tę akcję więc wydawało się, ze był to tylko incydent, który szybko zostanie zaŜegnany. Peruwianczycy jednak nadal trzymali Letycje , a wkrótce nastapiła teŜ zmiana stanowiska rządu <pod wpływem euforii społeczeństwa>, który oświadczył, Ŝe traktat z 1922 r. Zawarty zostal przez dyktatora i dlatego powinien być zbadany.

==> Propozycja peruwiańska- na razie uznac status quo (tzn okupację Letycji przez Peru).Kolumbia ta propozycje odrzuciła

− próby mediacji brazylijskiej- Brazylia chciała aby do czasu ostatecznych rozstrzygnięc peruwiańską okupacje Letycji

zastąpic brazylijską , na co godzila się zresztą Kolumbia. Propozycje odrzuciło jednak Peru, w odpowiedzi zwiekszając liczebnosć stacjonujacych w Letycji wojsk.i wnoszac umocnienia w punktach spornego rejonu, zwanego „trapezem Letycji”

− Konflikt zaostrzył się, kiedy samoloty peruwiańskie zbombardowaly flotylle kolumbijską -wzmoglo to goraczkę wojenna

obu krajów

− w lutym 1933 r. Kolumbia zwróciła się do Ligi Narodów o rozwiązanie konfliktu. Rada Ligi potępiła postępowanie Peru, które jednak odrzucilo jej stanowisko i powiadomiło iz międzynarodowej komisji nie wpuści na sporne terytorium.

− Impas został przelamany wraz z zamachem 30 kwietnia 1933 r., w którym zamordowany został prezydent Peru Luis M. Sanchez Cerro.

− Następca na stanowisku prezydenta Peru- Oscar R. Benavides byl skłonny do ustępstw i 25 maja podpisał porozumienie z Kolumbią. Oba państwa zgodzily się na roczny zarząd Letycją przez Komisje Ligi Narodów i zawieszenie sporu. Komisja administrowała Letycja od czerwca 1933 r. Do końca maja 1934 r. ==>w tym czasie toczyły się negocjacje między Peru i Kolumbią, które doprowadziły do podpisania w Rio de Janeiro 21maja 1934 r. Układu kolumbijsko-peruwiańskiego, który przywracal Letycje Kolumbii.

62.Problem rozbrojenia i bezpieczeństwa państw w okresie międzywojennym. Klauzule rozbrojeniowe traktatów z Państwami Centralnymi i ich egzekucja. Konferencja genewska: projekty narodowe poszczególnych państw.

Problem rozbrojenia i bezpieczeństwa

138

1. Problem rozbrojenia powszechnego Niezgodność w podejściu do zagadnienia:

- Czy zapewnić sobie bezpieczeństwo, a potem przystąpić do rozbrojenia? (bezpieczeństwo → rozbrojenie) FR - Czy wpierw się rozbroić, co automatycznie usunie zagroŜenie wojną? (rozbrojenie → bezpieczeństwo) WB, USA

Rozbrojenie a gospodarka Państwa mniejsze (czyli teŜ słabsze gospodarczo)

- rozbrojenie → oszczędności � niby powinny chcieć się rozbroić, mimo to się bały - posiadały większych sąsiadów � nie chciały się rozbroić (choć niby powinny wierzyć, Ŝe rozbrojenie powszechne

wyeliminuje zagroŜenie) Państwa większe (mocniejsze gospodarczo)

- dobry przemysł → nacisk kół, co ciągną ze zbrojenia zyski � niechęć do rozbrojenia Rozbrojenie sił morskich – jedyny przykład zgodności stanowisk w XX-leciu międzywojennym Mocarstwa morskie = potęgi kolonialne – wydawały ogromne kwoty na utrzymanie flot wojennych (niewspółmiernie większe od kwot na wojska lądowe) � przyjęte traktaty morskie (1922 Waszyngton, 1930 Londyn) Nacisk ze strony społeczeństw

- narody domagały się bezpieczeństwa = zabezpieczenia przed nową wojną - rozbrojenie → oszczędności → odciąŜenie społeczeństwa (podatki) � nacisk na rządy

Kwestia „rozbrojenia”

- czy dobrowolne, czy narzucone - czy wszystkie rodzaje broni i gatunki sił zbrojnych, czy tylko pewne rodzaje i gatunki sił - organizacje paramilitarne – nie objęte ograniczeniami, a mogły przecieŜ stanowić uzupełnienie regularnych sił

zbrojnych - rozbrojenie całkowite i powszechne � koncepcja nierealna, idealistyczna (propozycje ZSRR)

2. Traktaty z państwami centralnymi – w cz. V kaŜdego z nich klauzule narzucające rozbrojenie •••• wstęp: „aby umoŜliwi ć przygotowanie ogólnego ograniczenia zbrojeń wszystkich narodów..” � stwierdzenie bez

pokrycia, p. zwycięskie nie miały zamiaru na razie się rozbrajać •••• demobilizacja sił zbrojnych + górne granice ich liczebności po demobilizacji •••• wyłącznie zaciąg ochotniczy – zakaz powszechnego obowiązku wojskowego •••• siły lądowe: zakaz posiadania broni cięŜkiej •••• siły morskie: zakaz posiadania posiadania jednostek ponda określoną ilość, określony tonaŜ; zakaz posiadania jednostek

podwodnych w ogóle •••• siły lotnicze: zakaz posiadania lotnictwa w ogóle •••• fortyfikacje w całości lub częściowo zburzone •••• zakaz fabrykacji i dowozu broni z zagranicy •••• zakaz wysyłania / przyjmowania misji wojskowych (odpada funkcja attaches wojskowych) •••• nadzór: międzysojusznicze komisje kotrolne – nakaz dostarczania im informacji •••• � postanowienia surowe, o charakterze represyjnym •••• zastosowanie się państw: NIEM i WĘG obchodziły ograniczenia, BUŁ w zasadzie w porządku, AUS bez zarzutu 3. Liga Narodów a rozbrojenie i bezpieczeństwo a) Pakt LN •••• zapowiedź redukcji zbrojeń jeszcze przed końcem I wojny w 14-punktowym orędziu Wilsona – punkt 4: „zbrojenia

kaŜdego narodu zostaną zredukowane do minimum, które da się pogodzić z bezpieczeństwem wewnętrznym” •••• Art. 8: o rozbrojeniu

- propozycja Wilsona: niech zwycięzcy (wpierw Bałkany i EŚ) teŜ radykalnie ograniczą siły zbrojne � sprzeciw partnerów

- „utrzymanie pokoju wymaga zmniejszenia zbrojeń narodowych do minimum dającego się pogodzić z bezpieczeństwem narodowym oraz z wykonywaniem zobowiązań międzynarodowych przez wspólną akcję”

- plany rozbrojenia ma opracować Rada LN, a po ich przyjęciu będą rozwaŜane (moŜliwość rewizji) przynajmniej co 10 lat

•••• Art. 9: powołanie stałej Komisji LN - miała przedkładać Radzie swoje opinie co do realizacji planów rozbrojenia - skład: oficerowie delegowani przez mocarstwa zasiadające w Radzie

•••• Art. 10, 11: o poszanowaniu integralności teryt. i niezaleŜności polit. kaŜdego członka, wszelka napaść/groźba wojny będzie interesować całą LN – podejmie ona wszelkie środki by zabezpieczyć pokój a na Ŝądanie któregokolwiek członka zwoła się Radę

•••• Art. 12 – 15: o pokojowym rozstrzyganiu sporów (rozstrzygnie: Rada, postępowanie rozjemcze, międzynarodowy sąd → zapowiedź STSM w Hadze, ZO LN)

139

•••• Art. 16, 17: formalne uprawnienia do stosowania sankcji (polit., ekon.) przeciw agresorom, łącznie z uŜyciem siły b) Tymczasowa Komisja Mieszana ds. Rozbrojenia - powołana uchwałą I ZO LN (15.11-18.12.1920) - zbierała się wielokrotnie podczas nast. 4 lat - właściwie brak konkretnych rezultatów - posunęła nieco prace dzięki zabiegom lorda Roberta Cecila - (Batowski str. 99) Projekt traktatu gwarancji wzajemnej: państwo, które zredukowało zbrojenia, a zostało zaatakowane,

natychmiast otrzyma pomoc. Za: FR, POL, CZ. Projekt upadł. - (Batowski str. 160) Projekt traktatu gwarancji wzajemnej: bezpieczeństwo → ograniczenie zbrojeń. W zasadzie

zaakceptowany na III sesji ZO LN w 1922 c) Protokół genewski - „w sprawie pokojowego rozstrzygania sporów międzynarodowych”: •••• przyjęty przez V Zgromadzenie LN 2.10.1924 •••• 21 art. •••• bezwarunkowe wykluczenie wojny („wojna napastnicza stanowi naruszenie solidarności członków społeczności

międzynarodowej i przestępstwo międzynarodowe”) •••• pojęcie agresora dokładnie określone („kaŜde państwo, które ucieka się do wojny, naruszając zobowiązania zawarte w

Pakcie LN lub niniejszym protokole, uwaŜane będzie za agresora”) •••• obowiązkowe rozjemstwo w sporach - rozbudowanie procedur arbitraŜowych, a jurysdykcję STSM uznano za

obowiązującą (art. 3) •••• zalecono tworzenie stref zdemilitaryzowanych •••• zobowiązano państwa-sygnatariuszy do wzięcia udziału w międzynarodowej konferencji rozbrojeniowej planowanej na

15.06.1925 w Genewie •••• do czasu zwołania konferencji Rada LN miała przygotować „ogólny program redukcji i ograniczenia zbrojeń” •••• Szczególna rola: Benes (CZ), Politis (GR) •••• FR, POL – podpisały od razu; WB, WŁ, JAP – czekają na decyzję rządów •••• WB odrzuciła protokół (rząd MacDonalda upadł, rząd Baldwina odmówił podpisu) <a na 33. Sesji Rady LN bryt. MSZ

Austen Chamberlain przedstawił argumenty w sprawie sprzeciwu członków Commonwealthu wobec protokołu, oraz głęboką niechęć Foreign Office do obowiązkowego arbitraŜu> � nie wszedł w Ŝycie

•••• Trwałe następstwo protokołu: powstanie Komisji Przygotowawczej (w celu przygotowania projektu konwencji rozbrojeniowej na konferencję rozbrojeniową w Genewie)

4. Inicjatywy ZSRR a) Przemówienie komisarza spraw zagranicznych Cziczerina na konferencji w Genui - propozycja rozwaŜenia nie tylko spraw ekon., ale i powszechnej redukcji zbrojeń (→ oszczędność → poprawa sytuacji

gosp. wszystkich krajów) - protest fr. ministra sprawiedliwości Barthou → konferencja moŜe omawiać tylko sprawy ustalone w Cannes (gdzie

podjęto decyzję o jej organizacji) b) Regionalny traktat rozbrojeniowy •••• 06.1922 – Rosja Radz. proponuje Polsce i p. bałtyckim rozmowy rozbrojeniowe •••• Wpierw rozpatrzyli propozycję eksperci wojskowi 1-3.08.1922 w Tallinie •••• 8-9.10.1922 konferencja w Warszawie MSZ POL, Ł, E i FIN → akceptacja propozycji, ALE: wpierw pakt o nieagresji,

potem regionalne porozumienie o redukcji zbrojeń •••• 2-11.1922 konferencja rozbrojeniowa w Moskwie:

- POL, Rosja Radziecka, L, Ł, E, FIN - Stanowisko Pol (J. Radziwiłł) poparte przez Ł, E i FIN: wpierw pakt o nieagresji - Pakt o nieagresji udało się ustalić, pakt o rozbrojeniu nie → za duŜe rozbieŜności poglądów - Rosja Radziecka nie chciała podpisać wynegocjowanego układu o nieagresji i arbitraŜu, a kwestii rozbrojenia

pozostawić na później � konferencja zakończyła się niczym c) ZSRR w Komisji Przygotowawczej •••• zaproszony przez Radę LN w 12.1925, z powodu jakiegoś incydentu delegacja ZSRR brała udział w obradach Komisji

dopiero od 11.1927 •••• Projekt ZSRR

- niezwłoczne, całkowite, powszechne rozbrojenie na ziemi, na morzu i w powietrzu - likwidacja sztabów generalnych, zniesienie fortyfikacji, zamknięcie kredytów na cele wojskowe itd. - termin: 4 lata (juŜ w 1 roku rozpuszczenie poł. sił zbrojnych) - uznany za zbyt ogólny i b. propagandowy � nie został przyjęty

d) Pakt Brianda-Kelloga: ZSRR przystąpił, ale wyraził ubolewanie z powodu braku zobowiązań w zakresie rozbrojenia

140

e) Protokół Litwinowa = Protokół moskiewski = traktat przeciwwojenny

• 28.12.1928 ZSRR proponuje POL protokół o natychmiastowym wprowadzeniu w Ŝycie paktu paryskiego.

• 10.01.1929 POL zaproponowała rozszerzenie na innych sąsiadów

• 9.02.1929 podpisanie - E, Ł, POL, RUM, ZSRR - Zapisy paktu paryskiego będą dla nich waŜne niezaleŜnie od wejścia w Ŝycie traktatu paryskiego - L nie zgodziła się ze względu na udział POL, przystąpiła później z Persją i Turcją

f) Udział w Światowej Konferencji Rozbrojeniowej w Genewie – ustalenie def. agresora •••• inicjatywa komisarza ludowego ds. zagranicznych Maksima Litwinowa w kwestii ustalenia definicji agresora →

konferencja przyjęła projekt •••• specjalna komisja pod przewodnictwem Greka Nicolaosa Politisa: raport 24.05, ale konwencji nie podpisano •••• ZSRR chciał jednak w tej sprawie konwencji regionalnych – podpisał trzy: 3,4,5.07.1933 <tzn.: Dobrzycki pisze o trzech

konwencjach, Batowski pisze jakby o jednym układzie, jak gdyby rozszerzanym kaŜdego następnego dnia o następne państwa str. 191)> Konwencja regionalna „w sprawie określenia napaści”

- 3.07.1933 - 8 państw sąsiadujących z ZSRR: AFG, E, Ł, PER, POL, RUM, TUR, ZSRR (+ 27.07 FIN (Dobrzycki)) - art. 2: agresor = państwo, które:

1. wypowie wojnę innemu państwu 2. zaatakuje armią regularną terytorium innego państwa bez wypowiedzenia wojny 3. zaatakuje wybrzeŜe, siły morskie lub lotnicze innego państwa 3. zastosuje blokadę morską wybrzeŜa lub portów innego państwa 4. poprze partyzantów, którzy dokonają najazdu na terytorium innego państwa

- art. 3: nic nie usprawiedliwia czynów z art. 2 (ani system polit, gosp, społ, ani brak administracji, zamieszki, strajki, rewolucje, wojny domowe)

Konwencja powszechna - 4.07.1933 - (Dobrzycki) ZSRR, CZ, RUM, JUG, TUR - (Batowski) państwa nie będące sąsiadami ZSRR, czyli CZ i JUG, potem FIN - wszystkie punkty j/w

Konwencja dwustronna - 5.07.1933 - ZSRR + Litwa - wszystkie punkty j/w

•••• Dyplomacja polska: definicja agresora wzmacnia trwałość granic i poczucie bezpieczeństwa narodowego. g) ZSRR w LN � poparcie dla pokojowych wysiłków LN i potępienie dla aktów agresji <09.1939 agresja na POL → LN nie reaguje, 12.1939 agresja na FIN → LN wyklucza ZSRR> 5. Traktat w Rapallo 16.04.1922 •••• UmoŜliwił NIEM obchodzenie niektórych klauzul rozbrojeniowych traktatu wersalskiego •••• NIEM zaczęły szkolić swoje kadry wojskowe i prowadzić prace badawczo-eksperymentalne w dziedzinie technik

wojskowych na terenie Rosji Radzieckiej. <w zamian oficerowie radzieccy szkoleni w Berlinie> - Lipieck k. WoronieŜa – Ośrodek Lotniczy, w którym do 1933 wyszkolono ponad 200 lotników i nawigatorów

niemieckich - Kazań – Szkoła Wojsk Pancernych Reichswehry (m.in.) badania nad nowym typem czołgów - Ośrodek Szichany nad Wołgą – badanie bojowych środków trujących i technik odkaŜania

•••• 11.08.1922 – tymczasowe porozumienie o współpracy Reichswehry z Armią Czerwoną •••• 24.04 1926 – nowy układ niem-radz. o wzajemnej neutralności i współpracy 6. Traktaty gwarancyjne, traktaty w ogóle, związki/unie (myślę, Ŝe to tak trochę dodatkowo do tego tematu, bo

najwaŜniejsze jest rozbrojenie, ale jeśli juŜ mowa o bezpieczeństwie, to warto wiedzieć coś o gwarancjach) � Sojusze lata 20.

traktaty gwarancyjne po I wojnie światowej 28.06.1919 w ParyŜu traktaty FR-WB i FR-USA:

- 5 identycznych art. → w przypadku niesprowokowanej agresji NIEM, FR dostanie pomoc od WB - Traktat wejdzie w Ŝycie, gdy taki sam fr-am ratyfikuje USA. - Wymiana dokumentów ratyfikacyjnych traktatu fr-bryt odbyła się w ParyŜu 20.11.1920, ale Kongres USA

nigdy nie rozpatrzył traktatu i go nie ratyfikował � straciło znaczenie FR i państwa EŚiW – system sojuszy mający zagwarantować bezpieczeństwo

FR-POL → 1921 umowa polityczna + tajna konwencja wojskowa

141

FR-CZ → 1924 Traktat przymierza i przyjaźni – wyłącznie problematyka polityczna POL-RUM → 1921 Konwencja o przymierzu odpornym + tajna konwencja wojskowa, 1922 nowa konwencja

wojskowa POL-CZ → 1921 umowa polityczna, 1925 traktat koncyliacyjny i arbitraŜowy + konwencja handlowa + umowa

likwidacyjna CZ-RUM, JUG-RUM, JUG-CZ → 1921-1922 dwustronne układy polityczne + konwencje wojskowe � wstęp do

Małej Ententy 16.10.1925 Traktat w Locarno = pakt reński Traktat wzajemnej gwarancji BEL, FR, WB, WŁ, NIEM

- gwarancja granic - art. 2 „nie uciekać się do wojny” za wyjątkiem obrony koniecznej, akcji z art. 15 u. 7 i art. 16 Paktu LN - zobowiązanie pokojowego rozstrzygania sporów - art. 4 wzajemna pomoc w razie naruszenia paktu reńskiego - art. 5 gwarancje sygnatariuszy dla paktu, który zawarto na czas nieokreślony. MoŜe być zniesiony w ciągu 1 roku,

jeśli LN zapewni stronom dostateczne gwarancje + Konwencja arbitraŜowa bel-niem + Konwencja arbitraŜowa fr-niem + Traktat rozjemczy cz-niem + Traktat rozjemczy pol-niem → pokojowe rozwiązywanie sporów, ale tylko przyszłych + Traktat wzajemnej gwarancji pol-fr → w razie napaści NIEM wzajemna pomoc w ramach procedury zgodnej z art. 16 Paktu LN � osłabienie mechanizmu juŜ istniejącego sojuszu, bo w razie napaści skomplikowana procedura zamiast natychmiastowej pomocy + Traktat wzajemnej gwarancji cz-fr � zmniejszenie obaw FR + zmniejszenie zaufania do FR ze strony jej wschodnich sojuszników � erozja fr systemu bezpieczeństwa w EŚiW

� Sojusze lata 30te. Sojusze NIEM 1934 NIEM-POL o nieagresji Zwiększona aktywność na Bałkanach (JUG, RUM, BUŁ) Sojusze ZSRR 1932 ZSRR – FR o nieagresji 1935 ZSRR – FR o wzajemnej pomocy 1935 ZSRR – CZ o wzajemnej pomocy 1932 ZSRR – POL o nieagresji Propozycja Paktu Wschodniego

- rozmowy fr MSZ Paul-Boncoura z ambasadorem ZSRR w ParyŜu Walerianem Dowgalewskim, propozycja dla ZSRR, FR, POL, CZ, państwa bałtyckie

- 02.1934 rokowania podjął nowy fr MSZ Barthou → włączyć NIEM! - Propozycja trzech układów - 1. Układ regionalny o wzajemnej pomocy w razie agresji zgodnie z procedurą LN – dla ZSRR, NIEM, POL,

CZ, państw bałtyckich - 2. Układ ZSRR-FR przyłączający ZSRR do gwarancji paktu reńskiego - 3. Układ generalny dla wszystkich o współdziałaniu na rzecz pokoju w Europie

Pakt Czterech 1933

- WB, FR, WŁ, NIEM - projekt Mussoliniego „w obronie pokoju” → w razie konieczności będą nakłaniać innych do przyjęcia tej

samej polityki pokojowej; uznają równouprawnienie Państw Centralnych w zakresie zbrojeń; będą rewidować Traktat wersalski

- te kontrowersyjne punkty usunięto/złagodzono i przyjęto pakt w lipcu 1933 → porozumienie Stron, współpraca na rzecz pokoju itp.

Sojusze TUR: 1929 traktat o neutralności, arbitraŜu i koncyliacji z BUŁ 1930 układ z GR (wyraźne polepszenie stosunków) 1933 traktat o przyjaźni z JUG 1933 pakt serdecznego porozumienia z GR (w Ankarze) 1938 Traktat neutralności i koncyliacji z GR (w Atenach)

142

16.04.1938 seria układów i deklaracji WŁ-WB

� Gwarancje bezpieczeństwa w ramach związków wielostronnych Mała Ententa – związek wielostronny od 06.1930 (konferencja w Szczyrbskim Plesie)

- 21.05.1921 w Belgradzie: akt generalny koncyliacji, arbitraŜu i postępowania sądowego - 11.05.1931 konferencja w Bukareszcie: wspólna konwencja wojskowa (w razie agresji WĘG)

Ententa Bałkańska 02.1934 (poparcie FR i WB)

- wzajemne poręczenie „bezpieczeństwa wszystkich swych granic bałkańskich” � ME i EB straciły swe znaczenie, gdy NIEM i WŁ przystąpiły do aktywnej polityki na Bałkanach Ententa Bałtycka = Pakt Bałtycki – 09.1934

- wpierw 1923 traktat o przymierzu odpornym w Tallinie EST-ŁOT - 02.1934 Traktat EST-Łot - pakt podpisany 12.09.1934 w Genewie przez L, Ł, E o stosunkach wzajemnych

7. Pakt Brianda-Kelloga = Traktat o wyrzeczeniu się wojny = paktu paryski •••• 07.09.1927 POL składa w Genewie projekt deklaracji o zakazie prowadzenia wojen agresywnych → po

rozmowach/modyfikacjach VIII Zgromadzenie LN 24.09.1927 uchwaliło jej tekst: wojna zaczepna „nie powinna nigdy słuŜyć jako środek do załatwiania sporów między państwami”, „stanowi zbrodnię międzynarodową”, „jest i pozostaje wzbroniona”

•••• 6.04.1927 Briand udziela wywiadu am. Agencji Associated Press: propozycja układu fr-am o wyrzeczeniu się wojny jako środka polityki zagranicznej � Briand wie, Ŝe w drugiej poł. lat 20. w USA rośnie zainteresowanie LN i propagowaniem pokoju → chce rozgłosu → nacisk na Kongres

•••• 20.06.1927 Briand wręcza am ambasadorowi w ParyŜu Myronowi Herrickowi oficjalny projekt paktu o wieczystej przyjaźni fr-am, z potępieniem i wyrzeczeniem się wojny jako instrumentu polityki. (intencje: związanie USA z FR + zmniejszenie moŜliwości zachowania przez USA neutralności w razie wojny europejskiej)

•••• Rząd USA zainteresowany popieraniem europejskich inicjatyw pokojowych i rozbrojeniowych, ALE pakt dwustronny nie mógł liczyć na akceptację „izolacjonistycznego” Kongresu.

•••• 12.12.1927 projekt rezolucji wniesiony do Senatu przez Williama E. Boraha (przewodniczący senackiej komisji spraw zagranicznych): zamiast kontrowersyjnego układu bilateralnego, światowy układ o wyrzeczeniu się wojny � poparcie sekretarza stanu Franka Billingsa Kellogga

•••• 28.12.1927 dwie noty am. do rządu fr: - odnowienie i rozszerzenie konwencji arbitraŜowej fr-am z 10.02.1908 - zamiast układu tylko dwustronnego, układ światowy - � rozczarowanie Brianda: liczył na formalnoprawne poparcie USA

•••• 5.01.1928 odpowiedź fr pozytywna, ale z obawami, czy układ nie będzie kolidował z innymi układami (Pakt LN, pakt reński) i czy nie będzie osłabiał LN przez tworzenie jakiegoś innego systemu globalnego.

•••• 27.02.1928 nota Kelloga do rządu FR: 21 państw (w tym 17 z LN) na VI konferencji państw am. w Hawanie juŜ potępiło wojnę jako instrument polityki narodowej, nie bojąc się kolidowania z innymi zobowiązaniami. Propozycja, by wpierw USA, FR, WB, NIEM, WŁ, JAP

•••• 13.04.1928 nota am do FR, WB, NIEM, WŁ, JAP, nawiązująca co zastrzeŜeń fr: „kaŜdy naród na świecie moŜe, ze względu na własny interes i interes całej rodziny narodów, wziąć udział w podobnym traktacie”

•••• 21.04.1928 w ParyŜu fr kontrprojekt traktatu wielostronnego, nowe kwestie - prawo do usprawiedliwionej obrony w ramach istniejących traktatów (art. 1) - nie mogą być naruszone prawa i obowiązki stron wynikających z poprzednich aktów międzynarodowych (art. 4) - � negatywna opinia amerykańska: nie ma potrzeby rozszerzać am projektu o to, co wynika z suwerennych praw

kaŜdego państwa •••• 04,05.1928 odp NIEM i WB: gotowe zawrzeć pakt wg propozycji USA (takŜe dominia bryt.) •••• 23.06.1928 nota USA

- z interpretacją kwestii dyskusyjnych: 1. Samoobrona, 2. Pakt LN, 3. Traktaty lokarneńskie, 4. Traktaty o neutralności, 5. Stosunki z państwem łamiącym traktat, 6. Powszechność.

- Pierwsi sygnatariusze = 6 mocarstw + wszystkie strony Locarno (BEL, Pol, Cz) + 5 dominiów bryt, + Indie => 15 państw

•••• 27.08.1928 w ParyŜu uroczyste podpisanie paktu Brianda-Kelloga (preambuła + 3 art.) Preambuła – państwo uciekające się do wojny „będzie musiało być pozbawione korzyści traktatu niniejszego” (tzw.

„sankcje negatywne”) art. 1 wyrzeczenie się wojny w celu załatwiania sporów międzynarodowych i jako narzędzia polityki narodowej we

wzajemnych stosunkach art. 2 Pokojowe rozstrzyganie sporów (iluzja bezpieczeństwa) art. 3 Tryb ratyfikacji

•••• do końca sierpnia jeszcze 14 państw ( w tym ZSRR).

143

•••• do 1939 pakt paryski podpisały 63 państwa = najbardziej rozpowszechnione porozumienie polityczne w okresie międzywojennym.

•••• Słabość – brak sankcji przeciwko państwu uciekającemu się do wojny •••• PrestiŜ i trwałość LN – związanie USA z LN

Klauzule rozbrojeniowe traktatów z Państwami Centralnymi i ich egzekucja =>NIEMCY (Wersal 28.06.1919): 1. Klauzula rozbrojeniowa: Część V traktatu wersalskiego (art. 159-213) : „postanowienia dot. wojska, marynarki i lotnictwa”

o najpóźniej od 31.03.1920 armia NIEM mogła liczyć nie więcej niŜ 100 tys. (łącznie z oficerami – tych nie więcej niŜ 4 tys.)

o armia miała słuŜyć jedynie do utrzymania porządku wewnętrznego i pilnowania granic o powszechna, obowiązkowa słuŜba wojskowa w Niemczech została zniesiona (art. 173) o przysposobienie wojskowe zabronione (art. 177) o Sztab Generalny i „podobne organizacje” rozwiązano, nie mogą odnowić się w Ŝadnej innej formie (art. 160) o twierdze i fortyfikacje lądowe w Niemczech (na terenach zajętych przez wojska sprzymierzonych i na pozostałym

obszarze): rozbrojone i zburzone o zburzenie urządzeń wojskowych na wyspie Helgoland (art. 115) o tablice z dopuszczalnym maksimum broni palnej, artylerii, amunicji, mat. wojennych o wyznaczenie liczby i rodzaju okrętów wojennych: ich załoga + personel obrony wybrzeŜa i administracja = nie więcej

niŜ 15 tys. osób (art. 181-183) o pozbawienie całkowicie lotnictwa wojskowego i morskiego (art. 198-202) o kontrola Międzysojuszniczych Komisji: Wojskowej (art. 208), Morskiej (art. 209) i Lotniczej (art. 210) → kosztami

utrzymania obciąŜono Niemcy 1.a) Klauzule ? o demilitaryzacji ? (nie wiem czy to podchodzi pod rozbrojenie, ale zdało mi się Ŝe tak...) Część III „Przepisy polityczne europejskie” → art. 42-43: demilitaryzacja Nadrenii (lewy brzeg Renu + 50 km na wschód) Część XIV ( tu w Dobrzyckim błąd – pisze ze XVI) „Gwarancje wykonania” → art. 428-432: okupacja trzech stref przez 15 lat – Kolonia (woj. WB), Koblencja (woj. BEL i FR), Moguncja (woj. FR), okupacja moŜe być wydłuŜona lub skrócona w zaleŜności od zachowania Niemiec.

2. Lata 1920-1924 Podejście WB: równowaga europejska → wzmocnienie Niemiec + nie za silna FR Podejście FR: silne obawy przed nierozbrojonymi NIEM, ostry kurs wobec NIEM – Clemenceau i Poincare Nadzór postanowień rozbrojeniowych: Mi ędzysojusznicze Komisje (Wojskowa, Morska, Lotnicza)

• Realizacja rozbrojenia powolna • NIEM robiły wszystko by utrudniać prace i ograniczyć rozbrojenie → raporty i memoriały do władz alianckich o

zagroŜeniu rewolucją, której nie mogłyby powstrzymać ich okrojone siły zbrojne (potrzeba zwiększenia armii i pozostawienia jednak części lotnictwa) � te prośby odrzucane

• NIEM potrafiły utrzymać tę część przemysłu, która szybko mogła być przestawiona na produkcję zbrojeniową • NIEM potrafiły umiejętnie chować kadry wojskowe (umieszczanie w strukturach administracyjnych armii lub

urzędów cywilnych) • Reichswehra miała być do 10.07.1920 zmniejszona do wskazanej liczby 100 tys. osób. Tego dnia armia NIEM była

kilkakrotnie liczniejsza → wyznaczono nowy termin: 1.01.1921 • Brytyjscy członkowie Komisji nie przywiązywali jednak większej wagi do redukcji armii lądowej, byli

zainteresowani pozbawieniem Niemców lotnictwa i marynarki • → Brak współpracy WB i FR � Niemcy skutecznie mogą sabotować postanowienia rozbrojeniowe traktatu

wersalskiego

Nadzór postanowień demilitaryzacyjnych: okupacja zagłębia Ruhry przez FR i BEL - 1920 zamieszki, NIEM wkraczają do strefy zdemilitaryzowanej bez zezwolenia aliantów - 6.04 wojska FR i BEL podjęły okupację miast: Frankfurtu, Darmstadtu, Hamburga i Hanau � krytyka WB - Konferencja Rady NajwyŜszej w San Remo (19-26.04.1920): uzgodniono wycofanie wojsk niem ze strefy

zdemilitaryzowanej oraz zakończenie okupacji miast.

144

3. Rok 1925 Podejście WB: Lloyd George i jego następcy → nie da się osiągnąć równowagi europejskiej bez zajęcia przez Niemcy naleŜnej im pozycji, co utrudnia zbyt duŜa przewaga militarna FR i jej powiązania z EŚiW Podejście FR: 04.1925-10.1929 pierwszoplanowa rola w kształtowaniu FR polityki zagranicznej: Aristide Briand – pacyfista, zwolennik zbliŜenia z WB i poprawy stosunków z NIEM � Locarno: potwierdzenie demilitaryzacji Nadrenii (NIEM podpisują dobrowolnie)

4. Lata 1925-1933 Mechanizmy kontroli NIEM stopniowo eliminowane. Okupacja Nadrenii (cz. XIV Traktatu, art. 428-431) 10.01.1925 – mija termin okupacji strefy I (wojska WB) Międzysojusznicza Komisja kontrolująca rozbrojenie NIEM ma wiele powaŜnych zarzutów, mimo to Konferencja Ambasadorów zdecydowała, Ŝe od 1.12 moŜe zacząć się ewakuacja wojsk WB Niemcy nalegają na przedterminowe zakończenie okupacji pozostałych stref 3.06.1927 memorandum polskiego MSZ z ParyŜu pt. „okupacja Nadrenii a zagadnienie bezpieczeństwa Polski): projekt paktu wiślanego (gwarancji granicy pol-niem). Briand uznał polskie obawy za przesadzone 29.08.1929 konferencja w Hadze MSZ FR, WB i BEL → pismo do MSZ NIEM: ewakuacja Nadrenii zacznie się juŜ we wrześniu. Wojska FR ewakuują II strefę w tym samym terminie, a III strefa zacznie się ewakuować natychmiast po ratyfikowaniu przez parlamenty NIEM i FR Planu Younga i jego wejściu w Ŝycie. Cała ewakuacja skończy się do końca czerwca 1930.

Spotkanie Branda i Stresemanna w Thoiry 17.09.1926 - Briand za złagodzeniem istniejących jeszcze rygorów nałoŜonych na Niemcy przez traktat wersalski. - Briand delikatnie wyraŜa zaniepokojenie rozwojem organizacji paramilitarnych w Niemczech, Stresemann

bagatelizuje („Jest zaledwie 20 tys. „Wikingów” i „Wilkołaków”, „Stahlhelm” i „Junge Deutsche Orden” są liczniejsze, ale czysto bolszewickie)

- Ugoda z Thoiry zablokowana przez Poincare, ale to nie zmieniło polityki Brianda.

Mi ędzysojusznicze Komisje Kontrolne (Morska, Lądowa, Lotnicza)

1926 ich działanie praktycznie wygasło 31.01.1927 decyzją Rady LN koniec działalności � Klauzule rozbrojeniowe i traktat wersalski nadal były waŜne i obowiązywały Niemcy, ale alianci nie mieli juŜ faktycznych moŜliwości kontroli ich przestrzegania.

5. Lata 1933-1936 Stanowisko WB: - społeczeństwo bryt.: początek 1933 → proniemieckie sympatie, rozwój hitleryzmu → spadek tych sympatii - generalnie jak zwykle WB prezentuje stanowisko „miękkie” wobec NIEM - przekonanie, Ŝe systemu wersalskiego nie da się jednak utrzymać - sposób wpływania na kierunek polityki Niemiec = związanie ich z Zachodem nawet za cenę nieuchronnych koncesji i

ustępstw - przejaw: plan MacDonalda na konferencji rozbrojeniowej w Genewie (stopniowe wyrównywanie potencjału wojskowego

NIEM i innych państw) Stanowisko FR: polityka defensywna zamiast ofensywnej 12.1932 Deklaracja 5 mocarstw w sprawie równouprawnienia NIEM w zakresie zbrojeń: - nie oznacza zniesienia klauzul rozbrojeniowych obowiązujących NIEM, zawartych w części V traktatu wersalskiego - Konferencja genewska i przygotowana tam konwencja powinny kierować się zasadą przyznania NIEM i „innym

mocarstwom rozbrojonym na mocy traktatów” równości w zbrojeniach. - Miało się to dokonać stopniowo pod nadzorem międzynarodowym, w procesie dalszych rokowań mocarstw zwycięskich z

NIEM - � ogólna zapowiedź decyzji, ale nie przybrała Ŝadnego obowiązującego kształtu, bo konwencji rozbrojeniowej

konferencja w Genewie nie zdołała uchwalić.

145

Rozmowy FR – WB w Londynie, komunikat 3.02.1935

• strona FR: premier FR Pierre-Etienne Flandin i MSZ Laval • oba państwa są gotowe znieść klauzule rozbrojeniowe traktatu pokojowego, ale pod warunkami: - dalsze rozmowy nad paktem wschodnim (naleganie FR) - Niemcy nie mogą jednostronnie uchylać ograniczeń rozbrojeniowych - pomysł tzw. powietrznego Locarno – paktu lotniczego między sygnatariuszami paktu reńskiego → wzajemna pomoc

lotnicza w razie niesprowokowanej agresji innego członka układu (nowa rola WB i WŁ: nie tylko udzielają gwarancji ale i korzystają)

• NIEM akceptowały tylko niektóre punkty. - Za: pakt lotniczy → będą mogły oficjalnie posiadać siły powietrzne (dotychczas zabronione) - Przeciw: dalsza kontrola międzynarodowa nad zbrojeniami; pakt wschodni • 14.02.1935 odpowiedź MSZ Neuratha wymijająca, ale propozycje na tyle zachęcające Ŝe zaproszono bryt. MSZ

Johna Simona do złoŜenia 7.03 wizyty w Berlinie, do której nie doszło, bo: 4.03.1935 rząd WB opublikował tzw. Białą Księgę: ostrzegała przed zbrojeniami niemieckimi na wielką skalę, zwracała uwagę na odradzanie się ducha militaryzmu w procesie wychowania młodzieŜy w Niemczech, postulowała plan zwiększenia bryt. potencjału obronnego. FR przedłuŜyła obowiązkową słuŜbę wojskową 1,5 roku do 2 lat.

� przyspieszenie ogłoszenia decyzji Hitlera o militaryzacji (podjętej w 1934)

!!! Złamanie traktatu wersalskiego – postanowień o rozbrojeniu NIEM !!! 9.03.135 (sobota) Göring oficjalnie poinformował, Ŝe NIEM posiadają lotnictwo wojskowe, a on jest dowódcą Jednocześnie proponuje bryt. politykom rozmowy o zbrojeniach 25.03 w Berlinie, 13.03.1935 MSZ Simon zgodził się 16.03.1935 (sob) ogłoszono w Berlinie postanowienie rządu III Rzeszy o utworzeniu sił zbrojnych:

- powszechny obowiązek wojskowy (art. 1) - wojsko razem z policją na stopie pokojowej = 12 korpusów + 36 dywizji czyli ponad 500 tys. – więcej niŜ FR

� FR: oficjalny protest i Ŝądanie zwołania Rady LN 24-26.03.1935 wizyta w Berlinie Simona i Edena

- Hitler: Luftwaffe = bryt. RAF, ale powinno uzyskać parytet FR, liczony w metropolii i koloniach łącznie. JeŜeli WB uwaŜa, Ŝe posiada słabsze lotnictwo, mogłaby je powiększyć do poziomu FR

- Sprawy proporcji zbrojeń morskich obu państw będą przedmiotem bilateralnych negocjacji w Londynie

Front Stresy 11-14.04.1935 Spotkanie w Stresie: FR, WB, WŁ: � sprawozdanie Simona z rozmów w Berlinie � Rezolucja wł-fr-bryt:

- 1. wspólna linia postępowania w związku ze skargą FR do Rady LN, - 2. poparcie dla dalszych rokowań dot. paktu wschodniego, - 3. wspólne stanowisko w sprawie połoŜenia Austrii, - 4. poparcie dla idei paktu lotniczego między 5 państwami, zgodnie z komunikatem londyńskim z 3.02.1935 - 5. stosunek do zbrojeń NIEM: „metoda jednostronnego przekreślania umów, zastosowana przez Rząd Niemiecki w

chwili, gdy czynione były usiłowania, aby doprowadzić do skutku załatwienie sprawy zbrojeń oparte na swobodnych rokowaniach, powaŜnie zachwiała zaufaniem opinii publicznej do trwałości pokojowego porządku rzeczy”.

� Deklaracja wspólna: 3 mocarstwa będą przeciwstawiać się „wszelkimi stosownymi środkami kaŜdemu jednostronnemu przekreślaniu traktatów, mogącemu wystawić na niebezpieczeństwo pokój Europy”

� Deklaracja bryt-wł: wypełnią wszystkie zobowiązania, jakie podjęły w pakcie reńskim

Skarga FR rozpatrywana na posiedzeniu Rady LN 17.04.1935 rezolucja Rady LN

- przeciw samowolnej remilitaryzacji NIEM - powołanie komitetu z 13 państw (w tym Pol), w celu zaproponowania środków, który uczyniłby Pakt LN bardziej

skutecznym przy organizowaniu bezpieczeństwa zbiorowego 21.05.1935 przemówienie Hitlera: krytyka rezolucji Rady LN, atak na układy fr-radz z 2.05 i fr-cz z 16.05 → sojusze militarne przeciw Niemcom, niezgodne z paktem reńskim

146

Układ morski WB-NIEM 4.06 rozmowy bryt-niem na temat zbrojeń morskich 18.06.1935 układ w Londynie:

- Bez konsultacji z FR i bez informowania LN! - stosunek floty NIEM do WB - 35:100 - NIEM przyznano prawo do budowy łodzi podwodnych (U-bootów) w stosunku 100:100 - Jeszcze przed podpisaniem układu Admiralicja odkryła, Ŝe NIEM i tak potajemnie zbudowali dwa pancerniki

„Scharnhorst” i „Gneisenau” → więc warto byłoby zawrzeć ang-niem porozumienie morskie - przy jednoczesnym sprzeciwie w ramach LN przeciwko złamaniu przez NIEM klauzuli Traktatu dotyczących

rozbrojenia, WB poprzez zawarcie prywatnego porozumienia sama zlekcewaŜyła klauzule dot. spraw morskich znajdujące się w tym samym traktacie

- Sukces Niemiec: rozbicie jedności państw zademonstrowaną w Stresie. - WB jednostronnie zaaprobowała zbrojenia morskie III Rzeszy → brak kontroli nad nimi!

!! Złamanie traktatu wersalskiego – postanowień o demilitaryzacji !! 27.02.1936 ratyfikacja przez parlament FR układu z ZSRR (z maja 1935) → bezpośredni pretekst Hitlera (złamanie przez FR paktu reńskiego) Flandin ogłosił, Ŝe moŜe dać tą kwestię pod ocenę STSM 7.03.1936 oddziały NIEM wkraczają do Nadrenii, Neurath wręcza ambasadorom FR, WB, BEL i WŁ memorandum

- obciąŜające FR odpowiedzialnością za złamanie paktu reńskiego (pakt „przestał istnieć”) - gotowość zawarcia przez NIEM 25 letniego paktu o nieagresji z FR i BEL oraz podobnych paktów dwustronnych ze

wschodnimi sąsiadami - propozycja zdemilitaryzowanej strefy na granicach NIEM z FR i BEL - Pakt lotniczy

� Skarga FR i BEL w LN 8.03.1936 pospieszne konsultacje w Londynie w związku z propozycjami NIEM, FR czeka na jednoznaczne stanowisko WB, WB chce za wszelką cenę „ratować pokój”, ale jeśli FR by wystąpiła to WB spełniłaby zobowiązania. 19.03.1936 spotkanie FR, BEL, WB i WŁ w Londynie → „tekst propozycji” dla NIEM:

- apel, by sprawę układu fr-radz oddać pod osąd STSM w Hadze - apel, by NIEM wstrzymały się od dalszego wysyłania wojsk do Nadrenii - Propozycja rokowań w sprawie rewizji statusu Nadrenii, a w okresie przejściowym utworzenie tam

międzynarodowych sił zbrojnych, które za zgodą wszystkich zainteresowanych obsadziłyby 20km pas w NIEM przylegający do granicy fr-niem

- Wytoczenie przed Radą LN na podstawie 11 art. Paktu, sprawę akcji jednostronnej NIEM, która stanowi groźbę dla bezpieczeństwa europejskiego i zagraŜa pokojowi

→ NIEM zlekcewaŜyły apele 03.1936 sprawą zajęła się Rada LN (na posiedzenie przybył Ribbentrop) → oświadczenie potępiające jednostronne złamanie przez Niemcy traktatów, ale bez Ŝadnych sankcji Appeasement: FR: mogła prowadzić aktywną politykę wobec NIEM tylko w oparciu o WB, która jednak stale nakłaniała do umiarkowania i ustępstw WB: gdyby FR (bardziej naraŜona) czynnie wystąpiła, WB przyszłaby jej z pomocą => AUSTRIA (Traktat w Saint-Germain-en-Laye 10.09.1919)

- art. 88 (patrz art. 80 traktatu z NIEM) – “niepodległość Austrii jest niezbywalna, chyba tylko za zgodą LN” � kwestia bezpieczeństwa (Ŝeby nie wzmocnić NIEM – za: FR i WŁ)

- ograniczenie armii AUS do 30 tys. (art. 120), bez broni cięŜkich i lotnictwa - zniesienie powszechnego obowiązku słuŜby wojskowej (art. 120) - kontrola komisji - stosowała się bez zarzutu

Anschluss 12.03.1938 (sob) armia niemiecka wkracza do Austrii 13.03.1938 dekret o włączeniu Austrii do NIEM � przekreślenie traktatu z Saint-Germain-en-Laye

=>BUŁGARIA (Traktat w Neuilly-sur-Seine 27.11.1919) - pozbawienie broni cięŜkiej, lotnictwa i floty wojennej

147

- armia ochotnicza mogła liczyć tylko 20 tys. Ŝołnierzy - zniesienie powszechnej słuŜby wojskowej - kontrola komisji - w zasadzie się stosowała

=> WĘGRY (Traktat w Trianion 4.06.1920) - pozbawienie broni cięŜkiej, lotnictwa - armia ochotnicza do 30 tys. (Dobrzycki) 35 tys.(Batowski) - zniesienie powszechnej słuŜby wojskowej - kontrola komisji - znajdowała sposoby by obejść ograniczenia

=>TURCJA

1. Traktat w Sevres 10.08.1920 - pozbawienie broni cięŜkiej, lotnictwa, floty wojennej (z wyjątkiem niewielu małych jednostek ochrony wybrzeŜy) - armia ochotnicza do 50 tys. - zniesienie powszechnej słuŜby wojskowej - zakaz fabrykacji broni i jej importu - kontrola komisji - traktat nie wszedł w Ŝycie

2. Traktat w Lozannie 24.07.1923

- Zachód i Turcja – równorzędni partnerzy w negocjacjach (por. konferencja paryska i inne) - Stambuł + cieśniny przechodzą pod władzę Turcji - Konwencja w sprawie cieśnin: rejon cieśnin (brzegi B i D) + w-py M.Marmara – zdemilitaryzowane (wyjątek: Stambuł) prawo przejazdu przez cieśniny bez Ŝadnych ograniczeń w czasie pokoju w czasie wojny: na wodach cieśnin Ŝadnych operacji wojskowych, okręty wojenne nie mają prawa przepływu ograniczenie tonaŜu okrętów państw nieczarnomorskich, mających prawo wpływać na M. Czarne w czasie pokoju kontrola Międzynarodowej Komisji ds. Cieśnin

Turcja uznała te regulacje za ograniczenie swej suwerenności i po wejściu do LN rozpoczęła intensywne zabiegi o ich zniesienie. Argument TUR: nie skopiuje zachowania Niemiec w sprawie Nadrenii → chce uzyskać zgodę sygnatariuszy na remilitaryzację

Za: WB i FR (agresja etiopska + aktywność NIEM na Bałkanach i Włoch na M. Śródziemnym � WB i FR chcą przyjaznych stosunków z TUR) ZSRR 3. Konferencja w Montreaux 22.06.1936 – 20.07.1936 (TUR, RUM, BUŁ, ZSRR, FR, WB, JAP, GR, JUG, AUSTRALIA, odmówiły WŁ) � nowa konwencja o cieśninach 20.07.1936

- 29 art. + 4 załączniki + protokół - art. 1: potwierdzenie zasady wolności Ŝeglugi - art. 13: „O przepływie przez cieśniny okrętów wojennych Rząd Turecki powinien być uprzedzony w drodze

dyplomatycznej” 8 dni wcześniej (państwa czarnomorskie) i 15 dni wcześniej (pozostałe państwa) - art. 20: w czasie wojny: TUR = strona wojująca → przepływ okrętów wojennych będzie zaleŜał całkowicie od

swobodnego uznania Rządu Tureckiego - art. 24 : Uprawnienia Komisji Międzynarodowej przechodzą na rząd turecki - szczegółowe omówienie zasad tranzytu przez cieśniny statków handlowych i okrętów wojennych - protokół: „Turcja będzie mogła natychmiast remilitaryzować strefę cieśnin tak, jak ona jest określona we wstępie”

(Dobrzycki, ja nie wiem co to znaczy, bo wstępu nie przytoczyl)) - � wydatne zwiększenie uprawnień Turcji, pewne ograniczenia dla państw nieczarnomorskich - Sukces Turcji, kompromis interesów róŜnych państw.

� 21.07.1936 Turcja wprowadza 30tys. wojska do strefy dotychczas zdemilitaryzowanej.

Konferencja genewska: projekty narodowe poszczególnych państw 1. Komisja Przygotowawcza • powołana 12.12.1925 przez Radę LN • członkowie Rady LN + przedstawiciele szczególnie zainteresowanych państw: USA (sekretarz stanu Henry Lewis

Stimson), NIEM, ZSRR

148

• miała przygotować projekt konwencji rozbrojeniowej • odbyła 6 sesji • ścieranie się 2 poglądów FR (poparcie POL): rozbrojenie odległe, trzeba dąŜyć do niego etapami, gwarancje bezpieczeństwa → rozbrojenie WB (poparcie USA i NIEM): rozbrojenie → bezpieczeństwo • NIEM: chcą jednakowej sytuacji dla wszystkich – albo mocarstwa się rozbroją, albo NIEM się dozbroją (by było po

równo) • Podkreślano, Ŝe rozbrojenie jest moŜliwe, przykładem traktaty morskie (1922 Waszyngton, 1930 Londyn) • 9.12.1930 Raport końcowy przedstawiony Radzie LN - jej projekt konwencji rozbrojeniowej rozczarował wszystkich - propozycja ustanowienia stałej konferencji w sprawie redukcji i ograniczenia zbrojeń

2. 24.01.1931 Rada LN zdecydowała o zwołaniu powszechnej konferencji w sprawie redukcji i ograniczenia zbrojeń do Genewy

• otwarcie 2.02.1932 • zaproszono 64 państwa ale Ekwador, Nikaragua, Paragwaj i Salwador nie przysłały delegatów – uczestniczyło 60

państw (5 spoza LN, m.in. USA) • (Dobrzycki) przewodniczył: były bryt. MSZ Arthur Henderson • (Dobrzycki) całość prac koordynowało Biuro = Henderson + 14 zastępców (w tym A. Zaleski) • (Batowski) przewodniczył: nowy laburzystowski MSZ Arthur Henderson • (Batowski) organem kierowniczym Prezydium = Giuseppe Motta + 14 zastępców (w tym A. Zaleski) • Komisja ogólna – kaŜde państwo 1 przedstawiciela • Komisja Polityczna • 3 Komisje techniczne: Lądowa, Morska, BudŜetowa (badająca wydatki na obronę narodową) • wzięli udział reprezentanci komisji wojskowych przy Radzie LN: lądowej, morskiej, powietrznej • podstawą obrad nie projekt konwencji rozbrojeniowej Komisji Przygotowawczej, lecz róŜne inicjatywy i plany

zgłaszane przez poszczególne delegacje, m.in: Polski plan rozbrojenia moralnego 17.09.1931 • 17.09.1931 (modyfikacja 12.1931) oficjalne memorandum A. Zaleskiego – krytyka wzajemnych podejrzeń i nieufności,

sposoby budowania zaufania i wychowania dla pokoju: - potrzeba modyfikacji ustawodawstwa państw i wprowadzenia zapisów o karalność nawoływania do wojny - istotna jest wewnętrzna POLityka państw (zwalczanie propagandy nienawiści) - duŜa rola prasy – propozycja międzynarodowego sądu dyscyplinarnego dla dziennikarzy - wychowanie młodzieŜy (szkolnictwo, podręczniki)

• Do 14.03 POLska przedstawiła projekt konwencji o rozbrojeniu moralnym = preambuła + 5 art. + projekt rezolucji konferencji rozbrojeniowej

• Konferencja powołała Komitet Rozbrojenia Moralnego – do końca 11.1933 uzgodnił wspólny projekt konwencji, ale konferencja rozbrojeniowa (juŜ wtedy przeŜywała kryzys) nie zdołała jej uchwalić.

Plan francuski 5.02.1932: Andre Tardieu • Andre Tardieu – od 20.02.1932 premier FR, na konferencji przewodniczący delegacji FR • Umiędzynarodowienie pewnych rodzajów sił zbrojnych oddając je LN • Zakaz uŜywania pewnych rodzajów broni • Utworzenie międzynarodowych sił zbrojnych przeciw wojnie, napaściom i w celu utrzymania pokoju • Wzmocnienie środków wykonawczych LN (rozszerzenie jej praktycznych moŜliwości) • Umocnienie „generalnego systemu bezpieczeństwa”: reglamentacja zbrojeń, obowiązkowy arbitraŜ, sankcje, ustalenie

definicji agresora • Bezpieczeństwo → rozbrojenie • � krytyka:

- niebezpieczeństwo zdominowania hipotetycznej armii międzynarodowej przez FR (miała odzwierciedlać układ sił wojskowych w Europie)

- przewaga FR - najbardziej przeciw NIEM i WŁ

Plan francuski 14.11.1932: Eduard Herriota i Joseph Paul-Boncoura • Bezpieczeństwo → rozbrojenie • Nawiązanie do paktu Brianda-Kelloga i art. 16 Paktu LN • Ścisła współpraca państw w warunkach naruszenia pokoju • Siły międzynarodowe oddane do dyspozycji LN + sposoby ich tworzenia i funkcjonowania • Ograniczenie zbrojeń narodowych • Zakaz uŜywania niektórych rodzajów broni • Zalecenie zawiązywania regionalnych paktów

149

• � ostre ataki NIEM, WŁ i ZSRR � odłoŜenie projektu Plan amerykański 22.06.1932: prezydenta Herbert Clark Hoovera • JuŜ 04.02.1932 główny negocjator USA ambasador Hugh S. Gibson przedstawił am. stanowisko: potrzeba redukcji sił

morskich i rozszerzenia układów morskich (1922, 1930) • Plan Hoovera – b. radykalny • Rozbrojenie = oszczędność, którą moŜna wykorzystać do oŜywienia gospodarki w Europie → łatwiej będzie USA ściągać

długi od WB i FR • Główny negocjator – ambasador Hugh S. Gibson • całkowita likwidacja broni ofensywnych (samoloty bombardujące, czołgi, artyleria cięŜka, broń chemiczna) • Redukcja sił lądowych przewyŜszających limit NIEM (100 tys. na 65 mln ludzi) o 1/3 • Redukcja okrętów liniowych i łodzi podwodnych o 1/3 • Redukcja lotniskowców i krąŜowników o ¼ • → oszczędność = ok. 15 mld $ • � Za: NIEM, WŁ, ZSRR • � Przeciw: FR, WB, Jap, POL, Cz, Rum, Jug (małe państwa bo: osłabienie sił lądowych bez gwarancji bezpieczeństwa w

zamian) + 16.05.1933 wystąpienie z orędziem do państw konferujących Roosevelta („niech wszystkie narody podpiszą uroczysty i definitywny pakt o nieagresji”) Plan 16.03.1933 brytyjski: Mac Donalda • zgłoszony w okresie impasu • 2 części: ogólna i wojskowa • część ogólna – zagadnienia bezpieczeństwa: w przypadku złamania paktu Brianda-Kelloga mechanizm konsultacji

międzynarodowych na Ŝądanie jednego z wielkich mocarstw • część wojskowa – redukcja armii lądowych p. europejskich, ale zwiększenie armii NIEM (FR, WŁ, POL zredukować do

200 tys., NIEM zwiększyć do 200 tys.) • ograniczenia dla NIEM: zakaz posiadania lotnictwa wojskowego i łodzi podwodnych (mogłyby być budowane dopiero po

1936) • � za: Roosevelt w orędziu; NIEM hitlerowskie deklarowały chęć przyjęcia planu za podstawę dalszych negocjacji ale

miały juŜ własną inną koncepcję • � przeciw: FR 3. Deklaracja w sprawie równouprawnienia NIEM w dziedzinie zbrojeń 11.12.1932 • NIEM mocno akcentowały problem w pracach Komisji Przygotowawczej – zrównanie przez rozbrojenie innych mocarstw

europejskich wymierzone byłoby przede wszystkim we FR • Nadal sprzeciw: FR, BEL, POL, Mała Ententa • Gotowe do uznania Ŝądań NIEM: WB i WŁ • 29.08.1932 memoriał NIEM do FR o zrównanie praw, w odpowiedzi noty FR (11.09) i WB (15.09) z róŜnymi

zastrzeŜeniami � NIEM groŜą wycofaniem z udziału w konferencji rozbrojeniowej • 16.09.1932 NIEM MSZ Konstantin von Neurath daje Hendersonowi pismo: Ŝądanie równouprawnienia, na znak protestu

delegacji NIEM nie weźmie udziału w posiedzeniu prezydium konferencji (21.09) � 19.09 Henderson łagodzi, a WB stara się porozumieć z NIEM.

• 12.1932 – impas w negocjacjach, wycofanie delegacji niemieckiej z konferencji, aŜ 11.12.1932 zmiana stanowiska FR: gotowa przyjąć równouprawnienie NIEM, pod warunkiem odpowiednich gwarancji bezpieczeństwa przed agresją. 14.12. NIEM wracają na konferencję.

• Z inicjatywy WB negocjacje wielostronne (WB, FR, NIEM, WŁ, USA) � deklaracja 5 mocarstw 11.12.1932 - punkt 1: oświadczenie WB, FR, WŁ – równość praw w ustroju zapewniającym bezpieczeństwo państw juŜ

rozbrojonych i zwycięskich - punkt 2: NIEM – powrócą na konferencję - punkt 3: WB, FR, NIEM, WŁ – pokojowe rozstrzyganie sporów - punkt 4: USA, WB, FR, NIEM, WŁ – zobowiązanie do współpracy z innymi państwami w celu w celu opracowania

konwencji rozbrojeniowej - konwencja rozbrojeniowa powinna kierować się zasadą przyznania NIEM i „innym mocarstwom rozbrojonym na

mocy traktatów” równości w zbrojeniach. • sukces dyplomacji NIEM • obawy małych państw – nie miały nic do powiedzenia • wymiar teoretyczny tej deklaracji → nie udało się uchwalić konwencji rozbrojeniowej 4. Rezultaty • Hitler dochodzi do władzy w NIEM: niechętny Konferencji i idei rozbrojenia � pod pretekstem nieuwzględnienia

poglądów NIEM rząd berliński 14.10.1933 definitywnie wystąpił z Konferencji

150

• Wiosna 1934 – Litwinow zgłasza projekt Konferencji w stałą organizację ochrony pokoju � nie zaakceptowano • Konferencja trwała do poł. 1937, nie było oficjalnego zakończenia (Dobrzycki - ostatnie posiedzenie Biura 31.05.1937;

Batowski – ostatnie posiedzenie Prezydium 11.06.1934) • Czym zajmowano się na zebraniach (Batowski):

- 23.07.1932 podjęta uchwała o potrzebie zasadniczej redukcji zbrojeń - uchwała o zakazie bombardowań powietrznych - uchwała przeciw uŜywaniu gazów trujących i wojnie bakteriologicznej - uchwała za stopniowym eliminowaniem artylerii najcięŜszej i przeciw budowaniu okrętów o szczególnie

wielkim tonaŜu - nad realizacją tych uchwał miałaby czuwać powszechna międzynarodowa komisja kontrolująca

• Nie zrealizowała celu – nie uchwaliła generalnej konwencji rozbrojeniowej � więc nie został spełniony warunek by protokół genewski mógł wejść w Ŝycie

• Jedynie 22.09.1933 przyjęto projekt takiej konwencji • � sprzeczności interesów • � odmienne koncepcje rozbrojenia/bezpieczeństwa (FR ↔ WB i USA) • � destrukcyjna rola NIEM 66. Cele i interesy mocarstw sprzymierzonych i stowarzyszonych podczas konferencji w ParyŜu 1919r.: koncepcje, projekty,

propozycje – inicjatorzy, uwarunkowania, treści. • Cele mocarstw przewidziane do zrealizowania po zwycięstwie: o Pozbawienie Niemiec kolonii – afrykańskimi miały się podzielić Wielka Brytania i Francja (+ skrawek Konga dla Belgii i Namibia dla Afryki Południowej), tymi na Dalekim Wschodzie i Pacyfiku miały się podzielić Japonia i dominia brytyjskie o Francja chciała odebrać Niemcom Alzację i Lotaryngię oraz wysuwała pretensje do Zagłębia Saary o Włochy chciały zaanektować obszary obiecane im w traktacie londyńskim z 1915 – płd. Tyrol i wschodnie wybrzeŜe Adriatyku o Francja, trochę mniej Wielka Brytania, a najmniej Włochy popierały dąŜenia ludów Austro-Węgier do utworzenia własnych państw narodowych o Podział arabskich posiadłości Turcji między Wielką Brytanię i Francję na mocy porozumienia z 1916 (+ uznanie niepodległości HidŜazu); w 1917 do podziału Turcji dopuszczono Włochy; Amerykanie nie wiedzieli o tych tajnych porozumieniach i nie uwaŜali, Ŝeby byli nimi związani (Wilson w ogóle był wrogiem tajnej dyplomacji – patrz 14 Punktów), istnienie tych układów ujawnili Sowieci po rewolucji

• Czternaście Punktów Wilsona – wygłoszone w orędziu do Senatu 8 stycznia 1918: � (Przy kaŜdym punkcie informacja o związanych z nim kontrowersjach)

1. (zniesienie tajnej dyplomacji) Porozumienia pokojowe jawnie zawarte, po których nie będzie juŜ Ŝadnych, bez względu na ich naturę, porozumień tajnych, dyplomacja zaś będzie działać jawnie i publicznie. 2. (pełna wolność mórz i Ŝeglugi w czasie pokoju i wojny) Całkowita wolność Ŝeglugi na morzach, poza wodami terytorialnymi, tak w czasie pokoju, jak i w czasie wojny, z wyjątkiem wypadków, w których morza te byłyby zamknięte całkowicie lub częściowo przez działania międzynarodowe, mające na celu wykonanie międzynarodowych porozumień. 3. (równe warunki handlu międzynarodowego) Zniesienie, na ile to będzie moŜliwe, wszelkich barier gospodarczych i ustalenie warunków handlu równych dla wszystkich narodów akceptujących pokój i stowarzyszonych dla jego utrzymania. 4. (redukcja zbrojeń do niezbędnego minimum) Wzajemna wymiana wystarczających gwarancji, tak aby zbrojenia narodowe zostały zredukowane do minimum odpowiadającemu bezpieczeństwu wewnętrznemu kraju. 5. (uregulowanie spraw kolonialnych przy uwzględnieniu interesów ludności miejscowej) Załatwienie wszystkich pretensji kolonialnych w atmosferze swobodnej, otwartej i całkowicie bezstronnej, a opartej na ścisłym przestrzeganiu zasady, Ŝe przy rozstrzyganiu wszystkich tych kwestii suwerenności interesy ludności zainteresowanej mieć muszą wagę równą słusznym Ŝądaniom Rządu, którego tytuł prawny ma być określony.

� Nie spodobało się to mocarstwom kolonialnym, które dąŜyły do podziału kolonii niemieckich i posiadłości Tureckich 6. (wycofanie wojsk obcych z Rosji, by mogła ona swobodnie wybrać formę rządów; pomoc dla Rosji) Ewakuacja wszystkich rosyjskich terytoriów i uregulowanie wszystkich problemów wiąŜących się z Rosją, tak aby zapewnić jak najlepszą i najszerszą współpracę innych narodów świata, która by dała Rosji stosowną okazję do określenia, bez przeszkód i utrudnień, w warunkach pełnej niezaleŜności, swej drogi politycznej i narodowej; aby zapewnić jej szczere przyjęcie do Ligi Wolnych Narodów z Rządem, który ona sama sobie wybierze; aby zapewnić jej wreszcie jak największą pomoc, pomoc, jaka okazałaby się potrzebna i jakiej Ona sobie by Ŝyczyła. Sposób, w jaki bratnie narody będą traktowały Rosję w najbliŜszych miesiącach, będzie probierzem ich dobrej woli i zrozumienia potrzeb Rosji, niezaleŜnie juŜ od ich własnych interesów i ich rozumnej sympatii.

� Sowieci wiedzieli o tym, Ŝe stosunek Wilsona do rewolucji jest negatywny oraz Ŝe m.in. Amerykanie finansują kontrrewolucję

7. (wyzwolenie Belgii i odbudowa jej niepodległości) Cały świat zgodzi się na to, iŜ Belgia winna być ewakuowana i restytuowana bez Ŝadnych prób ograniczenia jej suwerenności, z której korzysta na równi z innymi wolnymi narodami. śaden akt bardziej niŜ ten właśnie nie pomoŜe w przywróceniu zaufania narodów do praw ustalonych i określonych, a

151

mających regulować ich wzajemne stosunki. Bez tego aktu zadośćuczynienia cały układ i moc wszystkich praw międzynarodowych byłyby na zawsze osłabione. 8. (wyzwolenie okupowanych terytoriów francuskich i zwrócenie jej Alzacji i Lotaryngii) Całe terytorium francuskie winno zostać uwolnione, a te jego części, które uległy najazdowi, powinny zostać całkowicie odbudowane. Krzywda, która została wyrządzona Francji przez Prusy w 1871 r., w tym co dotyczy Alzacji i Lotaryngii, a która zakłócała pokój świata przez blisko pięćdziesiąt lat, powinna zostać naprawiona tak, aby pokój mógł zostać przywrócony raz na zawsze, w interesie wszystkich. 9. Pewne „poprawienie” granic włoskich powinno zostać przeprowadzone wzdłuŜ dającej się wyraźnie oznaczyć linii narodowości.

� Włosi bezwzględnie dąŜyli do zysków terytorialnych zgodnych z porozumieniem z 1915 i nie mających nic wspólnego z granicami etnicznymi

10. Co do ludów Austro-Węgier, którym pragniemy zapewnić miejsce wśród narodów, powinna zostać stworzona, najszybciej jak to tylko będzie moŜliwe, szansa autonomicznego rozwoju.

� Wilson obiecywał autonomię ludom Austro-Węgier a one dąŜyły do pełnej niepodległości 11. Rumunia, Serbia i Czarnogóra winny być ewakuowane; zwrócone im zostaną ich terytoria. Serbii zostanie przyznany wolny dostęp do morza, a stosunki między róŜnymi państwami bałkańskimi muszą zostać oparte na przyjacielskich porozumieniach, uwzględniających linie podziału wspólnot i narodowości, tak jak zostały one ustalone przez historię.

� Serbowie byli niezadowoleni, Ŝe wspomina się oddzielnie o Czarnogórze, która juŜ wtedy była przez nich przewidziana od wchłonięcia � Rumunom nie podobał się brak wzmianki o ich prawie do zjednoczenia narodowego (gł. dot. ziem pod panowaniem austro-węgierskim) � Wypadki końca roku 1918 spowodowały, Ŝe punkty 10 i 11 zupełnie się zdezaktualizowały

12. Co do tureckich części obecnego Imperium Osmańskiego, winna być im zapewniona pełna suwerenność i bezpieczeństwo, lecz innym narodowościom, które Ŝyją obecnie pod rządami Imperium, musi, z drugiej strony, zostać zapewnione trwałe bezpieczeństwo istnienia i moŜliwość rozwoju bez przeszkód; musi im być nadana autonomia. Dardanele zostaną otwarte na stałe i będą stanowiły wolne, dla wszystkich okrętów wojennych i handlu wszystkich narodów, przejście, zabezpieczone gwarancją międzynarodową. 13. Powinno zostać stworzone niepodległe państwo Polskie, obejmujące terytoria zamieszkane przez ludność niezaprzeczalnie Polską i któremu musi zostać zapewniony wolny dostęp do morza; niepodległość polityczna, gospodarcza oraz integralność terytoriów zamieszkanych przez tę ludność będą zagwarantowane przez konwencję międzynarodową.

� „Swobodny i bezpieczny dostęp do morza” wcale nie musiał oznaczać, Ŝe Polska uzyska własne wybrzeŜe � Wzmianka o „niezaprzeczalnie polskim obszarze” równieŜ mogła być rozmaicie interpretowana

14. W oparciu o formalne konwencje powinno zostać utworzona powszechna Liga Narodów, której celem będzie zapewnić wzajemne gwarancje niepodległości politycznej i integracji terytorialnej tak małym, jak i wielkim państwom.

• Mocarstwa koalicji zgodziły się mimo zastrzeŜeń popierać 14 Punktów, a Niemcy i Austro-Węgry liczyły, Ŝe zostaną one zinterpretowane na ich korzyść i dzięki temu konsekwencje wojny nie będą dla nich tak dotkliwe (niespełnieniem tych nadziei przez dwadzieścia lat • Wilson wiedział, Ŝe 14 Punktów nie jest idealne, więc z czasem je nieco zmodyfikował • Bardzo mało w 14 Punktach jest mowy o Europie Wschodniej – Wilson nie był specjalnie zainteresowany tym obszarem, podobnie Anglicy, aktywniejsi byli Francuzi, którzy szukali przeciwwagi dla Niemiec na Wschodzie

Konferencja pokojowa w ParyŜu; Liga Narodów • Unikano nazwy „kongres” (mimo wielkiej liczby państw uczestniczących), uŜywano nazwy „konferencja” – prawdopodobnie dla podkreślenia tej róŜnicy, Ŝe nie biorą w niej udziału przedstawiciele państw pokonanych • Spory o miejsce konferencji pokojowej: prawie wybrano Genewę, w końcu stanęło na ParyŜu (Francja od początku do końca wojny odgrywała gł. rolę wśród mocarstw); traktat pokojowy z Niemcami podpisano w Wersalu (w sali lustrzanej pałacu – tam gdzie ogłoszono zjednoczenie Niemiec) • Główna zasada: traktaty pokojowe będą formułowane wyłącznie przez zwycięzców; państwa pokonane mogły wypowiadać swoje opinie, ale nie wiązały one zwycięzców (Na konferencję pokojową nie zaproszono przedstawicieli państw pokonanych – to ewenement!) • Obrady rozpoczęto 18 stycznia 1919 • Uczestnicy obrad: 27 państw + 5 dominiów brytyjskich (występowały jako podmioty całkowicie samodzielne); formalna równość państw • Ale o wszystkim decydowały mocarstwa: Wielka Brytania, USA, Francja, Włochy i Japonia (nazywane „głównymi mocarstwami sprzymierzonymi i stowarzyszonymi” – to ostatnie dot. USA, które akcentowały dystans do porozumień wielostronnych) o UwaŜano, Ŝe mają one interesy „generalne”, czyli dot. wszystkich omawianych kwestii; pozostałe państwa miały interesy „partykularne” (lub „ograniczone”) o Tylko one mogły mianować po 5 oficjalnych delegatów na konferencję; pozostałe państwa miały 1-3 delegatów (w sumie 68 delegatów) � Wśród delegatów znaleźli się teŜ przedstawiciele państw, które (po przystąpieniu do wojny USA) wypowiedziały wojnę Niemcom, ale nie brały udziału w działaniach wojennych – kraje Ameryki Łacińskiej (tylko Brazylia jako tako walczyła na morzach) i Liberia – mieli oni prawo do równorzędnego głosu na konferencji, gdyŜ to mogło się przydać USA � Podobną rolę odgrywały w stosunku do Wielkiej Brytanii jej dominia i Indie (nie miały jeszcze wtedy statusu dominium), ale Ŝołnierze tych państw brali udział w walkach

152

� Takim poparciem nie dysponowała Francja � Wniosek z tego był taki: USA miało 5 delegatów + 13 reprezentantów państw „zaleŜnych”; Wielka Brytania razem z dominiami dysponowała 14 glosami (plus sprzyjające 5 głosów japońskich), zaś Francja, na której spoczywał gł. cięŜar wojny miała na konferencji tylko 5 własnych głosów/delegatów � Włochy, Belgia oraz Serbia (Królestwo SHS) miały po 3 delegatów � Po dwóch delegatów miały pozostałe biorące udział w wojnie państwa europejskie (w tym nowopowstałe – jak Polska i Czechosłowacja) oraz azjatyccy sojusznicy Wielkiej Brytanii – HidŜaz, Syjam (Tajlandia) i Chiny (co spowodowało rozgoryczenie państw europejskich – gł. Polski, Czechosłowacji, Rumunii i Grecji)

o Niemniej plenarne posiedzenia konferencji nie miały większego znaczenia i liczba głosów na konferencji nie była waŜna – o wszystkim bowiem decydowała Rada Dziesięciu o Organ kierowniczy konferencji: Rada NajwyŜsza (szefowie rządów i MSZ mocarstw) występowała na konferencji jako Rada Dziesięciu:

� Radę NajwyŜszą powołano pod koniec 1918 – to ona zdecydowała o miejscu konferencji pokojowej � Był to swego rodzaju nowy koncert mocarstw – zamiast Rosji, Niemiec, Austro-Węgier dołączyły USA i Japonia; pozostały Wielka Brytania, Francja i Włochy (Rosji nie zaproszono z powodu trwającej rewolucji – mocarstwom nie podobał się rząd sowiecki, liczyły, Ŝe wkrótce on upadnie oraz popierały białych) � Tak jak stary koncert mocarstw najwięksi spośród aliantów („główne mocarstwa sprzymierzone i stowarzyszone”) uzurpowali sobie prawo do decydowania o wszelkich problemach dot. mniejszych państw (nie tylko pokonanych)

� Francja – George Clemenceau (premier) i Stephen Pichon (MSZ) � Wielka Brytania – David Lloyd George (premier) i Arthur Jemes Balfour (MSZ) � USA – Thomas Woodrow Wilson (prezydent) i Robert Lansing (sekretarz stanu, czyli MSZ ☺) � Włochy – Vittorio Emanuele Orlando (premier) i Giorgio Sidney Sonnino (MSZ) � Japonia – Makino Nobuaki i Saionji Kimmochi (obaj dyplomaci; pierwszy był byłym MSZ, drugi – byłym premierem)

o Rada Dziesięciu rzadko zbierała się w pełnym składzie – najczęściej spotykali się szefowie rządów, Japończycy raczej nie byli zainteresowani sprawami Europy; Orlando i Wilson w trakcie konferencji wyjechali na jakiś czas o Największą rolę w ParyŜu odegrała „wielka trójka”: Clemenceau, Lloyd Geroge i Wilson � Wilson chciał przede wszystkim stworzenia Ligi Narodów; miał jednak problemy z porozumieniem się ze swoimi europejskimi partnerami (za duŜo teoretyzował – był politologiem, naukowcem; no i róŜnił się od Europejczyków podejściem do podstawowych spraw – więcej w Kissingerze) � Lloyd George i Clemenceau byli bardziej zainteresowani systemem mandatowym i kolonialnym, ustalaniem granic w Europie; dzielił ich stosunek do Niemiec � Clemenceau dąŜył do zapewnienia bezpieczeństwa Francji przez osłabienie Niemiec; to było zdecydowanie za wiele dla Brytyjczyków – Lloyd George nie chciał, by jakiekolwiek państwo na kontynencie stało się zbyt potęŜne; to się przełoŜyło równieŜ na stosunek Lloyda George’a do Polski � Brytyjczykom wystarczało wyeliminowanie niemieckiej floty wojennej i zahamowanie niemieckiej ekspansji handlowej; dla Francuzów to było zdecydowanie za mało � Brytyjskiego i francuskiego premiera łączyła niechęć do rewolucji sowieckiej i idea kordonu sanitarnego, z tym Ŝe Lloyd George chciał, by tę funkcję pełniły Niemcy, a Clemenceau przewidywała tę rolę dla Polski, Czechosłowacji i Rumunii

o To się przekładało na kwestię „równości” mocarstw – najbardziej szarogęsili się Brytyjczycy, którzy przyznawali miejsce obok siebie Francji i – z konieczności – USA; Włochy (jako Ŝe przystąpiły do wojny później) były mniej waŜne, zaś Japończycy zainteresowani byli tylko sprawami Dalekiego Wschodu (ale na ich udziale w Wielkiej Piątce zaleŜało Brytyjczykom, bo ze względu na sojusz łączący te kraje Japończycy z reguły popierali Anglików) o W praktyce Rada Dziesięciu była Radą Ośmiu, gdyŜ przedstawiciele Japonii ograniczali się do spraw, które ten kraj interesowały o Od propozycji Wilsona z 25 marca 1919 szefowie rządów spotykali się tylko we własnym gronie bez udziału MSZ, czyli powstała Rada Pięciu (w praktyce Rada Czterech, bo bez Japonii), która zresztą chwilowo uległa redukcji, bo po sporze z Wilsonem nt. włoskich roszczeń nad Adriatykiem konferencję opuścił na dwa tygodnie Orlando (wrócił 5 maja); w trakcie konferencji równieŜ Wilson wyjechał na jakiś czas do ojczyzny o Przedstawiciele Polski: Ignacy Jan Paderewski (premier) i Roman Dmowski (prezes Komitetu Narodowego Polskiego w ParyŜu); zastępcami delegatów byli Władysław Grabski i Kazimierz Dłuski; plus oczywiście szeroko rozumiany personel pomocniczy

• Oczywiście, kaŜdy z przedstawicieli państw uczestniczących w konferencji miał wokół siebie „dwór” dyplomatów i ekspertów; łącznie do ParyŜa przybyło kilka tys. osób • Konferencja powołała równieŜ liczne komisje – więcej szczegółów w Kissingerze • Gł. wysiłek konferencji sprowadzał się do ustalenia traktatu pokojowego z Niemcami – oczywiście decydujący głos miały 4 mocarstwa, mniejsze kraje mogły co najwyŜej zgłaszać swoje uwagi o Trochę większy wpływ miały mniejsze kraje przy traktatach z sojusznikami Niemiec: Czechosłowacja, Królestwo SHS i Rumunia w sprawie Węgier oraz Grecja w sprawie Bułgarii i Turcji o Zarysowały się pierwsze spory między pretendentami do schedy po państwach zwycięŜonych: � Włochy vs Królestwo SHS w sprawie wschodniego brzegu Adriatyku � Polska vs Czechosłowacja w sprawie Śląska Cieszyńskiego

• NajwaŜniejszym problemem konferencji było ustalenie przyszłych granic Niemiec: o Alzacja i Lotaryngia wracały do Francji – to jedyna kwestia, co do której nie było wątpliwości

153

o Jeszcze przed konferencją Francuzi (F. Foch) domagali się wytyczenia granicy na Renie; był teŜ plan utworzenia na zachodnim brzegu Renu osobnego państwa pod egidą LN albo kilku państewek pod nadzorem zwycięskich mocarstw – projekt ten niezgodny z zasadą samostanowienia narodów wzbudził sprzeciw przede wszystkim USA, ale i Wielkiej Brytanii o 26 lutego 1919 – memorandum Andre Tardieu wzywające do ustalenia granicy na Renie i przekształcenia obszarów na zachód od rzeki w „strefę bezpieczeństwa”; sprzeciw USA o Brytyjczycy doszli do wniosku, Ŝe aby wybić Francji z głowy ten pomysł trzeba dać jej mocniejsze gwarancje bezpieczeństwa – 25 marca 1919 Lloyd George przedstawił memoriał z Fontainebleau: apel, by nie narzucać Niemcom zbyt surowych warunków pokoju, bo to będzie prowadzić do przyszłej wojny; propozycja udzielenia Francji przez USA i Wielką Brytanię gwarancji bezpieczeństwa o 6 maja 1919 Wilson i Lloyd George udzieli Francji gwarancji bezpieczeństwa o Kwestia Saary: � Francuzi chcieli zagarnąć ten okręg przemysłowy (złoŜa węgla) chociaŜby jako odszkodowanie za niszczone w czasie wojny przez Niemców kopalnie francuskie; wysuwano teŜ argumenty historyczne (do 1814 część Saary naleŜała do Francji) i poprawy bezpieczeństwa Francji � Wilson był zdecydowanie przeciw � Brytyjczycy zaproponowali kompromis – stworzenie autonomicznego państwa Saary pod nadzorem międzynarodowym � 29 marca 1919 Francuzi złagodzili swoje stanowisko – chcieli własności kopalni w okręgu, ustanowienia specjalnej politycznej administracji i 15-letniej okupacji tego terytorium � 9 kwietnia Wilson wycofał się i zgłosił plan oddania administracji Saary pod nadzór komisji LN, która rozstrzygałaby wszystkie spory dot. uprawnień ekonomicznych Francji; zawieszenia suwerenności Niemiec nad tym obszarem na 15 lat, po czym o losach prowincji miał zadecydować plebiscyt � Propozycja Wilsona stała się podstawą ostatecznej decyzji Konferencji

o W sprawie wschodniej granicy Niemiec Wilson nie angaŜował się tak bardzo – spierali się głównie Clemenceau i Lloyd George (który „reprezentował Niemcy” ☺) � Francuzi chcąc zapewnić sobie bezpieczeństwo dąŜyli do jak największego osłabienia Niemiec, a więc zabrania im jak największego terytorium i wzmocnienia potencjalnych sojuszników Francji na Wschodzie � Brytyjczycy byli zdecydowani nie dopuścić do politycznej i militarnej dominacji Francji w Europie – chcieli pozostawić Niemcy jako element równowagi w Europie i tradycyjnego, gospodarczego partnera Albionu

o Granica polsko-niemiecka: � 22 stycznia 1919 Konferencja wysłała do Polski komisję pod przewodnictwem Josepha Noulensa, by na miejscu zbadała sytuację; komisja przez dwa miesiące przygotowywała gruntowny raport, ale po powrocie z Polski została rozwiązana bez wysłuchania jej stanowiska � 29 stycznia Polacy przedstawili Radzie NajwyŜszej swe postulaty – Dmowski przedstawił argumenty za przywróceniem granic z 1772 i przyłączeniem do Polski Śląska � 12 lutego Rada NajwyŜsza powołała Komisję do spraw polskich pod przewodnictwem Julesa Cambona � 1 marca Komisja ta wyłoniła podkomisję do wytyczenia granicy polsko-niemieckiej pod przewodnictwem gen. Henri Le Ronda � 28 lutego Polacy przedłoŜyli Radzie NajwyŜszej notę, w której domagała się Górnego Śląska, Poznańskiego, Prus Zachodnich z Gdańskiem i południowej części Prus Wschodnich (85 644 km2 i 6 678 00 ludności) � Przedstawiony na początku marca Komisji Cambona był w zasadzie zgodny z naszymi postulatami i przyznawał Polsce 58 632 km2 i 5 469 000 ludności oraz proponował przeprowadzenie plebiscytu w Prusach Wschodnich; Śląsk i Prusy Zachodnie z Gdańskiem Komisja proponowała Polsce oddać bez Ŝadnych zastrzeŜeń � 19 marca raport Cambona został rozpatrzony przez Radę NajwyŜszą – Lloyd George gwałtownie go zaatakował (skoncentrował się na podwaŜaniu postulatu o oddaniu Polsce Gdańska) � 5 kwietnia do ParyŜa ponownie przybył premier Paderewski, by jeszcze raz przedstawić stanowisko Polski � Wilson i jego doradcy zdawali się przychylać do stanowiska Polski, ale uŜył wieloznacznego określenia „posiadanie Gdańska w tej czy innej formie” � We wręczonych Niemcom 7 maja 1919 warunkach/projekcie traktatu pokojowego przyznawano Polsce: Górny Śląsk, Poznańskie, Prusy Zachodnie i Warmię (kaŜdą z tych dzielnic nieco okrojono) oraz takie drobiazgi jak część powiatu malborskiego z Działdowem i część powiatu lęborskiego (56 479 km2 i prawie 5 mln mieszkańców); Gdańsk Wolnym Miastem; plebiscyt na Warmii, Mazurach i Powiślu (14 990 km2 i 720 155 mieszkańców) � 29 maja 1919 Niemcy (przewodniczący delegacji Urlich von Brockdkorff-Rantzau) przedstawili Radzie NajwyŜszej swoje uwagi – nie zgodzili się na proponowane warunki traktatu; gwałtownie zaatakowali propozycję oddania Górnego Śląska Polsce � 3 czerwca delegacja polska zgłosiła swe uwagi o uwagach delegacji niemieckiej ☺ – Rada NajwyŜsza jednak się do nich nie przychyliła � 2 czerwca Lloyd George zaŜądał przeprowadzenia plebiscytu na Górnym Śląsku i korekty wschodniej granicy Niemiec � Clemenceau uwaŜał projekt plebiscytu na Górnym Śląsku za niesłuszny, ale konferencja nie załatwiła jeszcze wielu Ŝywotnych dla Francji spraw, więc Francuzi musieli zabiegać o poparcie USA i Anglii � 4 czerwca Rada NajwyŜsza zakomunikowała Polsce, Ŝe na Górnym Śląsku odbędzie się plebiscyt, 16 czerwca wręczono Niemcom poprawiony tekst traktatu

o Konferencja zajmowała się teŜ kwestią polskiej granicy wschodniej, ale ustalenia w tej kwestii nie miały w sumie większego znaczenia � W tym czasie trwały walki polsko-bolszewickie i polsko-ukraińskie � Francuzi postulowali udzielenie Polsce pomocy przeciwko bolszewikom

154

� 20 marca Rada NajwyŜsza powołała komisję ds. wschodniej granicy Polski, która w połowie kwietnia przygotowała wstępny projekt granicy

Powołano teŜ komisję pod wodzą gen. Louisa Bothy’ego, która miała doprowadzić do rozejmu polsko-ukraińskiego w Galicji Wschodniej 67. Traktaty pokojowe z Państwami Centralnymi: proces negocjacji, warunki, rewizjonizm i jego wpływ na wdraŜanie w Ŝycie postanowień pokojowych.

Uwagi ogólne o traktatach pokojowych • Wszystkie traktaty pokojowe były ułoŜone wg tego samego schematu, co traktat z Niemcami • NajwaŜniejszą i najtrudniejszą sprawą było wytyczenie nowych granic – szczegóły ustalały specjalne komisje • Oczywiście traktaty zawierały postanowienia dot. odszkodowań wojennych oraz takie, które zmierzały do ograniczenia zdolności militarnych pokonanych państw, aby zabezpieczyć utrzymanie pokoju • Ten sam cel przyświecał umieszczeniu we wszystkich traktatach pokojowych Paktu LN – podpisują wyznaczony dla siebie traktat kaŜde państwo pokonane (i pozostali sygnatariusze) przyjmowało na siebie obowiązek liczenia się z postanowieniami statutu LN, mimo Ŝe początkowo państwa zwycięŜone nie stawały się automatycznie członkami LN (Austria i Bułgaria w 1920, Węgry w 1922, Niemcy w 1926) • Traktaty nie były przyjmowane równocześnie – na opóźnienie prac wpływały wydarzenia wewnętrzne w krajach pokonanych, o czym niŜej • Pokonani nie brali udziału w pracach nad traktatami – treść przygotowanych aktów była im komunikowana przez zwycięzców po zakończeniu prac nad nimi, w celu przedstawienia uwag, których zwycięzcy wcale nie byli zobowiązani uwzględniać (stąd potem legenda o „dyktacie wersalskim”, co było ze strony Niemiec hipokryzją, bo bardzo bezwzględnie narzucali pokonanym warunki pokoju w 1866 (Austria), 1871 (Francja) i 1918 (Rosja, Rumunia), a takŜe planowali to samo uczynić w razie zwycięstwa w I wś)

Traktat pokojowy z Niemcami • Gotowy traktat przedstawiono Niemcom do konsultacji 7 maja 1919 – wzbudził on gwałtowny sprzeciw w całych Niemczech, mimo Ŝe w stosunku do pierwotnych planów członków koalicji został on bardzo złagodzony (sprawy terytorialne gł. kosztem Francji i Polski) • 29 maja 1919 Niemcy przedstawili swoje uwagi (a raczej miaŜdŜącą krytykę większości postanowień traktatu) – w efekcie złagodzono kilka artykułów, gł. kosztem Polski o Największy sprzeciw niemiecki wzbudziło obciąŜenie Rzeszy odpowiedzialnością za rozpętanie wojny o Francja ostro odpowiedziała – Rada NajwyŜsza wystosowała do Niemiec ultimatum groŜące wznowieniem działań wojennych w razie odrzucenia traktatu o Kanclerz Scheidemann i MSZ Brockdorff-Rantzau podali się do dymisji o Niemiecki parlament jednak zdecydował o przyjęciu traktatu znaczną większością głosów

• Traktat pokojowy z Niemcami podpisano 28 czerwca 1919 w Wersalu – wszedł w Ŝycie 10 stycznia 1920 („natychmiast po ratyfikacji Traktatu przez Niemcy z jednej strony i przez trzy spośród Głównych Mocarstw Sprzymierzonych i Stowarzyszonych z drugiej strony” – tego dnia w ParyŜu ratyfikację potwierdziły Niemcy, Francja, Wielka Brytania, Włochy, Japonia i Polska) • Traktat podpisały wszystkie państwa biorące udział w konferencji paryskiej z wyjątkiem Chin (sprawa Szantungu) – ze strony Niemiec zrobili to nowy MSZ Hermann Müller i minister bez teki Johannes Bell • Tego samego dnia podpisano parę innych układów – m.in. konwencję między Wielką Brytanią, Francją, Belgią i USA a Niemcami w sprawie okupacji terytoriów niemieckich na zachodnim brzegu Renu i przyczółków w Kolonii, Koblencji i Moguncji (na brzegu wschodnim) oraz układ o ochronie mniejszości przez Polskę (tzw. mały traktat wersalski – patrz niŜej) • Traktatu wersalskiego nie ratyfikowały USA – 25 sierpnia 1921 zawarły osobny traktat pokojowy z Niemcami (20 maja 1921 zrobiły to teŜ Chiny) • Części traktatu: o Pakt Ligi Narodów – art. 1-26 o Opis nowej granicy Niemiec – art. 27-30 – Niemcy straciły 1/7 terytorium i ok. 10% ludności – mimo Ŝe w porównaniu z Austrią, Węgrami i Turcją było to niewiele oraz mimo odebrania Niemcom tylko ziem pochodzących z zaborów, w dwudziestoleciu międzywojennym rewizjonizm terytorialny był w Niemczech głośny i stały o Przepisy polityczne europejskie – art. 31-117; zamieszczono tu podstawowe decyzje terytorialne [szczegóły – patrz niŜej] o Prawa i interesy Niemiec poza Niemcami – art. 118-158 � Niemcy zrzekały się kolonii na rzecz mocarstw � Zrzeczenie się wszelkich przywilejów i korzyści wynikających z traktatów z Chinami, Syjamem, Liberią, Marokiem i Egiptem � Zrzeczenie się Szantungu na rzecz Japonii – ostry protest Chin w tej kwestii doprowadził do tego, Ŝe nie podpisały one traktatu

o Postanowienia dot. wojska, marynarki i lotnictwa (czyli rozbrojenia Niemiec) – art. 159-213 � Demobilizacja i zredukowanie niemieckich sił zbrojnych – najpóźniej 31 marca 1920 niemiecka armia miała liczyć nie więcej niŜ 100 tys. Ŝołnierzy, w tym nie więcej niŜ 4 tys. oficerów i słuŜyć jedynie do utrzymania porządku wew. i pilnowania granic � Zniesienie w Niemczech powszechnej i obowiązkowej słuŜby wojskowej

155

� Zabronienie przysposobienia wojskowego � Rozwiązanie Sztabu Generalnego i „podobnych organizacji” i zakaz odrodzenia się ich w Ŝadnej innej formie [w praktyce rolę SG przejął Truppenamt] � Rozbrojenie i zburzenie twierdz i fortyfikacji lądowych � Zburzenie urządzeń wojskowych na wyspie Helgoland (art. 115) � Określenie dopuszczalnego maksimum posiadanej przez Niemcy broni palnej, artylerii o określonym ściśle kalibrze, amunicji i materiałów wojennych � Określenie liczby i rodzaju dopuszczalnych okrętów wojennych oraz określenie maksymalnej liczebności załóg floty, personelu obrony wybrzeŜa i administracji na max 15 tys. � Wykonanie wszystkich postanowień rozbrojeniowych poddano kontroli Międzysojuszniczych Komisji: Wojskowej, Morskiej i Lotniczej, a kosztami ich utrzymania obciąŜono Niemcy � Dobrzyc o tym nie pisze, ale jak dobrze pamiętam zakazano Niemcom posiadania lotnictwa wojskowego i okrętów podwodnych

o Jeńcy wojenni – art. 214-226 o Sankcje – art. 227-230; Postawienie przed Trybunałem Międzynarodowym b. cesarza Wilhelma II oraz postawienie przed sądami wojskowymi Niemców oskarŜanych o „dokonanie czynów sprzecznych z prawem i zwyczajami wojennymi” – nigdy nie zostało zrealizowane o Odszkodowania wojenne � Art. 231 – obciąŜenie Niemiec i ich sprzymierzeńców odpowiedzialnością za „wszystkie szkody i straty poniesione przez Mocarstwa Sprzymierzone i Stowarzyszone oraz przez ich obywateli na skutek wojny, która została im narzucona w wyniku agresji ze strony Niemiec i ich sprzymierzeńców” – przez 20 lat Niemcy ostro protestowały przeciw temu zapisowi � Ustalenie wysokości wszystkich szkód pozostawiono międzynarodowej Komisji Odszkodowań, której dano czas do 1 maja 1921 � Spłata reparacji została przewidziana na 30 lat � Do czasu ustalenia wysokości reparacji zobowiązano Niemcy do wypłacenia równowartości (w złocie, towarach, okrętach itp.) 20 miliardów marek w złocie

o Postanowienia finansowe o Postanowienia ekonomiczne o Postanowienia dot. lotnictwa o Porty, drogi wodne i Ŝelazne: � Umiędzynarodowienie Łaby, Odry, Niemna i Dunaju � Konwencja z 23 lipca 1921 z ParyŜa (podpisana przez 12 państw) wprowadziła ostateczny Statut Dunaju i utrzymała istnienie Europejskiej Komisji Dunaju (przedstawiciele Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec, Włoch i Rumunii) oraz Międzynarodowej Komisji Dunaju (Austria, Czechosłowacja, Niemcy, Węgry, Jugosławia, Bułgaria, Rumunia, Wielka Brytania, Francja i Włochy) [trochę więcej – patrz przy okazji traktatu pokojowego z Austrią] � Wolny dostęp do Kanału Kilońskiego na zasadzie zupełnej równości dla statków handlowych i wojennych wszystkich państw

o Statut Międzynarodowej Organizacji Pracy o Gwarancje wykonania traktatu o RóŜne przepisy ☺ (tylko ten – jakŜe waŜny – rozdział nie powtarza się w traktatach pokojowych z pozostałymi państwami)

• Straty terytorialne Niemiec: o Niewielki obszar Moresent na rzecz Belgii; plebiscyt w powiatach Eupen i Malmedy (zakończony pomyślnie dla Belgii) o Wyłączenie Luksemburga z niemieckiego Związku Celnego (od 1 stycznia 1919) o Alzacja i Lotaryngia dla Francji � Demilitaryzacja niemieckich ziem na zachodnim brzegu Renu i 50 km na wschód od tej rzeki (wg traktatu pogwałcenie tego zapisu przez Niemcy miało być równoznaczne z atakiem na któreś mocarstw) � Okupacja ziem niemieckich na zachód od Renu przez sprzymierzonych – na 5 do 15 lat (w zaleŜności od strefy) pod warunkiem, Ŝe Niemcy będą ściśle przestrzegać postanowień traktatu � Francji nie udało się przyłączyć Zagłębia Saary – oddano jej tylko kopalnie, zaś sam okręg miał przez 15 lat znajdować się pod zarządem LN przez 15 lat, po czym miał nastąpić plebiscyt

o Część Górnego Śląska (tzw. Kraj Hulczyński) na rzecz Czechosłowacji o Wielkopolska, część Górnego Śląska i Pomorza dla Polski; w większej części Górnego Śląska miał odbyć się plebiscyt w ciągu 18 miesięcy od powołania komisji plebiscytowej (po jednym przedstawicielu Czterech Mocarstw + wojska sprzymierzone na tym obszarze) o Plebiscyt w Prusach Wschodnich � W ciągu roku od wejścia w Ŝycie traktatu miało dojść do podpisania konwencji w sprawie komunikacji kolejowej, telegraficznej i telefonicznej między Polską a Niemcami (Niemcy – Prusy Wschodnie przez terytorium Polski i Polska – Wolne Miasto Gdańsk przez terytorium Niemiec)

o Utworzenie Wolnego Miasta Gdańska pod opieką LN – uprawnienia Polski w WMG: � Włączenie do polskiego obszaru celnego i utworzenie w porcie wolnej strefy � Zapewnienie Polsce uŜywania bez Ŝadnych zastrzeŜeń ‘infrastruktury portowej’ � Zapewnienie Polsce nadzór i zarząd nad Wisłą i całą siecią kolejową WMG oraz nad komunikacją pocztową, telegraficzną i telefoniczną między Polską a portem gdańskim � Prawo do rozwijania i ulepszania ‘infrastruktury portowej’

156

� Zapewnienie, iŜ Ŝadne róŜnice nie będą czynione w WMG na niekorzyść obywateli polskich i osób polskiego pochodzenia lub mówiących po polsku � Prowadzenie spraw zagranicznych WMG i ochrona obywateli WMG za granicą przez rząd polski

o Kłajpeda oddana pod tymczasową kontrolę mocarstw, a następnie LN o Plebiscyt w Szlezwiku (marzec 1920) – północny Szlezwik został włączony do Danii

• Tego samego 28 czerwca 1919 zawarto w ParyŜu traktaty między Francją a Wielką Brytanią i Francją a USA, które miały złagodzić prestiŜową poraŜkę Francji w sprawie zachodniego brzegu Renu i zwiększyć jej poczucie bezpieczeństwa – pomoc mocarstw anglosaskich dla Francji w razie agresji niemieckiej o Wejście w Ŝycie traktatu brytyjsko-francuskiego była uzaleŜniona od ratyfikacji traktatu francusko-amerykańskiego (i odwrotnie) o Traktat francusko-amerykański nie został ratyfikowany, a nawet nie był nigdy rozpatrywany przez Kongres – dlatego traktat brytyjsko-francuski mimo ratyfikacji stracił znaczenie

Podsumowanie zysków i strat Francji i Niemiec wg Batowskiego • Francja: o Demilitaryzacja terytorium niemieckiego na zachodnim brzegu Renu (Francja Ŝądała znacznie więcej) o Czasowa okupacja trzech stref na tym obszarze (+ trzech przyczółków) przez okres 5 do 15 lat z udziałem Anglików, Belgów i Amerykanów (do 1923) o Poddanie pod zarząd międzynarodowy z dominującym wpływem Francji Zagłębia Saary na okres 15 lat, po czym miałby się tam odbyć plebiscyt (produkcja kopalń tego obszaru miała iść na potrzeby Francji tytułem odszkodowania za zniszczone przez Niemców kopalnie w północno-wschodniej Francji) o Zawarcie sojuszy z państwami sąsiadującymi z Niemcami: Belgią, Polską, Czechosłowacją o Postanowienia rozbrojeniowe nałoŜone na Niemcy w traktacie wersalskim – patrz wyŜej o Francji ponadto zaleŜało na uregulowaniu sprawy odszkodowań wojennych (wstępnie ustalono, Ŝe połowa z nich przypadnie Francji, 30% Wielkiej Brytanii, a reszta zostanie podzielona między inne państwa) o Oczywiście trzeba tu dodać odzyskanie Alzacji i Lotaryngii i uzyskanie części dawnych kolonii niemieckich

• Straty Niemiec (biorąc pod uwagę wyniki przeprowadzonych po traktacie plebiscytów): o Utrata na rzecz Francji Alzacji i Lotaryngii przyłączonych w 1871 o Oddanie Belgii powiatów Eupen i Malmedy zamieszkałych przez ludność walońską o Zwrócenie Danii (neutralnej w wojnie) północnej części Szlezwiku zamieszkałej przez ludność duńską i utraconej w 1864 o Utrata na rzecz Polski: większej części Wielkopolski, powaŜnej cz. Prus Królewskich (Zachodnich, czyli Pomorza Gdańskiego/Wschodniego) [odcięcie Prus Wschodnich od reszty Niemiec, ale z prawem tranzytu przez „Korytarz Polski”], części Górnego Śląska, małego skrawka Warmii i Mazur o Utworzenie Wolnego Miasta Gdańska pod nadzorem LN, włączonego do polskiego obszaru celnego i szerokimi uprawnieniami polski w gdańskim porcie o Oddanie pod zarząd mocarstw (w praktyce francuski) miasta Kłajpeda (Memel) z przyległościami – w 1923 zajęli go siłą Litwini, a LN zgodziła się na włączenie go do Litwy pod warunkiem zapewnienia mu rozległej autonomii o Utrata na rzecz Czechosłowacji małej cz. Górnego Śląska (Kraiku Hulczyńskiego) zamieszkałego przez tzw. Morawców mówiących narzeczem czeskim o Wydzielenie Luksemburga z niemieckiego obszaru celnego o Umiędzynarodowienie Łaby, Odry, Niemna i Dunaju oraz Kanału Kilońskiego o Utrata wszystkich kolonii o Ponadto: Niemcy musiały uznać niepodległość Polski i Czechosłowacji i pozostałych nowoutworzonych państw, zrzec się zawartych w pierwszej połowie traktatów z Brześcia (z Rosją) i Bukaresztu (z Rumunią) oraz uznać prawo Rosji do udziału w odszkodowaniach wojennych (było to zobowiązania czysto teoretyczne, ale mocarstwa zachodnie popierały wówczas ruchy antybolszewickie i miały nadzieję na zmianę ekipy rządzącej w Rosji)

Traktaty pokojowe z Austrią, Bułgarią, Węgrami i Turcj ą Traktat pokojowy z Austri ą • [tak na marginesie do wszelkich zmian terytorialnych po rozpadzie Austro-Węgier to tu jest taka fajna mapka, która obrazuje wszystko: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/63/%C3%96sterreich-Ungarns_Ende.png] • W owym czasie (1918-19) silne były w Austrii tendencje do zjednoczenia się z Niemcami (szansa na odbudowę gospodarki kraju) – negocjacje austriacko-niemieckie w Berlinie; uchwała wiedeńskiego Zgromadzenia Ustawodawczego; początkowa nazwa państwa „Niemiecka Austria” (Deutschösterreich) • Postawa mocarstw – Wielka Brytania i USA Ŝyczliwe (szansa na osłabienie dominacji Prus w Niemczech); Francja i Włochy zdecydowanie przeciw („nie” dla wzmacniania Niemiec i dbałość o własne bezpieczeństwo) • Berlin się ociągał w sprawie Anschlussu, bo nie chciał komplikować swojej sytuacji i wiedział, Ŝe część mocarstw jest nieprzychylna • Clemenceau w imieniu mocarstw wręczył w czerwcu 1919 austriackiemu premierowi Karolowi Rennerowi projekt traktatu pokojowego – Austria została potraktowana surowo jako spadkobierca mocarstwa, które razem z Niemcami obarczono odpowiedzialnością za wybuch wojny (Republika Austriacka [mocarstwa wymogły zmianę nazwy] podkreślała, Ŝe nie ponosi odpowiedzialności za działania monarchii Habsburgów – nadaremno) • Na takie potraktowanie Austrii naciskali przedstawiciele państw, które odziedziczyły część jej dawnego terytorium – gł. Czechosłowacji i Królestwa SHS • Austriacy protestowali, ale ostatecznie nic nie wskórali

157

• W traktacie nie udało się uregulować sporów między zwycięzcami o schedę po Austro-Węgrach (Włochy vs Królestwo SHS w sprawie wschodniego brzegu Adriatyku; Polska vs Czechosłowacja w sprawie Śląska Cieszyńskiego ) – zostawiono je na później • Traktat pokojowy z Austrią został podpisany 10 września 1919 w Saint-Germain-en-Laye pod ParyŜem: o Potwierdzenie samodzielności Austrii – art. 88: „niepodległość Austrii jest niezbywalna, chyba tylko za zgodą Rady LN” oraz „Austria zobowiązuje się wstrzymać od wszelkich aktów, które mogłyby naruszyć jej niepodległość bezpośrednio czy pośrednio” zwłaszcza zaś „przez udział w sprawach innego Mocarstwa” � NiezaleŜnie od tego art. 80 traktatu wersalskiego zobowiązywał Niemcy do ścisłego poszanowania niezawisłości Austrii

o Ustalenia terytorialne w większości potwierdzały stan faktyczny, który powstał na jesieni 1918: � Terytorium Austrii wynosiło 83 tys. km2 (ok. 6 mln mieszkańców, z czego 2 mln {w tym jeden Hitler ☺} mieszkało w Wiedniu) i stanowiło 12% Austro-Węgier i 26% cesarskiej Austrii (poza wyjątkami wspomnianymi poniŜej były to w zasadzie terytorium etnicznie austriackie/niemieckie) � Czechy, Morawy, Śląsk Opawski i część Śląska Cieszyńskiego – do Czechosłowacji (Czechosłowacja obstawała przy historycznych granicach ziem czeskich, więc poza Austrią znalazło się sporo ludności niemieckojęzycznej) � Kraina (jej część zachodnia przypadła Włochom), większość Dalmacji, południowa cz. Styrii (+ Bośnia i Hercegowina, która do 1918 była formalnie wspólnym terytorium cesarstwa austriackiego i królestwa węgierskiego) – do Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców (SHS) � Bukowina – do Rumunii � Południowy Tyrol (do przełęczy Brenner, gdyŜ była to dobra granica ze względów strategicznych – sporo ludności niemieckojęzycznej znalazło się w granicach Włoch), cz. Dalmacji z Triestem i Istrią – do Włoch (Batowski wymienia to następująco: płd. Tyrol, zach. Kraina, tzw. PobrzeŜe (Küstenland) z Triestem i Istrią oraz Zadar (Zara) w Dalmacji (na mocy osobnego układu włosko-jugosłowiańskiego)) � Galicja i cz. Śląska Cieszyńskiego – do Polski (formalnie sam traktat pokojowy z Austrią Polsce tych ziem nie przydzielił, lecz zarezerwował mocarstwom zachodnim prawo dysponowania obszarami w traktacie nie wymienionymi; w skutek niewejścia w Ŝycie Układu o pewnych granicach, podpisanego w Sevres (patrz niŜej) mocarstwa formalnie uznały przynaleŜność Galicji do Polski w 1923)

o Zgoda Austrii na ustalone przez mocarstwa granice Bułgarii, Grecji, Węgier, Polski, Królestwa SHS i Czechosłowacji o Kwestia Burenlandu – historycznie była to kraina węgierska, ale w większości zamieszkana była przez ludność niemieckojęzyczną � Traktat z Saint Germain przyznawał ten obszar Austrii � Węgrzy protestowali, Włosi prowadzili mediacje, w końcu w 1921 przeprowadzono plebiscyt � Niemal cały Burgenland został włączony do Austrii – tylko okręg Sopronu pozostał przy Węgrzech � Tym samym Austria jako jedyny kraj pokonany została nieco powiększona – kosztem innego kraju pokonanego ☺

o Południowa Karyntia ze stolicą w Klagenfurcie: � Obszar sporny między Austrią a Królestwem SHS; zamieszkany gł. przez Słoweńców � Traktat z Saint Germain dzielił obszar na dwie strefy, w których oddzielnie miały być przeprowadzone plebiscyty � W pierwszej strefie plebiscyt przeprowadzono w październiku 1920 – wygrała go Austria � Drugiego plebiscytu nie przeprowadzono – cały obszar pozostał przy Austrii, która miała zapewnić równouprawnienie ludności słoweńskiej

o Ograniczono liczebność armii austriackiej do 30 tys., zniesiono powszechny obowiązek słuŜby wojskowej o NałoŜono na Austrię obowiązek spłaty odszkodowań wojennych – ich wysokość miała zostać ustalona do 1 maja 1921 o Dunaj został uznany za rzekę międzynarodową – jego ostateczny status ustaliła konwencja podpisana w ParyŜu 23 lipca 1921 przez 12 państw � Wolność Ŝeglugi i równość wszystkich bander miały zapewnić dwie komisje: Europejska Komisja Dunaju (która zarządzała „Dunajem morskim”) i Międzynarodową Komisję Dunaju (zarządzała „Dunajem Ŝeglownym rzecznym” oraz innymi drogami wodnymi uznanymi za międzynarodowe)

Traktat pokojowy z Bułgari ą • Podpisany 27 listopada 1919 w Neuilly-sur-Seine pod ParyŜem • Bułgarię potraktowano równie surowo jak pozostałych sojuszników Niemiec • Pozbawiono ją lotnictwa i floty wojennej • Armia została zredukowana do 20 tys., zniesienie powszechnej obowiązkowej słuŜby wojskowej • NałoŜenie na Bułgarię reparacji • Przepisy o ochronie mniejszości narodowych • Straty terytorialne (w sumie 11% powierzchni kraju): o 6 gmin przy zachodniej granicy na rzecz Królestwa SHS o Tracja Zachodnia oddana pod zarząd Komisji Międzysojuszniczej (utrata dostępu do M. Egejskiego) – w kwietniu 1920 konferencja aliancka w San Remo zdecydowała o przekazaniu Tracji Zachodniej Grecji o Potwierdzenie przynaleŜności DobrudŜy Południowej do Rumunii (Bułgaria zajęła ją w czasie wojny)

Traktat pokojowy z W ęgrami • Traktat był przygotowywany równocześnie z traktatem dot. Austrii • Podpisany 4 czerwca 1920 w Trianon (uwaga! a teraz coś miłośników pojebanych szczegółów☺: Pałac Grand Trianon w parku Pałacu Wersalskiego) pod ParyŜem – opóźnienie wynikało z burzliwej sytuacji wewnętrznej na Węgrzech o Na przełomie 1918/19 Czechosłowacja, Rumunia i Królestwo SHS zajęły zbrojnie tereny, do których zgłaszały pretensje (czyli większość królestwa węgierskiego)

158

o Rząd hr. Mihalya Karolyiego (istniejący od listopada 1918) stracił poparcie społeczne, gdy okazało się, Ŝe Ententa zamierza uznać większość roszczeń sąsiadów Węgier o Na początku marca 1919 władzę objął rząd komunisty Beli Kuna – 21 marca proklamował Węgierską Republikę Rad (i podjął typowe dla komunistów działania typu nacjonalizacja, rady robotnicze, Ŝołnierskie i chłopskie, konfiskata dóbr kościelnych i utworzenie Armii Czerwonej) o Oczywiście mocarstwa zachodnie nie chciały podpisywać porozumienia z komunistami o Do walki z węgierskimi komunistami przystąpili Czechosłowacy, Rumuni i opozycyjny rząd adm. Horthyego z siedzibą w Szegedzie o 6 sierpnia wojska rumuńskie opanowały Budapeszt, 14 listopada wkroczyła do miasta armia Horthyego o 1 marca 1920 Horthy został regentem i szefem państwa o Przedstawiciele nowego rządu węgierskiego proponowali plebiscyty na spornych terytoriach, ale mocarstwa odrzuciły uwagi węgierskie

• Ustalenia terytorialne: o Węgry zostały zmniejszone do 93 tys. km2 (utraciły 71% powierzchni) – podobnie jak w przypadku Austrii znaczne obszary dawnego Królestwa Węgierskiego juŜ od końca 1918 były we władaniu sąsiadów, a traktat pokojowy jedynie sankcjonował dokonane wcześniej zmiany o Generalnie zostały uwzględnione wszystkie postulaty sąsiadów Węgier o Siedmiogród i wschodnia cz. Banatu – do Rumunii o Chorwacja-Slawonia, Wojewodina i zachodni Banat – do Królestwa SHS (Batowski: Baczka i prawie cały Banat oraz Chorwacja-Slawonia) o Słowacja i Ruś Zakarpacka (Ruś Podkarpacka; Ukraina Zakarpacka) – do Czechosłowacji (w traktacie analogicznym do tzw. małego traktatu wersalskiego wymuszono na Czechosłowacji autonomię Rusi Zakarpackiej) o Burgenland – do Austrii o Spisz i Orawa – do Polski

• Spory państw-spadkobierców: Polska vs Czechosłowacja o skrawki Spiszu i Orawy; Rumunia vs Królestwo SHS o Banat • Konieczność spłaty odszkodowań wojennych • Redukcja armii do 30 tys. (Batowski: 35 tys.) Ŝołnierzy, zakaz posiadania cięŜkiej broni • 1/3 (Batowski: ponad 1/4) Węgrów (ok. 3 mln) znalazła się poza granicami Węgier – przez najbliŜsze dwadzieścia lat Węgry będą dąŜyć do rewizji traktatu • Ciekawostka: Polska traktat z Trianon podpisała, ale nie ratyfikowała ☺ Traktaty pokojowe z Turcj ą • 1916 – układ Sykes-Picot o podziale arabskich ziem Imperium Osmańskiego między Wielką Brytanię i Francję • W tym samym roku emir Mekki Husajn zachęcony przez Brytyjczyków ogłasza niepodległość HidŜazu (oglądał ktoś „Lawrence’a z Arabii”???)

� HidŜaz = wschodnie wybrzeŜe M. Czerwonego, czyli Mekka i Medyna z przyległościami • 1917 – brytyjski MSZ lord Balfour przyrzeka poparcie Wielkiej Brytanii dla ustanowienia w Palestynie siedziby narodu Ŝydowskiego • Kwiecień 1917 – porozumienie z Saint-Jean de Maurienne – mocarstwa obiecują Włochom okręg Izmiru (Smyrny) zamieszkały gł. przez Greków • 1919 – dzięki naleganiom Wielkiej Brytanii mocarstwa decydują się przekazać Izmir Grecji w tymczasowe władanie – Grecja wysyła swe wojska do Turcji i zajmuje ten obszar • W tym czasie Stambuł i cieśniny są pod okupacją aliancką (gł. brytyjską), a oddziały francuskie z Syrii zajmują przyległe obszary tureckie • Formalnie rządzi jeszcze sułtan i to z jego przedstawicielem mocarstwa zawarły pierwszy pokój w Sevres pod ParyŜem (10 sierpnia 1920): o Turcja została zmniejszona o ¾ swej powierzchni – traci ziemie arabskie i tzw. Armenię Turecką, która miała uzyskać niepodległość (Brytyjczycy chcieli, by Armenia była mandatem USA, Amerykanie się godzili, ale koniec końców nic z tego nie wyszło) o Brytyjczycy poparli greckie roszczenia terytorialne – Grecji przyznano Trację Wschodnią z Adrianopolem, a okręg Izmir poddano greckiej okupacji na 5 lat, po czym miał się tam odbyć plebiscyt o Kurdystan uzyskał autonomię o Cylicję i Adalię uznano za strefy wpływów Włoch i Francji

• Tymczasem Mustafa Kemal Pasza zbiera oddziały do walki z najeźdźcami i jednoczy wokół siebie ugrupowania polityczne • Bardzo surowe warunki traktatu z Sevres przyspieszyły obalenie monarchii w Turcji – osamotniony sułtan przebywał w Stambule pod ochroną Brytyjczyków a prawdziwy ośrodek władzy formował się w Ankarze pod wodzą Kemala Paszy • Władze w Ankarze odmówiły uznania traktatu z Sevres i zapowiedziały walkę o jego zniesienie • Kemala Paszę poparła Rosja Radziecka – po wymianie not dyplomatycznych w czerwcu i listopadzie 1920 zawarto 16 marca 1921 układ o przyjaźni i granicach między Turcją a Rosją (mówił on m.in. o przebiegu granicy w Armenii) • Wojska Kemala Paszy rozpoczęły działania pod koniec 1920: o W 1921 wojska włoskie i francuskie zostały zmuszone do wycofania się z Cylicji i Adalii o Natomiast grecy kontynuowali ofensywę i podeszli aŜ pod Ankarę o 22 sierpnia 1922 Turcy wygrali bitwę pod Afium-Karahissar i do początku września wyparły Greków z Anatolii

� Anatolia = Azja Mniejsza

159

o W październiku 1922 Brytyjczycy wycofali się z rejonu Stambułu i cieśnin – władzę nad tym obszarem ponownie przejęła Turcja

• 1 listopada 1922 Wielkie Zgromadzenie Narodowe zniosło monarchię, a 17 listopada sułtan wyemigrował (ale szefem rządu został kuzyn sułtana i ostatni kalif osmański Abdulmecid) • W październiku 1923 Kemal Pasza został wybrany prezydentem republiki • Kalifat zniesiono oficjalnie w marcu 1924 • Zgodnie z warunkami rozejmu zawartego 11 października 1922 między Turcją a Wielką Brytanią, Francją i Włochami w Mundanyi zwołano do Lozanny konferencję pokojową, która miała przygotować nowy traktat pokojowy o Konferencja obradowała od 21 listopada 1922 do 23 lipca 1923 o Uczestnicy: Anglia, Francja, Włochy, Japonia, Rumunia, Królestwo SHS, Bułgaria, Grecja i Turcja; do dyskusji nad statusem cieśnin zaproszono teŜ Rosję o Zerwano z dotychczasową zasadą, Ŝe traktaty pokojowe przygotowują wyłącznie zwycięzcy – Turcja była pełnoprawnym uczestnikiem konferencji o W trakcie konferencji (30 stycznia 1923) Grecja i Turcja podpisały układ o wymianie ludności

• Główny traktat z Turcją podpisano 24 lipca 1923: o Przywrócono suwerenność Turcji nad całą Anatolią i Tracją Wschodnią o Likwidacja autonomii Kurdystanu o Ustalenie granicy turecko-radzieckiej w Armenii zgodnie z traktatem z 1921 o Turcja zrzekła się wszelkich praw do ziem arabskich oraz uznała wcześniejsze (od 1878) akty międzynarodowe dot. Cypru, Trypolitanii i Cyrenajki, Dodekanezu i Egiptu

• RównieŜ 24 lipca 1923 podpisano w Lozannie konwencję w sprawie cieśnin – „zasada wolności przejścia i Ŝeglugi w czasie pokoju i w czasie wojny” o W razie, gdyby Turcja stała się stroną wojującą, będzie ona miała prawo blokowania cieśnin przed okrętami nieprzyjacielskimi, ale nie powinna utrudniać przepływu statkom neutralnym o Rejon cieśnin (brzegi Bosforu, Dardaneli i wyspy M. Marmara) uznano za strefę zdemilitaryzowaną o Nadzór nad realizacją postanowień powierzono Międzynarodowej Komisji ds. Cieśnin złoŜonej z przedstawicieli 11 państw

• Ograniczenia suwerenności Turcji w rejonie cieśnin (strefa zdemilitaryzowana i nadzór międzynarodowy) zostały zrewidowane konwencją z Montreux z 20 lipca 1936 Pozostałe traktaty podpisane w Sevres (z tego co zrozumiałem wszystkie podpisano 10 sierpnia 1920 – patrz traktat pokojowy z Turcją) • Układ między mocarstwami zachodnimi a Grecją o zwolnieniu jej od pewnej formy protektoratu, datującej się od 1832 (na rzecz Wielkiej Brytanii, Francji i carskiej Rosji) przy równoczesnym przyjęciu przez Grecję zobowiązań o ochronie praw mniejszości (patrz niŜej) • Układ między mocarstwami zachodnimi a Grecją oddający jej odebraną Bułgarii Trację Zachodnią, z zastrzeŜeniem dostępu gospodarczego Bułgarii do M. Egejskiego w porcie Dedeagacz (Aleksandrupolis) (nie doszło do zawarcia przewidzianego w tej sprawie porozumienia bułgarsko-greckiego) • Układ o niektórych granicach o Podpisany przez Polskę, Czechosłowację, Królestwo SHS i Rumunię (oraz oczywiście mocarstwa) o Traktat przydzielał sygnatariuszom ziemie dawnych Austro-Węgier oraz wyznaczał obszar osobny pod nazwą Galicja Wschodnia o Polska i Czechosłowacja akceptowały wyznaczoną przez Radę Ambasadorów (28 lipca 1920) granicę na Śląsku Cieszyńskim, Orawie i Spiszu; dalej granica polsko-czechosłowacka biegła wzdłuŜ dawnej granicy między Węgrami a Galicją, ale tylko do źródeł Sanu, gdzie miał się rozpoczynać bieg granicy między Czechosłowacją a Galicją Wschodnią (w ten sposób określano ją jako terytorium nie naleŜące do Polski – na marginesie dodam, Ŝe parę dni później był „Cud nad Wisłą”) o Potwierdzenie wg traktatów z Saint Germain i Trianon granic Czechosłowacji z Niemcami, Austrią i Węgrami, potwierdzenie granicy polsko-czechosłowackiej wg decyzji Rady Ambasadorów z 28 lipca 1920 oraz wyznaczenie granic Czechosłowacji z Rumunią i Galicją Wschodnią (tu: wzdłuŜ dawnej granicy węgiersko-galicyjskiej na wschód od źródeł Sanu) o Potwierdzenie granicy Rumunii z Węgrami wg traktatu z Trianon, wytyczenie granicy Rumunii z Królestwem SHS w Banacie, zatwierdzenie granicy bułgarsko-rumuńskiej z traktatu z Neuilly oraz wyznaczenie granicy między Rumunią a Galicją Wschodnią o Zatwierdzenie granic Królestwa SHS wg traktatów z Saint Germain i Trianon, wyznaczenie granicy jugosłowiańsko-rumuńskiej w Banacie, zastrzeŜenie, Ŝe granica jugosłowiańsko-włoska zostanie wyznaczona później (Włochy nie dopuściły, by inne mocarstwa mieszały się w ich sprawy)

� Układ o niektórych granicach nie wszedł w Ŝycie, poniewaŜ nie podpisała go Polska (z powodu oddzielnego wymienienia Galicji Wschodniej jako terytorium nie naleŜącego do Polski), ale pochodzące z niego ustalenia stały się podstawą dwustronnych układów granicznych Rumunii z Czechosłowacją i Jugosławią

• [uwaga! coś dla koneserów] Układ o podziale i wymianie materiałów archiwalnych i przedmiotów sztuki oraz współpracy w dziedzinie komunikacji kolejowej i wodnej, połowu ryb, ubezpieczeń, bankowości i emerytur – podpisany przez Włochy, Polskę, Czechosłowację; nie wszedł w Ŝycie z powodu braku podpisu Rumunii i Królestwa SHS

160

69. Źródła polityki appeasementu. Anschluss Austrii. Konferencja w Monachium. Ustanowienie Protektoratu Czech i Moraw. Aneksja Kłajpedy. Zajęcie Albanii przez Włochy.

Anschluss Austrii Status Austrii jako państwa niepodległego określał 80 artykuł traktatu wersalskiego i 88 artykuł traktatu Saint-Germain.

Droga do Anschlussu 4.X.1922 protokół odbudowy (protokół genewski) Anglia, Francja, Włochy, Czechosłowacja, udzielając poŜyczki zobowiązały się do wspierania niepodległości Austrii, a Austria zobowiązała się do respektowania art. 88 Traktatu Saint-Germain. Idea grossdeutschlandu wspierana była przez Stresemann. 7.IX.1925 wspominał o tej idei w liście do następcy tronu wśród priorytetów polityki zagranicznej. UwaŜał Ŝe najlepszą drogą do Anschlussu będzie zacieśnianie więzów gospodarczych i handlowych. Austria była w trudnej sytuacji gospodarczej, a Ententa była nieprzychylna 1927 –inicjacja rozmów o unii celnej Niemcy-Austria 19.III.1931 w Wiedniu podpisano protokół o stopniowym utworzeniu unii celnej pomiędzy Niemcami i Austrią Francja protestowała najmocniej, a Włochy i Czechosłowacja trochę mniej widząc w tym początek politycznego połączenia państw. Henderson 25.III. zaproponował oddanie sprawy radzie LN; rząd niemiecki początkowo był przeciwny, później Wiedeń i Berlin zaakceptowały to. Rada LN po rozpatrzeniu 18-23 maj przekazała sprawę Stałemu Trybunałowi Sprawiedliwości Międzynarodowej w Hadze. Z powodu upadku banku Credit-Anstalt i ubiegania się o poŜyczkę na forum LN, Austria i Niemcy zrezygnowały z prac nad unią a celną (3.IX). Trybunał 5.IX.1931 uznał Ŝe porozumienie jest sprzeczne z międzynarodowymi zobowiązaniami Austrii JuŜ na posiedzeniu rządu Rzeszy 26.V.1933 Hitler oświadczył, Ŝe nie moŜe zrezygnować z rodaków w Austrii. Pierwsze pogróŜki wobec rządu austriackiego wystosował Hans Frank w marcu 1933 Za rządów Dollfusa: odmiana faszyzmu nie mająca poparcie w społeczeństwie, ale za to wspierana przez Włochy (zwłaszcza pomoc gospodarcza), sabotaŜe austriackiej NSDAP Anschluss był niekorzystny dla Włoch – bo Niemcy zaczęłyby zagraŜać Tyrolowi Pd. I miałyby hegemonię na Bałkanach 17.III.1934 układ Włochy (Mussolini), Węgry (Gombos), Austria (Dollfus) tzw. Protokoły rzymskie; precyzowały współpracę gospodarczą; przeciwstawiały się planom Francji i Małej Ententy Interwencje rządu Austrii (wobec działań niemieckich) w Rzymie, Londynie i ParyŜu doprowadziły do wydania 17.II.1934 komunikatu o konieczności utrzymania niepodległości Austrii i integralności zgodnie z obowiązującymi traktatami. 25.VII.1934 zamach stanu Dollfus ginie; nowy kanclerz to Kurt Schuschnigg. Hitler uznał rząd, bo Włochy wysłały swoje oddziały wojskowe na granicę, by zapobiec wkroczeniu Niemców, a Hitler nie chciał otwartego konfliktu z Włochami. Mianował tylko von Papena na ambasadora Stressa 14.IV.1935 współpraca w sprawie Austrii; próby doprowadzenia do paktu dunajskiego

Bezpośrednia droga do Anschlussu Sytuacja międzynarodowa po okupacji Nadrenii w kontekście przyszłego Anschlussu- Hitler polecił przygotowanie Anschlussu von Papenowi, wyczerpanie Włoch w wojnie w Afryce, rozbicie frontu ze Stressy przez rozdźwięki związane z sankcjami w wojnie w Etiopii – mimo to Hitler był ostroŜny w działaniach wobec Austrii 11.VII.1936 układ Schuschnigga i von Papena regulujący w sposób przyjazny stosunki miedzy państwami ( za radą Mussoliniego (który uznał ze musi pójść na ustępstwa wobec Berlina, ale obiecywał Ŝe będzie chronił formalna niepodległość Austrii)). Niemcy uznały odrębność państwową Austrii i nie ingerowanie w jej sprawy wewnętrzne, a Austria uznała Ŝe jest państwem niemieckim i będzie prowadzić politykę zagraniczną zgodną z polityka Rzeszy, oraz dopuści do rządu hitlerowców austriackich („narodową opozycję”) i udzieli amnestii zwolennikom Anschlussu. Po zawarciu układów lipcowych 11.VII.1936 miedzy Austrią a Niemcami pozycja Niemiec w Austrii wzmocniła się, chociaŜ uspokoił tez polityków wiedeńskich traktujących powaŜnie zobowiązania o poszanowaniu integralności. Poparł go Mussolini, co oznaczało wycofywanie się Włoch jako protektora Austrii i przejście do polityki sojuszu Berlin-Rzym 14.XI.1936 w Wiedniu odbyła się konferencja potwierdzająca waŜność protokołów rzymskich. Tam pierwszy raz Włochy mówiąc o przyjaźni z Austria podkreśliły zgodność z Niemcami 4.II.1938 odwołanie Papena

161

Anschluss 14.I.1938 w Berlinie Hitler oświadczył, Ŝe nie zawaha się przed wkroczeniem do Austrii 12.II.1938 spotkanie Hitler - Schuschnigg (+ Papen i szef wiedeńskiego MSZ Schmidt)w Berchtesgaden i wręczenie Ŝądań niemieckich, które zmierzały do podporządkowania Austrii władzy Berlina, amnestii dla nazistów i rekonstrukcji rządu wiedeńskiego poprzez nominacje na ministra spraw wewnętrznych Seyssa-Inquarta na ministra wojny Glaise-Horstenau; pod groźbą interwencji. Czas na odpowiedź do 20.II (bo Schuschnigg nie mijał konstytucyjnych uprawnień) Schuschnigg po powrocie do Wiednia złoŜył dymisje, ale nie została ona przyjęta 14.II Schuschnigg zwołał posiedzenie rządu z udziałem prezydenta Miklasa. Austria musiała Ŝądania przyjąć 15.II. przyjęcie Ŝądań Hitlera; rekonstrukcja rządu – minister spraw wewnętrznych + policja Seyss-Inquart 9 III Schuschnigg ogłosił projekt plebiscytu o utrzymaniu odrębności państwowej Miał się odbyć 13.III Hitler nie mógł dopuścić do plebiscytu określającego przynaleŜność Austrii do Rzeszy, uspokoiwszy się co do postawy Rzymu postanowił interweniować 11.III wysłannik Hitlera przywiózł Seyss-Inquartowi instrukcje by zaŜądać odłoŜenia plebiscytu albo armia niemiecka wkroczy. Schuschnigg odwołał plebiscyt Goring zaŜądał by Seyss-Inquart objął stanowisko kanclerza a gdyby prezydent nie chciał przyjąć dymisji Schuschnigga to inwazja. Schuschnigg podał się do dymisji bo interwencja ParyŜa i Londynu w Berlinie nieć nie wskórała Choć Seyss-Inquart został kanclerzem w Niemieckim MSZ sfałszowano telegram z prośba o wkroczenie armii. Rozkazem Hitlera inwazje rozpoczęto 12.III. Włochy potwierdziły, Ŝe nie będą ingerować w te sprawę 13.III ogłoszono w Wiedniu i Berlinie dekrety o włączeniu Austrii do Rzeszy (przygotowany przez Seyss-Inquarta) 14.III Hitler w Wiedniu ogłosił utworzenie Wielkich Niemiec 10.IV plebiscyt pod władzą niemiecka - 99,73% za Anschlussem IV.1938 wprowadzenie nazwy Ostmark (Marchia Wschodnia) zamiast Osterreich (Austria)

Reakcje międzynarodowe po 12.II.1938

• Włochy – pogodzenie z nieuchronnością Anschlussu, choć wierzyli Ŝe nie jest to niebezpieczeństwo bezpośrednie; próbowały tez zbliŜyć się do Anglii Mussolini uzasadnił stanowisko istnieniem osi Rzym - Berlin; chciano projektował jednak oś horyzontalna Włochy-Polska gdyŜ obawiał się przewagi Niemiec Berlin wysłał do wszystkich sąsiadów prócz Czechosłowacji Ŝe granice z nimi uwaŜa za ostatecznie nienaruszalne (waŜne dla Włoch – Niemcy wyrzekły się pd. Tyrolu) • Chamberlain chciał zbliŜenia, ale nie zamierzał ingerować w politykę Niemiec w Europie Śr • Francja 26.II podkreśliła, Ŝe utrzymanie integralności Austrii jest waŜne, sondowała stanowisko Czechosłowacji i Polski(nie widziano zagroŜenia). Próby nakłonienia Anglii do wystąpienia były bezowocne • Czechosłowacja – zaniepokojona, nieudane próby zebrana Rady małej Ententy • Polska - nie widziano zagroŜenia • Jugosławia była przeciw Czechosłowacji i Austrii. • Węgry popierały Niemcy w Austrii licząc na poparcie Niemiec w Czechosłowacji. • LN nie zajęła się sprawą • Francja, Anglia złoŜyły protesty (odrzucone oczywiście) w Berlinie • ZSRR 17.III Litwinow potępił, proponował zwołanie narady państw, zapewnił Czechosłowację, Ŝe dziali jej pomocy • USA niezadowolenie, nie podjęły jednak inicjatywy ZSRR jedna z przyczyn aneksji była chęć zagarnięcia złota i dewiz Banku Austriackiego Anschluss przekreślił traktat z Saint-Germain Źródła polityki appeasementu Polityka ustępstw wobec Ŝądań Hitlera od 1935; unikniecie wojny przez takie nasycenie dyktatorów by byli gotowi na pokojowa współpracę Polityka zaspokajania wyraŜająca się w formie ustępstw na rzecz państw faszystowskich i agresywnych drogą poświęcania interesów państw średnich i mniejszych Początek appeasementu to traktat wersalski, który jest kompromisowym rozwiązaniem pomiędzy Anglia a Francją. Jest im trudno stworzyć wspólny front: Anglia widzi Niemcy jako członka równowagi, Francja obawia się hegemonii Jest produktem istnienia starych mocarstw (Anglia, Francja) przeciw którym wstępują nowe (Niemcy, Włochy, Japonia) Wydarzenia określające czasowo praktyczne wprowadzenie appeasementu to: III.1935 – rozporządzenie o siłach powietrznych, wprowadzenie obowiązkowej słuŜby wojskowej, wypowiedzenie klauzul rozbrojeniowych

162

III.1936 remilitaryzacja Nadrenii Monachium

Sytuacja międzynarodowa Problem mniejszości narodowych w Czechosłowacji nie dotyczył tylko niemieckiej. NaleŜało usunąć gospodarcze kłopoty mniejszości niemieckiej, ale przede wszystkim porozumieć się ze Słowakami, chcącymi równorzędnego traktowania Niemcy porozumiewali się z Węgrami i polską w sprawie Czechosłowacji. Dodatkowo intrygi w Belgradzie miały osłabić Małą Ententę -> skierowanie rewizjonizmu przeciw Czechosłowacji, nie Rumunii i Jugosławii. Niekorzystne zmiany w Małej Entencie: w Jugosławii od VI.1935 proniemiecki premier i msz Stojadinovic; w Rumunii upadek Titulescu w VIII. 1936. państwa te nie interesował niemiecki problem Czechosłowacji włączenie Austrii do Rzeszy było zagroŜeniem dla Czechosłowacji Benes i Krofta (minister spraw zagranicznych) uwaŜali jednak Ŝe nie ma przeszkód na drodze do porozumienia z Niemcami, wierzyli w pomoc Francji i doniosłość sojuszu z V.1935 z ZSRR. Pomimo to budowano fortyfikacje obronne na pograniczu. Gdy Hitler chciał zawrzeć układy o nieagresji chciano skorzystać z moŜliwości Mastny rozpoczął działania (początkowo pozytywne) jednak wobec ukrytych planów doprowadzenia do wyrzeczenia się przez Czechosłowację sojuszy z Francją i ZSRR i propozycji Benesa rozszerzającej układ arbitraŜowy z 1925 rozmowy przerwano.

Początki działań antyrządowych

Jesień 1933 Sudecki Front Ojczyźniany (to samo co Partia Niemców Sudecki) Po wyborach parlamentarnych 1935 SdP rozpoczęła antypaństwowa działalność IX.1936 Hitler udziela instrukcji Henleinowi (SdP) co do akcji antyrządowej 5.II.1937 powiadomiono ze traktaty arbitraŜowe 1925 utrąciły podstawę wobec anulowania Locarno w 1936(powiadomiono Pragę, ale i Warszawę) Henlein nie później jak w 1937 zajął stanowisko, Ŝe ostatecznym celem jest oderwanie pogranicza sudeckiego od Czechosłowacji, wcześniej domagał się autonomii Wiosna 1938 kampania propagandowa (Czechosłowacja jako baza bolszewizmu, złe traktowanie mniejszości Henlein utworzył blok opozycyjny wobec rządu praskiego złoŜony z partii słowackiej, katolickimi ludowcami księdza Hlinki, Węgrami i Polakami Ŝądania Henleina III.1938 zaprzestanie budowy czeskojęzycznych szkół na terenach zamieszkiwanych przez mniejszość niemiecką prawo do poparcia dla NSDAP wyłączne prawo do obsadzania stanowisk w urzędach w Sudetach prze germanów postulat nowych wyborów wycofanie policji czechosłowackiej i zastąpienie jej germańską Po spełnieniu PSN moŜe przystąpić do koalicji z Partia Agrariuszy W Pradze nadal wierzono w kompromis, więc obiecywano stopniowe odchodzenie od sojuszu z ZSRR po aneksji Austrii Hodza i Mastny oferowali Niemcami wobec Ŝądań partii Henleina, ale dostawali wymijające odpowiedzi Sytuacja międzynarodowa po III.1938: we Francji zmiana rządu pro czechosłowackiego Paul-Boncour’a na pro-appeasement’owego Bonneta oglądającego się na Londyn ZSRR wszystko zaleŜy od Francji (traktat Czechosłowacko-ZSRR 1935) Anglia nie interesowała się; Halifax jesienią 1937 zapewniał Hitlera ze o ile droga negocjacji to będzie miał pozytywny stosunek Anglii do roszczeń terytorialnych Polska - polityka współpracy z Niemcami, popierała roszczenia węgierskie bo: osobista niechęć Becka do Benesa, antykomunistyczne nastawienie polskich rządzących, polityka wewnętrzna; złuda odwrócenia uwagi Niemiec; złuda osi horyzontalnej z Włochami IV.1938 Hitler omawia z gen. Keitlem szczegóły planu zielonego - Aufmarsch Grun - plan zakładający uderzenie sił niemieckich w kierunku południowym, zakładający w swej pierwotnej wersji najpierw uderzenie na Czechosłowację., a później na Austrię. Zajęcie Austrii ułatwił zajęcie Czechosłowacji dając moŜliwość zaatakowania od kolejnej strony

163

21.IV.1938 program karlsbadzki; ogłoszony w Karlsbadze na kongresie Frontu Sudeckiego przez Heinleina program 8 Ŝądań sprowadzający się do utworzenia niemieckiego obszaru autonomicznego z prawem wyznawania ideologii hitlerowskiej równouprawnienie Niemców i czechów w państwie federacyjnym nadanie mniejszości germańskiej osobowości prawnej zakaz osiedlania się innych narodowości na terenach zamieszkałych przez lud ość germańską niemiecki samorząd w Sudetach stworzenie prawnych środków ochrony mniejszości germańskiej w Sudetach wyrównanie krzywd i szkód ludności germańskiej wolność wyznania i światopoglądu Henlein grozi koalicja niemiecko-polską Sytuacja międzynarodowa po IV.1938: Francja (przez Anglie) zajmowała się wtedy bardziej sprawa stosunków z Włochami Anglia zdecydowała się uznać imperium włoskie w Afryce i zawrzeć porozumienie dla status quo na M.Śródziemnym – 16.IV.1938 Francja nie uznała aneksji Etiopii ostatecznie ale zaproponowała propozycje Mussoliniemu lecz ten podkreślił solidarność z Niemcami Na konferencji w Londynie Daladier i Bonner oraz Chamberlain i Halifax uznali ze wobec Ŝądań Heinleina naleŜy naciskać na rząd czechosłowacki by uznał te zadania w jak najszerszym zakresie, co uniemoŜliwiłoby Niemcom pretekst do interwencji. Wystąpili oni formalnie 7.V w Pradze; jednocześnie ambasador brytyjski w Berlinie Henderson nalegał na umiar u Ribbentropa, a w Londynie na politykę appeasementu nalegał Henlein 9pozytywnie przyjety0 Działalność Benesa w stolicach europejskich – ZSRR deklaracja Litwinowa 17.III.1938 – udzieli pomocy Czechosłowacji jeśli z Francja wspólnie ustanowią (układ czechosłowacko-radziecki z 16.V.1936 mówił o obowiązku pomocy gdy Francja teŜ przyjdzie) Francja – Blum zapewniał o pomocy, ale jego gabinet upadł 8.IV a Daladier chciał porozumienia z Niemcami; ministrem spraw zagranicznych został Bonnet. postanowili nie dopuścić do uwikłania Francji w sprawy Czechosłowacji. Choć jeszcze 4.IX.1938 oświadczył Bonnet o dotrzymaniu umów IV/V 1938 wzrost napięcia spowodował zgodę rządu praskiego na przeprowadzenie wyborów samorządowych – miały się odbyć 22.V 20.V. rząd praski dostał wiadomość o koncentracji wojsk niemieckich w pobliŜu granic i polecił obsadzić fortyfikacje i powołał rezerwistów. W Berlinie wysunięto zarzut całkowitej mobilizacji i postanowienia dokonania agresji na Niemcy deklaracja Słowaków amerykańskich – oryginał umowy pittsburskiej z 1918 podpisanego przez Masaryka zaręczającego Słowacji pełna autonomie 22.V ambasadorowie Francji i Anglii wystąpili w Berlinie z zadaniem nie zaostrzania konfliktu ( jeszcze przed 20 V. sprawa była omawiana w Genewie z okazji zebrania Rady LN). Próbowano włączyć Polskę, ale nie zgodziła się Benes i Hodza próbowali zaspokoić zadania heinlerowców przygotowaniami statutu narodowościowego V.1938 w Pradze negocjacje o przyjęciu ustaw mniejszościowych. Uchwalono rezolucję nowe zadania heinlerowców: przekształcenie w państwo związkowe złoŜone z autonomicznych terytoriów zamieszkałych przez ludność narodowa jednej grupy z własnymi rządami i sejmikami 9.VI posłowie Francji i Anglii złoŜyli w MSZ praskim noty zalecające uwzględnienie Ŝądań 9.VI rząd czechosłowacki zaproponował swoja wersje ustaw, zyskał poparcie ambasadora Anglii w Berlinie 30.VI przekazanie ustawy Niemcom; odrzucenie projektu przez Heinleina koniec czerwca Hodza przedłoŜył kontrprojekt rządu czechosłowackiego (pertraktując teŜ z socjaldemokratami niemieckimi urazili wyłączność Heinleina na prezentowanie poglądów Niemców). Odrzucenie kontrprojektu spowodowało dalsze ustępstwa (wzmagane naciskami z londynu) 20.VII brytyjska propozycja pośrednictwa, poparta przez Francje, przez Niemcy – zastrzeŜenie swobody działania. Pośrednikiem został lord Runciman 3-30.VIII misja Runcimana obie strony róŜniły się co do wprowadzenia Ŝądań – Heinlein chciał od razu, czechosłowacki rząd etapami 17.IX odwołanie z Pragi Runcimana (donosi o woli odstąpienia części Sudet Niemcom) po przedstawieniu przez Chamberlaina gabinetowi argumentów Hitlera (z wizyty w Berchtesgaden). Gabinet chce przeprowadzenia plebiscytu 2.IX.1938 odrzucenie projektu dotyczącego mniejszości narodowych przez SdP

164

Sytuacja międzynarodowa: siły pokoju były nieskoordynowane, prestiŜ i znaczenie LN podupadły, ZSRR i zachód były w stanie nieufności 15.IX.1938 polsko-węgierskie porozumienie o wspólnych celach wobec Czechosłowacji

Bezpośrednia droga do Monachium 15.IX Henlein ogłosił ze obszary sudecko niemieckie muszą być włączone do Rzeszy (instrukcje dostał 3.IX) 15.IX spotkanie Chamberlaina z Hitlerem w Berchtesgaden; monolog Hitlera i gotowość wydania wojny powoduje Ŝe Chamberlain obiecuje wpłynąć na czeski rząd 18.IX Londyn spotkanie Chamberlaina i Halifaxa z Daldierem i Bonnet’em: Czechosłowacja odstąpi Rzeszy tereny z 50% zamieszkujących Niemców; w zamian mocarstwa zagwarantują nowe granice. Nota do rządu Czechosłowackiego 19.IX ZSRR doradzało zwrot do LN (armia ZSRR aby pomóc Czechosłowacji musiałaby przejść prze Polskę) ale na zapytanie rządu zapewnił ze nie odmówi pomocy; rozpoczęto rozmowy z Komunistyczną Partią Czechosłowacji. W związku z tym 20.IX Krofta przekazał odmowę posłom mocarstw zachodnich, proponując arbitraŜ według układu z 1925 21.IX nota rządu brytyjskiego wyraŜająca niezadowolenie, powiadomiono o nie przewidywaniu moŜliwości wystąpienia Francji czechosłowacki rząd ustąpił. Do rozmów przystąpiono o 2.oo nad ranem, o 8.00 rząd Czechosłowacki zdecydował się przyjąć Ŝądania, o 17.00 przekazał notę zgadzającą się z Ŝądaniami. 21.IX notę rządu wręczono mocarstwom zachodnim jednocześnie 21.IX Litwinow w Genewie wygłosił mowę apelując o ustanowienie pomocy dla Czechosłowacji. Jednak Anglii i Francji były obojętne, a i same Czechosłowacja nie chciał wojny w której jedynym jej sojusznikiem miał bzy ZSRR (koła finansowe i przemysłowe) 21.IX polska wypowiedział część układu arbitraŜowego z 1925 22.IX dymisja rządu praskiego; nowy premier Jan Syrovy zbyt późne zaoferowanie Polsce rewizji granicy za neutralność w sporze 22.IX spotkanie Chamberlaina z Hitlerem w Bad Godesberg; 23.IX memorandum godesbedzkie - zadania odstąpienia zasiedlonych przez większość niemiecka obszarów do 28.IX inaczej inwazja + plebiscyt w duŜej części Moraw (do XI) zachód uznała je za nie do przyjęcia i polecił zarządzenie mobilizacji Czechosłowakom, co przeprowadzono. Z wykładu: zaŜądano rozpoczęcia wycofywania wojsk czechosłowackich od 1.X, przegrupowanie sił czechosłowackich i zwolnienie z nich Niemców, na terenach spornych propozycja komisji nadzorującej plebiscyt, ale dwustronnej. 26.IXtelegram Roosevelta do Hitlera z prośbą o umiarkowanie 25.IX narada rządowa brytyjsko-franancuska w Londynie; postanowiono wzmóc naciski na obie strony opierając się na propozycjach z 18 IX 26.IX Czechosłowacja Ŝąda by w sprawi Sudet konsultowano się z ZSRR (który deklarował gotowość do rozmów, pomocy Czechosłowacji -> Polska odmówiła współpracy)

Monachium 27.IX Roosevelt wystąpił z koncepcja kojowego rozstrzygnięcia, myśl podchwycił Chamberlain 28.IX Mussolini zgodził się być pośrednikiem i wpłynął na Hitlera by odłoŜył nieprzyjacielskie kroki Czechosłowacja oświadcza ze odstąpi tereny z 50% ludności niemieckiej do 15.XII 29.IX konferencja w Monachium (Chamberlain, Daladier, Hitler, Mussolinii) godz. 12:45 – 1:00 30.IX przyjęcie Ŝądań Hitlera: podstawowe ptk z Bad Godesbergu z tym ze podzielona terytorium na 4 strefy zajmowane o 1 do 10 października; ostateczne wyznaczenie granic – komisja miedzynarosowa:4 mocarstwa i przedstawiciel Czech; plebiscyty w wyznaczonych przez Niemcy rejonach, które na razie pod okupacja oddziałów międzynarodowych. W załączniku Anglii i Francji potwierdzały 19.IX i propozycje gwarantowania granic; Niemiec i Włoch zagwarantują gdy załatwiona zostanie sprawa Polski i Węgier 29.IX deklaracja czterech mocarstw Ŝe jeśli sprawa polskiej i węgierskiej mniejszości się nie rozstrzygnie w ciągu 3 miesięcy zostanie zwołana nowa konferencja 4 mocarstw 30.IX Chamberlain przedłoŜył Hitlerowi deklaracje o nieagresji i ten ją podpisał 30.IX Mastny i Masarik otrzymali od Chamberlaina i Daladiera treść noty i groźbę ze jeśli ją odrzucą Czechosłowacja zostanie sama z Niemcami Krofty dowiedział się o tym wcześniej o Hencke’go (niemiecki charge d’affaires) Zebrał się rząd

165

O 12.30 Krofta przyjął posłów państw zachodnich i oświadczył o przyjęciu decyzji z Monachium Monachium złamało zobowiązania międzynarodowe Francji i Anglii zawarte w pakiecie LN; Francji ponadto naruszyła zobowiązania sojusznicze wobec Czechosłowacji DOKUMENTY

Porozumienie czterech Mocarstw w Sprawie Sudetów Monachium 29.IX.1938

Niemcy, Zjednoczone Królestwo, Francja, Włochy zgodziły się na wymienione niŜej terminy i warunki cesji terenów co do których osiągnęły porozumienie i oświadczają Ŝe są za podjęcie odpowiednich kroków odpowiedzialne

Ewakuacja będzie przeprowadzona od 1 do 10.X bez zniszczenia istniejących urządzeń, sposoby jej dokonania określi międzynarodowa komisja (Niemiec, Francji, Włoch, Anglii, Czechosłowacji.) (ptk1-3)

Obsadzanie obszarów przez wojska niemieckie od 1.X przebiegnie: obszar nr I 1 i 2.X, nr II 2 i 3.X, nr III 3-5.X, nr IV 6 i 7X. Pozostały obszar określi komisja a wojsko obsadzi go do 10.X (ptk4) Komisja z ptk3 określi obszary, sposób i datę (nie później jak do końca XI) przeprowadzenia plebiscytu (na podstawie plebiscytu Saary). Na tych obszarach będą stacjonować wojska międzynarodowe. (ptk5) Ustalenia granic i nieznaczne odchylenia od etnograficznego ich określenia dokona komisja międzynarodowa. (ptk6) Prawo opcji – przenoszenia na /opuszczania odstępowanych obszarów w ciągu 6 m-os. ; szczegóły określi niemiecko-czechosłowacka komisja (ptk 7) W ciągu 4 tygodni o zawarcia porozumienia rząd czechosłowacki zwolni ze słuŜby w policji i wojsku pragnących tego Niemców oraz więźniów politycznych narodowości niemieckiej (ptk.8) Załącznik do porozumienia Rządy Anglii i Francji przystąpiły do porozumienia na mocy oferty z ptk.6 propozycji angielsko-francuskich z 19.IX. Gdy załatwiona będzie sprawa mniejszości polskiej i węgierskiej Niemcy i Włochy udzielą gwarancji Czechosłowacji. Deklaracja Szefowi Rządów 4 mocarstw oświadczają zajęcie się na kolejnej konferencji sprawą mniejszości polskiej i węgierskiej jeśli sprawy nie zostaną uregulowane w ciągu 3 m-os. Deklaracja dodatkowa Wszystkie kwestie mogące wyniknąć z przekazania obszarów wchodzą w kompetencje komisji międzynarodowej Skład komisji międzynarodowej Sekretarz Stanu Niemieckiego MSZ, ambasadorowie brytyjski, francuski i włoski akredytowani w Berlinie i przedstawiciel Rządu Czechosłowackiego. Protektorat Czech i Moraw

Sytuacja Czechosłowacji po Monachium Martwe sojusze z Francją i ZSRR Antydemokratyczny kurs rządów premiera Berana i w autonomicznej Słowacji Faktycznie przestała istnieć Mała Ententa Proniemiecka orientacja w Słowacji UskarŜanie się mniejszości niemieckiej Niedogodne serwituty gospodarz narzucone Pradze przez Berlin Separatyści słowaccy podsycani przez austriackich hitlerowców Plan niemiecki: najpierw secesja Słowacji, potem zbrojne wkroczenie do Reszty Czechosłowacji Rząd Berena przesuwa największą cześć armii do Słowacji (zmniejszenie ewentualnego oporu) Słowacja: 9/10.III.1939 przejecie władzy na Słowacji przez wojsko (dymisja rządu księdza Tisy) 11.III nowy premier Sidor spotkanie Hitlera z Tiso; usłyszał ze Słowacja powinna ogłosić niepodległość, gdyŜ inaczej będzie to samo co z Czechami 14.III krajowy sejm słowacki ogłosił niepodległość; Tiso głową państwa i szefem rządu X.1938-przygotowania do rozwiania kwestii czechosłowackiej. Rząd w Pradze uwaŜał początkowo ze uda mu się uzyskać gwarancje dla granic po załatwieniu sprawy polskiej i węgierskiej

166

22.II.1939-minister Chvalkovsky wysłał formalne pismo Hitler był oburzony, Anglia uwaŜała Ŝe gwarancji mogą udzielić wszystkie mocarstwa na raz – wiec sprawa upadła od 30 XI 1938 prezydentem był Hacha, a premierem Beran, szefem dyplomacji Chvalkovsky. Prowadzili ugodowa Jugosławią – zgoda na zredukowanie armii i wydanie zarządzeń wewnętrznych 14.III.1939 oderwanie Słowacji Tiso na czele rządu nowego państwa 23.III.1939 układ z III rzeszą zobowiązujący do prowadzenia zgodnej polityki zagranicznej, w zamian Niemcy miały gwarantować niepodległość i nienaruszalność terytorialna Słowacji

Inwazja 14.III Hacha do Berlina 14.III początek inwazji 15.III rozmowy z Hitlerem. PrzedłoŜono do podpisania akt dobrowolnego zrzeczenia się niepodległości, Hacha i Chvalkovsky podpisali go (choć nie mieli praw – zdrada stanu) dekret tworzący Protektorat Czech i Moraw – autonomiczna jednostka w ramach Rzeszy; protektor Rzeszy urzędujący w Pradze mógł zawieszać lub anulować wszystkie zarządzenia władz Protektoratu; rząd bez ministerstwa spraw zagranicznych i obrony narodowej – te do Niemiec w tym czasie 14.III armia niemiecka wkroczyła do Czechosłowacji Hacha był w Berlinie i 15.III. podpisał pismo przekazując los narodu i kraju Hitlerowi 16.III.1939 Dekret o utworzeniu Protektoratu Czech i Moraw

skutki międzynarodowe reakcje na zajęcie Pragi: Francji i Anglii zaprotestowały przeciw złamaniu umowy monachijskiej: rozpad dyrektoriatu 4 mocarstw 18.III ambasadorowie złoŜyli protesty, których nie przyjęto USA 17.III potępiły ZSRR 18.III nota potępiająca dla Ambasady Niemiec LN nie uznała rozpadu Czechosłowacji równowaga strategiczna przesunęła się na korzyść Niemiec 17.III. departament stanu USA zaprotestował w nocie przeciw zaborowi 18.III uzgodnione noty protestacyjne złoŜyły Anglii, Francji 18.III. nota Litwinowa potępiająca Kłajpeda Art.99 traktatu wersalskiego postanawiał o odłączeniu okręgu Kłajpedy od Niemiec, choć nie określał jego statusu Od VI.1919 władze zwierzchnią sprawował w imieniu Ententy gen. Francuski Dominique Odry Zarządzał dzięki Dyrektoriatowi Krajowemu 10.I.1923 powstanie litewski , wsparte regularnym wojskiem 16.II.1923 Rada Ambasadorów zaakceptowała włączenie Kłajpedy do Litwy pod warunkiem autonomii 13.III rząd lity zaaprobował 8.V.1924 w ParyŜu podpisano Konwencje w Sprawie Terytorium Kłajpedy – przekazano Litwie uprawnienia nabyte od Niemiec na mocy 99 art.. traktatu wersalskiego; obowiązek ochrony praw mniejszości zgodnie z deklaracja rządu litewskiego przed Radą LN z 12.V.1922 prawa zwierzchnictwa nie mogą być przenoszone bez zgody Wysokich Umawiających się stron – mocarstwa gwarantem suwerenności Litwy nad Kłajpedą Załącznik I regulował Statut terytorium Kłajpedy Kłajpeda miał administracje i sejmik w których przewaŜali Niemcy Od 1938 organizacje narodowosocjalistyczne w Kłajpedzie czekały na sygnał o secesji Rząd litewski próbował zyskać poparcie Anglii i Francji, (jako sygnatariusz konwencji z 1924) – ale zyskały tylko delikatna interwencje w Berlinie 20.III. Ribbentrop przedstawił ministrowi spraw zagranicznych Litwy alternatywę: albo dobrowolne na drodze umowy przekazanie kraju kłajpedzkiego, albo zbrojna akcja 22.III na zadanie Niemiec Litwa wysłała do Berlina delegacje 23.III.1939 układ z Niemcami podpisany przez Urbsysa o przyłączeniu Kłajpedy do Rzeszy Albania

167

Przyczyny dyplomacja pre – faszystowska jest pasywna, opiera się na miękkim wpływie (eon), liczy na współprace z Ententą (chęć zrównania z innymi mocarstwami); dyplomacja faszystowska jest aktywna, to polityka siły Włochy wpłynęły na powstanie niepodległej Albanii są nią zainteresowane, bo jest połoŜona strategicznie: zainteresowanie Serbii, SHS; Potem waŜniejsze stają się korzyści ekonomiczne: eksport towarów, import surowców Włochy stały się protektorem Albanii Aneksja była wymuszona polityką niemiecką - , by te nie odebrały Włochy wpływów gdy wybuchnie wojna

Stacja prawno-międzynarodowa 9.XI.1921 deklaracja Anglii, Francji, Włochy, Jap podkreślająca ze niepodległość Albanii to sprawa międzynarodowa i naruszenie jej granic mogłoby być naruszeniem strategicznego bezpieczeństwa Włoch. Gdyby Albania sama nie mogła utrzymać integralności moŜe zwrócić się do rady LN a mocarstwa udziela swym przedstawicielom instrukcji by przywrócenie granic dokonały Włochy wł. dostały potwierdzenie swych specjalnych uprawnień – przez związanie Albanii z bezpieczeństwem strategicznym 27.XI.1926 dwustronny układ Włochy-Albania w Tiranie Jugosławia protestowała przeciw niemu uwaŜając ze prowadzi do całkowitej dominacji wł. 2.I.1937 deklaracja Włochy-Anglia o utrzymaniu status quo w zakresie suwerenności terytorialnej w rejonie M.Śródziemnego (potwierdzone w układach z 16.IV>1938)

przebieg 7.IV.1939 inwazja włoska na Albanię po podburzeniu przez agentów włoskich niechętnych królowi feudałów 12.IV konstytuanta przekazała koronę Wiktorowi Emanuelowi III - unia realna 3.VI nowa konstytucja – faszystowska

skutki rząd brytyjski wyraził zaniepokojenie a 13.IV udzielił gwarancji pomocy Rumunii i Grecji w razie agresji (wraz z Francją) agresja naruszyła ustabilizowaną sytuację na Bałkanach – 27.I.1937 w Belgradzie zawarto układ o wieczystej przyjaźni miedzy Jugosławią, a Bułgarią;: Grecja i Turcja w Atenach 27.IV.1938 o przyjaznej neutralności; układ saloniki z 1.VII.1938 miedzy Ententa bałkańska a Bułgaria znoszący ograniczenia wojskowe Bułgarii z Neuilly stabilizację zapewniała teŜ Ententa Bałkańska; Albania do niej nie naleŜała, po zajęciu jej przez Włochy państwa nie czuły się bezpiecznie 72 i 73. Ugrupowania współpracy regionalnej w Europie międzywojennej: Mała Ententa, Ententa Bałtycka, Ententa Bałkańska. Geneza i motywy powstania, rozwój, państwa członkowskie, dokumenty statutowe. Nieformalne grupy kooperacyjne: grupa Oslo, Związek Bałtycki, Inicjatywa paktu Dunajskiego, grupa sygnatariuszy Porozumień Rzymskich.

1. Droga do powstania Związku Bałtyckiego

• Koniec I wojny światowej: jesienią 1915 roku wojska niemieckie okupowały terytorium litewskie i część łotewskiego; opór Niemiec wobec zasady samostanowienia podczas rokowań brzeskich; w lutym 1918 wojska niemieckie zajmują ziemie estońskie i kolejne regiony areały ziem łotewskich, niemiecka koncepcja Mitteleuropy

• Litwa: inicjatywa proniemieckich działaczy (18-20 września 1917)- konferencja, która wyłoniła Radę Państwa TARYBA z Antonem Smetaną; niepodległość Litwy – 17 grudnia 1917, po traktacie brzeskim ustrój monarchiczny z niemieckim księciem

• Łotwa: po rewolucji bolszewickiej Ŝywioł lewicowy dominującym, Rada Ludowa – Jan Caskate (dawny poseł Dumy Rosyjskiej), 18 listopada 1918 ogłoszono niepodległość, na konferencji wersalskiej GB uznała w imieniu Ententy rząd centrolewicowy z Kalisem Ulmanisem

• Estonia: sytuacja najbardziej stabilna, z końcem 1918 roku nastąpił rząd narodowy z Konstantinem Pasatem • Finlandia: grudzień 1917 – Deklaracja Praw Narodów Rosji ( na tej podstawie niepodległość Finlandii), decyzja

zyskała uznanie CKW RDRiś w Piotrogrodzie, wojna domowa- proniemieckie siły prawicy (gen. Mannerheim), w marcu 1918 Helsinki zostały zajęte przez niemiecki korpus ekspedycyjny

NaleŜy podkreślić, zę obecność armii niemieckiej na tamtych terenach była uznana przez Brytyjczyków za narzędzie walki kontrrewolucyjnej. GB była teŜ przychylna idei Związku Bałtyckiego. Pierwsza konferencja bałtycka ( 26 – 27 sierpnia 1919, Ryga) → spotkanie konsultacyjne prawicy rosyjskiej i ŁOTWY, ESTONII, LITWY, POLSKI

168

→ ustalono, ze przyszły Związek Bałtycki będzie pełnił funkcję obronną i propagandową Druga konferencja bałtycka ( styczeń 1920) → inicjatywa Estonii i Finlandii → dyplomacja polska optowała za tym, aby sojusz miała wydźwięk antyniemiecki i antyradziecki oraz aby była to wielostronna konwencja wojskowa ( tutaj pojawia się problem Wileńszczyzny i spor Polski i Litwy) → specjalizacja obrad: komisje polityczna, gospodarcza, wojskowa, graniczna, mniejszości → nie pojawiły się ustalenia co do organów przyszłej współpracy → konferencja była fiaskiem polskiej dyplomacji - w lutym 1920 roku podpisano bowiem pokój radziecko – estoński Trzecia konferencja bałtycka (luty 1920, Warszawa) → spotkanie msz POLSKI, ŁOTWY, UKRAINY, FINLANDII, ROSJI → subregionalne porozumienie o stabilności granic → próba przekształcenia Związku Bałtyckiego w ideę Międzymorza Państwa Bałtyckie były ekonomicznym pośrednikiem między ZSRR i Europą Zachodnią. Czwarta konferencja bałtycka (sierpień 1920, Ryga) → POLSKA, LITWA, ŁOTWA, FINLANDIA, UKRAINA → komisje prawna, polityczna, kulturalna, społeczna, ekonomiczna → sygnowano konwencje międzypaństwowe dotyczące handlu, obywatelstwa, praw cudzoziemców, arbitraŜu ekstradycji przestępców, ochrony wynalazków i praw autorskich → instytucjonalizacja współpracy – postulat stworzenia Rady Związku Bałtyckiego → 30 sierpnia 1920 – układ polityczny ( uznanie wszystkich sygnatariuszy, pokojowe rozstrzyganie sporów, niezawieranie wrogich porozumień, ochrona praw mniejszości) → Rada Przedstawicieli Wojskowych, Rada Delegatów Bałtyckich Wraz z rozwojem wydarzeń Polska staje się coraz mniej atrakcyjnym partnerem gospodarczym. W lutym i marcu 1921 Łotwa podpisuje z ZSRR, a potem GB z ZSRR konwencje transportowe, latem tego samego roku umowy gospodarcze z ZSRR podpisuje Litwa i Łotwa. Następuje powolne wypieranie uczestnictwa Polski i Francji w sprawach regionu. Piąta konferencja bałtycka (lipiec 1921, Helsinki) → inicjatywa mediacyjna Finlandii → POLSKA, ŁOTWA, ESTONIA, FINLANDIA → dyskusje na temat Małego Związku Bałtyckiego – idea wysunięta przez Łotwę, opozycja Polski i Finlandii → moŜliwość współpracy Łotwy, Estonii, Polski, Finlandii- czyli bez udziału Litwy, współpraca handlowa, stabilizacja sytuacji wewnętrznej → po tej konferencji Polska na jesiennej sesji Zgromadzenia Ligi Narodów popiera członkostwo Łotwy i Estonii → dyplomacja polska zaprosiła msz państw bałtyckich na konferencję do Warszawy Szósta konferencja bałtycka (28 – 31 października 1921) → Rosja Radziecka, Finlandia, Łotwa i Estonia → cel: współpraca gospodarcza, klauzula najwyŜszego uprzywilejowania, wspólny rynek bałtycki – umowy o transporcie, tranzycie, Ŝegludze i handlu → skutki: narady tematyczne dotyczące kwestii sanitarnych i kolei → najaktywniejsze komisje: tranzytowa, transportowa, Ŝegluga ( tło historyczne dla współczesnej współpracy) Trzeba pamiętać, Ŝe współpraca gospodarcza jaka rozwinęła się pomiędzy państwami regionu osłabiła znaczenie polskiej wizji Związku Bałtyckiego. Siódma konferencja bałtycka ( grudzień 1921, Tallin) → FINLANDIA, ŁOTWA, LITWA, ESTONIA ( bez Polski, ale za to z Litwą!!!) → przyszły związek gospodarczy ( Litwa zainteresowana jest charakterem pozapolitycznym współpracy) → pojawia się wątek kwestii karelskiej ( powstanie w Finlandii w listopadzie 1921, gdzie Polska zadeklarowała Pomoc w postaci dostaw broni i amunicji), państwa zadeklarowały stanowisko solidarne z Finlandią na forum LN → zadeklarowano rozszerzenie współpracy o Polskę ( poparcie Francji, opozycja Litwy. Łotwy) ZWIĄZEK BAŁTYCKI Inicjatywa polska juŜ w 1920r- chęć porozumienia gospodarczo - politycznego państwami regionu -próby utworzenia tzw. Związku Bałtyckiego. Niechęć Litwy do tej inicjatywy w związku z zajęciem przez gen. śeligowskiego Wilna 13 – 17 marca 1922 konferencja w Warszawie ( ósma konferencja bałtycka) →z inicjatywy polskiej (próbowano wypracować wspólne stanowisko na zbliŜająca się konferencje genueńska i problemy współpracy czterech państw

169

→ 17 marca 1922 – układ polityczny który stał się fundamentem Związku Bałtyckiego → uzgodniono zobowiązanie do niezawierania przeciwko sobie jakichkolwiek sojuszy, Zawarto postanowienia o wzajemnych konsultacjach i środkach działania w przypadku, gdy jedno z państw zostanie bezpodstawnie napadnięte, układ zawierał wymóg ratyfikacji przez wszystkie cztery państwa →Układu Warszawskiego nie ratyfikował parlament fiński, dlatego nie wszedł on w Ŝycie Konferencja warszawska spowodował wzrost napięcia i niepokój w stosunkach Polska – Rosja Radziecka. Stąd między innymi wynikłą inicjatywa Cziczerina. 29-30 marca 1922 spotkanie w Rydze ( spotkanie inicjatywy Cziczerina, wskazywał na zbieŜność problemów gospodarczych państw : Polski, Estonii, Finlandii Łotwy i Rosji Radzieckiej) →Podpisany protokół końcowy (30 marca) wskazywał na moŜliwość rozszerzenia współpracy gospodarczej i na przyjęcie wspólnego stanowiska na konferencji genueńskiej i wspólnych działań na rzecz uznania de iure Rosji Radzieckiej przez państwa europejskie →Rosja nie przywiązywała wagi do tego porozumienia, rozpoczynając w tym czasie negocjacje z Niemcami (późniejsze Rapallo) a wcześniej wspomnianym państwom zaproponowała rozmowy dotyczące konferencji rozbrojeniowej (2 – 11 grudnia 1922 Moskwa) , aby złagodzić wymowę rysującego się porozumienia z Niemcami. → konferencja moskiewska zakończyła się niepowodzeniem, nie ma Ŝadnych ustaleń w dziedzinie bezpieczeństwa regionalnego, pokazała ona jednak zbieŜność stanowiska Polski i krajów bałtyckich → naleŜy wspomnieć, Ŝe dyplomacja polska i krajów bałtyckich zaakceptowała uczestnictwo w konferencji moskiewskiej tylko pod warunkiem, jeśli rozmowy rozbrojeniowe zostaną poprzedzone zawarciem paktu o nieagresji – na co Rosja nie chciała się zgodzić. Rok 1922, czyli kiedy Europę ogarnął tzw. „mały kryzys gospodarczy”, był dla państw bałtyckich rokiem testowania reformy walutowej ( reforma walutowa miła być środkiem zapobiegania hiperinflacji). Niestabilność gospodarcza państw bałtyckich doprowadziła do tego, ze idei Związku Bałtyckiego nie udało się przekształcić w sojusz polityczno- wojskowy. Dziewiąta konferencja bałtycka ( 5 marca 1923) → inicjatywa wygasająca → Polska, Łotwa, Estonia, Finlandia → dalsze rozmowy dotyczące róŜnych wizji współpracy Związku Bałtyckiego z ZSRR → po konferencji powstały handlowe izby mieszane oraz izby inicjujące przyszłe spotkania o współpracy morskiej i o kontaktach finansowych Rok 1923 był rokiem, który pokazał, Ŝe idea związku Bałtyckiego naprawdę chyli się ku upadkowi. Finlandia coraz mniej aktywnie uczestniczyła w Związku ( uzaleŜnienie finansowe od banków niemieckich i coraz aktywniejsze oscylowanie Finlandii w kierunku współpracy z państwami skandynawskimi w ramach grupy Oslo). W tym samym czasie Rada Ambasadorów ostatecznie orzeka uznanie całokształtu granic Polski co jeszcze bardziej pogłębia antagonizm Litwa – Polska. Dziesiąta konferencja bałtycka w lipcu 1923 kończy się całkowitym niepowodzeniem, a jedenasta konferencja w styczniu 1924 roku pokazuje, ze tak naprawdę juŜ tylko Polska jest jeszcze zainteresowana współpracą w ramach Związku Bałtyckiego. Ale za to… mamy nasza Entente Balkanska☺Jej idea to była taka proba reaktywacji ZB.Podstawe dalo współdziałanie estonsko-lotewskie.1listopad 1923 traktat o przymierzu ODPORNYM w Talinie miedzy tymi dwoma panstwami.Ryga1924-traktat tam zawarty instytucjonalizowal stosunki wzajemne tworząc STALA RADE oraz ustanawiając konferencje periodyczne MSZow obu krajow, odbywające się periodycznie.Misie mialy się zbierac dwa razy do roku. Ostatecznie traktat ten poszerzono o Litwe(powstal wtedy PAKT BALTYCKI), układ podpisano w Genewie 12 wrzesnia 1934r. RozbieŜności miedzy panstwami było multum. Przede wszystkim Litwa stanowila ogniwo zapalne.Estonia i lotwa mialy fatalne stosunki z ZSRR, a Litwa dobre. Natomiast Litwa miala tragiczne realcje z Niemcami(Klajpeda, wiadomo_)Poza tymLitwa nie chciala utrzymywac stosunkow z Polska, a Ł i E to nie przeszkadzało

2. MAŁA ENTENTA → 3 fazy rozwoju 1)faza rozszerzeniowa, inkubacyjna od 1919-23 ( podpisanie dwustronnych traktatów między państwami _ Czechosłowacją, SHS- Jugosławią i Rumunią) 2)faza preinstytucjonalna(nie ma wielkich dokonań) 1923-28 3)faza instytucjonalna do 1938 r Cel: →Czechosłowacja, Jugosławia, Rumunia miały przeciwstawić się rewizjonizmowi traktatowemu Węgier i niedopuszczeniu do powrotu Habsburgów na tron ( to właśnie te państwa najwięcej skorzystały na rozpadzie monarchii Habsburgów i właśnie im najbardziej zaleŜało na niedopuszczeniu do rewizji traktatu) → mniej znaczącym celem było propagowanie idei jedności bałkańskiej

170

→ wspólna pacyfikacja Węgierskiej Republiki Rad, 6 sierpień 1919- wkroczenie armii rumuńskiej do Budapesztu, zajęcie miasta Jest- test wiarygodności sojuszniczej dla dalszej współpracy. W połowie listopada, po ustąpieniu wojsk rumuńskich do stolicy Węgier wkroczyła armia gen. Horthy’ego, Węgierska Republika Rad została zniesiona. →Okupanci Węgier: Rumunia, Czechosłowacja staja się niedługo potem państwami partnerskimi ( jak juŜ wcześniej pisałam – traktaty dwustronne z lat 1920 -1921). Państwa te są jednocześnie wiarygodne dla Francji, posiadając zdolności operacyjne. Początkowo Francja popiera przede wszystkim Czechosłowację - była atrakcyjniejsza granicząc z Niemcami, potem skupia się przede wszystkim na poparciu dla Rumunii. → Francja swego czasu ma koncepcje rozszerzenia ME o Polskę i Grecję, bo byłoby to efektywniejsze dla systemu bezpieczeństwa Francji, podobnie jak przyjęcie Węgier do ME - taka opcja jest jednak nie do przyjęcia dla ME, na przeszkodzie stłą między innymi spór Polsko – Czechosłowacja i spór Jugosławia – Grecja oraz tendencje Polski do zbliŜenia z Węgrami. → z czasem we współpracy państw przewaŜać zaczynają cele partykularne. Jugosławia miała problemy z Włochami, Czechosłowacja z Niemcami a Rumunia z Rosja (o Besarabię). Stało się to elementem destabilizującym współpracę. Miał to być system, który uniemoŜliwi tworzenie wewnętrznych sojuszy 2+1 w łonie Małej Ententy. Partnerstwo o podłoŜu geopolitycznym. Początek tworzenia się Małej Ententy, porozumienia dwustronne: →Inspiratorem powiązań był Benesz, który doprowadził do podpisania w sierpniu 1920 układu miedzy Czechosłowacją a Jugosławią. → gdy w roku 1921 przy poparciu swych zwolenników na Węgrzech ostatni Habsburg na tronie Karol IV próbował odzyskać tron – państwa sukcesyjne jeszcze bardziej się zaniepokoiły i przyśpieszyły swoje porozumienie - w kwietniu 1921 podpisano porozumienie miedzy Rumunia i Czechosłowacją, a w czerwcu 1921 między Jugosławią a Rumunią. Szereg porozumień mówił o wspólnej obronie terytorialnej, wynikającej zarówno z traktatu w Trianon jak i w Neuilly. →Trzy państwa podpisały równieŜ konwencje wojskowe: Czechosłowacja i Rumunia w lipcu 1921, Czechosłowacja i Jugosławia w sierpniu 1921, Jugosławia a Rumunia w styczniu 1922. →Były to przede wszystkim sojusze BILATERALNE, bo charakteru wielostronnego sojuszu ME nabrała w latach trzydziestych. Konferencja w Locarno i postawa Francji w tym czasie osłabiła zaufanie do Francji jej wschodnich sojuszników i doprowadziła do erozji systemu bezpieczeństwa w Europie Wsch. . → 21 maja 1929- akt generalny koncyliacji, arbitraŜu i postępowania sądowego podpisany w Belgradzie. Prace nad przekształceniem układów dwustronnych w jeden wielostronny zakończono w Szczyrbskim Plesie w czerwcu 1930. W maju 1931 w Bukareszcie podpisano wspólną konwencje wojskowa→ casus foederis w przypadku napaści Węgier na kraj członkowski ME 16 lutego1933- PAKT ORGANIZACYJNY ME , ukoronowanie sojuszu, podpisany dokument ramowy TRESC: →W preambule o wspólnej polityce zagranicznej, ewentualnej pomocy, stabilizacji w Europie Środkowej i ustanowieniu organu kierowniczego. →Depozytariuszem paktu jest LN. ME staje się regionalna instytucja LN. → Stała Rada Państw Małej Ententy jako organ kierowniczy; jednomyślność głosowania, obowiązek zebrań 3 razy do roku w stolicach i raz w siedzibie LN → przewodniczącym Rady jest msz państwa przyjmującego, on zajmuję się organizacją i przygotowaniem postanowień (minister Małej Ententy) → Rada Gospodarcza ME- organ pomocniczy i sekretariat. →.KaŜdy traktat zawarty w przyszłości przez państwo członkowskie, a zmieniający sytuację polityczną, wymaga jednomyślności członków ME. → załoŜenie bezwzględnej równości państw ME Razem przeciwstawiają się Paktowi Czterech, później łagodzą swój stosunek do tej inicjatywy pod wpływem Francji. Organizacja ułomna. Świadczy o tym postępowanie ME podczas kryzysu sudeckiego, nikt nie pomaga Czechosłowacji, choć takie było załoŜenie ( przepraszam, Ŝe tego nie rozwinę, ale to trzeba sprawdzić bo jest waŜne bo egzaminu) ENTENTA BAŁKAŃSKA Podczas światowego kongresu pokoju w Atenach (nawiązanie do wspólnej kultury, tradycji) były premier Grecji Aleksander Papanastassiou zgłosił rezolucje, postulującą odbywanie się regularnych konferencji w celu dyskutowania problemów ludów bałkańskich Wniosek został przyjęty i zorganizowano 4 konferencje:

171

ATENY ( X1930) STAMBUŁ (X1931) BUKARESZT (X1932) SALONIKI (XI 1933) Konferencje miały charakter stricte pozarządowy. Nie zapominajmy! – Dekretem królewskim z 3 października 1929 roku Królestwo SHS zostało przekształcone w Królestwo Jugosławii. Blok państw Ententy Bałkańskiej powstał 9 lutego 1934 na mocy Pakty porozumienia bałkańskiego, obejmował : Grecję, Jugosławię, Rumunię, Turcję . →Pierwotnie myślano takŜe o Bułgarii i Albanii, ale Albania pozostawała pod dominującym wpływem Włoch. Włochy z niechęcią patrzyły na ten blok, uwaŜając go za dzieło dyplomacji francuskiej. Bułgaria była natomiast sprzeczna z celem bloku tj z utrzymaniem status quo na Bałkanach. → Głównym powodem powołania nowego bloku było zaniepokojenie kierunkiem przemian politycznych we Włoszech i Niemczech oraz narastanie tendencji agresywnych w państwach faszystowskich. Inspiracją do powstania było takŜe poparcie Francji i GB, które uwaŜały, ze w ten sposób uda im się kontrolować to terytorium. →Układ sojuszniczy wzorowany był na ME, ale został wzbogacony o aneks wojskowy, przewidujący współpracę sojuszników na Bałkanach. Z porozumień tych wyłamała się częściowo Grecja, która pierwsza padła w 1940 ofiara Włoch. →EB stała się szybko obiektem penetracji gospodarczej Niemiec i Włoch ze względu na zasoby surowcowe. →Michał Stojadinovic w Jugosławii i Karol II Hohenzollern w Rumunii przejawiali spore sympatie proniemieckie. Wyrazem tych sympatii były porozumienia o przyjaźni miedzy Bułgarią a Jugosławią ze stycznia 1937 oraz układ polityczny miedzy Włochami a Jugosławią z marca 1937. Jugosławia całkowicie poparła tez aneksje Etiopii przez Włochy. Pakt porozumienia bałkańskiego zawierał 3 artykuły. W preambule zapisano, ze celem jest ochrona status quo na Bałkanach. Pakt deklarował integralność terytoriów wszystkich stron, nakazywał obowiązek konsultacji i zastrzegał, Ŝe będzie otwarty dla kaŜdego kraju (klauzula otwartości) Organ Stałej Rady jest analogia do ME. Współpraca gospodarcza w formie Bloku Rolnego. Plan Tardieu z roku 1931- na celu miał łagodzenie kryzysu gospodarczego państw bałkańskich przez oŜywienie wspólnych obrotów handlowych i układy celne, ale nie był to wyraz dobrej woli Francji, bowiem miała ona tu na celu przyjmowanie korzyści z takich pośrednich form pomocy. Plan miał objąć :Austrie, Czechosłowację, Rumunie, Węgry. Storpedowali go Włosi, niechętni ekspansji francuskiej w rejonie i Węgry, które uchylały się od jakiejkolwiek współpracy z Czechosłowacja. Pozostałością tego planu są porozumienia rzymskie, które ułatwiły Włochom wykluczenie konkurencji francuskiej. SYGNATARIUSZE POROZUMIEN RZYMSKICH Układy miedzy Włochami, Węgrami, Austria (17marca 1934) Rodzaj paktów, porozumień gospodarczych, mający na celu chronić Austrię przed ekspansjonizmem niemieckim. Inspiratorem były Włochy (Mussolini) ← tu nie wiem za bardzo o co chodzi, bo te informacje jakby nie za bardzo maja sens...jeŜeli zdąŜę to wrócę i spróbuję to uzupełnić... GRUPA OSLO →Państwa skandynawskie były zadowolone z faktu utrzymania neutralności w czasie I wojny światowej, intensywnie działały na rzecz rozbrojenia. Tylko w Finlandii, najbardziej zagroŜonej ze strony ZSRR nie było zbyt wielu zwolenników rozbrojenia i w Danii, zagroŜonej od strony Szlezwiku przez Niemcy. Niepowodzenia LN, sprawiły ze państwa skandynawskie maiły coraz mniejsze zaufanie do tej struktury. →Grupa ta narodziła się na jesieni 1930r. w Oslo. Priorytetem było porozumienie o stabilizacji ceł. W warunkach powszechnego kryzysu gospodarczego miało to wymiar pozytywny. Do państw skandynawskich dołączyły takŜe państwa Benelux, razem więc Szwecja, Dania, Norwegia, Finlandia, Holandia, Belgia, Luxemburg →Pierwszy cel: ekonomiczny został rozszerzony wkrótce o uzgadnianie spraw wspólnej polityki zagranicznej. SłuŜyły temu, odbywające się od 1932 (Kopenhaga) spotkania MSZ. Nie była jednak to tak ścisła współpraca jak w strukturach ME - nie było bowiem wspólnych zobowiązań natury militarnej, politycznej itp. W 1936 złoŜono wspólna deklaracje w Genewie ze państwa te same będą decydować o ich udziale w akcjach zbrojnych Ligii. →Konflikt duńsko-norweski (zatarg o Grenlandię, do której historyczne prawa miała Norwegia, ale w układzie kilońskim z 1814 przyznano ją Danii. Spor rozstrzygnął Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej na korzyść Danii, ale przyznano teŜ specjalne uprawnienia do połowów rybakom norweskim. →Konflikt szwedzko - fiński o Wyspy Alandzkie (Liga Narodów rozstrzygnęła ten spor w 1921 demilitaryzując wyspy. Nieciekawa sytuacja w 1938 sprawiła, Ŝe oba państwa chciały jakoś się zabezpieczyć militaryzując choć częściowo wyspy. Własna inicjatywę w tej sprawie miał nawet ZSRR. Ludność regionu była jednak przeciwna takiemu obrotowi spraw.

172

PAKT DUNAJSKI (1935) → Barthou, Laval (inspiratorzy koncepcji) Miał on obejmować: Austrie, Czechosłowację, Niemcy, Jugosławię, Węgry, Rumunie, czyli wszystkich sąsiadów Austrii prócz Szwajcarii (chodziło o zabezpieczenie tego państwa przed ekspansja niemiecka, gwarancja niepodległości Austrii). Swego rodzaju układ o nieagresji miedzy sygnatariuszami. Koncepcje poparły Włochy, bo zaleŜało im na niepodległości Austrii, sama Austria była zdolna poprzeć projekt ale storpedowały go Węgry i Niemcy, bo był sprzeczny z ich polityka rewizjonistyczna. . ROLA FRANCJI: Priorytetem dla Francji, było wspieranie państw otaczających Niemcy od wschodu i południa, co było zgodne z jej nowa doktryna zbiorowego bezpieczeństwa. Dla państw regionu równieŜ miało to korzystny wymiar, miały bowiem poparcie mocarstwa. 1921- umowa polityczna i konwencja wojskowa Francja –Polska. Preambuła umowy politycznej mówiła o zachowaniu pokoju, bezpieczeństwa terytoriów itp. W treści szczegółowej: konsultowanie spraw polityki zagranicznej, konsultowanie się przed zawarciem nowych traktatów (w ten sposób Francja mogła wpływać na politykę Polski).Umowa miała wejść w Ŝycie dopiero po podpisaniu porozumień handlowych. W sprawach obronnych obowiązywał casus foederis w przypadku agresji niemieckiej (ale tylko z terytorium państwa niemieckiego, określonych przez traktat, czyli wyłączona moŜliwość ataku z WMG). W razie ataku Rosji na Polskę -Francja ma zapewniać bezpieczeństwo od strony niemieckiej, a i tak ograniczało się tylko do uzbrojenia itp. Francja zawarła układ z Czechosłowacja o przymierzu i przyjaźni z 1924. Była to tylko umowa polityczna, która miała pozostawać w zgodzie z umowa Polska Francja. Potwierdzano wole państw umacniania porządku politycznego zawartego w traktatach pokojowych, wspólne stanowisko wobec ewentualnej próby restauracji dynastii Hohenzollernów.. Czechosłowacja nie chciała zgodzić się na trójstronny sojusz Francja -Polska-Czechosłowacja. Marzec 1921 konwencja o przymierzu odpornym miedzy Polską a Rumunia. Wzajemna pomoc, ale tylko w wypadku zagroŜenia granic wschodnich. Do konwencji załączone były protokoły A, B, C. 1922-konwencja wojskowa Polska –Rumunia, przy czym dyplomacja polska starała się doprowadzić do systemu koalicyjnego Polska –Rumunia -Francja na wypadek równoczesnej wojny z Niemcami i Rosja (wariant N+R). Francuzi początkowo zainteresowani, później wycofali się z planów. Problemy Polska – Czechosłowacja (popieranie przez Czechów Ukraińców galicyjskich a przez Polskę separatyzmu słowackiego. Podpisano nawet umowę polityczną, konwencje handlowa, ale wszystko zepsuła sprawa Jaworzyny, która zakończyła się niekorzystną dla Polski decyzja Rady Ambasadorów. Wzmacnianie się pozycji Niemiec ponownie przybliŜyło Polskę i Czechosłowację, zawarły one trzy umowy: konwencje handlowa, traktat koncyliacyjny, umowę likwidacyjna (sprawy Spiszu, Orawy i Śląska Cieszyńskiego)-1925. Rapallo. Współpraca ZSRR z Niemcami Weimarskimi III 21- nawiązanie stosunków handlowych SOW- GBR (V- GER, XII- ITA) 6-13.I.22 – konferencja aliantów w Cannes, na której Lloyd George złoŜył projekt ogólnoeuropejskiej konferencji w sprawie ‘ reparacji, długów wojennych, odbudowy gospodarczej Europy i współpracy narodów’, na którą chciał zaprosić Rosję Radziecką. Uzgodniono, Ŝe konferencja odbędzie się w Genui – zaproszono wszystkie p. EUR i USA. - RozbieŜności między UK i FRA – FRA chciała potwierdzić postanowienia Traktatu, nie chce dyskutować o reperacjach (bo konferencja mogłaby je zmniejszyć) oraz powołać konsorcjum do ściągania długów RUS z eksploatacji bogactw naturalnych (pomysł- Bruksela ’21); UK chciała wznowienia stosunków z RUS , rozwiązać sprawę reparacji, i pragnęła kwestionować polską granicę wsch; GER chce moratorium na spłatę długów; RR boi się Ŝe alianci zechcą powiązać sprawę długów RUS i reparacji (co uniemoŜliwiłoby zbliŜenie GER i RUS) 12.I.22 – spotkanie Lloyda George’a z nowym premierem FRA Raymondem Poincare w ParyŜu. Obie strony ogłosiły obronę uprawnień LN oraz uprawnień FRA wynikających z podpisanych umów i traktatów (takŜe co do reparacji). Zgodzono się takŜe nie uznawać Rosji Radzieckiej de iure. 1-4.IV.22 – delegacja radziecka w drodze do Genui przeprowadziła negocjacje z GER w sprawie przyszłego traktatu na temat stos dypl, rezygnacji z reparacji i długów- uzgodniono główne punkty 10.IV.22 – rozpoczęcie konferencji (z udziałem 34 p, w tym 5 dominiów). USA przysłały tylko obserwatorów FRA reprezentował nie Poincare, ale min. sprawiedliwości Barthou, na przewodniczącego wybrano pr. ITA Factę, GER reprezentowali Wirth i Rathenau. GBR- Lloyd George, bez Curzona; - Na początku szef delegacji radzieckiej, Cziczerin, zaproponował objęcie jej tematem oprócz spraw gospodarczych takŜe kwestię rozbrojenia (by odciąŜyć budŜety), przeciwko czemu zaprotestowała FRA, jako Ŝe o tym nie rozmawiano w Cannes. Cziczerin zadeklarował teŜ chęć współpracy RR w odbudowie EUR+ zaproponował międzynarodową kontrolę nad szlakami

173

wodnymi+ konferencję w sprawie długów i szkód wyrządzonych przez interwencję- by pozyskać opinię publiczną i wykluczyć dalszą interwencję Zachód przedstawił RUS memorandum, w którym zaŜądał: zgody na przejęcie przez Rosję wszelkich długów państwowych i lokalnych, zapłacenia za szkody obywateli innych p. wynikłe z działań Sowietów, zgody na powołanie specjalnej komisji długów RUS i trybunałów arbitraŜowych, odszkodowania za znacjonalizowane przedsiębiorstwa i określenie całości zobowiązań (określono je na 18,5 mld rubli w złocie). W odpowiedzi RUS stwierdziła, Ŝe jej straty wynikające z obcych interwencji i blokady gosp. wynoszą 39 mld. Zachód stanowczo odmówił ich uwzględnienia, jednak zgodził się na częściową redukcję zobowiązań, ale nie zobowiązań i strat doznanych przez obywateli. Do porozumienia jednak nie doszło. Nie osiągnięto takŜe porozumienia w sprawie długów i reparacji. 19.V.22 – ostatnie posiedzenie konferencji, na którym zapowiedziano zwołanie konferencji do Hagi w sprawie długów, własności prywatnej i kredytów RUS. Jednak takŜe ta konferencja (26.VI-19.VII.22) zakończyła się fiaskiem, gdyŜ RUS nie chciała się zgodzić na uwzględnienie roszczeń prywatnych, Ŝądała takŜe uznania siebie de iure oraz otrzymania kredytów na rozwój gosp. - juŜ przed konferencją próby nawiązania stosunków GER- RR, ale GER się bało Ŝe to zdenerwuje zachód i ten nie zmniejszy reparacji; teraz jednak razem na 1 konferencji+ próby szczucia państw na siebie 16.IV.22 – podpisanie traktatu GER-RUS w Rapallo Cziczerin- Rathenau (Ger- by wyjść z izolacji; RR- by uniknąć wrogości GER w sprawie długów i reparacji). *Po zawarciu tego u. (zupełnie niespodziewanie) wzmocniło pozycje obu p, a RUS stała się mniej skłonna do ustępstw w stosunku do Zachodu. *Oba p. zrzekły się wzajemnych odszkodowań za wydatki i straty wojenne, a takŜe za szkody niewojenne powstałe na skutek wyjątkowych ustaw wojennych i aktów przemocy drugiej strony oraz zwrotu kosztów utrzymania jeńców. *GER zrzekły się odszkodowań za znacjonalizowany majątek w RUS, pod warunkiem, Ŝe RUS nie będzie zaspokajać roszczeń innych p. co do tego majątku. *Wznowiono stosunki dyplomatyczne i konsularne i *postanowiono o obowiązywaniu zasady najwyŜszego uprzywilejowania w stosunkach handlowych. *Potrzeby gosp. miano rozpatrywać w duchu Ŝyczliwości. *Do traktatu dołączono nie przeznaczoną do opublikowania notę, która stwierdzała, Ŝe jeśliby RUS zaspokoiła roszczenia p. trzeciego co do majątku, wówczas będzie takŜe musiała uwzględnić roszczenia GER. *GER zobowiązywały się natomiast nie brać udziału w przedsięwzięciach międz. konsorcjum gosp. bez konsultacji z RUS. *Do traktatu dołączono prawdopodobnie inne tajne klauzule, dot. współpracy wojskowej i nieuznawania granic II RP. Traktat został bardzo negatywnie przyjęty EUR. Delegacji GER zarzucono przeprowadzanie rozmów z RUS na tematy objęte konferencją i naruszenie ducha wzajemnego zaufania (nota z 18.IV). Wykluczono GER z komisji politycznej konferencji w Genui. 23.IV skierowano do nich notę, Ŝe wszystkie postanowienia traktatu sprzeczne z ustaleniami międz. będą uwaŜane za niewaŜne. FRA zaniepokoiła się tym, Ŝe dwa p. kontestujące Traktat zawarły sojusz, co groziło osłabieniem ładu wersalskiego i zachęcało GER do niewypełniania zobowiązań. Po traktacie stopniowo RUS radz. zaczęła wychodzić z izolacji. W 1924 uznało powstałe w X.22 ZSRR większość p. Problematycznie przedstawiała się sprawa stosunków UK-ZSRR, mimo zawarcia umowy handlowej w 1921. 8.V.23 pr. Curzon wysłał do rządu ZSRR ultimatum, Ŝądające zaprzestania wrogich UK działan i propagandy rozwijanych w AFG, PER, IND oraz gwałtów stosunku do Brytyjczyków. Cziczerin w nocie 11.V starał się załagodzić spór. Ostatecznie stosunki z ZSRR nawiązał nowy labourzystowski rząd Ramsaya McDonalda 1.II.24. Jednak później w wielu p. narastał ruch antysowiecki, skierowany szczególnie przeciwko działalności Kominternu – jego istnienie doprowadziło m.in. do zerwania stosunków dyplomatycznych z ZSRR przez UK 27.V.27 (nawiązano je 3.X.29) i wypowiedzenia umowy handlowej z 1921. 11.VII.22 – podpisano tymczasowe porozumienie o współpracy Reichswehry z Armią Czerwoną, 1 I 23- powstaje ZSRR 1924- uznanie ZSRR przez GBR, ITA, FRA, CHI i inne 24.IV.26 zawarto traktat GER-ZSRR (po Locarno- w LN GER poza systemem sankcji w trosce o ZSRR) o wzajemnej neutralności (nieprzystępowanie do sankcji z jakiegokolwiek powodu) i współpracy gosp, potwierdzający Rapallo Rozpoczęły się intensywne szkolenia i wzajemne wymiany wojskowe, które trwały do 1933 r ( szkoła lotnicza w Lipecku, szkoła wojsk pancernych w Kazaniu, Ośrodek badań nad bronią chemiczną w Szichanach) 24 VI 31- przedłuŜono po raz ostatni, ale ratyfikowane przez GER dopiero w VI 33 ( bo kw gosp) (obowiąz do 35); potem dopiero rib- moł Przyczyny współpracy ITA- GBR: 1)Faktyczne, choć nie oparte na Ŝadnym akcie współdziałanie w wojnie domowej w SPA, 2)poparcie Hitlera dla zajęcia ETI przez ITA przy niechęci FRA i UK (choć teŜ inna interpretacja Batowskiego- Hitler szukał porozumienia z UK u Mussolini chciał to zablokować) wobec tego kroku, 3)wspólne sabotowanie pomysłu UK i FRA stworzenia tzw. paktu zachodniego (nowe Locarno) z VII 36 4) wspólnota ideologiczna 5) wspólne cele związane z dąŜeniem do obalenia Traktatu Wersalskiego (wspólne, jeśli dla GER nie idą w stronę Bałkanów i Austrii- a na razie uregulowane sprawy AUT traktatem z VII 36; potem stopniowo Mussolini odsuwa się z roli protektora AUT, gdy ta nie chce wejść do paktu antykominternowskigo); cele włoskie- ekspansja śródziemnomorska i w Afryce- nie kolidowały z planami Hitlera 6)polityka appeasementu, zachęcająca do działania 7) rozczarowanie postawą państw zachodnich, np. sojusz FRA- ZSRR 8) chęć przełamania przez ITA izolacji po sprawie Etiopii i wzmocnienia pozycji wobez FRA i GBR

174

Instytucjonalizacja współpracy: IX.36 – rozmowy ministra Rzeszy Hansa Franka w Rzymie- zaproponował osobiste spotkanie 2 dyktatorów i 2 MSZ, co Mussolini w zasadzie aprobował. Ciano dostał formalne zaproszenie, które zostało przyjęte 22-26.X.36 – wizyta MSZ ITA hr. Galeazzo Ciano w Berlinie, rozmowy z Neurathem i Hitlerempodczas którego podpisano kilka porozumień (Batowski- jedno, obszerne porozumienie): *uzgadnianie wspólnej polityki wobec ZSRR (wspólna akcja przeciw Kominternowi), w Hiszpanii (wspomaganie nacjonalistów), obszarze naddunajskim, wobec mocarstw * rozszerzenie współpracy gospodarczej *ITA popiera GER zabiegi o kolonie, a GER formalnie uznaje zajęcie ETI => zadowolenie Mussoliniego 1.XI.36 – na wiecu w Mediolanie Mussolini ogłosił powstanie osi Rzym-Berlin. W rzeczywistości między oba p. istniało jeszcze wiele sprzeczności- na Bałkanach (penetracja gospodarcza GER) i w sprawie AUT; jednak kurs na pogłębienie współpracy zapoczątkowany, więź ideologiczna, wspólna eskalacja agresji 25 III 37- podpisanie z prowłoskim rządem Stojadinovicia układu ITA- JUG o współpracy politycznej i nieagresji, połączonego z gwarancjami granic- czasowe odłoŜenie roszczeń do Dalmacji; => wzmocnienie wpływów włoskich na Bałkanach+ podwaŜenie spoistości Małej Ententy; Teraz, zabezpieczywszy swoje interesy na Bałkanach, moŜna było dąŜyć do dalszego porozumienia z GER Podczas wizyt Mussoliniego w GER (IX.37) i Hitleta w ITA (3-8.V.38) ugruntowano nieformalne porozumienie- bo Mussolini oczarowany; manifestacja wspólnoty ideologicznej; zaczęto mówić o moŜliwości zawarcia ścisłego sojuszu, ale na to Mussolini nie chciał się jeszcze zdecydować; W czasie swej wizyty w Wenecji Hitler mówi: „powstał w Europie blok 120 milonionów ludzi, zdecydowanych stać na straŜy swych wiecznych praw do Ŝycia i przeciwdziałać wszystkim tym siłom, które przeciwstawiłyby się naturalnemu rozwojowi tych państw” Pakt antykominterowski Przyczyny: VII.35 – VII Kongres Kominternu w Moskwie potępił GER i JAP jako podŜegaczy wojennych. 1935 – początek luźnych rozmów JAP-GER na temat ew. porozumienia. Oba p. łączyły ekspansjonistyczne plany i niechęć do ZSRR i mocarstwowej pozycji UK. Hitler był coraz bardziej rozczarowany GBR i wiedział, Ŝe sojusz z JAP moŜe zaszkodzić imperialnym interesom GBR. JAP prowadząc swą ekspansywną politykę coraz bardziej powodowała napięcia z ZSRR. Hitler planował ekspansję na tereny ZSRR (było to główne i niezmienne załoŜenie jego ideologii)- dlatego sojusz z JAP logiczny. Państwa łączył teŜ aspekt ideowy- niechęć do komunizmu- Hitler i Mussolini tłumaczyli swą interwencję w Hiszpanii zwalczaniem „wywrotowej akcji Kominternu”. JAP chciała by GER wycofały swych doradców wojskowych z GER, zaniechały tam dostaw i uznały MandŜukuo, ale przede wszystkim dostrzegały wagę sojuszu antyradzieckiego i antybrytyjskiego. VI.36 – sformalizowanie układu, uznano wówczas, Ŝe aby uspokoić opinię publ. na zachodzie warto z u. bilateralnego przekształcić go w wielostronny układ ideologiczny z moŜliwością dołączenia, a skierowany przeciwko komunizmowi międz. 25.XI.36 – podpisanie w Berlinie na 5 lat Układu przeciw Międzynarodówce Komunistycznej (paktu antykominternowskiego) (podpisał go nie MSZ Neurath, ale Ribbentrop- pełnomocnik partyjny Hitlera ds. zagranicznych) *otwartego dla kaŜdego p, którego pokój wew. zostałby zagroŜony działalnością międzynarodówki. => w zamierzeniu miał stworzyć szeroki front europejskiej prawicy antykomunistycznej, taką międzynarodówkę antykomunistyczną *Postanowiono informować się o działalności międzynarodówki i przeciw niej ustalać i podejmować wspólne środki obrony. *W tajnym porozumieniu politycznym uzupełniającym JAP i GER zobowiązały się w razie konfliktu międz. nie czynić niczego ułatwiającego sytuację ZSRR, ani teŜ w ogóle nie zawierać Ŝadnych u. z ZSRR sprzecznych z duchem paktu bez wcześniejszych ustaleń (GER złamali to w 39- pakt Ribbentrop- Mołotow). => współdziałanie dyplomatyczne, nie wojskowe o tajnym załączniku nie poinformowano ITA, a na ich pytania odpowiadano, Ŝe w ogóle Ŝaden tajny załącznik nie istnieje; jednak Mussolini popierał walkę z komunizmem, dodatkowo był zachęcany przez JAP, widzących w ITA sojusznika antybrytyjskiego; 6.XI.37 – podpisanie w Rzymie trójstronnego protokołu ITA-JAP-GER o przystąpieniu ITA do paktu. Nawet wtedy nie poinformowano ich o tajnym załączniku. Po tym fakcie ITA wystąpiły 11.XII.37 z LN. W 1939 do paktu przystąpiły HUN, MandŜukuo i SPA. POL mimo zachęt GER nie przystąpiła, tłumacząc, Ŝe doskonale radzi sobie z komunistami własnymi środkami (oświadczenie Becka z IV 39). => podstawa do kształtowania się osi Brlin-Rzym-Tokio. 1938- GER uznaje MandŜukuo i wycofuje doradców z CHI 12 III 38- Anschluss Austrii- ITA nie wyraŜa sprzeciwu- „Mussolini, nigdy panu tego nie zapomnę” mówi Hitler- znaczne zbliŜenie 15 VII 38- antysemityzm dostaje poparcie ze strony rządu włoskiego- nie jest prawdą powszechny pogląd o zupełnie czystym w tym względzie faszyzmie włoskim 29-30 IX 38- współdziałanie w Monachium I 39- upada rząd Stojadinovicia- pogorszenie stosunków z JUG 23 III 39- GER- RUM układ gospodarczy- nadzór nad gospodarką RUM- monopol na zakup ropy, zboŜa i surowców strategicznych+ specjaliści niemieccy kierują najwaŜniejszymi gałęziami Po zajęciu Albanii i gwarancjach GBR i FRA dla JUG i GRE oraz po wypowiedziach ITA o roszczeniach do Korsyki czy Tunezji i ostrej odprawie Daladiera nastąpiło ochłodzenie stosunków z ITA; Mussolini zdecydował się na trwałe związanie z Hitlerem

175

- rozmowy sztabowe juŜ od jakiegoś czasu, ale strona włoska nadal podkreślała, Ŝe ItA do wojny nie są jeszcze gotowe 22 V 39- pakt stalowy ITA- GER: *zawarty na 10 lat *podkreślenie wspólnoty ideologicznej i woli zapewnienia pokoju, podkreślano równość obu stron * we wstępie GER uroczyście uznawały istniejącą granicę w Tyroliu jako nienaruszalną (ustępstwo na rzecz Mussoliniego- jedyne odstępstwo od doktryny NSDAP, Ŝe wszystkie obszary, na których mówi się po niemiecku, muszą znaleźć się w granicach Wielkich Niemiec- tak mówi Batowski, zapominając oczywiście o Szwajcarii) *drobiazgowo ułoŜono współpracę gosp i polit *wzajemna pomoc militarna, włącznie z wojną, gdyby któraś ze stron znalazła się w stanie wojny z którymś mocarstwem, bez względu na to, kto zaatakował (ITA liczyły, Ŝe GER będzie się dzięki temu z nimi konsultowało zanim podejmie jakieś kroki; GER mówi, Ŝe wojna dopiero za 3 lata, co jest kłamstwem- nie powiedzieli im o planach ataku na Polskę; ITA mówi, Ŝe wcześniej nie przystąpi, ale Hitler bagatelizuje ITA planując wojnę z POL- ITA potrzebna tylko w wojnie z FRA lub GBR) *pierwotny plan sojuszu z udziałem JAP upadł, bo wahania JAP => układ właściwie nic nie zmienił, bo strony były juŜ praktycznie wcześniej związane, nadzieje zachodu na dogadanie się z ITA były bezpodstawne => ugruntowanie przewagi GER nad ITA =>traktat agresywny, zapowiada przyszłe działania => wpłynęło na przyspieszenie rozmów Zachodu z ZSRR, jednak ewentualne porozumienie blokowała POL 27 IX 40- Pakt Trzech, formalizujący współpracę GER-ITA-JAP; *JAP akceptuje przywództwo GER i ITA w ustanowieniu nowego ładu w Europie, a GER i ITA analogicznie w Wielkiej Azji Wschodniej * przewidywano moŜliwość rozszerzenia się wojny stwierdzając, Ŝe sygnatariusze będą pomagać sobie wszystkimi środkami politycznymi, gospodarczymi i wojskowymi, jeŜeli jedno z nich zostanie zaatakowane przez mocarstwo niebiorące obecnie udziału w wojnie w EUR i konflikcie CHI- JAP (chodzi o USA- z ZSRR na razie było miło, o czym niŜej) * stwierdzenie, Ŝe porozumienie to w Ŝaden sposób nie zmienia stosunków politycznych istniejących pomiędzy kaŜdą z umawiających się stron a Rosją Radziecką - do Paktu Trzech przystąpiły potem: HUN (20 XI 40), RUM (23 XI 40), SŁO ( 24 XI 40), BUŁ (1 III 40), JUG (25 III 41) - 13 IV 41- Pakt JAP- ZSRR o neutralności

78. Konferencja waszyngtońska i nowa dalekowschodnia równowaga. USA zainicjowały konferencję w Waszyngtonie zaniepokojone ekspansją Japonii na Dalekim Wschodzie oraz dla omówienia zbrojeń morskich Japonia konferencja nie była zgodna z jej interesami -> USA chciały ograniczyć jej ekspansję na Dalekim Wschodzie Rozpoczęła się 12.XI.1921r. Uczestniczyły: USA, Anglia, Francja, Japonia, Włochy, Belgia, Holandia, Portugalia, Chiny Przewodniczył sekretarz stanu USA Hughes TRAKTAT CZTERECH MOCARSTW (problem Dalekiego Wschodu) Cele mocarstw: USA chciały zrównać swoje siły morskie z Anglią i ograniczyć japońskie; zniwelować sojusz angielsko-japoński by nie nabrał antyamerykańskiej wymowy Anglia zabiegała o poparcie USA dla swej polityki europejskiej; zwłaszcza Ŝe wygasły podstawy sojuszu z Japonią (wyeliminowano Niemcy i Rosję z polityki dalekowschodniej); chciała „podzielić się” prewencyjną rolą, gdyŜ prowadziła pasywną politykę Japonia plan maksymalny to zachowanie proporcji floty 8/8: przez osiem lat kaŜde z mocarstw moŜe wypuszczać 8 okrętów wojennych do ochrony status quo na Dalekim wschodzie; poniewaŜ była oskarŜana o propagowanie wyścigu zbrojeń przeszła do programu minimum – czyli ograniczenia armii Anglia i Japonia zgodziły się zastąpić układ który je wiązał układem z USA; Francja doszła na propozycję Hughesa 13.XII.1321 traktat USA, Anglia, Japonia, Francja zobowiązanie do utrzymania pokoju na Dalekim Wschodzie

• poszanowanie posiadłości wyspiarskich na Pacyfiku • kontrowersje co do tych posiadłości poddawać czterostronnej konferencji • konsultacje w razie zagroŜenia przez inne państwa interesów w tym regionie • znieść brytyjsko-japoński układ sojuszniczy

waŜny 10 lat z moŜliwością przedłuŜenia pozwalał Anglii uwolnić się od sojuszu z Japonią, Japonii nie skazywał na izolację, Francja mogła wejść do koncertu mocarstw, a USA zlikwidowały moŜliwe zagroŜenie tworząc nowy układ ( chciały parzystej liczby sygnatariuszy by nie moŜna było utworzyć koalicji)

176

TRAKTAT PIECIU MOCARSTW (o ograniczeniach zbrojeń morskich) początkowy impas w negocjacjach przerwały obietnice: USA nie fortyfikują wysp na Pacyfiku poza Hawajami Anglia nie ma urządzeń obronnych na zachodnim Pacyfiku poza wyspami w pobliŜu Kanady, Australii i Nowej Zelandii USA nie będą domagać się ograniczenia sił lądowych (waŜne dla Francji) 6.II.1922 USA, Anglia, Japonia, Francja, Włochy

• ustalenie pułapu okrętów wojennych i krąŜowników 5:5:3:1,75:1,75 • tonaŜ okrętów USA i Anglii po 525 tyś. ton; Japonii 315 tyś. ton; Francji i Włoch po 175 tyś. ton

miał obowiązywać do 31.XII.1936 ustalenia dotyczyły tylko największych okrętów odeszła zasada Ŝe siły morskie Anglii są równe flocie dwóch po niej najsilniejszych państw morskich zdystansowanie się od polityki dalekowschodniej wszystkich prócz Japonii nie zrealizowane cele Japonii – przyjęcie memorandum8/8 ale nie zrealizowane; pułap okrętów na wysokości, którą juŜ posiadała Japonia TRAKTAT DZIEWIĘCIU MOCARSTW (problem Chin) 6.II.1922 USA, Anglia, Japonia, Francja, Włochy, Belgia, Holandia, Portugalia, Chiny

• mocarstwa zobowiązały się szanować suwerenność, niezaleŜność, integralność Chin • zastosować zasadę równości szans w handlu i przemyśle • nie uczestniczyć w Ŝadnym traktacie sprzecznym z tym • szczegółowa interpretacja zasady otwartych drzwi • zobowiązanie do poszanowania praw Chin jako państwa neutralnego • Chiny będą się kierowały tymi zasadami

Traktat usankcjonował doktrynę Haya i równy dostęp do rynku chińskiego + Układ Chiny-Japonia 4.II.1922 Japonia uznaje suwerenność Chin nad Szantungiem, zachowuje jednak swoje wpływy do czasu wypłaty 32 milionów jenów w ciągu 15 lat

81. GLOBALIZACJA II WOJNY ŚWIATOWEJ. USA i ZSRR w stanie wojny z państwami osi. Powstanie wielkiej koalicji anyfaszystowskiej.

24.09.1940- zostaje podpisany pakt pomiędzy Niemcami, Włochami i Japonią (tzw. Pakt Trzech)

- Japonia respektuje przywództwo Niemiec i Włoch w ustanowieniu nowego ładu w Europie - Niemcy i Włochy respektują przywództwo Japonii w ustanowieniu nowego ładu w Wielkiej Azji Wschodniej - Sygnatariusze przewidują moŜliwość dalszego rozszerzenia się wojny o państwa dotąd neutralne- zapowiedź

globalizacji wojny Do Paktu Trzech przystępują: Węgry (20.11.1940), Rumunia (23.11.1940), Słowacja (24.11.1940), Bułgaria (1.03.1940), Jugosławia (23.03.1941) USA w latach neutralności:

- w 1939 w społeczeństwie amerykańskim panują nastroje izolacjonistyczne mimo napływu wielu emigrantów z Europy. Wpływ na to miał wielki kryzys ekonomiczny w latach 1929-1933.

- Dyplomacja USA reaguje jednak na wydarzenia poprzedzające wybuch konfliktu światowego, m.in. potępienie rozbioru Czechosłowacji 17.03.1939, czy wystosowana 14.04.1939 publiczna nota prezydenta Roosevelta do Hitlera i Musoliniego o wyrzeczeniu się agresji

- 5.09.1939- Roosevelt ogłosił deklarację neutralności USA wobec toczącej się wojny i wprowadził embargo na wywóz broni do państw prowadzących wojnę. Jednak juŜ w październiku Kongres przegłosował ustawę zezwalającą na dostawy broni do państw prowadzących wojnę obronną.

- 4.111939 ustawa o embargo pozwalająca na zorganizowanie pomocy GB - Roosevelt prowadzi kampanię przekonywania, Ŝe naruszenie pokoju jest niebezpieczne równieŜ dla narodu i państwa

amerykańskiego - 9.02- 28.03.1940- misja zastępcy sekretarza stanu Summera Wellesa w celu zbadania sytuacji w Europie, wniosek;

USA powinny przystąpić do wojny - w 1940 w społeczeństwie amerykańskim występują 3 postawy:

1. izolacjoniści (interwencjoniści)- America First Committee 2. niezdecydowani (m.in. progresiści)

177

3. przeciwnicy państw Osi- Non Partisan Committee for Peace trough Revision of the Neutrality Law

- 6.01.1941- orędzie o stanie państwa prezydenta: 1. ogłoszenie Deklaracji Czterech Wolności (słowa, „wolności kaŜdej osoby do składani czci

Bogu na swój sposób”, od niedostatku i od lęku 2. prośba do Kongresu o przyznanie prawa i środka na produkcje broni i materiałów wojennych

dla państw walczących przeciw agresji - 11.03.1941- Kongres uchwalił Lard Lease Act (o poŜyczce- dzierŜawie), zezwalając prezydentowi na sprzedaŜ

określonym państwom uzbrojenia na kredyt. Na realizację tego celu uchwalono asygnowanie 7 mld dol. w ciągu całej wojny wydano jednak na ten cel 50 mld.

- W międzyczasie trwa rozbudowa armii amerykańskiej: 1. flota zostaje podzielona na Flotę Pacyfiku i Flotę Atlantyku 2. 16.09.1940 wprowadzona zostaje w USA powszechna słuŜba wojskowa

Przesłanki ekspansji japońskiej w latach 1940-1945 - potrzeba zdobycia surowców - idea stworzenia wielkiego imperium azjatyckiego - szintoizm jako religia pojmująca Japończyka jako istotę boskiego pochodzenia, mających szczególną misję do

spełnienia - wzrost znaczenia kół militarystycznych w kraju i ich rosnąca rolę w rządzie japońskim - chęć stworzenia Wschodnioazjatyckiej Strefy Dobrobytu (Indochiny, Malaje, Tajlandia, Filipiny, Indie Holenderskie).

Narusza to interesy handlowe USA w tej części świata i prowadzi do nałoŜenia embarga na Japonię w 1940 W kwietniu 1941 do Waszyngtonu przybywa admirał Kichisabura Nomure, który ma prowadzić negocjacje z sekretarzem stanu Hullem o siągnięcie modus vivendi na Dalekim Wschodzie Plan Hulla 16.04.1941:

- poszanowanie integralności terytorialnej i suwerenności obu państw - popieranie zasady nieinterwencji w sprawy wewnętrzne innych państw - popieranie zasady równoprawności, m.in. w handlu - nienaruszania status quo w rejonie Oceanu Spokojnego - wycofanie wojsk japońskich z Chin - uznanie MandŜuko przez USA i nie uznawanie przez nierządu Czang Kaj-szeka - przyznanie Japonii nieograniczonych praw do surowców strategicznych w Azji Płd-Wsch

Rozmowy między obu krajami zostały zerwane po tym jak Japonia rozpoczyna inwazję na Indochiny 24.07.1941

- 25.07.1941 Roosevelt wydaje decyzję o zablokowaniu japońskich kont w USA i wprowadzeniu embargo na dostawy ropy naftowej i benzyny lotniczej do tego kraju. Było to tak dotkliwe dla Japonii, Ŝe zabiegała ona o wznowienie negocjacji z USA

- 20.11.1941- ambasador Saburo Kurusu przedstawia plan rządu japońskiego: 1. niepodejmowanie agresji w Azji Płd-Wsch poza Indochinami Francuskimi (mimo gwarancjirządu

japońskiego z 30.08.1940 dawanej rządowi Vichy o zwierzchności Francji w Indochinach) 2. przywrócenie handlu z Japonią i zaopatrywanie Japonii w ropę naftową bez ograniczeń 3. zaprzestanie udzielania pomocy Chinom Czang Kaj-szeka przez rząd USA 4. przesunięcie wojsk Japonii z płd. Indochin do części płn.

W rzeczywistości Japonia posiadała inny plan z 10.11.1941: 1. zająć Luzon, Guam, Płw. Malajski, Hongkong i brytyjskie Borneo 2. zaatakować amerykańską bazę na Hawajach Pearl Harbor 3. zając Manilę, Mindanoao, wyspę Walce, Archipelag Bismarcka, Bangkok i Singapur 4. zając Indie Holenderskie 5. rozwijać dalszy podbój Chin

Negocjacje prowadzone przez Japonię miały uśpić czujność amerykańskiej dyplomacji i opóźnić ich sprawność wojskową. - propozycje rządu japońskiego z 20.11.1941 zostały odrzucone, a sekretarz stanu Hull zaprezentował alternatywny

plan porozumienia amerykańsko-japońskiego, składał się on z 2 częsci i został zaprezentowany 26.11.1941: 1. I część- deklaracje o podstawowych zasadach paktu obu państw w stosunkach wzajemnych i w basenie

o. Spokojnego 2. II część:

- zawarcie wielostronnego paktu o nieagresji - poszanowanie integralności terytorialnej Indochin - uznanie Narodowego Rządu Republiki Chińskiej ze stolicą tymczasową w Czunkingu - rezygnacja w Chinach z praw eksterytorialnych - zawarcie układu handlowego, opartego o zasadę największego uprzywilejowania - wzajemne odmroŜenie funduszy - uzgodnienie planu stabilizacji stosunku dolar do jena

W odpowiedzi 7.12.1941 japończycy zaatakowali Pearl Harbor, wręczając na krótko przed atakiem zapowiedź tego posunięcia dyplomatom w Waszyngtonie

178

8.12.1941- USA i GB wypowiadają wojnę Japonii 11.12.1941- Niemcy i Włochy wypowiadają wojnę USA Kształtowanie się Wielkiej Koalicji Antyfaszystowskiej:

- agresja Niemiec faszystowskich na ZSRR 22.06.1941 zmienia sytuację międzynarodową (wcześniej na mocy paktu Ribbentrop- Mołotow oba państwa ze sobą współpracowały)

- Niemcy juŜ 18.12.1940 przygotowały i zaaprobowały plan „Barbarossa” w celu zdobycia na wschodzie „przestrzeni do Ŝycia i rozwoju potęgi niemieckiej, a takŜe uprzedzenie ataku radzieckiego, którego spodziewano się nie później niŜ w 1942

- Atak na ZSRR odciąŜył GB. JuŜ 22.06 Churchill zadeklarował pomoc ekonomiczną i techniczną w prowadzeniu wojny

- 24.06.1941 walory finansowe ZSRR zdeponowanie w amerykańskich bankach zostały odmroŜone, a w parę dni później powołano komitet Wallesa do realizacji zamówień radzieckich.

- 12.07.1941: angielsko radziecki układ o współdziałaniu obu państw, udzieleniu wzajemnej pomocy i poparcie w walce z hitlerowcami oraz powstrzymaniu się od zawierania osobnego rozejmu lub traktatu pokojowego w czasie działań wojennych. Podpisany dokument miał znaczenie prawnomiędzynarodowe.

- 18.07.1941 ZSRR zawiera sojuszniczy traktat z emigracyjnym rządem Czechosłowacji - 30.071941 układ Sikorski- Majski między ZSRR a rządem polskim - 30-31.07.1941- w ZSRR przebywa misja amerykańska z doradcą prezydenta Roosevelta, Harrym Hopkinsem na

czele. Zapowiedź współpracy amerykańsko- radzieckiej. - 29.09-1.10 ’41 konferencja trójstronna przedstawicieli ZSRR, USA i GB w Moskwie:

1. dostarczenie do ZSRR co miesiąc od 1.07.1942 400 samolotów, 500 czołgów, samochodów i surowców

2. uchylenie ZSRR przez USA 1mld dol. kredytu na zakup broni. Rozciągnięcie na ZSRR uchwały o lend-lease

- 15-19.12 ’41 rozmowy radziecko brytyjskie w Moskwie. GB reprezentowane przez ministra Edena. Postulatu Stalina co do przyszłego poŜądku świata powojennego:

1. samodzielność Austrii 2. zwrot Czechosłowacji Sudetów a Polsce Prus Wschodnich 3. podział Niemiec przez oderwanie Nadrenii 4. rekonstrukcja Jugosławii 5. odbudowanie Albanii 6. okrojenie Włoch na rzecz Albanii i Turcji 7. uznanie granic radzieckich wg stanu na 22.06.1941

Brak zgody Edena. Nie podpisano Ŝadnego dokumentu - 26.05.1942, Londyn: traktat przymierza w czasie (I część) i po wojnie (II część), zastępujący porozumienie z lipca

1941 - 11.06.1942, Waszyngton: układ pomiędzy rządem ZSRR i rządem USA o wzajemnej pomocy w prowadzeniu wojny

przeciwko agresji - 22.12.1941-14.01.1942: rozmowy amerykańsko- brytyjskie o kryptonimie „Arkadia”: postanowiono powołać wspólne

dowództwo USA, GB i Chin Czang Kaj-szeka do czego dochodzi 6.02.1942

Karta Atlantycka - ogłoszona 14.08.1941 podczas konferencji angielsko-amerykańskiej na pancerniku „Prince of Walle” w Argentina

Bay u wybrzeŜy Nowej Funlandii - tekst Karty: „HSM 1815-1945” W. Dobrzycki str. 652-653 - dokument sygnowany podpisami Roosevelta i Churchilla nie podlegał ratyfikacji przez parlamenty obu państw - odegrała kluczową rolę w kształtowaniu się programu Wielkiej Koalicji - 24.09.1941 Kartę Atlantycką podpisuje: ZSRR, Polska, Belgia, Czechosłowacja, Grecja, Holandia, Luksemburg,

Jugosławia, Norwegia i Francuski Komitet Narodowy

Deklaracja Narodów Zjednoczonych -podpisania po przystąpieniu USA do wojny

- 1.01.1942 podpisania przez 26 państw - nawiązywała do Karty Atlantyckiej - tekst: „HSM” Dobrzycki str. 653