PIOTR JUREK

HISTORIA PAŃSTWA I

PRAWA POLSKIEGO ŹRÓDŁA PRAWA, SĄDOWNICTWO

ZARYS WYKŁADU

Wydanie III

WROCŁAW 1998

Wydanie poprawione przez: El-..... ®

http://strony.wp.pl/wp/eltho/

SPIS TREŚCI

Przedmowa

I. OKRES MONARCHII PATRYMONIALNEJ

1. Istota i początki prawa 2. Pojęcie źródeł prawa i źródeł poznania prawa 3. Ogólny charakter prawa w średniowieczu

Dominacja prawa zwyczajowego Partykularyzm prawa Stanowość prawa Zagadnienie systematyki prawa

4. Najdawniejsze wiadomości o polskim prawie Historyczne źródła poznania prawa Dokumenty praktyki Księgi uposażeń Spisy prawa zwyczajowego

5. Najdawniejsze polskie prawo stanowione Statuty Przywileje jednostkowe Przywileje ziemskie

6. Najdawniejsze źródła innych praw obowiązujących w Polsce

Prawo niemieckie Prawo kanoniczne

7. Organizacja sądownictwa Sądy państwowe Sądy kościelne Sądy prawa niemieckiego Sądy dominialne

II. OKRES MONARCHII STANOWEJ I RZECZYPOSPOLITEJ SZLACHECKIEJ

1. Prawo ziemskie Statuty Kazimierza Wielkiego Statut warcki Statut Łaskiego Wydania zbiorowe konstytucji Inne (poza statutami) akty normatywne

wydawane przez władcę

Senatus consulta Akta sejmikowe Akty normatywne urzędów i sądów Formula processus Correctura iurium Kodyfikacje prywatne Inwentarze konstytucji Projekty kodeksów z XVIII w. Inne źródła poznania prawa ziemskiego

2. Prawo miejskie Źródła podstawowe Próby kodyfikacji prawa miejskiego Prywatne prace nad prawem miejskim Przywileje, wilkierze Kopiarze Ustawy sejmowe Księgi miejskie

3. Prawo kościelne Źródła ogólne Statuty prowincjonalne

4. Prawo wiejskie Akta Księgi sądowe wiejskie Akty normatywne właścicieli wsi

5. Inne źródła prawa sądowego obowiązujące w Polsce Prawo mazowieckie Prawo pruskie Prawo litewskie Prawo wołoskie, ormiańskie i żydowskie

6.Sądownictwo Sądy centralne Sądy szlacheckie Sądy kościelne Sądy miejskie Sądy wiejskie Sądy w czasie insurekcji kościuszkowskiej

III. OKRES ZABORÓW W CZASIE ROZKŁADU FEUDALIZMU

1. Zabór pruski Źródła podstawowe Organizacja sądownictwa

2. Zabór austriacki Źródła podstawowe Organizacja sądownictwa

3. Księstwo Warszawskie Źródła podstawowe Organizacja sądownictwa

4. Królestwo Polskie Źródła podstawowe Organizacja sądownictwa

5. Rzeczpospolita Krakowska Źródła podstawowe Organizacja sądownictwa

6. Zabór rosyjski Źródła podstawowe Organizacja sądownictwa

IV. OKRES ZABORÓW - ZIEMIE POLSKIE W FORMACJI KAPITALISTYCZNEJ

1.Zabór pruski Źródła podstawowe Organizacja sądownictwa

2. Zabór austriacki Źródła podstawowe Organizacja sądownictwa

3. Zabór rosyjski i Królestwo Polskie Źródła podstawowe Organizacja sądownictwa

V. OKRES DRUGIEJ RZECZYPOSPOLITEJ

1. Stan prawa sądowego po odzyskaniu niepodległości 2. Komisja Kodyfikacyjna 3. Kodyfikacja prawa karnego procesowego i materialnego 4. Kodyfikacja prawa cywilnego i postępowania cywilnego 5. Ocena unifikacji prawa sądowego 6. Prawo karne i proces karny 7. Prawo cywilne i proces cywilny 8.Prawo pracy 9. Sądownictwo

Sądy powszechne Sądy szczególne

VI. POLSKA W OKRESIE II WOJNY ŚWIATOWEJ 1. Prawo na ziemiach polskich włączonych do Rzeszy i w

Generalnym Gubernatorstwie W okresie niemieckiego zarządu wojskowego Na obszarach włączonych do Rzeszy W Generalnym Gubernatorstwie

2. Sądownictwo na ziemiach polskich włączonych do Rzeszy 3. Sądownictwo w Generalnym Gubernatorstwie 4. Sądownictwo i prawo na ziemiach polskich anektowanych przez

ZSRR 5. Sądownictwo Polski Podziemnej 6. Prawo stosowane w polskim podziemnym sądownictwie

specjalnym

VII. OKRES POLSKI LUDOWEJ

1. Uwagi o socjalistycznym charakterze prawa 2. Podstawowe źródła prawa sądowego

Źródła prawa cywilnego Źródła prawa karnego

3. Organizacja sądownictwa Sądy powszechne Sądy szczególne Sądy społeczne

4. Orzekanie w sprawach o wykroczenia Zalecana literatura e-podręcznikowa

I. OKRES MONARCHII PATRYMONIALNEJ

1. ISTOTA I POCZĄTKI PRAWA

W każdym państwie prawo stanowi zespół reguł postępowania (zbiór norm) ustanowionych lub usankcjonowanych przez władzę państwową, których przestrzeganie jest zapewnione za pomocą środków przymusu w celu ochrony istniejących stosunków społecznych. Prawo jest powiązane z państwem, które uznaje prawotwórczą rolę zwyczaju, precedensów, dorobku uczonych prawników, samo zaś państwo poprzez własny aparat władzy tworzy prawo i dysponuje przymusem w razie jego naruszenia. Prawo służy zatem państwu i społeczeństwu, gdyż realizuje

ono swe funkcje wykorzystując normy prawne. Organizacje państwa i funkcjonowanie społeczeństwa określają przepisy prawa.

Wiadomości o początkach prawa słowiańskiego są ubogie. Do XII w. nie ma w Polsce źródeł ściśle prawnych. W pierwszych wiekach istnienia państwa polskiego historia prawa musi szukać materiału w ogólnych źródłach historiograficznych jako jedynych lub prawie jedynych. Znaczenie tych źródeł maleje w miarę przybywania źródeł ściśle prawnych; przełomowy pod tym względem jest dopiero wiek XV.

Najstarsze wiadomości o prawie polskim stosowanym w X w. przynoszą relacje kupców arabskich, prowadzących handel wśród ludów słowiańskich, lub informacje ze źródeł kronikarskich. Zawarte tam fakty są często niepewne i dotyczą przede wszystkim sfery obyczajowej, np. o poligynii (wielożeństwie), o kupnie żon, o okrutnych karach w wypadku cudzołóstwa i łamania postu (za Bolesława Chrobrego). Białą plamą w dziejach źródeł polskiego prawa są XI i XII w. i dopiero w XIII w. dostrzega się pełniejszy obraz polskiego prawa sądowego, tj. od czasu, gdy dokumenty, zwłaszcza Księga Elbląska, pozwalają na lepsze ich poznanie. Prawo polskie, które korzeniami sięgało czasów przedpaństwowych, mimo braku informacji o nim musiało istnieć i rozwijać się we wczesnym średniowieczu. Naszą wiedzę w tym zakresie częściowo wyrównuje stosowanie metody retrogresywnej i porów-nawczej. Pierwsza polega na wnioskowaniu wstecznym, tj. na rozumowaniu zakładającym, że jakaś instytucja prawna występująca później (np. w XIII w.) musiała istnieć i rozwijać się wcześniej (np. w XI w.). Druga (metoda porównawcza) zakłada, że rozwój prawa (zwłaszcza w społeczeństwach zbliżonych do siebie) przebiegał podobnie i na tej podstawie fakty dotyczące innych praw (np. Zakon sudnyj liudem, zabytek prawa bułgarskiego z przełomu IX/X w., dogowory, czyli traktaty zawarte w X w. przez książąt ruskich z Bizancjum, Ruska prawda to jest tzw. Krótka prawda ze schyłku XI w. i Obszerna prawda z pierwszej poł. XII w.) można wykorzystać dla historii rodzimego, polskiego prawa.

Najdawniejsze prawo polskie, tak jak i najdawniejsze prawa krajów słowiańskich, nie było jednolite i rozpadało się na oddzielne układy uwarunkowane zróżnicowaniem społeczeństwa i podziałami terytorialnymi państwa. Do XIII w. nie było w zasadzie w Polsce praw stanowych. Istniało jedno prawo polskie, tzn. że ludność polska podlegała temu samemu prawu, stworzonemu głównie przez zwyczaj. To polskie prawo zwyczajowe (ius Polonicum), stopniowo uzupełniane i reformowane przez monarchów, uwzględniało odmienną pozycję prawną jednostek w zależności od ich przynależności społecznej. Było ono zatem nie tylko nierówne, ale także niejednolite, ponieważ różniło się w poszczególnych dzielnicach. Kolonizacja miast i wsi na prawie niemieckim spowodowała napływ prawa niemieckiego (ius Theutonicum), które stworzyło podstawę prawu miejskiemu oraz, w mniejszym stopniu, prawu wiejskiemu. Prawo rodzime polskie stawało się prawem ziemskim (ius terrestre), tj. prawem szlacheckim. Tak więc już w średniowieczu prawo obowiązujące w Polsce rozpadło się na trzy podstawowe systemy stanowe: prawo ziemskie (obowiązujące w zasadzie w stosunkach między feudałami), prawo miejskie (obowiązujące w stosunkach między mieszczanami) i prawo wiejskie (obowiązujące w stosunkach między chłopami). Obok tych podstawowych systemów istniało prawo kanoniczne, regulujące głównie

stosunki wewnętrzne Kościoła, a także ingerujące w niektóre sprawy osób świeckich (np. sprawy małżeńskie). Ludność obca (Żydzi, Ormianie) zachowali autonomię prawną i w stosunkach między sobą posługiwali się własnym prawem.

2. POJĘCIE ŹRÓDEŁ PRAWA I ŹRÓDEŁ POZNANIA PRAWA

W literaturze historyczno-prawnej źródła prawa (fontes iuris) mają wyjaśniać, skąd wywodzi się prawo, jakie są podstawy jego tworzenia. Pojęcie „źródła prawa” ma wiele znaczeń. W znaczeniu formalnym określa formy powstawania normy prawnej, w materialnym zaś czynniki wpływające na ukształtowanie się norm prawnych, np. wola prawodawcy. Źródłami nazywamy też same pomniki prawa, teksty prawa obowiązującego, a więc formy, w jakich była realizowana działalność prawotwórcza. Ze względu na wieloznaczność terminu, w teorii prawa sugeruje się zastąpienie go pojęciem „forma

prawa”, mówiącym - w odróżnieniu od treści prawa - o kształcie, jaki został nadany regulacji prawnej.

W historii prawa termin „źródło prawa” jest powszechnie używany w dwojakim znaczeniu: a) źródło powstania prawa (fontes iuris oriundi), inaczej źródła prawa w znaczeniu materialnym, którym jest sankcjonowany przez władzę państwową zwyczaj (prawo zwyczajowe), ustawy oraz inne akty normotwórcze władzy (prawo stanowione), traktaty międzynarodowe, zasady prawa ustalone przez prawników w ich działalności sądowej (precedensy) i naukowej (doktryna) oraz b) źródło poznania prawa (fontes iuris cognoscendi), inaczej źródło formalne, do którego należą przede wszystkim rozmaite spisy i zbiory norm prawnych, dokumenty, księgi urzędowe, kroniki itp.

3. OGÓLNY CHARAKTER PRAWA W ŚREDNIOWIECZU

DOMINACJA PRAWA ZWYCZAJOWEGO

Źródłem prawa był zwyczaj (nazywany też obyczajem), tj. powszechnie uznana, uświęcona tradycją forma zachowania się przyjęta w danej zbiorowości społecznej. Zwyczaj cieszący się powszechną aprobatą nabierał mocy niepisanych praw. Powstawało przekonanie (tzw. opinio necessitatis), że pewne zwyczaje użyteczne są niezbędne i mają powagę prawa. Zwyczaj przekształcił się w prawo zwyczajowe - wówczas organy państwa rozstrzygały sprawę na podstawie przyjętego zwyczaju w danej społeczności i obwarowały ten zwyczaj sankcją. W łonie prawa zwyczajowego najwcześniej rozwinęło się prawo karne, które było bezpośrednio związane z realizacją funkcji przymusu.

Wyodrębnia się trzy etapy przechodzenia od prawa zwyczajowego do prawa uznawanego przez państwo:

1. Powstanie prywatnych spisów prawa zwyczajowego w postaci zbiorów częściowych lub całościowych danego terytorium. Osoby prywatne spisywały normy prawne w celu lepszego ich poznania. Prace te noszą różne nazwy: zwodu, zwyczaju, zwierciadła, kodeksu itp.

2. Potwierdzenie spisanego prawa przez panującego. Zatwierdzony zwyczaj otrzymuje sankcję oficjalną, utwierdzającą jego autentyczność. Prawo potwierdza też praktyka (stosowanie go w sądach).

3. Intensywne prawodawstwo królewskie, którego celem jest nie tylko aprobata starych praw, ale i stanowienie nowych. Obok monarchy czynnikiem prawotwórczym stają się stany; istnieje tendencja objęcia normami wszystkich dziedzin życia. Tam, gdzie ukształtował się absolutyzm jako forma państwa, dominuje król i jego prawo. W polskiej specyfice ustrojowej wyraźnie dominuje jednak prawo zwyczajowe, gloryfikowane przez szlachtę konsekwentnie do końca zgodnie z zasadą: „dawne prawo - dobre prawo”.

PARTYKULARYZM PRAWA

Partykularyzm prawa, uwidoczniony szczególnie w praktyce sądowej, z licznymi lokalnymi odrębnościami jest kolejną cechą charakterystyczną prawa feudalnego. Oznacza to, że prawo zwyczajowe nie miało zasięgu powszechnego. Kształtowało się ono w obrębie określonych grup etnicznych (plemion), grup społecznych (w państwie plemiennym) i określonych terytoriów wczesnofeudalnego państwa polskiego, np. na Mazowszu, Wielkopolsce. Był to partykularyzm personalny i terytorialny. Partykularyzm personalny w dalszym rozwoju państwa feudalnego przerodził się w stanowość prawa. Partykularyzm terytorialny pogłębił się w okresie rozbicia dzielnicowego, lecz nie był zbyt silny, gdyż główne systemy (prawo wielkopolskie, małopolskie i mazowieckie) w podstawowych pojęciach i instytucjach były do siebie podobne. Dla wczesnego feudalizmu właściwa była zasada osobowości prawa, polegająca na tym, że bez względu na miejsce swego pobytu jednostka podlegała swemu prawu, tj. właściwemu dla danej osoby. Wyznanie prawa (professio iuris) stanowiło oświadczenie osoby zainteresowanej co do tego, jakim prawem się posługuje. Sędzia ustalał zatem, pod jakim prawem żyje podsądny. Zasadę osobowości prawa stosował nawet Kościół, który „żył” prawem rzymskim (ecclesia vivit lege Romana). Po zjednoczeniu państwa zasada osobowości traci na znaczeniu, ustępując miejsca zasadzie terytorialności prawa, tj. obo-wiązywaniem prawa w ramach danego obszaru. Niektóre grupy etniczne (Żydzi, Ormianie, Niemcy) miały jednak nadal swe własne prawa, według których żyli ich członkowie. Wyrazem likwidacji prawnego partykularyzmu były inicjatywy unifikacji lokalnych praw zwyczajowych. Czynnikiem integrującym było tzw. prawo uczone, które stanowiło podstawę studiów uniwersyteckich. Było to prawo mające w swych założeniach walor powszechny (uniwersalny), a było nim prawo rzymskie (ius commune) i prawo kanoniczne. Oba te prawa przenikały do praktyki sądowej, wypełniając luki w prawie miejscowym i pozwalając na usunięcie rozbieżności między prawami partykularnymi.

STANOWOŚĆ PRAWA

Oznacza ona, że przepisy prawa w niejednakowy sposób odnosiły się do różnych grup feudalnych społeczeństwa. Stany, jako wielkie grupy społeczne, były określone przez prawo i wyróżniały się odrębnym stanowiskiem prawnym. W ciągu wieków różnice między prawami poszczególnych stanów bywały płynne, lecz z reguły każdy stan rządził się własnymi prawami. Szlachta - prawem ziemskim, duchowieństwo - prawem kanonicznym i kościelnym, mieszczanie - prawem niemieckim, z czasem nazwanym prawem miejskim, ludność wiejska - prawem chłopskim zamiennie nazywanym prawem dworskim.

Stanowość prawa umacniał wymiar sprawiedliwości przez stanową strukturę sądownictwa.

W ramach jednego prawa stanowego mogło występować dalsze zróżnicowanie, tj. na prawo poszczególnych grup. I tak np. w prawie miejskim pojawiły się odrębne prawa cechowe (dla organizacji

rzemieślniczych) czy prawa kupieckie (dla organizacji trudniących się handlem). Prawo to miało więc zarazem charakter korporacyjny.

ZAGADNIENIE SYSTEMATYKI PRAWA

Aż do czasów Oświecenia nie stosowano dzisiejszych kryteriów systematyki prawa, tak więc poszczególne gałęzie feudalnego prawa nie były wyraźnie sprecyzowane. Nie miał tu zastosowania podział Ulpiana na prawo publiczne i prywatne. Między prawem prywatnym a karnym nie było wyraźnego rozróżnienia, gdyż zarówno przestępstwa, jak i czyny naruszające prawo prywatne obejmowano jednym i tym samym pojęciem szkody (krzywdy) i dochodzono w jednakowym trybie. W dobie Odrodzenia w postulatach kodyfikacyjnych operując tradycyjną systematyką instytucji justyniańskich (personae-res-actiones) podejmowano próby systematyzacji oparte na nowych logicznych prze-słankach. W prawie feudalnym nie doszło jednak nigdy do ścisłego wyodrębnienia prawa materialnego od prawa formalnego. W pomnikach prawnych normy prawa materialnego były często przemieszane z normami proceduralnymi, a gromadzony materiał zestawiano według charakteru źródeł. Michał Bobrzyński w pracy O dawnym prawie polskim, jego nauce i umiejętnym badaniu polskie prawo feudalne podzielił na dwie grupy. Jedną nazwał prawem publicznym (politycznym) stwierdzając, że na jego straży stoi władza polityczna państwa, drugą określił mianem prawa sądowego (prawa prywatnego), gdyż na jego straży stoją sądy. Ta klasyfikacja upowszechniła się w odniesieniu do feudalizmu. W naszych dalszych wywodach zarysowe skupimy się przede wszystkim na zagadnieniach zaliczonych do grupy prawa sądowego.

4. NAJDAWNIEJSZE WIADOMOŚCI O POLSKIM PRAWIE

HISTORYCZNE ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA

Roczniki: podstawą dla nich były tzw. tablice paschalne, na których od końca X w. zaczęto notować ważniejsze wydarzenia. Wypisanie tych zapisek historycznych z tablicy tworzy dopiero właściwy rocznik, np. świętokrzyski, założony po 1122 r. i następnie uzupełniany. Do najstarszych, oprócz wymienionego, należą: kapitulny krakowski, poznański, kamieniecki i lubiński.

Żywoty świętych: do najstarszych należy żywot św. Wojciecha (997), których było kilka. Najstarszy Vita s. Adalberti został spisany około 1000 r. w Rzymie. Z XIII w. pochodzi żywot św. Stanisława (spisany około 1320 r.) oraz św. Jadwigi Śląskiej (trzebnickiej, żony Henryka I Brodatego) i św. Anny (żony Henryka II Pobożnego).

Opisy Polski i obce kroniki. Jednym z ciekawszych jest tzw. geograf bawarski z IX w. oraz opis pisarza arabskiego z XII w. Al-Bekri, który przejął wiele wiadomości o Polsce z zaginionego dzieła Żyda Ibrahima syna Jakuba, bawiącego m.in. w państwie Mieszka I. Z kronik obcych materiał do historii prawa przynosi również niemiecka kronika Thietmara - biskupa merseburskiego (+1018) - w której są wzmianki o Polsce czasów Bolesława Chrobrego. Z kronik ościennych wiadomości o Polsce zawiera też najstarsza kronika ruska tzw. Latopis Nestora z początku XII w. oraz czeska kronika Kosmasa, zestawiająca dzieje Czech do 1120 r.

Kroniki polskie. Najstarszą jest kronika tzw. Galla Anonima, napisana w latach 1113-1116, opisująca w trzech księgach dzieje Polski z przełomu XI i XII w. Poglądy prawne możnowładztwa z przełomu XII i XIII w. znalazły odbicie w kronice biskupa krakowskiego Wincentego Kadłubka z około 1223 r. Cennym źródłem poznania prawa są również kroniki - wielkopolska z około 1295 r. i Janka z Czarnkowa z XIV w. Wielką pierwszą syntezą w historiografii jest napisane w latach 1455-1480 przez Jana Długosza fundamentalne dzieło Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae (Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego).

DOKUMENTY PRAKTYKI

Dokument jest pisemnym oświadczeniem woli o treści prawnej, sporządzony w wymaganej formie. Najczęściej zachowały się w kopiach lub ekscerptach (mniejszych bądź większych fragmentach) albo regestach, tj. streszczeniach. Najstarszym zachowanym w archiwum watykańskim polskim dokumentem jest tzw. akt Dagome iudex z około 990 r. Sporo aktów prawnych pojawiło się w okresie rozbicia dzielnicowego. Dokumenty można podzielić na dwie grupy: do pierwszej zaliczamy przywileje i statuty jako źródła ściśle prawne, do drugiej zaś inne akty stwierdzające czynności prawne, jak nadania książęce, akty zatwierdzające czynności prawne osób prawnych, akty sądowe, przede wszystkim wyroki, akty prywatne (testamenty, darowizny, akty kupna sprzedaży) itp.

KSIĘGI UPOSAŻEŃ

Najstarsza z zachowanych zwana jest krótko Księgą Henrykowską (Liber fundationis claustri sancte Marie Virginis in Henrichow). Ta niewielka pergaminowa książeczka (16,6 x 25,6 cm) licząca 100 stron jest przechowywana w Archiwum Archidiecezjalnym we Wrocławiu. Jej treścią jest opis dziejów założenia i uposażenia klasztoru w Henrykowie, sporządzony w 1270 r. przez opata Piotra (księga I) i uzupełniony w 1310 r. przez nie znanego nam bliżej brata konwentu cystersów. Celem księgi było przygotowanie najskuteczniejszej obrony praw klasztoru do posiadanych dóbr ziemskich. W tekście przedstawiono okoliczności, w jakich klasztor otrzymał darowizny i nadania ziemi oraz dokonywał transakcji kupna-sprzedaży czy zamiany. Do tekstu wciągnięto liczne akty prawne. Inne późniejsze, mniej znane księgi uposażeń, to księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego spisana w postaci regestów na początku XIV w. oraz księga uposażeń diecezji krakowskiej z połowy XV w. Ta ostatnia to prywatna praca Jana Długosza, sporządzona na potrzeby Kościoła, niestety nie zachowała się do dziś w całości. Klasztory notując, w jaki sposób doszły do posiadanych majątków, ułatwiały w ten sposób ewentualną obronę swych praw.

SPISY PRAWA ZWYCZAJOWEGO

Najstarszy spis polskiego prawa zwyczajowego nazywa się Księgą Elbląską, Najstarszym Zwodem lub Kodeksem Neumanna, gdyż egzemplarz został odnaleziony w połowie XIX w. w bibliotece elbląskiej przez Ferdynanda Neumanna. Pierwszy wydawca Antoni Zygmunt Helcel nazwał go Księgą prawa zwyczajowego polskiego z XIII w. We współczesnej literaturze najczęściej używa się określenia Najstarszy Zwód Prawa Polskiego (NZPP). Oryginalny tekst po II wojnie światowej nie jest wykazywany w zbiorach polskich. Prawdopodobnie autorem księgi był mnich cysterski, Niemiec, który w drugiej połowie XIII w. dokonał dla Krzyżaków spisu prawa zwyczajowego ludności polskiej z ziemi chełmińskiej, znajdującej się we władaniu Zakonu. Spisane w języku staroniemieckim polskie prawo ułożone zostało w swoistym, logicznym porządku. Tekst, liczący tylko 29 nie numerowanych ustępów, poprzedza wierszowany wstęp. Dominują w nim przepisy dotyczące procedury sądowej i prawa karnego, nieliczne są przepisy z zakresu prawa cywilnego (dotyczące spadkobrania). Tekst nie objął całości polskiego prawa i urywa się nagle pośrodku zdania. Swym charakterem jest podobny do Leges barbarorum.

Zwyczaje ziemi łęczyckiej (Constitutiones Lancicienses). Jest to jedyny zabytek mający charakter spisu prawa zwyczajowego, który został spisany przez nieznanego Polaka. Przypuszcza się, że powstał on w końcu XIV w. i wraz z dołączonymi po 1419 r. orzeczeniami sądowymi i laudami sejmikowymi tworzył część składową tzw. zwodu praw łęczyckich. Spis prawa zwyczajowego ziemi łęczyckiej, który w XV w. rozrósł się w większą kompilację, wiązał się z utrzymywaniem przez tę dzielnicę stosunkowo długo odrębności, gdyż nie stosowano tam statutów Kazimierza Wielkiego.

Artykuły sądowe. Taką nazwę nosi spis prawa zwyczajowego z początku XVI w. noszący nagłówek: Poczynają się niektóre artykuły z rozmaitych statutów zebrane, sędziom potrzebne. Tytuł, późniejszy od zabytku, błędnie określa jego charakter, gdyż nie jest on żadną kompilacją przepisów, lecz spisem prawa zwyczajowego.

Spis prawa zwyczajowego ziemi krakowskiej ogłoszono w zbiorze Jana Łaskiego (1506) pt. Consuetudines terrae Cracoviensis. Jedynie ten spis prawa zwyczajowego uzyskał sankcje ze strony króla Aleksandra Jagiellończyka. Rzeczpospolita szlachecka do końca swego istnienia w dużej mierze opierała się w zakresie prawa sądowego na prawie zwyczajowym, gdyż ustawodawcza działalność przejawiała się głównie w kwestiach ustrojowych i w zasadzie fragmentarycznie regulowała kwestie z prawa sądowego. Dlatego też spis prawa zwyczajowego ziemi krakowskiej rozesłano do wszystkich ziem z zale-ceniem, aby i inne województwa (poza krakowskim) spisały swoje zwyczaje -w tym celu rozesłane egzemplarze zawierały 12 czystych kart na spisanie tych zwyczajów - i przedłożyły je do sankcji królewskiej. Zabiegi o spisanie prawa zwyczajowego nie przyniosły jednak oczekiwanych rezultatów.

5. NAJDAWNIEJSZE POLSKIE PRAWO STANOWIONE

Działalność ustawodawcza do XIV w. była słaba. Rozwijała się ona obok prawa zwyczajowego w formie statutów (ustaw) oraz przywilejów jednostkowych i ziemskich.

STATUTY

Z czasów Mieszka pochodzą ślady wydania statutu dotyczącego przestrzegania postu i jednożeństwa. Statut Bolesława Chrobrego, wspomniany przez kronikę wielkopolską, dotyczy stróży, a Bolesława Krzywoustego danin i służby wojskowej oraz ustanowienia pryncypatu (1138). Statuty były wydawane przez panujących w formie ustnej. Dotyczyły rozmaitych dziedzin życia państwowego bądź prawa sądowego w związku z działalnością jurysdykcyjną prowadzoną przez władzę. Zachował się statut dla górników Leszka Białego. Kronika śląska podaje wiadomości o statucie Bolka I świdnickiego w sprawie podatków z lat 1292-1301. Od Łokietka pochodzą statuty nadające niektórym miastom prawo karania złoczyńców. Szerszą działalność ustawodawczą rozwinął dopiero Kazimierz Wielki.

PRZYWILEJE JEDNOSTKOWE

Główną formą rozwijania przez monarchę prawa stanowionego w okresie rozbicia dzielnicowego były przywileje jednostkowe (immunitety). Przywilej dawał uprawnienia, których monarcha bez zgody uprawnionego nie mógł zmieniać. Najczęściej wydawano je dla duchowieństwa. Oryginału pierwszego aktu o tym charakterze - przywileju (statutu?) łęczyckiego z 1180 r. - nie znamy, a jego treść podaje papież Aleksander III w bulli z 1181 r. Przypuszcza się, że jest to statut Kazimierza Sprawiedliwego, w którym władza świecka zrzeka się zaboru ruchomości po zmarłych biskupach (tzw. ius spolii) i ogranicza ciężary prawa książęcego (daniny i posługi).

W 1210 r., na międzydzielnicowym wiecu w Bożykowie, Leszko, Konrad i Władysław Odonicz wydali przywilej potwierdzający dotychczasowe immunitety oraz rozszerzający terytorialnie ius spolii. Prawdopodobnie z 1215 r. pochodzi nadany w Wolborzu przez czterech książąt (Leszka, Konrada, Władysława Odonicza i Kazimierza opolskiego) przywilej na rzecz arcybiskupa gnieźnieńskiego, w którym Kościół uzyskał immunitet sądowy i ekonomiczny. W dobie rozbicia dzielnicowego książęta wydawali przywileje w zasadzie w obrębie swych dzielnic, np. Leszek Biały (1227), Władysław Laskonogi (1228), Bolesław Wstydliwy (1254, 1255, 1258).

Obok przywilejów dla duchowieństwa świeckiego znane są przywileje dla duchowieństwa zakonnego. Przywileje dla klasztorów mają wyłącznie charakter przywilejów immunitetowych.

Do przywilejów jednostkowych, późniejszych niż dla Kościoła, zaliczamy też przywileje na rzecz rycerstwa, które przeważnie ograniczały się tylko do nadawania immunitetów, tj. dotyczyły zwolnień od niektórych ciężarów oraz spraw sądownictwa nad ludnością w dobrach immunizowanych. Jeden z ciekawszych to przywilej Bolesława księcia krakowskiego i sandomierskiego, wydany dla wojewody krakowskiego Klemensa z Ruszczy w 1252 r. Największą grupę stanowiły przywileje immunitetowe oraz przywileje lokacyjne, zezwala-jące na lokację miast i wsi na prawie niemieckim.

PRZYWILEJE ZIEMSKIE

Przywileje ziemskie (privilegia terrestria) były wydawane przez władcę na rzecz członków jednego lub więcej stanów (szlachty, duchowieństwa, mieszczaństwa) z określonej ziemi. Za pierwszy taki przywilej uważa się dokument wydany w 1228 r. na wiecu w Cieni przez Władysława Laskonogiego, następny, tak jak pierwszy o czasowym znaczeniu, co znaczy, że tracił ważność po śmierci wystawiającego przywilej, wydał Wacław II w Lutomyślu w 1291 r. Pierwszym ogólnym przywilejem dla całego Królestwa Polskiego był przywilej Ludwika Węgierskiego, wydany w Budzie w 1355 r., który wszedł w życie dopiero po śmierci Kazimierza Wielkiego (1370). Wywalczone przez szlachtę kolejne przywileje generalne pochodziły, tak jak przywilej budziński, z okresu monarchii stanowej; był to przywilej koszycki Ludwika Węgierskiego (1374), następnie przywileje Władysława Jagiełły: piotrkowski (1388), czerwiński (1442), brzeski (1425 - warunkowy),

jedlnieński (1430) i krakowski (1433), oraz Kazimierza Jagiellończyka tzw. cerekwicko-nieszawskie (1454).

6. NAJDAWNIEJSZE ŹRÓDŁA INNYCH PRAW OBOWIĄZUJĄCYCH W POLSCE

PRAWO NIEMIECKIE

Prawo używane w miastach nazywano prawem niemieckim bądź, dokładniej, prawem magdeburskim (średzkim), chełmińskim lub lubeckim. W wyniku wydawanych przez władców przywilejów, statutów, jak i poprzez wilkierze stanowione przez miasta oraz praktykę miejscowych sądów prawo niemieckie uległo znacznym modyfikacjom. Prawo stosowane w miastach nie było jednolite i właściwie należałoby mówić osobno o prawie każdego miasta czy miasteczka.

Dokumenty lokacyjne określają podstawę stanowiska prawnego miasta. Wystawiali je właściciele ziemscy na podstawie przywileju lokacyjnego wydawanego przez monarchę. Przywilej lokacyjny wyjmował lokowane miasto spod prawa polskiego i poddawał go prawu niemieckiemu. Dokument, zwany zamiennie umową lokacyjną, dawał osadnikom możność posługiwania się prawem niemieckim, określał ustrój miasta lub wsi na wzór osad macierzystych oraz normował położenie gospodarczo-społeczno-prawne osadników. Dokumenty lokacyjne są przeważnie schematyczne, gdyż zawierają na ogół te same treści, jak np. określenie terytorium oddanego pod miasto, zapewnienie używania prawa niemieckiego, wskazanie miasta, którego prawo miało być wzorem, podanie uposażenia lokatora (zasadźcy), świadczeń mieszkańców itp.

Podstawowym źródłem prawa niemieckiego było Zwierciadło saskie (Sachsenspiege1); prywatny spis prawa zwyczajowego saskiego ławnika sądowego Eikego von Repkov, ułożony w latach 1220-1235. Jego praca dzieliła się na dwie części: prawo ziemskie (Landrecht) i prawo lenne (Lehnrecht). Poprzedzała je rymowana przedmowa i dwa prologi. Zwierciadło obejmowało kwestie ustrojowe oraz prawo sądowe prywatne, karne i procesowe, które przedstawiono dość wyczerpująco. Całość była wielokrotnie odpisywana przy tych odpisach wprowadzano różne dodatki, tzw. ekstrawaganty.

Najważniejszym układem przepisów prawa magdeburskiego był tzw. Weichbild saski, czyli magdeburski (Ius municipale, Sachsisches Weichbild lub Megdeburgisches Weichbild). Ten prywatny zbiór praw pochodzi prawdopodobnie z początków XIV w. Zawierał przepisy o ustroju sądów miejskich oraz magdeburskie prawo ławnicze. W Niemczech rozpowszechnił się szeroko układ Weichbildu saskiego, tzw. wulgate, w Polsce zaś inny układ, którego autorem był Konrad z Opola. Układ Konrada z Opola różni się od wulgaty. Ułożono go dla mieszczan krakowskich, a rękopisy datują jego powstanie na 1306 lub 1308 r. Rozpowszechnienie w Polsce Weichbildu nastąpiło po przetłumaczeniu go na język łaciński. Tłumaczenia dokonał Konrad sandomierski pisarz miejski przed 1359 r. dla Mikołaja z Pacanowa, mieszczanina sando-

mierskiego. W większości miast recypowane prawo magdeburskie było zbiorem obowiązującym.

Z prawem ściśle miejskim zapoznawały się też miasta przez pouczenia prawne, które wydawał Magdeburg niektórym miastom polskim. Na przykład pouczenia wydane dla Wrocławia z 1261 r. liczyły 64 artykuły, z których 10 było opartych na Zwierciadle saskim; potwierdzili je książęta śląscy, Henryk II i Władysław, uznając za obowiązujące prawo dla Wrocławia.

Obok pouczeń wysyłanych przez miasto macierzyste miastom filialnym, władze miast „matek” przesyłały miastom „córkom” konkretne rozstrzygnięcia z praktyki sądowej, zwane w Polsce ortylami (od Urteil - wyrok).

Rodzimymi pomnikami prawa miejskiego powstałymi w Polsce w miastach lokowanych na prawie niemieckim były wilkierze. Dotyczyły one prawa karnego, cywilnego, przepisów policyjnych, targowych itp. Początkowo wydawał je monarcha na wniosek rady miejskiej, a później rady. Osobną grupę wilkierzy stanowiły statuty cechów, wydawane przez radę dla każdego cechu. Statut regulował organizację cechu, działalność produkcyjną jego członków, sprawy czeladników, uczniów itd.

Ważnym źródłem poznania prawa miejskiego są księgi sądowe oraz akty sądów miejskich (wyroki). Najstarsze księgi zachowały się w Krakowie od 1300 r. Księgi dzieliły się na radzieckie i ławnicze, zależnie od tego, jakie władze miejskie je prowadziły.

Miasta od monarchy uzyskiwały w przywilejach miejskich rozmaite prawa i wolności. Do najczęściej wydawanych należą przywileje handlowe i celne. Najstarsze miał Wrocław (1309), najwięcej posiadał ich Kraków (np. z 1331 r. pełną wolnością celną dla całego państwa, z 1401 r. dla Węgier, z 1403 r. dla Litwy).

Z przywilejami handlowymi wiążą się przywileje na prawo składu (ius emptrii) względne bądź bezwzględne - to ostatnie polegało na zakazie zawierania transakcji handlowych w takim mieście pomiędzy obcymi kupcami.

Grupę przywilejów handlowych stanowią też przywileje na targi i jarmarki (fora septimanalia, fora annualia). Prawo targu łączy się też z przywilejem na tzw. sochaczki (wolniznę), tj. wolne targi w pewne dni na mięso przywożone spoza miasta. Liczne przywileje w zakresie skarbowym dozwalają na pobieranie przez miasto dochodów z pewnych źródeł, z których nie wolno było mu ich czerpać bez pozwolenia monarchy.

Inne, rzadsze już, przywileje pozwalały miastom np. na kupowanie przez mieszczan dóbr ziemskich (Kraków od 1377 r.), bicie monet (Nowy Sącz od 1292 r.).

PRAWO KANONICZNE

Prawo kanoniczne tworzy zespół norm prawnych wytworzonych przez Kościół. Szerszym pojęciem jest prawo kościelne, które tworzą normy regulujące stosunki Kościoła wewnątrz i na zewnątrz bez względu na to, czy zostały one wytworzone przez Kościół, czy przez państwo.

Prawo kościelne było w Polsce wczesnofeudalnej szeroko stosowane. Wiąże się to z uznawaniem od XIII w. zasady privilegium fori wobec duchowieństwa, która oznaczała, że duchowni podlegają sądownictwu kościelnemu, a więc prawu kościelnemu, także w sprawach nie tyczących się ściśle stosunków kościelnych, z wyjątkiem spraw o dobra ziemskie (causae haereditariae). Szerokie znaczenie prawa kościelnego wiązało się również z zasadą prorogatio fori, w myśl której także osoby świeckie mogły szukać rozstrzygnięć sporów w sądach kościelnych, wyrokujących według prawa kanonicznego. Znaczenie pra-wa kościelnego było doniosłe przez to, iż jako „prawo uczone” wywierało wpływ na prawo ziemskie koronne w zakresie prawa publicznego i prywatnego.

Źródła prawa kanonicznego można podzielić na dwie grupy: pierwszą tworzą źródła ogólne - obowiązujące wszędzie tam, gdzie działa Kościół, do drugiej zaliczamy źródła partykularne - tj. obowiązujące tylko na określonym terenie, np. w Polsce.

Najstarsze źródła ogólne Zbiór troisty. Zwód prawa kanonicznego, tzw. Collectio

tripartita, był kompilacją prywatną. Zachował się w dwóch rękopisach i jest własnością kapituł gnieźnieńskiej i krakowskiej. Powstały w końcu XI w. Z b i ó r t r o-i s t y w części pierwszej obejmuje dekrety papieskie, w drugiej postanowienia soborów zaczerpnięte z dzieła tzw. Pseudo Izydora z połowy IX w., w trzeciej części zawarto orzeczenia ojców Kościoła oraz wyjątki z prawa rzymskiego. Zbiór troisty do Polski przywiózł legat papieski Galon na początku XII w. i do rozpowszechnienia Dekretu Gracjana stanowił on główną podstawę znajomości prawa kościelnego w Polsce oraz ważne źródło wiedzy prawniczo-kościelnej.

Dekret Gracjana jest prywatną pracą mnicha z klasztoru św. Feliksa w Bolonii z około 1150 r., znaną pod tytułem Concordantia discordantium canonum. Dzieło dzieli się na trzy części: w pierwszej

zawarto źródła prawa i hierarchię kościelną, w drugiej przepisy tyczące się procesu, beneficjów i prawa małżeńskiego, w trzeciej ujęto kwestie sakramentów i liturgii. Gracjan dokonał systematyzacji i nowej interpretacji rozbieżnych kanonów. Powaga tego dzieła była tak olbrzymia, że zostało ono z czasem uznane za pierwszą część składową Corpus iuris canonici.

Dekretały Grzegorza IX to zbiór zestawiony z pięciu kompilacji na polecenia papieża przez Rajmunda de Pennaforte i przesłany w 1234 r. uniwersytetom w Bolonii i Paryżu. Pierwsza kompilacja to dzieło ułożone w 1190 r. przez Bernarda zawiera głównie dekretały papieskie. Druga pochodzi od Jana Gallenisa i zawiera dekretały z lat 1210-1215. Trzecia składa się z dekretałów Innocentego III zebranych do 1210 r. Kompilacja czwarta zawiera kanony soboru laterańskiego z 1215 r. i dekretały Innocentego III po 1210 r. Część piąta wreszcie zawiera dekretały Hozjusza III wydane do 1226 r. Zatem dekretały Grzegorza IX w pięciu księgach zestawiają oficjalnie obowiązujące ustawodawstwo papieskie.

Liber sextus, szósta księga w stosunku do pięciu ksiąg dekretałów Grzegorza IX, zawiera dekretały z czasów po Grzegorzu IX i kanony soborów liońskich z lat 1245 i 1274.

Clementinae,tj. zbiór ogłoszony przez papieża Klemensa V, obejmuje dekretały tego papieża i kanony soboru w Vienne z 1311 r. Zbiór wszedł jako czwarta część do Corpus iuris canonici.

Źródła partykularne Statuty prowincjonalne były wydawane przez synody prowincji,

czyli zgromadzenia wszystkich biskupów. Synody były źródłem prawa partykularnego dotyczącego zwłaszcza danej prowincji kościelnej. Poruszały wszystkie dziedziny stosunków kościelnych z zakresu duszpasterstwa, katechizacji, homiletyki itp. Synody odbywały się pod przewodnictwem legatów papieskich bądź arcybiskupa. Najstarsze statuty obowiązujące prowincję polską pochodzą z XIII w., są to statuty Jakuba (późniejszego papieża Urbana IV), wydane we Wrocławiu w 1248 r., które w oryginale nie zachowały się do naszych czasów. Następne pochodzą od legata Gwidona i zostały wydane we Wrocławiu w 1266 r. Najobszerniejsze są statuty legata Filipa, ogłoszone w 1279 r. w Budzie, a obowiązujące też i w Polsce. Statuty prowincjonalne zebrano częściowo w 1357 r. w tzw. synodyku Jarosława (od imienia arcybiskupa, pod którego powagą sporządzono zbiór) po synodzie kaliskim.

Statuty diecezjalne. Osobną grupę stanowią statuty biskupie wydawane na synodach diecezjalnych. Ustawodawcą na synodzie diecezjalnym był wyłącznie biskup, stąd były to statuty biskupie. Najstarsze zostały spisane w diecezji wrocławskiej biskupa Tomasza w 1279 i 1290 r. Ze statutów synodalnych diecezji krakowskiej szczególnie ciekawy jest statut biskupa Nankera z 1320 r. Statuty te normują całość obowiązków duszpasterskich ze szczególnym uwzględnieniem liturgii, administracji sakramentów i odprawiania nabożeństw. Po Nankerze wydawali mniejsze statuty biskup Jan Grot (1331), Florian Mokarski (1373) i Piotr Wysz (1394). Statuty biskupie wydawano też w innych diecezjach.

7. ORGANIZACJA SĄDOWNICTWA

Sąd jest organem sprawującym wymiar sprawiedliwości. W dobie kształtowania się państwowości sądownictwo było w rękach monarchy i jego urzędników potężnym środkiem umacniania władzy. Sądy odgrywały istotną rolę prawotwórczą, nadając sankcję zwyczajom. Na ogół odbywały się na wiecu, gdzie publicznie sądził książę lub jego namiestnik w otoczeniu możnych. Ogłaszany zgromadzonym wyrok utrwalał w świadomości społecznej normy prawne. Obok postępowania sądowego dużą rolę odgrywała pomoc własna pokrzywdzonego.

W monarchii patrymonialnej sąd był prerogatywą księcia (króla) i jego urzędników. Sądy, karając za naruszenie prawa, przynosiły z kar i opłat sądowych dochód panującemu i jego urzędnikom. Głównym sędzią był panujący, w okręgach grodowych obowiązki sędziego pełnili komesi, również w asyście miejscowej starszyzny. Sądy były zatem ważnym instrumentem aparatu władzy państwowej.

SĄDY PAŃSTWOWE

Sąd jako odrębny organ państwowy nie był jeszcze w tym okresie wyraźnie ukształtowany. Najwyższą instancję stanowił sąd monarszy, który występował w dwóch postaciach: jako sąd dworski (in cuna) i sąd wiecowy (in colloquio). Sąd ten składał się z księcia oraz asesorów, którymi byli możni, a ich opinia była podstawą wyroku. W zastępstwie księcia proces prowadził najczęściej sędzia (iudex curiae) lub podsędek dworski (subiudex curiae). Właściwość podmiotowa obejmowała osoby świeckie i duchowne (od początku XIII w. nie istniało odrębne sądownictwo kościelne ani odrębne sądy dla możnych). Trudno jest ściśle określić właściwość rzeczową sądu monarszego, przed który mogła być wywołana każda sprawa. W praktyce zapewne panujący rozsądzał sprawy naruszające interes państwa i panującego, skargi na urzędników, sprawy o ziemię, o status prawny osoby, o naruszenie skarbowych intere-sów księcia. Sądownictwo panującego wykazywało stałą tendencję do rozszerzania swego zakresu. W dobie immunitetów przywileje zastrzegały niekiedy do kompetencji sądu książęcego causae haereditariae dotyczące własności podległej chłopów. W ten sposób

władza usiłowała chronić prawa chłopów do ziemi przed nadużyciami możnych.

Specjalne przywileje nadały możnym prawo nieodpowiednie (ius non responsivum), które polegało na wyjęciu spod sądownictwa kasztelanów i poddanie ich wyłącznie sądowi książęcemu.

Z ramienia panującego obowiązki sędziów w okręgach grodowych pełnili komesi, nazywani później kasztelanami. Sąd kasztelański, jako niższy sąd książęcy, był niekiedy instancją sądu monarszego. Kasztelana zastępował w sądownictwie sędzia kasztelański, zwany sędzią grodowym (iudex castri), który sądził w otoczeniu asesorów. Właściwość podmiotowa tego sądu obejmowała rycerstwo i ludność pospolitą. Właściwość rzeczowa to wszystkie sprawy nie zastrzeżone dla sądu monarszego. Kasztelan wykrywał przestępstwa, ścigał winowajców, sądził i karał. Najważniejsze wśród nich to sprawy karne (zabójstwa, rabunki, kradzieże, gwałty), za które wymierzano karę śmierci, mutylacji (okaleczenia) i konfiskaty mienia. Do pozywania przed sąd i egzekucji wyroków organem pomocniczym byli komornicy. Na przełomie XIII i XIV w. upada sądownictwo kasztelańskie, zastępowane przez sądy grodzkie. Nastąpiło to wskutek wyjęcia spod jego kompetencji coraz szerszych kręgów rycerstwa na podstawie immunitetów sądowych, ius non responsivum oraz przyznania duchowieństwu privilegium fori. Jeśli immunitet sądowy nie był całkowity, zachowano jedynie sprawy cięższe zagrożone wyższymi karami (causae maiores). Ostatecznie sądy kasztelańskie zniesiono w 1454 r. (na Mazowszu w 1462 r.).

Szczególnymi postaciami sądów państwowych były sądy wojewodzińskie i sądy targowe. Sądy wojewodzińskie były samodzielnymi organami, niezależnymi od księcia, w sprawach, w których jedną ze stron był Żyd. Wojewoda wyręczał się tu specjalnym urzędnikiem, zwanym sędzią żydowskim. Specyficzna postacią sądu był sąd targowy. Była to szczególna forma sądu kasztelana wobec ludności na targu zarówno w sprawach prywatnych, jak i karnych.

SĄDY KOŚCIELNE

Najwcześniej, gdyż już od początku XIII w., swój odrębny od państwowego system sądów stworzyło sądownictwo kościelne. Pierwszą instancją był archidiakon, wykonujący sądownictwo w granicach swego okręgu. Od niego można było wnieść apelacje do biskupa, który był sędzią w ważniejszych sprawach. Synod wrocławski w 1248 r. stworzył nowy organ sądowy, działający przy kuriach biskupich, mianowicie urząd oficjała, który zastępował biskupa w sądzie; odwołania od niego szły wprost do metropolity (sąd arcybiskupa).

Do kompetencji sądów kościelnych należała jurysdykcja we wszystkich sprawach, w których występował duchowny jako pozwany (privilegium fori), z wyjątkiem spraw o dobra ziemskie (causae haereditariae) i zbrodni obrazy majestatu (crimen laesae maiestatis), podlegających sądom książęcym. Do właściwości rzeczowej sądów kościelnych należały sprawy o naruszenie spraw wiary (causae spirituales) lub przepisów mających związek ze sprawami duchownymi (causae spiritualibus annexae), jak np. dotyczące małżeństwa i spraw dziesięcin. Rozszerzenie kompetencji tych sądów umożliwiała zasada prawa polskiego, zezwalająca na wybór sądu przez strony (prorogatio

fori). Do sądów tych, działających względnie sprawnie, trafiały nierzadko sprawy czysto świeckie.

Sądy inkwizycyjne. Inquisitio (łac. badanie) było formą procesu sądowego zmierzającego do wykrycia przestępstwa. Sąd inkwizycyjny polegał na tym, że ta sama osoba oskarżała podejrzanego, badała go, a następnie wyrokowała. Postępowanie inkwizycyjne wprowadził na początku XIV w. Kościół w celu walki z herezjami (biczowników, waldensów, begardów i beginek). Sądy inkwizycyjne nakładały kary kościelne, a jeśli oskarżony się nie ugiął i nie odwołał swoich poglądów, wydawano skazanego w ręce władzy świeckiej. Sądy te w Polsce nie odgrywały większej roli, aczkolwiek pod ich wpływem zaczął kształtować się proces inkwizycyjny.

SĄDY PRAWA NIEMIECKIEGO

We wsiach i miastach lokowanych na prawie niemieckim działały sądy prawa niemieckiego.

Sądy miejskie. W pierwszej instancji sądownictwo w miastach sprawował wójt wraz z ławą. Ława sądowa złożona była z 7 ławników (Wrocław, Kraków), wyjątkowo 11, mianowanych początkowo przez wójta. Ława orzekała o winie, wójt zaś o karze. Sądy te odbywały się w imieniu księcia, 2/3 opłaty z nich oddawano księciu. Była to więc szczególna postać sądu książęcego. Jednak ze względu na stosowane w tym sądzie prawo, uwzględniliśmy go w grupie sądów prawa niemieckiego. Rozróżniano trzy rodzaje sądów ławniczych.

1. Sąd wielki (iudicium generale, roki wielkie, roki wielkie gajone, wielkie wiece), odbywany trzy razy do roku przy udziale pana miasta lub w jego zastępstwie przez landwójta (miasta mniejsze) albo wójta (miasta większe).

2. Normalny sąd ławniczy (iudicium particulare, powiatek, sąd powieśny) odbywany co dwa tygodnie pod przewodnictwem wójta lub jego zastępcy, wójta sądowego (sołtys sądowy).

3. Nadzwyczajny sąd ławniczy, zwoływany poza zwykłymi terminami sądowymi, także w święta, w składzie sędzia i dwóch ławników. Sąd ten osądzał sprawcę w ciągu doby, a zwoływano go w trzech wypadkach: dla osądzenia przestępcy złapanego na gorącym uczynku (sąd kryminalny); dla rozsądzenia sprawy, w której jedna ze stron była cudzoziemcem, gościem w mieście (sąd gościnny); dla spraw obywateli miasta, którzy otrzymali wezwanie do służby u księcia lub wyruszali w podróż (sąd potrzebny).

Sądem samorządowym był sąd rady miejskiej o ograniczonych kompetencjach. Rada rozpatrywała głównie sprawy targowe i sprawy o naruszenie przepisów zawartych w wilkierzach, rywalizując nieraz w tym zakresie z sądem ławy. Sąd rady miejskiej sprawował burmistrz wraz z radą. Z czasem do tego sądu trafiały wyłącznie sprawy dotyczące rzemiosła, obywatelstwa miejskiego, sprawy porządkowe, a przede wszystkim te, które wypływały z naruszenia wilkierzy miejskich.

Sądy wiejskie. Na wzór sądów miejskich we wsiach na prawie niemieckim zorganizowane były sądy wiejskie. Składały się one z sołtysa i ławy powoływanej przez pana wsi bądź sołtysa. Odbywały się w określonych terminach na tzw. rokach gajonych. Sądy te powstawały w ramach immunitetu sądowego pana wsi. W dokumencie lokacyjnym pan wsi nadawał sołtysowi i ławie prawo sądowe we wszystkich sprawach bądź zastrzegał sobie jurysdykcję w najcięższych przypadkach. Wyróżnia się roki wielkie gajone, które odbywały się z udziałem pana wsi trzy razy do roku, oraz roki gajone małe, orzekające na ogół w zależności od potrzeb. W sądach tych stosowano prawo niemieckie, jeśli osadnikami byli koloniści z Zachodu, zgodnie z zasadą osobowości prawa, lub zwyczajowe prawo polskie, wobec ludności rodzimej.

Apelacja w sądach prawa niemieckiego Od wyroków omawianych sądów można było wnieść odwołanie.

Od sądu niższego, bez udziału pana feudalnego, do wyższego, w którym już brał on udział. Miasta zwracały się o pouczenie prawne (Weisthumer) bądź wyroki (ortyle, Urthei1) do miast macierzystych, głównie do Magdeburga. Pierwszy sąd wyższy prawa niemieckiego powstał w Chełmnie (ustanowiony przez Krzyżaków w 1233 r. wraz z lokacją miasta). Funkcje sądu apelacyjnego pełniły też sądy ławnicze większych miast: Poznania, Wrocławia, Szczecina, a także Lwówka, Środy Śląskiej i Raciborza.

Szczególnym rodzajem sądu prawa niemieckiego były sądy lenników (sądy leńskie). Były one właściwe dla rycerzy niemieckich osiadłych na Śląsku na prawie lennym oraz wójtów i sołtysów. Pozwanego (sołtysa, rycerza, wójta) sądziła ława równych mu pod przewodnictwem seniora, którym wobec rycerzy był książę, a wobec sołtysów i wójtów pan feudalny.

SĄDY DOMINIALNE

Sądy takie występowały w tych wsiach, których panowie feudalni po uzyskaniu immunitetu sądowego nie lokowali wsi na prawie niemieckim. Stosowano w nich zatem polskie prawo zwyczajowe. Pan w

tym sądzie występował z tytułu przywileju udzielonego mu przez księcia, sprawował jurysdykcję osobiście lub przez swoich urzędników. Zakres kompetencji sądów dominialnych zależał od treści immunitetu. Immunitet sądowy najpierw objął przypisańców, a następnie ludność wolną. Pełny immunitet sądowy -jak głosi przywilej na rzecz Klemensa z Ruszczy - obejmował prawo sądzenia i „wyrokowania we wszystkich sprawach według zwyczaju naszego dworu, tj. na wodę, na rozpalone żelazo, na pojedynek mieczami i kijami, na powieszenie i ucięcie członków”.

II. OKRES MONARCHII STANOWEJ I

RZECZYPOSPOLITEJ SZLACHECKIEJ

1. PRAWO ZIEMSKIE

Prawotwórcza działalność władzy państwowej przejawiała się w ustawach wydawanych przez monarchę (statuty) i przez organy reprezentacji stanowej (konkluzje, lauda). Na pierwsze miejsce wśród źródeł prawa stanowionego wysuwają się Statuty Kazimierza Wielkiego, wydane zapewne około połowy XIV w. (dokładnej daty nie znamy).

STATUTY KAZIMIERZA WIELKIEGO

Statuty te są wyrazem dążenia do centralizacji państwa, co pociągało za sobą konieczność unifikacji prawa. Dotyczyły one ustroju i prawa sądowego, unormowania statutów, zwracając przede wszystkim uwagę na prawo karne. Statuty wydano odrębnie dla Wielkopolski i Małopolski, co odzwierciedla różnice między tymi dzielnicami. Statut małopolski zawierał 59 (w innych redakcjach 60) artykułów i jest całością złożoną. W jego skład wchodzi statut wydany na wiecu w Wiślicy (25 artykułów) oraz zwód uzupełniający z 35 artykułami, które stanowią luźne przepisy wydane przeważnie później. Statut wielkopolski, przypuszczalnie wcześniejszy od małopolskiego, zawierający 34 artykuły, wydany został na wiecu w Piotrkowie. Statut w znacznym stopniu

zawierał normy prawa zwyczajowego, lecz wprowadzał również nowe przepisy prawne. Większą w tym rolę odegrał jednak statut małopolski, którego twórcze znaczenie polegało na uściśleniu norm istniejących. Usunięto sprzeczne przepisy, wprowadzono nowe, zgodnie z potrzebami praktyki.

Datowanie statutów na 1347 r. nie jest trafne, na co zwrócił uwagę już Franciszek Piekosiński, gdyż data 1347 r., która znajduje się w jednym z artykułów wielkopolskich statutów, oznacza tylko termin, od którego określać się powinno dawność (zasiedzenie), która ma biec od 1347 r.

Wersja oryginalna statutów jest nieznana, teksty znajdujące się w rękopisach pochodzą z XV i XVI w. i mają różną liczbę artykułów - różny też jest ich układ. Układy te nazywane są zwodami.

Statuty Kazimierza Wielkiego po raz pierwszy zostały wydrukowane w 1488 r. w Lipsku w prywatnym zbiorze ustaw polskich (tzw. Syntagmata), a następnie w zbiorze urzędowym ustaw, ogłoszonym przez Jana Łaskiego w 1506 r. W tym wydaniu tworzą one jedną całość złożoną ze 151 artykułów. Obowiązywały z niewielkimi zmianami do rozbiorów. Statuty tłumaczono na język polski, było kilka redakcji tych tłumaczeń, które zmieniały ich treść; dosłowne było tylko tłumaczenie Świętosława z Wojcieszyna, kustosza kościoła warszawskiego z połowy XV w. (odpis jest datowany 1449). Wszystkie teksty zostały ogłoszone drukiem: łacińskie przez Bolesława Ulanowskiego, a tłumaczenia polskie przez Franciszka Piekosińskiego.

Od końca XIV w. statuty rozwijano. Pojawiły się tzw. ekstrawaganty, czyli krótkie ustawy wydane na wiecach przez Kazimierza Wielkiego i jego następców, które połączono ze statutami małopolskimi. Późniejsze od ekstrawagantów są prejudykaty, które były prywatną pracą notariuszy królewskich. Preju-dykaty w postaci kazusów, podając stan prawny z fikcyjnymi imionami stron i wyrok, były łączone ze statutem małopolskim. Początkowo nie miały one charakteru normatywnego. Do statutów dołączano, również już po śmierci Kazimierza Wielkiego, projekty norm prawnych, które nie były jeszcze w pełni sformułowane. Były to tzw. petyta, formułowane w kancelarii monarszej.

Tworzono zwody statutów, tj. układu statutu wielkopolskiego i małopolskiego, z których najbardziej rozpowszechniona w XV w. była redakcja tzw. dygestów, obejmujących w jednolitym układzie większość artykułów małopolskich (106 art.) i wybór z wielkopolskich (18 art.) - łącznie 124 artykuły; miały one zasięg ogólnopolski. Jeden ze zwodów liczący 151 artykułów nazywano wulgatą.

STATUT WARCKI

Kontynuacją działalności ustawodawczej wyrażonej w statutach Kazimierza Wielkiego był uchwalony przez sejm walny w 1423 r., a następnie zatwierdzony przez króla statut warcki. Składał się z 30 artykułów, które rozwijały i zmieniały niektóre przepisy statutów Kazimierza Wielkiego.

STATUT ŁASKIEGO

Powstał z inicjatywy sejmu radomskiego z 1505 r. i króla Aleksandra Jagiellończyka. Sporządził go kanclerz wielki koronny Jan Łaski, wydając w 1506 r. Commune incliti Regni Poloniae privilegium constitutionum et indultuum publicitus decretorum aprobatorumque, zwany nieściśle Statutem Łaskiego. To drukowane wydanie ustaw polskich ma charakter urzędowy. Składa się z dwóch części: pierwsza zawiera (w układzie chronologicznym) statuty, przywileje oraz inne źródła prawa polskiego (edykty królewskie, akty unii Polski z Litwą, akty pokojów z zakonem krzyżackim i inne) i otrzymała po zatwierdzeniu przez króla charakter urzędowy. Część druga, bez konfirmacji królewskiej, zawiera zabytki prawa niemieckiego (Zwierciadło saskie, Weichbild, prawo lubeckie), traktat popularny o prawie rzymskim

Rajmunda z Winer Neustadt z XIV w., prawa Likurga i traktat o słusznej i niesłusznej wojnie. Praca ta miała dużą zasługę, zestawiając ogrom materiału zawierający prawnicze źródła. Zbiór Łaskiego nakazano rozesłać do grodów i kapituł.

WYDANIA ZBIOROWE KONSTYTUCJI

Podstawowym źródłem prawa były uchwały sejmowe, czyli konstytucje. Rozróżniano konstytucje wieczyste (constitutiones perpetuae), tj. takie, których obowiązywanie nie było ograniczone w czasie, np. artykuły henrykowskie z 1573 r., oraz konstytucje czasowe (contitutiones temporales), które miały obowiązywać przez z góry określony czas. Rozróżnienie to tworzyło wśród nich pewną hierarchię, tak że normy o znaczeniu zasadniczym traktowano w praktyce jako niezmienne. Od 1543 r. konstytucje redagowano w języku polskim i po wydrukowaniu rozsyłano do poszczególnych ziem.

Uchwały sejmów walnych, poprzedzające Volumina legum, formułowano jako tzw. konkluzje (conclusiones). Zawierały one postanowienia różnej treści. Najstarsze zachowały się z 1444 r. Po zbiorze Łaskiego wydano konstytucje sejmów z pierwszej ćwierci XVI w. (Kraków 1524). Było to uzupełnione urzędowe wydanie konstytucji sejmowych. Wydanie zbiorowe konstytucji z lat 1550-1569 konfirmował Zygmunt August. Ostatnią taką edycją przed Volumina legum, która objęła akta po 1635 r., było wydanie Konstytucji Rzeczypospolitej w 1637 r. w Krakowie.

Volumina legum (V1). Jest to prywatny, pełny zbiór ustaw polskich, zestawiony przez pijarów, Józefa Załuskiego i Stanisława Konarskiego. W tomie I, wydanym w 1732 r., pomieszczono ustawy polskie do końca rządów Zygmunta I, tom II objął ustawy z lat 1550-1609, III z lat 1611-1640, tomy IV do VI obejmują lata: 1641-1668, 1669-1697 i 1697-1736. Tomy od II do IV wydano do 1739 r. Na tomie VI zamknięto druk VL, gdy wydawnictwo doszło do ostatniego sejmu, który uchwalił konstytucję, tj. sejmu z 1736 r. (za Augusta III żaden sejm nie doszedł już do skutku). Konstytucje na nowo pojawiły się za Stanisława Augusta. Pomieszczono je w tomach VII i VIII, wydanych w 1782 r., zawierając w nich akta z okresu bezkrólewia oraz konstytucje sejmowe z lat 1764-1780. Pijarskie ośmiotomowe wydawnictwo nie objęło więc konstytucji ostatnich sejmów Rzeczypospolitej.

Nowe wydanie Volumina podjął w latach 1859-1860 w Petersburgu Józefat Ohryzko, ograniczyło się ono do przedruku ośmiu pijarskich tomów. W XIX w. Volumina otrzymały charakter zbioru urzędowego na podstawie dekretu księcia warszawskiego z 10 października 1809 r.

W 1889 r. staraniem komisji prawniczej Akademii Umiejętności w Krakowie wydany został jeszcze jeden tom - IX, w którym pomieszczono konstytucje sejmowe z lat 1782-1784, 1786 i 1788-1792. Ostatni X tom VL wydano w 1952 r. w Poznaniu. Obejmuje on konstytucje sejmu grodzieńskiego z 1793 r.

INNE (POZA STATUTAMI) AKTY NORMATYWNE WYDAWANE PRZEZ WŁADCĘ

Przeważały wśród nich w XV w. edykty lub dekrety, później akty ogólnikowo nazywane uniwersałami, ordynacjami lub artykułami. Wyróżnia się tu zatem kilka grup.

Edykty. W sprawach wyznaniowych dotyczyły schizmatyków na Rusi z 1423 r., edykt wieluński z 1424 r. był zwrócony przeciwko zwolennikom husytyzmu, edykt Zygmunta I z 1520 r. zakazywał głoszenia nowej wiary. Inne, ważniejsze dla prawa sądowego, to edykt z 1557 r. zastrzegający jurysdykcje w kwestiach wiary dla króla, edykt tzw. parczowski z 1564 r. był zwrócony przeciwko arianom, podobny do wcześniejszego edyktu z 1433 r. „o łupieżcach dóbr kościelnych i wyklętych”.

Do edyktów dotyczących spraw wojskowych należą m.in. edykty z 1432 r. o przechodach wojsk, z 1519 r. o organizacji pospolitego ruszenia, ordynacja Stefana Batorego z 1571 r. Porządek i artykuły wojenne.

Dekrety. Akty o znaczeniu gospodarczym (handlowym) nazywano dekretami monarszymi. Należą tu dekrety królewskie o drogach handlowych, np. z 1379 i 1484 r. o kwestiach celnych, tzw. instruktarze, np. z 1601 r., edykty w sprawie nabywania prawa miejskiego, np. z 1451 r., ordynacje sądów wyższych prawa niemieckiego, np. z 1399 i 1455 r., cenniki na towary, np. z 1507 r. czy 1527 r., edykty w sprawach podwód, np. z 1508 r., oraz poczty, np. ordynacja pocztowa Stanisława Augusta z 1764 r.

Ordynacje górnicze normują organizację stosunków górniczych, zapoczątkowaną w Polsce przez Kazimierza Wielkiego w 1368 r. Należy tu m.in. ordynacja dotycząca żupy bocheńskiej z 1393 r. (zatwierdzona w 1450 r.), kopalń olkuskich Jana Olbrachta (bez daty) czy prawa górnicze Zygmunta I z 1517 r.

Akty dotyczące sądownictwa. Uwagę zwraca uregulowana aktem królewskim działalność sądów przez wydanie w 1506 r. Processus iuris. Jest to spisana procedura sądowa zestawiająca stosowane w sądach przeważnie prawo zwyczajowe, konfirmowane teraz przez monarchę. Inną usprawniającą sądownictwo jest Ordynacja spraw zaległych w sądzie królewskim z 1553 r. Po utworzeniu Rady Nieustającej w zakresie działalności sądów wychodziły uniwersały królewskie, ogłaszane za zdaniem Rady, np. z 1775, 1777, 1779 r.

Artykuły tzw. henrykowskie i pacta conventa. Miały one znaczenie zasadnicze przede wszystkim dla ustroju państwa.

SENATUS CONSULTA

Od 1607 r. uchwały narad senatorów rezydentów były spisywane i przez nich podpisywane. Uchwały dotyczyły spraw należących do sejmu, zawierania traktatów, uchylania wyroków sądowych, spraw wojskowych itd. Podpisane przez obecnych składano do archiwum metryki koronnej. Senatus consulta uzupełniały działalność sejmu.

AKTA SEJMIKOWE

Lauda ziemskie. W pewnym zakresie władzę ustawodawczą spełniały sejmiki ziemskie uchwalając lauda, które były wpisywane do ksiąg sądowych. Uchwały sejmikowe pełniły funkcję uzupełniającą w stosunku do uchwał sejmu, gdy sejm odsyłał pewne sprawy do decyzji sejmików.

Laudum sejmikowe (ziemskie) było zbiorem uchwał powziętych na sejmiku, miało formę dokumentu wystawionego w imieniu senatorów i szlachty obecnych na sejmiku. Ich treść była różnorodna. Gdy wydawano je w czasie pospolitego ruszenia, nazywano je laudami obozowymi.

Instrukcje były dyrektywą dawaną posłom na sejm, określającą zakres władzy poselskiej w sprawach będących przedmiotem obrad sejmu. Instrukcje od końca XVI w. liczyły nawet po kilkadziesiąt artykułów. Od połowy XVII w. lauda tak jak instrukcje wpisywano (oblata) do ksiąg grodzkich.

Po sejmikach pozostały niekiedy listy wysyłane do monarchy, np. protestacje przeciw niektórym konstytucjom, uniwersały, kwity wystawiane poborcom itd.

AKTY NORMATYWNE URZĘDÓW I SĄDÓW

Obok aktów normatywnych króla, sejmu i sejmików znane są akty prawne tworzone przez inne czynniki, mianowicie urzędników oraz kolegia sądowe. Wystawiali je urzędnicy ministerialni, tacy jak marszałkowie, hetmani i podskarbiowie, urzędnicy ziemscy: starostowie, wojewodowie oraz sądy. Od XVII w. akty tych organów skutecznie konkurowały z decyzjami sejmu i króla.

Artykuły marszałkowskie. Marszałek dbał o porządek na dworze króla oraz wykonywał sądownictwo w sprawach dotyczących bezpieczeństwa w miejscu pobytu króla. Już za Zygmunta Augusta ogłaszał w czasie sejmu przepisy dotyczące porządku i wykonywanego przezeń sądownictwa. Od XVII w. na początku obrad sejmu odczytywano artykuły marszałkowskie. Aprobowane przez sejm stanowiły normy prawne dla sądownictwa marszałkowskiego.

Artykuły hetmańskie. Przepisy wojskowe zawarte są nie tylko w przywilejach szlacheckich, konstytucjach i edyktach królewskich, ale również w artykułach hetmańskich. Sądownictwo nad osobami wojskowymi należało do hetmana. Od połowy XVI w. hetmani zaczęli wydawać ordynacje nazywane artykułami wojskowymi bądź hetmańskimi. Pierwszy taki akt wydał hetman Florian Zebrzydowski w 1561 r. (30 obszernych artykułów). Znane są też Artykuły żołnierskie hetmana litewskiego Grzegorza Chodkiewicza (45 artykułów, nie datowane), Jana Zamoyskiego z 1582 r., Artykuły wojenne hetmańskie, hetmana litewskiego Krzysztofa Radziwiłła z 1635 r., hetmana wielkiego litewskiego Janusza Radziwiłła z 1648 r., wydane w obozie pod Hłaskiem. Jeden z ostatnich tego typu aktów w Polsce szlacheckiej to artykuły hetmana litewskiego Michała Kazimierza Radziwiłła nazywane „Regulaminem”, a ogłoszone w 1746 r. na generalnym kole wojskowym.

Ordynacje podskarbich, w przeciwieństwie do artykułów hetmańskich i marszałkowskich, są mało znane. Ich treść dotyczy organizacji władz skarbowych. Pierwsza ordynacja tego typu wydana za Zygmunta I zawierała przepisy o pisarzach skarbowych, którzy działali pod kierunkiem podskarbiego. Za Zygmunta Augusta w 1551 r. wydano w języku polskim ordynację W sprawach skarbowych odprawowania ten porządek ma być zachowań. O innych brak bliższych wiadomości.

Taksy wojewodzinskie. Były to cenniki wydawane przez wojewodów z mocy ich władzy. Z taksami na towary łączono też normowanie miar i wag. Statut warcki z 1423 r. nakazał wojewodom nakładanie taks na artykuły dowożone do miasta na targ. Konstytucja z 1565 r. oddała taksy wyłącznie w ręce wojewodów. W praktyce taksy wydawane były przez podwojewodzich. Najstarszymi znanymi są krakowska Piotra Kmity z 1538 r. i warszawska z 1565 r. Taksy oblatowano w księgach grodzkich. Obok wojewodów taksy wydawał marszałek wielki koronny (od 1504 r.), stanowiąc w tych samych kwe-stiach w miejscu pobytu króla, oraz hetmani, ustalając cenniki na artykuły dla wojska.

Ordynacje starościńskie. Od końca XVI w. starostowie w zakresie spraw sobie podległych wydawali ordynacje dotyczące grodu jako sądu. Znana jest Ordynacja i obwarowanie rządu i bezpieczeństwa starosty krakowskiego Tomasza Zamoyskiego z 1628 r. Była to ordynacja policyjna. Najstarsze znane ordynacje starościńskie dotyczą roków sądowych, jak np. krakowskie z 1562 i 1574 r. Późniejsze regulowały taksy pobierane przez gród (np. krakowska z 1719 r.) oraz dotyczyły praw i obowiązków tych, którzy wchodzili w skład sądu grodzkiego i urzędu grodzkiego (np. sanocka z 1717 r.). Były one wpisywane do ksiąg sądowych.

Ordynacje urzędów kolegialnych z XVIII w. W czasie kształtowania konstytucyjnego państwa polskiego ustanowiano nowe kolegialne władze. Komisje Wielkie wydawały ordynacje (np. Ordynacja

Komisji Edukacji Narodowej); Rada Nieustająca wydawała uniwersały i rezolucje.

Z niższych urzędów kolegialnych wydawano ordynacje normujące działania niektórych komisji cywilnoprawnych, powołanych do życia przez Sejm Czteroletni. Znanych jest kilka takich ordynacji (lubelska, wołyńska, sieradzka, mazowiecka i krakowska) z 1790 r.

Ordynacje sądów. Sądy wydawały ordynacje, w których zawierano przepisy prawne dotyczące ich wewnętrznej struktury i działania. Ordynacje Trybunału Koronnego w XVIII w. wydawano nawet drukiem, i to osobno na każdą sesję. Najwcześniej takie ordynacje pojawiły się w sądach kapturowych, następnie w ziemskich. Znane są także ordynacje sądów sejmowych i Trybunału Skarbowego.

FORMULA PROCESSUS

Na sejmie bydgoskim 1520 r. powołano komisję, której powierzono kodyfikację całego prawa sądowego. Komisja zebrała się po dwóch latach, a owocem jej pracy było skodyfikowane postępowanie sądowe, które weszło pod obrady sejmu w 1523 r. Uchwalone prawo procesowe początkowo (w 1523 r.) przyjęła tylko Małopolska, a z czasem pozostałe ziemie Korony (Mazowsze dopiero w 1577 r.).

Formula processus liczy 111 artykułów i opiera się na prawie procesowym małopolskim. Była to zwięzła i dobrze opracowana kodyfikacja, jedyny w Polsce aż do końca XVIII w. skodyfikowany dział prawa sądowego, gdyż dalsze projekty komisji nie uzyskały zatwierdzenia sejmu. Tekst dzieli się na dwie części. W pierwszej (art. 1-75) zestawiono przepisy normatywne, w drugiej (art. 76-111) zebrano formuły procesowe. Skodyfikowany proces dotyczył postępowania w sądach ziemskich, jednak rozciągnięto moc tych artykułów także na proces grodzki. Najszerzej ujęto w kodeksie postępowanie egzekucyjne, skracając egzekucje przez usunięcie z niej ciąży sądowej, tj. zajęcia w postępowaniu egzekucyjnym, i ograniczono intromisję, tj. wwiązanie, które polegało na tym, że nakazywano chłopom płacenie czynszu zwycięzcy w procesie.

Przepisy te szły w kierunku usuwania formalistyki procesowej, skrócenia i uproszczenia postępowania. Ustanowiono np., że już drugi „rok” (termin) jest zawity. Formula processus była w praktyce dziełem bardzo pożytecznym.

CORRECTURA IURIUM

Korektura nazywana jest niesłusznie korekturą Taszyckiego (sędzia krakowski Mikołaj Taszycki był tylko jednym z członków komisji, która opracowała projekt). Komisja składała się z sześciu osób (czterech świeckich i dwóch duchownych) i prowadziła poprawę (reformatio) praw. Działalność ograniczono tylko do rewizji prawa sądowego. Projekt ułożono w ciągu czterech miesięcy i ogłoszono drukiem w 1532 r. pod nazwą: Statuta inclyti regni Poloniae recens recognita et emendata. Projekt miał być skierowany pod obrady sejmu, który zebrał się w początkach 1534 r. w Piotrkowie. Na sejmie nie było jednak monarchy, sprawę odłożono, a następnie odrzucono, ponieważ w

korekturze zawarto przepisy wzmacniające stanowisko Kościoła i magnatów, a także króla.

Całość licząca 929 artykułów (capitula), z których każdy otrzymał nagłówek, została podzielona na pięć ksiąg: pierwsza dotyczy źródeł prawa, ustroju państwa i sądów, druga - prawa procesowego, trzecia - zawiera przepisy z zakresu prawa rodzinnego (wraz z prawem spadkowym), czwarta - prawo o zobowiązaniach i prawo karne, w księdze piątej - ostatniej, pomieszczono zbiór formuł dla czynności prawnych i procesowych. Za podstawę projektu przyjęto zbiór Łaskiego i niektóre konstytucje sejmowe. Usunięto powtórzenia i sprzeczności, autorzy od siebie dodali tylko 17 artykułów, zaznaczając to w tekście. W pracy oparto się wyłącznie na prawie polskim. Była to praca twórcza, gdyż kodeks tworzył jednolity system. Nie stał się jednak obowiązującym prawem.

KODYFIKACJE PRYWATNE

Z końca XV w. pochodzi anonimowy układ prawa polskiego. Autor wykorzystał wydanie ustaw polskich, tzw. Syntagamte, oraz rękopiśmienne kopie statutów. Zabytek współcześnie nie był drukowany, w przyszłości posłużył w pracy nad układem ustaw polskich J. Przyłuskiemu.

Projekt układu prawa polskiego Jakuba Przyłuskiego z 1553 r. Przyłuski był pisarzem grodzkim przemyskim, a następnie sędzią ziemskim krakowskim. Na rok przed śmiercią wydał Leges seu statuta ac privilegia Regni Poloniae (Ustawy, statuty i przywileje Królestwa Polskiego). Jest to obszerna, napisana po łacinie kodyfikacja, w której zgrupowano materiał według systemu rzymskiego prawa prywatnego (persones, res i actiones). Całość dzieliła się na sześć ksiąg. Pierwsza traktuje o królu, sejmie, urzędnikach i stanach społecznych. Część „o rzeczach” ma dwie księgi (w drugiej poruszono prawo skarbowe, w trzeciej zawarto całe prawo prywatne i karne). Część odnosząca się do actiones obejmuje w księdze czwartej proces, w piątej - stosunek innych ziem do Korony, a w ostatniej, szóstej, czytamy o wojnie. Formalnie podobny do rzymskiego układ wypełniono inną treścią. Praca ma wyraźnie subiektywny charakter, zawiera liczne komentarze autora, w których wyrażał on niejednokrotnie postępowe zapatrywania, szczególnie w zakresie wzmocnienia władzy monarszej i reformy Kościoła. Według Przyłuskiego prawo rzymskie powinno być w Polsce stosowane posiłkowe i dlatego w swej pracy cytuje on często instytucje Justyniana i digesta. Wydana przez niego księga miała być podstawą do prac nad ułożeniem kodeksu polskiego prawa.

Kompedium Jana Sierakowskiego. W 1554 r. w Wilnie J. Sierakowski ułożył, także po łacinie, Statutorium Regni Poloniae. Autor oparł się na zbiorze Łaskiego, konstytucjach wydanych w czasach Zygmunta I, a także pracy Przyłuskiego. Kompedium to dzieli się na 47 rozdziałów, a podstawą podziału treści jest corectura iurium. Zwód nie był współcześnie ogłoszony drukiem.

Uktad Jana Palczowskiego, pisany po polsku, ułożony w 1555 r., nosi tytuł Ustawy prawa polskiego i współcześnie był wielokrotnie wydawany (pierwszy raz w 1561 r., następnie 1563, 1565, 1569, 1579 itd.) niekiedy pod szerokim tytułem: Ustawy prawa polskiego

najpotrzebniejsze, krótko z łacińskich wybrane, na polski język przełożone. W odróżnieniu od Przyłuskiego, który nawet ustawy polskie przekładał na łacinę, Palczowski zestawił prawo wyłącznie po polsku. Autor był sędzią zatorskim i posłem zatorsko-oświęcimskim na sejm. Pracę swą podjął zapewne dlatego, że po inkorporacji księstwa zatorskiego przestało tam obowiązywać dotychczasowe prawo i konieczna okazała się znajomość prawa polskiego. Układ dzieli się na 41 rozdziałów i nie wykazuje żadnego systemu.

Zbiór praw Jana Herburta. Herburt, podkomorzy przemyski, potem kasztelan sanocki, wydał Statuta Regni Poloniae in ordinem alphabeti digesta w 1563 r. oraz Statuta i przywileje koronne 1570 r. Oryginalną cechą pierwszej pracy było to, że prawo polskie zestawił alfabetycznie pod literami od a do z. Oparł się na zbiorze Łaskiego, później wydanych konstytucjach oraz pracy Przyłuskiego. Dzieło Herburta było praktyczne w użyciu i wielokrotnie je drukowano (1569, 1613, 1620, 1693, 1756).

Z polecenia sejmu (konstytucja z 1564 r.) Herburt przełożył z łaciny Statuta na język polski, lecz sejm lubelski (1569) pracy nie aprobował, niemniej jednak w roku następnym została ogłoszona drukiem pt. Statuta i przywileje koronne z łacińskiego języka na polski przełożone, nowym porządkiem zebrane i spisane. Układ dzielił się na trzy księgi: pierwsza traktuje o stanach społecznych, sądach królewskich, przy szlachcie o ranach i mężobójstwie, przy kobietach o opiece; druga o wszelkich sprawach sądowych, ustroju sądów, procesie, prawie karnym i wojnie; w trzeciej zawarto przywileje, konstytucje, akty unii Polski i Litwy i inne. Dzieło to wyszło tylko w jednym wydaniu. W układzie treści uderza chaos, w ocenie podnosi się też tendencje promagnackie autora. Zbiór nie uzyskał urzędowej aprobaty i nie upowszechnił się, w przeciwieństwie do wcześniejszej pracy tego autora, napisanej po łacinie i zestawiającej prawo w porządku alfabetycznym.

Zbiór prawa koronnego Stanisława Sarnickiego. W 1588 r. sejm ponownie zajął się sprawą kodyfikacji prawa. Nowy kodeks miał być spisany po polsku. Pracę podjął Sarnicki, wojski krasnostawski, a ukończone dzieło przedstawił na sejmie w 1593 r., za co od króla otrzymał nagrodę. Układ nosi tytuł Statutu i metryka przywilejów koronnych, wydano go drukiem w 1594 r., dzieli się na dwie części: pierwszą nazwano „statuta”, drugą - „metryka”. W pierwszej zawarto 12 ksiąg: 1) prawo koronne, 2) arcybiskup, 3) wojewoda, 4) marszałek, 5) kanclerz, 6) podskarbi, 7) hetman, 8) podkomorzy, 9) starosta, 10) ziemski, 11) komisarz, 12) prawo trybunalskie. Część druga dzieli się na trzy rozdziały: w pierwszym zawarto pełny tekst przywilejów, statutów i innych praw, w drugim są formuły sądowe, w trzecim zestawiono kazusy z praktyki sądowej procesowej. Autor podjął próbę naukowej systematyki prawa, dostrzegł potrzebę wyodrębnienia prawa publicznego od prywatnego. W pracy zasadniczym kryterium systematyki są elementy publicznoprawne. Podział norm dokonany został według organów, które stoją na straży ich wykonania.

Zbiór Jana Januszowskiego. Ks. J. Januszowski, archidiakon sądecki, wydał po polsku w 1600 r. Statuta prawa i konstytucje koronne. Praca liczy 10 części (ksiąg), pierwsza zawiera księgi królewskie, druga - duchowne, trzecia - senatorskie, czwarta - skarbowe, piąta - sądowe, szósta - wojenne, siódma - księstw koronnych, ósma - miejskie, dziewiąta - wiejskie, dziesiąta - żydowskie. Prawo procesowe i karne włączono do

księgi piątej - sądowej, prywatne zaś porozrzucano po różnych księgach. Januszowski przyjął od Sarnickiego podobną systematykę prawa.

Załamanie się kodyfikacji prawa polskiego w XVI w. (z wyjątkiem postępowania sądowego) było niewątpliwie na rękę magnatom, którym bardziej odpowiadał zwyczaj oraz związany z tym partykularyzm i niepewność stosunków prawnych.

Ze względu na przybywające w XVII w. nowe konstytucje sejmowe zaistniała potrzeba wydania nowych kompendiów. Z układów systematycznych najbliższy poprzednim jest Pawła Szczerbicza sekretarza królewskiego Prom-ptuarium statutorum omnium et constitutionum Regni Poloniae z 1604 r. Praca pozostawała pod wpływem Przyłuskiego. Podzielono ją na sześć ksiąg: pierwsza - o prawie osobowym, druga - o prawie publicznym i prywatnym, trzecia - o organizacji sądów i procesie, czwarta - o przestępstwach, piąta - o wojnie, szósta - o dochodach królestwa. Po Szczerbiczu nowy układ, także po łacinie, wydał Teodor Zawadzki: Compendium, to jest krótkie zebranie nie wszystkich, a wszystkich praw, statutów i konstytucji aż do roku 1613 inclusive. Wydano je w 1614 r., zawierając prawo w sześciu rozdziałach: pierwszy - prawa królewskie i bezkrólewie, drugi - o duchownych, senatorach i urzędnikach, trzeci -nazywany sądowym, obejmuje ustrój sądów, proces, formuły, a także sejmy i sejmiki, czwarty - rycerski, gdyż zawiera prawa szlachty, spadkowe, karne, także o miastach i handlu, piąty - postanowienia wojenne, szósty - o księstwach koronnych.

Pomimo obu tych wydań w praktyce posługiwano się już tylko coraz bardziej popularnymi inwentarzami konstytucji.

INWENTARZE KONSTYTUCJI

Są to alfabetyczne zbiory streszczeń ustaw ze wskazaniem, gdzie można znaleźć pełny tekst, co dawało możliwość orientacji w licznych ustawach polskich. Pierwszy inwentarz zestawił Wojciech Madaliński Inwentarz konstytucji koronnych od roku 1550 aż do roku 1628 uchwalonych; wydano go w 1630 r. Uzupełnił ten inwentarz Jan Dzięgielewski, doprowadzając go do 1643 r.; drukiem wydano go dwukrotnie (1644, 1661). Dalej inwentarz uzupełnił metrykant kancelarii koronnej Maciej Marian Ładowski, wydając w 1683 r. Konstytucje koronne i W.X. litewskiego od r, p. 1550 do roku 1683 krótko zebrane. Inwentarz ten uzupełnił w 1726 r. Józef Andrzej Załuski i wydał go w 1733 r., znowu jako Inwentarz konstytucji... krótko zebrany.

PROJEKTY KODEKSÓW Z XVIII W.

Kodeks Andrzeja Zamoyskiego. Sejm w 1776 r. uchwalił i zlecił Zamoyskiemu, byłemu kanclerzowi, aby w ciągu dwóch lat przedłożył sejmowi codicem civilem. Miała to być korektura istniejącego prawa sądowego. W pracy Zamoyskiemu pomagali biskup płocki Krzysztof Hilary Szembek, podkanclerzy litewski Joachim Chreptowicz i komisarz skarbowy Feliks Łojko, Józef Wybicki i Antoni Rogalski. Projekt ogłoszono drukiem w 1778 r. pt. Zbiór praw sądowych. Dzielił się na trzy części według instytucji rzymskich respersonae-actiones. W pierwszej zawarto prawo stanów, przepisy dotyczące urzędów, w tym także

monarchy, oraz prawa rodzinnego (łącznie 33 artykuły). W części drugiej zawarto prawo prywatne, spadkowe, zobowiązania i karne oraz dalszą część prawa rodzinnego (łącznie 55 artykułów). W części trzeciej określona została organizacja sądowa i prawo wekslowe (łącznie 27 artykułów).

Redakcja projektu nie odznaczała się jasnością ani ścisłością, źle rozumiano prawo prywatne, prawo karne było zacofane i zbyt surowe. Mimo postulowanych reform wobec włościan (wolność osobista) projekt wyrażał kompromis szlachecko-mieszczański. Część szlachty odniosła się doń wrogo, podobnie kler, gdyż projekt normował sytuację duchownych świeckich i zakonnych. Wyrażając wdzięczność Zamoyskiemu, projekt odrzucono na sejmie jednomyślnie uchwaloną konstytucją z dnia 21 listopada 1780 r. z żądaniem, aby nie był nigdy wnoszony pod obrady. Świadczy to o konserwatyzmie szlachty, pełnym uprzedzeń do wszelkich reform, i wpływie czynników zewnętrznych na sprawy w Rzeczypospolitej.

Prace nad kodeksem Stanisława Augusta. Ustawa Rządowa z 3 maja 1791 r. w art. VIII nakazywała, aby osoby wyznaczone przez sejm spisały „codex praw cywilnych i kryminalnych”. W dniu 28 czerwca 1791 r., wyznaczono komisję do opracowania zbioru praw, który miał nosić nazwę kodeksu Stanisława Augusta. Przewodniczącymi komisji byli kanclerz Jacek Małachowski i podkanclerzy Hugo Kołłątaj. Udział w niej brali: Hieronim Stroynowski, Józef Szymanowski, Józef Wybicki, ks. Reptowski i wielu innych, gdyż projekty nadsyłano z zewnątrz do deputacji. Kodeks miał objąć tylko prawo sądowe, cywilne i karne wraz z organizacją sądów z procesem. W czasie prac nad prawem wciągano doń także materie z prawa politycznego. Do ułożenia całości kodeksu Stanisława Augusta nie doszło z powodu braku czasu. Pozostały cenne materiały, w nich m.in. projekty norm prawa karnego o charakterze humanitarnym (domniemanie niewinności oskarżonego, uzależnienie kar finansowych od stanu posiadania skazanego, zastosowanie zasad nullum crimen sine lege i nulla poena sine lege penale anteriori). W projektowanym kodeksie najlepiej opracowane były przepisy, które dotyczyły ustroju sądów. Wyrazem zastosowania tych przepisów w praktyce było przyjęcie przez sejm 10 stycznia 1792 r. prawa o urządzeniu sądów ziemiańskich oraz projekt urządzenia Trybunału, który ogłoszono 21 stycznia 1792 r.

INNE ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA ZIEMSKIEGO

Metryka koronna. Wśród źródeł poznania prawa ziemskiego, które są istotne dla historii prawa polskiego, poczesne miejsce zajmuje Metryka koronna (Metrica Regni Poloniae). Były to księgi prowadzone przez kanclerza i podkanclerzego, do których zwykle wpisywano (w całości lub, rzadziej, w regestach) akty wychodzące z kancelarii królewskiej. Metryka, zachowana od 1447 r. dzieliła się na działy. Do najważniejszego działu rzeczowego zaliczano księgi, w których wpisywano pisma wysyłane do obcych państw. Obok tego istniał podział na księgi kanclerskie i podkanclerskie w zależności od tego, kto je prowadził. Metryka zawierała akty z zakresu prawa międzynarodowego dotyczące m.in. stosunku Polski do innych państw, przywileje, statuty,

wyroki sądów królewskich, zarządzenia władz centralnych, akta dotyczące majątku królewskiego itd.

Od lat dziewięćdziesiątych XV w. prowadzono analogiczną do koronnej Metrykę litewską. Na dzielnicowym Mazowszu istniała osobna Metryka mazowiecka (zachowana od 1424 r.), będąca rejestrem aktów wychodzących z kancelarii książęcej.

Księgi sądowe. Najstarsza wzmianka o regestach sądowych (tabelae iudici) pochodzi z 1322 r.; z dokumentu wynika, że wpisywano do nich terminy pozwów. Księgi sądowe rozpowszechniły się w końcu XIV w. Dzieliły się stosownie do sądów na księgi ziemskie i grodzkie. Sądy wiecowe korzystały z ksiąg ziemskich. Najstarsza zachowana księga to Księga ziemska krakowska, prowadzona od 1374 r. Już od XIV w. wiele zapisów w księgach sądowych podawano po polsku, jak np. roty przysiąg sądowych stwierdzające stan faktyczny sprawy. W XVI w. w sądach grodzkich przyjmuje się zwyczaj prowadzenia ksiąg podwójnych. Jedne zawierają wpisy w formie krótkiej i nazywane są protokołem, w drugich księgach wpisy są dokładniejsze, opatrzone formułami i są jak gdyby czystopisem; księgi te zwano induktą. Księgi sądowe dawały wgląd w działalność sądów oraz stanowią bogate źródło poznania nie tyl-ko przepisów ówczesnego prawa. Upowszechniła się praktyka wciągania do ksiąg sądowych laudów sejmikowych. Czynność wciągania aktów do ksiąg sądowych zwano oblatowaniem, a wpis oblatą. Poza wyrokami i postanowieniami sądów, zapisami różnych czynności sądowych, do ksiąg dokonywano wpisów istotnych dla obrotu prawnego. Wpisy można podzielić na cztery grupy: 1) inskrypcje, akty woli jednostronne lub dwustronne, z których szczególną wagę miały umowy dotyczące nieruchomości, 2) relacje, czyli zeznania osób urzędowych o dokonanych czynnościach prawnych, 3) protestacje, zwane też manifestacjami, które dotyczyły naruszenia prawa, 4) akta publiczne (np. lauda).

W Wielkopolsce każdy powiat ziemski miał własną księgę (system terytorialny), w Małopolsce obok tego systemu znano jeszcze system chronologiczny, który polegał na tym, że sąd ziemski miał jedną księgę, do której wpisywał przenosząc się z powiatu do powiatu kolejno sprawy roczków powiatowych. Znaczenie ksiąg ziemskich polegało na tym, że wpisy dotyczące nieruchomości (darowizny, kupno-sprzedaż, wyderkauf, oprawy wiana, zapisy dożywocia) musiały być wpisane do ksiąg wieczystych, gdyż od tego zależała ważność transakcji. Jeśli wpisu dokonano w księgach grodzkich, należało go przenieść w ciągu roku i sześciu niedziel do właściwych ksiąg ziemskich pod groźbą nieważności. Przyjmowanie wpisów wieczystych nazywano „prawem wieczności”.

Księgi grodzkie prowadzono osobno dla każdego grodu (miasta). Wyjątek stanowiła Wielkopolska, gdzie starosta generalny miał prawo przyjmowania wpisów wieczystych do jednej księgi całej prowincji. Obok istniały jednak osobne księgi grodzkie dla każdego powiatu, gdzie wpisywano wszelkie inne sprawy. Sądy grodzkie dla wpisów były otwarte codziennie.

W XVI w. następuje rozwój ksiąg grodzkich przy jednoczesnym zanikaniu sądów ziemskich.

W XVII w. do ksiąg sądu podkomorskiego, asesorskiego, sejmowego i referendarskiego czy Trybunału oraz do księgi Metryki koronnej strony mogły wnosić ważne dla nich dokumenty do oblaty.

Wagę, jaką ówcześni przywiązywali do ksiąg ziemskich, potwierdzają wielokrotnie przepisy wielu konstytucji, które nakazywały skrzynie z księgami ziemskimi trzymać pod trzema kluczami: wojewody, sędziego ziemskiego i pisarza ziemskiego. Z czasem księgi ziemskie oddawano do przechowania do archiwum grodzkiego, gdyż sądy ziemskie nie miały dla siebie osobnych budynków. Tam wraz z księgami grodzkimi przechowywane były w archiwum pod dozorem pisarza grodzkiego.

2. PRAWO MIEJSKIE

ŹRÓDŁA PODSTAWOWE

Prawo niemieckie w Polsce coraz bardziej oddalało się od swojego pierwowzoru, wzbogacając się o nowe źródła.

Używane w miastach prawo określano ogólnie jako prawo niemieckie bądź, dokładniej, mówiono o prawie magdeburskim (średzkim), chełmińskim lub lubeckim. Ściślej jednak należałoby mówić o prawie każdego miasta lub miasteczka osobno, gdyż każde z nich miało swoje odrębne prawo, które tylko wyszło ze wspólnej podstawy.

Głównymi zbiorami prawa w miastach pozostawały Zwierciadło saskie i Weichbild magdeburski. Gdy w 1356 r. Kazimierz Wielki założył sąd wyższy prawa niemieckiego na zamku krakowskim, złożył w nim rękopis Zwierciadła, nadając mu w ten sposób charakter tekstu auten-tycznego. Sąd ten posługiwał się łaciną jako językiem kancelaryjnym. Jednak pierwsze tłumaczenie Zwierciadła na język polski miało miejsce we Wrocławiu, gdzie dokonano go z inicjatywy biskupa Tomasza w drugiej połowie XIII w. Jest to tzw. versio Wratislaviensis.

O stopniowej polonizacji sądów miejskich w Polsce świadczą pochodzące z XV w. słowniczki łacińsko-polskie prawa magdeburskiego, zawierające terminy prawa miejskiego. Były one niezbędne, gdyż pomniki niemieckiego prawa znano w zasadzie wyłącznie w łacińskim tłumaczeniu, dokonanym przez pisarza miejskiego z Opola, później (1359) także przez Konrada z Sandomierza - pisarza miejskiego, który przetłumaczył na łacinę także Weichbild.

Zwierciadło saskie i Weichbild po raz pierwszy zostały wydrukowane w Polsce w zbiorze Jana Łaskiego (1506). Po łacinie zostały te pomniki opublikowane przez pisarza miasta Krakowa Mikołaja Jaskiera w 1535 r. Praca Jaskiera otrzymała aprobatę króla i miała być tekstem obowiązującym sądy miejskie i wiejskie. Tłumaczenia Zwierciadła i Weichbildu na język polski dokonał dopiero Paweł Szczerbicz, syndyk lwowski, wydając w 1581 r. Specelum Saxonum albo prawo saskie i magdeburskie porządkiem abecadła z łacińskich i niemieckich exemplarzów zebrane i na polski język przełożone oraz Ius municipale, to jest prawo miejskie majdeburskie nowo z łacińskiego i z niemieckiego na polski język ... przełożone. Druga z tych prac jest

dosłownym tłumaczeniem na język polski Weichbildu. Szczerbicz starannie zestawił różnice, jakie zachodziły między tekstem łacińskim a niemieckim. Obie prace Szczerbicza były kilkakrotnie wydane i wskazują na proces polszczenia się prawa miejskiego, który pogłębiał się w kolejnych stuleciach.

PRÓBY KODYFIKACJI PRAWA MIEJSKIEGO

Skodyfikowanie prawa wszystkich miast polskich podjął się za Zygmunta I, w 1522 r., kanonik gnieźnieński Maciej Śliwnicki. Praca, wykonana prawdopodobnie w 1527 r., nosi nazwę Kodeks Zygmunta. Liczy pięć ksiąg: pierwsza, bez specjalnego tytułu, zawiera ogólne postanowienia, przepisy dotyczące kościoła, Żydów, heretyków, prawa rodzinnego, władz miejskich i inne; druga poświęcona była wyłącznie procesowi, trzecia prawu rzeczowemu, czwarta także prawo rzeczowe, obligacje, prawo małżeńskie, spadki, piąta zajmowała się prawem karnym. Cały układ zatem nie miał określonego systemu. Kodyfikacja, która próbowała stworzyć prawo ogólnostanowe, nie uzyskała mocy obowiązującej i stosowano ją tylko w dobrach arcybiskupstwa gnieźnieńskiego na mocy przywileju monarchy z 1530 r.

Zygmunt August wyznaczył komisję do kodyfikacji prawa miejskiego z biskupem warmińskim Hozjuszem na czele. Opracowany przez komisję noszący nazwę Rewizji heilsberskiej z lat 1553-1566, nie wszedł w życie, podobnie jak późniejszy projekt tzw. nowomiejski z 1580 r. (od miasta Neumark). Ostatnia próba kodyfikacji, podjęta przez same miasta w 1594 r. w Toruniu, także nie uzyskała zatwierdzenia.

PRYWATNE PRACE NAD PRAWEM MIEJSKIM

Ożywienie w zakresie opracowania prawa miejskiego jest związane z rozwojem miast w Polsce w XVI w. Cenione były prace Jana Cervusa Tucholczyka pt. Farrago actionum civilium iuris magdeburgensis (pierwsze wyd. 1531 r.) oraz Epitome pontificii et caesarei iuris, a także traktat Jana Kirsteyna (Cerasinus) pt. Enchiridion aliguot locorum communium iuris Magdeburgensis wydany w 1556 r. i wielokrotnie wznawiany.

Najpłodniejszym i najbardziej poczytnym pisarzem, którego prace odegrały największą rolę w nauce prawa miejskiego, piszącym już po polsku, był Bartłomiej Groicki. Wydał on: 1) Artykuły prawa magdeburskiego (1558, 1559, 1560, 1565, 1568, 1616). Cytuje tu najważniejsze przepisy prawa miejskiego, na które najczęściej w sądach się powoływano. Przedstawiają one kwestie głównie z zakresu prawa prywatnego i karnego wraz z przepisami policyjno-administracyjnymi. Całość oparta jest na Zwierciadle saskim w wydaniu Jaskiera. 2) Porządek sądów i spraw miejskich (1559, 1562, 1656, 1566, 1573, 1616). Praca w zasadzie dotyczy procesu. Dzieli się na cztery części: pierwsza mówi o „personach sądowi przynależnych”, druga przedstawia rodzaje sądów miejskich, trzecia - postępek sądowy, czwarta poświęcona jest procesowi kryminalnemu. Na końcu podano cytaty z Pisma św. używane w sądach. Podstawą pracy jest nie tylko Zwierciadło i Weichbild, ale i prawo cesarskie. 3) Postępek z praw cesarskich (wyd. 1559, 1560, 1562,

1565, 1582, 1616), przedstawia przepisy kodeksu karnego Karola V z 1532 r. (Constitutio criminalis Carolina). Groicki nie trzyma się wiernie tekstu Caroliny, wiele przepisów pomija, łagodzi przepisy co do tortur. 4) Regestr do porządku i do artykułów prawa magdeburskiego i cesarskiego (wyd. 1567, 1616, 1618). Jest to alfabetyczny indeks do dwu ostatnio wymienionych prac. 5) Tytuły prawa magdeburskiego (1567, 1573, 1616). Są uzupełnieniem wcześniejszych prac. W 25 tytułach, bez systematycznego charakteru, zestawiono rozmaite kwestie z zakresu prawa materialnego i procesowego. 6) Prawa między gospodarzem a komornikiem (wyd. 1558, 1573) to drobna broszura, omawiająca w sposób krytyczny, ze ścisłością prawniczą w wywodach, sprawę najmu. 7) Groicki przetłumaczył też książkę flandryjskiego prawnika J. Damhoudera Obrona sierot i wdów, dokonując jej przeróbki i dostosowania do potrzeb polskich. Prace Groickiego wielokrotnie ogłoszono drukiem. Mają one charakter popularyzatorski. Groicki głosił konieczność kodyfikacji i reformy prawa miejskiego. Jego prawo miejskie tak bardzo odbiegało od swego pierwowzoru, że nie było już nazywane „magdeburskie” ale ius municipale Polonicum, tj. prawo miejskie polskie. W swych pracach Groicki upowszechnił liczne zasady i przepisy prawa rzymskiego. Ze względu na język i kompetentność, jego dzieła cieszyły się taką powagą, że urywki cytowano w wyrokach sądów miejskich i wiejskich aż do końca XVIII w. W praktyce jego prawnicze książki były uważane za urzędową wykładnię prawa miejskiego.

W XVIII w. większą pracą z zakresu prawa miejskiego była jeszcze księga Jakuba Czechowicza Praktyka kryminalna, to jest wzór rozumnego i porządnego spraw kryminalnych sądzenia (Chełmno 1769). Dzieło napisano po polsku, podzielono na 19 tytułów, zestawiając materialne i procesowe prawo karne. Autor oparł się przede wszystkim na Carolinie i literaturze prawniczej oraz pisarzach opracowujących prawo rzymskie.

W czasie Sejmu Czteroletniego magistrat Starej Warszawy zestawił prawa, a także postulaty miast wydający w 1789 r. Prawa miast polskich do władzy prawodawczej, wykonawczej i sądowniczej oraz w roku następnym (1790) Zbiór praw, dowodów i uwag ... dotyczących położenia miast i mieszczaństwa w 7 częściach. Wpłynęło to na regulacje spraw miejskich w ustawie o miastach z dnia 18 kwietnia 1791 r. (Miasta nasze królewskie wolne w państwach Rzeczypospolitej).

PRZYWILEJE, WILKIERZE

Miasta uzyskiwały rozmaite prawa i wolności, które w okresie Rzeczypospolitej szlacheckiej były potwierdzane przez sejm (np. prawo składu) i wchodziły w uchwalane konstytucje. Wydawano też odrębne przywileje, jak np. dla Przeworska z 1677 r. prawo składu na wino. Znacznie rzadziej wydawane dla miast przywileje dotyczyły np. bicia monety (Poznań 1410), niedopuszczenia Żydów (Bochnia 1605). Miasta niejednokrotnie przedkładały swoje przywileje do zatwierdzenia monarchom podczas wolnych elekcji. I tak np. August III w 1714 r. zatwierdził 16 przywilejów Śremu.

Wilkierze, nazywane też statutami miejskimi, uzupełniały przepisy prawne miast i były wyrazem działalności ustawodawczej rady miejskiej. Wilkierze normowały kwestie ustroju władz miejskich, spraw

policyjnych, sanitarnych itp. Na przykład Wilkierz królewskiego miasta Tczewa z 1599 r. liczył 28 rozdziałów zaopatrzonych w następujące tytuły: Co każdy obywatel ma czynić w związku z posiadaniem nieruchomości; Co mieszczanie winni ponadto czynić w stosunku do ulic; W sprawie zgromadzeń; W sprawie darowizny, testamentu oraz kurateli; W sprawie zmian i podziałów; O ogniu i pożarze; O miarach i wagach; W sprawie moczarów; W sprawie szarwarku; O świętach; O bydle i pastuchach; O ogrodach i plotach; O najemcach i obcych; O służbie; O warzeniu piwa; O handlu; O murarzach i cieślach; O piwowarach i ich pomocnikach; O słodownikach; O funkcjonariuszach miejskich; O domokrążcach; O rybakach; O kramarzach; O zbrodniach; O koniach miejskich; O sprawach prawnych i apelacjach; Odczytywanie wilkierza.

Dla miast prywatnych statuty wydawali ich właściciele, np. hetman Jan Tarnowski dla Tarnowa w 1559 r.

Osobną grupę wśród wilkierzy stanowiły tzw. wilkierze cechowe, zawierające przepisy dotyczące cechów i postępowania członków cechów. Każdy cech miał własny statut, były one też wpisywane do ksiąg miejskich.

KOPIARZE

Były źródłem poznania prawa danego miasta. Zestawiano w nich odpisy przywilejów, innych dokumentów, wilkierzy, statutów cechowych itp. Najciekawszy, spisany w 1505 r., jest tzw. kodeks Baltazara Behma, pisarza miejskiego, który w jednej księdze zestawił dokumenty (część pierwsza) i statuty miejskie (część druga) Krakowa. Kopiarz zdobi 27 miniaturowych rycin przedstawiających obrazy życia cechowego, zawarto w nim także roty przysięg urzędników miejskich i cechowych. Wielki kopiarz przywilejów Krakowa sporządził w latach 1691-1694 Jan Zygmunt Zaleski. Nosi on tytuł Codex iurium et privilegiorum i obejmuje blisko 400 dokumentów dotyczących miasta. Znanym kopiarzem miejskim jest też praca Błażeja Winklera z 1764 r., w którym zestawiono około 150 dokumentów dla Poznania.

USTAWY SEJMOWE

Konstytucje sejmowe Rzeczypospolitej sporadycznie zajmowały się sprawami miast. Mimo to spotykamy w nich postanowienia dotyczące właściwości terytorialnych jurysdykcji miejskiej (np. 1496, 1520), podległości pod prawa miejskie mieszczan (1550, 1611 itd.), zdawania rachunków z gospodarki miejskiej wobec starostów (np. 1565 itd.), prawa składu, jarmarków, obowiązków wojskowych i podatkowych itd. W 1791 r. zostały wydane trzy podstawowe konstytucje dla miast. Pierwsza uznana za część składową Ustawy Rządowej, nosi tytuł Miasta nasze królewskie wolne w państwach Rzeczypospolitej, druga - Urządzenie wewnętrzne miast wolnych, trzecia - Urządzenie sądów miejskich i asesorji.

KSIĘGI MIEJSKIE

Zawierają ogromny materiał do poznania prawa miejskiego i ewolucji miast. Najstarsze zachowały się od początków XIV w. (w Krakowie rozpoczyna się od 1300 r., w Poznaniu od 1398). Księgi miejskie dzielą się w zależności od tego, jakie władze je prowadziły:

Księgi ławnicze zawierały wpisy dotyczące jurysdykcji w sprawach spornych oraz wzdań (resignationes - umowa rzeczowa przenosząca własność nieruchomości), a także innych czynności niespornych dokonywanych wobec ławy sądowej. W księgi wpisywano też często testamenty, zapisy wiana, inwentarze spadkowe. W XVIII w. dzielono księgi ławnicze na księgi spraw spornych i niespornych. W większych miastach obok ksiąg ławniczych prowadzono także osobne księgi wójtowskie, do których wpisywano sprawy załatwiane przez wójta z ławą, a także wyodrębnione księgi dla pewnych działów spraw, np. spisy depozytów i likwidacji. Wydzielono też sprawy kryminalne w osob-nych księgach, nazywanych czarnymi lub smolnymi (acta nigra), które zawierały m.in. zeznania oskarżonych, składane także na torturach.

Po reformie sądownictwa w 1791 r. wprowadzono osobne dekretarze (protokoły) sądu burmistrzowskiego oraz protokoły posiedzeń i uchwał sądów cyrkułowych.

Księgi radzieckie są w zasadzie późniejsze od ławniczych, a ich treść jest różnorodniejsza. Wciągano do nich sprawy ustawodawcze, administracyjne i sądowe - te ostatnie w ramach sądownictwa, należącego do rad miejskich. Są tu zatem wilkierze, przyjęcia do prawa miejskiego, wyroki w sprawach policyjnych i cechowych, wpisy spraw niespornych (testamenty, listy od miasta lub do miasta wysłane, notowanie ważniejszych zdarzeń itd). W większych miastach z ksiąg głównych wyłączono pewne specjalne działy dla ściśle określonych spraw. Na przykład w sprawach karnych były to księgi wyświęceń, księgi zeznań, księgi dla przysiąg, dla listów żelaznych, spraw opiekuńczych itp. Najczęściej jako takie osobne działy spotyka się księgi przyjęć do prawa miejskiego (liber iuris civilis).

Po reorganizacji władz miejskich w drugiej połowie XVIII w. pojawiły się jeszcze prowadzone przez komisje dobrego porządku, akta (protokoły) i rozporządzenia departamentu policji oraz protokoły departamentu ekonomicznego. Ustawa o miastach królewskich wprowadziła ponadto osobny protokół sesji magistratu ogólnego, protokół rezolucji magistratu do burmistrzów, a nawet księgi raportów tygodniowych dozorców cyrkułów.

3. PRAWO KOŚCIELNE

ŹRÓDŁA OGÓLNE

Podstawowym źródłem prawa kościelnego powszechnego był Corpus iuris canonici. Wyrażenia tego używano na łącznie oznaczenie Dekretu Gracjana, Dekretałów Grzegorza IX, Libri sexti i Klementyny już w początkach XV w., a w XVI w. zaczęto ogłaszać go drukiem jako całość. Z polecenia Grzegorza XIII w 1582 r. źródło to zostało wydane przez specjalną komisję z urzędowo ustalonym tekstem.

Drugim źródłem podstawowym prawa kościelnego były dekrety soborów i dekretały papieskie. Z tych pierwszych w XVI i XVII w. nie wszystkie uznano za ekumeniczne i nie każdy z nich miał pełną moc prawną. Ojcowie Kościoła, często wbrew teorii konsyliamej, głoszącej zasadę wyższości soboru nad papieżem, potrafili niejednokrotnie utrzymać silną władzę papieża, tak że dekrety soborowe podjęte bez papieskiej zgody lub przez papieża nie aprobowane nie były uważane za prawnie obowiązujące. I tak np. dekrety soboru konstancjańskiego (1414-1418), który zebrał się pod hasłem usunięcia schi-zmy i reformy Kościoła tylko w części zostały uznane za obowiązujące. Podobnie było z dekretami soboru bazylejskiego (1431-1443). Pełną moc prawną miały dekrety piątego soboru laterańskiego (1512-1517) oraz soboru trydenc-kiego (1545-1563). Postanowienie soboru w Trydencie akceptował na sejmie w Parczewie w 1564 r. Zygmunt August, obiecując dołożyć

starań, aby te dekrety rychło wprowadzić w życie. Uroczyście też synod polskiego duchowieństwa w Piotrkowie w 1577 r. przyjął postanowienia trydenckie.

Dekretały (konstytucje) papieskie to przywileje bądź akta wydawane w formie bulli (z pieczęcią ołowianą z wizerunkiem na jednej stronie św. św. Piotra i Pawła, na drugiej było imię papieża). Z czasem dekretały zostały zastąpione brewiami, tj. przywilejami z charakterystyczną pieczęcią w wosku, wyobrażającą św. Piotra w łodzi jako rybaka. Wiele konstytucji papieskich wydano w Polsce drukiem, często też występują w różnych zbiorach prywatnych, tzw. bullariach.

STATUTY PROWINCJONALNE

Synody prowincjonalne ustanawiały źródła partykularnego prawa kościelnego.

Po wydaniu synodyku Jarosława osłabła działalność ustawodawcza synodów w Polsce. Dopiero arcybiskupowi gnieźnieńskiemu Mikołajowi Trąbie udało się skodyfikować w systematycznym układzie dotychczasowe postanowienia statutów synodalnych Kościoła polskiego. Kodyfikacja ta została ogłoszona w 1420 r. na synodzie w Kaliszu i nazywana jest Statutami Mikołaja Trąby. Całość dzieli się na pięć ksiąg i jest zbiorem fragmentów zaczerpniętych z rozmaitych źródeł prawnych. Oprócz materiałów polskich zawarto tu też materiały z synodu praskiego oraz powszechnego prawa kanonicznego (np. z dekretów reformacyjnych soboru w Konstancji). Znaczenie tej kodyfikacji polega m.in. na tym, że przenosiła ona pojęcia znane w prawie rzymskokanonicznym do Polski i wprowadziła je do prawa świeckiego.

Kolejnej kodyfikacji dokonano na synodzie w Piotrkowie w 1523 r. w postaci tzw. Zbioru Jana Łaskiego, który był uzupełnieniem Statutów Mikołaja Trąby. Nowelizacja powstała w ramach ruchu, którego celem było zwiększenie samodzielności Kościoła w Polsce wobec kurii rzymskiej. Następny zbiór wydano drukiem w 1578 r. i nazwano Zbiorem Karnkowskiego. Zbiór biskupa włocławskiego Stanisława Karnkowskiego jest pracą prywatną, gdyż nie został nawet urzędowo ogłoszony, nie otrzymał też aprobaty papieskiej. Dostosował on partykularne kościelne prawo polskie do ustawodawstwa soboru try-denckiego. W praktyce używano go powszechnie.

Ponownie polskie prawo kościelne skodyfikowano w 1628 r. jako Zbiór Jana Wężyka. Jest to poprawione z polecenia synodu piotrkowskiego z 1621 r. wydanie Zbioru Karnkowskiego jako urzędowej kodyfikacji. Była to ostatnia oficjalna kodyfikacja prawa kościelnego w Rzeczypospolitej szlacheckiej, która zaspokajała potrzeby aż do upadku państwa. Zbiór po zatwierdzeniu papieskim ogłoszono w 1630 r.

Znany jest jeszcze zbiór z końca XVIII w. ks. Krzysztofa Żórawskiego, kanonika krakowskiego, kieleckiego i warszawskiego - była to jednak tylko praca prywatna zestawiająca prawo kościelne.

Statuty prowincjonalne nie były jedynym źródłem partykularnego prawa kościelnego. Do grupy tej należały także statuty diecezjalne wydawane na synodach diecezjalnych. Popularyzowały one zasady prawne Kościoła polskiego, za pomocą których promulgowano prawo

niższemu duchowieństwu. Statuty poszczególnych diecezji były na ogół współcześnie ogłaszane drukiem.

Władza ustawodawcza w zakresie prawa partykularnego kościelnego należała do biskupów. Mogli oni wydawać zarządzenia mające charakter normatywny w rozmaitych kwestiach dotyczących ustroju i działalności kapituł. Nazywano je statutami biskupimi bądź kapitulnymi. Od XVI w. pojawiają się też listy pasterskie. Szczególnie ciekawe są te, które dotyczą nadużyć w procesach o czary, kwestii żydowskiej czy w ogóle pracy duszpasterskiej.

Wyrazem samorządu kapituł katedralnych i kolegiat było prawo wydawania przez nie statutów. Zawierano w nich przepisy normujące wewnętrzne sprawy kapituł. Podobną autonomię i samorząd uzyskały w ramach Kościoła katolickiego klasztory, zorganizowane później w zakony. Podstawą były tu reguły zakonne, które uzupełniano licznymi statutami. Reguły zakonne dzielono na kilka grup:

- Benedyktyńskie, ułożone przez św. Benedykta z Nursji około 529 r. (opactwo na Monte Cassino), uzupełniane przez poszczególne klasztory (np. cystersów, kamedułów, karmelitów).

- Kanoników regularnych i inne, oparte na regule św. Augustyna. - Zakonów żebrzących, oparte na regule św. Franciszka i św.

Dominika, uzupełniane następnie konstytucjami i statutami (kapucyni, bernardyni, reformaci, klaryski, zakony rycerskie).

- Zakonów potrydenckich realizujących politykę Kościoła (kontrreformacji) - głównie jezuici.

- Zakonów czasów Oświecenia i późniejszych, powstałych w związku z laicyzacją szkolnictwa (pijarzy, oratorianie, redemptoryści i in.).

4. PRAWO WIEJSKIE

Prawo wiejskie nie stanowi odrębnego systemu, wywodzi się z prawa magdeburskiego po lokacjach wsi na prawie niemieckim i stanowi w zasadzie mutacje innych różnorodnych praw, przede wszystkim prawa ziemskiego. Zamiennie prawo wiejskie nazywa się prawem włościańskim bądź dworskim. We wsiach prawo kształtowało się różnie i zależało od tego, jakim prawem rządziła się osada wiejska: polskim, niemieckim czy wołoskim (na Podkarpaciu). Tak więc źródła poznania prawa wiejskiego są częściowo wspólne ze źródłami prawa ziemskiego oraz miejskiego, częściowo zaś specjalne, jak przywileje i dokumenty lokacyjne wsi czy ordynacje wiejskie. Od początku XV w. w niektórych wsiach zachowały się księgi sądowe wiejskie, które mają szczególną wagę dla poznania stosunków społecznych zbiorowości wiejskiej.

Mimo że wieś pod względem prawnym zamknęła się mniej więcej w połowie XVI w., co wiązało się z rozwojem folwarku i ingerencją panów wsi, to prawa różnych wsi były odmienne i to różnicowanie pogłębiało się. Zatem prawo wiejskie nie tworzy jednolitej konstrukcji. Władza ustawodawcza panów doprowadziła do tego, że każda wieś miała swój własny system prawny. W praktyce nie było jednak zasadniczych odmienności w prawach różnych wsi.

Prawo wiejskie poznać możemy z rozmaitych akt, ordynacji, ustaw wiejskich, inwentarzy wsi (królewskich, kościelnych, szlacheckich) czy wspomnianych ksiąg sądowych wiejskich.

AKTA

Akta, które mają podstawowe znaczenie dla poznania prawa wiejskiego, to przede wszystkim przywileje na lokacje i dokumenty lokacyjne, głównie te, które lokowały wsie na prawie niemieckim (od XIII w.). Obok dokumentów lokacyjnych spotykamy dokumenty dla sołtysów, zwane też przywilejami, w których szczegółowo określano ich uprawnienia. Były też dokumenty dla wsi wystawiane przez panów, które dotyczyły różnych świadczeń uiszczanych panu przez ludność wiejską. Szczególnie liczne tego rodzaju dokumenty są dla królewszczyzn - są to dokumenty królewskie skierowane do tenutariuszy, aby nadmiernie nie obciążali wsi. Przykładem takiej regulacji, bardzo drobiazgowej, jest dekret Zygmunta III z 1629 r. dla wsi starostwa nowotarskiego.

Interesującą grupę aktów stanowią zwolnienia z poddaństwa znane z wpisów z ksiąg grodzkich. Szczególnie dużo oblat tego typu spotykamy w sądach małopolskich. Źródłem poznania prawa były także supliki wychodzące od włościan, a skierowane do pana wsi.

KSIĘGI SĄDOWE WIEJSKIE

W księgach tych zapisywano tylko ważniejsze wiadomości. Księgę prowadził sołtys z ławnikami danej wsi (księgi gromadzkie) albo pan wsi jako sędzia dominialny. Księgi gromadzkie znane były we wsiach, które miały samorząd wiejski. Do połowy XVI w. księgi pisano po łacinie, później rozpowszechnia się w nich używanie języka polskiego. W księgi wpisywano wszystkie sprawy w porządku chronologicznym, tak jak je załatwiały sądy. Były to sprawy sporne, w tym kryminalne, większość jednak zapisów dotyczy spraw niespornych, jak rezygnacje z nieruchomości, pokwitowania zapłaty, testamenty, ustanowienie posagów dla żon itd. Obok takich zapisek do ksiąg wciągano także sprawy niesądowe, np. ustawy wydawane przez pana wsi, a także notowano różne wydarzenia. Jedna księga wystarczała nieraz na kilka wieków, np. księga Trześniowej obejmuje lata od 1419 do 1609, potem zakładano następne księgi. W Trześniowej było ich aż cztery za okres od 1419 do 1842 r. Najwięcej wiejskich ksiąg sądowych zachowało się w południowej Małopolsce, co świadczy o tym, że były one tam w powszechnym użyciu. Jako zabytki prawa wiejskiego księgi sądowe wiejskie wydawano drukiem, np. Adam Vetulani, Księgi sądowe wiejskie klucza łąckiego (1526-1739), a także Bolesław Uinowski, Hanna Polaczkówna, Stanisław Płaza i inni.

AKTY NORMATYWNE WŁAŚCICIELI WSI

Wraz ze wzrostem władzy pana wsi pojawiły się zarządzenia normatywne, które jako źródła prawa wiejskiego zasługują na szczególną uwagę. Nazywano je ustawami wiejskimi, wilkierzami bądź ordynacjami. Zawierały normy określające wewnętrzne życie wsi, powinności chłopów, organizację władzy i sądu, dotyczyły administracji, prawa sądowego procesowego, cywilnego i karnego. Działalność ustawodawcza pana wsi kształtowała zatem stosunki wiejskie. Ustawy wiejskie bywały wpisywane do ksiąg wiejskich. Obszerniejsze ustawy ogłaszano drukiem,

np. Ordynacje w dobrach Zegrzu i Ratajach, nadane przez magistrat poznański w 1735 r., czy Ordynacje wsi Jankowa (pow. średzki), wydane 1747 r. przez Gabriela Boniatowicza.

Właściciele wsi wydawali też instruktaże gospodarcze. Stanowiły one normy postępowania dla folwarku lub urzędników dworskich. Zawierano w nich przepisy trojakiego rodzaju; a) dotyczące administracji, rodzaju urzędników, ich praw i obowiązków, b) dotyczące postępowania urzędników w stosunku do poddanych i obowiązków poddanych, c) przepisy dotyczące ściśle gospodarki, wykorzystania ziemi, lasów, stawów itd. Z działalnością Antoniego Tyzenhauza jako administratora generalnego ekonomii litewskich wiąże się drobiazgowy Instruktora regularnej ekonomiki, który powstał między 1765 a 1777 r. Najobszerniejsze instruktaże były wydane przez księżną Annę Jabłonowską dla klucza siemiatyckiego, ogłoszone drukiem w 1783-1785, a potem w ośmiu tomach przedrukowane w 1786 r. pt. Ustawy powszechne dla dóbr moich rządców. Miały one zastosowanie do całego klucza, uwzględniały całokształt stosunków wiejskich, a także zawierały przepisy dla miasteczka Kocka i Siemiatycz.

5. INNE ŹRÓDŁA PRAWA SĄDOWEGO OBOWIĄZUJĄCE W POLSCE

PRAWO MAZOWIECKIE

Odbiegało ono w licznych szczegółach od prawa koronnego, gdyż rozwijało się w warunkach trwającej odrębności księstwa mazowieckiego. Prawo mazowieckie można uważać za odrębną gałąź wobec prawa polskiego koronnego. Do końca XIV w. rozwijało się ono głównie jako prawo zwyczajowe. Spis zwyczajów prawnych Mazowsza nosi nazwę Consuetudines terrae Mazoviae, liczy 24 artykuły, głównie z prawa prywatnego, i pochodzi prawdopodobnie z połowy XV w. Jego tekst został wcielony do I Statutu mazowieckiego z 1532 r.

Na międzydzielnicowych wiecach, dość licznych w XIV i XV w., uchwalano statuty mazowieckie (najstarszy z 1377 r.). W formie statutów książęta mazowieccy prowadzili działalność ustawodawczą.

Po przyłączeniu księstwa mazowieckiego do Korony w 1529 r. panowie mazowieccy, chcąc utrzymać prawną odrębność Mazowsza, przystąpili do skodyfikowania swojego prawa. Celem kodyfikacji było utrwalenie partykularnego prawa mazowieckiego, spisanie go i przez to zabezpieczenie od wpływów prawa koronnego. Król prace powierzył sejmowi mazowieckiemu, który obradował w Warszawie w 1529 r. pod przewodnictwem Wawrzyńca Prażmowskiego, wojewody mazowieckiego i wicegerensa króla na Mazowszu. Projekt, zwany Statutem I mazowieckim, a nieściśle Zwodem Prażmowskiego, nie uzyskał sankcji królewskiej na sejmie krakowskim w 1531 r., lecz w praktyce był stosowany. Zbiór obejmował 25 statutów książąt mazowieckich z lat 1377-1482 oraz zwód prawa zwyczajowego mazowieckiego.

W 1533 r. sejm mazowiecki przygotował nowy projekt, który przedłożył królowi. Dla obrad nad nową redakcją monarcha zwołał sejm mazowiecki w 1536 r., którym kierował wojewoda i wicegerens mazowiecki Piotr Goryński tworząc II Statut mazowiecki zwany też Zwodem Goryńskiego. Projekt ten przyjął sejm walny w 1539 r., a król w 1540 r. specjalnym dekretem zatwierdził tę kodyfikację. W skład II Statutu wchodzą: 1) dekret królewski zatwierdzający statut, 2) zwód zwyczajów mazowieckich (259 artykułów), 3) dekrety królewskie z 1532 r. (o zakładach, o rozgraniczeniu dóbr królewskich, o prawie dziedziczenia kobiet), 4) 25 statutów książąt mazowieckich z lat 1377-1482, 5) przywilej Zygmunta I dla Mazowsza z 1529 r., 6) konstytucja piotrkowska z 1538 r., wydana specjalnie dla Mazowsza.

Mazowsze przez kodyfikację utrwaliło swoje odrębne prawo. Od połowy XVI w. dzielnica ta przyjmowała wiele postanowień z konstytucji sejmów walnych, szczególnie z zakresu prawa sądowego. Ostatecznie na sejmie koronnym 1576 r. oświadczono, że Mazowsze przyjmuje prawo koronne, zastrzegając pozostawienie sobie pewnych nielicznych przepisów prawnych. Ujęto je w 46 artykułów i określano nazwą ekscepta mazowieckie. Zostały one zatwierdzone przez sejm toruński w 1577 r. i utrzymały się do końca Rzeczypospolitej szlacheckiej. Z tych eksceptów

30 artykułów odnosiło się do II Statutu mazowieckiego, pozostałe zawierały zasady zwyczajowe prawa koronnego.

PRAWO PRUSKIE

Wojna z zakonem krzyżackim (1454) wciela do Korony całe terytorium Zakonu, normując stosunki prawne na tej ziemi. Jednak po pokoju toruńskim (1466) Polsce przypada tylko część tych ziem, które nazywa się Prusami Królewskimi. Prusy posiadały w zakresie prawa sądowego swoje własne prawa: magdeburskie, chełmińskie, polskie i staropruskie. Inkorporacja nie przerywa tej niejednolitości prawnej, a kres jej położył dopiero przywilej z 1476 r. W myśl jego postanowień wprowadzono prawo chełmińskie (a zatem prawo miejskie) jako prawo obowiązujące w Prusach Królewskich także dla szlachty. Monarchowie wydawali ogólne konfirmacje tego prawa (Kazimierz w 1477, Jan Olbracht w 1494, Zygmunt I w 1521, Jan III w 1674).

Obowiązujące w Prusach prawo chełmińskie, a więc w zasadzie prawo miejskie, z czasem przestało zadowalać szlachtę, głównie z powodu przepisów dotyczących prawa własności, a zwłaszcza prawa spadkowego. Stosunki społeczne w Prusach Królewskich upodabniały się do koronnych i szlachta pruska wszczęła starania o przeprowadzenie zmian w niewygodnym dla niej prawie chełmińskim. Rajnold Heidenstein i Mikołaj Niewiściński opracowali projekt pt. Ius terrestre nobilitatis Prussiae, który w 1598 r. zatwierdził sejm pod nazwą Korektura prawa pruskiego. Kodyfikację tę spisano po łacinie. Liczyła 158 artykułów podzielonych na siedem tytułów: o spadkach, darowiznach, testamentach, opiekach, przedawnieniu, sądach, postępku sądowym w sprawach cywilnych i procesie granicznym. Wzorowała się i przejęła wiele postanowień z prawa koronnego. Miała ona w praktyce sądowej znaczenie jako prawo pomocnicze dla całej Korony i korzystano z niej w sądach aż do początku XIX w. Korektura pruska była wielokrotnie wydawana drukiem, po raz pierwszy w Toruniu w 1598 r. W Gdańsku wydano ją w trzech językach: po łacinie, niemiecku i polsku (1625) i była kilka razy przedrukowywana, zamieszczono ją też w Volumina legum. W XVIII w. prawo pruskie opracował i wydał drukiem w kilku monografiach prawnik Gotfryd Lengnich.

PRAWO LITEWSKIE

Pod pojęciem prawa litewskiego rozumiemy prawo, które obowiązywało na obszarach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wobec różnorodności źródeł jest ono odrębne w zestawieniu z ziemskim prawem koronnym. Państwo litewskie obejmowało olbrzymie terytoria ruskie, wskutek czego prawo litewskie wyrastało z dawnego prawa ruskiego jako jego kontynuacja. Od czasu unii z Polską (1385) prawo litewskie coraz silniej zbliżało się do prawa koronnego. Dawniejsze prawo opierało się głównie na zwyczaju, a od końca XIV w. doniosłą rolę zaczynają odgrywać przywileje książąt (np. przywilej wileński z 1387 r., odpowiadający przywilejowi koszyckiemu z 1374 r.). Przywileje wydawali również Jagiellonowie obejmując rządy na Litwie: Kazimierz (1440), Aleksander (1492), Zygmunt (1506), a także przy sposobności uznania Zygmunta Augusta za Wielkiego Księcia (1529); wreszcie wielokrotnie Zygmunt August.

Do początku XVI w. statuty, zamiennie nazywane ustawami, były rzadkością. Pierwszym większym pomnikiem ustawodawczym Litwy był tzw. Sudiebnik króla Kazimierza Jagiellończyka, ogłoszony 1468 r. Zawiera on 24 artykuły, prawie wyłącznie z zakresu prawa karnego, które zostały sformułowane w sposób kazuistyczny.

Dążenia kodyfikacyjne, które w Koronie nie dały pozytywnych rezultatów, na Litwie doprowadziły do trzykrotnej kodyfikacji prawa. Nosi ona nazwę Statutów litewskich- pierwszego, drugiego i trzeciego, ułożonych w języku ruskim jako urzędowym.

Statut litewski I, tak nazywany już w XVI w., gdy wydano II Statut, albo mówiono o nim: statut stary, ułożono w 1522 r., później poprawiono i uzupełniono, król nakazał wprowadzić w życie od św. Michała (29 IX) 1529 r. Kodyfikacja ta obejmuje 13 rozdziałów podzielonych na 244 artykuły, zawiera przepisy z prawa publicznego, prywatnego, karnego i procesowego. Statut opierał się głównie na prawie zwyczajowym i dawniejszych przywilejach. Luki, które zawierał, uzupełniono częściowo w 1538 r. w drodze tzw. poprawy statutu.

Na sejmie brzeskim 1544 r., po ogłoszeniu statutu w jego poprawionym tekście, zaczęto postulować jego rewizję. Wnoszono m.in. o dopisanie do statutów przywilejów ziemskich. Ułożono nową redakcję, obowiązującą od 1566 r. jako Statut litewski II. Jest to obszerniejsza kodyfikacja, zawierająca 368 artykułów w 14 rozdziałach i kilka przywilejów. Właściwy statut liczy o jeden rozdział więcej niż statut „stary”, dodano mianowicie rozdział VIII O testamentach, oraz wiele artykułów w innych rozdziałach (szczególnie w III o prawach szlachty, IV o sądach i XI o gwałtach).

Przemiany w stosunkach społecznych i unia lubelska (1569) pociągnęły za sobą konieczność dalszej zmiany statutu - w ten sposób powstał III Statut litewski, zatwierdzony przez króla za zgodą sejmu w 1588 r. W czternastu rozdziałach zawiera on 488 artykułów (o 120 artykułów więcej niż Statut II). W każdym z rozdziałów przybyło po kilka bądź kilkanaście artykułów (szczególnie w rozdziale IV o sędziach i sądach oraz w rozdziale XI o gwałtach, bojach i główszczyznach szlacheckich). III Statut wydano drukiem w języku ruskim w 1588 r., po

polsku zaś dopiero w 1614 r., później wielokrotnie wydania te ponawiając.

Prawo litewskie było pomocne ziemskiemu prawu koronnemu - w judykaturze Trybunału Koronnego często powoływano się na III Statut litewski. Kodyfikacja litewska uchylona została dopiero ukazem cara w 1840 r., a w jej miejsce weszły przepisy rosyjskiego Swodu zakonów.

Wśród źródeł poznania prawa litewskiego na uwagę zasługują księgi, analogiczna do koronnej Metryka litewska oraz księgi sądowe. Księgi Metryki litewskiej datowane są od 1440 r. Przedstawiały się one jako kopiarze aktów wychodzących z kancelarii wielkoksiążęcej, które były wpisywane w całości lub w regestach. Księgi sądów centralnych to księgi sądu hospodarskiego (zachowane od 1506 r.), marszałkowskiego (od 1510 r.), Trybunału Wielkiego Księstwa Litewskiego (od 1581 r.) i Trybunału Skarbowego (od 1609 r.) Księgi sądów niższych instancji rozpoczynają się znacznie później niż w Koronie.

PRAWO WOŁOSKIE, ORMIAŃSKIE I ŻYDOWSKIE

Prawo wołoskie nie jest bliżej znane, gdyż nie zostało spisane. Należało ono, podobnie jak prawo niemieckie, do typu praw regulujących ustrój wsi czynszowej. Rozpowszechnienie tego prawa pozostawało w związku z wędrówkami pasterskiej ludności wołoskiej (rumuńskiej) z Bałkanów wzdłuż łańcucha Karpat na zachód. Prawo wołoskie stosowano zatem w osadach o charakterze pastersko-hodowlanym, z czasem ludność ta zajęła się rolnictwem. Na czele osady na prawie wołoskim stał kniaź mający obowiązki i uprawnienia sołtysa. Urząd jego był początkowo dziedziczny, potem dożywotni. Kilkanaście wsi tworzyło krainę, na której czele stał krajnik (wojewoda wołoski). Upadek organizacji wsi na prawie wołoskim nastąpił w XVII w., a wojewodowie wołoscy utracili swoje dawne znaczenie, zmieniając się często w urzędników dworskich.

Prawo ormiańskie. Ormianie zamieszkali w Polsce rządzili się własnym prawem przyniesionym z Armenii. Było to prawo zwyczajowe, opracowane około 1184 r. i znane pod nazwą Datastanagirk, autorstwa Mechitara Gosza. Zygmunt I Stary polecił starszym ormiańskim we Lwowie, aby ułożyli swoje prawa po łacinie, tak aby monarcha mógł je zatwierdzić. W 1519 r. król zatwierdził statut ormiański, który opierał się głównie na Datastanagirku.

Prawo żydowskie. Stanowisko prawne Żydów w Polsce opierało się przede wszystkim na generalnych przywilejach królewskich. Szczególnego znaczenia nabrał przywilej dla Żydów z Wielkopolski, który w zatwierdzeniu Stefana Batorego z 1580 r. został uznany za obowiązujący w stosunku do Żydów w całej Polsce. Obok przywilejów generalnych były też przywileje specjalne, dotyczące poszczególnych gmin żydowskich lub określonych zagadnień. Monarcha i wojewodowie wydawali też szczegółowe ordynacje dotyczące spraw żydowskich rozpatrywanych w sądach wojewodziańskich. Najstarsza taka ordynacja pochodzi z 1527 r. Gminy żydowskie (kabały) lub zjazdy żydowskie (waady) wydawały autonomiczne statuty żydowskie. Ustawodawczą władzę waadów zniesiono w 1764 r. Przywileje żydowskie zostały w 1669 r. ujęte w osobnym zwodzie liczącym kilkadziesiąt artykułów, niejednokrotnie później zatwierdzanym. Pierwotnie zwód ten odnosił się do Żydów wielkopolskich i dopiero w 1765 r. po rozszerzeniu rozciągnięto go na Żydów z Małopolski.

6. SĄDOWNICTWO

Ustrój sądowy, zwłaszcza w okresie szlacheckiego państwa polskiego, był strukturą skomplikowaną, a jego działanie nie chroniło w dostatecznym stopniu ani interesów państwa, ani poszczególnych stanów. Sprawiedliwość, która miała być ostoją trwałości i mocy Rzeczypospolitej, stanowiła jedną z najsłabszych stron państwa. Niedomagania wymiaru sprawiedliwości występowały jednak we wszystkich monarchiach feudalnych i nasze państwo, w którym szlachta korzystała z licznych uprawnień i nie miała nad sobą silnej władzy, nie stanowiło pod tym względem żadnego wyjątku. Ukształtowany system instytucji sądowych w Polsce, tak jak i prawo sądowe, cechuje stanowość. Wiadomości dotyczące funkcjonowania sądów (szlacheckich, kościel-nych, miejskich i wiejskich) poprzedzimy wyodrębnieniem sądów centralnych państwa, mianowicie sądu królewskiego, trybunału, sądu sejmowego, asesorii oraz sądów marszałkowskiego, relacyjnego i referendarskiego.

SĄDY CENTRALNE

Sąd królewski. Król był najwyższym sędzią dla szlachty do 1578 r. Sąd królewski działał przede wszystkim jako sąd nadworny (in curia) i mógł on sądzić wszystkie sprawy zarówno w I, jak i II instancji. Obecność króla nie była konieczna, sąd jednak musiał się odbywać na dworze monarszym. W imieniu króla sądzili najczęściej dygnitarze. Drugą formą sądu królewskiego był sąd komisarski, który funkcjonował poza miejscem pobytu króla. Najczęściej sądzili w nim doraźnie powołani do danej sprawy komisarze królewscy. Wyrok wydany przez komisarzy wymagał zatwierdzenia króla. Sądy komisarskie zostały zniesione w 1504 r., z wyjątkiem orzekania w sprawach granicznych.

Kompetencje sądów królewskich obejmowały (jako wyłączne) sprawy przeciwko monarsze i państwu (obraza majestatu, zdrada), sprawy

zagrożone dla szlachty karą śmierci, konfiskatą majątku (poza tzw. czterema artykułami grodzkimi), utratą czci, skargi na urzędników, sprawy przeciw skarbowi państwa, spory między stanami o przywileje. W zasadzie każda sprawa mogła być z urzędu wywołana przed ten sąd, jak też trafić do niego z inicjatywy stron. Liczba spraw w sądzie wzrosła po wprowadzeniu apelacji w 1523 r. Z powodu zalegania spraw w tym sądzie utworzono Trybunał Koronny.

Trybunał Koronny. Utworzenie w 1563 r. w województwach jednorazowych sądów ostatniej instancji (ultimae instantiae), którym przekazano zaległości z sądów królewskich, było krokiem wstępnym do stworzenia najwyższego stanowego sądu szlacheckiego. Trybunał Koronny powołano w 1578 r., obalając zasadę, że najwyższym sądem jest monarcha. W Trybunale sądzili deputaci - przedstawiciele szlachty, wybierani corocznie na sejmikach zwanych deputackimi, po jednym lub po dwóch z każdego województwa. Było 27 deputatów szlacheckich i 6 deputatów duchownych, razem sąd liczył 33 członków. W sprawach szlacheckich sądzili tylko deputaci szlachty, w sprawach mieszanych, gdy jedną ze stron był duchowny, sąd składał się w połowie z deputatów duchowieństwa, a w połowie z deputatów szlachty. Przedstawicieli duchowieństwa, na których czele stał prezydent, wybierały niektóre kapituły. Na czele Trybunału stał marszałek. Trybunał przenosił się sądząc wiosną i latem sprawy z Małopolski w Lublinie (od poniedziałku po Niedzieli Przewodniej do końca sierpnia), a sprawy z Wielkopolski jesienią i zimą w Piotrkowie (od poniedziałku po św. Marcinie do Niedzieli Palmowej). Województwa ruskie miały początkowo odrębny Trybunał w Łucku, a począwszy od 1590 r. przyłączyły się do Trybunału w Lublinie. W tym roku (1590) konstytucja sejmowa zwiększyła skład sędziów (deputatów) do 51 osób, w tym 8 duchownych.

Za wzorem Korony utworzono na Litwie w 1581 r. sąd apelacyjny dla szlachty - Trybunał Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jego sesje odbywały się na zmianę w Wilnie, Nowogródku i Mińsku, deputatów trybunalskich, w liczbie 46, wybierała szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Do trybunałów należały apelacje od wyroków sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich zarówno w sprawach cywilnych, jak i karnych. Trybunał rozstrzygał sprawy ostatecznie - był ostatnią instancją. Wyrok powinien -w miarę możliwości - zapaść jednomyślnie, stąd większość głosów miała zastosowanie dopiero w trzecim głosowaniu nad werdyktem sądu - gdy jej nie uzyskano, sprawę przekazywano do sądu sejmowego.

Konstytucje sejmowe wielokrotnie podejmowały próby reform Trybunału. W 1616 r. ustalono, że deputatem można zostać ponownie dopiero po 4 latach. W 1726 r. zmniejszono liczbę deputatów (powiększoną w końcu XVI w.), ustalono regulamin prowadzenia kancelarii, a Trybunał Litewski podzielono na Trybunał Wileński i Trybunał Nowogródzko-Miński. Według regulaminu marszałek otrzymywał wynagrodzenie (15 gr od każdego dekretu; stałą pensję wprowadzono dopiero w czasach Stanisława Augusta w kwocie 40 tyś. zł na rok). Wybory deputatów miały odbywać się zawsze w pierwszy poniedziałek po narodzeniu Marii Panny (8 IX).

W XVII w. utarł się zwyczaj kierowania do Trybunału każdej sprawy, tak jak do sądu I instancji, gdyż prawo tego nie zabraniało. Spowodowało to wzrost znaczenia sądu, ale i zarazem zaleganie w nim spraw. Pojawiła się praktyka obalania wyroków przez ponowne sądzenie, co spowodowało, iż w 1768 r. przyjęto zasadę o ostateczności wyroku jeśli po dwóch rozprawach orzeczenie jest jednakowe. Rozładowaniu spraw w Trybunale Koronnym miał służyć jego podział przeprowadzony w latach 1764-1768 na: Trybunał Wielkopolski z sesjami w Piotrkowie, Poznaniu lub Bydgoszczy i Trybunał Małopolski z sesjami w Lublinie i Lwowie. Z czasem w dobie reform (1792) Trybunał Koronny podzielono na dwa odrębne sądy: dla Wielkopolski z siedzibą w Piotrkowie i dla Małopolski z siedzibą w Lublinie. Oba miały funkcjonować stale.

Sąd sejmowy. Do ustanowienia Trybunału Koronnego nie było różnicy między sądem sejmowym a sądem królewskim. Działał on w czasie sejmu jako I i ostatnia instancja, przewodniczył mu monarcha, asesorami byli senatorzy, a od końca XVI w. również posłowie. Po utworzeniu Trybunału zakres kompetencyjny tego sądu uległ ograniczeniu i obejmował: spory między stanami, najcięższe przestępstwa (jak zdrada stanu), sprawy przeciw urzędnikom. Z czasem sąd ten rozstrzygał przypadki nie przewidziane w prawie, a jego wyroki miały charakter prejudykatów. Sąd sejmowy ingerował też w inne sprawy na zasadzie łaski (darował kary, kasował wyroki innych sądów). Jego działalność zamiera w połowie XVII w. wskutek zrywania sejmów. W Ustawie Rządowej z 1791 r. przewidziano, że do sądu sejmowego należały sprawy związane z odpowiedzialnością konstytucyjną ministrów. Członkowie rządu mogli być pociągnięci do odpowiedzialności przed sądem sejmowym za naruszenie konstytucji lub innego prawa. Sąd taki, według Ustawy Rządowej, orzekał w składzie złożonym z 12 senatorów i 24 posłów.

Sąd asesorski. Upadek władzy sądowej króla spowodował w końcu XVI w. usamodzielnienie się sądu asesorskiego. Sąd ten wykształcił się z sądu królewskiego, jego stałe posiedzenia odbywały się pod przewodnictwem kanclerza, działającego w otoczeniu swoich urzędników (referendarzy, sekretarzy, pisarzy) i czterech senatorów. Asesoria była przede wszystkim najwyższą instancją apelacyjną dla sądów miast królewskich. Sąd ten sądził też niektóre sprawy skarbowe szlachty oraz spory o granice między królewszczyznami a dobrami prywatnymi. Był sądem nieprzekupnym (niesprzedajnym), ta dobra opinia wypływała m.in. stąd, że sądzili w nim profesjonaliści - prawnicy o dobrym przygotowaniu zawodowym.

Sąd relacyjny. Sąd asesorski, jeżeli zasiadał w nim osobiście monarcha rozpatrując sprawy apelacji z lenna Kurlandii czy Prus Książęcych, był nazywany sądem relacyjnym. Szlachta pruska i

kurlandzka mogła składać tu apelacje od wyroków sądów własnych książąt. Od 1641 r. do kompetencji tego sądu należały też sprawy sporne między unitami a prawosławnymi o zabór cerkwi lub dóbr cerkiewnych, a od 1676 r. także apelacje od wyroków biskupów prawosławnych.

Sąd marszałkowski. Sąd ten sądził zawsze w rezydencji króla, orzekał w sprawach przestępstw popełnionych na dworze monarchy lub w miejscu jego pobytu. Jurysdykcję sprawował marszałek wielki koronny w asyście dobranych sobie asesorów. Do sądu należały sprawy karne związane z naruszeniem pokoju. Od XVII w. sądy te rozszerzyły swoje kompetencje na spory z najmu lokali i z gry w karty w stolicy oraz sprawy karne zjurydyk warszawskich. Sąd marszałkowski działał sprawnie, do czego przyczyniała się straż marszałkowska (milicja marszałkowska), a jego wyroki były natychmiast wykonywane.

Sąd referendarski. Po zaniku urzędu sędziego nadwornego (1503) konstytucja sejmu z 1507 r. powołała dwóch referendarzy: jednego świeckiego, drugiego duchownego. Referendarze nie mieli określonych kompetencji, przesłuchiwali strony i referowali sprawy w kancelarii królewskiej. W latach osiemdziesiątych XVI w. zaczęli działać samodzielnie jako sędziowie w sprawach chłopów z królewszczyzny. Poza tym referendarze uczestniczyli w sądach asesorskim, relacyjnym i sejmowym prowadząc w nich rejestr spraw.

Sąd referendarski był sądem jednostkowym, najwyższym sądem dominialnym króla, podobnym do sądów dominialnych feudałów. Sądził on sprawy wniesione przez chłopów z królewszczyzny, ekonomii, dóbr będących uposażeniem klasztorów oraz należących do miast królewskich. Rozpatrywał odwołania od sądów sprawowanych przez dzierżawców dóbr oraz bezpośrednie chłopskie skargi na nich o nadmierny wyzysk. Brak było formalizmu w postępowaniu przed tym sądem, językiem urzędowym był język polski, nierzadko sprawy rozpatrywane były na miejscu. W stosunku do sądu referendarskiego sądem wyższym był sąd asesorski. Wyroki wykonywano przy pomocy własnych organów egzeku-cyjnych, którymi byli specjalni komisarze wysyłani w teren.

SĄDY SZLACHECKIE

Sąd wiecowy stanowi kontynuację jurysdykcji sądu księcia dzielnicowego na wiecu. Do połowy XV w. sądy te zbierały się trzy razy do roku (roki wielkie,) zazwyczaj w każdym województwie lub ziemi. W Wielkopolsce sąd składał się ze starosty jako przewodniczącego oraz wojewody i kasztelanów jako asesorów. W Małopolsce przewodniczył wojewoda, asesorami byli kasztelanowie. Ponadto w obu prowincjach zasiadali w tych sądach sędzia, podsędek i pisarz, do których należało formalne prowadzenie sprawy. Do kompetencji sądów wiecowych należały sprawy ważniejsze, jak causae haereditariae szlachty, i były one sądami właściwymi dla możnowładców. Rozstrzygano w nich też remisję z sądów ziemskich. W pierwszej połowie XV w. zaczęły z nimi konkurować sejmiki ziemskie, uzurpując sobie funkcje sądowe. W przywileju nieszawskim (1454) ustalono, że mają się zbierać tylko raz do roku. Wzrost przewagi w państwie szlachty średniej doprowadził do zaniku sądów wiecowych jako sądów dla możnowładców. Po wprowadzeniu apelacji (1523) sądy wiecowe wskrzeszono do ich rozpatrywania. Działały wówczas jako sądy II instancji. Składały się

wtedy, zarówno w Małopolsce, jak i Wielkopolsce, z wojewody, kasztelanów oraz innych urzędników ziemskich. Sądy wiecowe nie odegrały jednak swojej roli, gdyż apelacje zaczęto wnosić wprost do sądu królewskiego. Dwukrotnie apelacje z sądu królewskiego przekazywano na sądy wiecowe (1540, 1553). Ostatecznie sądy wiecowe zanikły po utworzeniu Trybunału Koronnego.

Sądy ostatniej instancji. Sądy takie tworzono kilkakrotnie w drugiej połowie XVI w. i odsyłano do nich zaległe apelacje z sądu królewskiego. Podobnie jak sądy wiecowe zanikły one po 1578 r.

Sądy ziemskie. Po usamodzielnieniu się jurysdykcji dzielnicowych sądów nadwornych ukształtowały się sądy ziemskie. W Małopolsce sąd składał się z sędziego, podsędka, 4-6 asesorów spośród szlachty oraz pisarza sądowego i woźnego. W Wielkopolsce zamiast asesorów występowali: starosta, wojewoda, podkomorzy, chorąży (w praktyce ich zastępcy). Ich obecność, tak jak i asesorów, stała się w drodze praktyki nieobowiązkowa, co spowodowało, że jedni i drudzy zanikali już w końcu XV w. W każdym województwie lub ziemi działał jeden sąd ziemski, który objeżdżał swoje terytorium, sądząc w określo-nych miejscowościach sprawy z pewnego obszaru (powiat sądowy). Sesje sądowe nazywano roczkami, odbywały się co 2 tygodnie, od 1425 r. co 4 tygodnie, od 1454 r., cztery lub trzy razy w roku, z czasem w praktyce coraz rzadziej, gdyż funkcje sądów ziemskich przejmowały sądy grodzkie.

Do kompetencji sądów ziemskich należały wszystkie sprawy szlachty osiadłej, z wyjątkiem tych, które były zastrzeżone innymi sądom.

Księgi sądów ziemskich posiadały prawo wieczności polegające na tym, że wszystkie wpisy dotyczące obrotu i obciążenia nieruchomości musiały być wpisywane do nich pod rygorem nieważności. Wpisy takie dokonane do ksiąg grodzkich należało w ciągu 6 tygodni obligatoryjnie przenieść do ksiąg sądu ziemskiego. Do ksiąg sądu ziemskiego wpisywano też konstytucje sejmowe, lauda sejmikowe, relacje urzędników, uniwersały poborowe, wyroki, zeznania itp.

Sądy grodzkie. Z kompetencji starosty generalnego jako namiestnika monarchy wykształcił się sąd grodzki. Sądził w nim starosta lub w jego zastępstwie podstarości wraz z sędzią grodzkim i asesorami. W XVI w. w składzie sądu zanikają asesorowie.

W sądach grodzkich odróżniano sąd (iudicium) od urzędu grodzkiego (officium). Do sądu należały przede wszystkim sprawy karne, głównie z zakresu czterech artykułów grodzkich (podpalenie, napad na dom, rabunek na drodze publicznej i zgwałcenie), bez względu na stan przestępcy. Jego właściwość podmiotowa rozciągała się na wszystkie sprawy szlachty nieosiadłej. Roki sądowe grodzkie odbywały się co 6 tygodni. Urząd rozpatrywał sprawy o posiadanie, przeprowadzał egzekucje wyroków, dokonywał wpisów (inskrypcji) manifestacji i protestacji, czyli protestów o naruszenie praw. Terminy dla czynności prawnych były częstsze niż w sądzie - co 2 tygodnie, a dla wpisów urząd otwarty był codziennie. W XVIII w. między sądem a urzędem nie było już żadnej różnicy. Sądy grodzkie działały na ogół sprawnie, choć ich autorytet podrywali magnaci wznosząc sprawy wprost do Trybunału. Sąd zwiększał swój aparat funkcjonariuszy. Jednym z nich był justycjariusz (oprawca). Zadaniem jego było dbanie o porządek publiczny. Justycjariusze, mając jurysdykcje nad chłopami, wchodzili w kompetencje sądu dominialnego. W XV w. urząd oprawcy został podporządkowany staroście i odtąd działał on jako urzędnik policyjny. W sądach grodzkich pracowali też rejenci, notariusze, pisarze, podpisek (zastępca pisarza) i woźny (zwany posłem prawa bądź generałem).

Sąd podkomorski. U schyłku XIV w. wyodrębniły się sądy podkomorskie, które uzyskały wyłączną kompetencję w sprawach o rozgraniczanie dóbr szlacheckich. Sprawę rozstrzygał podkomorzy lub wyznaczony przez niego komornik. Sąd zbierał się w polu, w miejscu, w którym trzeba było wytyczyć granicę. Ich działalność zanikła w XVII w.

Sąd kapturowy. Obok sądów normalnych istniały sądy konfederackie, w szczególności kapturowe, które pojawiły się po raz pierwszy w 1572 r. Działały one w czasie bezkrólewia, wówczas gdy przestawały działać inne sądy, jako wyrokujące w imieniu króla. Sądy te trwały do koronacji króla i sądziły przede wszystkim sprawy nie cierpiące zwłoki, zwłaszcza o naruszenie pokoju publicznego. Działały w województwach lub ziemiach. Sejm konwokacyjny powoływał Generalny Sąd Kapturowy. Sądy kapturowe składały się z wybranych przedstawicieli szlachty, którym w prowadzeniu spraw pomagali członkowie sądu ziemskiego. Do ksiąg sądowych w czasie bezkrólewia wolno było wpisywać tylko sprawy niesporne.

Sądy ziemiańskie. Reformę podstawowych sądów szlacheckich przeprowadzono w końcu XVIII w. Postanowienia Ustawy Rządowej połączyły sądy ziemskie, grodzkie i podkomorskie w jednolite sądy ziemiańskie powołane w 1792 r. Były to sądy pierwszej instancji dla szlachty, miały funkcjonować permanentnie przez cały rok. Sędziów wybierano na sejmikach wojewódzkich tylko na 4 lata, z prawem ponownego wyboru. Zmiany miały prowadzić do usprawnienia sądownictwa.

SĄDY KOŚCIELNE

W połowie XVI w. nastąpiło ograniczenie pod względem kompetencji rzeczowej i osobowej sądów kościelnych. Były one właściwe przede wszystkim jako sądy dla duchowieństwa i tylko w sprawach małżeńskich dla pozostałej ludności. Najniższym sądem były sądy archidiakonów. Ich kompetencje uległy ograniczeniu do mniejszych spraw. Utrzymywały się nadal sądy oficjała. W niektórych diecezjach obok oficjała generalnego pojawili się nawet oficjałowie foralni. Podczas objazdu biskupa odbywały się sądy synodalne. Występowali w nich rugownicy, którzy donosili o popełnionych przestę-pstwach z zakresu prawa kanonicznego. Postępowanie przed takim sądem miało charakter inkwizycyjny.

Statuty Kazimierza Wielkiego ukształtowały zasadę, że osoby świeckie nie mają być pociągane do odpowiedzialności przed sądami duchownymi z wyjątkiem spraw o wiarę, z wiarą związanych i o dziesięciny. Neofita, król Władysław Jagiełło wzmocnił sądy duchowne edyktem wieluńskim (1424), uznając zasady husyckie (tzw. cztery artykuły praskie: wolne głoszenie słowa bożego, komunia pod dwiema postaciami, odebranie duchownym posiadłości ziemskich i władzy świeckiej, wyłączne karanie grzechów ciężkich przez władze świeckie) za zbrodnie majestatu. Doprowadza to w 1437 r. do rozszerzenia kompetencji sądów duchownych na sprawy o herezje, związane z małżeń-stwem, zaniechaniem wielkanocnej spowiedzi i komunii, dziesięciny swobodne (Jeśli były wpisane do akt kościelnych) oraz testamenty na cele pobożne.

Wyroki sądów kościelnych wykonywali starostowie. W okresie wpływów husyckich szlachta podjęła walkę o uwolnienie się spod sądownictwa kościelnego. Doprowadziło to w czasie reformacji do pozbawienia sądów duchownych egzekucji starościańskiej (1563). Pod wpływem zwycięstwa kontrreformacji w 1592 r. przywrócono jednak starościańskie „prawo miecza” wyrokom sądów kościelnych.

SĄDY MIEJSKIE

W miastach rządzących się prawem niemieckim nadal utrzymywała się organizacja sądów prawa niemieckiego. Sądami pierwszej instancji były: sąd ławniczy - w tych miastach, gdzie utrzymał się dziedziczny wójt, oraz sąd rady miejskiej - najważniejszy miejski sąd w miastach, gdzie wykupiono dziedziczny urząd wójta.

Sąd rady miejskiej składał się z rajców pod przewodnictwem burmistrza i rozstrzygał wszystkie sprawy cywilne i karne. Niektóre z tych spraw sąd rady pozostawiał sądowi ławniczemu, działającemu pod przewodnictwem mianowanego wójta sądowego.

W I instancji orzekały też mieszane sądy radziecko-ławnicze, tworzone zwłaszcza w mniejszych miastach z rady i ławy, powoływane głównie do sądzenia ważniejszych spraw.

Wykroczenia przeciwko statutom cechowym sądziły sądy cechowe. Przewodniczył w nich starszy cechu, sądząc wraz z mistrzami. W drobnych sprawach karnych i cywilnych jednoosobowo orzekał burmistrz lub wójt miasta. W niektórych miastach, głównie na przedmieściach, sądy w sprawach mniejszej wagi sprawowali „starsi uliczni”.

Sądy wielkie gajone, na które trzy razy do roku zjeżdżał pan, zanikły w XVI w. Funkcję II instancji tworzyły sądy wyższe prawa niemieckiego, a mianowicie sądy radzieckie w stosunku do sądów ławniczych, sądy leńskie w większych kompleksach dóbr oraz utworzony przez Kazimierza Wielkiego (1356-1368) Sąd Wyższy Prawa Niemieckiego na Zamku Krakowskim, który wydawał ortyle i pouczenia prawne, a z czasem rozpatrywał już tylko apelacje od sądów krakowskich. Mimo nikłej roli, sąd ten zdołał się utrzymać do 1791 r.

W sądownictwie miejskim istniała również III instancja, którą był Sąd Komisarski Królewski Sześciu Miast, utworzony w tym samym czasie co Sąd Wyższy Prawa Niemieckiego. W skład tego sądu wchodziło po dwóch radców z sześciu miast (Krakowa, Bochni, Wieliczki, Sącza i Olkusza). Zbierał się trzy razy do roku, później coraz rzadziej, zanikając w 1725 r. Był on powołany do rozpatrywania odwołań od sądów wyższych prawa niemieckiego (sądów radzieckich, sądów leńskich i Sądu Wyższego Prawa Niemieckiego na Zamku Krakowskim). Utworzenie tego sądu miało przerwać praktykę zwracania się do Magdeburga po ortyle. Znaczenie jego upadło, gdyż w XVI w. apelacje z sądów miast prywatnych szły do sądów pańskich, z mniejszych miast królewskich do sądów starościańskich, a z większych do sądu asesorskiego.

W okresie stanisławowskim podjęto reformę sądownictwa miejskiego. Już w 1764 r. stworzono Sąd Komisji Skarbowej, który miał jurysdykcję w sprawach handlowych i skarbowych nad wszystkimi osobami niezależnie od ich stanu. W ustawie o miastach królewskich z 18 IV 1791 r. powołano nowe sądy: najniższe sądy magistratów miejskich (wójt wraz z czterema sędziami), w II instancji sądy apelacyjne wydziałowe, które były właściwe dla spraw karnych i podlegali im wszyscy mieszkańcy miasta, oraz w III instancji sąd asesorski, po reorganizacji z udziałem przedstawicieli miast. W sądownictwie miejskim w 1792 r. wprowadzono rozróżnianie na sądownictwo cywilne i karne.

W sprawach cywilnych istniały trzy instancje, w prawie karnym zaś przewidziano tylko dwie instancje, tj. sąd wydziałowy i sąd asesorski.

SĄDY WIEJSKIE

We wsiach na prawie niemieckim sądownictwo nad chłopami sprawował sołtys i ława (2-7 przysiężnych). Ten sąd sołtysi po likwidacji sołectw dziedzicznych przekształcał się na ogół w sąd wójtowski.

Sądy wójtowskie pojawiły się od początków XVI w. w królewszczyznach, wsiach kościelnych i magnackich. Sąd działał pod przewodnictwem wójta lub jego zastępcy podwójckiego, a w jego skład wchodzili też przysiężni (2-7 chłopów), czasem stały pisarz. Skład sądu wybierała gromada, a zatwierdzał pan wsi lub jego urzędnik. Zakres kompetencji tych sądów określał pan wsi, na ogół wyłączając spod jego kompetencji sprawy o ziemie i ciężkie przestępstwa. Od wyroku można było się odwołać do sądu dominialnego.

Sądy dominialne. Sądownictwo nad chłopami we wsiach, które nie przyjęły prawa niemieckiego, sprawował sam pan wsi bądź za jego pośrednictwem mianowany sędzia dworski. W zależności od wielkości dóbr mogło powstać kilka szczebli tych sądów. Sądy dworskie dla folwarku pod przewodnictwem jego administratora, sądy kluczowe dla klucza dóbr obejmującego kilka folwarków, pod przewodnictwem ekonoma, wreszcie sądy centralne, dla wszystkich kluczy, pod przewodnictwem generalnego rządcy. Na ogół były to sądy kolegialne, a zakres ich kompetencji ustalał pan. Sądy sprawowane osobiście przez pana wsi, często przy współudziale urzędników sądów wójtowskich, nazywano sądami pańskimi. Właściwość rzeczowa takiego sądu obejmowała pełny zakres spraw cywilnych i karnych, jednak sprawy zagrożone karą śmierci pan przekazywał sądom miejskim. Od wyroków sądów pańskich od drugiej połowy XVI w. chłopi nie mogli się odwoływać do sądów królewskich. Karanie poddanych śmiercią (ius vitae et necis) sąd dominialny utracił w 1768 r.

Sądy rugowe pojawiły się w XVI w. jako sądy specjalne. Odbywały się one zazwyczaj w okresie Wielkiego Postu. Zasiadał na nich pan wsi (lub jego zastępca) wraz z urzędnikami, wójtem i ławą. Gromadziła się na nich obowiązkowo cała wieś, a specjalnie wyznaczeni na poprzednim takim sądzie rugownicy, którzy przez cały rok obserwowali życie swoich sąsiadów, występowali teraz z oskarżeniem. Na sądach tych wszyscy mieli prawo wzajemnie się oskarżać. Sąd zajmował się przede wszystkim sprawami karnymi, głównie obyczajowymi, ale także sporami cywilnymi. Wymierzał karę plag, kary majątkowe na rzecz pana i pokrzywdzonych oraz wygnania ze wsi. Nakładano też kary kościelne.

SĄDY W CZASIE INSUREKCJI KOŚCIUSZKOWSKIEJ

Akt powstania zapowiadał utworzenie nowych sądów, które miały służyć „dziełu powstania i tępienia zdrady”. Wymiar sprawiedliwości w sprawach cywilnych uległ zawieszeniu, utworzono zaś sądy karne nowego typu, tj. sądy kryminalne po województwach oraz Sąd Kryminalny Księstwa Mazowieckiego w Warszawie, przekształcony w sierpniu 1794 r. w Sąd Kryminalny Wojskowy. Sąd ten miał odegrać rolę zbliżoną do trybunałów rewolucyjnej Francji. Faktycznie chronił on targowiczan m.in. w ten sposób, że „przez zbyt długie prawnictwa form nie mógł okazać tak potrzebnego w czasie rewolucji pośpiechu”. Z sądem miał współdziałać Wydział Bezpieczeństwa Rady Najwyższej Narodowej. Praca Sądu i Wydziału budziła zastrzeżenia.

III. OKRES ZABORÓW W CZASIE ROZKŁADU

FEUDALIZMU

1. ZABÓR PRUSKI

ŹRÓDŁA PODSTAWOWE

Procedura. Postępowanie karne normowała ordynacja kryminalna z 1717 r., która w 1805 r. została zastąpiona nową procedurą karną. Podobnie jak poprzednia, opiera się ona na zasadach procesu inkwizycyjnego, nie przewiduje już jednak stosowania tortur, które zostały całkowicie zniesione w 1754 r. Postępowanie wdrażano z urzędu, a sędzia łączył funkcję oskarżyciela, obrońcy i sędziego. Proces miał charakter tajny i pisemny, a od wyroków nie było apelacji. Jedynie w sprawach cięższych wyroki podlegały zatwierdzeniu przez wyższą instancję, a skazanemu przysługiwało prawo wniesienia prośby o złagodzenie kary.

Procedura cywilna została ujednolicona dla wszystkich prowincji pruskich Powszechną ordynacją sądową z 1793 r. Wprowadzono wówczas postępowanie pisemne. Postępowanie dowodowe przeprowadzał specjalny sędzia. Strony były ograniczone w swobodnym

kształtowaniu swego procesu. Sędzia deputowany wyniki postępowania przedstawiał w formie pisemnej kolegium lub sędziemu, który rozstrzygał sprawę na podstawie tego pisma. Postępowanie rozpoznawcze było zatem rozdzielone od postępowania orzekającego.

Prawo materialne. Wieloletnie prace kodyfikacyjne w Prusach, prowadzone od 1780 r., doprowadziły do wydania największego kodeksu XVIII w., tzw. Landrechtu pruskiego. Oficjalnie nosi on tytuł Allgemeines Landrecht fur die Koniglichen Preussischen Staaten (ALR) lub w języku polskim Pruskie prawo krajowe (PPK). Kodeks przygotowała komisja, w której czołową rolę odegrali przedstawiciele jurysprudencji i biurokracji pruskiej, kanclerz Johann Heinrich Kasimir graf von Carmer i Carl Gottlieb Svarez. Kodeks zaczął obowiązywać od 1 czerwca 1794 r. Miał być prawem uniwersalnym, obejmującym całość prawa materialnego (a więc bez prawa procesowego) różnych dziedzin. W rezultacie zawiera przepisy prawa prywatnego (bez procesu), prawo karne (bez procedury), państwowe, lenne, kościelne, administracyjne i inne. Dzieło obejmuje 19 187 paragrafów, z czego około 15 000 przypada na prawo prywatne. PPK w stosunku do partykularnych praw pruskich miało nosić charakter posiłkowy. W zagarniętych ziemiach polskich, mimo wprowadzenia PPK (1797) jako prawa bezwzględnie obowiązującego, utrzymano w mocy dawne kościelne prawo małżeńskie, przepisy normujące spadkobranie beztestamentowe, instytucje dożywocia między małżonkami, stosunki poddańcze na wsi i inne przepisy zwyczajowe.

Wadą PPK była jego słaba przejrzystość oraz bardzo rozbudowana kazuistyka. Kodeks, zgodnie z kierunkiem prawa natury, podzielono na dwie części stwierdzając, że człowiek występuje w przyrodzie w podwójnym charakterze: jednostki i członka społeczeństwa. Dlatego też część pierwsza kodeksu dotyczyła praw indywidualnych, tj. odnoszących się do jednostki i jej władzy nad rzeczą, natomiast część druga odnosiła się do praw społecznych, obejmujących przepisy o stosunku jednostki wobec różnych zbiorowości (państwa, gminy, Kościoła, rodziny). Kodeks jest mieszaniną norm zgodnych z koncepcją prawa natury i feudalnych reguł postępowania, które były już przeżytkiem. Koncepcję mieszczańską dostrzega się w szerokim pojmowaniu własności, traktowanej jako nieograniczone władztwo nad rzeczą, w zasadzie wolności i umów, w pojęciu małżeństwa i rozwodu. PPK utrzymuje wiele instytucji i zasad feudalnych, np. lenna czy uprzywilejowanie stanu szlacheckiego. PPK zgodnie z praktyką pruską miało mieć moc subsydiarną. Miało zatem obowiązywać prawo polskie z wyjątkiem tych przepisów, które: a) odnosiły się do ustroju i postępowania przed sądami, b) sprzeciwiały się wydanym zakazom obowiązującym we wszystkich prowincjach państwa pruskiego, c) przeciwne były formie rządu państwa pruskiego, d) sprzeciwiały się zasadzie, że każdy bez względu na stan może dochodzić sprawiedliwości. Do czasu ułożenia księgi polskiego prawa prowincjonalnego miało obowiązywać prawo sądowe, zestawione w porządku alfabetycznym przez Antoniego Trębickiego w Prawie politycznym i cywilnym Korony Polskiej i W. X. Litewskiego (2 tomy, 1789-1791). Zatem w sprawach nie rozstrzygniętych prawem dotychczasowym oraz wtedy, gdy przepisy polskie nie mogły znaleźć zastosowania, obowiązywało jako posiłkowe prawo zawarte w PPK. Prawa prowincjonalne nie zostały jednak skodyfikowane. Po ponownym wcieleniu ziem polskich do monarchii

pruskiej, tj. po upadku Księstwa Warszawskiego, PPK uzyskało moc wyłącznie obowiązującą.

ORGANIZACJA SĄDOWNICTWA

W absolutnej monarchii pruskiej sądownictwo było podporządkowane królowi, który był najwyższym sędzią. Władza sądowa nie była ściśle oddzielona od władzy administracyjnej, co widać na przykładzie kamer, które również pełniły funkcje sądowe. Ustrój sądów uwzględniał stanową strukturę społeczeństwa. Próbę ujednolicenia ustroju sądów przeprowadzono w Landrechcie z 1794 r.

Sądy niższe. Chłopi i mieszczanie podlegali sądom niższym. Na wsi były to sądy patrymonialne, właściwe dla chłopów poddanych i mieszczan w miastach prywatnych. Dziedzice dóbr nie mogli sprawować sądownictwa samodzielnie, lecz tylko za pośrednictwem specjalnego urzędnika. Był nim justycjariusz, którego zatwierdzał landrat po przeegzaminowaniu ze znajomości prawa. W domenach królewskich istniały sądy dla ludności wiejskiej, gdzie także sądził justycjariusz. Na początku XIX w. połączono sądy mniejszych miast z sądami dominialnymi, tworząc tzw. sądy miejsko-ziemskie. System ten, zwany „latającą sprawiedliwością”, nie sprawdził się i zaczęto, rozpoczynając od Prus Nowowschodnich (ziemie polskie z trzeciego zaboru) tworzyć sądy powiatowe. Zniesienie justycjariuszy i wprowadzenie sądownictwa pań-stwowego jest istotną reformą sądów I instancji, właściwych dla wszystkich spraw chłopów, szlachty zagrodowej i mieszczan. Do chwili wprowadzenia sądów powiatowych w miastach królewskich istniały sądy miejskie (ławy, wójta i rady), a w miastach większych funkcje sądowe pełnił burmistrz. Sądy były pod nadzorem władz państwowych, a od sędziów wymagano znajomości języka niemieckiego.

Sądy wyższe. Spod jurysdykcji sądów niższych wyłączeni byli urzędnicy, szlachta, duchowieństwo oraz wojskowi, którzy odpowiadali przed rejencją. Rejencje istniały w każdym departamencie i były równocześnie sądami II instancji dla spraw rozpatrywanych w sądach niższych, a w sprawach karnych dla ogółu ludności były sądami I instancji. Organem pomocniczym rejencji była powiatowa komisja sprawiedliwości, która samodzielnie rozstrzygała również drobniejsze sprawy cywilne.

Rejencją jako instancja odwoławcza dzieliła się na dwa senaty. Senat pierwszy to instancja apelacyjna dla spraw rozstrzygniętych przez sądy niższe. Senat drugi był II instancją dla spraw z apelacji od pierwszego senatu. Instancją rewizyjną dla całego państwa pruskiego był w sprawach ważniejszych Najwyższy Tajny Trybunał w Berlinie.

Reformy sądownictwa w Prusach z lat 1807-1813 rozdzieliły władzę administracyjną od sądowniczej. Ustrój sądownictwa i właściwość terytorialną sądów dostosowano do podziału administracyjnego na powiaty i rejencje. Na wsi utrzymano sądy patrymonialne jako sądy niższe. Chłopów uwłaszczonych i mieszczan w I instancji sądził działający na obszarze powiatu sąd miejski i ziemski, nad którymi nadzór wykonywały powiatowe komisje sprawiedliwości. W każdej rejencji działał wyższy sąd ziemski jako sąd II instancji. Sądem kasacyjnym i rewizyjnym był Najwyższy Tajny Trybunał w Berlinie. Od

1809 r. zgodnie z zasadą powszechności, osoby wojskowe w sprawach karnych i cywilnych odpowiadały przed sądami zwykłymi.

2. ZABÓR AUSTRIACKI

ŹRÓDŁA PODSTAWOWE

Prawo cywilne. Reformy nad kodyfikacją prawa zostały podjęte, aby ujednolicić prawa w poszczególnych krajach monarchii Habsburgów w celu ściślejszego złączenia poszczególnych terytoriów państwa. Nowe ustawy najwcześniej wprowadzono w Galicji.

Z zakresu prawa cywilnego wprowadzono: kodeks wekslowy (1775), patent o opiece dla szlachty (1778), prawo małżeńskie (1783), patent o sprawach beztestamentowych (1786). W 1786 r. ukazał się Kodeks józefiński, który zawierał: prawo o ustawach, o poddanych, prawo małżeńskie i rodzinne oraz o opiece i kurateli. W Galicji „Nowej” w 1797 r., a w rok później także w „Starej” wprowadzono tzw. Kodeks cywilny zachodnio-galicyjski. Gdy kodeks ten wprowadzono na terenie całej Galicji, przestało obowiązywać prawo polskie. Po poprawkach i uzupełnieniach na tym kodeksie oparty został ogólnoaustriacki kodeks cywilny z 1811 r. (Allgemeines Gesetzbuch fur die gesamten Deutschen Erblander der Osterreichischen Monarchie - ABGB). Jest to nowoczesna, niezbyt obszerna kodyfikacja (1502 paragrafów) obejmująca całość prawa prywatnego (osobowego i majątkowego). Główną rolę w jego opracowaniu odegrał profesor prawa natury Franz Zeiller. Przepisy pozbawione kazuistyki są jasne i zwięzłe. Kodeks zrywał ze stanowością prawa, obowiązywał wszystkich. Układ całości był przejrzysty. Składał się on z trzech ksiąg, pierwsza (O prawie osobowym) obejmowała prawo dotyczące stanowiska osoby fizycznej i prawnej oraz prawo familijne. Druga księga (O prawie rzeczowym) dotyczy prawa majątkowego i zawiera przepisy, które dziś zaliczamy do prawa rzeczowego. Trzecia księga (O przepisach wspólnych dla praw osobowych i rzeczowych) zawiera normy, które ustawodawca potraktował jako wspólne dla dwu pierwszych ksiąg. W feudalnej monarchii kodeks głoszący zasadę równości praw nie odpowiadał ówczesnym stosunkom społeczno-gospodarczym. Od 1811 r., nieco na wyrost, wyprzedzając feudalne realia, stworzył on grunt dla stosunków kapitalistycznych.

Prawo karne Teresiana (Constitutio Criminalis Theresina - CCT). Kodeks

karny cesarzowej Marii Teresy z 1768 r. składał się z dwóch części, pierwsza obejmowała proces, druga prawo materialne. Ten rozwlekły kodeks stał na gruncie teorii odstraszania. W praktyce po 1780 r. łagodzono zbyt surowe przepisy, proces zaś miał charakter inkwizycyjny.

Józefina. Kodyfikacja prawa karnego cesarza Józefa II z 1767 r. została ogłoszona pod nazwą Powszechny kodeks karny o zbrodniach i karach. Był to pierwszy w świecie kodeks karny, realizujący w bardzo szerokim zakresie postulaty kierunku humanitarnego. Kodyfikacja obejmowała tylko prawo materialne. Przepisy były krótkie, ścisłe. Przestępstwa podzielono na zbrodnie kryminalne, karane przez sądy kryminalne, i zbrodnie polityczne, które podlegały władzy administracyjnej. Przez wprowadzenie nowoczesnej zasady: Nullum crimen, nulla poena sine lege poenali zmuszono sędziego do trzymania się ściśle litery prawa. W postępowaniu zwyczajnym zniesiono karę

śmierci, utrzymując ją tylko w postępowaniu doraźnym. Kara śmierci wykonywana była przez powieszenie.

Franciszkana. Wydany w 1803 r. nowy Kodeks karny dla krajów austriackich, zwany Franciscana (od cesarza Franciszka II), w podstawowych kwestiach nie różnił się zasadniczo od Józefiny. Był mutacją poprzedniego zbioru i stanowił w dużej mierze powtórzenie wprowadzonej w 1797 r. Ustawy karnej dla Zachodniej Galicji. Franciszkana składa się z dwóch ksiąg: pierwsza traktuje o zbrodniach, druga o ciężkich przekroczeniach policyjnych. Każda księga składa się z dwóch działów: prawa materialnego i procesowego, każdy dział rozpada się na część ogólną i szczegółową. Kodyfikacja ta ponownie wprowadziła karę śmierci w postępowaniu zwyczajnym. Złagodzono karę więzienia, przywrócono przedawnienie przestępstwa i kary. Kodeks obowiązywał do 1852 r.

Procedura. Austriackie postępowanie karne odznaczało się dużymi zaletami praktycznymi (w porównaniu z innymi ówczesnymi procedurami). Proces był nadal inkwizycyjny, pisemny, tajny i prowadzono go z urzędu. Przyznanie się do winy pozostawało jednak nadal koronnym dowodem. Unifikacja procedury nastąpiła przez wprowadzenie Powszechnej ordynacji sądowej w sprawach karnych z 1788 r. Całość, uważana za „józefińską procedurę karną”, zmienia przepisy Teresiany, dostosowując ją do nowego kodeksu karnego z 1803 r.

Postępowanie cywilne unormowano w Galicji tzw. Powszechną ordynacją sądową Józefa II z 1781 r. Regulowała ona proces przed sądami w sprawach spornych. Postępowanie było pisemne, przy zachowaniu ścisłego formalizmu, co powodowało jego przewlekłość. Ta procedura po zmianach i uzupełnieniach wydana została jako Powszechna ustawa sądowa dla Galicji Zachodniej w 1796 r., z mocą obowiązującą od 1797 r. Na terenie Galicji Wschodniej jej przepisy zostały wprowadzone w 1807 r. Obowiązywała do 1895 r.

ORGANIZACJA SĄDOWNICTWA

Wraz z wprowadzeniem rządów austriackich instrukcja z 1772 r. o przejęciu władzy stanowiła, że sądy odtąd mają się nazywać cesarsko-królewskie. Późniejsze zarządzenie gubernatora zezwalało sędziom, aby prowadzili sprawy „według dawnego zwyczaju i porządku”. Z niewielkimi zmianami działały zatem w Galicji dawne sądy polskie.

Reformę sądownictwa przeprowadzono w czasach Józefa II. Oddzielono wówczas sądy karne od cywilnych i tylko te ostatnie miały charakter ponadstanowy. Utrzymano sądownictwo patrymonialne nad chłopami, a organy administracyjne niższych szczebli zachowały pewne uprawnienia sądowe.

Do chwili wprowadzenia w życie w Galicji józefińskiej organizacji sądowej z 1781 r. działały tu sądy ziemskie i grodzkie. Były one do 1784 r. sądami I instancji dla szlachty. Ich działalność została ograniczona w 1774 r. po powołaniu Trybunału Królewskiego we Lwowie oraz powstaniu Tabuli krajowej (rejestr wpisów dóbr szlacheckich). Sądem najwyższej instancji był działający przy Gubernium pod przewodnictwem gubernatora Najwyższy Sąd Gubernatorski. Był to

sąd apelacyjny od wyroków sądów grodzkich i ziemskich, działał także jako instancja kasacyjna. W 1774 r. Najwyższy Sąd Gubernatorski został zastąpiony przez Trybunał Królewski. Trybunał sądził w I instancji wszystkie sprawy cywilne i karne szlachty galicyjskiej. Jako II instancja rozstrzygał odwołania od wyroków Rady Apelacyjnej (specjalny sąd powołany w 1775 r. do orzekania w I instancji spraw cywilnych i karnych notabli pochodzenia nieszlacheckiego, jak np. urzędników, lekarzy, oraz rozstrzygający odwołania od wyroków sądów miejskich). W III instancji Trybunał sądził sprawy należące do kompetencji magistratów miejskich, o ile sprawy nie trafiały do Najwyższej Izby Sprawiedliwości w Wiedniu.

W okresie przejściowym nie uległo zmianie sądownictwo miejskie, gdzie działały sądy ławy, rady, często wspólny sąd radziecko-ławniczy. Sądy dominialne poddano kontroli władzy państwowej. Chłop mógł składać skargi do urzędników cyrkularnych na dziedzica i odwoływać się od jego wyroków do specjalnego sądu spraw skarbowych (Konses).

Wprowadzenie jednolitej organizacji wymiaru sprawiedliwości w całej monarchii przez Józefa II miało zintegrować poszczególne kraje. Znosząc w 1784 r. sądy ziemskie, grodzkie, Trybunał Królewski, Radę Apelacyjną i Konses, powołano we Lwowie pierwszy sąd szlachecki zwany Forum Nobilium. W 1787 r. powołano dwa takie sądy w Tarnowie i Stanisławowie, później w Krakowie i Lublinie. Fora nobilia utrzymały kompetencje w sprawach cywilnych I instancji. Jurysdykcji podlegał Skarb Państwa, właściciele dóbr szlacheckich, duchowni, fundacje, miasta królewskie. Postępowanie egzekucyjne prowadzili komornicy graniczni - instytucja pochodząca jeszcze z czasów polskich. Pod nadzorem lwowskiego Forum Nobilium była galicyjska Tabula Krajowa.

W sądach miejskich po reformie w sprawach cywilnych mieszczan orzekały magistraty, w których funkcje sądowe sprawowali syndycy i rajcy miejscy. W małych miastach sprawy te dalej należały do kompetencji justycjariuszy. W dużych miastach magistrat wyłonił trzy senaty: cywilny, karny i polityczny, a przy magistratach na wzór Tabuli Krajowej założono Tabulę Miejską.

W dziedzinie sądownictwa wiejskiego reformy Józefa II przyniosły chłopom ochronę ze strony władzy państwowej. Sądy dominialne poddano ścisłej kontroli administracyjnej. Od 1784 r. sądownictwo w sprawach cywilnych sprawowane było przez specjalnych justycjariuszy. Dziedzic mógł też zrzec się sądownictwa, przekazując je magistratowi. Gdy dziedzic powołał justycjariusza, kontrolował go, lecz nie mógł zmieniać jego wyroków. W sprawach karnych, w związku z wprowadzeniem sądownictwa powszechnego, sądownictwo dominialne uległo poważnemu ograniczeniu. Jedynie drobne występki w imieniu dziedzica sądził mandatariusz powołany do sprawowania policyjnych funkcji w dominium. Prawo nakładania kar porządkowych za drobne przewinienia miał również sąd gromadzki - organ samorządowy wsi, w składzie wójt i przysiężni. W sądach tych orzekano najczęściej karę chłosty, dyb, „fantowania”. Po wejściu w życie austriackiego kodeksu karnego z 1803 r., ciężkie policyjne przestępstwa (zagrożone karą do pół roku więzienia) podlegały sądownictwu sędziego policyjnego. Sędziów policyjnych powoływał pan wsi, a od ich wyroku służyło odwołanie do Gubernium, a następnie do Kancelarii Nadwornej w Wiedniu.

Wprowadzenie powszechnych sądów karnych to jeden z podstawowych kierunków reform józefińskich. Na podstawie uniwersału z 1787 r. utworzono w Galicji 19 sądów kryminalnych (większość to senaty karne magistratów). Szczególne znaczenie miał tu senat karny magistratu lwowskiego, gdyż przejął on najważniejsze sprawy karne. W 1818 r. liczba sądów kryminalnych została zmniejszona do sześciu (Lwów, Stanisławów, Czerniowce, Rzeszów, Sambor i Wiśnicz). Instancją odwoławczą od wszystkich sądów I instancji (w sprawach cywilnych od wyroków feralnych, magistratów i justycjariuszy, a w sprawach karnych - od wyroków sądów karnych) był Sąd Apelacyjny we Lwowie. W jego skład wchodził prezydent, wiceprezydent i mianowani przez cesarza radcy krajowi. Od wyroku Sądu Apelacyjnego można było się odwołać do Najwyższej Izby Sprawiedliwości w Wiedniu. Obok senatu niemieckiego i czeskiego działał tam senat galicyjski, który w 1814 r. połączył się z senatem czeskim.

Po reformach józefińskich utrzymały się tylko nieliczne sądy szczególne: Sąd dla spraw Handlowych i Wekslowych w Brodach, Sąd Górniczy, sprawowany przez Generalny Inspektorat w Wieliczce, oraz sądy wojskowe (pułkowe oraz sądy wojskowe delegowane).

Językiem sądowym w sądach galicyjskich była łacina; powoli wkraczał do sądownictwa język niemiecki. Język polski mogły używać strony nie mające adwokata w postępowaniu niespornym, przed justycjariuszami i w magistratach mniejszych miast. W 1840 r. wprowadzono język niemiecki w korespondencji urzędowej i w czynnościach sądów szlacheckich.

3. KSIĘSTWO WARSZAWSKIE

ŹRÓDŁA PODSTAWOWE

Prawo cywilne. O wprowadzeniu do Księstwa Warszawskiego Kodeksu Napoleona zdecydowała konstytucja księstwa, sam zaś Kodeks wszedł w życie na mocy dekretu królewskiego i obowiązywał od 1 maja 1808 r. Kodeks uchwalono w 1804 r. i nadano mu tytuł Code civil Francais (Kodeks cywilny Francuzów); później jego nazwa ulegała zmianom. W 1807 r., dla podkreślenia osobistych związków cesarza z dziełem, otrzymał oficjalną nazwę Kodeksu Napoleona. Opierał się na założeniach prawnonaturalnych równości, wolności, własności indywidualnej i swobody umów. Kodeks realizował fundamentalne zasady prawa cywilnego w ustroju burżuazyjnym. W czasach jego powstania uznawany był za arcydzieło sztuki legislacyjnej. Napisany jest językiem prostym, zwięzłym i jasnym, unikał kazuistyki i zbyt abstrakcyjnych teoretycznych konstrukcji. Obejmował łącznie 2281 artykułów podzielonych na tytuły: wstępny (art. 1-7) i trzy księgi: I - o osobach (art. 8-515), II - o majątkach i rozmaitych modyfikacjach własności (art. 516-710), III - o różnych sposobach nabycia własności (art. 711-2281). Podstawą podziału materii Kodeksu był stosunek człowieka do rzeczy i ochrona jego praw majątkowych. Instytucją centralną było pojęcie „majątek” i różnych sposobów jego nabywania przez osoby fizyczne. W księdze I znalazły się przepisy o nabywaniu i utracie praw cywilnych, o aktach stanu cywilnego, prawo małżeńskie osobowe, przepisy o władzy ojcowskiej, adopcji, opiece i kurateli. Księga II zawierała przepisy o własności, użytkowaniu i służebności. W księdze III zestawiono przepisy o spadkach, darowiznach i testamentach, prawo małżeńskie majątkowe i prawo zobowiązań.

Oprócz Kodeksu Napoleona wprowadzono w Księstwie francuski Kodeks handlowy z 1807 r. (Code de commerce). Normował on wymianę i kredyt oraz produkcję przemysłową, ponadto określał organizację sądów handlowych i zawierał przepisy proceduralne. Kodeks handlowy dzielił się na cztery księgi: I - o handlu w ogólności, II - o handlu morskim, III - o upadłościach i bankructwach, IV - o jurysdykcji handlowej.

Prawo karne. Komisja Rządząca utrzymała moc byłego prawa karnego polskiego z subsydiarnym stosowaniem prawa pruskiego, czyli Landrechtu. Podkreślono, że w razie wątpliwości ma być stosowane prawo łagodniejsze. Uchwała sejmu z 1809 r. określiła zasady stosowania różnych systemów prawa, przewidując, że obok przepisów łagodniejszych, pierwszeństwo mają przepisy ściślejsze. Uchwała złagodziła okrucieństwo pruskiego prawa, zniosła obostrzone kary więzienia, ograniczyła rodzaje kary śmierci do ścięcia i powieszenia. Po przyłączeniu Galicji Zachodniej do Księstwa utrzymano tam sybsydiamie austriacki kodeks karny z 1803 r. Przy zmianie organizacji sądów karnych w 1810 r., za wzorem francuskim podzielono przestępstwa na: zbrodnie, występki i wykroczenia, oraz stosownie do tego wyróżniono kary: krymi-nalne, poprawcze i policyjne.

Procedura. Równocześnie z wprowadzeniem do Księstwa Kodeksu Napoleona w postępowaniu cywilnym obowiązywać zaczął francuski Kodeks procedury cywilnej (Code de procedure) z 1806 r. Kodeks składał się z dwóch części: w I zawarto postępowanie sporne wraz z egzekucją, w II -niektóre rodzaje postępowania niespornego i przepisy o sądach polubownych. Na końcu uznano: jawność, ustność, równość stron, kontradyktoryjność, przymus adwokacki w wyższych instancjach oraz zasadę swobodnej dyspozycji stron, co pozwoliło im - tak jak w procesie staropolskim - swobodnie kształtować roszczenia.

W zakresie postępowania karnego utrzymały się w zasadzie procedury zaborcze, które stopniowo zmieniano. Według procedur zaborczych (pruskiej ordynacji kryminalnej z 1805 r., a na ziemiach pogalicyjskich kodeksu austriackiego z 1803 r.) postępowanie było inkwizycyjne. Dekretem w 1810 r. przywrócono niektóre instytucje procesu skargowego, np. publiczne rozpoznanie sprawy. Uregulowano też problem ekstradycji i wymiany przestępców (1808) oraz kasacje wyroków w sprawach karnych.

ORGANIZACJA SĄDOWNICTWA

Konstytucja Księstwa Warszawskiego sformułowała schemat organizacji sądownictwa, które z czasem wprowadzono w Księstwie. Za wzorem francuskim było to jednolite sądownictwo dla wszystkich stanów, oddzielono sądy cywilne od karnych, zagwarantowano niezawisłość sądów i ich odrębność od innych władz. Sędziowie byli mianowani przez monarchę dożywotnio (poza sędziami pokoju), a usunięcie sędziego mogło nastąpić tylko w wypadku popełnienia przez niego przestępstwa i po prawomocnym skazaniu. Uzupełnieniem przepisów Konstytucji były wydane przez ministra sprawiedliwości w 1808 r. akty: Organizacja sądownictwa cywilnego w Księstwie Warszawskim i Przepisy tyczące się organizacji oraz atrybucji władz sądowych i osób do składu sądownictwa należących.

Sądy cywilne. Najniższe były utworzone w każdym powiecie sądy pokoju, złożone z sędziów pokoju, podsędków, pisarzy i podpisarzy. Trzech sędziów pokoju mianował monarcha spośród kandydatów wybranych w potrójnej liczbie przez sejmik powiatowy na okres 6 lat. Co 2 lata jeden z nich ustępował; sędziowie ci pełnili funkcje pojedynczo, po 4 miesiące w roku. Zadaniem sądów pokoju było doprowadzenie do ugody stron w sprawach podległych w I instancji trybunałom cywilnym. Sędziowie zajmowali się także sprawami opiekuńczymi. Sąd pokoju pełnił funkcje bezpłatnie. Wydział sporny sądu pokoju prowadził podsędek, dożywotnio mianowany przez monarchę. Orzekał on w sprawach o roszczenia osobiste i rzeczy ruchome małej wartości, a także o szkody polne, naruszenie posiadania, spory z najmu, dzierżawy oraz umów o pracę. Od niektórych spraw służyła apelacja do trybunału cywilnego I instancji.

Trybunał Cywilny to działający w każdym departamencie sąd I instancji. Składał się z prezesa i sześciu sędziów mianowanych dożywotnio. Dzielił się na dwa trzyosobowe kolegia, które orzekały w I instancji wszystkie sprawy, cywilne nie zastrzeżone innym sądom oraz apelacje od wyroków sądów pokoju. W niektórych miastach obok Trybunału cywilnego powołano Trybunał Handlowy w składzie: prezes,

zastępca, sędziowie i ich zastępcy - wszystkich wybierały zgromadzenia kupieckie. Sądy te rozpatrywały sprawy handlowe zgodnie z francuskim kodeksem handlowym. Dla całego Księstwa w Warszawie utworzono Sąd Apelacyjny, zwany odzewnym. Dzielił się on na trzy wydziały i sądził w kompletach pięcioosobowych. Wydział czwarty tego sądu utworzono po przyłączeniu Galicji Zachodniej (1810). Orzeczenia były ostateczne.

Sądy karne. Najniższym sądem karnym był jednoosobowy sąd podsędków powiatowych oraz kolegialne sądy podsędkowskie. Pierwszy z nich sądził drobniejsze sprawy karne, wymierzając karę do 6 miesięcy więzienia lub 100 rózg, prowadził też dochodzenie jako organ wyższego sądu. Drugi, kryminalny sąd podsędkowski, stanowił wyższą instancję; funkcjonowały dwa lub trzy takie sądy w departamencie. Sądy te orzekały w kompletach złożonych z pod-sędka powiatowego, zastępcy i pisarza, sądząc przestępstwa zagrożone karą do 2 lat więzienia oraz apelacje od wyroków sądów pokoju, prowadziły też śledztwa w sprawach „prawdziwie kryminalnych”.

Zmiana organizacji sądownictwa karnego z 1810 r. wiąże się z podziałem przestępstw na wykroczenia, występki i zbrodnie oraz wprowadzeniem odpowiedniej dla nich jurysdykcji: policyjnej, poprawczej i kryminalnej. Wykroczenia policyjne (do 5 dni więzienia lub 30 zł grzywny) sądził sąd policji prostej, tzn. podsędek sądu pokoju. Na wsi i w miastach, gdzie nie było sądów pokoju, sądownictwo wykonywał wójt i burmistrz. W Warszawie zaś stworzono specjalny Wydział Policyjno-Sądowy, złożony z podsędka i dwóch asesorów. Występki zagrożone karą poprawczą (do 5 lat więzienia lub więcej niż 30 zł grzywny) w I instancji sądził sąd policji poprawczej. W każdym departa-mencie były dwa sądy w składzie: podsędek, pisarz i podpisarze. Na rozprawach publicznych i przy orzekaniu wyroków w składzie sądu uczestniczył miejscowy podsędek sądu pokoju. Sądy policji poprawczej orzekały również ostatecznie w II instancji w sprawach z apelacji od wyroków sądów policji prostej. Trzecim sądem karnym był sąd kryminalny, który sądził w I instancji zbrodnie, czyli przestępstwa zagrożone karą kryminalną (powyżej 5 lat lub karą śmierci). Sąd ten w II instancji, także ostatecznie, sądził sprawy z apelacji od wyroków sądów policji poprawczej. Nazywano go również sądem sprawiedliwości kryminalnej; dla dwóch departamentów utworzono jeden taki sąd, który sądził w składzie: prezes, dwóch sędziów, asesor i pisarz.

Najwyższą instancją sądową, zgodnie z Konstytucją, była Rada Stanu, która działała jako sąd kasacyjny. W trybie kasacyjnym rozpatrywano wyroki ostateczne, ale jeszcze nieprawomocne, wydawane przez sądy cywilne wszystkich stopni. Powodem zaskarżenia mogło być tylko naruszenie prawa materialnego lub formalnego. Kasując wyrok przekazywano sprawę do ponownego rozpatrzenia innemu sądowi, równego stopnia. Sąd kasacyjny działał w komplecie pięcioosobowym, a w razie powtórnego zaskarżenia wyroku w składzie dziewięcioosobowym. Wyroki zapadały większością głosów. Za trzecim zaskarżeniem sąd kasacyjny przekazywał sprawę królowi. Wykładnia prawa dokonana przez monarchę była wiążąca dla sądu wyrokującego.

W Księstwie Warszawskim od wszystkich kandydatów na urzędy sądowe wymagano wykazania się wykształceniem prawniczym oraz roczną aplikacją w jednym z trybunałów cywilnych. Spełnienie tych warunków wystarczało do objęcia niższych stanowisk (sekretarz sądowy, pisarz, podpisarz). Średni urząd sądowy (asesor, podsędek, pisarz

aktowy) poprzedzał egzamin asesorski przed komisją złożoną z trzech sędziów trybunału, a wyższy urząd sądowy wymagał zdania egzaminu przed Najwyższą Komisją Egzaminacyjną.

4. KRÓLESTWO POLSKIE

ŹRÓDŁA PODSTAWOWE

Prawo cywilne. Utrzymano Kodeks Napoleona, a następnie dokonano w nim pewnych zmian (1818, 1825). Pierwsza z reform dotyczyła prawa hipotecznego i została uchwalona w 1818 r. jako Prawo o ustaleniu własności dóbr nieruchomych, o przywilejach i hipotekach w miejsce tytułu XVIII księgi III Kodeksu cywilnego. Zmiana wprowadziła nowe zasady w dziedzinie obrotu nieruchomościami i kredytu hipotecznego. Nowe księgi hipoteczne obligatoryjnie rejestrowały zmiany własności nieruchomości i ich obciążenia, oddzielnie dla nieruchomości szlacheckich, miejskich i chłopskich. Odtąd hipotekę cechowała zasada jawności, pierwszeństwa, szczegółowości i niepodzielności (w razie podziału nieruchomości dług obciążał całość majątku). Nowoczesne prawo hipoteczne odpowiadało rozwijającym się stosunkom kapitalistycznym, które wymagały pewności i gwarancji.

Druga istotna reforma Kodeksu Napoleona, podjęta z inicjatywy duchowieństwa, doprowadziła do uchwalenia przez sejm w 1825 r. Kodeksu cywilnego Królestwa Polskiego (KCKP), który zaczął obo-wiązywać od 1 stycznia 1826 r. Wszedł on na miejsce całej księgi I oraz tytułu V i XVIII księgi III (traktujących o prawie osobowym i rodzinnym oraz o umowie przedślubnej) Kodeksu Napoleona. Nowe prawo zmieniło też część ustawy hipotecznej z 1818 r. Kodeks przywrócił m.in. kościelną formę zawierania małżeństwa. Wobec cudzoziemców i Żydów wprowadził zasadę korzystania z prawa cywilnego na zasadach wzajemności, to znaczy że korzystać oni mogli z praw cywilnych tak jak Polacy. Zniesiono też rozwody, a od 1836 r. sprawy małżeńskie zostały przekazane do wyłącznej kompetencji sądów duchownych czterech wyznań. Ten stan prawny w tym zakresie utrzymał się bez większych zmian w tej części Polski do 1945 r.

Prawo karne. W 1818 r. sejm uchwalił Kodeks karzący Kró-lestwa Polskiego, uchylając obowiązujące dotychczas prawo karne polskie, pruskie i austriackie. Kodeks zawierał elementy feudalne i burżuazyjne. Chronił szczególnie ustrój państwa, własność ziemską, religię i moralność, przewidując surowe sankcje (kara śmierci, więzienie połączone z noszeniem kajdan, przykucie do taczek, posty). Przy wymierzaniu kary brano pod uwagę różnice stanowe, jednak uwzględniano już zasadę nullum crimen nulle poena sine lege, winę uznano za podstawę odpowiedzialności. Kodeks obowiązywał prawie 30 lat i zastąpiony został w 1847 r. Kodeksem kar głównych i poprawczych (KKGP), opartym na kodeksie rosyjskim z 1845 r. Nowy kodeks (KKGP) obszerny, kazuistyczny, pełen zawiłych definicji, okazał się wsteczny wobec Kodeksu z 1818 r. Wbrew wyraźnym zasadom nullum crimen czy nulla poena sine lege, dopuścił do stosowania analogii, co powodowało,

że wobec braku wyraźnego określenia w przepisach Kodeksu czynu jako bezprawnego, należało skazać winowajcę na karę zbliżoną do sankcji zagrożonej za podobne przestępstwa. System kar służył odstraszaniu od popełniania przestępstw: przewidziano aż 11 rodzajów kar, z których nie-mal każda dzieliła się jeszcze na stopnie.

Procedura. W praktyce sądowej w postępowaniu cywilnym utrzymano procedurę francuską (z 1806 r.). Projekt procedury cywilnej z 1820 r. został przez sejm odrzucony i nowe prawo procesowe wprowadzono dopiero w 1875 r. W zakresie prawa karnego procesowego pozostawały w mocy procedury karne pruskie i austriackie.

ORGANIZACJA SĄDOWNICTWA

Konstytucja Królestwa Polskiego z 1815 r. gwarantowała niezależność sądownictwa, w szczególności od władzy najwyższej i władzy administracyjnej. Sędziowie mieli być dożywotnio mianowani przez króla lub wybierani i nie mogli być usunięci z urzędu bez prawomocnego wyroku skazującego. Konstytucja przewidywała znaczne zmiany w ustroju organizacyjnym sądownictwa, np. udział czynnika społecznego w sądach; praktycznie przepisy te ze względów finansowych w niewielkim stopniu weszły w życie. W zasadzie pozostał, z niewielkimi zmianami, ustrój sądów z czasów Księstwa Warszawskiego.

Sądy cywilne. W nawiązaniu do czasów przedrozbiorowych nazywano je początkowo sądami powiatowymi. Działały one w powiatach sądowych (okręgach) jako jednostkowe sądy pokoju. W Warszawie były cztery takie sądy; łącznie było 79 sądów pokoju, które były najniższą instancją w sprawach karnych i cywilnych. W sprawach cywilnych do wartości 160 złp., w sprawach posesoryjnych, o szkody polne i z umów z najmu orzekali w nich jednoosobowo podsędkowie. Sędziowie pokoju, wybierani przez rady wojewódzkie, nadal prowadzili wydział pojednawczy sądu pokoju dla spraw należących w I instancji do trybunałów cywilnych. Gdy w 1825 r. zmieniono prawo hipoteczne, przy sądach pokoju stworzono urzędy hipoteczne, które przyjmowały wpisy dotyczące nieruchomości.

Trybunały cywilne nazywane wojewódzkimi (gdyż początkowo działał jeden taki sąd w każdym województwie - łącznie 8 trybunałów), były sądami I instancji. Już od 1818 r. utworzono przy nich wydziały hipoteczne właściwe dla większych nieruchomości ziemskich i nieruchomości w miastach wojewódzkich. Jako sądy II instancji utrzymały się sądy apelacyjne. Po zniesieniu sądu kasacyjnego (Rady Stanu) jego sprawy cywilne przekazano w Warszawie Sądowi Najwyższej Instancji. Orzekał on w ostatniej instancji wszystkie sprawy cywilne.

Sądy karne. Ustrój sądów karnych utrzymał się w zasadzie bez zmian. Po wydaniu nowego kodeksu karnego (1818) za najniższe uznano sądy policyjne. W każdym województwie były dwa sądy policji poprawczej, z czasem ich liczba wzrosła (łącznie do 18). Orzekały one w sprawach zagrożonych karą do 3 lat więzienia. Liczba i siedziba sądów kryminalnych w Królestwie nie uległa jakimkolwiek zmianom (urzędowały w Warszawie, Płocku, Kielcach i Lublinie).

Sąd Apelacyjny działał jako druga i ostateczna instancja w pionie sądownictwa karnego. Mimo że zastąpił on działającą jako sąd kasacyjny

Radę Stanu, orzekał nie tylko kasację wyroku, lecz i ostatecznie w danej sprawie, był zatem sądem kasacyjno-rewizyjnym. Od 1834 r. Sąd Apelacyjny stał się II instancją w sprawach karnych, które były rozstrzygane w I instancji w sądach kryminalnych.

Po wprowadzeniu w Królestwie Polskim Kodeksu kar głównych i poprawczych (1847) kompetencje sądów policji prostej zwiększyły się. Sądy te sądziły w I instancji sprawy o przestępstwa zagrożone karą do 50 rb., aresztu do 3 tygodni, chłosty do 20 plag i orzekały o skierowaniu do domu pracy lub przytułku. Odwołania od tych sądów oraz Wydziału Sądowo-Policyjnego m. Warszawy czy burmistrzów i wójtów rozpatrywały w II instancji sądy policji poprawczej. Sądy te ponadto orzekały w I instancji sprawy zagrożone karą pieniężną ponad 50 rb., aresztu ponad 3 tygodnie, osadzenia w wieży, robót do 4 lat. Sądy kryminalne zaś sądziły w I instancji duchownych oskarżonych o przestępstwo, sprawy szlachty, jej najbliższej rodziny, osoby odznaczone i uhonorowane tytułami.

W 1827 r. utworzono w Królestwie Sąd Sejmowy, złożony z wszystkich senatorów pod przewodnictwem prezesa senatu. Orzekał on tylko raz w słynnej sprawie Towarzystwa Patriotycznego, które zwolnił z zarzutu zbrodni stanu.

W Królestwie Polskim działały też rosyjskie sądy wojenne w sprawie osób oskarżonych o przestępstwa stanu. Od 1845 r. poddano im wszystkie osoby stawiające czynny opór wojsku. Po upadku powstania w 1832 r. utworzono specjalny sąd kryminalny, który sądził nie objętych amnestią uczestników powstania. Posiedzenia sądu były tajne, wyroki ostateczne, a wykonywano je po zatwierdzeniu ich przez cesarza.

5. RZECZPOSPOLITA KRAKOWSKA

ŹRÓDŁA PODSTAWOWE

Konstytucje Wolnego Miasta Krakowa przewidywały opracowanie osobnych kodeksów praw: cywilnego, karnego i procesu. Nowe kodyfikacje jednak nie powstały i utrzymano w mocy kodeksy pozostałe z czasów Księstwa Warszawskiego, częściowo je zmieniając bądź uzupełniając.

Prawo cywilne. Dalej obowiązywał Kodeks Napoleona i francuski Kodeks handlowy. Zmieniono tu, tak jak w Królestwie Polskim, prawo hipoteczne (1822, 1838, 1844), wydano ustawę górniczą (1826), ustawę o opiekach (1844). Pozostała w mocy francuska procedura cywilna z 1806 r., a dla postępowania przed sądami wydawano osobną, obszerną ustawę procesową (1825).

Prawo karne. W zakresie prawa karnego utrzymał się austriacki kodeks karny z 1803 r., ze zmianami zawartymi w dekrecie Fryderyka Augusta z 1810 r. Konstytucja z 1815 r. przewidywała jawność w zakresie postępowania karnego, którą zniesiono zmianą konstytucji w 1833 r. Konferencja Rezydentów (Prus, Rosji i Austrii) w 1839 r.,

uchyliła zmiany Franciszkany po 1809 r. przeprowadzone w Księstwie Warszawskim, przywróciła proces tajny i inkwizycyjny.

ORGANIZACJA SĄDOWNICTWA

Ogólny charakter sądownictwa normowały i zmieniały konstytucje z lat 1815, 1818, 1833 oraz przepisy z 1839 i 1842 r. Gwarantowały one niezawisłość sądownictwa, hierarchię sądów, wybór na urzędy sądowe przy zachowaniu wysokich cenzusów wykształcenia i majątkowego. Od 1842 r. ograniczono jawność posiedzeń sądowych i od tego czasu urzędników sądowych mianował Senat. Terytorium Wolnego Miasta podzielono na pięć okręgów, w każdym istniał jeden sąd pokoju. Sąd składał się z trzech sędziów, którzy działali jednoosobowo (na zmianę) wraz z pisarzem. Sędzia urząd sprawował 3 lata i był wybierany na zgromadzeniach gminnych. W sprawach cywilnych należało do nich jednanie stron i rozstrzyganie drobnych spraw cywilnych, tj. takich, w których przedmiot sporu nie przekraczał wartości 200 złp.

W drobnych sprawach karnych orzekali wójtowie gmin miejskich i wiejskich. Od orzeczeń można było się odwołać do Sądu Apelacyjnego, a o łaskę zwrócić do Senatu. Wójtowie orzekali w sprawach policji poprawczej (kara więzienia do 5 lat), a w ciężkich zbrodniach prowadzili dochodzenia. Sądem I instancji był kolegialny trybunał, który składał się z prezesa, trzech sędziów dożywotnich i dziesięciu czasowych (na 2 lata). Sędziów powoływał sejm spośród kandydatów wybranych przez zgromadzenia gminne. Komplety orzekające składały się z trzech sędziów i rozstrzygały w I instancji sprawy cywilne nie zastrzeżone sądom pokoju. Trybunał w sprawach karnych wyrokował wówczas, gdy groziła kara pozbawienia wolności lub śmierci. Sąd Apelacyjny składał się z prezesa, czterech dożywotnich oraz pięciu czasowych sędziów wybieranych na 2 lata. Sąd ten orzekał w składzie pięcioosobowym odwołania w sprawach cywilnych od wyroków sądów pokoju i w sprawach karnych od wyroków wójta oraz odwołania od wyroków trybunału. Sąd Apelacyjny w rozszerzonym składzie (członkowie sądu apelacyjnego, sędziowie pokoju z Krakowa, dwaj obywatele wskazani przez strony) nazywany był Sądem Ostatniej Instancji. Orzekał on jako instancja kasacyjna w razie naruszenia prawa materialnego lub procesowego przez sąd niższy. Zatwierdzał też wyroki śmierci. Wydział Prawa Uniwersytetu Krakowskiego podejmował uchwały o dopusz-czalności postępowania kasacyjnego.

Sądem nadzwyczajnym był Sąd Sejmowy składający się z 17 sędziów. Do jego kompetencji należało orzekanie w sprawach o przestępstwa urzędnicze.

Konstytucja z 1833 r. ograniczyła kompetencje wójtów w sprawach policji prostej. Funkcje te powierzyła dożywotnio podsędkom obieranym przez zgromadzenie reprezentantów. W 1839 r. zniesiono Sąd Sejmowy, a na jego miejsce powołano Najwyższy Sąd Karny. Składał się on z 5 sędziów i pełnił funkcje kontrolne wobec sądów najniższych oraz orzekał w ostatniej instancji o karze śmierci lub pozbawienia wolności powyżej 10 lat.

6. ZABÓR ROSYJSKI

ŹRÓDŁA PODSTAWOWE

Carat stosował politykę zjednywania polskiej szlachty i dlatego stosunkowo długo utrzymał na Litwie, Białorusi i Ukrainie moc III Statutu litewskiego z 1588 r., jako materialnego i proceduralnego prawa cywilnego i karnego. Wiązało się to również z brakiem odpowiednich kodyfikacji rosyjskich. Stopniowo jednak przez ukazy carskie do guberni zachodnich wprowadzano zasady prawa rosyjskiego. W stosowaniu prawa były sprzeczności wewnętrzne, gdyż w stosunkach wiejskich dużą rolę odgrywało prawo zwyczajowe. Moc obowiązującą Statutu litewskiego uchylono dopiero w 1840 r. Jego miejsce zajął obowiązujący w Rosji od 1835 r. Zwód praw (Swod zakonow Rossijskoj Impierii). Był to wydany w 1833 r. zbiór pochodzących z różnych czasów norm prawa cywilnego, karnego i administracyjnego. Na całość zbioru praw składało się osiem części pomieszczonych w 15 tomach. Część pierwsza zawierała ustawy zasadnicze, administracyjne, o służbie cywilnej (t. 1-3), druga przepisy dotyczące rekrutacji, kwaterunku wojskowego i innych świadczeń (t. 4), trzecia obejmowała przepisy dotyczące skarbowości, podatków, opłat, ceł itp. (t. 5-8), czwarta przepisy dotyczące stanów (t. 9), piąta prawo cywilne materialne i procesowe (t. 10), w części szóstej umieszczono przepisy dotyczące urządzeń użyteczności publicznej, jak banków, dróg wodnych i lądowych, przepisy budowlane, przeciwpożarowe itd. (t. 11-12), część siódma (t. 13-14) zestawiała przepisy policyjne w szerokim tego słowa znaczeniu, jak przepisy o cenzurze, zapobieganiu przestępstwom, o paszportach, opiece społecznej, ochronie zdrowia itd., wreszcie część ósma zawierała prawo karne materialne i procesowe (t. 15).

W miejsce tomu 15 Zbioru praw wszedł z mocą obowiązującą od 1846 r. nowy kodeks karny, ogłoszony w 1845 r. pod nazwą Kodeks kar głównych i poprawczych (Ułożenije o nakazanijach ugołownych i sprawitielnych). Był to kodeks kazuistyczny, o feudalnym charakterze; obowiązywał też w Królestwie Polskim.

ORGANIZACJA SĄDOWNICTWA

Po pierwszym rozbiorze na ziemiach białoruskich na wschód od linii Dźwina-Druć-Dniepr sądownictwo zachowało charakter stanowy i formy organizacyjne z czasów Rzeczypospolitej szlacheckiej. W 1772 r. powołano do życia sądy ziemskie niższej - w prowincjach - i sądy ziemskie wyższej instancji - w guberniach. Były to sądy dla spraw cywilnych szlachty. Prezesów i sędziów w tych sądach wybierała szlachta. Odwołania od wyroków sądów ziemskich gubernialnych do 1774 r. szły do Departamentu do spraw Guberni Białoruskiej, tzw. Justiz-Kolegium.

Utrzymano na ziemiach polskich zajętych w wyniku pierwszego zaboru rosyjskiego sądownictwo patrymonialne nad chłopami, sprawowane przez dwór, a także sądy miejskie oraz podkomorskie sądy

graniczne. Nowa organizacja Guberni w 1777 r. sprawy szlachty oddała sądom powiatowym ziemskim, II instancją był wyższy sąd ziemski, a apelacje szły do gubernialnych izb sądowych (cywilnej i karnej). Izby sądowe były ponadto instancją odwoławczą dla sądów miejskich, którymi były magistraty (burmistrz wraz z asesorami).

Na ziemiach drugiego i trzeciego zaboru (pozostałe ziemie białoruskie i ukraińskie oraz terytoria od linii Niemna, Grodna, Bugu i Zbrucza) utrzymano sądy ziemskie i grodzkie oraz Trybunał Litewski. Odwołania od wyroków Trybunału miały iść do Wydziału Cywilnego i Kryminalnego w kancelarii generalnego gubernatora, a w ważnych sprawach cywilnych do III Departamentu Senatu Rządzącego w Petersburgu. W praktyce działały tylko sądy grodzkie, które pełniły funkcje policyjne.

Zaległe sprawy dawnego Trybunału Litewskiego miał rozstrzygać Szlachecki Departament Cywilny w Wilnie, przekształcony w 1800 r. ponownie w Trybunał Litewski. W guberniach litewskich dla szlachty utworzono sądy ziemiańskie, które rozpatrywały w I instancji sprawy karne i cywilne. W ich składzie, wybieranym spośród szlachty osiadłej, zasiadał sędzia, dwóch podsędków i pisarz. Sprawy graniczne rozstrzygał podkomorzy. Policja ziemska należała do sprawników, policja miejska do horodniczych i prystawców (komisarzy). Trybunał Litewski w 1802 r. zastąpiono Sądem Głównym Litewskim, który rozstrzygał apelacje od sądów ziemskich grodzkich i miejskich. Sąd ten dzielił się na Departament Karny i Cywilny. Najwyższą instancją w sprawach karnych był IV Departament, a w sprawach cywilnych III Departament Senatu Rządzącego w Petersburgu.

Sprawy należące do kompetencji sądów ziemskich i podkomorskich sądzone były w języku polskim na podstawie dawnych praw i zwyczajów. Język rosyjski obowiązywał w sprawach należących za czasów Rzeczypospolitej do sądów grodzkich (sprawy dotyczące porządku publicznego, podatków, przestrzegania praw i zarządzeń władz itd.).

IV. OKRES ZABORÓW - ZIEMIE POLSKIE W

FORMACJI KAPITALISTYCZNEJ

1. ZABÓR PRUSKI

ŹRÓDŁA PODSTAWOWE

Prawo cywilne. Do 1900 r. obowiązywał w Prusach Landrecht z 1794 r. (PPK), z którego w ciągu XIX w. usunięto rażące przepisy feudalne i stanowe. Dalej jednak ustawodawstwo cywilne było anachroniczne i nie odpowiadało rozwiniętym, kapitalistycznym już stosunkom. Od połowy XIX w. podjęto prace kodyfikacyjne nad poszczególnymi działami prawa. Reforma zaczęła się od przepisów dotyczących obrotu handlowego. W 1861 r. zaczęły obowiązywać w Prusach ustawy handlowe i wekslowe, uznane później za ustawy Rzeszy. Potrzeby obrotu gospodarczego regulowały ustawy o spółkach zarobkowych i gospodarczych (1868), ustawy o prawach autorskich na dzieła literackie oraz o spółkach komandytowych i akcyjnych (obie z 1870 r.). Obrót handlowy skłonił też do wydania ustawy o ochronie znaków towarowych (1874), ustawy bankowej (1875), o ochronie wzorów i modeli (1876), a także prawa patentowego z 1877 r.

W Rzeszy, pod naciskiem burżuazji, dostrzega się wyraźną dążność do ujednolicenia prawa dla całych Niemiec. Nowela do Konstytucji z 1873 r. uznała wyłączną kompetencję Rzeszy do normowania całości prawa cywilnego. Powołana została komisja w celu opracowania kodeksu cywilnego, który 18 sierpnia 1896 r. został uchwalony przez parlament jako ustawa z mocą obowiązującą od 1 stycznia 1900 r., pod nazwą Burgerliches Gesetzbuch (BGB).

Kodeks cywilny Rzeszy Niemieckiej dzielił się na pięć ksiąg: I - część ogólna, II - zobowiązania, III - prawo rzeczowe, IV - prawo rodzinne, V - prawo spadkowe. Obejmował 2358 paragrafów. BGB jest wyrazem wolnokonkurencyjnego liberalizmu. Liberalno-burżuazyjny charakter nosiły wpisane w kodeks zasady równości i wolności w

stosunkach majątkowych i rodzinnych. Liberalny charakter kodeksu wyraża się również w ograniczeniu szeroko dotąd stosowanego systemu koncesji przy zawiązywaniu pewnych stosunków prawnych, idącym w parze z rozszerzeniem systemu rejestracji. Swobodzie w obrocie kapitalistycznym sprzyjała wpisana w kodeks zasada dobrej wiary nabywcy praw majątkowych w miejsce zasady, iż do ich nabycia konieczna jest własność poprzednika. Ułatwiało to obrót prawami majątkowymi. BGB jest pierwszą kodyfikacją, która ma wyodrębnioną część ogólną. Sformułowania przepisów są precyzyjne, chociaż całość kodeksu nie jest zredagowana przejrzyście. Kodeks wyrósł z doktryny pozytywizmu prawniczego, która głosiła, że głównym zadaniem prawoznawstwa jest opracowanie podstawowych pojęć prawnych oraz ich usystematyzowanie. Pozytywizm niemiecki kształtował się na gruncie pandektystyki, tj. nauki recypowanego prawa rzymskiego. Zajmując się głównie dogmatyką prawa cywilnego, stworzono wówczas katalog pojęć prawnych, traktowanych jako idealne i abstrakcyjne schematy mogące znaleźć zastosowanie w praktycznych przypadkach. Kierunek ten często określano mianem „jurysprudencji pojęć” (Begriffsjurisprudenz). Przyczynił się on do wykształcenia pojęcia państwa prawnego i prawo-rządności burżuazyjnej, która sprowadzała się do ścisłego przestrzegania litery prawa. BGB gwarantował liberalizm gospodarczy uważając, że państwo w zasadzie nie powinno ingerować w działalność gospodarczą.

Kodeks na ziemiach polskich zaboru pruskiego obowiązywał nie w całości, lecz w pewnych częściach aż do 1946 r., w Niemczech zaś stosowany jest do dzisiaj.

BGB nie uregulował wszystkich stosunków cywilnych. Poza kodeksem pozostał całokształt prawa handlowego i związanych głównie z potrzebami handlu działów prawa rzeczowego (wekslowe, czekowe) czy prawa prywatnego o pewnych elementach publicznoprawnych (prawo bankowe). Poza kodeksem pozostały również przepisy o charakterze socjalnym oraz działy prawa cywilnego, pozostawione ustawodawstwu poszczególnych krajów (np. sprawy stosunków rolnych).

W 1897 r. ogłoszony został nowy kodeks handlowy z mocą obowiązującą od 1 stycznia 1898 r., dostosowany już do BGB, oraz nowe prawo hipoteczne, którego prawa na rzeczach nieruchomych oparto już na systemie ksiąg wieczystych.

Prawo karne. Przepisy karne PPK z 1794 r., niewiele zmienione pod wpływem wydarzeń Wiosny Ludów (zniesiono karę chłosty i karę konfiskaty majątku), zastąpiono nowym pruskim kodeksem karnym z 1851 r. (ustawa z 14 kwietnia 1851 r.). Kodeks ten, oparty na francuskim kodeksie karnym z 1810 r. oraz bawarskim kodeksie karnym z 1813 r., odznaczał się wysokim poziomem techniki ustawodawczej. Część szczegółowa była poprzedzona częścią ogólną, w której przyjęto zasadę nulla poena sine lege: karalne były tylko czyny zagrożone przez ustawę obowiązującą w chwili popełnienia czynu. Kodeks odrzucał domniemanie winy, jednakże problemu, co jest winą kodeks nie określał pozostawiając to praktyce. Kodeks głosił zasadę nullum crimen, nulla poena sine lege. Przestępstwa podzielono na: 1) zbrodnie - zagrożone karą śmierci lub więzienia od 5 do 20 lat, 2) występki - zagrożone więzieniem do lat 5 lub grzywną powyżej 50 talarów, 3) wykroczenia - zagrożone aresztem do 6 tygodni lub grzywną do 50 talarów. Jako kary dodatkowe przewidziano: utratę lub ograniczenie praw obywatelskich, wygnanie z kraju, oddanie pod dozór policyjny, konfiskatę przedmiotów związanych z

przestępstwem, publiczne ogłoszenie wyroku oraz umieszczenie w domu pracy na okres do 3 lat. Karalność wykluczała bądź ograniczała: niepoczytalność, przymus, nieletność, przedawnienie. Kodeks pozostawał pod wpływem ideologii państwa policyjnego, zwłaszcza gdy szło o wzmocnioną ochronę organów państwa.

Pruski kodeks karny z 1851 r. po różnych zmianach w 1870 r. został przyjęty w Związku Północnoniemieckim, a po utworzeniu II Cesarstwa wprowadzono go w 1871 r. na obszarze całej II Rzeszy. Ta nowa unifikacja w porównaniu ze swoim wzorem była łagodniejsza. I tak np. obniżono najwyższy wymiar kary czasowego pozbawienia wolności z 20 do 15 lat, wprowadzono instytucję przedterminowego zwolnienia, wykluczono odpowiedzialność dzieci (do lat 12). Karę śmierci ograniczono tylko do wypadku morderstwa lub jego usiłowania na osobie monarchy. Kodeks był kilkakrotnie nowelizowany. Niemiecki kodeks karny z 1871 r. obowiązywał w Polsce niepodległej na ziemiach byłego zaboru pruskiego aż do kodyfikacji prawa karnego w 1932 r.

Procedura Proces cywilny dość długo ulegał zmianie, a jego podstawą była

ogólna ordynacja sądowa z 1793 r., zastąpiona dopiero nową ustawą Rzeszy (ordynacją procesową) w 1877 r. Prawo to nowelizowano (1898) w celu dostosowania go do nowego kodeksu prawa materialnego. Kodeks ten oparto na zasadach francuskiej procedury cywilnej z 1806 r. Postępowanie było wszczynane wyłącznie na wniosek stron. Przyjęto zasadę jawności oraz ustności rozprawy. Z nielicznymi wyjątkami dowody dopuszczało się wyłącznie na wniosek stron, a sąd oceniał je swobodnie. Za prawdziwe przyjmowano to, co było w dokumencie. Od wyroków sądów II instancji, wyłącznie z powodu uchybień prawnych, można było wnieść rewizję do Trybunału Rzeszy. Trybunał jako sąd rewizyjny nie badał już ustaleń faktycznych zaskarżonego wyroku i w razie zasadności rewizji uchylał go i zwracał sprawę do ponownego rozpatrzenia. Postępowania wekslowe i nakazowe toczyły się bez rozprawy na podstawie nakazu zapłaty, a rozprawę wyznaczano tylko w razie wniesienia sprzeciwu. Egzekucję wyroków przeprowadzał na wniosek wierzyciela organ sądowy.

Nowele do kodeksu w 1909 i 1929 r. wzmocniły pozycję sędziego w procesie i ograniczyły swobodne postępowanie stron. Jest to wyrazem tendencji antyliberalnych schyłku XIX i początków XX w.

Proces karny. Wiosna Ludów przyczyniła się do liberalizacji przepisów prawa karnego procesowego. Ordynacja z 1805 r., opierająca się jeszcze na zasadzie inkwizycyjnej, mimo zmian (1849) uchylona została dopiero w czasach II Rzeszy. Nowy kodeks postępowania karnego z 1877 r. likwiduje dzielnicowe partykularyzmy i wprowadza w całej Rzeszy jednolite przepisy procedury karnej. Ustawa weszła w życie 1 października 1879 r., obowiązywała w Niemczech do 1924 r., a w Polsce (ziemie byłego zaboru pruskiego) do czasu wydania polskiego kodeksu postępowania karnego w 1928 r. Proces karny nosił cechy procesu mieszanego, który łączył w sobie elementy procesu inkwizycyjnego z elementami procesu skargowego. Elementy inkwizycyjne przejawiały się w tym, że przestępstwa (z nielicznymi wyjątkami) były ścigane z urzędu, a postępowanie przygotowawcze prowadziły organy państwowe. Element skargowy wyrażał się w tym, że sąd mógł wszcząć rozprawę jedynie na podstawie skargi wniesionej przez podmiot uprawniony inny niż sąd. W procesie mieszanym wyraźnie oddzielono trzy fazy postępowania:

oskarżenie, sądzenie, obronę. Sąd kierował się zasadą domniemanej niewinności oskarżonego i zasadą in dubio pro reo (w razie wątpliwości należy orzekać na korzyść oskarżonego). Nowym elementem była też swobodna ocena dowodów przez sąd oraz ustność i jawność postępowania karnego.

W postępowaniu przygotowawczym podzielono funkcje pomiędzy prokuratora a sędziego śledczego (prokurator zarządzał śledztwem, a przeprowadzał je sędzia śledczy). Proces wszczynany był aktem oskarżenia wniesionym przez prokuratora. Oskarżony mógł wybrać sobie obrońcę i był wraz z obrońcą na równych prawach z prokuratorem (zasada kontradyktoryjności). Przy cięższych przestępstwach wprowadzono orzekającą o winie ławę przysięgłych. Sąd dążył do wykrycia prawdy materialnej i nie był związany wnioskami dowodowymi stron. Szerokie środki odwoławcze wskazywały, że zrealizowano w kodeksie nowożytne zasady procesu karnego.

Niektóre szczególne działy prawa Niemcy, mimo głoszenia od połowy XIX w. zasady liberalnej

gospodarki kapitalistycznej, odeszły od polityki nieingerencji państwa w stosunki społeczno-gospodarcze. W ten sposób powstało prawo przemysłowe. Władza państwowa zaczęła też określać stosunki zawiązywane między pracodawcami a pracobiorcami, co przyczyniło się do kształtowania prawa pracy.

Wśród źródeł prawa przemysłowego uwagę zwraca ordynacja przemysłowa z 1845 r., wielokrotnie zmieniana, która m.in. w 1869 r. wprowadziła szeroko pojętą „wolność przemysłową”, co oznaczało, że każdy mógł prowadzić zakład przemysłowy zgłaszając ten fakt władzy administracyjnej.

W prawie o spółdzielniach (1868) unormowano funkcjonowanie spółek akcyjnych, spółek z ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółdzielni. Najczęstszą formą prawnej organizacji wielkich przedsiębiorstw były spółki akcyjne uregulowane ustawą Rzeszy z 1870 r., znowelizowaną w 1884 r., i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością unormowane w ustawie z 1892 r.

Kształtującą się stopniowo nową gałęzią było prawo pracy. Stosunki pracy były odmiennie normowane w przemyśle, rzemiośle, dla czeladzi, robotników leśnych i rolnych lub pracowników służby publicznej. Ustawodawstwo niemieckie wprowadziło przymus pracy (w 1842, 1855, 1870), lecz nie zapewniało prawa do pracy. Przymus ten, obwarowany karami, naruszał zasadę swobody zawierania umowy o pracę. Wykonywanie pracy było zakazane w święta i niedziele (od 1891 r.), a wysokość płacy nie mogła pozostawać w rażącej dysproporcji do wartości pracy. Regulaminy pracy i układy taryfowe zostały poddane kontroli władz państwowych (1897). Pod ochroną była praca młodo-cianych i kobiet. Ustawa z 1853 r. zakazała pracy dzieci poniżej 12 lat, ograniczono też dzienny czas pracy młodocianych. Pojawiła się instytucja inspektorów pracy (inspektorów fabrycznych), od 1853 r. fakultatywna, a następnie (od 1878 r.) obligatoryjna. Robotnikom zagwarantowano prawo zrzeszania się w związki zawodowe, które mogły uzyskiwać osobowość prawną, oraz dano możliwość strajku (1869). Pierwsza ogólna ustawa ubezpieczeniowa ukazała się w 1883 r. Wprowadziła ona obowiązkowe ubezpieczenie chorobowe robotników fabrycznych. Kolejne ustawy wprowadziły ubezpieczenie od wypadków przy pracy (1884), od

inwalidztwa oraz na starość (1889). Instytucje ubezpieczeniowe o cechach samorządowych zorganizowane były jako osoby prawne.

ORGANIZACJA SĄDOWNICTWA

Czasy konstytucyjne przyniosły nowe zasady organizacji i działania sądów. Wszystkich obywateli poddano jednolitemu sądownictwu w myśl zasady równości wobec prawa. Ostatecznie zniesiono sądownictwo patrymonialne, wykluczono swobodne orzekanie przez monarchę, a sędziowie mianowani dożywotnio mogli być usunięci tylko na podstawie postępowania dyscyplinarnego, w orzekaniu zaś byli niezależni, podlegając tylko ustawom. Postępowanie w sprawach cywilnych i karnych było jawne (z koniecznymi wyjątkami). W sprawach karnych szczególnej wagi orzekać miały sądy przysięgłych.

W pruskim ustroju sądów powszechnych w 1849 r. wprowadzono trzystopniowość sądownictwa:

1. Sądy powiatowe (Kreisgerichte), a w miastach sądy miejskie (Stadtgerichte), które miały po dwa wydziały (cywilny i karny). W cięższych przestępstwach karnych o winie oskarżonego orzekała ława przysięgłych złożona z 12 osób, a o karze 5 sędziów. Przy sądzie powiatowym istniał urząd prokuratora, który podlegał ministrowi sprawiedliwości, oraz adwokatura. Sądy powiatowe przejęły kompetencje sądów patrymonialnych.

2. Sądy apelacyjne (Apellationsgerichte) były sądami odwoławczymi od sądów powiatowych oraz sądami I instancji niektórych spraw (np. fundacji, fidejkomisów).

3. Najwyższy Trybunał Sądowy (Oberster Gerichtshof) był najwyższym sądem dla całego państwa. Działał w Berlinie w wyniku połączenia Najwyższego Trybunału dla prowincji wschodnich z Trybunałem Rewizyjnym i Kasacyjnym dla prowincji.

Obok sądów powszechnych działały sądy handlowe, które od 1861 r. wcielono do sądów powszechnych jako osobne wydziały, oraz sądy wojskowe.

W 1877 r., jednolicie dla całej Rzeszy, uregulowano ustrój sądów niemieckich. Najniższą instancją były sądy urzędowe (Amtsgerichte), sądzące w składzie jednoosobowym, w sprawach karnych zaś z udziałem ławników. Sądami odwoławczymi od nich i sądami I instancji były sądy okręgowe (Landesgerichte), które sądziły w składach kolegialnych, a w najcięższych sprawach karnych z udziałem przysięgłych. Od sądów okręgowych można było się odwołać do wyższych sądów okręgowych (Oberlandesgerichte), które również orzekały kolegialnie. Jedynym, najwyższym sądem Rzeszy był Trybunał Rzeszy (Reichsgericht) z siedzibą w Lipsku. Rozpatrywał on skargi rewizyjne w sprawach cywilnych, jeśli wartość przedmiotu sporu przekraczała 4 tyś. marek oraz w sprawach karnych sądzonych przez sądy okręgowe z udziałem przysię-głych. Ponadto orzekał on w pierwszej i ostatniej instancji w sprawach o zdradę stanu i zdradę kraju.

Reorganizacja administracji ogólnej państwa stworzyła w latach 1872-1873 sądownictwo administracyjne. Jego zadaniem było czuwanie, czy administracja działa zgodnie z prawem. W ten sposób zapewniano obywatelom ochronę przed nadużyciami ze strony organów administracji.

Funkcję sądów administracyjnych w I instancji przejęły wydziały powiatowe, łączące zadania organów samorządowych, organów uchwałodawczych administracji państwowej i sądów administracyjnych. Funkcje sądów II instancji na szczeblu rejencji sprawował wydział obwodowy, który w ważniejszych sprawach orzekał również w pierwszej instancji. W 1875 r. powołano najwyższą III instancję administracyjną: Wyższy Trybunał Administracyjny w Berlinie (Oberverwaltungs-gericht). Pruskie sądownictwo administracyjne działało w tym czasie najlepiej w Europie.

2. ZABÓR AUSTRIACKI

ŹRÓDŁA PODSTAWOWE

Prawo cywilne. Podstawowym źródłem prawa cywilnego materialnego był w dalszym ciągu austriacki kodeks cywilny z 1811 r. (ABGB), w języku polskim nazywany Powszechną księgą ustaw cywilnych. Po upadku Rzeczypospolitej Krakowskiej wprowadzono go także na terytorium byłego Wolnego Miasta Krakowa i jego okręgu (1852). W ciągu przeszło wieku uzupełniono go tylko kilku specjalnymi ustawami. Poważniejszej nowelizacji dokonano dopiero w latach 1914-1916, przy niemałym udziale prawników polskich (Ernesta Tilla, Stanisława Wróblewskiego, Fryderyka Zolla i innych). Po tych zmianach, głównie w prawie rzeczowym i zobowiązaniach, kodeks obowiązywał w południowej części Rzeczypospolitej aż do 1946 r.

Najwcześniejsze zmiany w ABGB dotyczyły prawa małżeńskiego i związane były z konkordatem z 1856 r. Wobec katolików uchylono przepisy kodeksu cywilnego, zastępując je prawem kanonicznym. Gdy przyjęto zasadę wolności wyznania, prawo małżeńskie oparto na zasadzie zróżnicowania jego treści zależnie od tego, do jakiego wyznania należą małżonkowie. Między postanowieniami prawa państwowego a kanonicznego nie zawsze istniała zgodność, co rodziło wątpliwości w zakresie prawa małżeńskiego.

Istotną zmianą kodeksu cywilnego w zakresie prawa majątkowego była wydana ustawa o księgach gruntowych dla Galicji. Księgi gruntowe połączono z założonym na nowo katastrem, tj. wykazem parcel gruntowych wraz z mapami. Prowadziły je sądy, a prawa hipoteczne zyskiwano tylko przez wpisy do ksiąg.

Zmianę w zakresie prawa zobowiązań stworzyło rozporządzenie cesarskie z 1914 r., które za nieważne uważało umowy, kiedy wierzyciel, wykorzystując np. lekkomyślność, przymusowe położenie, ograniczenie umysłowe, niedoświadczenie dłużnika, zastrzegał sobie korzyści nieproporcjonalne do jego świadczenia. Ta zmiana kodeksu cywilnego miała skuteczniej przyczyniać się do zwalczania lichwy, masowej w Galicji zwłaszcza w stosunku do chłopskich dłużników.

Zmiany w zakresie prawa spadkowego (po nowelach z lat 1914-1916) dopuściły do dziedziczenia dzieci nieślubne w obrębie rodziny matki, a także rozszerzyły zakres dziedziczenia po współmałżonku.

Prawo karne. Franciszkana z 1803 r. wskutek licznych uzupełnień stała się zupełnie nieprzejrzysta. Nową kodyfikację powszechnego prawa karnego przyniósł patent cesarski z maja 1852 r. Kodeks ten sam się określał jako nowelizacja kodeksu z 1803 r., a opierał

się na anachronicznych jak na swą epokę zasadach. Znalazło to wyraz w części ogólnej kodeksu, gdzie między innymi w przestarzały sposób ujęto karalność złego zamiaru, usiłowania czy uczestnictwa w przestępstwie. Odpowiedzialność za przestępstwo przyjęto już od 10 roku życia. Kodeks wprowadził nowy podział przestępstw na zbrodnie, występki i wykroczenia, które zagrożone były różnymi karami i sądzone przez różne sądy. Karami głównymi były: kara śmierci, kara więzienia dożywotniego i więzienia czasowego. Karami za występki i wykroczenia były: areszt, grzywna pieniężna, przepadek towarów lub przedmiotów, utrata praw, chłosta, wydalenie z państwa, kraju koronnego lub miejsca pobytu. Zniesioną w 1848 r. chłostę przywrócono, obostrzając nią karę w wypadku zbrodni, gdy orzeczono karę więzienia oraz stosując ją jako karę dodatkową przy występkach i wykroczeniach bądź jako karę główną w stosunku do służby, uczniów i osób, które utrzymywały się z dorywczego najmu. Wyraża się w tym klasowe zróżnicowanie kary.

Część szczegółowa kodeksu rozpoczynała się od zróżnicowania przestępstw przeciw „ogólnemu bezpieczeństwu” oraz „przeciw bezpieczeństwu pojedynczych ludzi”. Charakter policyjny i drakoński miały zwłaszcza przepisy o ochronie państwa i jego organów. Nowelizująca kodeks karny ustawa z 1862 r. wyliczała wyczerpująco „przestępstwa polityczne”, precyzując zarazem ich zakres. Kodeks był zatem policyjny w przepisach o ochronie państwa i jego aparatu, łączył cechy ustawodawstwa absolutystycznego i wczesno-burżuazyjnego.

Późniejszy rozwój powszechnego prawa karnego doprowadził do zniesienia w 1867 r. kary chłosty, kajdan oraz kary dodatkowej - utraty praw cywilnych. W rok później zniesiono karę aresztu jako środka egzekucji długów pieniężnych. Ustawodawstwo o sądach przysięgłych (1873) wyliczyło taksatywnie przestępstwa polityczne podlegające orzecznictwu tych sądów. Z istotnych zmian kodeksu karnego z 1852 r., uchylających najbardziej jaskrawe anachronizmy, wymienić jeszcze należy ustawę z 1912 r., która wprowadziła możliwość zaliczenia aresztu śledczego na poczet kary. Starania o całościową nowelizację kodeksu, wskutek obstrukcji parlamentu, a następnie wojny, nie zostały uchwalone.

Procedura W postępowaniu cywilnym obowiązywała nadal przede

wszystkim ustawa sądowa z 1796 r., której moc w 1852 r. rozciągnięto na były obszar Wolnego Miasta Krakowa. Postępowanie w sprawach niespornych uregulował w 1854 r. specjalny patent cesarski. Powszechnie odczuwano potrzebę reformy całego postępowania cywilnego. W 1868 r. uregulowano postępowanie upadłościowe, w 1873 r. postępowanie upominawcze, upraszczając i przyśpieszając jego tok. Ustawa z 1874 r. nowelizowała częściowo procedurę: rozszerzając postępowanie ustne, skrócono czas procesu. Nowy kodeks postępowania cywilnego wraz z ustawą wprowadzającą do procedury cywilnej uchwalono dopiero w 1895 r., a w następnym roku dołączono do niego jeszcze ordynację egzekucyjną. Ustawy te regulowały całościowo postępowanie sporne i egzekucyjne w sprawach cywilnych. Proces oparto na pięciu zasadach: 1) dyspozycyjności stron, 2) ustności postępowania (jeżeli szczegółowe przepisy nie mówiły inaczej), 3) swobodnej ocenie dowodów przez sąd (z wyjątkiem dowodów z dokumentów), 4) ograniczeniu rodzajów dowodów do: przesłuchania stron, dokumentów, świadków, biegłych, oględzin, 5) jawności postępowania. Środkami apelacyjnymi były: apelacja od wyroków sądów I instancji, rewizji od wyroków sądów

apelacyjnych, rekurs od postanowień sądu nie kończących postępowania. Uproszczone postępowanie egzekucyjne przewidywało egzekucję: 1) z ruchomości i nieruchomości przez ich zajęcie i sprzedaż, 2) przez zarząd przymusowy bądź zajęcie wierzytelności. Udział sędziego w toku egzekucji był niezbędny, m.in. przy licytacji nieruchomości oraz przy rozdziale uzyskanych w egzekucji kwot na rzecz wierzycieli.

Proces karny. Kodeks z 1803 r. normujący postępowanie karne został zastąpiony w 1850 r. nowym kodeksem, który nie wszedł w życie na terenie Galicji. Zastąpił go dopiero kolejny kodeks, który od 1853 r. obowiązywał już na terenie całej monarchii. W myśl jego postanowień postępowanie karne miało charakter inkwizycyjny, śledztwo prowadził zarówno sąd, jak i prokurator, a kompetencje tych organów nie były jasno rozdzielone. Szeroko mógł być stosowany areszt śledczy. Rozprawa była ustna tylko w I instancji. Nadal obowiązywała ustawowa teoria dowodowa. Zmianę w zakresie procedury wprowadza w 1862 r. Ustawa o postępowaniu karnym w sprawach prasowych. Unormowano w niej szczególny rodzaj postępowania w związku ze zniesieniem cenzury. Po wieloletnich pracach kodyfikacyjnych nowy kodeks procedury karnej uchwalono w 1873 r. Jest on oparty na modelu wszystkich niemal kodyfikacji państw konstytucyjnych. Proces przyjął zasadę akuzycyjną (skargową) w miejsce inkwizycyjnej, śledztwo prowadził prokurator, a nie sąd, podejrzany o przestępstwo nie był przedmiotem śledztwa i procesu, lecz miał stanowisko strony. Zgodnie z zasadą legalności i praworządności prokurator był obowiązany do wnoszenia aktu oskarżenia po stwierdzeniu faktu przestępstwa i uzyskaniu podstaw do uważania podejrzanego za winnego. W przestępstwach ściganych z oskarżenia prywatnego osoba poszkodowana mogła sama wnieść oskarżenie. Oskarżony miał zawsze prawo do obrony, sąd w pewnych wypadkach z urzędu (w cięższych sprawach dla ubogich) wyznaczał obrońcę. Postępowanie było ustne i jawne. Przy cięższych przestępstwach o winie orzekali sędziowie przysięgli. Wyrok zapadał na podstawie swobodnej oceny dowodów.

ORGANIZACJA SĄDOWNICTWA

Po zniesieniu poddaństwa chłopów nowy ustrój sądów utworzono dopiero w latach 1850-1854. Ostatecznie zniesiono sądownictwo dominialne, a najniższe instancje sądowe (po krótkim okresie samodzielności) połączono z władzami administracyjnymi. Dopiero konstytucja grudniowa z 1867 r. przeprowadziła ostateczny rozdział sądownictwa od administracji, gwarantując zarazem niezawisłość sądów oraz dożywotność sędziów mianowanych przez cesarza. Przewidziano także instytucję sędziów przysięgłych w najcięższych sprawach karnych. Ustawy z końca XIX w. nadały sądom powszechnym trwałą strukturę, która utrzymała się aż do 1928 r.

Do Ustawy zasadniczej (1867) najniższą instancją sądową były urzędy powiatowe (Bezirksamter), a więc organy administracji działające jako sądy. Sędziami byli tu dawni mandatariusze i justycjariusz, którzy przejęli dotychczasowe kompetencje obszarów dworskich. Ponad nimi były trybunały I i II instancji jako organy wyłącznie już sądowe. Instancją rewizyjną zajmującą naczelne miejsce był Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości. Zmiany zapoczątkowane konstytucją stworzyły w

miejsce urzędów powiatowych sądy powiatowe, następnie wprowadziły przysięgłych w sprawach prasowych, cięższych zbrodniach i przestępstwach politycznych (1873).

Sąd powiatowy (Bezirksgericht) był najniższym sądem powszechnym w sprawach cywilnych i karnych. Okręgi tych sądów nie pokrywały się z powiatami administracyjnymi, tak że w każdym powiecie administracyjnym było po dwa lub więcej sądów powiatowych. Sądy powiatowe były organami jednoosobowymi, sądziły sprawy karne o wykroczenia, cywilne o wartości do 1000 koron, a bez względu na wartość sporu sprawy o naruszenie posiadania; ponadto załatwiały wszystkie rodzaje spraw niespornych.

Sąd krajowy (Landesgericht). W Galicji początkowo było 9 sądów krajowych, a po 1853 r. aż 17. Były to sądy kolegialne, które w sprawach cywilnych orzekały w składzie trzech sędziów, a w sprawach karnych czterech. Ich właściwość rzeczowa obejmowała wszystkie sprawy cywilne i karne, nie przekazane innym sądom. Stanowiły też instancję odwoławczą od sądów powiatowych. W sprawach karnych, zagrożonych więzieniem powyżej 5 lat, o przestępstwa polityczne i prasowe, o winie orzekało 12 sędziów przysięgłych. Przysięgli byli powoływani spośród mężczyzn mających prawo swojszczyzny w jednej z gmin Austrii, w wieku co najmniej 30 lat, umiejący czytać i pisać oraz opłacających odpowiedni podatek.

We Lwowie i w Krakowie działały wyższe sądy krajowe (Oberlandesgerichte). Orzekały one w składzie pięciu sędziów w II i ostatniej instancji dla wyroków sądów powiatowych, w II instancji dla sądów okręgowych i w I instancji w sporach syndykackich (roszczenia cywilne do państwa z tytułu szkody spowodowanej przez orzecznictwo sądowe).

W Wiedniu utworzony został Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości, który miał osobny senat (skład) dla spraw galicyjskich. Orzekał on jako III i ostatnia instancja dla spraw rozpatrywanych w I instancji przez sądy okręgowe, a jako II instancja dla spraw osądzonych w I instancji przez wyższe sądy krajowe. Wyroki zapadały kolegialnie w składzie siedmiu sędziów.

Obok sądów powszechnych do rozpatrywania specjalnych kategorii spraw powołano sądy szczególne. Należał tu: Trybunał Państwa, Trybunał Administracyjny, Trybunał Stanu oraz sądy przemysłowe.

Trybunał Państwa (Reichsgericht) powołano do życia ustawą z 1869 r. Sprawował sądownictwo prawa publicznego, chroniąc prawa podmiotowe skarżącego. Składał się z przewodniczącego, zastępcy, 12 członków i 4 zastępców mianowanych dożywotnio przez cesarza. Trybunał miał stać na straży całości państwa, praw kraju oraz konstytucyjnie zagwarantowanych politycznych praw obywateli. Rozstrzygał też spory kompetencyjne między organami administracji i sądami, a także spory między władzami centralnymi i krajowymi oraz władzami rządowymi i samorządowymi. Trybunał nie stał się jednak trybunałem konstytucyjnym.

Trybunał Administracyjny utworzono w 1875 r. jeden dla całego państwa, gdyż nie powołano niższych sądów administracyjnych. Składał się z mianowanych przez cesarza dożywotnio sędziów, niezawisłych w swym orzekaniu. Sąd ten orzekał w kolegiach złożonych z przewodniczącego i czterech lub sześciu sędziów albo w pełnym

składzie, gdy chodziło o modyfikację stanowiska prawnego zawartego we wcześniejszym orzeczeniu. Miał on charakter sądu kasacyjnego, który rozpatrywał sprawę dopiero po wyczerpaniu administracyjnego toku instancji. Obywatel do Trybunału mógł wnieść skargę na decyzje władzy administracyjnej, jeżeli uważał ją za niezgodną z ustawą bądź naruszającą jego prawa.

Trybunał Stanu (Staatsgerichtshof), utworzony w 1867 r., miał składać się z 24 członków wybranych po połowie przez obie izby parlamentu. Trybunał miał sądzić ministrów oskarżonych o naruszenie prawa. Mógł orzec utratę stanowiska lub praw politycznych, a jeśli oskarżony dopuścił się przestępstwa, Trybunał miał stosować ustawę karną. Trybunał Stanu nie zebrał się ani razu.

Sądy przemysłowe rozstrzygały spory ze stosunków pracy. Unormowała je ustawa z 1869 r., zmieniona w 1896 r. W Galicji działały dwa takie sądy (w Krakowie i Lwowie) oraz jeden za granicą galicyjską (w Bielsku). W skład sądu przemysłowego wchodził sędzia zawodowy oraz ławnicy wybierani oddzielnie przez pracowników i pracodawców w równej liczbie. Instancją odwoławczą był sąd krajowy. Działalność tych sądów była nikła.

3. ZABÓR ROSYJSKI I KRÓLESTWO POLSKIE

ŹRÓDŁA PODSTAWOWE

Prawo cywilne. Na ziemiach, które pozostały pod zaborem rosyjskim, lecz nie wchodziły w skład Królestwa Polskiego, po uchyleniu III Statutu litewskiego obowiązywało ustawodawstwo carskiej Rosji. Przepisy prawa cywilnego zawarte były w tzw. Zwodzie praw (część V, tom 10). Prawo to było obciążone przepisami o charakterze feudalnym i nie miało większego wpływu na dalszy rozwój prawa polskiego. Prawo ziem wschodnich nie było zatem związane z dawnym prawem polskim.

Na ziemiach centralnych, tj. na obszarze, z którego utworzono Królestwo Polskie, podstawową regulacją stosunków prywatnoprawnych pozostawał nadal Kodeks Napoleona, który został częściowo zastąpiony w 1825 r. Kodeksem cywilnym Królestwa Polskiego i w 1836 r. zmienionym prawem o małżeństwie. Dział prawa hipotecznego zmieniały także ustawy hipoteczne z lat 1818 i 1825. Obowiązywał też nadal francuski Kodeks handlowy. Pozostawienie w guberniach zachodnich jako obowiązującego prawa francusko-polskiego wyraźnie świadczy o odrębności prawa cywilnego Królestwa.

Ograniczenie w korzystaniu z praw cywilnych przyniosły przepisy karne przewidujące sekwestr majątku. Stosowano go wobec tych, którzy pozostawali za granicą dłużej ponad dozwolony okres bądź odmawiali powrotu. Prawo małżeńskie z 1836 r. zmieniono w 1891 r. w zakresie skutków rozwiązania małżeństwa wówczas, gdy jedna ze stron była katolicka, druga zaś należała do innego wyznania. W sprawach takich, pomimo zerwania konkordatu z 1866 r., zachowano jurysdykcję sądów katolickich. Przepisy Kodeksu Napoleona dotyczące prawa własności ulegały ograniczeniom w zależności od rodzajów własności. Odmienne

przepisy, zwłaszcza co do dzielenia własności, istniały przede wszystkim w odniesieniu do własności chłopskiej. Do najważniejszych należało ograniczenie możliwości zakładania ksiąg hipotecznych dla własności chłopskiej. Spadkobranie chłopskie normowane było nie przepisami Kodeksu Napoleona, lecz włościańskim prawem zwyczajowym. Wobec chłopów mających grunta ukazowe, postanowieniem Komitetu Urządzającego sprawy te oddano wójtom gmin. Przepisy Kodeksu Napoleona o prawie własności w pewnym zakresie ograniczały przepisy prawa górniczego (1870 i 1892) oraz prawa łowieckiego (1871). Zmienione zostały przepisy kodeksu o prawach na dobrach niematerialnych. Rozciągnięcie na Królestwo w 1869 r. rosyjskich przepisów o cenzurze (1865) przyniosło w konsekwencji unifikację prawa autorskiego. Po zmianie (1911) nowe prawo autorskie określiło m.in. prawo własności do utworów literackich, naukowych i w ogólności artystycznych. Oddzielnie uregulowano prawo własności na wynalazki (ukaz z 1867 r.) oraz prawo do znaków towarowych (ukaz z 1896 r.).

W prawie zobowiązań ograniczono zakres przepisów Kodeksu Napoleona o darowiznach. Od 1866 r. nieważna była darowizna chłopska dokonana na rzecz niewłościanina. Uchylono też przepisy kodeksu cywilnego dotyczące odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez urzędników (1875).

Uzupełnieniem i zmianą przepisów Kodeksu Napoleona o umowach sprzedaży były dwa ukazy o lichwie (1892, 1893). Pierwszy z nich regulował sprawę sprzedaży zboża nie zebranego, drugi uznał za nieważne takie czynności prawne, przy których wyzyskano przymusowe położenie lub nieświadomość dłużnika.

Kodeks Napoleona, będący wyrazem odrębności prawnej Królestwa, miał przez okres zaborów stanowisko zasadniczej i nadrzędnej regulacji stosunków prawnoprywatnych i stosowano go w praktyce we wszystkich sprawach, które nie zostały zmienione bądź ograniczone odmiennymi przepisami.

Prawo karne. Zmiany w zakresie prawa karnego materialnego w Królestwie polegały na wprowadzeniu rosyjskiego prawa karnego. Reformy zapoczątkował ukaz z 1864 r., znoszący kary chłosty i piętnowania oraz skracający kary robót aresztanckich. W praktyce sądy gminne nadal stosowały tradycyjną karę chłosty rózgami, w wojsku zaś chłostę zniesiono dopiero w 1904 r. Zasadniczą zmianę przyniósł ukaz z 1876 r., który uchylił obowiązujący w Królestwie Kodeks kar głównych i poprawczych z 1847 r., wprowadzając w jego miejsce rosyjski kodeks karny z 1866 r. Nowy kodeks był tylko nowelizacją rosyjskiego kodeksu karnego z 1845 r., głównie w związku z wydaniem w 1864 r. ustawy O karach wymierzanych przez sędziów pokoju. Wspomniana ustawa dotyczyła wykroczeń przeciw porządkowi i bezpieczeństwu oraz urzą-dzeniom użyteczności publicznej, obyczajowości, zdrowiu publicznemu, normowała także wykroczenia paszportowe, wykroczenia przeciw własności prywatnej i przeciw czci. Przewidziano kary nagany, grzywny, aresztu do 3 miesięcy oraz karę więzienia do półtora roku.

Kodeks z 1866 r. był kazuistyczny (1711 artykułów w XII tytułach). Jego przepisy umożliwiały stosowanie analogii w prawie karnym, stwierdzając, że jeśli za przestępstwo prawo nie oznaczyło kary, sąd skazuje na karę wymierzaną za przestępstwa podobne. Kodeks zawierał wiele przepisów o charakterze karno-policyjno-administracyjnym, które jako przepisy szczegółowe w innych państwach

zestawiono już w ustawodawstwie karno-policyjnym. Wpływ teorii humanitarnych był tu nieznaczny i kodeks w dalszym ciągu stał na gruncie teorii odstraszania. Przestępstwa podzielono na ciężkie (zbrodnie i występki) oraz lżejsze (wykroczenia) w zależności od naruszonego dobra, a nie ścigającego je organu. Kodeks był, w zestawieniu z innymi mu współczesnymi, najbardziej surowy w wymierzaniu kar, karząc np. za apostazje (odstępstwa od wiary). Bardzo surowo karano też za przestępstwa polityczne, przynależność do tajnych stowarzyszeń. Kodeks przewidywał skomplikowany system kar, dzieląc je na kryminalne i poprawcze. Kryminalnymi były: kara śmierci, ciężkie roboty (w kopalniach, twierdzach, fabrykach od 4 lat do końca życia), zesłanie na Syberię lub na Kaukaz. Karami poprawczymi były: osiedlenie na Syberii lub w oddalonych guberniach połączone z czasowym zamknięciem, czasowe osadzenie w twierdzy, w wieży lub areszcie, kary pieniężne, kary cielesne oraz nagana wobec sądu. Kary poprawcze były też zróżnicowane w zależności od pozycji stanowo-klasowej skazanego. Za uprzywilejowanych prawo uważało szlachtę, cudzoziemców, osoby wyróżniające się majątkiem, posiadające wyższe wykształcenie oraz urzędników. Orzeczona kara nie ulegała przedawnieniu. Przepisy w kodeksie były rozproszone, np. o stanie wyjątkowym, który w 1881 r. skodyfikowała ustawa O środkach ochrony porządku państwowego i bezpieczeństwa publicznego.

Imperium Rosyjskie stosowało także represje administracyjne oparte nie na wyrokach sądów, lecz na swobodnej ocenie władzy. Wyrazem tego były zesłania w różnych zakresach i formach. Zesłanych administracyjnie kierowano do - według oficjalnej terminologii - „miejscowości niezbyt oddalonych” bądź „miejscowości bardzo oddalonych”. Dopiero rewolucja 1905-1907 spowodowała powrót zesłańców. Zesłania zaprzestano stosować w 1911 r., ale uchylił je dopiero dekret Rządu Tymczasowego z 1917 r.

Z ustaw karnych wydanych po 1866 r. należy jeszcze wspomnieć: Ustawą o buntach i tajnych związkach z 1874 r. i ustawę o środkach ochrony porządku państwowego, które doprowadziły do nowelizacji i ponownego wydania w 1885 r. kodeksu prawa karnego z 1866 r.

Kolejny, nowy kodeks wydano dopiero w 1903 r. i jest to tzw. Kodeks Nikołaja Tagancewa od nazwiska głównego twórcy projektu. Ugołownoje ułożenije z 1903 r. miało już charakter nowoczesny. W kodeksie ograniczono kazuistykę, wprowadzono wiele postępowych rozwiązań, jak zawieszenie wykonania kary, warunkowe zwolnienie od wymierzenia kary oraz dano sędziemu znaczną swobodę w wymiarze kary w zależności od okoliczności czynu i osobowości sprawcy. Zliberalizowano w nim zasady odpowiedzialności. Kodeks nie został w całości wprowadzony w życie - obowiązywały tylko artykuły dotyczące przestępstw politycznych oraz jego część ogólna, ale tylko w stosunku do tych artykułów części szczegółowej, które weszły w życie. Zatem obowiązywał nadal dawny kodeks karny, z nowego zaś przede wszystkim część ogólna. Wynikały wskutek tego anomalie, jak dwojakie pojęcie usiłowania, uczestnictwa itp. Z części szczegółowej kodeksu w życie wprowadzono tylko niektóre artykuły, np. przestępstw przeciwko religii, bezpieczeństwu zewnętrznemu i wewnętrznemu (tzw. przestępstwa polityczne). Na mocy ustawy z 1909 r. wprowadzono doń instytucję warunkowego zwolnienia z zakładu karnego po odbyciu 3/4 kary przy nienagannym prowadzeniu się. W dobie rewolucji (1905-1907) nastąpiło

zaostrzenie represji karnej. Orzekanie w niektórych sprawach politycznych przekazano w 1906 r. sądom wojennym, które w tym czasie obficie szafowały karą śmierci.

Kodeks karny Tagancewa na terenie Królestwa Polskiego, po zajęciu go w czasie I wojny światowej przez wojska państw centralnych, uzyskał w całości moc obowiązującą. W generalgubernatorstwie warszawskim, opanowanym przez Niemców, miało to miejsce w 1915 r., natomiast w generalgubernatorstwie lubelskim w praktyce pozostawiono stare przepisy prawa karnego. Dopiero gdy utworzono Tymczasową Radę Stanu (grudzień 1916 r.) organ ten wprowadził kodeks z 1903 r. na całym terytorium Królestwa Polskiego. Obowiązywał on na ziemiach polskich (byłe Królestwo i byłe ziemie zaboru rosyjskiego) aż do unifikacji prawa karnego w 1932 r.

Postępowanie cywilne oparte na francuskim Kodeksie postępowania cywilnego zostało uchylone ukazem z 1875 r., który wprowadził do Królestwa Polskiego rosyjską procedurę cywilną z 1864 r. (Ustawa o postępowaniu sądowym cywilnym), obowiązującą aż do 1933 r. Unifikacja ustawodawstwa procesowego między Imperium a Królestwem nie była zupełna. Różnice spowodowane były odrębnością materialnego prawa cywilnego w Królestwie. Według ukazu z 1875 r. spory o służebności ustanowione ukazami uwłaszczeniowymi miały być sądzone według osobnych przepisów, co także jest wyrazem zachowania odrębności w procedurze cywilnej. Podkreślała je również Ustawa o postępowaniach szczególnych w okręgu sądowym warszawskim. Regulowała ona przede wszystkim postępowanie niesporne, w szczególności dotyczące aktów stanu cywilnego, przysposobienia, uznania dzieci nieślubnych, rad familijnych, otwarcia spadku i postępowania spadkowego, oraz niektóre przepisy egzekucyjne, odmienne ze względu na dawne francusko-polskie przepisy.

W postępowaniu cywilnym obowiązywała zasada ustności, jawności, kontradyktoryjności (przygotowanie i gromadzenie materiału procesowego przez strony), dyspozycyjności oraz zasada swobodnej oceny dowodów przez sąd. Pozew mógł być ustny lub pisemny przed sądami pokoju i sądami gminnymi (od 1871 r. wnoszony w języku rosyjskim - „iskowoje proszenije”), pisemny tylko przed sądami okręgowymi. Postępowanie było ustne i jawne, z możnością wykluczenia jawności na wniosek strony. Jako dowody dopuszczalne były dokumenty, zeznania świadków, przysięga (tylko za zgodą obu stron w sporach do 100 rb.). Sąd miał swobodę w ocenie dowodów, proces leżał w rękach sędziego. Nowelizacja z 1891 r. przyśpieszyła postępowanie sądowe przez wprowadzenie postępowania uproszczonego, które toczyło się w sporach z weksli i innych zobowiązań pieniężnych na piśmie oraz w sporach o wydanie majątku oddanego w najem. Nowela w 1912 r. wprowadziła też postępowanie nakazowe, tj. przymusowe wykonanie pewnych aktów na mocy sądowej klauzuli egzekucyjnej. Z istotnych cech procedury cywilnej rosyjskiej należy wspomnieć jeszcze o braku przymusu adwokackiego.

Postępowanie karne. W miejsce dotychczasowej procedury karnej pruskiej i austriackiej ukaz z 1875 r. wprowadził w Królestwie rosyjską ustawę postępowania karnego (u.p.k.) z 1864 r., która obowiązywała aż do 1929 r. Kodeks miał nowoczesny charakter, odrzucał zasadę inkwizycyjną, zrywał z ustawową teorią dowodów, przyznawał oskarżonemu prawo do obrony. Śledztwo przeprowadzał osobny sędzia

śledczy, który nie brał udziału w dalszym toku procesu, akt oskarżenia sporządzał prokurator. Rozprawa była ustna i jawna, a od wyroku przysługiwała apelacja i kasacja, analogicznie jak w postępowaniu cywilnym. Z powodu trwania w całym państwie stanów wyjątkowych, ingerencji administracji w proces karny oraz praktyki ścieśniającej postępowe założenia kodeksu, uchylono bądź ograniczono wiele przepisów uregulowanych rosyjską ustawą postępowania karnego.

W okresie stanów wyjątkowych funkcjonowały specjalne trybunały, przed którymi obowiązywała odrębna procedura. Obok sędziego śledczego śledztwo prowadziła także policja, która bez zgody sędziego w szerokim zakresie często stosowała areszt jako środek zabezpieczający. Ukaz z 1879 r. wprowadził już postępowanie skrócone w sprawach o charakterze politycznym, zaś wobec przestępstw stanu wprowadzono właściwość okręgowych sądów wojennych. Kodeks postępowania karnego zmieniła też ustawa z 1910 r., która pozwoliła sędziom zaliczać areszt śledczy na poczet kary.

Inne szczególne działy prawa. Podobnie jak w innych zaborach, w drugiej połowie XIX w. uwagę zwraca rozwój przemysłowego prawa pracy. W Królestwie Polskim dostrzega się odrębność w dziedzinie prawa pracy, gdyż podstawą stosunku pracy był tu Kodeks Napoleona i zasada wolności umów. Odrębności wynikały też z przepisów policyjnych, które dotyczyły robotników Warszawy. Ustawodawstwo prawa pracy w Rosji zapoczątkowała ustawa z 1882 r., ograniczająca w fabrykach i kopalniach czas pracy dzieci poniżej lat 15 i wprowadzająca instytucję inspekcji pracy. W 1885 r. uregulowano czas pracy kobiet i młodocianych w fabrykach. Doniosłe znaczenie miała również ustawa z 1886 r. (znowelizowana w 1893 r.), w której kompleksowo uregulowano zagadnienia umowy o pracę, sposób wypłaty wynagrodzeń, rozbudowano inspekcję pracy. Przepisy tej ustawy na gubernię warszawską rozciągnięto w 1891 r., a w 1897 objęto nimi całe Królestwo. Postęp w zakresie stosunków pracy przyniosła ustawa z 1903 r., określająca odpowie-dzialność pracodawcy za nieszczęśliwe wypadki oraz zezwalająca na starostwa fabryczne (namiastka reprezentacji robotników). Rewolucyjny nacisk doprowadził do wydania w 1906 r. przepisów dotyczących prawa koalicji, umożliwiając legalne zakładanie związków zawodowych. Przed I wojną światową wydano jeszcze dwie istotne ustawy, obie w 1912 r., mianowicie o ubezpieczeniu robotników od choroby oraz od wypadków przy pracy. W 1915 r. przepisy dotyczące prawa pracy zostały skodyfikowane w Ustawie przemysłowej. Rosyjskie prawo pracy regulowało jednak węższy zakres zagadnień niż prawo pruskie czy austriackie.

ORGANIZACJA SĄDOWNICTWA

Po powstaniu styczniowym obok sądów działały również inne organy represji karnej (administracyjne i wojskowe), powołane głównie do zwalczania ruchu niepodległościowego. Wprowadzony ukazem carskim w 1875 r. nowy ustrój sądów nie rozdzielał sądownictwa od administracji, nie uznawał niezawisłości sądów i sędziów, którzy

traktowani byli jak urzędnicy administracyjni. Nieusuwalność sędziów obowiązywała tylko w stosunku do sędziów wyższych, inni byli zawieszani w urzędowaniu lub zwalniani ze służby. Społeczeństwo mogło jednak wybierać niższych sędziów, których zatwierdzała władza państwowa.

Istotną rolę w ustroju sadów odgrywał podział sądów na sądownictwo pokojowe (sądy wiejskie i sądy pokoju) oraz nie związane z nim sądownictwo ogólne (sądy okręgowe w I instancji i sądy apelacyjne w II instancji oraz instancje kasacyjne - departamenty Cywilny i Karny Senatu).

Sądownictwo pokojowe na wsi wprowadzono pośpiesznie wraz z uwłaszczeniem chłopów przez stworzenie na wzór rosyjski sądów wiejskich, tzw. sądów gminnych, które działały w każdej gminie. W odróżnieniu od gmin (wołosti) w Imperium, gminy w Królestwie tworzyli nie tylko chłopi, w rezultacie w składzie sędziów i ławników tych sądów była też inteligencja. Ten specyficzny polski charakter sądy gminne zachowały również po reformie 1875 r. Sądy gminne orzekały w sprawach cywilnych spory o przedmioty wartości do 100 rb., w sprawach spadków chłopskich bez względu na wartość sporu, a w sprawach karnych sądziły takie wykroczenia, za które mogły wymierzyć karę nagany, grzywny do 3 rb. oraz aresztu do 7 dni. Nie mogły rozpatrywać spraw o własność uwłaszczonych gruntów, gdyż spory te rozstrzygały specjalne komisje włościańskie. Oficjalnie nosiły one nazwę komisji do spraw włościańskich i stanowiły również ostatnią instancję odwoławczą i kasacyjną od sądów gminnych.

Po reformie sądów z 1875 r. jeden sąd gminny obejmował swym okręgiem 1-4 gmin (komasacja sądów), tak że w powiecie były przeważnie cztery sądy gminne, a na jeden sąd przypadało około 10 tyś. mieszkańców. Zachowano zasadę wybieralności sędziów gminnych i ławników przez zgromadzenie gminne, a wybór zatwierdzał minister sprawiedliwości. Sędzią przestał być z urzędu wójt, zreformowany sąd sądził w składzie sędzia gminny i dwóch ławników. Od kandydata na sędziego wymagano ukończenia 25 lat, posiadania co najmniej 6 morgów gruntu, ukończenia przynajmniej szkoły podstawowej lub złożenia odpowiedniego egzaminu. Kompetencje sądu gminnego po reformie (1875) uległy rozszerzeniu. Orzekał on w I instancji sprawy cywilne o wartości przedmiotu sporu do 250 rb. (z wyłączeniem sporów o nieruchomości), a w sprawach karnych sprawy zagrożone grzywną do 30 rb. (wymierzając grzywnę do 15 rb. lub areszt do 3 dni). Sądy gminne mogły szeroko stosować prawo zwyczajowe.

Sądy pokoju. W miastach, w miejsce dotychczas istniejących sądów dla mieszczan (sądy burmistrzów, prezydentów miast, wydziału sądowego przy oberpolicmajstrze Warszawy, sądów policji poprawczej), wraz z reformą w 1875 r., wprowadzone zostały sądy pokoju. Jeden sąd obejmował swym okręgiem jeden powiat, czyli około 9,5 tyś. mieszkańców. Dla czterech dużych miast utworzono osobne takie sądy, a dla Warszawy aż 11. Sąd pokoju orzekał jednoosobowo. Sędziów mianował minister sprawiedliwości, kierując się cenzusem wieku (25 lat) i wykształcenia (średnie lub 3-letnia praktyka sądowa). Rzadko sędziami pokoju byli prawnicy. W sprawach cywilnych sądy pokoju orzekały sprawy do 300 rb. oraz niektóre sprawy karne. W pewnym stopniu sądy te mogły stosować prawo zwyczajowe. Istniały przy nich wydziały hipo-teczne prowadzące odpowiednie księgi.

Sądem apelacyjnym od wyroków sądów gminnych i sądów pokoju był zjazd sędziów pokoju (mirowoj sjezd). Okręgów zjazdów w Królestwie było 21, po dwa na gubernię i jeden specjalny dla Warszawy, w 1882 r. dodano jeszcze jeden zjazd dla Łodzi. Zjazd zbierał się okresowo, stale urzędowali tylko prezesi i sekretariat. Jeden zjazd sędziów pokoju przypadał przeciętnie na około 300 tyś. mieszkańców. Sąd ten działał w ten sposób, że sędziowie pokoju z danego okręgu po kolei zasiadali na sesjach sądowych.

Sprawy cywilne i karne nie należące do sądów pokoju i sądów gminnych podlegały orzecznictwu sądów okręgowych. Utworzono 10

takich sądów, po jednym w każdej guberni. Sąd okręgowy sądził w składzie trzech sędziów zawodowych sprawy karne i cywilne nie przekazane sądom pokoju lub sądom gminnym. Sędziów mianował minister sprawiedliwości, który miał prawo ich przenoszenia i zwalniania ze służby. Sąd orzekał w składzie trzech sędziów w sprawach karnych, śledztwo prowadził specjalny sędzia śledczy, akt oskarżenia wnosił i popierał prokurator. Przy sądach istniały ponadto gubernialne wydziały hipoteczne, złożone z wiceprezesa i sędziego sądu okręgowego oraz pisarza hipotecznego.

Od wyroków sądów okręgowych sądem apelacyjnym była Izba Sądowa (Sudiebnyj Pałat) z siedzibą w Warszawie. Była ona II instancją odwoławczą od wyroków wszystkich sądów okręgowych. Izba sądziła w kompletach po trzech sędziów, dzieliła się na departamenty Cywilny i Karny. Przy Departamencie Karnym działał naczelny prokurator Królestwa.

Funkcje sądu kasacyjnego pełniły sądowe departamenty (cywilny i karny) Senatu Rządzącego w Petersburgu. Rozpatrywały one kasacje od zjazdów sędziego pokoju oraz od warszawskiej Izby Sądowej.

Obok sądów powszechnych sprawiedliwość wymierzały również inne organy władzy. Od 1867 r. w sprawach karnych wiejsko-policyjnych oraz w sprawach o szkody wyrządzone na polach i w lasach orzecznictwo należało do wojennych naczelników powiatów. Naruszenie przepisów prawa przemysłowego, przepisów o szarwarku, paszportach, policji lekarsko-weterynaryjnej, budowlanej, przeciwpożarowej itd. powodowało, że urząd powiatowy jako kolegium wykonywał orzecznictwo karne. Urząd gubernialny z kolei orzekał w sporach „majątkowych i innych”, wynikłych w urzędach starszych kupieckich i starszych rzemieślniczych, w sprawach propinacji, naruszenia przepisów leśnych i niektórych skarbowych.

Do walki z ruchem rewolucyjnym carat wykorzystywał Wojskowy Sąd Okręgowy w Warszawie (Wojenno-Krużnoj Sud). Orzekał on sprawy przekazane mu przez generała-gubernatora, jeśli tego wymagały względy bezpieczeństwa publicznego; obok tego sądu w Łodzi powstał w 1908 r. Tymczasowy Okręgowy Sąd Wojskowy. Od wojskowych sądów okręgowych, które orzekały w I instancji, przysługiwało stronie odwołanie do Głównego Sądu Wojskowego, który był instancją kasacyjno-rewizyjną.

Po rozwiązaniu II Dumy od września 1906 do maja 1907 r. działały jeszcze sądy wojenno-polowe. Powoływał je dowódca garnizonu w składzie: przewodniczący i czterech oficerów. Sąd ten w ciągu doby, „gdy oczywistość przestępstwa nie wymagała śledztwa”, rozpoznawał sprawę i wydawał wyrok prawomocny, wykonywany najdalej w ciągu 4 godzin. Sądy te w Królestwie rozpatrzyły 172 sprawy, skazując 146 osób (2 na katorgę, 144 na karę śmierci). Działały one w Będzinie, Chełmie, Częstochowie, Garwolinie, Kaliszu, Kielcach, Lublinie, Łodzi, Radomiu, Siedlcach, Sosnowcu i Warszawie. Mimo zniesienia sądów wojenno-polowych w okresie stanu wyjątkowego ujętych „na gorącym uczynku” rozstrzeliwano bez sądu.

V. OKRES DRUGIEJ RZECZYPOSPOLITEJ

1. STAN PRAWA SADOWEGO PO ODZYSKANIU NIEPODLEGOŚCI

Po uzyskaniu niepodległości w 1918 r. zaistniała konieczność opracowania polskiego prawa, którym można by zastąpić obce systemy prawne: prawo niemieckie i pruskie, prawo austriackie, prawo węgierskie (Spisz i Orawa), prawo francuskie, prawo rosyjskie (na ziemiach wschodnich w całości, a ze znacznymi odrębnościami na obszarze byłego Królestwa Polskiego). Wszystkie te systemy różniły się między sobą, głównie z powodu odmienności gospodarczych i społecznych między poszczególnymi dzielnicami. Polskie władze uznały - traktując ten stan jako tymczasowy - utrzymanie w mocy prawa państw zaborczych. Powodowało to wręcz chaos w praktyce prawnej i utrudniało integracje.

Odrodzona Polska pod względem prawnym dzieliła się na kilka obszarów (dzielnic), w których obowiązywały różne prawa. Najogólniej można powiedzieć, że w dziedzinie prawa cywilnego materialnego były cztery odrębne systemy, w dziedzinie prawa procesowego cywilnego oraz w dziedzinie prawa karnego (materialnego i procesowego) trzy systemy. Obrazuje to zestawienie:

Prawo cywilne materialne: - ziemie centralne (b. Królestwo Polskie) obowiązywało polsko-

francuskie ustawodawstwo, w szczególności Kodeks Napoleona, - ziemie wschodnie (właściwy b. zabór rosyjski) obowiązywało w

całości prawo rosyjskie, zawarte w X t. Zbioru praw, - ziemie południowe (b. zabór austriacki) głównym źródłem był

ABGB. Na niewielkich obszarach Spiszu i Orawy utrzymano do 1922 r. prawo węgierskie.

Prawo cywilne procesowe: - ziemie centralne i wschodnie (b. Królestwo i b. zabór rosyjski)

obowiązywała procedura rosyjska z 1864 r., - ziemie zachodnie (b. zabór pruski) obowiązywał niemiecki

kodeks postępowania cywilnego z 1877 r., znowelizowany w 1898 r.,

- ziemie południowe (b. zabór austriacki) - głównym źródłem był austriacki kodeks z 1895 r., którego moc rozciągnięto też na Spisz i Orawę, gdzie do 1922 r. obowiązywała procedura węgierska.

Prawo karne materialne: - ziemie centralne i wschodnie - obowiązywał kodeks rosyjski z

1903 r., tzw. Kodeks Tagancewa, - ziemie zachodnie - głównym źródłem był niemiecki kodeks

karny z 1871 r., - ziemie południowe - obowiązywał austriacki kodeks karny z

1852 r. Prawo karne procesowe: - ziemie centralne i wschodnie - obowiązywała procedura rosyjska

z 1864 r., - ziemie zachodnie - głównym źródłem był niemiecki kodeks z

1877 r., - ziemie południowe - obowiązywał kodeks austriacki z 1873 r.

Wymienione kodeksy zachowując swoją moc obowiązującą przestały być prawem obcym i uważano je za dzielnicowe prawo polskie. Zastrzeżono jednak, że obowiązują tylko te normy, które nie są sprzeczne z konstytucją państwa. Z praw tych, głównie z kodeksów karnych, usunięto przepisy, które nie były zgodne z polską racją stanu.

2. KOMISJA KODYFIKACYJNA

Unifikacji i kodyfikacji prawa sądowego w Polsce podjął się Sejm Ustawodawczy. Na posiedzeniu w dniu 3 czerwca 1919 r. powołano niezależną od rządu Komisję Kodyfikacyjną, która miała przygotować projekty prawa karnego i cywilnego oraz inne projekty ustawodawcze zlecone jej przez sejm. Komisja rozpoczęła pracę już w 1919 r., a jej działalność trwała aż do wybuchu II wojny światowej. Przygotowane akty przekazywano ministrowi sprawiedliwości, który wnosił je do sejmu jako projekty rządowe. Po przewrocie majowym (1926) wydawano je w formie rozporządzeń prezydenta, a pod rządami Konstytucji kwietniowej jako dekrety prezydenta. W ten sposób unikano dyskusji w izbach ustawodawczych i zapobiegano wnoszeniu do projektów poprawek.

W skład Komisji Kodyfikacyjnej wchodziło początkowo tylko 44 członków wraz z prezydentem i trzema wiceprezydentami. Pierwsze czteroosobowe prezydium (prezydent Komisji oraz trzej wiceprezydenci) oraz 40 członków mianował Naczelnik Państwa, a następnie czynił to Prezydent RP Prezydentem Komisji został profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego Franciszek Ksawery Fierich, zmarły w 1928 r.; na jego miejsce dopiero w 1932 r. powołany został prezes Sądu Najwyższego Bogdan Pohorecki. Członkowie Komisji, teoretycy i praktycy (ogółem było ich w okresie międzywojennym 69), reprezentowali wszystkie dzielnicowe systemy prawa. Komisja dzieliła się na dwa wydziały: ustawodawstwa karnego i cywilnego, te z kolei dzieliły się na sekcje. Kilkakrotnie zmieniał się regulamin i struktura Komisji.

3. KODYFIKACJA PRAWA KARNEGO PROCESOWEGO I MATERIALNEGO

Prace nad opracowaniem prawa karnego procesowego i materialnego toczyły się równolegle. Wcześniej przygotowany został kodeks postępowania karnego (k.p.k.) w podkomisji złożonej z prof. Edmunda Krzymuskiego oraz sędziów Aleksandra Mogilnickiego i Emila Stanisława Rappaporta. Projekt był już gotowy w 1926 r.; przekazano go komisji ministerialnej, a następnie wydano w formie rozporządzenia Prezydenta RP z datą 19 marca 1928 r. z mocą od 1 lipca 1929 r. (później był on jeszcze kilka razy nowelizowany w 1932, 1938 i 1939 r.) Pierwsza nowelizacja wiązała się z dalszą unifikacją prawa w związku z wprowadzeniem w 1932 r. kodeksu karnego materialnego. Stosownie jednak do postanowień tej noweli humanitarny zakaz reformationis in peius nie obejmował kasacji, tzn. ponownego rozpatrywania sprawy na skutek uchylenia wyroku przez Sąd Najwyższy. Możliwość podwyższenia wyroku miała powstrzymać przed pochopnym wnoszeniem o kasacje.

Druga nowela z 1938 r., tzw. lex Grabowski, od nazwiska ówczesnego ministra sprawiedliwości, wprowadza dalsze ograniczenia na niekorzyść oskarżonych. Jej przepisy już przy zapowiedzi kasacji wprowadziły opłaty sądowe jako warunek jej złożenia, z ogólnym podwyższeniem opłaty kasacyjnej. Trzecia nowela, z 1939 r., wiąże się z uchwaleniem przez sejm ustawy o organizacji więziennictwa, gdzie zawarto m.in. dalsze ograniczenie praw więźniów (np. przymus nieodpłatnej pracy).

Kodeks postępowania karnego był kodyfikacją zwięzłą, syntetyczną, nieporównanie bardziej nowoczesną od ustaw procesowych zaborczych.

Prace nad kodeksem karnym materialnym prowadzone były przez sekcję, na której czele stał prezes prof. Juliusz Makarewicz, wiceprezesem był prof. Wacław Makowski, a sekretarzem Emil Stanisław Rappaport. Członkami sekcji byli też: sędzia Sądu Najwyższego Aleksander Mogilnicki, prezes Prokuratorii Generalnej w Poznaniu Zygmunt Marek, adwokat z Warszawy Franciszek Falkiewicz i inni. Ostateczny tekst ustalono we wrześniu 1931 r. Kodeks stał się obowiązującym prawem na mocy rozporządzenia Prezydenta RP z 11 lipca 1932 r. i wszedł w życie z dniem 1 września 1932 r. Drugie rozpo-rządzenie Prezydenta RP tej samej daty wprowadziło prawo o wykroczeniach (pr. o w.). Wydano także przepisy przejściowe wprowadzające kodeks karny i prawo wykroczeń.

Procedura legislacyjna odbyła się we wszystkich stadiach poza parlamentem.

4. KODYFIKACJA PRAWA CYWILNEGO I POSTĘPOWANIA

CYWILNEGO

Prawo cywilne unifikowano etapami, osobno poszczególne działy prawa materialnego i proces cywilny, z zamiarem łączenia ich, a następnie zestawienia w systematyczne większe całości. Stopniowo unifikacja prawa i procesu cywilnego miała więc poprzedzić pełną ich kodyfikację. Prace napotkały większe trudności niż przy prawie karnym, gdyż istniały poważniejsze różnice między ustawodawstwem cywilnym poszczególnych dzielnic.

Przede wszystkim sekcja prawa cywilnego zajęła się opracowaniem projektów prawa międzynarodowego i między dzielnicowego prywatnego, zawierających zasady rozstrzygania kolizji między różnymi ustawodawstwami. Projekty tych ustaw przygotował prof. Fryderyk Zoll. Po dyskusji parlamentarnej (spór dotyczył rozszerzenia instytucji laickiego małżeństwa), sejm wprowadził tylko drobne poprawki i obie ustawy uchwalił dopiero 2 lipca 1926 r.

Projekty prawa wekslowego i czekowego opracowała sekcja prawa handlowego Komisji Kodyfikacyjnej. Referantami obu projektów byli prof. Aleksander Doliński ze Lwowa oraz prof. Antoni Górecki i adw. Roman Kuratowski z Warszawy. Stały się one obowiązującym prawem po ich ogłoszeniu przez Prezydenta RP w formie rozporządzeń wydanych 14 września 1924 r. Konwencje genewskie, podpisane przez Polskę, zmusiły do zmiany tych praw (wekslowego i czekowego). Nowy projekt prawa wekslowego przygotował prof. Stanisław Wróblewski z Krakowa, a projekt prawa czekowego prof. Józef Antoni Sułkowski z Poznania. Oba sejm uchwalił w formie ustawy dopiero 29 kwietnia 1936 r.

Międzynarodowe zobowiązania Polski wynikające z tzw. małego traktatu wersalskiego i konwencji berneńskiej o ochronie dzieł literackich i artystycznych obligowały do opracowania prawa autorskiego. Komisji, która opracowała ten dział prawa, przewodził prof. Fryderyk Zoll, koreferentem był adw. Jan Jakub Litauer z Warszawy, a ekspertem pisarz Zenon Przesmycki - Miriam. Ustawa o prawie autorskim została uchwalona przez sejm 29 marca 1926 r.

Prace nad przygotowaniem nowego prawa patentowego podjęła Komisja Kodyfikacyjna, powierzając referat projektu również prof. Fryderykowi Zoilowi, natomiast koreferat prof. Stanisławowi Wróblewskiemu. Prawo to jako Ustawa o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych zostało uchwalone 5 lutego 1924 r., zmienione następnie rozporządzeniem Prezydenta RP z 22 marca 1928 r. O ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych, które zastąpiło ustawę. W ramach prac Komisji prof. F. Zoll przygotował również projekt prawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, który sejm uchwalił 2 sierpnia 1926 r. jako Ustawę o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.

Prace nad unifikacją prawa zobowiązań podjęto w ośrodku lwowskim już w 1923 r.; projekt opracowali: prof. Ernest Till, Maurycy Allerhand, Aleksander Doliński, Roman Longchamps de Berier i Kamil Stefko, a część szczegółową prawa o zobowiązaniach E. Till i prof. R. Longchamps de Berier. Po opublikowaniu tekstu (1928) spotkał się on z krytyką m.in. prof. I. Koschembahra-Łyskowskiego, który zarzucił mu nadmierny liberalizm. Różnice poglądów Komisji Kodyfikacyjnej hamowały tempo prac nad kodeksem. Ostatecznie Kodeks zobowiązań został ogłoszony rozporządzeniem Prezydenta RP z 27 października 1933 r., z mocą obowiązującą od 1 lipca 1934 r.

Wielkim osiągnięciem Komisji Kodyfikacyjnej było też opracowanie kodeksu handlowego (cz. I). Podkomisja prawa handlowego przystąpiła do prac pod przewodnictwem Stanisława Wróblewskiego. W ciągu roku opracowano kodeks handlowy, który ogłoszono równocześnie z Kodeksem zobowiązań w formie rozporządzenia Prezydenta RP z 27 czerwca 1933 r., z mocą obowiązującą od 1 lipca 1934 r. W tytule kodeksu handlowego zaznaczono, że stanowi on tylko część pierwszą. W rozumieniu Komisji dalsze części miały objąć prawo ubezpieczeniowe, przewozowe, morskie, rzeczowe. Do wybuchu wojny nie zdołano jednak ukończyć opracowania tych działów.

Przygotowanie projektu kodeksu postępowania cywilnego rozpoczęto, jeszcze przed powołaniem Komisji Kodyfikacyjnej, w 1917 r. w Warszawie pod przewodnictwem Jana Jakuba Litauera. Od 1918 r. podobna komisja działała w Krakowie. Po utworzeniu Komisji Kodyfikacyjnej prace skoncentrowały się w sekcji postępowania cywilnego, której po śmierci prof. Fiericha przewodził adw. Litauer. Prace zakończono w 1929 r., kodeks zaś ogłoszono, wraz z przepisami wprowadzającymi, jako rozporządzenie Prezydenta RP z 29 listopada 1930 r., z mocą obowiązującą od 1 stycznia 1933 r. Kodyfikacja ta nie objęła postępowania egzekucyjnego oraz upadłościowego i układowego. Praca podkomisji doprowadziła do wydania, również w formie rozporządzenia Prezydenta RP, 27 października 1932 r. prawa o sądowym postępowaniu egzekucyjnym, z mocą obowiązującą od 1 stycznia 1933 r. W tym samym okresie (24 października 1934 r.) w formie rozporządzeń Prezydenta RP wydano też prawo upadłościowe i prawo o postępowaniu układowym.

Komisja Kodyfikacyjna nie zdołała skodyfikować wszystkich działów prawa cywilnego. Szczególnie drażliwą sprawą było prawo małżeńskie osobowe. Projekt tego prawa, przygotowany w 1929 r. przez prof. Karola Lutostańskiego, przewidywał fakultatywne śluby cywilne i wyznaniowe (nowożeńcy mieli prawo wyboru), rozwody cywilne, równość małżonków. Na skutek oporu Kościoła katolickiego i duchowieństwa innych wyznań projektu ani nie przedłożono pod obrady sejmu, ani nie wydano go w formie rozporządzenia. Przygotowany też projekt prawa małżeńskiego majątkowego, ogłoszony drukiem (1937), wywołał kontrowersje, których do wybuchu wojny nie udało się prze-zwyciężyć. Nie zunifikowano również prawa rodzinnego, regulującego stosunki między rodzicami i dziećmi oraz kwestię opieki, mimo że projekt opracowany pod przewodnictwem prof. Stanisława Gołąba był gotowy w 1938 r. Nie ukończono prac nad kodyfikacją prawa rzeczowego, prowadzonych przez Fryderyka Zolla i Jana Wasilkowskiego (projekt był gotowy w 1937 r.). Bardzo wolno toczyły się też prace nad prawem spadkowym. Prace nad częścią ogólną prawa

cywilnego były celowo wstrzymywane aż do ukończenia kodyfikacji wszystkich części szczegółowych prawa cywilnego. Z zakresu prawa cywilnego procesowego do wybuchu wojny nie zostały zakończone prace nad kodyfikacją postępowania niespornego.

5. OCENA UNIFIKACJI PRAWA SĄDOWEGO

W procesie unifikacji i kodyfikacji prawa sądowego Komisja Kodyfikacyjna miała duże zasługi. Prace Komisji trwały w okolicznościach politycznie nieprzychylnych (walki partyjne) i głębokim partykularyzmie dzielnicowym prawa. Projekty Komisji cechował wysoki poziom wiedzy prawniczej, techniki legislacyjnej oraz oryginalność wielu konstrukcji. Rozwiązania szczegółowe były inspirowane przez idee liberalne i postępowe.

Przeprowadzono pełną unifikację w zakresie prawa karnego (k.p.k. z 1928 r. k.k. oraz pr. o w. 1932 r.), jak również w zakresie postępowania cywilnego (k.p.c. z 1930 r.). W dziedzinie prawa cywilnego wykonano około połowę prac. Zunifikowano prawo związane z obrotem gospodarczym (zobowiązania, handlowe, wekslowe i czekowe, patentowe). W zakresie prawa cywilnego materialnego brakowało części ogólnej, prawa rodzinnego, rzeczowego i spadkowego. Przedłużało to obowiązywanie praw obcych i dopiero unifikacja prawa cywilnego w latach 1945-1946 zlikwidowała ten stan, wykorzystując nie ukończone wówczas projekty.

6. PRAWO KARNE I PROCES KARNY

Podstawowym źródłem polskiego prawa karnego był wydany 11 lipca 1932 r. i obowiązujący od 1 września 1932 r. Kodeks karny. Nowelizowano go już w 1934 r. Ustawą o niektórych przestępstwach przeciwko bezpieczeństwu państwa, następnie w 1938 r. dekretem Prezydenta RP O ochronie niektórych interesów państwa oraz w 1938 r. Ustawą o ochronie imienia Józefa Piłsudskiego.

Kodeks karny cechuje ścisłość, jasność i syntetyczność sformułowań. Opiera się na zasadach subiektywizmu, humanitaryzmu, wprowadza środki zabezpieczające. Pierwsza z tych zasad oznaczała subiektywną podstawę odpowiedzialności, indywidualizację winy i kary. Sprawca musiał chcieć popełnić przestępstwo lub godzić się na nie. Wina umyślna występowała w formie zamiaru bezpośredniego i zamiaru ewentualnego. Odrzucono wszelkie pozostałości winy zbiorowej lub tzw. akcesoryjnej, czyli winy za działanie innych osób. Indywidualizacja kary przejawiała się w określeniu warunków jej wymierzenia. Zasada humanitaryzmu wyrażała się m.in. w indywidualizacji odpowiedzialności i kary, ograniczeniu środków represji karnej, nadaniu karze śmierci charakteru wyjątkowego oraz w orzekaniu w stosunku do nieletnich środków wychowawczych i poprawczych. Wprowadzenie środków zabezpieczających - instytucji zupełnie nowej - uzasadniała konieczność

zabezpieczenia społeczeństwa przed osobami, które naruszały porządek prawny w sposób niezawiniony lub rozmyślny.

W kodeksowej definicji przestępstwa wyrażała się podstawowa zasada prawa karnego - nullum crimen sine lege, co oznacza, że przestępstwo musi być określone przez ustawę obowiązującą w chwili jego popełnienia. Przestępstwa podzielono na zbrodnie i występki. Za zbrodnie groziła kara śmierci lub więzienia powyżej 5 lat. Za występek groziła kara więzienia do 5 lat, areszt powyżej 3 miesięcy lub grzywna powyżej 3000 zł.

Kary dzieliły się na zasadnicze i dodatkowe. Te pierwsze orzekane były samoistnie, dodatkowe jedynie jako ich uzupełnienie. Do kar zasadniczych zaliczono: karę śmierci, karę więzienia, karę aresztu i karę grzywny od 5 do 200 000 zł. Kary dodatkowe to: utrata praw obywatelskich, honorowych, wykonywania zawodu, rodzicielskich, opiekuńczych, ogłoszenie wyroku w pismach, przepadek przedmiotów majątkowych i narzędzi. Kodeks dawał sędziemu dużą swobodę przy określaniu kary, wskazując jej maksimum i minimum. Dopuszczał w określonych wypadkach nadzwyczajne złagodzenie lub nadzwyczajne zaostrzenie kary. Z systemu francuskiego przyjął instytucję warunkowego zawieszenia wykonania kary. Z obowiązujących dotąd ustaw karnych przejął przedawnienie ścigania i unowocześnił je, tworząc instytucję zaniechania ścigania karnego po upływie określonego czasu, oraz wprowadził przedawnienie karania i zatarcie skazania.

Równocześnie z Kodeksem karnym weszło w życie prawo o wykroczeniach (pr. o w. z 1932 r.), w którym sformułowano zasady odpowiedzialności znacznie złagodzone w porównaniu do przepisów k.k. Wykroczeniem był czyn zagrożony karą aresztu do 3 miesięcy i grzywny do 3000 zł, albo jedną z tych kar. Do tej grupy przestępstw zaliczano przestępstwa przeciwko, porządkowi publicznemu, zdrowiu publicznemu, mieniu.

Kodeks karny i prawo o wykroczeniach nie wyczerpywały wszystkich przepisów karnego prawa materialnego w Polsce. Osobnym działem pozostawało prawo karno-skarbowe oraz liczne przepisy ustaw z dziedziny prawa administracyjnego.

Kodeks karny z 1932 r., obowiązywał w Polsce do 1 stycznia 1970 r., tj. do czasu wejścia w życie nowego k.k. z 1969 r.

Postępowanie karne. Prawo karne procesowe jest zbiorem postanowień techniczno-regulaminowych. Do kodyfikacji postępowania karnego (1928) obowiązywały procedury zaborcze. Nowy Kodeks postępowania karnego (k.p.k.) przejął wiele instytucji i rozwiązań z państw zaborczych, jednak cechują go tendencje liberalne, które chroniły przed niewinnym skazaniem. Gwarancją praw jednostki w postępowaniu karnym były m.in. następujące instytucje: uzależnienie tymczasowego aresztowania od decyzji sądu, prawo do posiadania obrońcy, jawność rozprawy, domniemanie niewinności oskarżonego, możliwość wniesienia środków odwoławczych, zakaz reformatio in peius (zakaz zaostrzenia kary przez sąd II instancji, jeżeli oskarżyciel nie złożył apelacji, został ograniczony nowelą w 1932 r.).

K.p.k. łączył zasadę inkwizycyjną (śledczą), gdzie sąd miał władzę nad oskarżonym, z zasadą skargową, gdzie strony procesowe były równouprawnione przed sędzią, a proces miał charakter trójpodmiotowy (oskarżyciel, oskarżony, sędzia). Elementy inkwizycyjne wyrażały się w ściganiu większości przestępstw z urzędu i przez prowadzone postępowanie przygotowawcze. Cechy skargowe przejawiały się we wszczynaniu spraw na żądanie uprawnionego oskarżyciela i w wyodrębnieniu w postępowaniu fazy oskarżania, sądzenia i obrony.

Kodeks podzielił przestępstwa na ścigane z urzędu i z oskarżenia prywatnego. Dowody oskarżyciela i obrońcy sąd oceniał według własnego przekonania. Od wyroku przysługiwała apelacja. Od orzeczenia sądu odwoławczego (apelacyjnego) przysługiwała kasacja do Sądu Najwyższego. Zasada wieloinstancyjności uważana była za gwarancję praworządności.

Poza k.p.k. pozostały przepisy o postępowaniu doraźnym. Normowała je ustawa sejmowa z 1919 r., zastąpiona rozporządzeniem o postępowaniu doraźnym z 1928 r. Postępowanie doraźne było szczególnym trybem postępowania w sprawach karnych, a charakteryzuje je przyśpieszenie i uproszczenie procesu oraz zaostrzenie sankcji karnej. Postępowanie doraźne stosowano przy zwalczaniu przestępstw pospolitych (morderstwa, rabunki), gdy przestępcę ujęto, a także wykorzystywano je w sprawach politycznych. Nowela do k.p.k. z 1932 r. wymienia przestępstwa kodeksowe (k.k. z 1932 r.), które mogą być poddane postępowaniu doraźnemu.

Przepisy k.p.k. z 1928 r. normowały też postępowanie wykonawcze. Kodeks postępowania karnego uchyliły przepisy wprowadzające nowy k.p.k. z dnia 19 kwietnia 1969 r. stanowiąc, że nowy kodeks wchodzi w życie 1 stycznia 1970 r.

7. PRAWO CYWILNE I PROCES CYWILNY

W prawie cywilnym okresu międzywojennego utrzymywało się w znacznym stopniu ustawodawstwo rozbiorowe. Z myślą o zaspokojeniu potrzeb pojawiły się opracowania podręcznikowe różnych systemów prawnych oraz nowe tłumaczenia kodeksów obcych wraz z komentarzami. W pracach Komisji Kodyfikacyjnej uwzględniano zwłaszcza prawa: francuskie, austriackie, niemieckie, a ponadto szwajcarskie, pomijając na ogół przestarzałe unormowania rosyjskie.

Prawo cywilne obejmowało regulacje prawne sytuacji rodziny i stosunki, zarówno o charakterze osobistym, jak i majątkowym, między jej członkami, dotyczące własności, wymiany dóbr i świadczenia usług. Przy regulacji tych stosunków kierowano się liberalnymi zasadami akceptowanymi już wcześniej przez ustawodawstwo zaborcze. Do podstawowych zasad zaliczano: 1) nienaruszalność prywatnej własności, 2) równość podmiotów prawa cywilnego, 3) swobodę zawierania umów, 4) bezpieczeństwo obrotu, 5) zasadę harmonijnego współżycia ludzi. Powyższe zasady odzwierciedlały się poprzez przepisy szczegółowe.

Prawo rodzinne. Brak było jednolitego ustawodawstwa polskiego w sprawach małżeńskich, poza normami regulującymi właściwość prawa w stosunkach międzydzielnicowych i międzynarodowych (ustawa z 1926 r.). Obowiązywały zatem ustawy dzielnicowe. Znano trzy systemy zawierania i rozwiązywania małżeństw: 1) typ laicki (prawo niemieckie i węgierskie), 2) typ wyznaniowy (prawo obowiązujące na terenie b. zaboru rosyjskiego), 3) typ mieszany (prawo austriackie). Różnice między prawami dzielnicowymi powodowały komplikacje przy zawieraniu, a zwłaszcza rozwiązywaniu małżeństw (zjawisko legalnej bigamii). We wszystkich ustawodawstwach występowała uprzywilejowana pozycja męża i upośledzona żony, a także dyskrymi-nacja dzieci nieślubnych.

Prawo rzeczowe. W dziedzinie prawa rzeczowego, przede wszystkim prawa własności, obowiązywało nadal prawo zaborcze. Wszystkim kodeksom znana była forma własności podzielonej, która występowała w postaci dzierżawy wieczystej. Prawa wierzyciela skutecznie zabezpieczała hipoteka. W zakresie obrotu nieruchomościami w 1933 r. wprowadzono formę aktu notarialnego. Za odrębny przedmiot prawa własności uznano lokale położone w jednym budynku (rozporządzenie Prezydenta RP z 1934 r.). Uchwałą sejmu w 1939 r. zniesiono też wszystkie ordynacje rodowe.

Prawo spadkowe. Podstawowe przepisy z zakresu prawa spadkowego z czasów zaboru zachowały się bez istotniejszych zmian. W poszczególnych dzielnicach były odmienne zwyczaje spadkowe, zwłaszcza w zakresie dziedziczenia gospodarstw rolnych. Ustawa z 1933 r. uregulowała w jednolity sposób tylko fragment prawa spadkowego, mianowicie testamenty wojskowe. Najważniejszym problemem było zapobieżenie nadmiernemu rozdrobnieniu gospodarstw rolnych wskutek działów spadkowych.

Prawo zobowiązań. Obowiązujący od 1934 r. Kodeks zobowiązań (k.z.) był stosowany w miejsce odpowiednich przepisów

dzielnicowych. Zawierał 645 artykułów zgrupowanych w 17 tytułach. W doktrynie przyjęto rozróżniać część ogólną i szczególną zobowiązań. Do części ogólnej zaliczono: źródła, rodzaje i istotę zobowiązań, powstanie zobowiązań, przejście praw i obowiązków wynikających z zobowiązań, wygaśnięcie zobowiązań, zaskarżenie czynności dłużnika zdziałanych ze szkodą wierzycieli. Natomiast do części szczególnej zaliczono zobowiązania wynikające z następujących rodzajów umów: sprzedaży i zamiany, darowizny, najmu, dzierżawy, użyczenia, pożyczki, umowy o świadczenia usług, spółki, renty i dożywocia, umów z gier i zakładów, umowy przekazu, ugody i poręczenia.

Jednolity k.z. stał się ważnym czynnikiem integracji, regulował całokształt potrzeb obrotu gospodarczego. Według przepisów zobowiązania powstawały przede wszystkim w wyniku czynności prawnych, najczęściej umów. Kodeks normował też działalność za czyny niedozwolone (własne, cudze, zwierząt). Konstrukcja odpowiedzialności z tego tytułu opierała się na zasadzie winy, ryzyka lub słuszności. Z punktu widzenia technicznoprawnego k.z. stał na bardzo wysokim poziomie, jego przepisy cechowała elastyczność, co pozwoliło, że po drobnych zmianach obowiązywał do końca 1964 r.

Prawo handlowe. Polski Kodeks handlowy (k.h.), obowiązujący podobnie jak Kodeks zobowiązań od 1 lipca 1934 r., był dziełem odpowiadającym współczesnym zasadom obrotu. Prawo handlowe było prawem szczególnym zawodu kupieckiego. Kupcem był ten, kto we własnym imieniu prowadził przedsiębiorstwo zarobkowe, czyli zawodowo i stale trudnił się handlem. Kupców podzielono na rejestrowanych i nierejestrowanych. Kupcy rejestrowani prowadzili przedsiębiorstwa zarobkowe większych rozmiarów, w tym przede wszystkim spółki handlowe. Kupcy nierejestrowani - z reguły drobniejsi, nie byli wpisywani do rejestru. Kodeks uregulował także następujące rodzaje spółek: spółkę akcyjną, spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością, spółkę komandytową i spółkę jawną.

W Kodeksie handlowym znacznie uproszczono formy czynności prawnych dokonywanych przez kupców, co zapewniło szybkość obrotu przy odpowiednich dlań gwarancjach. Wierzycielom ułatwiono dochodzenie roszczeń, a wobec dłużników kodeks cechowała surowość. Specjalne przepisy kodeksu zapobiegały nieuczciwej konkurencji, np. ochrona znaków towarowych.

Prawo wekslowe i czekowe. Prawo wekslowe zunifikowano w 1924 i 1936 r. opierając się na jednolitym wzorze konwencji haskiej i genewskiej. Wekslem jest dokument sporządzony w formie przewidzianej ustawą, w którym wystawca albo sam przyrzeka zapłatę pewnej sumy pieniężnej (weksel własny), albo też poleca innej osobie zapłacenie określonej kwoty na rzecz uprawnionego posiadacza weksla (weksel trasowany). Posiadacz weksla mógł swych praw dochodzić w trybie uproszczonym (tzw. postępowanie nakazowe). Weksle były papierami wartościowymi, które można było przenieść przez indos - tym samym pełniły one funkcje zbliżone do pieniądza.

Czek, tak jak weksel trasowany, jest dokumentem wystawionym w ściśle określonej formie, w którym wystawca poleca innej osobie zapłacenie określonej sumy pieniężnej na rzecz uprawnionego posiadacza czeku. Dokument ten może być przeniesiony, a zobowiązania osób podpisanych na czeku mają taki sam charakter jak przy wekslu. W przeciwieństwie do weksla czek przeznaczony jest wyłącznie do pełnienia

funkcji płatniczej, a nie kredytowej. W stosunku do pieniądza czek pełni funkcję zastępczą. Posiadacz czeku mógł swych praw dochodzić w trybie uproszczonym.

Prawo autorskie i patentowe. Cechą polskiej ustawy o prawie autorskim (1926) było uznanie dualizmu praw autorskich. Prawa te podzielono na majątkowe i osobiste. Pierwsze gwarantowały twórcy wyłączność w zakresie gospodarczej eksploatacji utworu, które gasły w 50 lat od śmierci twórcy. Drugie -prawa osobiste - służyły ochronie węzła uczuciowego, jakie łączyły autora z jego dziełem, były niezbywalne i w zasadzie wieczyste. Przepisy regulujące ochronę praw autorskich przewidywały przejęcie majątkowych praw autorskich i różne formy gospodarczej eksploatacji utworów. Prawo patentowe nie ustanawiało samodzielnego systemu praw osobistych i gwarantowało tylko ochronę praw wynikających z patentu oraz z zarejestrowanego wzoru. Wynalazcy przyznawano czasowe (na 15 lat) i wyłączne prawo do gospodarczej eksploatacji wynalazku, przez który rozumiano nowe rozwiązanie zagadnienia technicznego nadające się do zastosowania w przemyśle.

Postępowanie cywilne. Polski Kodeks postępowania cywilnego (k.p.c.) z 1930 r., obowiązujący od 1 stycznia 1933 r., przejął zasadnicze rozwiązania i konstrukcje procedur zaborczych. Kodeks dzielił się na dwie części, z których pierwsza zawierała przepisy o postępowaniu spornym (księga I - sąd, księga II - proces) oraz o sądownictwie polubownym (księga III). Część druga regulowała postępowanie egzekucyjne (księga I) i zabezpieczające (księga II). Całość obejmowała 864 artykuły. Przewodnie zasady procesu to: dyspozycyjność, kontradyktoryjność, równość stron. Dyspozycyjność oznacza swobodne rozporządzanie przez strony swymi roszczeniami. Przejawia się we wszczynaniu procesu na wniosek strony, ograniczeniu przedmiotu procesu do żądań zgłaszanych przez strony lub w swobodzie dysponowania środkami odwoławczymi. Kontradyktoryjność oznaczała, że przygotowanie i gromadzenie materiału procesowego należy do samych stron, a sąd ogranicza się do jego badania i wydania orzeczenia. Równość stron gwarantowała te same prawa uczestnikom procesu.

Obowiązywały też zasady: jawności postępowania, jego bezpośredniości i swobodnej oceny dowodów. W k.p.c. przyjęto system trójinstancyjny, który polegał na tym, że dwie pierwsze instancje sądowe były instancjami merytorycznymi, trzecia instancja zaś miała charakter wyłącznie kontrolny. Od trojin-stancyjności były różne wyjątki. Postępowanie w sprawach cywilnych było kosztowne.

Odmienne były postępowania nakazowe i upominawcze. Pierwsze z nich polegało na tym, że sąd wydawał orzeczenie (nakaz zapłaty) bez wysłuchania strony pozwanej, która mogła zgłosić sprzeciw od nakazu i spowodować tym samym wyznaczenie rozprawy.

Postępowanie egzekucyjne unormowane k.p.c. umożliwiało wierzycielowi realizację świadczeń przysługujących mu od dłużnika. Organami egzekucyjnymi były sądy grodzkie i komornicy. Podstawą wszczęcia postępowania egzekucyjnego był tytuł egzekucyjny, któremu właściwy sąd nadawał klauzulę wykonalności.

8. PRAWO PRACY

Okres międzywojenny sprzyjał wyodrębnieniu i usamodzielnieniu się prawa pracy, dyscypliny, która obejmowała ogół norm regulujących stosunki związane z odpłatnym wykonywaniem pracy. Działalność legislacyjną w tym zakresie rozpoczęto niemal od podstaw. Podstawowe akty ustawodawcze dotyczyły:

- czasu pracy (dekret z 23 listopada 1918 r. wprowadził zgodnie z traktatem wersalskim ośmiogodzinny dzień pracy),

- związków zawodowych (dekret z 6 lutego 1919 r. gwarantował swobodę zakładania związków zawodowych),

- inspekcji pracy (dekret z 3 stycznia 1919 r. ustalił zasadę powszechności inspekcji pracy, jej niezależności oraz działania w charakterze organu państwowego),

- ubezpieczeń społecznych (ustawa z 19 maja 1920 r. wprowadziła obowiązkowe ubezpieczenia na wypadek choroby. Powszechność ubezpieczeń zrealizowano przez samodzielne powiatowe kasy chorych),

- urlopów pracowniczych (ustawa z 16 marca 1922 r. unormowała m.in. wymiary urlopów),

- ochrony pracy młodocianych i kobiet (ustawa z 2 lipca 1924 r. wzięła pod szczególną ochronę młodocianych - powyżej lat 15, a poniżej 18 - ze względu na ich wiek, a kobiety z powodu płci i macierzyństwa),

- stosunku pracy (dekrety z 16 marca 1928 r. poprawiły istniejący poprzednio stan prawny w zakresie umowy o pracę robotników i pracowników umysłowych),

- bezpieczeństwa i higieny pracy (np. dekret z 1928 r. obligował zatrudniającego do zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy),

- ubezpieczeń emerytalnych (rozporządzenie Prezydenta RP z 25 listopada 1927 r. normuje sytuację pracowników umysłowych przez ubezpieczenie emerytalne),

- rozjemstwa i układów zbiorowych pracy (dekret z 27 października 1933 r. o nadzwyczajnych komisjach rozjemczych w przemyśle i handlu oraz ustawa o układach zbiorowych pracy z kwietnia 1936 r.).

9. SĄDOWNICTWO

Po odzyskaniu niepodległości system sądowy kształtował się na podstawie stanu prawnego po byłych państwach zaborczych. Wyróżnia się dwie grupy organów sądowych: sądy powszechne - powołane do rozstrzygania wszystkich spraw karnych i cywilnych: sądy szczególne - powołane do rozstrzygania specjalnych kategorii spraw.

SĄDY POWSZECHNE

Zgodnie z Konstytucją marcową i stosownie do zasady podziału władz niezawisłe sądy były organami narodu w zakresie wymiaru sprawiedliwości. Konstytucja kwietniowa, odrzucając zasadę podziału władz, uznała sądy za organy państwa podporządkowane Prezydentowi RP na równi z innymi organami państwowymi. System sądowy oparto na zasadzie dekoncentracji polegającej na tym, że obok hierarchicznie funkcjonujących sądów powszechnych podporządkowanych Sądowi Najwyższemu, działały jeszcze odrębne sądy lub nawet systemy sądów szczególnych nie podporządkowane temu Sądowi.

Zaraz po powstaniu niepodległego państwa dekret Naczelnika Państwa z 8 lutego 1919 r. powołał Sąd Najwyższy (SN). Sądy niższe podporządkowane SN to: na szczeblu drugim sądy okręgowe, a na trzecim sądy apelacyjne. Zasadnicze różnice co do sądów istniały na szczeblu czwartym, najniższym. W byłym zaborze rosyjskim były nimi sądy pokoju i sądy gminne. Na terenie zaboru pruskiego, byłego zaboru austriackiego oraz na terenie województwa śląskiego funkcjonowały sądy powiatowe. Osobliwością zaboru pruskiego było funkcjonowanie przy sądach powiatowych sądów ławniczych oraz sądów pokoju, działających zamiast bądź przy sądach powiatowych. Sądy ławnicze powołane były do rozstrzygania spraw karnych i orzekały w zespołach trzyosobowych (sędzia zawodowy, dwóch ławników), natomiast sądy pokoju orzekały w składach, od których nie wymagano kwalifikacji prawniczych.

Konstytucja z 1921 r. potwierdziła istnienie sędziów pokoju wybieranych przez ludność (art. 76), a także zaakceptowała sprawę istnienia sądów przysięgłych. Unifikacja sądów powszechnych nastąpiła dopiero po wejściu w życie nowego prawa o ustroju sądów powszechnych (pr. o u.s.p.) z 1928 r., opracowanego przez prof. Kamila Stefkę, które weszło w życie 1 stycznia 1929 r. Po unifikacji system sądów przedstawiał się następująco:

Na szczeblu najniższym istniały sądy grodzkie, orzekające zawsze jednoosobowo w 1 instancji w drobnych sprawach karnych i cywilnych. Ich zadaniem było też udzielanie innym sądom lub władzom pomocy sądowej oraz rozpatrywanie odwołań od orzeczeń sądów pokoju. Sędziowie pokoju, mimo że przewidywała tę instytucję Konstytucja z 1921 r. oraz pr. o u.s.p. z 1928 r., nie zostali jednak nigdzie powołani. Niepowołanie ich wynikało z braku zaufania władz do udziału czynnika społecznego w sądownictwie. Konstytucja z 1935 r. nie zawierała już postanowień o sędziach pokoju. W połowie lat trzydziestych istniało 548 sądów grodzkich.

Sądami I instancji w sprawach ważniejszych oraz rozpoznającymi środki odwoławcze od orzeczeń sądów grodzkich i od postanowień sędziów śledczych były sądy okręgowe. Sądy te miały orzekać w składzie trzech sędziów zawodowych, wprowadzono jednak tyle wyjątków, że najczęściej orzekały jednoosobowo. Sąd okręgowy dzielił się na wydziały. Dla orzekania o zbrodniach i o przestępstwach politycznych przy sądach okręgowych miały być tworzone sądy przysięgłych. Do ich powołania jednak nie doszło. Sądy przysięgłych działały jedynie w byłej Galicji na podstawie przepisów austriackich. Składały się z trybunału (przewodniczący i dwóch sędziów okręgowych) oraz z 12-osobowej ławy przysięgłych. Na czele ławy stał zwierzchnik ławy. Ława oraz zakres jej kompetencji ukształtowała się na wzór francuski. Przysięgłym mógł być tylko mężczyzna w wieku między 30 a 70 rokiem życia, mieszkający przynajmniej od 2 lat na terenie gminy. Co roku w trybie administracyjnym ustalano tzw. listę przysięgłych. Po ukonstytuowaniu się ławy w trakcie rozprawy sądowej, przysięgli mogli się zwracać z pytaniami do oskarżonego i świadków. Ława po rozprawie udawała się na naradę z udziałem przewodniczącego trybunału (który nie miał prawa głosu) i decydowała większością 2/3 głosów o winie. Trybunał po naradzie ogłaszał wyrok określający wymiar kary. Sądy przysięgłych nie cieszyły się zaufaniem władz; zniesiono je w 1938 r. po decyzji ławy przysięgłych w Krakowie, która uniewinniła działacza endeckiego, organizatora zbrojnego napadu na starostwo w Myślenicach.

W sądach okręgowych tworzone były również wydziały handlowe rozpatrujące w I instancji sprawy handlowe, wymienione w ustawach. Orzekał w nich skład trzyosobowy (sędzia sądu okręgowego i dwóch sędziów handlowych mianowanych przez ministra sprawiedliwości spośród osób mających praktyczną znajomość obrotu handlowego). Ponadto w sądach okręgowych działały jeszcze jednoosobowe sądy dla nieletnich, powoływane przez ministra sprawiedliwości. W 1936 r. sądów okręgowych było 45.

Sądem II instancji dla sądów okręgowych, czyli rozpoznającym środki odwoławcze od orzeczeń tych sądów, były sądy apelacyjne. Jako I instancja sądy apelacyjne orzekały w sprawach szczególnych, przekazanych im przez ustawy (w I i jedynej instancji orzekały w postępowaniu doraźnym). Sądy apelacyjne dzieliły się na wydziały,

orzekały w składzie trzyosobowym, wyjątkowo jednoosobowo. Działało siedem sądów apelacyjnych (Katowice, Kraków, Łódź, Lublin, Toruń, Warszawa, Wilno).

Najwyższą instancją dla sądów powszechnych był Sąd Najwyższy. Rozpoznawał odwołania (kasacje) od wyroków sądów apelacyjnych oraz od sądów okręgowych i sądów przysięgłych. Orzekał też w innych sprawach przekazanych mu przez ustawy (sprawy dyscyplinarne adwokatów, ważność zakwestionowanych wyborów). Sąd Najwyższy dzielił się na izby (dwie cywilne, jedna karna, pod koniec lat trzydziestych także izba do spraw adwokatów). Orzeczenia zapadały zwykle w składzie trzech sędziów, bądź w składzie zwiększonym trzy- lub siedmioosobowym, całej izby albo zgromadzenia ogólnego.

SĄDY SZCZEGÓLNE

Podział na okręgi sądowe nie pokrywał się z administracyjnym podziałem na województwa i powiaty i nawiązywał do dawnego podziału dzielnicowego.

Poza sądami powszechnymi istniały jeszcze sądy szczególne (sądy wojskowe, sądy pracy, sądy wyznaniowe oraz sądy rozpatrujące sprawy ze stosunków publicznoprawnych: Trybunał Stanu, Trybunał Kompetencyjny, Najwyższy Trybunał Administracyjny).

Sądy wojskowe. Ich odrębność gwarantowała Konstytucja marcowa (art. 85), a także ustawa z 1919 r. Dzieliły się one na: sądy pułkowe, sądy okręgów generalnych i Naczelny Sąd Wojskowy. Postępowanie było dwuinstancyjne. W 1920 r. zniesiono sądy pułkowe, wprowadzając w to miejsce sądy wojskowe i sądy marynarki wojennej. Podczas wojny na terenie wojennym miały działać sądy polowe, a w marynarce sądy eskadry. Nadzór nad sądami wojskowymi należał do ministra spraw wojskowych. Sądy wojskowe orzekały w sprawach karnych osób wojskowych oraz regulaminowych, odgrywając pierwszorzędną rolę w utrzymaniu w wojsku dyscypliny i posłuszeństwa. Sądziły opierając się na kodeksie karnym wojskowym i kodeksie wojskowego postępowania karnego.

Sądy pracy. Do 1934 r. w sprawach pracy działały w byłym zaborze pruskim sądy przemysłowe i kupieckie. Sądy pracy powołano po raz pierwszy w 1928 r., aby rozstrzygały sprawy cywilne wynikłe ze stosunku pracy, sprawy związane z nauką zawodu, a także spory wynikające ze stosunku chałupniczego. Działały w składzie jeden sędzia zawodowy oraz dwóch ławników powoływanych przez organizacje pracodawców i pracowników. Sądy pracy tworzone były bądź samoistnie, bądź przy sądach grodzkich. Z hierarchii sądów powszechnych nie były one całkowicie wyodrębnione, gdyż od orzeczeń sądów pracy służyła apelacja do sądów okręgowych i ewentualnie kasacja do Sądu Najwyższego.

Sądy wyznaniowe (sądy duchowne) działały na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego ze względu na wyznaniowy charakter prawa małżeńskiego na tych terenach. Sądy wyznaniowe rozpatrywały spory w sprawach małżeńskich wyznawców określonych wyznań. Dla wyznania

rzymskokatolickiego istniały tzw. sądy diecezjalne (ustawa z 1856 r.). Dla wyznania ewangelickiego - tzw. sądy konsystorskie (ustawa z 1849 r.). Dla prawosławnych - sądy konsystorskie prawosławne (przepisy z 1922 r.). W pozostałych zaborach orzecznictwo w sprawach małżeńskich należało do sądów powszechnych.

Dla spraw ze stosunków publicznoprawnych sądami szczególnymi były trybunały.

Trybunał Stanu jest szczególnym organem powołanym do sądzenia ministrów, których sejm pociągał do odpowiedzialności konstytucyjnej kwalifikowaną większością głosów (50% kworum, większością 3/5 głosów). Trybunał istniał w Polsce w latach 1921-1939, powoływany do 1935 r. przez sejm, następnie przez Prezydenta RP. W jego skład wchodził jako przewodniczący pierwszy prezes Sądu Najwyższego oraz 12 członków (8 wybieranych przez sejm, 4 przez senat), a od 1935 r. tylko 6 członków spoza parlamentu. Szeroki podmiotowy i przedmiotowy zakres odpowiedzialności prawnej według Konstytucji marcowej wyraźnie ulega ograniczeniu w Konstytucji kwietniowej. Trybunał mógł orzec nie tylko karę utraty urzędu lub zmniejszenie emerytury, ale również kary zgodnie z kodeksem karnym.

Trybunał Kompetencyjny powołany został do rozstrzygania sporów kompetencyjnych między organami administracji i sądami. Jego organizację i funkcjonowanie określa ustawa z 1925 r. Trybunał składał się z prezesa i 14 członków mianowanych przez Prezydenta RP na wniosek Rady Ministrów.

Najwyższy Trybunał Administracyjny (NTA). Konstytucja marcowa przewidywała powołanie dla orzekania o legalności aktów administracyjnych specjalnego sądownictwa administracyjnego z NTA na czele. Utworzono tylko jeden - w Warszawie - Najwyższy Trybunał Administracyjny, dla obszaru byłego zaboru pruskiego utrzymały się (istniejące jeszcze przed 1918 r.) sądy administracyjne I i II instancji, dla których NTA był III instancją. Trybunał składał się z pierwszego prezesa, prezesów i sędziów mianowanych przez prezydenta. Dzielił się na dwie izby (ogólnoadministracyjną i skarbową). Orzekał w składzie trzy- lub siedmioosobowym albo jako zgromadzenie ogólne. Skargę do NTA mógł wnieść każdy, kogo prawo naruszono lub obciążono go obowiązkiem bez podstawy prawnej. Zaskarżona decyzja musiała być ostateczna. NSA działał jako sąd kasacyjny, oddalał skargę lub uchylał zaskarżoną decyzję administracyjną. Przy wydawaniu ponownej decyzji organ administra-cyjny był związany wyrokiem NTA.

Na prawach trybunału miał działać też Sąd Kartelowy, powołany do badania legalności umów kartelowych zgodnie z ustawą o kartelach z 1933 r., oraz Inwalidzki Sąd Administracyjny, powołany ustawą w 1935 r., orzekający w sprawach na szczeblu centralnym. Ich powołaniu przeszkodziła wojna.

Prawo o ustroju sądów powszechnych z 1928 r. normowało również organizację prokuratury. Do reformy sądownictwa w 1928 r. prokuratura opierała się na przepisach zaborczych. Po reformie, jako organ państwa w zakresie ścigania przestępstw, prokuratura organizacyjnie została związana z sądownictwem. Minister sprawiedliwości pełnił zarazem funkcję naczelnego prokuratora i sprawował nadzór nad działalnością wszystkich prokuratur. Przy sądzie Najwyższym działała Prokuratura Sądu Najwyższego z pierwszym prokuratorem SN na czele, przy sądach apelacyjnych były prokuratury

sądów apelacyjnych z prokuratorem apelacyjnym na czele, a przy sądach okręgowych prokuratury sądów okręgowych z prokuratorem okręgowym na czele. W sądach grodzkich prokuratur nie było, chyba że ustanowił je tam minister sprawiedliwości. Poprzez zasadę hierarchicznego podporządkowania prokuratura była w ręku rządu sprawnym narzędziem realizującym określone cele polityki karnej.

Z wymiarem sprawiedliwości ściśle jest związana działalność adwokatury, uważanej za wolny zawód o funkcjach mieszanych, tj. publiczne- i prywatnoprawnych. Funkcja publicznoprawna wyraża się w tym, że adwokat jest „rzecznikiem prawa i słuszności” (ustawa o adwokaturze z 1937 r.). Funkcja prywatnoprawna wyraża się w niezawisłości adwokatury od państwa oraz swobodnego dostępu do adwokatury, co zawsze było fikcją ze względu na tzw. numerus ciausus. W stosunku między adwokatem a klientem obowiązywała zasada umowy prywatnoprawnej. Samorządową organizację adwokatury tworzyły izby adwokackie z władzami wybieranymi przez członków. Najwyższym organem samorządu była Naczelna Rada Adwokacka.

Osobą zaufania publicznego był także notariusz, przez prawo o notariacie (1933) traktowany jako funkcjonariusz publiczny. Notariuszy mianował i odwoływał minister sprawiedliwości, lecz nie był on funkcjonariuszem państwowym, gdyż nie otrzymywał uposażenia od państwa, a pobierał je z tytułu określonych przez przepisy opłat od swych czynności. Umowy dotyczące przeniesienia lub obciążenia własności musiały być sporządzane obowiązkowo w formie aktu notarialnego (przymus notarialny). Organizację wewnętrzną notariatu oparto na zasadach samorządu. Nadzór nad notariuszami pełnili prezesi sądów okręgowych i apelacyjnych oraz minister sprawiedliwości. Notariat był wygodną synekurą, gdyż dzięki monopolizacji czynności wykonywanych przez notariuszy i ograniczonej liczby kancelarii ich położenie materialne było bardzo dobre. Trzeba pamiętać, że dokumenty sporządzane przez notariuszy cieszyły się szczególną mocą prawną.

Do obsługi prawnej Skarbu Państwa powołano urząd pod nazwą Prokuratorii Generalnej. Jej organizację i działanie regulował dekret z 1919 r. i rozporządzenie Prezydenta RP z 1924 r. Zadaniem urzędu była obsługa prawna instytucji i zakładów finansowanych przez Skarb Państwa, fundacji pod zarządem państwowym, funduszów państwowych oraz tych przedsiębiorstw państwowych, których obsługa została przekazana Prokuratorii Generalnej. Prokuratoria była „adwokatem Skarbu Państwa”. Zadania realizowała przede wszystkim drogą zastępstwa procesowego przed sądami powszechnymi i szczególnymi. Prokuratoria udzielała też opinii prawnych organom państwowym. Jej organizacja była hierarchiczna, z urzędem centralnym w Warszawie i kilkoma oddziałami terenowymi. Pracownicy Prokuratorii Generalnej cieszyli się dużym autorytetem, choć urząd wysługiwał się w swej działalności adwokatami.

VI. POLSKA W OKRESIE II WOJNY ŚWIATOWEJ

1. PRAWO NA ZIEMIACH POLSKICH WŁĄCZONYCH DO RZESZY I W

GENERALNYM GUBERNATORSTWIE

Okres, w którym prawo niemieckie było stosowane wobec obywateli byłej Rzeczypospolitej, można uważać za czasy bezprawia, gdyż przeważająca część źródeł tego prawa była wyrazem woli Adolfa Hitlera, a jego przepisy realizowały totalitarną politykę hitlerowską.

W OKRESIE NIEMIECKIEGO ZARZĄDU WOJSKOWEGO

W okresie tym na ziemiach polskich, tj. przed włączeniem tych ziem do Rzeszy, nie zniesiono formalnie polskiego prawa, a wprowadzone zmiany dotyczyły głównie ustroju sądów, postępowania sądowego i nowych regulacji karnych. Na ziemiach polskich od 5 września 1939 r., na podstawie rozporządzenia naczelnego dowódcy wojska von Brauchitscha, O sądach wyjątkowych na okupowanych obszarach polskich, dowódcy armii mogli ustanawiać sądy wyjątkowe. Utworzone sądy mogły orzekać we wszystkich sprawach, a rozpatrywane sprawy karne nie mogły być już przekazywane zwykłym sądom. W tym samym dniu (5 IX 1939) wydano rozporządzenie, aby w sądach woj-skowych lub sądach wyjątkowych orzekano według niemieckiego prawa karnego (Kodeksu karnego z 1871 r. po zmianie 1927 r.).

Uwagę zwraca rozporządzenie z 10 września 1939 r. O zawyrokowaniu czynów młodocianych. Na jego podstawie władze niemieckie mogły sądzić osoby niepełnoletnie tak samo Jak pełnoletnie, jeśli „pod względem rozwinięcia fizycznego sprawca dorównuje 18-letniej osobie”. Brak precyzji w przepisach powodował swobodę w orzekaniu. Wyrazem zaostrzenia represji jest rozporządzenie o posiadaniu broni z 12 września 1939 r.: przewidywano w nim karę śmierci za posiadanie broni, amunicji lub sprzętu wojennego.

Przestępstwa, które zostały popełnione przed 1 września 1939 r. na okupowanych przez Niemców obszarach, nie były przez III Rzeszę

ścigane z urzędu; postanowiono, że mogą być one rozpatrywane przez sądy niemieckie z zastosowaniem niemieckiego prawa.

Za prawo uważano też dekret fuhrera i kanclerza Rzeszy z 7 października 1939 r. O umacnianiu niemieckości, w którym m.in. przewidywano likwidowanie takich grup ludności, „które stanowią niebezpieczeństwo dla Rzeszy i niemieckiej wspólnoty narodowej”. Dekret dał podstawę do przesiedleń, a zwłaszcza osiedlania na stałe na ziemiach polskich reich- i volksdeutschów.

NA OBSZARACH WŁĄCZONYCH DO RZESZY

Po włączeniu ziem polskich do Rzeszy (8 X 1939) na obszarach tych obowiązywały specyficzne przepisy prawa, dotychczas nie stosowane, z których wymieniamy najistotniejsze. Dekret fuhrera z 8 października 1939 r. o podziale i administracji obszarów wschodnich przewidywał obowiązywanie prawa polskiego aż do odwołania, jeśli nie jest ono sprzeczne z włączeniem do Rzeszy. Prawo niemieckie miał stopniowo wprowadzać, w drodze rozporządzeń, niemiecki minister spraw wewnętrznych. Kompetencje prawodawcze posiadali również inni ministrowie Rzeszy oraz Komisarz Rzeszy do spraw Umacniania Niemczyzny, Pełnomocnik dla Planu Czteroletniego, Główny Urząd Powierniczy Wschód i Rada Ministrów dla Obrony Rzeszy oraz namie-stnicy i nadprezydenci, a w Generalnym Gubernatorstwie generalny gubernator dr Hans Frank.

Rozporządzeniem z 4 marca 1941 r. O niemieckiej liście narodowej i niemieckim obywatelstwie na wtaczanych obszarach utworzono dla ludności tych ziem Niemiecką Listę Narodową i określono zasady nabywania przez Polaków niemieckiego obywatelstwa. W Niemieckiej Liście Narodowej ludność została podzielona na cztery grupy (oddziały). O szczegółowych warunkach zaliczenia do poszczególnych grup stanowiło osobne rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych Rzeszy. Grupę I (tzw. Reichsdeutsche) tworzyli obywatele polscy i obywatele Wolnego Miasta Gdańska narodowości niemieckiej, którzy aktywnie opowiadali się za przynależnością do narodu niemieckiego. Grupę II (tzw. Volksdeutsche) tworzyli obywatele polscy pochodzenia niemieckiego, osoby z małżeństw mieszanych, Mazurzy, Kaszubi, Ślązacy oraz osoby nadające się do zniemczenia. Nabyta przez nich niemiecka przynależność państwowa mogła ulec odwołaniu w terminie do 10 lat od chwili jej uzyskania. Grupę III stanowili Polacy i obywatele gdańscy narodowości polskiej, których uznano za poddanych Rzeszy. Do grupy IV zaliczono bezpaństwowców, za których uznano Żydów i Cyganów. W ten sposób unormowano prawne położenie mieszkańców tych ziem, a wprowadzony podział spowodował różne traktowanie ludności polskiej.

Rozporządzenie z 31 maja 1941 r. O wprowadzeniu norymberskich ustaw rasowych, stwierdzało, że na obszarach włączonych obowiązuje ustawa O ochronie niemieckiej krwi i niemieckiej czci z 15 września 1935 r. Naruszanie przepisów o ochronie niemieckiej krwi i czci rodziło surowe represje karne.

Wyrazem unifikacji pod względem prawnym byłych ziem polskich z Rzeszą było wprowadzenie na tych terenach niemieckiego prawa cywilnego (BGB). Nastąpiło to na mocy rozporządzenia z 25 września 1941 r.

Rozporządzenia z 15 stycznia, 12 lutego i 17 września 1940 r. były podstawą do wywłaszczeń z ziem wcielonych ludności polskiej i żydowskiej. Ludność dawnego państwa polskiego na terenach wcielonych podlegała obowiązkowi pracy. Objęto nim nie tylko mężczyzn, ale również kobiety i dzieci powyżej 12 roku życia. Wynagrodzenie za pracę dla Polaków było niższe o 20-40% od wynagrodzenia dla Niemców.

Niesłychanie drastyczne było rozporządzenie z 4 grudnia 1941 r. O sądownictwie karnym dla Polaków i Żydów na wtaczanych obszarach wschodnich, wydane przez Radę Ministrów do spraw Obrony Rzeszy. Wprowadziło ono specjalne, surowe, prawo dla Polaków i Żydów, którzy dopuścili się aktu gwałtu w stosunku do Niemca czy mienia niemieckiego. Dla sprawcy przewidywano karę śmierci, a w mniej ciężkich przypadkach karę pozbawienia wolności. Taką samą karę przewidywano dla tych, którzy uszkadzają urządzenia niemieckich urzędów, podburzają lub wzywają do nieposłuszeństwa wobec władz, umawiają się w celu występowania przeciwko Rzeszy bądź wiedząc o tym zaniechali powiadomienia władz. Rozporządzenie przewidywało też karę śmierci za posiadanie broni palnej, broni białej, materiałów wybuchowych i innego sprzętu wojennego. W tym akcie prawnym zawarto przepisy materialnego prawa karnego, specjalnego dla Polaków i Żydów, określono postępowanie karne, w tym postępowanie przed sądami doraźnymi. Prawo to obowiązywało także na obszarze Generalnej Guberni.

Obok surowości wprowadzonego przez okupanta prawa, charakterystyczna jest ogólnikowość przepisów, zwłaszcza w określaniu przestępstwa. Zmieniona została także procedura, która łamała podstawowe zasady procesu karnego. Podstawowym zbiorem urzędowym, w którym zamieszczano przepisy prawne był Dziennik Ustaw Rzeszy (Reichsgesetzblatt RGBl).

W GENERALNYM GUBERNATORSTWIE

Dekret fuhrera i kanclerza Rzeszy Niemieckiej o administracji okupowanych polskich obszarów z 12 października 1939 r. utworzył Generalne Gubernatorstwo (GG), stanowiąc, że obowiązujące dotychczas prawo pozostaje w mocy, o ile nie jest sprzeczne z objęciem administracji przez Rzeszę. Od końca października 1939 r. w GG działało sądownictwo niemieckie i polskie. W sądach niemieckich ścigano zamachy na bezpieczeństwo Rzeszy oraz życie, zdrowie i własność obywateli niemieckich. Sądy te były uprzywilejowane, mogły sprawdzać prawomocne wyroki sądów polskich. Do charakterystycznych źródeł prawa sądowego Generalnego Gubernatorstwa zaliczamy następujące akty prawne:

- Rozporządzenie generalnego gubernatora z 31 października 1939 r. O zwalczaniu aktów gwałtu w Generalnym Gubernatorstwie. Wskazało ono szeroki katalog czynów, które cechuje wrogość przeciwko Rzeszy i Niemcom. Za większość tych przestępstw przewidywano karę śmierci. Dość wspomnieć, że nawet ten, kto wiedząc o zamiarze popełnienia przestępstwa niezwłocznie o nim nie doniesie, „ulega karze śmierci”.

- Rozporządzenie O sądownictwie niemieckim w Generalnym Gubernatorstwie z 19 lutego 1940 r. normuje nie tylko organizację sądownictwa i procedurę, ale, w osobnych rozdziałach, „wymiar sprawiedliwości karnej” i „wymiar sprawiedliwości cywilnej”.

- Wyrazem represji wobec mniejszości narodowej było rozporządzenie O definicji pojęcia „Żyd” w Generalnym Gubernatorstwie z dnia 24 lipca 1940 r. oraz O oznaczeniu Żydów i Żydówek już z końca listopada 1939 r., a także wydane rozporządzenia o tworzeniu dzielnic żydowskich (np. getto dla Warszawy tworzy się 19 kwietnia 1941 r.).

- Rozporządzenie generalnego gubernatora z 2 października 1943 r. O zwalczaniu napaści na niemieckie dzieło odbudowy normuje, że tych, którzy przeszkadzają Niemcom w dziele odbudowy, należy karać śmiercią. Wyrazem terroru jest również wprowadzenie w 1944 r. przez wyższych dowódców SS i policji odpowiedzialności zbiorowej.

Przepisy prawne w Generalnym Gubernatorstwie były publikowane w urzędowym zbiorze dwujęzycznym (tekst polski i niemiecki). Dzienniku Rozporządzeń Generalnego Gubernatora dla obszarów okupowanych w Polsce, który od nr 51 z 1939 r. nosił tytuł: Dziennik Rozporządzeń dla Generalnego Gubernatorstwa.

2. SĄDOWNICTWO NA ZIEMIACH POLSKICH WŁĄCZONYCH DO RZESZY

Jeszcze w okresie zarządu wojskowego na okupowanych przez niemieckie siły zbrojne obszarach polskich naczelni dowódcy armii mogli ustanawiać sądy wyjątkowe. Działały one na podstawie rozporządzenia naczelnego dowódcy wojska von Brauchitscha z 5 września 1939 r. W sądach tych stosowano regulamin wojennego postępowania karnego, a władza oskarżająca mogła do nich wnosić oskarżenia we wszystkich sprawach.

Na ziemiach polskich wcielonych do państwa niemieckiego współistniały sądy powszechne, sądy specjalne oraz tajne sądownictwo policji i organów Schutzstaffeln der Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (Sztafet Ochronnych Narodowo-Socjalistycznej Niemieckiej Partii Pracy).

Ustrój sądów powszechnych regulował dekret ministra sprawiedliwości z 26 listopada 1940 r., na podstawie którego w każdym okręgu i prowincji Rzeszy utworzono sąd najwyższej instancji - Wyższy Sąd Krajowy (Oberlandesgericht). Niższą instancją, w rejencji, był Sąd Krajowy (Landesgericht), a najniższą Sąd Powiatowy (Amtsgericht). W ten sposób zunifikowano sądownictwo na polskich ziemiach włączonych do Niemiec z ustrojem sądów w Rzeszy.

Obok sądów powszechnych działały sądy specjalne. Najwcześniej utworzonymi sądami o tym charakterze były wojenne sądy polowe (Feldkriegsgerichte) i wojskowe sądy doraźne (Standgerichte). Sądy polowe rozstrzygały głównie sprawy szpiegowskie, sądy zaś doraźne orzekały w sprawach działań partyzanckich oraz sprawach o posiadanie broni. Do rozpatrywania przestępstw popełnionych na terenie działań wojennych powołano tzw. cywilne sądy specjalne (Sondergerichte), które po likwidacji sądów wojskowych przejęły ich kompetencje. Najwyższym sądem specjalnym był Trybunał Ludowy w Berlinie (Volksgerichtshof), który sądził sprawy polityczne. Uprawnienia jurysdykcyjne miały też organy policji, które orzekały jednoosobowo, w tym szczególnie struktury tajnej policji państwowej (Geheime Staatspolizei, w skrócie Gestapo). Organy te decydowały między innymi o osadzeniu Polaków w obozach zagłady, tzw. areszt ochronny. Policyjne sądy doraźne (Polizeistandgerichte) zaczęły działać już we wrześniu 1939 r. i orzekały w sprawach Polaków i Żydów oskarżonych o działanie na szkodę Rzeszy.

Uwagę zwraca wydane 4 grudnia 1941 r. rozporządzenie O sądownictwie karnym dla Polaków i Żydów na włączonych obszarach wschodnich, którego przepisy dotyczą prawa karnego materialnego, procedury karnej oraz sądownictwa doraźnego. Przyjęto w nim, że prokurator swobodnie decydował o tym, czy skierować sprawę do sądu powszechnego, czy do sądu szczególnego. Wyroki sądów specjalnych nie podlegały zaskarżeniu. Sądy doraźne były tworzone przez organy administracyjne (namiestnika, nadprezydenta). Policyjne sądy doraźne orzekały w zasadzie tylko karę śmierci lub przekazywały sprawę do tajnej policji państwowej (Gestapo). Sądownictwo realizowało niemiecką politykę terroru i eksterminacji.

3. SĄDOWNICTWO W GENERALNYM GUBERNATORSTWIE

Do 26 października 1939 r., tj. do chwili wprowadzenia na terenie

Generalnego Gubernatorstwa (GG) nowego ustroju sądownictwa, działało w GG są downictwo wojskowe poprzez sądy polowe i sądy doraźne. Rozporządzenie generalnego gubernatora O odbudowie wymiaru sprawiedliwości z 26 października 1939 r. wprowadziło sądy polskie i sądy niemieckie.

Sądom niemieckim podlegali wyłącznie reichsdeutsche i volksdeutsche, inni zaś tylko wówczas, gdy sprawa dotyczyła bezpieczeństwa Rzeszy bądź ich działanie było skierowane przeciwko Niemcom. Pozostałe sprawy orzekały sądy polskie, a mianowicie sądy grodzkie, sądy okręgowe i sądy apelacyjne. Postępowanie było dwuinstancyjne, a wyroki sądów polskich podlegały kontroli Wyższego Sądu Niemieckiego. Sądy polskie rozpatrywały głównie sprawy cywilne, rzadko karne. O sporach kompetencyjnych między sądami polskimi i niemieckimi orzekały organy niemieckie. W polskim sądownictwie orzekali Polacy, wyroki zapadały „w imieniu prawa”. Sądy pracy zostały

zniesione, przy sądach grodzkich działały urzędy hipoteczne. Osobno uregulowano, 23 lipca 1940 r., sądownictwo administracyjne.

Sądy niemieckie dzieliły się na dwie grupy; do pierwszej zaliczamy sądy powszechne, które występowały na dwóch szczeblach: sąd niemiecki jako I instancja i wyższy sąd niemiecki jako II i ostatnia instancja. Grupę drugą tworzą sądy specjalne utworzone 15 listopada 1939 r., orzekające w sprawach szczególnych, oraz policyjne sądy doraźne, składające się z funkcjonariuszy policji. Rozporządzenie generalnego gubernatora z 31 października 1939 r. określa właściwość rzeczową tych sądów. Policyjne sądy doraźne orzekały i wykonywały wyroki śmierci w wymienionych w rozporządzeniu przypadkach, lecz gdy sprawa nie mogła być orzeczona z powodu obszernego lub uciążliwego postępowania dowodowego, wówczas sąd doraźny mógł przekazać rozpatrywaną sprawę do sądu specjalnego.

4. SĄDOWNICTWO I PRAWO NA ZIEMIACH POLSKICH ANEKTOWANYCH PRZEZ ZSRR

Na polskich ziemiach zagarniętych przez Związek Radziecki przestało obowiązywać polskie prawo. Dla obszarów włączonych do obydwu republik (Białoruskiej i Ukraińskiej) i terenów polskich przekazanych Litwie nie wydano żadnych przepisów przechodnich, które określałyby relacje między regulacjami prawa polskiego i radzieckiego. Wszystkich mieszkańców tych ziem uznano za obywateli radzieckich z wszelkimi konsekwencjami tego faktu. Ewentualna odmowa przyjęcia „paszportu” radzieckiego powodowała natychmiastowe represje. Możliwość odzyskania obywatelstwa polskiego zaistniała dopiero po wydaniu dekretu Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z 22 czerwca 1944 r., który przyznawał obywatelom radzieckim narodowości polskiej peł-niącym służbę w Armii Polskiej w ZSRR i ich rodzinom prawo przyjęcia obywatelstwa polskiego.

Szczególną rolę w totalitarnym systemie radzieckim odgrywały organy bezpieczeństwa wewnętrznego, podległe Narodowemu Komisariatowi Spraw Wewnętrznych (NKWD). Organy NKWD na podstawie kodeksu pracy poprawczej z 1933 r. wymierzały kary, m.in. pozbawienia wolności w obozach pracy na okres od 3 do 15 lat, skazywały na karę osiedlenia do 3 lat czy wysiedlenia na okres od roku do 5 lat. Obywatele polscy pozbawieni wolności objęci zostali amnestią dopiero po zawarciu układu między rządem londyńskim a ZSRR. Na podstawie dekretu z 12 sierpnia 1941 r. wobec Polaków zastosowano zwolnienia z obozów pracy poprawczej.

Ustrój sądów republik radzieckich określała Konstytucja Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich z 5 grudnia 1936 r. oraz konstytucje republik związkowych. Nad działalnością sądową wszystkich sądów nadzór sprawował Sąd Najwyższy ZSRR. W każdej republice związkowej działał Sąd Najwyższy, wybierany na 5 lat przez Radę Najwyższą Republiki. Na niższym szczeblu działały sądy obwodowe (w każdym obwodzie); pochodziły one z wyborów także na 5-letnią kadencję, w rejonach, na które dzieliły się obwody, działały najniższe sądy, wybierane przez obywateli na okres 3 lat - nosiły one nazwę sądów ludowych. Konstytucja stanowiła, że postępowanie sądowe odbywało się w języku republiki związkowej, było jawne (o ile ustawa nie stanowiła inaczej), a sędziowie są niezawiśli. Sądownictwo i podstawowe źródła prawa na byłych ziemiach polskich, które na trwałe odpadły od państwa polskiego, są przedmiotem powszechnej historii państwa i prawa.

Do podstawowych źródeł prawa należały kodeksy poszczególnych republik, które były wzorowane na kodeksach republiki rosyjskiej. Kodeksy rosyjskie pełniły w stosunku do kodeksów republik przewodnią rolę. W zakresie prawa cywilnego duże znaczenie miał Kodeks Rosyjskiej Socjalistycznej Federacji Radzieckiej (RSFRR), wydany jeszcze w 1922 r. z mocą obowiązującą od 1 czerwca 1922 r. Ten pierwszy socjalistyczny kodeks wydano „w celu ochrony państwa robotniczo-chłopskiego i rewolucyjnego ładu prawnego przed tymi, którzy w nie godzą, i przed elementami społecznie niebezpiecznymi oraz w celu ustanowienia trwałych podstaw rewolucyjnej świadomości prawnej”. W republikach radzieckich kodeksy, nieznacznie różniące się od Kodeksu RSFRR z 1922 r., wprowadzono w 1922-1923 r., a w 1928 r. dostosowano do ogólnozwiązkowego ustawodawstwa karnego. Z 1922 r. pochodziły też kodeksy: procedury cywilnej i karnej oraz prawa karnego materialnego. Kodeks rodzinny i opiekuńczy wydano w 1926 r.

Podstawowe zasady obowiązujące w danej gałęzi prawa precyzowały w systemie radzieckim wydawane osobno tzw. Zasady, będące uzupełnieniem kodeksu. Zasady ogólnozwiązkowe dla całego ZSRR wydano w 1924 r. Były to następujące przepisy ogólnozwiązkowe:

- Główne zasady ustawodawstwa karnego ZSRR i republik związkowych,

- Ustawa o przestępstwach wojskowych,

- Ustawa o przestępstwach przeciwko państwu. Do zasad tych w 1932 r. doszła ustawa O ochronie mienia

przedsiębiorstw państwowych, kołchozów i spółdzielni oraz o umacnianiu własności socjalistycznej i inne.

W orzecznictwie powoływano się zarówno na kodeks danej gałęzi prawa, głównie w zakresie unormowań szczegółowych, jak i na Zasady.

5. SĄDOWNICTWO POLSKI PODZIEMNEJ

Pierwszymi organami wymierzającymi sprawiedliwość w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej na ziemiach polskich pod okupacją były wojskowe sądy specjalne Związku Walki Zbrojnej (ZWZ). W styczniu 1940 r. zostały powołane sądy kapturowe w celu ochrony organizacji podziemnego państwa przed szpiegami i prowokatorami. Formalną podstawą powołania tych sądów była jednak dopiero uchwała Komitetu Ministrów dla spraw Kraju z 16 kwietnia 1940 r. Wyroki sądów kapturowych, które skazywały na śmierć, miały być zatwierdzane przez komendanta okupacji i reprezentanta politycznego. Generał Grot-Rowecki zdecydował jednak o zdecentralizowaniu sądów kapturowych i wykluczył zatwierdzanie ich wyroków przez reprezentację polityczną.

Sądy kapturowe działające w podziemiu orzekały według Kodeksu sądów kapturowych w sprawach: zdrady, szpiegostwa, prowokacji, denuncjacji, nieludzkiego prześladowania i krzywdzenia ludności polskiej. Sądy działały na szczeblach organizacyjnych ZWZ. W skład każdego sądu wchodził prokurator, sędzia śledczy i trzyosobowy skład wyrokujący. Rozprawy były tajne, a wyrok musiał być skazujący albo uniewinniający. Nazwisk wykonawców wyroku nie można było ujawnić. Sądy te były jedynymi organami uprawnionymi do wydawania legalnych wyroków w imieniu państwa polskiego. W listopadzie 1941 r. sądy kapturowe przemianowano na podstawie Statutu wojskowych sądów specjalnych ZWZ-AK na wojskowe sądy specjalne.

Struktury wojskowego sądownictwa tworzono już od 1940 r. Organem nadrzędnym było Szefostwo Służby Sprawiedliwości Komendy Głównej ZWZ-AK, na czele z pułk. dr. Konradem Zielińskim. Pierwszy sąd Polski Podziemnej powstał w Warszawie, następnie na jego wzór tworzono sądy przy poszczególnych delegaturach okręgowych. Dokładne ustalenie działających w kraju sądów jest raczej niemożliwe, gdyż były one głęboko zakonspirowane. Przed sądami specjalnymi obowiązywał jednoinstancyjny tok postępowania. Wyrok zatwierdzał właściwy komendant ZWZ-AK lub właściwy Delegat Rządu, przy którym działał sąd. Sądownictwo wojskowe przetrwało do 1943 r., wówczas podzielono kompetencje między wojskowe i cywilne sądownictwo podziemne.

W grudniu 1942 r. rząd londyński wydał dekret o sądach specjalnych w kraju, który wyodrębnił specjalne sądownictwo cywilne. Dekret powoływał cywilne sądy specjalne i komisje sądzące.

Cywilne sądy specjalne działały w konspiracji przy delegaturach okręgowych. Aktywność ich była różna, najbardziej znany był warszawski cywilny sąd specjalny, który wydał około 70 wyroków śmierci, głównie wobec przestępców prześladujących ludność pochodzenia żydowskiego. Delegat Rządu na Kraj 31 stycznia 1944 r. stwierdził w swym komunikacie, że cywilne sądy specjalne otrzymały również uprawnienia do ścigania przestępstw kryminalnych. Komisje sądzące uzupełniały podziemny wymiar sprawiedliwości, usuwając szkodliwe objawy życia społecznego pod okupacją. Piętnowały one jednostki lub grupy postępujące niezgodnie z racją stanu państwa i narodu polskiego. Komisje sądzące nazywane były również zamiennie komisjami sądzącymi walki cywilnej, później też komisjami sądzącymi walki podziemnej. Wydawały one wyroki wobec obywateli polskich i dysponowały szerszym katalogiem kar niż cywilne sądy specjalne, które orzekały wyłącznie karę śmierci. Komisje stosowały często karę upomnienia, nagany, infamii (wyłączenia ze społeczeństwa polskiego), chłosty, konfiskaty i inne.

Sądy specjalne czasów okupacji i ich wyroki nie zostały nigdy zalegalizowane, ale nie zostały również formalnie uznane za nielegalne. Sądownictwo specjalne Polski Podziemnej uznać zatem należy za legalną jurysdykcję państwową. Nie można jednak zapominać, że obok sądów specjalnych związanych z obozem londyńskim działały też w kraju sądy innych organizacji konspiracyjnych. Wymiar sprawiedliwości w czasie okupacji nie był wyłączną domeną państwa, lecz także stronnictw politycznych, zwłaszcza tych, które dysponowały formacjami zbrojnymi. Można więc mówić o dualizmie w jurysdykcji, o sądownictwie państwowym i partyjnym. Oprócz wspomnianych organów wyroki wydawały, wykonywały Bataliony Chłopskie oraz nie podporządkowane obozowi londyńskiemu formacje zbrojne, zwłaszcza organizacje komunistyczne (Gwardia Ludowa, a później Armia Ludowa), oraz skrajnie prawicowe Narodowe Siły Zbrojne.

6. PRAWO STOSOWANE W POLSKIM PODZIEMNYM SĄDOWNICTWIE SPECJALNYM

Podstawowym źródłem prawa karnego był Kodeks karny z 1932 r. oraz przepisy prawnokarne zawarte w ustawach specjalnych, np. w rozporządzeniu Prezydenta z dnia 24 października 1934 r. O niektórych przestępstwach przeciwko bezpieczeństwu państwa, czy zestawione w dekrecie Prezydenta z 1938 r. O ochronie niektórych interesów państwa. W orzecznictwie podziemnym stosowano też Kodeks karny Wojska Polskiego z 1934 r. oraz konwencję haską z 1907 r., dotyczącą prowadzenia wojny i wykonywania okupacji.

Szczególne miejsce mają specyficzne przepisy prawa wydane w okresie okupacji w celu wymierzania sprawiedliwości w sądach specjalnych. Są to następujące źródła:

-Kodeks sądów kapturowych i przepisy materialne (bez daty dziennej) z maja 1940 r. Kodeks zawierał głównie przepisy ustrojowe i procesowe, przepisy materialne określały jako zbrodnie: zdradę, szpiego-stwo, prowokację, denuncjację i nieludzkie krzywdzenie ludności polskiej.

-Kodeks Polaka, opublikowany w podziemnej prasie we wrześniu 1940 r.

-Kodeks moralności obywatelskiej, opublikowany w 1941 r. -Statut wojskowych sądów specjalnych ZWZ-AK z listopada

1941 r., normował przede wszystkim postępowanie przed wojskowymi sądami specjalnymi.

-Statut cywilnych sądów specjalnych i Regulamin komisji sądzących (oba teksty nie datowane). Pierwszy z nich normuje procedurę tych sądów, wyodrębnia je oddzielając od sądów specjalnych wojskowych, określa ich kompetencje. Regulamin komisji sądzących zawiera przede wszystkim przepisy o postępowaniu ogólnym, składzie, karach i wykonaniu orzeczeń.

VII. OKRES POLSKI LUDOWEJ

1. UWAGI O SOCJALISTYCZNYM CHARAKTERZE PRAWA

Gdy zakończył się okres istnienia dwóch rządów polskich, system władzy w kraju przekształcał się w nowy ustrój komunistyczny, w którym państwo polskie od 22 lipca 1952 r. otrzymało nazwę Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. System prawa polskiego znalazł się w orbicie wpływów ZSRR i przepisy prawne starano się dostosować do nowych, marksistowsko-leninowskich założeń ideologicznych. Polska należała jednak do romańskiej rodziny prawa, co stanowiło swoistą odrębność w zestawieniu z wzorami radzieckimi. Historycznie uwarunkowana tradycja uzasadniała utrzymywanie się, jeszcze przez dłuższy czas, w nowych socjalistycznych warunkach, kodeksów pochodzących z okresu II Rzeczypospolitej. Stopniowo jednak, od 1945 r., rodziła się nowa, specyficzna koncepcja socjalistycznego prawa. Narzucona doktryna traktowała prawo jako zespół reguł postępowania wyrażających wolę klasy panującej. Prawo zatem nie wyrażało i nie chroniło w jednakowy sposób interesu całego społeczeństwa. Socjalistyczne prawo było uważane za państwową wolę ludu pracującego miast i wsi, wyrażoną w całokształcie reguł postępowania (norm) chronionych zarówno „mocą społecznego przekonania i oddziaływania”, jak i środkami przymusu państwowego. Celem socjalistycznych norm prawnych było tworzenie warunków do zbudowania rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego i ugruntowania w nim komunistycznych stosunków społecznych.

Polskie prawo w okresie kształtowania się państwa socjalistycznego nie mogło całkowicie zerwać z kręgiem romańskiej rodziny prawa. Liczne formalne podobieństwa wyrażały się m.in. poprzez definicje, pojęcia, przyjęte i utrwalone podziały.

Wraz ze zmianą ustroju w systemie polskiego prawa zaczęto akcentować to, co wskazywało na zasadniczo odmienną jego treść, opierającą się na założeniach ideologicznych. Bardzo mocno podkreślano cel i rolę prawa, które powinno służyć budowie ustroju sprawiedliwości społecznej. Inne zatem, zasadniczo odmienne od prawa z czasów II Rzeczypospolitej, cechy miały charakteryzować nowe, doskonalsze prawo tzw. socjalistycznej formacji. Do fundamentalnych zasad tego prawa zaliczono:

1. Szczególną ochronę własności społecznej (będącej w istocie własnością państwową), która miała stanowić podstawę ustroju socjalistycznego przy założeniu, że własność indywidualna będzie służyła zaspokajaniu, raczej skromnych, potrzeb osobistych. Stąd likwidacja lub znaczne ograniczenia własności prywatnej.

2. Dążenie do harmonii interesów społecznych z interesami jednostki. Prawo powinno zatem uwzględniać przede wszystkim dobro całego społeczeństwa (państwa) zgodnie z zasadami współżycia społecznego.

3. Przedkładanie równości materialnej wobec prawa nad zasadę równości formalnej. Zlikwidowana nierówność ekonomiczna i społeczna, dająca wszystkim mniej więcej te same warunki bytu, miała stanowić gwarancję zasady równości materialnej.

4. Zacieranie ugruntowanego jeszcze w systemie romańskim pojęcia prawa prywatnego (odzwierciedlającego interes jednostki) i prawa publicznego, które chroni interes państwa. Uważano, że w socjalistycznym państwie istnieje zgodność interesu jednostki i interesów społecznych.

5. Oddzielanie od prawa cywilnego prawa rodzinnego i opiekuńczego. Posługiwano się argumentem, że prawo cywilne reguluje przede wszystkim stosunki majątkowe i te stosunki niemajątkowe, które pozostają blisko ze stosunkami majątkowymi. W nowym socjalistycznym prawie rodzinnym stosunki majątkowe w rodzinie są drugorzędne, schodzą niejako na dalszy plan, gdyż rodzina nie jest organizmem gospodarczym i pełni już zdecydowanie inną funkcję. Uzasadniało to zestawienie przepisów tego prawa w odrębnym od cywilnego kodeksie rodzinnym.

6. Wyodrębnienie z prawa cywilnego prawa gospodarczego, które regulowało stosunki majątkowe między jednostkami gospodarki uspołecznionej (j.g.u.). W układzie uspołecznionym gospodarki państwowej były to stosunki cywilnoprawne pomiędzy podmiotami, które zaliczano do j.g.u. (np. przedsiębiorstwami państwowym a spółdzielniami). Ich stosunki określały nie tylko przepisy kodeksu cywilnego, ale w dużej mierze przepisy prawa administracyjnego, finansowego i innych dyscyplin, a przede wszystkim akty władcze organów administracji państwowej.

Za klauzulę generalną, odgrywającą szczególną rolę, uznawano zasady współżycia społecznego (z.w.s.). Powoływanie się na z.w.s. to odwoływanie się do moralnego charakteru prawa, do reguł, które kreślą oblicze prawa, lecz nie są normami prawnymi. W orzecznictwie pełniły one istotną funkcję, gdyż ich naruszenie powodowało ujemne skutki dla naruszającego i mogło mieć wpływ na powstanie, zmianę, ustanie stosunku prawnego i na jego treść.

W doktrynie, co odzwierciedlała przede wszystkim dyscyplina „teoria państwa i prawa”, socjalistyczne prawo było uważane za zespół norm wyrażających wolę klasy panującej; norm działających rzekomo w interesie całego społeczeństwa. Celem tego prawa było zatem doskonalenie procesu budowy ustroju sprawiedliwości społecznej. Prawo socjalistyczne traktowano więc instrumentalnie, co doprowadzało do licznych wypaczeń.

Do systemu socjalistycznego prawa, zanim jako materiał historyczny stanie się przedmiotem gruntownych badań, zaliczyć należy również jego polityczne aspekty. Prawo to było narzędziem rządzącej

partii (Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej), dzięki czemu uchwały partyjne podniesione do godności ustaw mogły obowiązywać wszystkich. Prawo było podporządkowane celom i interesom partii, która odgrywała kierowniczą rolę w państwie, zatem polityka dominowała nad prawem. Na treść prawa grupy społeczne spoza partii rządzącej oraz społeczeństwo jako całość nie miały w zasadzie żadnego wpływu, gdyż tworzył je organ ustawodawczy zdominowany w sposób trwały przez elitę partyjną, a wszystkie organy państwa były zależne od partii. To wszystko powodowało, że w praktyce prawo nie funkcjonowało zachowując tylko demokratyczną fasadę.

2. PODSTAWOWE ŹRÓDŁA PRAWA SĄDOWEGO

Całokształt norm prawnych obowiązujących w Polsce po II wojnie światowej tworzy system prawa, który dopiero od 1952 r. był określany mianem systemu prawa Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Usystematyzowanym zbiorem przepisów prawnych są kodeksy, które wprawdzie nie wyczerpują całej problematyki określonej gałęzi prawa, ale zestawiają najważniejsze i podstawowe przepisy wiodące w danej dziedzinie. W Polsce Ludowej system prawa sądowego w znacznej swej części oparł się na prawie polskim skodyfikowanym jeszcze w II Rzeczypospolitej. Proces kodyfikowania socjalistycznego prawa rozpoczął się w zasadzie dopiero w 1960 r. uchwaleniem Kodeksu postępowania administracyjnego z 14 czerwca 1960 r. Rozpoczęty proces kodyfikacji doprowadził do uchwalenia następujących kodeksów, które do zmian zapoczątkowanych w 1989 r. uznać możemy za noszące socjalistyczny charakter (wymieniamy je według kolejności uchwalania):

- Kodeks morski z 21 grudnia 1961 r., - Kodeks rodzinny i opiekuńczy z 25 lutego 1964 r., - Kodeks cywilny z 23 kwietnia 1964 r., - Kodeks postępowania cywilnego z 17 listopada 1964 r., - Kodeks karny z 19 kwietnia 1969 r., - Kodeks postępowania karnego z 19 kwietnia 1969 r., - Kodeks karny wykonawczy z 19 kwietnia 1969 r., - Kodeks wykroczeń z 20 maja 1971 r., - Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia z 20 maja

1971 r., - Kodeks pracy z 26 czerwca 1974 r.

Skodyfikowane zostały także różne dziedziny prawa administracyjnego, np. prawo budowlane, lokalowe, wynalazcze i inne. Wszystkie wymienione kodeksy zostały uchwalone w formie ustawy, a projekty opracowały komisje kodyfikacyjne składające się z prawników-praktyków, przedstawicieli nauki prawa i doktrynerów obowiązującej ideologii.

Dalej ograniczymy się do przedstawienia zarysu podstawowych źródeł prawa cywilnego i karnego obowiązujących po 1945 r. w Polsce.

ŹRÓDŁA PRAWA CYWILNEGO

Prawo cywilne w czasie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej było gałęzią prawa, która normowała stosunki majątkowe zarówno między obywatelami, jak i między jednostkami gospodarki uspołecznionej (j.g.u.) oraz między obywatelami a tymi jednostkami. Stosunki te nie zawsze kształtowały się na zasadzie równorzędności stron, gdyż regulowały je ponadto przepisy prawa administracyjnego czy finansowego. W polskim porządku prawnym źródłami prawa cywilnego były przeważnie akty normatywne w randze ustawy i dekretu oraz wydane na ich podstawie akty prawne niższego rzędu. Tworzyły one system częściowo już skodyfikowany w II Rzeczypospolitej.

Wraz z utrwalaniem władzy ludowej w Polsce po 1945 r., w prawie cywilnym rozpoczęła się zmiana stosunków własnościowych oraz proces unifikacji całego systemu tego prawa, który został przeprowadzony do końca 1946 r. Do działań tych zaliczamy:

1. Konfiskatę większej własności prywatnej w rolnictwie, która wiąże się z przeprowadzaniem reformy rolnej na podstawie dekretu z 6 września 1944 r. oraz wpisaniem do ksiąg gruntowych (hipotecznych) praw własności nieruchomości przejętych na cele reformy rolnej (od połowy 1945 r.). Na własność państwa przejęto też niektóre lasy, dotychczas prywatne (dekret z 12 grudnia 1944 r.) oraz własności i użytkowanie gruntów na obszarze stołecznego miasta Warszawy (dekret z 26 października 1945 r.). Ograniczenie prawa własności zostało również wprowadzone dekretem O publicznej gospodarce lokalami i kontroli najmu z 21 grudnia 1945 r., wymierzonym, jak wówczas mówiono, przeciwko kamienicznikom. Odtąd władze komunalne, tzw. kwaterunek, administracyjnie regulowały stosunki pomiędzy najemcą a wynajmującym. Wywłaszczenia dokonywano też opierając się na dekretach: O przymusowym zagospodarowaniu użytków rolnych (30 III 1945), O planowym zagospodarowaniu przestrzennym kraju (2 IV 1946).

2. Pozbawianie własności przedsiębiorstw przemysłowych, co odbywało się na mocy ustawy Krajowej Rady Narodowej z 3 stycznia 1946 r. O przejęciu na własność państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej. Państwo na własność bez odszkodowania przejęło przedsiębiorstwa należące do Niemców, a od Polaków za odszkodowaniem. Przejęło wówczas zakłady przemysłowe zatrudniające na jedną zmianę ponad 50 robotników. Charakterystyczne jest, że szczegółowy tryb przejmowania na własność państwa tych przedsiębiorstw określono dopiero rozporządzeniem wykonawczym w 1947 r.

Unifikacja prawa cywilnego, która zlikwidowała partykularyzm geograficzny tego prawa, sięgający jeszcze XIX w., była istotnym

osiągnięciem powojennego aparatu władzy, gdyż doprowadziła do jednolitości prawa cywilnego na całym obszarze państwa. Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej poprzez Wydział Ustawodawczy Ministerstwa Sprawiedliwości, który oparł się na dorobku Komisji Kodyfikacyjnej II Rzeczypospolitej, dokonał całkowitej unifikacji prawa cywilnego wydając następujące dekrety:

- prawo osobowe z 29 sierpnia 1945 r. wraz z prawem o aktach stanu cywilnego z 15 września 1945 r.,

- prawo małżeńskie z 25 września 1945 r., - prawo rodzinne z 22 stycznia 1946 r., - prawo opiekuńcze z 14 maja 1946 r., - prawo małżeńskie majątkowe z 29 maja 1946 r., - prawo spadkowe z 8 października 1946 r., - prawo rzeczowe źli października 1946 r., - prawo o księgach wieczystych źli października 1946 r., - przepisy ogólne prawa cywilnego z 12 listopada 1946 r. Przeprowadzona unifikacja stanowiła zarazem tymczasową

reformę prawa cywilnego, ponieważ zlikwidowano mozaikę systemów istniejących w okresie II Rzeczypospolitej. Niżej kilka słów na temat niektórych z wymienionych źródeł.

W zakresie prawa osobowego i małżeńskiego zlikwidowano dominujące stanowisko męża i ojca wprowadzając równoprawność małżonków, zniesiono także dyskryminację dzieci pozamałżeńskich. Prawo małżeńskie uległo laicyzacji: uznano małżeństwo za umowę, z możliwością rozwiązania bądź unieważnienia, a nie, jak dotychczas, za święty sakrament, oraz uznano wyłącznie świecką formę jego zawierania.

Prawo rzeczowe i prawo o księgach wieczystych wraz z przepisami wprowadzającymi unifikowało prawo rzeczowe, którego koronną instytucją jest własność rozumiana tu w ten sposób, że „właściciel może w granicach przez ustawy określone korzystać z rzeczy z wyłączeniem innych osób oraz rozporządzać rzeczą”. Uproszczono też instytucję hipoteki wprowadzając przymus wpisu do księgi wieczystej dla nieruchomości prywatnych, a przeniesienie własności nieruchomości było odtąd obwarowane przymusem zachowania formy aktu notarialnego. Nowe prawo rzeczowe naruszało fundamentalne zasady prawa cywilnego, zwłaszcza w zakresie swobody umów i równości podmiotów stosunków cywilnoprawnych.

Dekret o prawie spadkowym na pierwszy plan wysuwa dziedziczenie ustawowe, gdyż ludowa władza zakładając równość społeczną była niechętna liberalnym decyzjom spadkodawcy. Dekret określał krąg spadkobierców z tendencją silnego ograniczenia spadkodawcy w rozporządzaniu majątkiem. Swobodę testowania ograniczały przede wszystkim przepisy finansowe (podatki) oraz przepisy szczególne, np. o dziedziczeniu gospodarstw rolnych.

Wydane w końcu 1946 r., a więc kończące proces unifikacji, przepisy ogólne prawa cywilnego były łącznikiem całego zespołu wcześniejszych aktów normatywnych.

Zestaw wymienionych aktów normatywnych z zakresu prawa cywilnego, łącznie z Kodeksem zobowiązań z 1933 r., nie był wprawdzie jeszcze kodeksem, lecz pełnił już w praktyce rolę polskiego kodeksu cywilnego. Do tego zespołu należy ponadto zaliczyć nowy Kodeks rodzinny z 27 czerwca 1950 r., który zastąpił wydane w latach 1945-1946 prawo małżeńskie, prawo rodzinne, prawo opiekuńcze i prawo małżeńskie majątkowe oraz nowe przepisy ogólne prawa cywilnego z 18 lipca 1950 r. Te ostatnie wprowadziły termin „zasady współżycia społecznego w Państwie Ludowym”, które jako normy moralne nowego systemu umożliwiały sądom swobodną interpretacje przepisów prawa.

Reforma prawa cywilnego lat 1945-1946 nie kreśliła jeszcze wyraźnie charakteru socjalistycznego tego prawa. Dostrzegamy to dopiero po uchwaleniu Konstytucji PRL - wówczas w pojmowaniu własności pojawiły się jej trzy typy: społeczna jako państwowa, ogólnonarodowa i społeczna jako spółdzielcza (grupowa) oraz indywidualna i osobista. Zasady obrotu i stopień ochrony prawnej udzielanej poszczególnym typom własności był różny, szczególnie chroniona była własność państwowa i społeczna.

Kodyfikacja prawa cywilnego. Pełna kodyfikacja prawa cywilnego oraz jego głęboka reforma, dostosowująca to prawo do socjalistycznych warunków gospodarczych, nastąpiła dopiero w 1964 r. Jest ona wynikiem prac powołanej jeszcze w 1956 r. przez prezesa Rady Ministrów Józefa Cyrankiewicza Komisji Kodyfikacyjnej przy Ministrze Sprawiedliwości. Wydano wówczas:

- Kodeks cywilny, ustawa z 23 kwietnia 1964 r., - Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny, ustawa z 23 kwietnia

1964 r., - Kodeks rodzinny i opiekuńczy, ustawa z 25 lutego 1964 r., - Przepisy wprowadzające Kodeks rodzinny i opiekuńczy, ustawa

z 25 lutego 1964 r., - Kodeks postępowania cywilnego, ustawa z 17 listopada 1964 r.

(w miejsce k.p.c. z 1930 r.), - Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania cywilnego,

ustawa z 17 listopada 1964 r., - Prawo prywatne międzynarodowe, ustawa z 12 listopada 1965 r.

(w miejsce ustawy z 1926 r.).

Kodeks cywilny składa się z czterech części zwanych księgami: I - część ogólna, II - własność i inne prawa rzeczowe, III - zobowiązania, IV - spadki. Księgi dzielą się na tytuły, działy i rozdziały, całość liczy 1088 artykułów.

Kodeks rodzinny i opiekuńczy dzieli się na trzy tytuły: I - małżeństwo, II - pokrewieństwo, III - opieka i kuratela, tytuły dzielą się na działy i rozdziały, a podstawową jednostką tekstu są artykuły, których było 184.

Kodeks postępowania cywilnego dzieli się na trzy części, te z kolei na tytuły, działy, rozdziały, w ramach niektórych występują jeszcze oddziały, a jednostką tekstu są artykuły, paragrafy i punkty. Część pierwsza zawiera postępowanie rozpoznawcze, księga pierwsza - proces, druga - postępowanie nieprocesowe i księga trzecia - sąd polubowny. Część druga to postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne zawarte w dwóch księgach. Pierwsza - postępowanie zabezpieczające, druga - postępowanie egzekucyjne. Część trzecia kodeksu to przepisy z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego. W księdze pierwszej zawarto jurysdykcję krajową, w drugiej postępowanie, w ostatniej orzeczenia sądów zagranicznych i ugody zawarte przed takimi sądami.

Przepisy wprowadzające zawierają postanowienia, które oznaczają chwilę wejścia kodeksu w życie, wyliczają przepisy, które tracą moc, i te, które pozostają w mocy, wprowadzają też zmiany w niektórych przepisach wydanych poprzednio i nadal obowiązujących oraz ustalają, w jakich przypadkach należy nadal stosować prawo poprzednio obowiązujące.

Kodeks cywilny. Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz Kodeks postępowania cywilnego weszły w życie z dniem 1 stycznia 1965 r.

ŹRÓDŁA PRAWA KARNEGO

Prawo karne stanowi zespół norm mających na celu zapewnienie ochrony stosunków społecznych przed czynami stanowiącymi zagrożenie dla tych stosunków. Przepisy tego prawa określały co jest przestępstwem i jak karać sprawców. W nowej sytuacji politycznej państwa w prawie karnym, jeszcze przed zakończeniem II wojny światowej, przeprowadzono istotne zmiany. W ten sposób prawo karne stało się instrumentem ochrony kształtujących się stosunków polityczno-gospodarczych i społecznych, czego wyrazem było ówczesne orzecznictwo. Sądy orzekając sankcje brały pod uwagę stopień niebez-pieczeństwa czynu dla nowego, kształtującego się zgodnie z modelem socjalistycznym, układu stosunków społecznych.

W polskim prawie karnym w latach 1944-1969 można wyróżnić trzy grupy aktów normatywnych: do pierwszej należą te, które są związane bezpośrednio z wojną, grupę drugą (największą) stanowią te, które są wyrazem nowych socjalistycznych stosunków, w grupie trzeciej zaś mamy przepisy pozostałe, które jeszcze przed wprowadzeniem Kodeksu karnego z 1969 r. zmieniały prawo karne. Wydane akty normatywne w sposób istotny zmieniały nie tylko katalog przestępstw, ale i zasady wymierzania kary zawarte w kodeksie karnym z 1932 r. Zmianie uległ też proces karny normowany kodeksem z 1928 r., przez dekrety prawnokarne z końca lat czterdziestych i ustawy z 1949 i 1950 r., o ustroju sądów i prokuratury.

Przepisy karne dla rozliczenia skutków wojny i zwalczenia opozycji politycznej. Po wojnie rozliczano się z przeszłością w zasadzie tylko z terenów okupacji hitlerowskiej, przy pominięciu okupacji radzieckiej. Wydano następujące akty:

- Dekret z 31 sierpnia 1944 r. O wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw oraz znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców narodu polskiego. Było to prawo wyjątkowe, działające wstecz, co było wówczas w tym przedmiocie powszechnie aprobowane. Zawężenie zakresu odpowiedzialności tylko do przestępców niemieckich uniemożliwiło ściganie czynów pod okupacją radziecką. Na mocy tego prawa sądzono też działaczy podziemia i powojennych przeciwników politycznych.

- Dekret z 4 listopada 1944 r. O środkach zabezpieczających w stosunku do zdrajców Narodu. Akt, wyraźnie skierowany przeciwko opozycji politycznej, obowiązywał do 17 listopada 1946 r.

- Dekret z 28 lutego 1945 r. O wyłączeniu ze społeczeństwa polskiego wrogich elementów (obowiązywał do 15 kwietnia 1945 r.), zastąpiony ustawą KRN z 6 maja 1945 r. O wyłączeniu ze społeczeństwa wrogich elementów. Ustawa obowiązywała do 17 listopada 1946 r.

- Dekret z 22 stycznia 1946 r. O odpowiedzialności za klęskę wrześniową i faszyzacją życia państwowego. Dekret miał charakter rozrachunku wobec ludzi z elit władzy II Rzeczypospolitej (obowiązywał do 1 stycznia 1970 r.).

- Dekret z 28 czerwca 1946 r. O odpowiedzialności karnej za odstępstwo od narodowości w czasie wojny 1939-1945, objęty abolicją dopiero w 1956 r.

Do przepisów karnych o charakterze rozliczeniowym można zaliczyć również ustawę o wstrzymaniu biegu przedawnienia w stosunku do sprawców najcięższych zbrodni hitlerowskich w okresie II wojny światowej.

Przepisy karne chroniące nowy ustrój i nowe stosunki społeczno-gospodarcze. Wyrazem nowych stosunków społecznych wywołanych zmianą ustroju były przepisy, których celem było chronienie podstaw tego ustroju, mienia społecznego i socjalistycznej produkcji i obrotu gospodarczego.

Najważniejszą rolę w ochronie nowego ustroju odegrał dekret z 13 czerwca 1946 r. O przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa, tzw. Mały kodeks karny. Po zmianie w lipcu 1946 r. obowiązywał on do czasu wejścia w życie Kodeksu karnego z 1969 r. Kodeks miał na celu ochronę ustroju Polski Ludowej, składał się z trzech rozdziałów tworzących część szczególną i rozdziałów ogólnych. Rozdział pierwszy to przepisy o przestępstwach przeciwko bezpieczeństwu publicznemu, rozdział drugi zawiera przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu, w trzecim zawarto przestępstwa przeciwko interesom gospodarczym państwa. Kodeks cechuje bardzo szeroki katalog czynów karnych i surowość represji, co dowodzi, że był instrumentem polityki władzy ludowej wymierzonym przeciwko wrogom nowego ładu politycznego.

Funkcję ochronną nowego ustroju pełnił również Kodeks karny Wojska Polskiego, wydany jako dekret PKWN z 13 września 1944 r. Uchylał on z kodeksu karnego z 1932 r. rozdział Zbrodnie stanu i pociągał do odpowiedzialności przed sądami wojskowymi za czyny skierowane przeciwko ustrojowi nie tylko osoby wojskowe, ale i cywilne.

Odpowiedzialność osób cywilnych za przestępstwa przeciwko ustrojowi PRL przekazana została sądom powszechnym dopiero w 1955 r. Kodeks karny Wojska Polskiego obowiązywał do 1 stycznia 1970 r.

Ustawa z 29 grudnia 1950 r. O obronie pokoju przewidywała karalność za propagandę wojenną, a także za zwalczanie stowarzyszenia Ruchu Obrońców Pokoju (obowiązywała do końca 1969 r.)

Dekret z 26 października 1949 r. O ochronie tajemnicy państwowej i służbowej karał za rozpowszechnianie wiadomości, które szkodzą dobru państwa, za przenikanie takich wiadomości do wrogich ośrodków na Zachodzie oraz za wykorzystywanie tych wiadomości na szkodę Polski Ludowej (utracił moc 1 stycznia 1970 r.).

Dekret z 5 sierpnia 1949 r. O ochronie wolności sumienia i wyznania zastąpił rozdział o przestępstwach przeciwko uczuciom religijnym z kodeksu karnego 1932 r., rozszerzając ochronę karną wolności sumienia i wyznania.

W nowych warunkach ustrojowych uważano, że prawo karne z 1932 r. nie zapewnia dostatecznej ochrony własności społecznej, wydawano zatem dekrety i ustawy gwarantujące tej własności szczególną ochronę. Z 1953 r. pochodzą dwa dekrety, oba tej samej daty (4 III), pierwszy dotyczył wzmożonej ochrony własności społecznej, drugi ochrony własności społecznej przed drobnymi kradzieżami. Prawa te zostały zastąpione ustawą z 18 czerwca 1959 r. O odpowiedzialności karnej za przestępstwa przeciwko własności społecznej. Kary za przestępstwa przeciwko mieniu społecznemu były surowsze niż za czyny przeciwko mieniu prywatnemu. Wzmożoną ochronę prawną miała także produkcja i obrót towarowy w przedsiębiorstwach państwowych. Gwarantowały to m.in. następujące akty prawne:

- Dekret z 25 października 1944 r. O zwalczaniu spekulacji i lichwy wojennej (obowiązywał do czerwca 1947 r.).

- Dekret z 12 grudnia 1944 r. O zwalczaniu potajemnego gorzelnictwa (obowiązywał do końca 1947 r.).

- Dekret z 16 listopada 1945 r. O utworzeniu i zakresie działania Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym. Komisja była jednoosobowym organem pozasądowym o szerokich kompetencjach. Działała do końca 1954 r.

- Ustawa z 2 czerwca 1947 r. O zwalczaniu drożyzny i nadmiernych zysków w obrocie handlowym (obowiązywała do czerwca 1953 r.).

- Ustawa z 18 kwietnia 1950 r. O zabezpieczeniu socjalistycznej dyscypliny pracy (obowiązywała do października 1956 r.).

- Ustawa z 13 lipca 1957 r. O zwalczaniu spekulacji i ochronie interesów nabywców oraz producentów rolnych w obrocie handlowym (obowiązywała do końca 1969 r.).

- Ustawa karna dewizowa z 28 marca 1952 r. (obowiązująca do czerwca 1960 r.) oraz ustawa karna skarbowa z dnia 13 czerwca 1960 r., z późniejszymi zmianami i wiele innych.

Inne istotniejsze zmiany w prawie karnym przed 1969 r. Wprowadzane do Kodeksu karnego z 1932 r. zmiany dotyczyły również takich problemów, jak zwalczanie alkoholizmu i chuligaństwa czy przestępnego przerywania ciąży. Warunki legalnego przerywania ciąży ustaliła ustawa z 27 kwietnia 1956 r. O warunkach dopuszczalności przerywania ciąży. Przepisy karne tej ustawy obowiązywały do końca 1969 r. Charakterystyczna jest też ustawa z 10 grudnia 1959 r. O zwalczaniu alkoholizmu, która wprowadzała nowe przestępstwa związane z nadużywaniem alkoholu i nową karę dodatkową za czyny o takim charakterze (obowiązywała do końca 1969 r.).

Odpowiedzialność karną za czyny o charakterze chuligańskim zaostrzyła ustawa z 22 maja 1958 r. Wydane w związku z tą ustawą rozporządzenie ministra sprawiedliwości określało miejscowości, w których sprawy o przestępstwa chuligańskie rozpatrywane były w trybie przyśpieszonym. Prawa te przestały obowiązywać z końcem 1969 r.

Innym jeszcze, charakterystycznym dla tych czasów aktem prawnym, był dekret z 16 listopada 1945 r. O postępowaniu doraźnym. Za przestępstwa sądzone w tym trybie przewidziano karę śmierci, karę dożywotniego więzienia względnie karę więzienia na czas nie krótszy od 3 lat. Postępowanie doraźne toczyło się na wniosek prokuratora wojewódzkiego złożony do sądu wojewódzkiego o rozpatrzenie sprawy w tym trybie. Dekret obowiązywał do 1 stycznia 1970 r.

Kodyfikacja prawa karnego. Częste zmiany prawa karnego doprowadziły ostatecznie do jego nowej kodyfikacji w 1969 r. Poprzedziły ją ogłoszone drukiem trzy projekty (1951, 1956 i 1963), których przepisy, tak jak w innych kodeksach państw obozu radzieckiego, wyraźnie deklarowały socjalistyczny charakter prawa karnego. Komisja opracowująca kodeks przychyliła się do poglądów wyrażanych w dyskusji, że socjalistyczny charakter prawa jest dostatecznie określony w przepisach Konstytucji PRL, dodatkowo jeszcze w jednolitym tekście prawa o ustroju sądów powszechnych z roku 1964 r. oraz w szczegółowych przepisach kodeksu. Nie uznano zatem za konieczne w kodyfikacji z 1969 r., wyodrębnianie przepisów wstępnych podkreślających klasowy charakter prawa karnego.

W Zespole Prawa Karnego Komisji Kodyfikacyjnej, który opracował projekt kodeksu, byli: Franciszek Wróblewski (prezes Izby

Karnej Sądu Najwyższego), Kazimierz Świtała (wiceminister sprawiedliwości), Igor Andrejew (prof. Uniwersytetu Warszawskiego), Jerzy Bafia (dyr. departamentu Ministerstwa Sprawiedliwości), Kryspin Mioduski (sędzia Sądu Najwyższego), Kazimierz Kąkol (redaktor naczelny „Prawa i Życia”), Stanisław Marczewski (zastępca komendanta głównego Milicji Obywatelskiej), Witold Świda (prof. Uniwersytetu Wrocławskiego) i wielu innych.

Sejm uchwalił Kodeks karny (k.k.) i przepisy wprowadzające ten kodeks w dniu 19 kwietnia 1969 r., ustalając datę wejścia ich w życie na 1 stycznia 1970 r. Kodeks karny dzielił się na trzy części. Część pierwsza (ogólna) w 18 rozdziałach zawiera przepisy dotyczące podstawowych zagadnień prawa karnego. Część druga (szczególna) również w 18 roz-działach podaje opis ustawowych typów przestępstw i grożące za nie kary. Część trzecia (wojskowa) zawiera przepisy ogólne dotyczące wyłącznie żołnierzy i normuje w 6 rozdziałach przestępstwa popełniane wyłącznie przez wojskowych. Całość liczy 331 artykułów.

Przepisy wprowadzające kodeks karny (ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r.) w trzech rozdziałach ustalały datę jego wejścia w życie, wymieniały przepisy uchylone i te, które nadal obowiązują, oraz los kar nie wykonanych, a orzeczonych według przepisów dotychczasowych.

Skodyfikowane w 1969 r. prawo karne nie obejmuje całości sądowego prawa karnego. Pozostały w różnych aktach prawnych tzw. pozakodeksowe przepisy karne. Zestawiono je w rozdziale I przepisów wprowadzających Kodeks karny. Wymieniono tu m.in. przepisy przedwojennego kodeksu handlowego, rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 22 marca 1928 r. o ochronie zwierząt i inne.

Równocześnie z kodeksem karnym uchwalony został Kodeks postępowania karnego i Kodeks karny wykonawczy. Kodeks postępowania karnego (k.p.k.) z 19 kwietnia 1969 r., który zastąpił k.p.k. z 1928 r., jest zbiorem przepisów normujących postępowanie w sprawach karnych należących do właściwości sądów powszechnych i wojskowych. Przepisy procesowe zestawiono w 14 działach i 62 rozdziałach, całość liczy łącznie 592 artykuły. Kodeks karny wykonawczy z 19 kwietnia 1969 r. regulował problematykę wykonania orzeczeń w postępowaniu karnym sądowym i w postępowaniu w sprawach o wykroczenia. Składa się z dwóch części (ogólnej i szczególnej) i 22 rozdziałów, łącznie liczy 219 artykułów. Kodeks karny, Kodeks karny wykonawczy i Kodeks postępowania karnego to podstawowe części kodyfikacji prawa karnego - wszystkie trzy weszły w życie 1 stycznia 1970 r.

Dopełnieniem kodyfikacji 1969 r. jest ponadto uchwalenie przez sejm 20 maja 1971 r. Kodeksu wykroczę ń. Kodeksu postępowa n i a w sprawach o wykroczenia oraz ustawy O ustroju kolegiów do spraw wykroczeń. Wszystkie te trzy akty prawne weszły w życie z dniem 1 stycznia 1972 r. Wejście w życie Kodeksu wykroczeń uchyliło dotychczas obowiązujące rozporządzenie Prezydenta RP z 11 lipca 1932 r. - prawo o wykroczeniach i inne przepisy wymienione w przepisach wprowadzających ten kodeks, które zostały uwzględnione w nowym zbiorze. Kodeks wykroczeń dzieli się na dwie części (ogólna i szczególna), zawiera 19 rozdziałów, liczy 157 artykułów.

3. ORGANIZACJA SĄDOWNICTWA

Organy wymiaru sprawiedliwości w Polsce Ludowej ochraniały konkretny, służący określonym interesom, porządek prawny. Ustrój organów wymierzających sprawiedliwość nosił charakter właściwy stosunkom socjalistycznym. Nowa ideologia dobitnie podkreślała klasowy charakter organów sądowych, którego źródłem były przepisy prawa, przede wszystkim prawa procesowego i prawa o ustroju sądów powszechnych, oraz określona społecznie przynależność osób wchodzących w skład tych organów. Demokratyzacja sądownictwa po jego restytucji w 1944 r. przejawiała się w szerokim wprowadzeniu do wymiaru sprawiedliwości udziału czynnika społecznego (ławników). Od 1950 r. orzekali oni już we wszystkich sprawach cywilnych i karnych w I instancji. W ten sposób władza ludowa realizowała udział mas pracujących w sądzeniu. Zmiany przepisów postępowania karnego i cywilnego w 1958 r. ograniczyły udział ławników w sądach powiatowych, głównie w sprawach cywilnych.

W Polsce Ludowej do 1951 r. obowiązywała organizacja sądownictwa powszechnego i szczególnego z okresu międzywojennego, z tym że w 1946 r. powołane zostały dodatkowe sądy obywatelskie w celu orzekania w I instancji w drobniejszych sprawach cywilnych i karnych. Sądy obywatelskie nie zostały jednak wprowadzone na obszarze całego państwa, nie można ich zatem wprost zaliczać do systemu sądów powszechnych. Nowa organizacja sądownictwa powszechnego weszła w życie 1 stycznia 1951 r. i została oparta na zasadzie dwuinstancyjności i szerokiego współudziału ludności w organach wymiaru sprawiedliwości (ławnicy).

Ogólne przepisy o ustroju sądownictwa w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej zawiera rozdział VI Konstytucji z 1952 r. Artykuł 48 ustawy zasadniczej stanowił, że: „Sądy stoją na straży ustroju Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, ochraniają zdobycze polskiego ludu pracującego, strzegą praworządności ludowej, własności społecznej i praw obywateli, karzą przestępców”. Jednak podstawowym aktem ustawodawczym w tej dziedzinie, konkretyzującym zadania sądownictwa, było przedwojenne prawo o ustroju sądów powszechnych (pr. o u.s.p.) z 6 lutego 1928 r., którego jednolity tekst, po zmianach od 1944 r., został ogłoszony dopiero 5 lutego 1964 r. Jego zmiana nastąpiła po 20 latach, gdy sejm ponownie uchwalił nowe prawo o ustroju sądów powszechnych (20 VI 1985), które później było jeszcze wielokrotnie zmieniane. W ustawie tej, (w tekście z 1985 r.), wyodrębniono osiem działów: I - sądy, II - sędziowie, III - tytuł honorowy „Zasłużony dla Wymiaru Sprawiedliwości Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej”, IV - aplikanci i asesorzy sądowi, V - kuratorzy, komornicy, referendarze, sekretarze i inni pracownicy sądowi, VI - rada pracownicza, VII - ławnicy ludowi, VIII - przepisy szczególne, zmiany w przepisach obowiązujących oraz przepisy przejściowe i końcowe. Szczegóły organi-zacji sądów powszechnych i ich organów pomocniczych są ponadto w różnych aktach o charakterze porządkowym, np. regulaminach.

Najdobitniej socjalistyczny charakter sądownictwa PRL odzwierciedlają przepisy z działu pierwszego prawa o ustroju sądów powszechnych. Oto niektóre z szokujących nas dzisiaj unormowań pr. o u.s.p. z 1985 r.: art. 1 „Sądy powszechne ... stoją na straży praworządności ludowej...”; art. 3 „Zadaniem sądów powszechnych jest ochrona porządku prawnego, a w szczególności: 1) politycznego i społeczno-gospodarczego ustroju Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, 2) własności społecznej, 3) praw i prawem chronionych interesów instytucji i przedsiębiorstw państwowych, spółdzielni oraz organizacji społecznych ludu pracującego, 4) osobistych, rodzinnych i majątkowych praw oraz prawem chronionych interesów obywateli”. Komentarz o jednakowym traktowaniu podmiotów i zadaniach nałożonych tą ustawą na organy sprawiedliwości wydaje się zbędny.

SĄDY POWSZECHNE

Do podstawowej kompetencji sądów powszechnych należy przede wszystkim sprawowanie wymiaru sprawiedliwości, rozstrzyganie w sprawach karnych i cywilnych. Wykonują one też inne czynności zlecane im przez przepisy prawa.

Sądy powszechne tworzyły hierarchię organizacyjną, której szczeble były do 1975 r. odpowiednikiem podziału administracyjnego państwa. Do sądów tych zaliczano sądy wojewódzkie i sądy powiatowe (od 1975 r. sądy rejonowe). Od 13 lipca 1990 r., już po upadku PRL, działają jeszcze, jako sądy powszechne, sądy apelacyjne. Mamy zatem sądy rejonowe dla jednej lub większej liczby gmin, sąd wojewódzki dla województwa i sąd apelacyjny utworzony dla okręgu kilku województw.

Sądy powiatowe. Na szczeblu najniższym działały sądy powiatowe (do 1 czerwca 1975 r.), później (w nowej, dwustopniowej, strukturze podziału terytorialnego państwa) sądy rejonowe. Sąd powiatowy był najniższym i najważniejszym ogniwem w systemie sądów

powszechnych. Powołano je dla każdego powiatu oraz dla każdego miasta stanowiącego powiat miejski. W sądach tych tworzono wydziały dla nieletnich. Sąd powiatowy rozpoznawał sprawy jako sąd I instancji. Do kompetencji sądu powiatowego należało także: udzielanie pomocy sądowej, prowadzenie postępowania egzekucyjnego w sprawach cywilnych, kontrola nad działalnością innych organów (sądów społecznych), sygnalizacja sądowa, nadzór nad wyborami do sejmu i rad narodowych, prowadzenie ksiąg wieczystych, rejestrów handlowych, rejestrów spółdzielni, udzielanie porad prawnych ludności.

Sądy wojewódzkie. Wyższym szczeblem w organizacji sądownictwa były sądy wojewódzkie. Orzekały one w ważniejszych sprawach (przekazanych im ustawą) w I instancji oraz rozpatrywały środki odwoławcze od orzeczeń wydanych przez sądy w I instancji. Nad sądami powiatowymi sąd wojewódzki sprawował nadzór judykacyjny przez rozpoznawanie zwyczajnych środków odwoławczych, tj. rewizji i zażaleń. Ponadto do kompetencji sądu należało rozpatrywanie żądań o odszkodowanie za niesłuszne skazanie lub oskarżenie, orzekanie poza tokiem instancji, z urzędu lub na wniosek strony, o nieważności orzeczeń sądu I instancji w sprawie karnej wydanych z obrazą przepisów o właściwości sądu, wydawanie opinii w przedmiocie wydania (ekstradycji) przestępcy, orzekanie o warunkowym zwolnieniu z odbycia reszty kary pozbawienia wolności, orzekanie w przedmiocie skuteczności zagranicznych orzeczeń sądowych i ugod w sprawach cywilnych, rozpatrywanie zażaleń na odmowę dokonania czynności notarialnej. Nie wszystkie sądy wojewódzkie mają swoje siedziby w miastach wojewódzkich, np. wałbrzyski sąd wojewódzki mieści się w Świdnicy, a niektóre województwa mają sądy wojewódzkie w stolicach ościennych województw (sąd wojewódzki w Lublinie właściwy jest dla woj. podlaskobielskiego i chełmskiego, a sąd wojewódzki w Poznaniu dla woj. leszczyńskiego i pilskiego).

Sąd Najwyższy. Naczelnym organem sądowym, sprawującym nadzór nad działalnością sądów powszechnych i szczególnych w PRL, działającym na podstawie odrębnej ustawy z 1962 r., był Sąd Najwyższy (SN). Konstytucja z 1952 r. dawała mu pozycję naczelnego organu sądowego w całym systemie sądownictwa polskiego, co oznaczało, że wykonuje on nadzór judykacyjny nad wszystkimi sądami. Zasada ta została jednak zrealizowana dopiero przez ustawę z 15 lutego 1962 r. O Sądzie Najwyższym, która uchyliła dotychczasowe przepisy dotyczące SN zawarte w prawie o ustroju sądów powszechnych. Rozszerzono wówczas nadzór judykacyjny SN na orzecznictwo sądów wojskowych i sądów ubezpieczeń społecznych oraz zmieniono strukturę SN (dwie nowe izby: Izba Pracy i Izba Ubezpieczeń Społecznych). Ustawa z 1962 r. podporządkowała SN Radzie Państwa i wprowadziła wybór sędziów tego sądu. Sąd Najwyższy był powoływany przez Radę Państwa na 5 lat, a jego prezes corocznie zdawał Radzie Państwa sprawozdanie z działalności sądu.

Sąd Najwyższy, do chwili powołania sądów apelacyjnych (13 VII 1990), rozpoznawał środki odwoławcze od orzeczeń wydanych w I instancji przez sądy wojewódzkie. Trafiały do niego nieprawomocne rewizje i zażalenia wydane w I instancji nie tylko przez sady wojewódzkie, ale także przez sądy wojskowe i okręgowe, sądy pracy i ubezpieczeń społecznych. Od prawomocnych orzeczeń sądowych SN rozpoznawał rewizje nadzwyczajne. Do jego zadań należało również

ustalanie wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej (ogłaszano je w Monitorze Polskim a wiązały one wszystkie sądy). Podejmowane przez Sąd Najwyższy uchwały, zawierające odpowiedzi na pytania prawne, były wytycznymi dla organów wymiaru sprawiedliwości. Sąd Najwyższy rozpatrywał też sprawy przekazane do jego właściwości przez przepisy prawa.

SĄDY SZCZEGÓLNE

Po II wojnie światowej sądownictwo działało opierając się na przedwojennych przepisach, zatem obok sądów powszechnych wyodrębniano, ze względu na szczególny charakter sprawy, sądy szczególne. Sądem takim na mocy dekretu z 22 stycznia 1946 r. był Najwyższy Trybunał Narodowy, powołany do sądzenia spraw zbrodniarzy wojennych. Organ ten działał tylko przejściowo w latach 1945-1947, potem uległ likwidacji, a jego kompetencje przejęły sądy powszechne. Odrębne od sądownictwa powszechnego były przede wszystkim sądy wojskowe oraz sądy pracy i ubezpieczeń społecznych.

Sądy wojskowe wyodrębnił dekret PKWN z 23 listopada 1944 r. O ustroju sądów wojskowych i prokuratury wojskowej, następnie reguluje ich ustrój ustawa z 8 czerwca 1972 r. O ustroju sądów wojskowych. W I instancji orzekały wojskowe sądy garnizonowe, sądy okręgów wojskowych oraz sąd marynarki wojennej. Do 1962 r. odwołania od tych sądów trafiały do Najwyższego Sądu Wojskowego (NSW), a po wydaniu ustawy o Sądzie Najwyższym, gdy Najwyższy Sąd Wojskowy został zlikwidowany, jego kompetencje przejęła Izba Wojskowa Sądu Najwyższego. Od 1955 r. ograniczono kompetencje sądów wojskowych, które orzekają odtąd tylko w sprawach karnych, gdy oskarżonym jest żołnierz w służbie czynnej lub pracownik cywilny zatrudniony w wojsku, a jego czyn pozostaje w związku z tym zatrudnieniem.

Sądy ubezpieczeń społecznych miały charakter sądów administracyjnych, rozpatrywały skargi na decyzje organów administracyjnych w sprawach rent i zaopatrzenia emerytalnego. Orzekały one na podstawie prawa o sądach ubezpieczeń społecznych z 1939 r. W województwach, na szczeblu najniższym, działały okręgowe sądy ubezpieczeń społecznych, które były podporządkowane, jednemu dla całego państwa. Trybunałowi Ubezpieczeń Społecznych z siedzibą w Warszawie. Od 1962 r. utworzona w Sądzie Najwyższym Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych sprawuje nadzór, obok nadzoru Trybunału Ubezpieczeń Społecznych, nad sądami ubezpieczeń społecznych. Ten dualizm w sprawie nadzoru zniesiono dopiero w 1975 r., likwidując z dniem 1 stycznia 1975 r. okręgowe sądy ubezpieczeń społecznych i Trybunał Ubezpieczeń Społecznych. W ich miejsce utworzone zostały okręgowe sądy pracy i ubezpieczeń społecznych, których podstawą prawną są przepisy Kodeksu pracy z 26 czerwca 1974 r. i ustawy z 24 października 1974 r. O okręgowych sądach pracy i ubezpieczeń społecznych. Sądy te powołano do rozpoznawania odwołań od orzeczeń (zakładowych i powiatowych) komisji rozjemczych, terenowych komisji rozjemczych oraz terenowych komisji odwoławczych do spraw pracy. Orzekają one także odwołania od decyzji organów orzekających w sprawach o świadczenia pieniężne z

ubezpieczenia społecznego, podjęte przez powołane do tego organy administracji państwowej.

Sądownictwo administracyjne. Do 1980 r., pomijając sądy pracy i ubezpieczeń społecznych, nie istniała w Polsce kontrola decyzji sprawowana przez sąd administracyjny, działający podobnie jak Najwyższy Trybunał Administracyjny II Rzeczypospolitej. Pomimo powszechnego przeświadczenia o potrzebie takiego sądownictwa, wprowadzono je dopiero na podstawie ustawy z 31 stycznia 1980 r. O Naczelnym Sądzie Administracyjnym oraz o zmianie ustawy - kodeks postępowania administracyjnego. Naczelny Sąd Administracyjny (NSA) orzeka w sprawach skarg na decyzje administracyjne, działa w Warszawie i ośrodkach zamiejscowych z siedzibami w Białymstoku, Gdańsku, Katowicach z siedzibą w Gliwicach, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Poznaniu, Rzeszowie, Szczecinie i Wrocławiu. Sąd orzeka wyłącznie w składzie zawodowym, w jednej i najwyższej instancji.

Nadzór nad nim sprawuje Sąd Najwyższy, rozpoznając rewizje nadzwyczajne. NSA wobec skargi zachowuje się trojako: uwzględnia, odrzuca lub oddala, działa więc tylko kasacyjnie.

Trybunał Konstytucyjny. Trybunał Konstytucyjny (TK) powstał w ramach tzw. socjalistycznej odnowy w wyniku postulatów politycznych zgłaszanych w latach 1980-1981. Trybunał jest odrębnym organem sądowym usytuowanym poza dotychczasowym systemem sądów. Zasady jego organizacji i funkcjonowania określa nowela do Konstytucji z 26 marca 1982 r. oraz ustawa z 29 kwietnia 1985 r. O Trybunale Konstytucyjnym. Zadaniem TKjest orzekanie o zgodności z Konstytucją ustaw i innych aktów normatywnych naczelnych i centralnych organów państwowych. Orzeczenia Trybunału Kon-stytucyjnego o niezgodności ustaw z Konstytucją podlegały rozpatrzeniu przez sejm zdominowany w czasach PRL przez PZPR i tzw. partie sojusznicze (ZSL, SD). Oznaczało to, że Trybunał nie uzyskał samodzielnej możliwości pozbawiania mocy obowiązującej ustawy, mimo uznania jej za sprzeczną z Konstytucją. W czasach PRL nie można Trybunału uważać za organ sądowy uprawniony do wydania ostatecznej, wiążącej oceny i uchylania mocy prawnej tych aktów w przypadku ich niezgodności z Konstytucją lub ustawami. Członków Trybunału Konstytucyjnego wybiera sejm „spośród osób wyróżniających się wiedzą prawniczą”.

Trybunał Stanu (TS) utworzono w tym samym klimacie politycznym („aby zabezpieczyć naród przed wypaczeniami w funkcjonowaniu państwa”) co Trybunał Konstytucyjny. Nastąpiło to w drodze nowelizacji Konstytucji PRL w dniu 26 marca 1982 r., jednocześnie w tym samym dniu sejm uchwalił ustawę o Trybunale Stanu, określającą jego właściwość, ustrój i postępowanie przed tym quasi-sądem. Przewodniczącym Trybunału jest z urzędu pierwszy prezes Sądu Najwyższego, w jego skład wchodzi zastępca przewodniczącego, 22 członków i 5 zastępców członków. Kadencja trybunału trwa 4 lata. Trybunał Stanu jest specjalnym organem typu sądowego dla egzekwowania odpowiedzialności osób zajmujących najwyższe stanowiska w państwie. Tworząc Trybunał chciano doprowadzić od osądzenia odpowiedzialnych za kryzys polityczno-gospodarczy ludowego państwa. Wszczęto nawet proces wobec byłego prezesa Rady Ministrów i trzech wicepremierów z okresu przed 1980 r. Konkurencyjnym organem wobec Trybunału okazał się wówczas

powołany przez sejm organ w postaci Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej, którą upoważniono do prowadzenia postępowania przygotowawczego w sprawach wnoszonych do Trybunału Stanu. Amnestia uchwalona 21 lipca 1984 roku w związku z 40-leciem Polski Ludowej spowodowała, że do rozpatrzenia przed Trybunałem sprawy b. premiera Piotra Jaroszewicza nigdy nie doszło. Trybunał Stanu miał i ma znaczenie profilaktyczne: ludzie z elit władzy muszą się liczyć z tym, że naruszając Konstytucję lub ustawy mogą być pociągnięci nie tylko do odpowiedzialności politycznej (przed sejmem), ale i prawnej (konstytucyjnej) przed specjalnym sądem.

SĄDY SPOŁECZNE

Obok sądownictwa państwowego specyficzną instytucją ustrojową socjalistycznego państwa były sądy społeczne, które zostały powołane do rozpatrywania niektórych drobnych spraw karnych i sporów cywilnych wynikających na tle konfliktów między obywatelami. Rozpatrywały one sprawy o naruszenie zasad współżycia i ładu społecznego, jak: lekceważenie obowiązków obywatelskich, rodzinnych i pracowniczych, zakłócanie spokoju i porządku w miej-scach pracy lub zamieszkania oraz spory na tle stosunków sąsiedzkich.

Sądy te uważano za element określający kształt socjalistycznego samorządu społecznego. Podstawą ich działania była Ustawa o sądach społecznych z 30 marca 1965 r. Sądy społeczne nie wymierzały kary, lecz stosowały środki oddziaływania, jak: zobowiązanie do przeproszenia pokrzywdzonego, zobowiązanie do naprawienia szkody, nagana, upomnienie, zobowiązanie do wpłacenia na określony cel wyznaczonej kwoty (nie wyższej niż 10% miesięcznego wynagrodzenia za pracę). Wykonanie orzeczenia było dobrowolne i znajdowało się tylko pod osądem opinii środowiska. Sądy społeczne działały w dwóch postaciach: sądów społecznych w zakładach pracy oraz społecznych komisji pojednawczych działających w miejscu zamieszkania w miastach i na wsi. Pierwsze były pod opieką związków zawodowych, drugie pod opieką rad narodowych, które współdziałały na tym polu z komitetami Frontu Jedności Narodu (FJN), a od 1983 r. Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego (PRON). Członków sądów społecznych wybierano na zebraniach w zakładach pracy, a członków społecznych komisji pojednawczych wybierały komitety FJN. Zakładano, że w miarę powstawania „rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego” wzrastać będzie znaczenie i zakres rozstrzygania konfliktów przez sądy społeczne za pomocą środków społeczno-wychowawczych, zatem bez organów sądowych stosujących przymus państwowy.

4. ORZEKANIE W SPRAWACH O WYKROCZENIA

Wraz ze zmianą stosunków społecznych przedwojenne prawo o wykroczeniach, wydane jednocześnie z kodeksem karnym w dniu 11 lipca z 1932 r., stawało się coraz bardziej anachroniczne. W latach 1945-1951 w sprawach karnych, które nosiły znikomy stopień społecznego niebezpieczeństwa czynu i nazywane były

wykroczeniami, orzekały organy administracji państwowej (starostowie). Orzeczenia te zapadały pod ścisłym nadzorem sądu, gdyż obywatel ukarany w trybie karno-administracyjnym mógł, w każdym przypadku, żądać przekazania sprawy do sądu. Zmianę przynosi reforma z 1951 r.: ustawa z 15 grudnia 1951 r. O orzecznictwie karno-administracyjnym. Od tego czasu w sprawach wykroczeń orzekały kolegia orzekające przy prezydiach rad narodowych, które nazywano kolegiami karno-administracyjnymi. Zastosowano administracyjny model orzecznictwa wzorowany na rozwiązaniach radzieckich. Oprócz kolegiów, właściwymi organami do rozpatrywania niektórych spraw o wykroczenia były jeszcze organy administracji górniczej, administracji morskiej oraz administracji miast.

Kolegia karno-administracyjne orzekały jawnie, kolegialnie, gwarantowały kontradyktoryjność, a z katalogu kar starały się preferować zastępczą karę pracy poprawczej. Kolegium było jednak organem administracji państwowej i tylko przybierało postać organu quasi-sądowego. W 1958 r. zaostrzono odpowiedzialność karną za chuligaństwo. Podwyższając sankcję karną za czyn o znamionach chuligaństwa, upoważniano kolegia do wymierzania za wykroczenia o tym charakterze kary aresztu zasadniczego i aresztu zastępczego. Pod koniec 1958 r. (2 XII) zmieniono ustawę o orzecznictwie karno-administracyjnym, zniesiono karę pracy poprawczej i upoważniono kolegia do orzekania kary aresztu zasadniczego za wymienione w ustawie wykroczenia. Na wypadek wymierzenia kary pozbawienia wolności obwiniony mógł żądać przekazania sprawy na drogę postępowania sądowego. W pewnym zakresie przywrócono zatem stan sprzed grudnia 1951 r., a reforma wzmocniła represyjny charakter orzecznictwa karno-administracyjnego.

Reforma prawa wykroczeń, przeprowadzona ustawą z dnia 17 czerwca 1966 r. O przekazaniu niektórych drobnych przestępstw jako wykroczeń do orzecznictwa karno-administracyjnego, była kolejną zmianą umacniającą pozycje kolegiów w systemie organów quasi-sądowych. Wydając to prawo uważano, że w ten sposób odciąży się sądy od drobnych spraw, pozwalając im koncentrować się na poważniejszych. Ustawa wprowadziła rozgraniczenie na wykroczenia i występki, a o tym, czy czyn jest występkiem, czy wykroczeniem, decydowała wartość mienia (przy kradzieży), wysokość szkody (przy oszustwie) itp. Faktem jest, że z prawa karnego do prawa wykroczeń przeniesiono wiele czynów ogólnokryminalnych.

Gruntowna reforma ustroju i działalności kolegiów, dostosowująca kolegia karno-administracyjne do rozwiązań przyjętych w europejskich państwach socjalistycznych, oparła się na ustawodawstwie z 20 maja 1971 r. (kodeks wykroczeń, przepisy wprowadzające kodeks wykroczeń, ustawa o ustroju kolegiów do spraw wykroczeń, kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia, przepisy wykonawcze do tych ustaw). Wymienione akty prawne weszły w życie z dniem 1 stycznia 1972 r. i stanowiły podstawę działalności kolegiów i komisji do spraw wykroczeń.