historia filozofii antycznej -...

MAŁGORZATA

BOGACZYK-VORMAYR

HISTORIA

FILOZOFII ANTYCZNEJ

SZ 2016/17

WYKŁAD DLA SPECJALNOŚCI ETYKA (30 H)

1

WYKŁADY 1. – 2.

BIOS THEORETIKOS,

BIOS PRAKTIKOS.

ZACHĘTA

DO FILOZOFII KLASYCZNEJ

17 X, 24 X

2

Wprowadzenie:

„thaumadzein“, „philosophija”,

„theoria“ / „praxis“, „eros”, „eudajmonia”

„Wszyscy ludzie z natury dążą do poznania...” Arystoteles, Metafizyka I, 1 980a

3

- Wschodnia Kosmogonia w miejsce

Zachodniej Filozofii

- Nieprzekazywalność myśli Wschodu

w starożytnej Grecji

- Nadmierny synkretyzm komentatorów

- Ostatecznie: Prymat spójności tradycji,

jako właściwy wyłącznie Grecji

Filozofia – geniusz grecki? 4

Siedmiu Mędrców

Nie śmiej się z mowy kogoś, kto wyszydza innych. Znienawidzą cię bowiem ci, którzy są wyszydzani. Kleobulos z Lindos

O rzeczach niejasnych wnioskuj na podstawie jasnych. Solon Ateńczyk

Nie wymachuj ręką, jest to bowiem rzecz nierozumna. Chilon Lacedemończyk

Lenistwo jest rzeczą uciążliwą. Tales z Miletu

Znaj odpowiednią chwilę. Pittakos z Lesbos

Człowiek przeglądający się w lustrze, jeśli wyda się piękny, powinien czynić to, co jest piękne, a jeśli wyda się brzydki, powinien naprawić braki natury dążeniem do ideału piękności. Bias z Prieny

Nie mów źle o umarłych. Chilon ze Sparty

Wszystko co posiadam, noszę ze sobą. Bias z Prieny

Prawa przyjmuj stare, ale pokarmy świeże. Periander z Koryntu

Cyt. za: G. Reale, Historia...., t.1., s. 226-229.

5

Starożytna Grecja 6

Mit i epos– pierwsze formy

antycznej refleksji moralnej

Hierarchiczna struktura świata – bogowie i herosi

Themis i Dike

Diakosmos

Arete i Aidos

Chaos i ład

Dike i zasada równości

Człowiek w przyrodzie i w społeczeństwie

Praca

Homer

– „nauczyciel i wychowawca

Greków”

Hezjod

– jego koncepcja prawa

natury

7

Thaumadzein

„Dzięki bowiem dziwieniu się ludzie obecni, jak i pierwsi myśliciele, zaczęli filozofować, dziwiły ich początkowo niezwykłe zjawiska spotykane codziennie, później z wolna stawali wobec trudniejszych zagadnień, jak na przykład wobec zjawisk związanych z Księżycem, Słońcem i gwiazdami, i wobec powstania wszechświata. A kto jest bezradny i dziwi się, poznaje własną niewiedzę. (Dlatego nawet miłośnik mitów jest w pewnym sensie miłośnikiem mądrości, bo mit jest pełen dziwów.) Jeżeli więc filozofowali w tym celu, ażeby uniknąć niewiedzy, to jasne, że poszukiwali wiedzy dla poznania, a nie dla jakichś korzyści .”

Arystoteles, Metafizyka I 2.982 b 13, tłum. K. Leśniak

8

Thaumadzein

„Od nastawienia uniwersalnego, ale mityczno-praktycznego ostro

odcina się niepraktyczne w każdym dotychczasowym sensie

nastawienie thaumadzein, w którym tytani pierwszego okresu

kulminacji filozofii greckiej, Arystoteles i Platon, upatrywali źródło

filozofii. Człowieka ogarnia teraz pasja poznawania i rozważania

świata, która odwraca go od wszelkich interesów praktycznych (...)

Innymi słowy: człowiek staje się niezaangażowanym obserwatorem,

przygląda się światu, staje się filozofem.“

Edmund Husserl, Kryzys europejskiego człowieczeństwa, tłum. J. Sidorek

9

Praxis i theoria

„Starożytni filozofowie greccy, tacy jak Zenon,

Epikur, Sokrates itd., pozostali bardziej wierni prawdziwej idei filozofa, niż to ma miejsce w dzisiejszych czasach.

- Kiedyż wreszcie zaczniesz żyć cnotliwie? – pytał Platon starca, który mu mówił, że słucha wykładów o cnocie. Nie chodzi o to, by wciąż spekulować, lecz by raz na dobre pomyśleć o wcieleniu czegoś w życie. Ale dziś uważa się za marzyciela tego, kto żyje zgodnie z treścią swej nauki.“

I. Kant, Vorlesungen über die philosophische Enzyklopädie,

cyt. za: P. Hadot, Czym jest filozofia starożytna?, tłum. P. Domański, s. 21.

10

„Ja wcale nie żadnym rozumieniem, lecz czynem jasno

dowodzę, co to jest sprawiedliwość”

(Sokrates wg Ksenofonta, Wspomnienia o Sokratesie IV 4,10)

13.12.2016

Ethos

Agathon Andreia Arete

Nomos

Paradeigma

13.12.2016

„(...) najpowszechniejszy ‚wzór‘, jakim jest filozoficzna koncepcja dobra, a ściślej mówiąc idea tego, co Grecy nazywali agathon, stanowi bezpośrednią kontynuację myśli, która ma swój punkt wyjścia w koncepcji wzoru wykształconej przez dawną szlachecką etykę, opartą na pojęciu arete. Linia przebiegająca od Homeryckich ideałów kultury szlacheckiej poprzez Pindara do filozofii Platona ma charakter w pełni organiczny, trwały i konieczny. (...) jest to stopniowe rozwijanie się istotnych elementów pierwotnej greckiej umysłowości, która w swych podstawowych rysach pozostaje niezmienna poprzez wszystkie kolejne etapy swych dziejów.“

W. Jaeger, Paideia, tłum. M. Plezia, wyd. 2001, s. 89.

Paideia

13.12.2016

„Przełomowa rola Greków w powszechnej historii wychowania wynika z faktu, że w sposób całkowicie nowy pojęli oni stosunek jednostki do społeczeństwa (...) początek historii greckiej wydaje się jakby świtem nowej godności ludzkiej, którą my aż nadto łatwo identyfikujemy z rozpowszechnionym przez chrześcijaństwo przekonaniem o nieskończonej wartości każdej indywidualnej duszy ludzkiej i z duchową autonomią jednostki, która stała się postulatem kultury od czasów renesansu. (...) Grecy w szczytowym momencie rozwoju swej filozofii rozważali już problem indywiduum ludzkiego i historia osobowości w Europie niewątpliwie od nich musi się zaczynać.“

W. Jeager, Paideia, s. 34

Postulat samopoznania

– gnothi seauton

Trudno jest poznać samego siebie. Tales z Miletu (przypisywane także innym spośród Siedmiu Mędrców)

Wypytywałem samego siebie. Heraklit (DK 22 B 101)

By zdobyć wiedzę, trzeba się nauczyć od innego tego, czego nie wiesz, albo też znaleźć samemu. To, czego się nauczyłeś, zawdzięczasz zatem komuś innemu i cudzej pomocy, to ,co znalazłeś sam - sobie samemu i własnym [dociekaniom]. Rzadko tylko można znaleźć nie szukając, łatwo natomiast i sprawnie, gdy się szuka. Nie znajdzie jednak [nigdy] ten, kto szukać nie umie. Archytas (DK 47 B 83, tłum. J. Gajda-Krynicka)

Bezmyślnym życiem żyć człowiekowi nie warto.

Obrona Sokratesa 38a

14

Postulat sophrosyne

„Ja po prostu uważam, że to właśnie jest rozwaga: znać siebie samego. Ja się zgadzam z tym, który taki napis położył u stóp Boga. Mam wrażenie, że ten napis pobożny to jest jakby słowo powitania ze strony Boga, skierowane do tych, którzy wchodzą zamiast zwyczajnego ’ciesz się‘. (...) I oto mówi Bóg do każdego, który wchodzi, nie co innego, tylko: ‘Rozważny bądź!’ powiada.”

Platon, Charmides 165a

15

Autoobserwacja

„W jaki sposób jesteśmy w stanie poznać nasze dusze w sposób najlepszy? Bo jeśli swe dusze poznamy, zdaje się, poznamy nas samych właśnie. Na bogów zatem, czy słusznie rozumiemy to, o czym powiada owa myśl delficka, tak pięknie wyrażona? (...) Chciałbym ci powiedzieć, co według mnie znaczy i co nam zaleca owa delficka maksyma. A najlepiej posłuży temu przykład ludzkiej twarzy [odbitej w lustrze – M.B.]. (...) ona to podpowiada oku, jakby to był sam człowiek, doradza mu: ‘Obserwuj samego siebie’ (...) Jeśli zatem dusza ma samą siebie poznawać, czyż nie musi ona tak samo w siebie się wpatrzeć, a dokładniej – w tę najważniejszą część duszy, w której mieszkają mądrość i rozsądek?”

Platon, Alkibiades 132d-133b

Tłum. własne. Wydanie greckie: Plato. Vol. 12: Charmides, Alcibiades I, ..., William Heinemann Ltd, Massachusetts & Harvard University Press, Cambridge, MCMLXIV.

16

Archetyp filozofa, nauczyciela, mędrca

13.12.2016

Filozof współczesny, który nigdy nie miał poczucia, że jest szarlatanem, to umysł tak płytki, że dzieła jego nie są pewnie warte czytania.

Od wieków filozofia utwierdzała swą prawomocność, stawiając i odpowiadając na pytania odziedziczone z sokratejskiej i przed-sokratejskiej spuścizny: jak odróżnić rzeczywiste od nierzeczywistego, prawdę od fałszu, dobro od zła. Jest jeden człowiek, z którym identyfikują się wszyscy europejscy filozofowie, choćby nawet w całości odrzucali jego idee. Jest to Sokrates – filozof niezdolny utożsamić się z tą archetypiczną postacią nie należy do tej cywilizacji.

L. Kołakowski, Horror metaphysicus

Philo-sophia

Mądrość uobecniona –

Obecność wiedzy

„To, co jest zupełnie pozbawione dobra, nie

będzie z pewnością nigdy szukać dobra.”

Plotyn, Enneady, III; 5 (50), 9, 44

18

Filozof – pośrodku, w drodze

(...) Z bogów żaden nie filozofuje ani nie pragnie mądrości – on ją ma; ani żadna inna istota mądra nie filozofuje. Głupi też nie filozofują i żaden z nich nie chce być mądry. Bo to właśnie jest całe nieszczęście w głupocie, że człowiek nie będąc ani pięknym i dobrym, ani mądrym, przecie uważa, że mu to wystarczy. Bo jeśli człowiek uważa, że mu czegoś nie brak, czyż będzie pragnął tego, na czym mu jego zdaniem nie zbywa?

Platon, Uczta 204 a, tłum. W. Witwicki

19

Filozofia i Eros

W Uczcie etymologia słowa philosophia: „miłość”, „pragnienie

miłości”, staje się pragnieniem filozofii. Można powiedzieć, że

od Sokratesa z Uczty filozofia na stałe przyjmuje w swych

dziejach zabarwienie ironiczne i tragiczne jednocześnie.

Ironiczne, bo prawdziwy filozof zawsze będzie tym, który wie,

że nie wie, wie, że nie jest mędrcem, a przez to nie jest ani

mądry, ani głupi, nie pasuje ani do świata głupców ani do

świata mędrców, nie jest całkowicie u siebie ani w świecie

ludzi, ani w świecie bogów, nie do zaszeregowania, wszędzie

obcy, jak Eros i Sokrates.

P. Hadot, Czym jest filozofia starożytna?, tłum. P. Domański, s. 77.

20

Kategoria szczęścia

Prawda, że my wszyscy ludzie pragniemy

dla siebie tego, co dobre, żebyśmy byli

szczęśliwymi? (...)

A może to pytanie należy do śmiesznych?

Eutydem 278 e

Eudajmonizm

„Jeśli więc istnieje jeden cel wspólny dla wszystkich

możliwych czynności, to on chyba jest owym

najwyższym dobrem, osiągalnym przez działanie

(...). Bezwzględnie więc ostateczne jest to, do

czego się dąży zawsze dla niego samego, a nigdy

dla czegoś innego. Temu określeniu odpowiada –

wedle powszechnego mniemania – najbardziej

szczęście (...)”

Arystoteles, Etyka Nikomachejska, 1097a-b

22

Martin Heidegger:

rechnendes Denken vs. besinnliches Denken

Besinnung – namysł

Gelassenheit

Marginalia: nous

23

Marginalia

A. Zagajewski: „Filozofowie”

Przestańcie nas oszukiwać filozofowie

praca nie jest radością człowiek nie jest najwyższym celem

praca jest potem śmiertelnym Boże kiedy wracam do domu

chciałbym spać lecz sen jest tylko pasem transmisyjnym

który podaje mnie następnemu dniu a słońce to fałszywa

moneta rano rozdziera moje powieki zrośnięte przed

narodzinami moje ręce to dwoje gastarbeiterów i nawet

łzy nie należą do mnie biorą udział w życiu publicznym

jak mówcy ze spierzchniętymi wargami i sercem które

zrosło się z mózgiem

Praca nie jest radością lecz bólem nieuleczalnym

jak choroba otwartego sumienia jak nowe osiedla

przez które w wysokich skórzanych butach

przechodzi obywatel wiatr.

24

WYKŁAD TRZECI

FILOZOFIA

PRESOKRATEJSKA:

MILEZYJCZYCY I HERAKLIT

7 XI

25

Filozofia jońska 26

Filozofia „physis”

Greckie pojęcie physis dotyczy tak samo pytań o naturę

samego wszechświata – o źródło, prapoczątek – , jak i o

to, co jest ich przejawem. Jońscy filozofowie przyrody w

tym, co zjawiskowe, co możliwe do zaobserwowania,

szukają właśnie odpowiedzi na pytanie o początek – takie

są pierwsze próby myślowego przekraczania mitu,

racjonalizowania. Odkrycie, że w pewnym momencie

rzeczywistość stawia nam opór jest źródłem pytania o to,

co poza tą rzeczywistością, co niej samej stawia opór, co

stanowi pierwszą granicę (peras). W tym znaczeniu Tales

wskazuje na pramaterię. Pierwsza zasada (arche) – woda

Talesa – jest porządkiem rzeczy, zarazem granicą, dzięki

której ten porządek jest utrzymywany.

27

Tales i odkrycie arche

Także Tales, jak nam przekazuje tradycja ma sądzić, że siłą poruszającą jest dusza. Mówi bowiem, że wszystko jest pełne bogów.

Arystoteles, O duszy A 2, 405a 19nn, tłum. P. Siwek

(...) twierdził, że woda jest zasadą (dlatego też dowodził, że Ziemia unosi się na wodzie.) Zapewne doszedł do tego wniosku na drodze obserwacji, że pożywienie jest wilgotne i że samo ciepło powstaje z wilgoci i dzięki niej żyje (a to, z czego coś powstaje, jest zasadą wszystkich rzeczy). Na podstawie tego oraz faktu, że nasiona wszystkich rzeczy mają wilgotną naturę, powziął myśl, że woda jest naturalnym początkiem wszystkich rzeczy wilgotnych.

Arystoteles, Met. A 3, 983 b 20-27, tłum. K. Leśniak

28

Krytyka Sokratesa

„Tak, jak to o Talesie powiadają, Teodorze, że gdy gwiazdy badał i w niebo patrzył, a w studnię wpadł, wtedy pewna fertyczna pokojówka pokojówka z Tracji miała go wyśmiewać, że mu się zachciewa wiedzieć, co się dzieje na niebie, a nie widzi tego, co ma przed nosem i pod nogami. Ta sama satyra dobra jest na wszystkich, którzy się filozofii oddają. Taki się naprawdę ludźmi nie interesuje (...)”.

Teajtet, 174 a-b, tłum. Wł.Witwicki

29

Anaksymander i odkrycie bezkresu

Z czego jest powstawanie bytów, również ich ginięcie nastaje, tak nakazuje konieczność.

Anaksymander DK 12 B 1, tłum. własne

To bowiem, co powstaje musi mieć swój cel, a to co ginie- swój kres, wobec tego nieskończoność nie ma swej zasady, lecz ona sama uchodzi za zasadę wszystkich rzeczy, bo obejmuje wszystko i wszystkim rządzi.

DK 12 A 15, tłum. własne

Wszystko bowiem jest zasadą lub z zasady, nie istnieje zaś zasada nieskończoności. Bowiem gdyby taka istniała byłaby jej granicą. Będąc zaś zasadą jest i niestworzona i niezniszczalna.

DK 12 B15, tłum. własne; por.: Arystoteles, Fizyka G 4 203 b 6.

30

Racjonalność człowieka,

boskość bytu

„Fakt, że Anaksymander widział początek wszechrzeczy nie w wodzie, jak to przed nim czynił Tales, lecz w pierwiastku nieograniczonym (apeiron) jest przejawem tej samej świadomości w wychodzeniu poza krąg zjawisk dostępnych zmysłom. Wszystkich filozofów przyrody fascynuje gigantyczne widowisko stawania się i przemijania, którego barwny obraz chwyta ludzkie oko. (...) Filozoficzna koncepcja kosmosu oznacza niewątpliwie zerwanie z potocznymi wyobrażeniami religijnymi, ale to zerwanie prowadziło tylko do nowego, głębszego poglądu na boskość bytu wśród grozy przemijania.”

W. Jaeger, Paideia, tłum. H. Bednarek, M. Plezia, s. 237, 239.

31

Apeiron - Peras

Apeiron określa to, co nieskończone, bezgranicznie. Intuicyjnie przywołujemy pojęcie bezkresu; bez-kres wskazuje właśnie na to, co jest a-peiron, bez granicy (peras), bez wyjścia, ale też: bez końca. Peras oznacza wszak granicę, koniec, kres, ale i rozwiązanie, decyzję, czyli wyjaśnienienie, w znaczeniu celu, ściślej: celu, który osiągnięto, spełnienia. Grecka apeiria to z kolei nie-skończoność, nieograniczoność, gdy peras wyznacza ograniczenie. Takie myślenie o świecie – przeciwstawiające sobie dwie siły/sfery/elementy, spotykające się i często ścierające – charakteryzuje całą kulturę grecką, poczynając od mitu (Chaos-Gaja), poprzez dzieła literackie, będące najpełniejszym, najlepiej znanym nam wyrazem wyobrażeń religii, wierzeń i życia ówczesnego człowieka, dalej poprzez dwubiegunowość przejawiającą się w naturze, jako źródle/miejscu odkrycia początku (arche), zasady, a zarazem tego, co jej przeciwstawne. Owa „bipolarność” zaowocuje w filozofii sokratejsko-platońskiej, i być może ona wpłynęła także na taką interpretację tej filozofii, która koncentruje się na istnieniu dwóch przeciwstawnych światów (błędna interpretacja platońskiej teorii idei).

32

Planetarium Anaksymandra

W obrazie ziemi Anaksymandra, otaczających ją ciał niebieskich, obserwujemy jak z zasady - apeironu i z czterech elementów - wody, powietrza, ziemi i ognia - rozwija się świat o kształcie pełnej kuli, z centralnym umieszczeniem Ziemi i kołowymi drogami Słońca i Księżyca, co sam Anaksymander miał zilustrować w miniaturowym modelu świata, który nazwać wypada pierwszym planetarium.

Ziemia zaś jest w powietrzu nie podtrzymywana przez żadną podporę,

stojąc w miejscu nieruchomym przez równą odległość od innych rzeczy.

DK 12 A11

Tłum. własne; por. także: Arystoteles: O niebie, B 13, 195 b 10nn (= DK 12 A 26) i Simplikios: In. Arist. Phys., 24, 13.

33

Anaksymenes – opis procesów

zagęszczania i rozrzedzania

Różnice zaś zachodzą wskutek zagęszczania się i rozrzedzania w poszczególnych rzeczach. Z rozrzedzania powstaje ogień, ze zagęszczania zaś wiatr, potem chmury, a z jeszcze większego zagęszczania woda, potem ziemia, potem kamienie, a z nich wszystko inne.

DK 13 A 5, tłum. I Dąmbska

Kiedy jest całkiem równomiernie rozłożone, wtedy nie

jest widzialne dla oka, lecz ujawnia się pod postacią zimna, ciepła, wilgoci i ruchu.

DK 13 A7, tłum. B. Krupis

34

Walka i synteza przeciwieństw: „Wojna jest matką wszystkich rzeczy i wszystkich królową” DK 22, B 53

„Rzeczy przeciwstawne łączą się, a z rozróżniających się od siebie

powstaje najcudowniejsza harmonia. Tak wszystko powstaje przez

walkę.” DK 22 B 53

„Choroba czyni zdrowie przyjemnym i dobrym, głód – sytość, znużenie –

odpoczynek.” DK 22 B 111

„Ludzie nie znaliby miana sprawiedliwości, gdyby nie istniały rzeczy

niesprawiedliwe.” DK 22 B 23

Heraklit: Wszystko się tylko staje 35

Pozór i zmiana

Na tych, którzy wstępują do tej samej rzeki, napływają coraz to nowe wody.

DK 22 B 12

Do tej samej rzeki wstępujemy i nie wstępujemy, jesteśmy i nie jesteśmy.

DK 22 B49

36

„Tego świata, jednego i tego samego świata

wszechrzeczy nie stworzył ani żaden z

bogów, ani żaden z ludzi, lecz był on, jest i

będzie wiecznie żyjącym ogniem,

zapalającym się według miary i gasnącym.”

DK 22 B 30, tłum. B. Kupis

Arche: Ogień 37

Anaksymenes: maksymalna rzadkość i minimalna gęstość, minimalna rzadkość i maksymalna gęstość (ziemia ma maks. gęstości i minimum rzadkości, zaś ogień ma maks. rzadkości i minimum gęstości)

Heraklit: ogień jako kres drogi w górę (od ziemi do nawierzchni świata) i ziemia jako kres drogi w dół (od nawierzchni świata do ziemi)

Droga w dół i droga w górę 38

Logos Heraklita

Ludzie nie rozumieją wiecznego Logosu, nie rozumieją go zanim jeszcze się o nim dowiedzieli, ani też wtedy, gdy dowiedzieli się o nim po raz pierwszy; ludzie wydają się go nie pojmować, chociaż wszystko dzieje się zgodnie z Logosem (...) i jakkolwiek Logos jest wspólny i powszechny, wielu żyje tak, jakby mieli własny rozum.

DK 22 B 1, tłum. J. Gajda

39

Dusza

Choćbyś wszystkie

drogi przeszedł,

nie dotrzesz do granic

duszy;

tak głęboki jest jej

logos.

DK 22 B 45

Kresów duszy idąc ( =

żyjąc) nie wynajdziesz,

chociaż (z nią razem)

odbywasz całą drogę

(mian. życia): tak

głęboki ma sens logos.

Tłum. A. Krokiewicz, w: Tegoż,

Zarys filozofii greckiej, Warszawa

2000, s. 141

40

„Łuku imieniem życie, czynem zaś śmierć”

(bios a tokson)

Heraklit „ciemny” - skoteinos 41

Potrzeba zasady tworzącej/wyjaśniającej

świat fenomenalny

Arche – wszystko

powstaje z zasady

(pryncypium) i

wszystko będące

jest zasadą

„Żaden z tych wszystkich ludzi, których słowa słyszałem, nie zdaje sobie sprawy, że Mądre (sophon, mian. pryncypium) jest oddzielone od wszystkich rzeczy.” B 108, w: A. Krokiewicz, s. 137

Milezyjczycy: skąd i jakie jest? Heraklit: jak się zmienia?

42

sophos

Philosophos

dialektikos

słowo, język, wiedza, mowa, sens

– „mowa świata”

Uchwycić logos 43

Zagadnienia egzaminacyjne (wykłady 1-3)

Filozoficzny ideał zgodności

theoria i praxis

Kategorie moralno-filozoficzne znane z eposów Homera i Hezjoda. Charakterystyka greckiego ideału paideii

Charakterystyka filozofii milezyjskiej (physis, arche)

Charakterystyka filozofii Heraklita z Efezu

44

WYKŁADY CZWARTY I PIĄTY

FILOZOFIA

PRESOKRATEJSKA:

ELEACI I PITAGOREJCZYCY

14 XI i 21 XI

45

Logos a dialektikos

Heraklit rozwiązał korzystnie ten konflikt między światem boskim a ludzkim: jego lapidarne słowa ukazywały pod postacią zagadki ukrytą, niewyrażalna naturę boską i przypominały człowiekowi, że wywodzi się ze źródeł wprawiających w uniesienie. Parmenides obrał drogę odmienną, gdyż został już wciągnięty w wir dialektyki, która właśnie osiągnęła szczyt abstrakcyjności: te pojęcia to byt i nie-byt, konieczność i możliwość. G.Colli, Narodziny filozofii, tłum. S. Kasprzysiak, Kraków 1994, s.81-82.

46

Jest czy nie jest?

Czym jest?

Dlaczego raczej jest coś niż nic?

Pytanie dialektyczne 47

Parmenidesa jedność myśli i bytu

Trzeba to mówić i myśleć: byt jest, albowiem jest byciem,

Nicość natomiast nim nie jest. To radzę tobie rozważyć.

Od pierwszej tej drogi badania ja ciebie wszelako odwiodę,

A potem od tamtej, którą śmiertelnicy, nie wiedząc niczego,

Wymyślają – dwugłowi. Nieudolność bowiem w ich piersiach

Błędnym kieruje myśleniem. Tak dają się oni prowadzić

Głusi jednako i ślepi, otumanieni, bezkrytyczni ludzie,

Którym to być oraz nie być tym samym snadź się wydało

I nie tym samym; dlań wszystkich ta ścieżka jest zwrotna.

DK 28 B 6, tłum. M. Wesoły

48

Parmenides – topos badacza

„Badacz, który powziął nową myśl, przeżył wprawdzie coś w rodzaju oświecenia, zobaczył coś, czego inni i on sam przedtem nie widzieli. Ale nie wolno mu się powołać na oświecenie ani wobec innych, ani wobec samego siebie. Musi się upewnić, czy rzeczywiście widział, a to w taki sposób, że wyciąga konsekwencje ze swojej nowej myśli i sprawdza je w doświadczeniu już uznanym lub nowo obmyślonym. Właśnie on zobowiązany jest do próby falsyfikacji odkrycia. Jeśli było prawdziwe, sprosta falsyfikacji i uczyni zrozumiałym to, czego dotąd nie rozumiano. Odkrycie usprawiedliwia się tak jak światło zapalone w ciemności tym, że uczy widzieć.”

C. F. von Weizsäcker, Filozofia grecka i fizyka współczesna, s.494.

49

Droga Prawdy – Droga Mniemania

DROGA PRAWDY

Obwieszczone przez boginię = rozpoznane zostało coś, co nie wszystkim jest dane, ma podlegać jednak weryfikacji/falsyfikacji

Domyślne = „ład świata, taki, jakim zdaje się on być”

Określenie bytu i jego granicy w koniecznej jedności

DROGA MNIEMANIA

Ustalone przez śmiertelnych = przyjęte jako pewne, nie poddane weryfikacji ani falsyfikacji

Przyjęte w przekonaniu = nazwane prawdziwym, a więc przyjęcie założenia, że niebyt jest do wypowiedzenia

Rozróżnienie i przeciwstawienie dwóch „postaci rzeczy”

50

Początki ontologii

„Oto prosty przykład niewymagający wielu słów: ruch, który nie byłby istniejący, nie mógłby być ruchem rzeczywistym, próżno byłoby o nim rozprawiać. To samo odnosi się również do rzeczywistego życia, rzeczywistego chcenia, rzeczywistego działania, rzeczywistej decyzji i rzeczywistej inicjatywy. Powiedzmy szczerze, ów czynnik bycia rzeczywistym jest to wszędzie, zarówno w istocie ludzkiej, jak i w przyrodniczym obrocie energii, modus bycia, bez którego fenomeny świata są pozbawione wagi i znaczenia. Tym właśnie czynnikiem zajmuje się ontologia. W życiu może się on nam wydawać czymś oczywistym; ale filozofia zaczyna się przez to, że w tym, co oczywiste, odkrywa to, co niepojęte i zagadkowe.”

N. Hartmann, Nowe drogi ontologii, tłum. L. Kopciuch i A. Mordka, Toruń 1998, s. 29.

51

Prawda-Byt

„(…) przedmiotem naukowego poznania i komunikacji może być tylko to, co trwałe, z sobą samym tożsame, nigdy to, co w sposób zmienny indywidualne. Pierwszy raz myśl tę klarownie wyraża Platon. Jeśli ją zrozumieć poprawnie, pozostaje w mocy do dziś. Tyle, że my mówimy o prawidłowościach przyrody, a więc powtarzających się procesach, Platon natomiast myślał o modelowych formach zgromadzonych w kosmosie, których sposób istnienia porównywalny jest z bytem typu kosmicznego u Parmenidesa: dostępnym tylko duchowi, a przecież bez żadnej wątpliwości istniejącym obiektywnie.”

O. Gigon, Podstawowe problemy filozofii starożytnej, tłum. P. Domański,

s. 189.

52

Ksenofanes

Kosmologia

Fizyka

Etyka

(nauka o

ideach

moralnych –

o

wartościach)

„Świat jest jeden i jeden jest bóg, najwyższy pośród bogów i ludzi, ani kształtem, ani myślą niepodobny do ludzi.” DK 21, B23

„Ziemią i wodą są wszystkie rzeczy, które rodzą się i rosną. Wszyscy zrodziliśmy się z ziemi i wody” DK 21 B 29 i 33

„Wyższa bowiem od siły ludzi i koni jest nasza mądrość. Tymczasem to się ceni bardzo nierozważnie, a nie jest słuszne przedkładanie siły nad wartość mądrości.” DK 21, B 2

53

Zenon z Elei

D

I

A

L

E

K

T

Y

K

A

Argumenty przeciw ruchowi (dychotomia, Achilles, strzała)

Argumenty przeciw wielości (tzw. wielość z jednostek, wielość bytów – ich skończoność czy nieskończoność?, negacja przestrzeni jako miejsca wypełnionego, odmienność Jednego i Wielości)

Problematyka stricte ontologiczna: Jedno-Wiele

Krytyka doxy

54

Melissos z Samos

O

N

T

O

L

O

G

I

A

„Zawsze istniało to, co istnieje i zawsze będzie istnieć. Gdyby bowiem powstało z konieczności musiałoby być niczym zanim powstało. Gdyby zaś było niczym, to z niczego w żaden sposób nie mogłoby powstać.” DK 30 B 1, tłum. B. Kupis

„Jeżeli to, co istnieje jest nieograniczone, to jest czymś jednym. Gdyby bowiem było ich dwa, nie mogłyby być nieograniczone, ale stanowiłyby wzajemnie dla siebie granicę.” DK 30 B6, tłum. B. Kupis

„Byt jeśli istnieje, musi być czymś jednym, a skoro jest czymś jednym, nie może mieć ciała.” DK 30 B 9, tłum. B. Kupis

„Jeśli byłoby wiele rzeczy, musiałyby być takie, jakie jest Jedno.” DK 30 B 8,2 tłum. B. Kupis

55

Marginalia

Adam Zagajewski: Lawa

Cóż, pomyślałem, jeżeli jednocześnie Heraklit i Parmenides mają rację i tuż obok siebie istnieją dwa światy, jeden spokojny, drugi szalony; jedna strzała mknie bez pamięci a druga przygląda się jej z pobłażaniem; ta sama fala płynie i nie płynie. Zwierzęta rodzą się i giną w tej samej chwili, listki brzozy bawią się wiatrem i jednocześnie niszczeją w rdzawym, okrutnym płomieniu. Lawa zabija i utrwala, serce uderza i jest uderzone, była wojna, wojny nie było, Żydzi umarli, Żydzi żyją, miasta spłonęły, miasta stoją, miłość płowieje, wieczny pocałunek, skrzydła jastrzębia muszą być brązowe, ty wciąż jesteś ze mną chociaż nas już nie ma (...) Młodość zamienia się w nicość w ciągu jednego dnia, twarze dziewcząt zamieniają się w medaliony, rozpacz zamienia się w zachwyt i twarde owoce gwiazd rosną na niebie jak winogrona i piękno trwa drżące i nieporuszone i Bóg jest i umiera, noc wraca do nas co wieczór a świt jest siwy od rosy.

56

Szkoła Pitagorasa w Krotonie

Wspólnota filozoficzna i religijna (pierwsza szkoła grecka)

Boskość Pitagorasa

Misteria pitagorejskie (orfickie elementy: dajmoniczność

ludzkiej duszy, związek wielości i jedności, ideał erosa)

Pitagoreizm jako szkoła, ruch, program

Sekretność nauki; upowszechnienie – Filolaos

Idea przyjaźni

Potęga polityczna związku, upadek i wygnanie

57

Wiara pitagorejska

Kult Pitagorasa (Kult Liczby)

Metempsychoza

Metoda rachunku sumienia: „W czym

wykroczyłem? Co wykonałem? Jakiego

obowiązku nie dopełniłem?”

Mathemata – wiedza matematyczna w

dziedzinach: geometria, arytmetyka,

astronomia, muzyka

58

Przed pitagorejczykami

Pitagorejczycy dokonali pierwszej próby scalania, budowania jedności z wszelkich dziedzin ludzkiego życia. Świat widziany i opisywany przez Milezyjczyków wskazywał na wyłanianie pewnego konkretu we wszechświecie, był to proces wyodrębniania i ocalania stałego elementu wobec kosmosu przepełnionego przemijalnością. Ślad tego elementu można dostrzec – zaobserwować - w każdej rzeczy zjawiskowej. Byt ludzki, los człowieka, postrzegany był od początku jako uczestniczący w ostatecznej, doskonałej zasadzie, jego śmiertelność oznaczała tyle, co zjawiskowość rzeczy. Jednak uzasadnieniem dla obrazu kosmicznego ładu była dla nich zmysłowo poznawalna rzeczywistość, w tym wypadku struktura polis - obierali więc kolejność, którą odwracają pitagorejczycy.

59

Odkrycie liczby

Według Filolaosa nic nie mogłoby być przedmiotem poznania, gdyby wszystko było nieograniczone.

DK 44 B3, tłum. własne

Pitagorejczycy, którzy uważali, że wiele własności liczb występuje w ciałach podpadających pod zmysły, przyjęli pogląd, że same rzeczy są liczbami. Według niech nie istnieją same liczby, ale z liczb ukonstytuowane są byty. Dlaczego? Dlatego, że własności liczb przejawiają się w harmonii, we wszechświecie i w wielu innych przypadkach.

Arystoteles, Metafizyka N 3 190a 20-25, tłum. K. Leśniak

60

O pitagorejczykach

wg przekazu Arystotelesa

O tym, że „rzeczy są liczbami” Stagiryta wspomina kilkakrotnie (np. M 6, 1080 b16), z tym się zgadza (N 3 1090 a 32), ale powiada także, że „rzeczy istnieją na podobieństwo liczb” (A 5 986 a). To stwierdzenie ma znaczenie w sensie porównania - Pitagorejczycy dopatrują się podobieństwa, wzoru dla rzeczy bardziej w liczbie, niż w jakimkolwiek elemencie (wodzie, ogniu, powietrzu). Odkrycie, że liczba - że miara, symetria, proces harmonizowania - decydują o wyjaśnianiu rzeczywistości, więcej, że decydują o jej strukturze, o pewnym porządkowaniu jej elementów, daje nową odpowiedź na zastany obraz podziału - dwubiegunowości rozpoznawanej w świecie.

61

To, co nieograniczone i To, co ograniczone

LICZBA jako synteza

liczba dookreśla stopniowo bezkres

Liczby parzyste – element nieokreślony

Liczby nieparzyste – element określony i określający

Elementy pierwotne 62

Dziesiątka – doskonała liczba, tzw. Arcyczwórka (Tetraktys)

1 + 2 +3 + 4 = 10 (jak 10 + 20 + 30 + 40 = 100)

Związek liczb 1 – 4 z podstawowymi interwałami muzycznymi: oktawą (1:2), kwartą (2:3), kwintą (3:4)

Boskość Liczby 63

Wg przekazu Arystotelesa

Pitagorejczycy – pierwsi matematycy

Pryncypia matematyki jako pryncypia wszystkich rzeczy

Liczba jako pryncypium rzeczy materialnych

Idea układu (pathos) liczb; diakosmos

Elementy (stoicheia) liczb są elementami wszystkich rzeczy istniejących

Elementy – parzyste (ariton)/e. nieskończony i nieparzyste (periton)/e. skończony

Jedno (hen) składa się z nich obu – jest i parzyste, i nieparzyste ?

Liczba wywodzi się z „Jednego”

Świat jest harmonią (oktawą) i liczbą

Arystoteles, Met., 985 b 23 nn

64

Liczba - Prawda

Natura liczby - powiada Filolaos - prowadzi i poucza każdego o każdej rzeczy wątpliwej lub mniej znanej. Żadna rzecz bowiem nie byłaby dla nikogo jasna ani w stosunku do samej siebie, ani też w stosunku innej rzeczy do innej, gdyby nie było liczby i jej bytu, Teraz jednak liczba zespalając się w duszy z wrażeniem zmysłowym sprawia na podobieństwo wskaźnika, iż wszystkie rzeczy dają się poznać i odpowiadają sobie wzajemnie, gdyż ucieleśnia i wydobywa poszczególne stosunki (logoi) tak rzeczy bezkresnych, jak i rzeczy kres wyznaczających. Ujrzysz zaś naturę i doraźną moc liczby nie tylko w sprawach dajmonicznych i boskich, ale także wszędzie, we wszystkich ludzkich czynach i słowach, we wszystkich umiejętnościach i w muzyce. Natura liczb i harmonia nie dopuszczają do siebie żadnego fałszu, jest im bowiem zgoła obcy. Fałsz i zawiść cechują naturę tego, co bezkresne (apeiron), pozbawione myśli (anohton) i nierozumne (alogon). Fałsz nie przenika nigdy do liczby [podkr.- M.B], bo jest jej naturze wrogi i wstrętny, bo prawda stanowi właściwą i przyrodzoną cechę jej rodu.

DK 44 B 11, tłum.własne, cyt. za: S.Blandzi: Platoński projekt filozofii pierwszej, IFiS PAN, Warszawa 2002, s.101.

65

Idea miary – to metron

Pitagorejczyków wypada uznać za pierwszych filozofów, którzy rozpoznając w kosmosie wzory doskonałości, harmonii uznają je za wzór ludzkiego życia. Jest to na pewno także następstwem jednoczesnego wstąpienia w myślenie filozoficzne matematyki i muzyki. Rozważenie istoty harmonii, ale także rytmu, oraz symetrii, jak zastosowana jest w naukach matematycznych, zawiera w sobie nieograniczone możliwości zastosowania tych ustaleń we wszystkich dziedzinach życia. Pitagorejczycy odnajdują miarę, zasadę obiektywną, bo o charakterze formalnym, zasadę- liczbę, jako miarę według której, czy na którą można „skroić” ludzkie życie i odpowiedzieć tym samym na pytanie: jak żyć? jak osiągnąć szczęście?

Termin to metron oznacza poza miarą, prawidłem, miarę właściwą, proporcję, granicę. W tym znaczeniu używa go Platon w Timajosie, gdy mowa o tym, jak wszystko, co żyje musi być na wzór owej miary, według której dobry demiurg stworzył (zorganizował) świat najlepszy z możliwych:

66

Idea miary

Idea miary – metron: zasada obiektywna w

matematyce i muzyce; zasada

Idea miary – symmetria: zasada zgodności,

odpowiadania we wszystkim, co istnieje; zasada

harmonii ludzkiego życia

Idea miary – peras: zasada granicy,

uporządkowania, przynależności

67

Paradeigma

„(...) najpowszechniejszy ‚wzór‘, jakim jest filozoficzna koncepcja dobra, a ściślej mówiąc idea tego, co Grecy nazywali agathon, stanowi bezpośrednią kontynuację myśli, która ma swój punkt wyjścia w koncepcji wzoru wykształconej przez dawną szlachecką etykę, opartą na pojęciu arete. Linia przebiegająca od Homeryckich ideałów kultury szlacheckiej poprzez Pindara do filozofii Platona ma charakter w pełni organiczny, trwały i konieczny. (...) jest to stopniowe rozwijanie się istotnych elementów pierwotnej greckiej umysłowości, która w swych podstawowych rysach pozostaje niezmienna poprzez wszystkie kolejne etapy swych dziejów.“

W. Jaeger, tamże, s. 89.

68

Zagadnienia egzaminacyjne: wykłady 4-5

Topos badacza – Parmenides z Elei

Topos filozofa – Sokrates (temat znany także z

wykładów 1-2, będzie kontynuowany na

wykładzie siódmym)

Pitagorejska nauka o liczbie-harmonii oraz jej

etyczne implikacje

69

WYKŁADY SZÓSTY I SIÓDMY

SOKRATES I PLATON

28 XI, 5 XII

70

71

„Obym nigdy nie stał się

jak jakieś puste słowo”

Platon, List VII 328c

Rachunek z siebie

„(...) kto się do Sokratesa najbardziej zbliży myślami – jakby krwią – kto do niego blisko podejdzie w rozmowie, ten już musi, choćby i o czym innym był rozmawiać zaczął, chodzić za nim bez ustanku myślami tam i sam, aż wpadnie, i musi zdawać rachunek z siebie samego, jakim trybem teraz żyje i jak minione życie przeżył. A jak już raz ktoś wpadł, nie prędzej go puści Sokrates, aż to wszystko z niego pięknie, ładnie wyżyłuje (...) Lubię przypominać sobie, cośmy złego zrobili albo dziś robimy. Człowiek, który tego nie unika, musi na przyszłość bystrzej myśleć o tym, co będzie, nabiera ochoty i uważa, że trzeba, według słów Solona, uczyć się pokąd się żyje (...).”

Laches 187 e-b

72

Sokrates – „droga wstecz”:

od duszy człowieka do kosmosu

„To rzeczowe ograniczenie się do faktów znanych z życia codziennego stanowi uderzającą paralelę do postawy zajętej przez Sokratesa, postawy polegającej na odwróceniu się od górnolotnych spekulacji kosmologów. Sokrates, podobnie jak współcześni mu lekarze, znajduje w naturze człowieka, jako w niedostępnym nam wycinku wszechświata, niezawodną podstawę dla swej analizy rzeczywistości i klucz do jej zrozumienia.”

W. Jaeger, Paideia, s. 583.

73

Nieśmiertelność duszy (uniwersalizm dyspozycji poznawczych i metod dochodzenia do prawdy)

Władze poznawcze człowieka

Egalitaryzm – demokratyzacja wiedzy

Anamnesis 74

Anamnesis 75

Anamneza jest więc „przyczynowym rozumowaniem” (Menon 98a), konieczną obecnością w człowieku wiedzy - predyspozycji, której wartość ukazywana w procedurze przypominania określa ją jako wiedzę pewną, ustaloną (Menon 98a). Anamneza sytuuje się obok dialektyki i oglądu noetycznego, wiedza, która jest przypomnieniem odpowiada bowiem na pytanie, czym różni się poznanie tego, co inteligibilne od tego, co zmysłowe.

„Nieśmiertelność duszy”

„(...) rzeczy, które sobie teraz przypominamy, nauczyliśmy się w przeszłości. To zaś nie byłoby możliwe gdyby nasza dusza nie istniała gdzieś wcześniej, zanim urodziła się w tej oto, ludzkiej formie. Z powyższych przeto powodów należy sadzić, że dusza jest czymś nieśmiertelnym.

No dobrze Kebesie - powiedział włączając się Simmias- ale jakie są na to dowody? Przypomnij mi, bo nie bardzo w tej chwili pamiętam.

Jeden doskonały argument - odparł Kebes - to taki, że ludzie, którym zadaje się pytania - o ile są one zadawane dobrze - sami dają poprawne odpowiedzi. A przecież gdyby nie było w nich wiedzy i słusznych sądów, nie byliby w stanie ich udzielać. Ponadto, jeśli ktoś zabiera się za figury geometryczne czy coś w tym rodzaju, widać wtedy z wielką wyrazistością, że tak jest w istocie.

Fedon 72e-73b

76

„Pamięć”

„Ponieważ zaś wszystko w naturze jest sobie

pokrewne i, z drugiej strony, ponieważ dusza

wszystko poznała, nic nie stoi na przeszkodzie,

by jedno wspomnienie (co ludzie nazywają

uczeniem się) pozwalało odnaleźć i wszystkie

inne rzeczy, jeśli tylko ktoś szuka mężnie i

wytrwale. Szukanie bowiem i uczenie się jest w

ogóle przypominaniem sobie.

Menon 81d

77

Odkrycie Definicji

„[Sokrates] słusznie poszukiwał tego, co jest,

bowiem na względzie miał myślenie

sylogistyczne, a zasadą sylogizmów jest to, co

jest (...) Sokratesowi przyznać można dwie

rzeczy: myślenie indukcyjne oraz definiowanie

ogólne – one są początkiem wiedzy.”

Arystoteles, Metafizyka, M 4 1078 b 24-25, 27-30 [tłum.

własne]

78

Horismoi –

poszukiwanie tej jednej rzeczy...

„Tak samo ma się rzecz z różnymi rodzajami dzielności; i chociaż ich jest wiele i są różnorodne, mają wszystkie jakąś jedną postać, przez którą są zaletami. Pięknie by więc było, żeby zapytany przyjrzał się temu i wyjaśnił pytającemu, czym właściwie jest dzielność.”

Menon 72c

Sokrates mówiąc o „jakiejś jednej postaci” używa słowa eidos , nie jest więc jego celem definiowanie pojęcia dzielności (arete), bądź jej jednostkowego przejawu, lecz właśnie „czegoś samego w sobie” - kath auto. Trudność w doprowadzeniu swych rozmówców do zanegowania własnej ich tezy podejmuje Sokartes także ironią i podstępem, które wikłając wywód jego rozmówcom, jemu samemu ułatwiają zbijanie.

79

Sokrates – nauczyciel, reformator,

polityk?, rewolucjonista?

Liczniejsi będą was oskarżać,

których umysłami ja teraz kieruję.

I będą tym mniej wyrozumiali, im są młodsi.

Obrona Sokratesa, 39c-d

80

Metoda majeutyczna

„Sokrates powiedział o sobie w tych słowach:

I mnie właśnie przypada w udziale to, co

akuszerkom. Jestem niezdolny do rodzenia i już wielu

mi słusznie zarzucało, że innych tylko pytam, zaś

sam nie odpowiadam o niczym, a z tego powodu, że

mądrości nie posiadam. Przyczyna zaś tego to: bóg

zmusza mnie innym przy porodzie pomagać, zaś

mnie zabronił rodzić.

Preller 246, tłum. własne, zob. też: Teajtet 150 c-d

81

-Ironia (eironeia)

- Zbijanie (elenktikos)

-Majeutyka (mejeutikos) – właściwa metoda

dialogu Sokartejskiego

Metoda sokratyczna 82

Metoda elenktyczna

Więc, żeby to mniemanie usunąć, zabierają się do tego w inny sposób (...) rozpytują takiego o takie rzeczy, o których mu się wydaje, że mówi z sensem, a mówi ni to, ni owo. I potem z łatwością pokazują, że to są mniemania tych, co błądzą. Bo ci, którzy takich przeczyszczają, sądzą, kochany chłopcze, podobnie jak sądzą lekarze, którzy leczą ciała, że ciało najprędzej potrafi skorzystać z podawanych pokarmów, aż ktoś z niego wyrzuci to, co w nim w środku leży i przeszkadza; tak samo myślą tamci i o duszy, że ona najprędzej będzie miała pożytek z podawanych nauk, aż ktoś takiego wziętego na spytki pobije w dyskusji i wstydu mu napędzi; usunie z niego mniemania (...) zbijanie w dyskusji to - największe i najbardziej skuteczne ze wszystkich oczyszczenie, i musimy uważać, że kto nigdy nie padał w dyskusji, ten, choćby był samym królem perskim, zostanie w nim nieczystość największa, zabraknie mu kultury umysłowej.

Sofista 230 b-e

83

Obywatelskość

Gdzie człowiek raz stanie do szeregu, bo to uważał za najlepsze, albo gdzie go zwierzchnik postawi, temu trzeba, sądzę, trwać mimo niebezpieczeństwa; zgoła nie biorąc w rachubę ani śmierci, ani niczego innego prócz hańby (...) Bo jeśli mnie skażecie, to niełatwo znajdziecie drugiego takiego, który by tak, śmiech powiedzieć, jak bąk z ręki boga puszczony, siadał miastu na kark; ono niby koń wielki i rasowy, ale taki duży, że gnuśnieje i potrzebuje jakiegoś żądła, żeby go budziło. I zdaje mi się, że czymś takim dla miasta ja właśnie jestem, od boga mu przydany, ja, który was ciągle budzę i nakłaniam, i zawsze besztam każdego z osobna po całych dniach, to tu, to ówdzie przysiadając. Takiego drugiego niełatwo dostaniecie, obywatele, toteż jeżeli mnie posłuchacie, to nie zechcecie się mnie pozbywać.

Obrona Sokratesa, 30e31a

84

Prawo versus Sprawiedliwość

Obrona Sokratesa

Kriton

Ion

Gorgiasz

Polityk

Państwo

Prawa

...

85

Platona „Kriton”

Zbigniewa Herberta „Jaskinia filozofów”

Analiza porównawcza 86

Pobożności i Dzielności

Cel rozmowy:

Odpowiedź na pytanie czym jest...?

Analiza metody elenktycznej

na przykładzie...

87

Rozpatrywane w swej naturze, a nie jednostkowości:

1. „Ale może byśmy to teraz w naszych rozważaniach poprawili, że to, czego wszyscy bogowie nienawidzą, to jest bezbożne, a co lubią, to zbożne.”

Eutyfron 9d

1. „A zatem wszyscy

ludzie w ten sam sposób

stają się dobrymi; tego

samego bowiem

dostępując stają się tacy?

(...) Przecież nie mogli być

dobrymi w ten sposób,

gdyby dzielność nie

polegała na jednym i tym

samym.” Menon 73c

Pobożność z „Eutyfrona” Dzielność z „Menona”

88

Czy jest wiedzą,

a więc można się jej nauczyć?

2. „Co ty robisz, przyjacielu! Strąciłeś mnie ze szczytu nadziei i odchodzisz! Ja się tak spodziewałem od ciebie nauczyć, co zbożne, a co nie i uwolnić od skargi Metosa; wykazać mu, żem się przez Eutyfrona zrobił mądry w rzeczach boskich i nigdy już nie będę strzelał głupstw w tych sprawach, ani nowinek szerzył, i poza tym całe moje życie byłoby lepsze.”

Eutyfron 15c-d

2. „ A jeśliśmy teraz w tej całej rozmowie pięknie szukali i mówili, to dzielność nie pochodziłaby ani z natury, a ni z nauki, tylko z boskiego zrządzenia przysługuje (...) a coś jasnego będziemy o niej wiedzieli dopiero wtedy, gdy zamiast rozstrzygać w jaki ona sposób ludziom przysługuje, spróbujemy naprzód poszukać rzeczy samej w sobie, czym też właściwie jest dzielność.

Menon 99e- 100b

Pobożności Eutyfron Dzielności Menon

89

A to trzeba, kiedy ktoś dostrzega naprzód wspólną cechę wielu rzeczy, nie odstępować prędzej, zanim się w niej nie dojrzy wszystkich różnic, jakie tylko tkwią w jej rodzajach, a znowu różnorodne niepodobieństwa, kiedy czasami biją w oczy, nie można wtedy oczu zamykać, ani ustawać, zanim człowiek wszystkich cech charakterystycznych wewnątrz jednej wspólnej nie skupi i nie zamknie jej w istocie pewnego rodzaju.

Polityk 258b

eidos rzeczy 90

idea – postać (pierwsza), zjawisko, wzór

idein – zobaczyć, rozpoznać

eidos – w danej rzeczy

eidein – doznać, zobaczyć

Idea wg Platona – to, co idelane (niematerialne), wzorcowe, „widziane” rozumowo – theoria

Cyceron: figura, exemplum, species

Idea 91

„Droga w górę” 92

Według zarysowanych przez Platona w Państwie (VI 509 nn) poziomów poznania na najwyższym poziomie (noesis), dostępnym jedynie filozofom i dającym prawdziwą wiedzę (episteme) następuje w pełni odejście od tego, co zmysłowe do tego, co inteligibilne - oto droga, która jest metodą uprawiania filozofii: przechodzenie od idei do idei, czyli dialektyka (dialektike), swoista droga w górę, jak powiada Sokrates:

(...) jakieś odwrócenie się duszy od dnia, który noc przypomina, ku tej drodze pod górę, istotnie do prawdziwego bytu wiodącej, którą my filozofią prawdziwą nazywamy.

Państwo 521c

Dialektyka 93

Prowadzący dialog (dialektikos) nie posługuje się tylko sztuką prowadzenia sporów (erystyka, sofistyka), ani dowodzenia jedynie fałszywości bądź prawdziwości poszczególnych sądów, bowiem dialektyka utożsamiona zostaje z samą filozofią. Rozważać należy dialektykę jako metodę sokratejsko-platońską, uwzględniając przejście od dialektyki definicji (jak została już scharakteryzowana na wykładzie) do dialektyki w sensie Platońskim, a więc poszukującej idei (idea) - jako metodę zatem, której cel w trakcie jej rozwoju jest jeden –a jest nim zadanie odkrycia eidosu.

Nie przyjmuję więc ścisłego podziału, jaki zaproponował Arystoteles, zob.: P.Paczkowski: Jedność filozofii Platona, Rzeszów 1998, s.117 por. też o metodzie i tzw. „problemie Sokratesa” (niewystarczajacej wersji dialektyki jako dialektyki definicji) w : Z.Jordan: O matematycznych podstawach systemu Platona, Poznań 1937, s.153-154.

Akademia Platońska

Geometria i matematyka

Dialektyka i Dialog

Moralny – wychowujący, formujący – cel dialogów

Asceza

Philia i Eros

Powołanie polityka

Peristrophe (parabola jaskini)

Ideał życia filozoficznego:

„Zdaje się, że tam właśnie, kochany Glaukonie, największe niebezpieczeństwo ludzi czeka i dlatego najwięcej trzeba się starać, żeby każdy z nas, mniej dbając o inne nauki, szukał i tę studiował, jeżeli się jej skądeś nauczyć potrafi i potrafi znaleźć kogoś, kto go nauczy żywot dobry i żywot zły rozpoznawać i spośród żywotów możliwych zawsze i wszędzie żywot lepszy wybierać.”

Państwo 618 b

94

Parabola jaskini (VII 514a -519b)

Nasza natura - nasza kultura umysłowa

Kajdaniarze i cienie

To, co istnieje mniej lub bardziej (cień,

zjawisko a byt prawdziwy)

Wchodzenie w górę – droga duszy/rozumu

Wzrok a narzędzie uczenia się

95

Parabola jaskini - metodologia 96

„Istnieją tacy ludzie, których porównałbym do ślepców. Zdają się oni mierzyć tylko z tym, co widzialne, żyją zatem niejako w najciemniejszym kącie jakiegoś podziemia (dans le fond de quelque cave fort obscure). Zakładam więc, że tacy ludzie chcieliby, abym wstrzymał się z ogłoszeniem moich tez. A rozważania moje są przecież tak proste i tak klarowne, że publikując je, nie uczyniłbym nic ponadto, niż gdybym otworzył okna i wpuścił do tych podziemi trochę słonecznego światła (...)”

R. Descartes, Discours de la méthode, Préface par G. Rodis-Lewis, Garnier-Flammarion, Paris 1966, p. 90. [Tłum. własne.].

Platońskie cnoty kardynalne

Sophia Andreia

Sophrosyne Dikaiosyne

97

Platon: Politeia Księga 1: Pierwsza definicja sprawiedliwości,

próba charakterystyki człowieka sprawiedliwego

„Trzeba przecież zobaczyć, arcynaiwny Sokratesie, że człowiek

sprawiedliwy wszędzie ma mniej niż niesprawiedliwy. Najpierw

w interesach, w spółkach. Gdziekolwiek się taki jeden z drugim

zwiąże, to przy rozwiązaniu spółki nigdy nie znajdziesz, żeby

sprawiedliwy miał z niej więcej niż niesprawiedliwy.” 343d

„- Więc sprawiedliwość wadą? (Sokrates)

- Nie, ale bardzo szlachetną naiwnością. (Trazymach)

- A niesprawiedliwość czy nazywasz objawem złego charakteru?

- Nie; to tylko zaradność.” 348d

98

Platon: Politeia

Księga 2: umowa społeczna, pragmatyzm sprawiedliwości; przyzwoitość

pozorna; wychowanie – krytyka poetów, kategoria naśladownictwa

„[ludzie] uważają za rzecz pożyteczną umówić się wzajemnie, że się nie będzie krzywdy ani wyrządzało ani doznawało. Dlatego zaczęli prawa układać i umowy wzajemne i nazwali to, co prawem przepisane, czymś legalnym i sprawiedliwym. Takie jest pochodzenie i taka jest istota sprawiedliwości; ona jest czymś pośrednim pomiędzy tym, co jest najgorsze: jeżeli się krzywdy wyrządza, a nie ponosi kary, i tym, co najlepsze: kiedy pokrzywdzony nie może się mścić. Sprawiedliwość leży pośrodku pomiędzy jednym i drugim, więc jej nie kochają jako dobra, tylko ją cenią dlatego, że nie czują się na siłach, żeby krzywdy wyrządzać.” 359b

„A szczyt niesprawiedliwości to: uchodzić za sprawiedliwego nie będąc nim.” 364b

Por. 369b-e; 372b-373a; 377a-e;

99

Platon: Politeia

Księga 3: krytyka naśladownictwa; metafory zdrowia/choroby; zawody sędziego i

strażnika, niebezpieczeństwo „dyktatury wojskowej”

„A potrzebować medycyny – dodałem – i to nie dla ran, albo kiedy spadnie jakaś sezonowa choroba, ale przez lenistwo i przez taki sposób życia, jakiśmy opisali, cierpieć na reumatyzmy i wiatry, jak jakieś bagno zbyt pełne, na wzdęcia i na katary i zmuszać dowcipnych synów Asklepiosa, żeby coraz to nowe nazwy chorób wymyślali, czy to nie wygląda na hańbę?” 404c-d

Por. 391c; 397d-398b; 407b-c; 409c; 411e; 413b; 416e; 417b

100

Cnoty ludzkie – cnoty państwowe

logistikon część

rozumna mądrość

thymoeides część

gniewliwa temperament

epithymetikon część

pożądliwa pragnienia

„Zatem, czy nie musimy się bezwarunkowo zgodzić na to, że w każdym z nas tkwią te same postacie, te same składniki charakteru, co i w państwie? One się w nim przecież znikąd nie biorą.” IV, 435e

„To zapamiętajmy sobie i to, że i każdy z nas, jeżeli każdy z jego trzech czynników wewnętrznych będzie robił swoje, będzie wtedy sprawiedliwy i będzie też robił swoje.” IV, 441d

101

Pomiędzy monarchią a demokracją

timokracja oligarchia

demokracja tyrania

„Istnieją jak gdyby dwa macierzyste ustroje państwowe, z których wyłoniły się, można najsłuszniej powiedzieć, inne postacie państw. Jeden należałoby nazwać monarchią, a drugi demokracją, i powiedzieć, że pierwszy w swej szczytowej formie spotyka się u Persów, a drugi u nas. Od nich pochodzą, jak powiedziałem, prawie wszystkie inne ustroje państwowe w swej barwnej różnorodności (...) Gdy więc w jedynowładztwie kocha się jedno państwo, a drugie w wolności wyłącznie i bardziej niż trzeba, to żadne z nich nie trzyma się właściwej miary.”

Prawa, III, 693d-e, tłum. M. Maykowska

102

Marginalia:

„Wyobrażam sobie ludzi w jaskini, którzy od

najmłodszych lat zakuci są w kajdany. Siedzą

nieruchomo i spoglądać mogą tylko wprost

przed siebie – na ścianę jaskini. W rękach

trzymają karabiny maszynowe.”

F. Dürrenmatt, Wojna zimowa w Tybecie (1981)

Metafora jaskini

w jej wymiarze etycznym 103

„Czy nie jest już rzeczą jasną, że sąd i myśl rodzą się w naszych duszach fałszywe i prawdziwe? (...) Myśl i zdanie to jedno i to samo. Tylko, że wewnętrzna rozmowa duszy samej z sobą, odbywająca się bez głosu - to się u nas nazywa myślą (...) Więc widzisz, że fałszywy sąd i zdanie fałszywe znalazły się prędzej, niżeśmy się spodziewali (...) Mogą istnieć zdania fałszywe i sąd fałszywy, to już mogą istnieć imitacje bytów, i może się z takiego stanu rzeczy rodzić umiejętność oszukańcza.”

Sofista 263c-264d

Imitacja „bytów” 104

Drugie żeglowanie

Otóż wydało mi się później, kiedym się zmęczył rozpatrywaniem rzeczywistości, żem się powinien strzec, aby mnie nie spotkało to, co się przytrafia tym, którzy słońce czasu zaćmienia oglądają i rozpatrują (...) zacząłem się bać, żeby mi dusza całkiem nie oślepła, jeśli będę na rzeczy patrzył oczyma i każdym zmysłem po kolei będę ich próbował dotykać. Więc wydało mi się, że trzeba się uciec do słów i w nich rozpatrywać prawdę tego, co istnieje. Więc tak, tędy ci ja poszedłem i w każdym wypadku zakładam jakieś słowo, które oceniam jako najmocniejsze, i cokolwiek mi się wyda z nim zgodne, to przyjmuję za prawdę, czy to o przyczynę chodzi, czy o cokolwiek innego, a co się nie zgadza to biorę za nieprawdę (...) Bo przecież zacząłem ci tłumaczyć istotę przyczyny, jak ją sobie w myśli wypracowałem, a wracam do tego, o czym się tyle razy mówiło, i znowu od tego założenia zaczynam, że istnieje jakieś piękno samo w sobie i dobro, i wielkość i inne takie rzeczy.

Fedon 99e-100b

105

- Odkrycie rzeczywistości idealnej, przedmiotów matematycznych

- Teoria idei

- Pryncypia bytowe Jedno i Dobro

- Najwyższa zasada: Agathon

„Kiedy zatem dusza dotyka prawdy? Bo jest jasne, że gdy próbuje coś oglądać za pomocą ciał jest wtedy przez nie oszukiwana.” Fedon 65b

Deuteros plous- Drugie żeglowanie 106

Przykład koła

Pierwsze ujawnienie - nadajemy rzeczy nazwę, np. „koło“

Drugie ujawnienie - definiujemy za pomocą orzeczników

Trzecie ujawnienie - zmysłowe przedstawienie: eidolon

Czwarte ujawnienie - umysłowa wiedza o kole

Piąte ujawnienie - odkrycie tego, co jest naprawdę istniejące, co jest poznawalne

List VII 342a- 343c

107

Charakterystyka idei

Idea jest bytem

Idea nie jest bytem myślnym (nie jest pojęciem)

Idee są wieczne

A zatem: są także niezmienne, tzn. są identyczne

ze sobą (co podkreśla ich autonomiczność)

Idee można zobaczyć, tzn. że są bezpośrednio

poznawalne. Inteligibilność idei

Idee mają swoje desygnaty - są nimi rzeczy

poznawalne zmysłowo

108

Dialektyka – jedność w wielości

Kto potrafi widzieć całość

(synoptikos) jest dialektykiem, nie

jest nim, kto tego nie potrafi.

Państwo VII, 537 c

109

Metafora i niewyrażalne

„Analogie, metafory i symbole są nićmi, za pomocą których umysł trzyma się świata nawet wtedy, gdy w roztargnieniu traci z nim bezpośredni kontakt, i które zapewniają jedność ludzkiemu doświadczeniu. Ponadto w samym procesie myślenia są modelami zachowania pozwalającymi uniknąć ślepego błądzenia tam, gdzie wiedza empiryczna, jedynie relatywnie pewna, nie może być naszym przewodnikiem. Prosty fakt, że nasz umysł umie znajdować analogie, że świat zjawisk przypomina nam o rzeczach, które same się nie zjawiają, może służyć jako rodzaj ‘dowodu‘ , że umysł i ciało, myślenie i doświadczenie zmysłowe, niewidzialne i widzialne, przynależą do siebie i są jakby dla siebie ‘stworzone‘.“

H. Arendt, Myślenie, tłum. H. Buczyńska-Garewicz, s.158

110

Słowo, które przedstawia rzeczy, jak są,

jest prawdziwe,

gdy zaś przedstawia je, jak nie są,

samo jest fałszywe.

Platon, Kratylos 385 b

Słowo - Definiowanie 111

Krytyka pisma

Krytyka pisma wyłożona w Fajdrosie i Liście VII - do jakiego typu pisma się odnosi i jak dalece pismo neguje

Co oznacza forma dialogów (dlaczego Platon nie pisał traktatów); kultura przekazu ustnego a przekaz pisemny

Mimesis – krytyka tekstu czy psychologii jego odbioru?

Jakie konsekwencje dla teorii idei – jej ostatniej „formy”, jaką była nauka o Dobru, o Jednym i Wielości – ma sama krytyka pisma (agrapha dogmata)

Por. np.: A. Gawroński, Dlaczego Platon wykluczył poetów z Państwa?

112

Pryncypia Bytowe: Jedno i Diada

Liczby i figury

idealne

Najogólniejsze idee

Idee szczegółowe

Przedmioty arytmetyki

Przedmioty geometrii

Przedmioty

astronomii

Przedmioty muzyki

Poziom idei Poziom bytów matematycznych

113

Zagadnienia egzaminacyjne

(wykłady 6-7) 114

Topos filozofa – Sokrates (materiał z wykładów

1-2 oraz 6)

Dialogi Platona – metoda sokratyczna,

dialektyka i dialogika

Episteme a doxa (na przykładzie dowodzenia

z dialogów)

Platońska koncepcja sprawiedliwego państwa

Filozoficzna koncecja Jednego a diadyczność

ludzkiego poznania

WYKŁAD ÓSMY

KRYTYCY I KONTYNUATORZY:

SOFIŚCI,

FILOZOFOWIE PRZYRODY,

SOKRATYCY MNIEJSI

12 XII, godz. 9.45

115

Sofistyka - Przekaz negatywny 116

„Bo naprzód znaleźliśmy, że sofista to jest płatny łowca

młodych i bogatych ludzi. (...) Po drugie jakby jakiś kupiec,

handlujący naukami dla duszy. (...) Po trzecie, czy nie

okazał się kramarzem, odsprzedawcą w tej samej branży?

(...) to był jakiś zapaśnik w dziedzinie walki.”

Sofista 231d-e

„Sofistyka jkest bowiem mądrością pozorną, a nie

rzeczywistą, a sofista to człowiek, który z pozornej, a nie

rzeczywistej wiedzy ciągnie zyski.”

Arystoteles, O dowodach sofistycznych, 1, 165 a 21

Świat sofistyczny 117

Wzrost znaczenia demosu

Osłabienie polis, migracje

Kultura humanistyczna (etyka, retoryka,

poetyka, politka, sztuka, język)

Metoda empiryczno-indukcyjna

Arete – wiedza w jej dostępności

Idea życia zawodowego

Wolność – krytyka tradycji

Główne tematy i tezy 118

Nauczanie/wychowywanie jako praktyczny cel sofistyki

Zakwestionowanie prawdy bezwzględnej, zasada relatywizmu

Kategoria wolności

Homo-mensura – sprzeczność sądów, człowiek jako kryterium prawdy, mądrość jako kryterium słusznego wyboru (Protagoras)

Utylitaryzm – dobro i zło jako to, co pożyteczne i to, co szkodliwe (Protagoras)

Etyka sytuacyjna (Gorgiasz)

Krytyka prawa, ideał równości (Hippiasz i Antyfont)

Erystyka, retoryka

Człowiek jest miarą wszystkich rzeczy,

istniejących, że istnieją,

i nieistniejących, że nie istnieją.

DK 80 A 1

Protagoras z Abdery 119

Tak więc Protagoras przyjmuje tylko to, co jawi

się poszczególnym jednostkom i w ten sposób

wprowadza zasadę relatywizmu.

DK 80 A 14

Relatywizm 120

Biegłość w sprawach publicznych,

Zręczność w sprawach prywatnych,

Poręczność co do rzeczy

i pomysłowość co do słów

Por. Protagoras 318 e

Arete jako biegłość 121

Wiedza czy sofistyka? 122

Sokrates WIE, że czegoś (zawsze czegoś) nie wie (tzn. nie posiada pełni wiedzy)

Sokrates WIE o istnieniu czegoś, czego NIE WIE (o konkretnym przedmiocie wiedzy, którego nie pojmuje/nie potrafi wyjaśnić)

Sokrates wie, że nic NIE WIE (że wiedza nigdy nie jest pełna)

Sokrates wie, że NIC NIE WIE (że wiedza nigdy nie jest pewna, jest zaledwie mniemaniem)

Agnostycyzm teologiczny

Dobro-zło jako gradacja

pożyteczności/użyteczności

Podmiot – cel – okoliczności/sposobność

Konsekwencje

moralne i teologiczne 123

Pierwszy nihilista?

„O naturze, albo o niebycie” - odwraca tytuł działa

Melissosa

1. Byt nie istnieje (nic nie istnieje)

2. Nawet gdyby byt istniał, nie byłby poznawalny

3. Nawet uznawszy, że mógłby być poznawalny, uznać

trzeba, że poznanie to nie jest przekazywalne

Gorgiasz z Leontinoi 124

Doświadczanie

Analizowanie własnego doświadczenia

Ocenianie sytuacji

Etyka sytuacyjna 125

Autonomia słowa

Sugestia – perwazja – przekonywanie

Sztuka – porusza uczucia (nie: uczy cnoty)

Retoryka 126

Badania nad językiem – synonimika

Imperatyw hipotetyczny – określanie korzyści

i osiąganie ich

Etyka utylitarystyczno-eudajmonistyczna (mit

o Herkalesie na rozdrożu – Arete i Kakia)

Prodikos z Keos 127

„Druga fala” filozofii przyrody

Teza, że byt jest (stałość arche); „iluzja” powstawania i ginięcia

Cztery elementy, korzenie

Elementy i siły kosmiczne

Metempsychoza pitagorejska

Boskość Jednego (Sfajrosa)

Ludzkie poznanie – wszechobecność myśli, podobne poznaje podobne; Boskość rozumu

Teza o zmniejszaniu i rozdzieleniu (spermata – nasiona/jakości pierwotne)

Homoiomerie – rzeczy, które przy podziale pozostają jakościowo identyczne

Zmieszanie wszystkich rzeczy i ruch boskiego umysłu

Jednorodność i czystość rozumu (odzielenie nous d wszelkiej złożoności)

128

Pluralizm Empedoklesa Eklektyzm Anakasagorasa

Boski umysł Anaksagorasa – fr. 12 u DK

129

Samoistność – brak zmieszania; brak udziału we wszystkich rzeczach (brak podziału); ale: znajomość wszystkiego

Delikatność i siła

Umysł jako impuls ruchu wirowego

Ruch wirowy – poprzez łączenie i rozdzielenie rozwija się powstawanie świata

Rzeczy nie są samoistne, nie dotyczy ich absolutne oddzielenie. Rzecz jako taką (skonkretyzowaną, właściwą) tworzy jakość, której jest w niej najwięcej

Kosmogonia Anaksagorasa 130

Nasiona

rzeczy

Mieszanina

(skończona

ilość

archai)

• Wywołanie ruchu wirowego

Rozum

• Rodzielanie. Wyodrębnianie się zróżnicowanych struktur świata

Mieszanina

• W rzeczach martwych są cząstki pierwotne. Rzeczy żywe zawierają Rozum

Świat rzeczy

Nous Anaksagorasa –

Transcendens? 131

„Anaksagorasowy Rozum to pierwsza w dziejach

filozofii opisana postać substancji – ousia,

bytującej inaczej, niż elementy i ciała. Taką

koncepcję można uznać za kres ewolucji

przedplatońskiej nauki o archai z jednej strony, z

drugiej zaś za swego rodzaju propedeutykę

nowych koncepcji zasad, transcendentnych już

wobec świata fenomenalnego.”

J.Gajda-Krynicka, Filozofia przedplatońska, Warszawa 2007, s. 143.

Fedon 97d

„[Anaksagoras] nie robi żadnego użytku z

Rozumu ani na żadne przyczyny nie

wskazuje w ustanawianiu ładu wśród rzeczy,

tylko wyjaśnia to poprzez wiatr, eter i wodę.”

Krytyka autorstwa Sokratesa 132

Serce ożywiane w strumieniu krwi, który biegnie

w dwóch przeciwnych kierunkach, jest

siedliskiem tego, co ludzie najchętniej nazywają

myślą, gdyż krew otaczająca serce jest myślą u

ludzi.

Empedokles, DK 31 B 105, tłum. K. Leśniak

Paradeigma - myśl 133

Atomiści

Atomon – rzecz,

„substancja”

niepodzielna

Atomy jako

niezróżnicowane

jakościowo – jako

niezmienny byt eleacki?

Jako rozdrobnienie Bytu-

Jednego na byty-

jedności

Atomos – idea (widzialny

dla rozumu/intelektu) –

indywidualność i

substancjalność bytu

jednostkowego

Ruch atomów

(konieczność)

134

Leucyp Demokryt

Psychologia i etyka Demokryta 135

Budowa duszy – odpowiada budowie ciała (ruch i atomy)

Cel duszy – przewyższa cele ciała

Principia mentis – umysł i myśl

Poznanie – forma prawdziwa i ciemna (sprzeczność wobec naturalistycznych tez atomizmu)

Zasada wyboru i rozwoju szczęścia

Intencjonalizm

Tak szczęście, jak i nieszczęście stale przebywają w duszy. DK 68 B 170

Dobro nie polega na nieczynieniu zła, lecz na tym, aby go nie pragnąć. DK 68 B 62

(...) naucz się najbardziej wstydzić przed samym sobą aniżeli przed innymi. DK 68 B 244

Demokryt 136

Sokratycy mniejsi

Antystenes: dowartościowanie sfery doksa,

ideał wolności; cel życia filozoficzno-

moralnego: samowystarczalność

Arystyp: jedyną wiedzą jest wiedza o dobru i

złu, fenomenalizm; hedonizm; krytyka polis,

tzw. kosmopolityzm

Euklides: Byt-Jedno jest Dobrem

Fedon: logos, ratione

137

1. Powrót do ontologii eleackiej – zanegowanie

wielości, możności, zmienności

2. Konieczność - determinizm (możliwe jest to,

co konieczne)

3. Dialektyka i erystyka

4. Tzw. paradoksy megarejskie

Szkoła megarejska 138

Wiedza jest twierdzą najpewniejszą, której nie

można zburzyć ani wziąć podstępem.

Mur obronny należy stworzyć we własnym

nieodpartym rozumowaniu.

Diogenes Laertios VI, 13, tłum. B.Kupis

Antystenes 139

Cynizm Antystenesa: autarkia i krytycyzm

- A teraz – rzekł Sokrates – wytłumacz mi Antystenesie, jak to jest możliwe, że mając

bardzo niewiele, jesteś taki dumny z bogactwa?

- Bardzo zwyczajnie – odpowiedział mu na to. – W moim rozumieniu tej sprawy,

zarówno bogactwo, jak i ubóstwo, mają ludzie nie w swych domach, lecz w duszach.

Widzę, że wielu zwyczajnych obywateli, choć ma wielkie bogactwa, uważa się jednak za

takich nędzarzy, że nie szczędzi trudów i naraża się na wszelkie niebezpieczeństwa, aby

tylko jeszcze więcej zdobyć majątku. (...) Wiem także, że niektórzy tyrani tak bardzo

poźądają bogactw, że dla zdobycia ich popełniają bardziej potworne zbrodnie niż

najwięksi nędzarze. (...) Żądza bogactw to naprawdę ciężka choroba i dlatego nie mogę się

nie litować nad ludźmi, którzy są nią dotknięci. Wydaje mi się, że muszą znosić taką

udrękę, jak człowiek, który siedząc w obficie zaopatrzonej spiżarni ciągle by jadł, lecz

nigdy by nie mógłby do syta się najeść.

Ksenofont, Uczta IV, 34 nn, tłum. L. Joachimowicz.

Renesans i schyłek szkół

sokratycznych

Cynicy: Diogenes z Synopy, Krates, Kerkidas

ideał wolności i autarkii; krytyka namiętności; krytyka

państwowości i formalizowania związków, krytyka religii

tradycyjnej i wierzeń ludowych

Cyraneicy: Hegezjasz, Annikeris, Teodor

zasada użyteczności, subiektywizm; nieosiągalność

szczęścia, postawa obojętności; parresia, ateizm;

odejście od nauki Arystypa

Megarejczycy: Eubulides, Diodor Kronos,

Stilpon

141

Diogenes z Synopy

Na pytanie, co jest w człowieku najpiękniejsze, odpowiedział: szczerość w mówieniu (paressia) DL VI, 69 (wszystkie cytaty w tłum. B. Kupisa)

Diogenes Cynik często mówił głośno, że bogowie dali ludziom życie łatwe, ale tę łatwość ukryli przed jego wzrokiem. DL VI, 44

Mówił Diogenes, że prowadzi życie tak samo jak Herakles, nade wszystko przedkładając wolność. DL VI, 71

Dionizjos stoik mówi, że wzięty do niewoli pod Cheroneą Diogenes został zaprowadzony przed Filipa, który go zapytał, kim jest, na co filozof odpowiedział: „Szpieguję twoją nienasyconą zachłanność”. Podziwiając jego odwagę, Filip wypuścił go na wolność. DL VI, 43

142

Nauka i praktyka Diogenesa

Apatia

Anaideia Askesis Ponos

Autarkia

143

Mówił, że w życiu w ogóle nie można nic osiągnąć bez ćwiczenia. Ćwiczenie zaś pomaga wszystko przezwyciężyć. Ażeby żyć szczęśliwie, należy zamiast trudów niepotrzebnych wybrać tylko trudy zgodne z naturą; nieszczęście wynika tylko z braku rozumu. DL VI, 70

Diogenes:

Ideał ćwiczenia ducha i ciała 144

Cynizm i cyrenaizm

– krytyka polis i władzy

Krates:

„Nie mam własnego

pałacu ani nawet

skromniej chaty. Cała

ziemia jest dla mnie

miastem i domem,

w którym zawsze

znajdziemy

schronienie.”

DL VI, 98

Teodor:

„Twierdził, że rozsądek nakazuje, by człowiek mądry nie narażał życia dla ojczyzny; nie godzi się bowiem poświęcać mądrości po to, by pomóc głupcom. Dla mędrca – uczył – ojczyzną jest cały świat.”

DL II, 98

145

„Śmierć tedy odrywa nas od rzeczy złych, a nie od

dobrych, jeśli chcemy znać prawdę. Hegezjasz

Cyrenajczyk dowodził tego tak przekonująco, że

podobno król Ptolemeusz zabronił mu mówić o tym

w wykładach, ponieważ wielu ludzi, usłyszawszy to,

zadało sobie śmierć.”

Cyceron, Dysputy tuskulańskie I 34, 83, tłum. J. Śmigaj

Późny cyrenaizm

źródłem nauki Epikura i Stoików 146

WYKŁAD DZIEWIĄTY:

ARYSTOTELES

12 XII, godz. 11.30

147

NAUKI TEORETYCZNE

NAUKI PRAKTYCZNE

NAUKI POJETYCZNE

Arystotelesa podział nauk

148

Arystoteles: Etyka Nikomachejska

Księga 1: dobro jako cel działania, szczęście jako najwyższe dobro, działanie według

rozumu; powszechność cnoty; podział duszy

„Wszelka sztuka i wszelkie badanie, a podobnie też wszelkie zarówno

działanie jak i postanowienie, zdają się zdążać do jakiegoś dobra i dlatego

trafnie określono dobro jako cel wszelkiego dążenia.” 1094a

(wszystkie fragmenty w tłum. D. Gromskiej)

„Jeśli więc istnieje jeden cel wspólny dla wszystkich możliwych czynności,

to on chyba jest owym najwyższym dobrem, osiągalnym przez działanie (...).

Bezwzględnie więc ostateczne jest to, do czego się dąży zawsze dla niego

samego, a nigdy dla czegoś innego. Temu określeniu odpowiada – wedle

powszechnego mniemania – najbardziej szczęście (...)” 1097a-b

Arystoteles: Etyka Nikomachejska

Księga 2: dzielność etyczna i dzielność dianoetyczna; cnota

etyczna jako habitus; metoda miary/złotego (słusznego) środka

męstwo

• zuchwalstwo

• tchórzostwo

umiarkowanie

• niewrażliwość

• rozwiązłość

szczodrość

• chciwość

• rozrzutność

„Cnota jest umiarem pomiędzy nadmiarem i niedostatkiem” EN II 1107a-b

„Sprawiedliwość jest pewnym umiarem (...) dlatego, że dotyczy tego, co jest środkiem; niesprawiedliwość natomiast dotyczy skrajności.”

EN III 1133b

Słuszny środek – doskonałość etyczna jako stan umiaru

Arystotelesa wykaz wad i cnót, EE B 3 1221a

(por. Etyka wielka, Ks. 1, rozdz. 21-33)

Porywczość – Łagodność – Nieczułość

Zuchwałość – Męstwo –– Tchórzostwo

Bezwstyd – Wstyd – Nieśmiałość

Zbytek – Odporność – Surowość

Nieumiarkowanie – Umiarkowanie – Niewrażliwość

Przebiegłość – Rozsądek – Głupota

Służalczość – Godność – Zarozumiałość

Rozrzutność – Hojność – Chciwość

Próżność – Wielkoduszność – Małoduszność

Chełpliwość – Szczerość – Udawanie głupoty

Pochlebstwo – Przyjaźń - Wrogość

Zysk – Sprawiedliwość – Strata

Źródła cnoty

„Dwa tedy są rodzaje dzielności, z których jedne stanowią zalety dianoetyczne, drugie zaś – zalety etyczne, czyli cnoty. Owóż zarówno powstanie, jak i rozwój zalet dianoetycznych jest przeważnie owocem nauki i dlatego wymagają one doświadczenia i czasu; etycznych natomiast nabywa się dzięki przyzwyczajeniu, skutkiem czego i nazwa ich [ºqika… od Ãqoj] nieznacznie tylko odbiega od wyrazu „przyzwyczajenia” [œqoj]. Wynika stąd też, że żadna z cnót nie jest nam z natury wrodzona; nic bowiem z tego, co jest wrodzone, nie daje się zmienić dzięki przyzwyczajeniu (...)”

EN 1103a; por. Etyka wielka 1189a

Doskonałość etyczna - przyzwyczajenie

A doskonałość nazywa się „etyczną", gdyż pojawia się w wyniku przyzwyczajenia. To dowodzi, że żadna z cnót nierozumnej części duszy nie jest nam z natury wrodzona. Nic bowiem, co wrodzone, nie może się zmienić wskutek przyzwyczajenia. Na przykład: kamień i w ogóle przedmioty ciężkie z natury swej opadają w dół. Chociażbyś często je rzucał w górę i starał się je przyzwyczaić do tego, aby same leciały do góry, jednakże nigdy nie będą się poruszały do góry, tylko zawsze w dół. Podobnie jest i w innych tego rodzaju przypadkach.

153

Podział dóbr

„Lecz dobra mają jeszcze inny podział: np. jedne spośród dóbr należy wybierać zawsze i wszędzie, innych nie. Dla przykładu: sprawiedliwość i inne cnoty są zawsze i wszędzie godne wyboru, siła natomiast, bogactwo i inne tego rodzaju rzeczy nie zawsze i nie wszędzie.

A ponadto jeszcze tak: jedne dobra mają cel, inne celu nie mają, np. zdrowie jest celem, te zaś rzeczy, które się czyni ze względu na zdrowie, nie są celami. I w rzeczach, które w ten sposób się przedstawiają, cel zawsze jest czymś lepszym, jak np. zdrowie jest lepsze, aniżeli środki do niego wiodące, i po prostu w ogóle zawsze lepsze jest to, ze względu na co i pozostałe rzeczy istnieją. I znów pośród samych celów zawsze lepszy jest cel ostateczny niż częściowy. Cel ostateczny to taki, po którego wypełnieniu niczego więcej już nie potrzebujemy.”

EW, Ks. 1, rozdz.2

154

Arystoteles: Etyka Wielka, Ks. I, rozdz. 1

„Skoro zamierzamy mówić o problemach etycznych, należy najpierw zastanowić się, jakiej <nauki> częścią jest moralność . Krótko mówiąc, wydaje się ona częścią nie innej nauki, jak tylko polityki. W polityce bowiem nie może niczego dokonać ten, kto nie posiada określonej cechy, tzn. kto nie jest moralnie wartościowy. A być człowiekiem moralnie wartościowym znaczy: posiadać cnoty. Wobec tego, jeżeli ktoś zamierza czynnie uczestniczyć w życiu politycznym, musi być moralnie wartościowym człowiekiem. Rozważania nad moralnością są zatem, jak się wydaje, częścią i punktem wyjścia nauki o państwie (...)”

155

„Platon i Arystoteles mieli pełną rację, że tylko eidos można poznawać. Człowiek może potrafi, przynajmniej w naszej wysokiej kulturze, dokonać skomplikowanego dzieła i odróżnić pojedynczy przypadek od pojęć, pod które on podpada. Filozofia nominalistyczna błędnie uważa pojedynczy przypadek za elementraną daną. Przypuszczalnie nie istnieją elementarne dane.”

Carl-Friedrich von Weizsäcker, Czas, fizyka, metafizyka, tłum. K.

Napiórkowski, w: Krzysztof Michalski (red.), Człowiek w nauce współczesnej..., Paris 1988, s. 34

156

„Sztuka sztuk” 157

Filozofia zwie się sztuką sztuk, bo jako sztuka

właściwego kierowania życiem rządzi wszystkimi

innymi sztukami; zwie się wiedzą nad wiedzami, bo

jej przedmiotem jest nie wszystko wprawdzie, ale

zapewne te zasady, na których wspiera się wszelka

inna specjalistyczna wiedza.”

O.Gigon, Główne problemy filozofii starożytnej, s.

18.

Metafizyka 158

„Sztuka sztuk”, „nauka nauk”, „wiedza wiedz” – episteme epistemon, czyli pojęcie filozofii pierwszej (prote philosophia), nazwanej następnie metafizyką.

Definicja ta pochodzić ma z zaginionego pisma Arystotelesa O filozofii, podana została w Pseudo-Platońskim traktacie Definicje, por. np. J. Domański, Metamorfozy pojęcia filozofii, tłum. Z. Mroczkowska i M. Bujko, IFiS PAN, Warszawa 1996, s. 7.

Deutera philosophia odpowiada zatem tym formom poznania, które umownie nazywamy doksalnymi, badającymi egzemplifikacje bytu, kierującymi się na „wieloznaczność bytu” według najprostszej formuły, że „istnieje takie x”. Deutera philosophia to zatem niejako wstępne, doksalne rozpatrywanie bytu.

Wiedza jako cel życia (E. Fink, Grundfragen der Philosophie der Antike, S. 38. tłum. własne)

„Wiedza jest sama w sobie, w zgodzie z jej naturą, skierowana na wzrost, podąża ku maksymalizacji, jest niejako w drodze – wszelka wiedza ze swej natury ’chce’, aby było jej więcej, i nie oznacza to większej ilości przedmiotów wiedzy ani osiągnięcia większego stopnia pewności, lecz wszystko to jest tylko następstwem własnego dążenia wiedzy, aby jeszcze więcej i jeszcze więcej być wiedzą (ein noch mehr Wissen-seinedes Wissen zu werden). We wszelkiej wiedzy narzuca się i ponagla sama możliwość wiedzy. I tak oto we wszelkiej wiedzy mieści się filozofia. Ta komparatywna natura wiedzy, istniejąca w niej samej potrzeba (waltender Drang), pewien zarys projektu jej maksymalizacji – wszystko to Arystoteles dostrzegł i rozumiał. Zaczyna on zdaniem: pantes anthropoi tou eidenai oregontai physei – wszyscy ludzie z natury dążą do poznania (Met. A 980a 21). Zdanie to nie jest wyrazem optymistycznej oceny ludzi, nie jest ono ani optymistyczną ani pesymistyczną oceną faktycznego stanu, w jakim znajduje się człowiek. W tym zdaniu wypowiedziana została istota bycia człowiekiem: orexis tou eidenai, czyli pożądanie prawdy, które kieruje nami z natury. Owo pragnienie wiedzy (Wissenwollen) jest podstawowym ludzkim popędem (Trieb).”

159

Cel życia – wiedza filozoficzna 160

„(…) pewna forma mądrości jest z natury

naszym celem, a ćwiczenie się w niej jest

ostateczną czynnością, ze względu na którą

powstaliśmy. Jasne przeto, że skoro

powstaliśmy po to, ażeby ćwiczyć się w

mądrości i poznawać, to również istniejemy w

tym celu.”

Arystoteles, Protreptikos. Zachęta do filozofii,

tłum. K. Leśniak, PWN, Warszawa 1988, s. 9.

Dziedziny metafizyczne 161

Historia metafizyki jest zatem po pierwsze historią odróżniania, przeprowadzania klasyfikacji i określeń, w ramach czego kierując się konkretnymi metodami, uprawiana jest metafizyka dialektyczna, idealistyczna, intuicjonistyczna, aksjomatyczna itd. Owe rozróżnienia odwołują się do modelu Arystotelesowych dziedzin metafizyki, występujących obok samej prote philosophia, tzn. sophia, episteme, theologike, jakim w dużym stopniu odpowiadają później trzy następujące dyscypliny metafizyki: psychologia (dusza), kosmologia (natura) oraz teologia (Bóg).

Por. np. typologię terminu „metafizyka” w: T. Czeżowski, O metafizyce, jej kierunkach i zagadnieniach, Antyk, Kęty 2004.

Filozofia ma swój przedmiot badań

– wszystko to, co będące 162

„Filozofia nie jest nauką. Filozofia – jak mówi utarta formułka – jest poznaniem, wiedzą, a zatem ma być ’nauką‘. Nie, filozofia nie jest nauką, lecz odwrotnie, nauka jest formą filozofii (nachgeordnete Weise der Philosophie), o ile rozumie się tak teoretyczną obserwację i przebadanie pewnej konkretnej dziedziny tego, co będące (des Seienden). Filozofia bowiem nie ma jakiejś jednej konkretnej dziedziny, lecz odnosi się do wszystkiego, co będące (alles Seiende).”

M. Heidegger, Sein und Wahrheit, tłum. własne, s. 9.

Bóg = Zasada

Przyczyna sprawcza

Agathos,

urzeczywistniający

Jedność

Z chaosu/apeironu

w Diakosmos

Zasada życia

Myśl myśli: noesis

noeseos; Intelekt

Oddzielenie bytów

przygodnych (np.

człowiek) od tego,

co boskie

Demiurg Platona Pierwszy Poruszyciel Arystotelesa

163

Arystoteles:

nauka o czterech przyczynach

Przyczyna formalna: forma albo istota rzeczy

(eidos)

Przyczyna materialna: to, z czego rzecz jest

zrobiona (hyle)

Przyczyna sprawcza (np. ruch)

Przyczyna celowa – przeznaczenie rzeczy

164

Byt jako sam w sobie – kath auto – substancja

Byt jako przypadłość

Byt jako prawda

Byt jako możność i akt

Arystoteles: Wieloznaczność bytu 165

1. Substancja albo istota (ousia, ti esti, einai)

2. Jakość (poloi)

3. Ilość (poson)

4. Relacja (pros ti)

5. Działanie (poiein)

6. Doznawanie (paschein)

7. Gdzie lub miejsce (pou)

8. Kiedy lub czas (pote)

9. Posiadanie (echein)

10. Położenie (keisthai)

Kategorie Arystotelesa 166

Ćwiczenie: Kategorialny opis bytu 167

Substancja – co? : Drzewo

Jakość – jakie? : Liściaste

Ilość – jak duże? : Pięciometrowe

Relacja – jakie względem czego?: Najwyższe

Działanie – co czyni? : Rośnie

Doznawanie – co się z nim dzieje? Jest smagane przez wiatr

Miejsce – gdzie? : W lesie

Czas – kiedy? Dziś

Posiadanie – do czego usposobione? : Bez liści

Położenie – jak się ma? : Stoi

Autorka: Katarzyna Tomaszewska


1. Substancja: Kapelusz

2. Jakość: Niebieski

3. Ilość: 1 sztuka, rozmiar 54

4. Relacja: Niskobudżetowy, tani względem wyrobów skórzanych

5. Działanie: noszenie, być noszonym

6. Doznawanie: Dotyk, wzrok

7. Gdzie lub miejsce: miejsce produkcji fabryka; miejsce użytkowania na głowie

8. Kiedy lub czas: teraz

9. Posiadanie: właściciel; sprzedawca; nabywca

10. Położenie: Potnikiem do góry lub rondem do góry Autor: Adam Melonek


substancja albo istota - dziecko

jakość - czarnoskóre

ilość - 50-centymetrowe

relacja - mniejsze niż łóżko na którym siedzi

działanie - płacze

doznawanie - jest pocieszane

gdzie lub miejsce - na łóżku

kiedy lub czas - dzisiaj

posiadanie - ubrane

położenie - siedzi Autorka: Zuzanna Toporowicz


substancja: kot

ilość: duży

jakość: biało-czarny

relacja: grubszy (względem innych kotów)

miejsce: na łóżku

czas: zwykle

położenie: leży

posiadanie: ma wąsy

działanie: mruczy

doznawanie: jest głaskany Autorka: Agnieszka Kocznur


1. Substancja: jamraj

2. Jakość: lekki

3. Ilość: mały

4. Relacja: mniejszy [niż samolot]

5. Działanie: je

6. Doznawanie: jest przyciągany [przez inne ciała]

7. Gdzie lub miejsce: w Australii

8. Kiedy lub czas: zazwyczaj

9. Posiadanie: ma sierść

10. Położenie: siedzi

Autor: Jakub Filas


substancja - jeż

jakość - kłujący

ilość - jeden

relacja - mały względem innych zwierząt

działanie - biega

doznawanie - jest dotykany

miejsce - w klatce

czas - często

posiadanie - kolce

położenie – stoi

Autorka: Wiktoria Woźniak


Przedmiot: SZAFA

1. Substancja albo istota DREWNO

2. Jakość NISKA

3. Ilość 1 SZTUKA

4. Relacja MNIEJ POJEMNA WZGLĘDEM INNYCH

5. Działanie PRZECHOWYWANIE

6. Doznawanie ZAPACH, WZROK, DOTYK

7. Gdzie lub miejsce PIWNICA W POWOJENNYM BLOKU

8. Kiedy lub czas OD DAWNA DO DZISIAJ

9. Posiadanie POSIADA DWOJE DRZWI, JEST POSIADANA PRZEZ DZIADKA

10. Położenie POZIOME Autorka: Olga Sierańska

Substancja pierwsza:

- konkretne indywiduum ( = samo istnienie)

- przedmiot, któremu przysługuje autonomiczne istnienie

- Substrat – jako spólne podłoże dla wielu różnych bytów i właściwości bytu (tzw. akcydensy)

Substancja druga:

- Istota (ousia), czyli splot takich cech przedmiotu, które wyznaczają jego gatunek – nazywanych cechami istotowymi (accidens = atrybut)

- „To, o czym wszystko może być orzekane, ale co samo nie może być orzekane o niczym innym”

Substancje pierwsza i druga 174


1. Substancja: krzesło 2. Jakość: czarne 3. Ilość: wysokie 4. Relacja: wyższe niż szafka nocna 5. Działanie: siada się na nim 6. Doznawanie: jest wygodne 7. Gdzie lub miejsce: w moim pokoju, przy biurku 8. Kiedy lub czas: od trzech lat do dnia dzisiejszego 9. Posiadanie: obszyte materiałem 10. Położenie: stoi na podłodze

Autor: Krystian Karcz


1)Substancja : złoty zegarek na rękę

2)Jakość: ciężki

3)Ilość: jedna sztuka o małej wielkości

4)Relacja: mniejszy niż zegar stojący

5)Działanie: „chodzi” (odmierza czas)

6)Doznawanie: oglądany, aby zobaczyć godzinę

7)Gdzie: na ręce

8)Kiedy lub czas: dziś

9)Posiadanie: diamenty Svarowskiego

10) Położenie: leży Autorka: Paulina Waluk


Przedmiot opisu: chmura 1 .substancja -unoszące się w atmosferze cząsteczki wody 2. Jakość - na przykład chmury burzowe , obłoki , chmury kłębiaste 3. Ilość - trudna do określenia 4. Relacja 5. Działania - niektóre rodzaje chmury ,,przynoszą" opady atmosferyczne.

6. Doznawanie - niektóre rodzaje chmur przyjmują różne ciekawe kształty, widoczne z Ziemi pobudzają wyobraźnię obserwatora

7. Gdzie lub miejsce: występuję w ziemskiej atmosferze 8 .Kiedy lub czas - od chwili powstania wszechświata w różnej ilość i różnych rodzajach 9. Posiadanie - nie mają właściciela, same chmury posiadają wodę 10. Położenie - w atmosferze

Autorka: Katarzyna Wierzba

1. Analiza. Horismoi

2. Hermeneutyka. Heureza

3. Sylogizm - dowodzenie

4. Intuicja rozumowa

5. Sylogizm retoryczny

6. Katharsis

7. Kalokagathia

8. Phronesis

Od logiki do poetyki 178

Retoryka 179

Związek sztuki retorycznej z dialektyką

Wymowa doradcza – pożytek, dobro,

szczęście

Mowy polityczne – zachęta i odradzanie

Krtyka – ujawnianie wypowiedzi i działań ze

sobą sprzecznych

Zalety stylu. Narratio – odsłanianie charakteru

Psychologia 180

Dusza jako substancja rozumna

Dusza jako pierwszy akt ciała naturalnego

(ciało obdarzone jest możnością życia)

Trójpodział duszy: wegetatywna, zmysłowa,

rozumna

Intelekt – zdolność i możność poznawania

form rzeczy

Podział: intelekt możnościowy i intelekt czynny

Zagadnienia egzaminacyjne (wykład 8-9)

181

Spór Sokratesa z sofistami

Tradycja sofistyczna – relatywizm, utylitaryzm,

etyka sytuacyjna

Charakterystyka szkoły kynickiej

Cnoty etyczne według Arystotelesa

Charakterystyka metafizyki – Arystotelsowej

nauki o bycie

WYKŁAD DZIESIĄTY:

SYSTEMY

HELLENISTYCZNE

19 XII

182

Od Hellady do hellenizmu

„Jak cała kultura helleńska, kiedy staje się kulturą

hellenistyczną, traci swój początkowy wigor i pierwotną siłę, tak

samo – i szczególnie – filozofia powiększa zasięg swego

działania, ale traci głębię. Strata ta zachodzi akurat w wymiarze

teoretycznym, a więc dotyczy właśnie siły i żywotności filozofii

spekulatywnej. Zysk natomiast polega na tym, że filozofia,

zająwszy się w istocie problematyką życia, umie dotrzeć z

ważnym przekazem do bez porównania większej liczby osób.

Filozofia staje się bowiem źródłem, z którego człowiek epoki

hellenistycznej czerpie te wartości, które przedtem czerpał z

polis i z religii polis: ukazuje nowe treści życia duchowego,

oświeca sumienie, pomaga człowiekowi żyć i uczy go jak być

szczęśliwym (...)”

G. Reale, Historia filozofii starożytnej, tłum. E.I. Zieliński, t. III, s. 29-30.

183

Po polis

„Przez blisko dwa wieki demokratyczna polis ateńska była w istocie ‘szkołą wychowania Hellady‘ [wyrażenie Tukidydesa – M.B.], zarówno jako ojczyzna filozofów, poetów, pisarzy oraz artystów, jak i jako swego rodzaju magnes, przyciągający wszystkich niemal przedstawicieli greckiej kultury. (...) Grecy po Cheronei utracili wszystko to, co stanowiło o ich statusie człowieka-obywatela. Utraconej niepodległości i wolności nie mogło bowiem od razu zastąpić poczucie przynależności do wielkiej monarchii i utożsamienie się z nią. Kim więc był Grek, gdy przestał już być obywatelem, gdy przestał już być członkiem wspólnoty określającej jego prawa i powinności, wyznaczającej jego system wartości? ...

...

(...) Człowiek epoki hellenistycznej zdawał sobie sprawę z tego, że owo

indywidualne szczęście, jeśli przybierało postać udanego życia, pomyślności,

sławy czy kariery, jest zjawiskiem kruchym i nietrwałym, bo może mu być

odebrane przez kaprys władcy, splot okoliczności czy kaprys Losu. (...) Grek

epoki hellenistycznej szuka w religii rozwiązania własnych problemów:

dawny stosunek do bogów i religii, charakteryzujący człowieka polis, który

można określić mianem tradycyjnego, zostaje zastąpiony stosunkiem przede

wszystkim emocjonalnym, znajdującym odzwierciedlenie w dążeniu do

bezpośredniego kontaktu z bóstwem (...)”.

J. Gajda, Gdy rozpadły się ściany świata, Wrocław 1995, s. 15, 20, 23-24.

Szkoły filozoficzne u schyłku Aten,

na progu Cesarstwa

Akademia Platona

Lykeion Arystotelesa - Perypat

Kynizm

Pirronizm/Sceptycyzm

Ogród Epikura (philia, phronesis, ataraxia); Lukrecjusz (sensualizm, ateizm, amicitia)

Stoa Zenona - Kleantes, Chryzyp (sensualizm, logos, eudajmonia i apatheia); tzw. średni stoicyzm, np. Panajtios z Rodos (hegemonikon); stoicyzm rzymski, np. Cyceron, Seneka (vita beata), Epiktet (orthos logos), Marek Aureliusz (gnothi seauton)

1. Eudoksos z Knidos – fizyka/metafizyka: immanenetność idei; etyka: hedonizm

2. Heraklides z Pontu – fizyka: negacja geocentryzmu; metafizyka: atomizm, boskość stworzenia, rozmność duszy – „gwiezdnej materii”

3. Speuzyp – fizyka: chora, czyli przestrzenność zmysłowa; metafizyka: byty matematyczne w miejsce idei, granica-forma i bezkres-materia inteligibilna; Bóg jako Umysł (ponad Jednym i Dobrem); etyka: szczęściem jest stan wewnętrznej doskonałości, zgodności elementów

4. Ksenokrates – metafilozofia: trójpodział filozofii; teoria poznania – platoński wzór poznania noetycznego, doksalnego i zmysłowego; metafizyka: idee-liczby, nauka o Jednym i Diadzie; kosmologia: wieczność świata, religijna wizja kosmosu, nauka o demonach; etyka: cnota i zgodność z naturą

5. Polemon – filozofia jako nauka i praktyka życia

Pierwsza Akademia Platońska 187

„Polemon zwykł był mawiać, iż należy się

zaprawiać w czynach, a nie w dialektycznych

subtelnościach; bo kto by postępował inaczej,

będzie podobny do człowieka, który się wyuczył z

podręcznika zasad harmonii, ale nie umie grać, i

potrafi tylko wysuwać godne podziwu problemy,

sprzeczne z własną jego postawą moralną.”

DL IV, 18

Późna Akademia

jako źródło przekonań epikurejskich i stoickich 188

1. Teofrast – metafizyka: teoria przyczyn i zasad, badanie wszechświata jako natury, Bóg-Nous; psychologia: intelekt czynny, myśl jako ruch duszy; etyka: „Charaktery”, cnota jako najwyższe dobro, zarazem lęk przed niedostatkiem i bólem

2. Arystoksenos – motywy platońskie, np. dusza jako harmonia

3. Straton z Lampsaku – odrzucenie zasady transcendentnej, czyli gloryfikacja physis; psychologia: poznanie intelektu jako ruch duszy; dusza jest substancją pneumatyczną (posiadają ją wszystkie stoworzenia żywe)

PIERWSZY PERYPAT 189

1. Odrzucenie dialektyki, nauki o ideach

2. Atomizm – wbrew eleatom, fizyczna wizja świata

3. Logika – Kanonika; trzy kryteria prawdziwości: wrażenia zmysłowe (tzw. aracjonalizm), pojęcia, czucie; postulat oczywistości empirycznej i oczywistości bezpośredniej

4. Fizyka – zasada tertium non datur; wszechświat jako nieskończoność, wszechcałość (pan) składa się z ciał i próżni; ciała niepodzielne, dynamiczne – atomy; nauka o tzw. minimach, clinamen – teoria odchylania się atomów

5. Prymat etyki: szczęście jako przyrodzone dobro, koncepcja pathos, hedonizm: hierarchia przyjemności, ideał phronesis, „arete obywatelska” a „życie wspólnoty”; tetrapharmakon

Ogród Epikura

– Phronesis i Autarkia 190

1. Absurd lęku przed bogami i losu przyszłego

w tzw. innym świecie

2. Absurd lęku przed śmiercią

3. Cierpienie jest stanem krótkim i

przemijającym

4. Właściwie rozumiana i poszukiwana

przyjemność jest wszystkim dostępna

Lekarstwo na życie? 191

„Próżna jest nauka filozofa, dzięki której nie zostaje uleczone żadne ludzkie cierpienie: podobnie bowiem jak ze sztuki lekarskiej nie ma pożytku, jeśli nie wyrzuca ona chorób z ciał, tak i z filozofii, jeśli nie wyrzucałaby ona zła z duszy.”

cyt. za: G. Reale, dz. cyt., s.175

Epikur: Filozofia jako terapia 192

Epikur: List do Menoikeusa

powołanie do filozofii

Niechaj młodzieniec nie zaniedbuje filozofii, a i starzec niech

się nie czuje niezdolny do dalszego jej studiowania. Dla

nikogo bowiem nie jest ani za wcześnie, ani za późno zacząć

troszczyć sią o zdrowie swej duszy. Kto zatem twierdzi, że

pora do filozofowania dla niego jeszcze nie nadeszła albo że

już minęła, podobny jest do tego, kto twierdzi, że pora do

szczęścia jeszcze nie nadeszła albo że już przeminęła.

Tłum. K. Leśniak

Epikur: List do Menoikeusa

bogobojność i bezbożność

Staraj się postępować według tego, co ci bezustannie doradzałem, i myśl ciągle o tym, pamiętając, że to są podstawowe zasady chwalebnego życia. Przede wszystkim uważaj bóstwo za istotę niezniszczalną i szczęśliwą zgodnie z powszechnym wyobrażeniem bóstwa i nie przypisuj mu cech, które by się sprzeciwiały jego nieśmiertelności albo były niezgodne z jego szczęściem. Dołóż starań, aby twoje pojęcie bóstwa obejmowało to wszystko, co świadczy o jego nieśmiertelności i szczęśliwości. Bogowie wszakże istnieją i wiedza o tym jest oczywista; nie istnieją jednak w ten sposób, jak to sobie tłum wyobraża; wyobrażenia tłumu są zmienne.

(1) Maksymy: V, XVII, XXI

(2) Sentencje: 5,6,7,11,42,44, 46, 56, 57,61,74

Epikur 195

„(...) wybrał najlepszą drogę uprawiania filozofii, ucząc o niepoznawalności rzeczy i konieczności wstrzymania się (epochein) od wygłaszania jakichkolwiek pewnych sądów.”

Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy..., tłum. K. Leśniak

Pirron – Sceptycyzm 196

Pirronizm

– system reguł moralnych, mądrości praktycznej

Pozór poznania: „Nic nie istnieje naprawdę”

Brak sądu – nieorzekanie (aphasia)

Zasada równego-nierównego

Pewne są ethos i

nomos

Ataraksja

Harmonia: „Oby

życie było jak

najbardziej równe”

Teoria wiedzy/ poznania Filozofia moralna

197

Trzeba najpierw stracić (verlieren) świat przez dokonanie epoche, by go potem na drodze uniwersalnej autorefleksji na powrót odzyskać.

E. Husserl, Medytacje kartezjańskie, tłum. A. Węgrzecki,

s. 236.

epochein - epoché 198

Wątpienie/poznanie – dyspozycje duszy/rozumu/jaźni/self

199

„Skądże ja, który jestem w świecie, dowiedziałbm się, co to znaczy być w świecie, jeśli nie od siebie samego, i jak mógłbym mówić, że jestem w świecie, jeśli nie wiedziałbym tego? Nie zakładając nawet, że wszystko wiem od siebie samego, jest jednak przynajmniej pewne, że wszystko jest wiedzą, że ten atrybut z pewnością mi przynależy, nawet jeśli mam i inne. Nie mogą sobie wyobrażać, że świat wybucha we mnie czy też ja w nim, bo tej wiedzy, którą ja jestem, świat może się uobecniać, tylko ofiarowując jej pewien sens, tylko w formie wiedzy o świecie. Tajemnica świata, której poszukujemy, musi z konieczności być zawarta w moim z nim kontakcie.”

M. Merleau-Ponty, Widzialne i niewidzialne, przeł. M. Kowalska et al., Warszawa 1996, s. 44.

„Sceptycyzm dotyczący możliwości metafizyki, upadek wiary w uniwersalną filozofię jako siłę przewodnią nowego człowieka oznacza upadek wiary w ‘rozum‘ pojęty zgodnie z tym, jak starożytni przeciwstawiali episteme i doxa. Rozum jest tym, co wszystkiemu, co istnieje (Seienden), wszystkim rzeczom, wartościom, celom nadaje ostatecznie sens, a mianowicie normatywne odniesienie ich do tego, co od początków filozofii oznacza słowo prawda, prawda w sobie, i odpowiednio słowo to, co istnieje (Seiendes). Przez to upada także wiara w ‘absolutny‘ rozum, z którego świat ma swój sens, wiara w sens historii, sens ludzkości, w jej wolność jako zdolność człowieka do dostarczania swemu indywidualnemu i ogólnemu istnieniu ludzkiemu rozumnego sensu.”

E. Husserl, Kryzys nauk europejskich i fenomenologia transcendentalna,

tłum. S. Walczewska, Kraków 1987, s.10.

200

Marginalia:

Kartezjańskie cogito

„(...) gdy Kartezjusz decydował się dać jednemu ze swych dzieł tytuł Medytacje, dobrze wiedział, że słowo to w tradycji antycznego i chrześcijańskiego życia duchowego oznaczało ćwiczenie duszy. Każda medytacja to w gruncie rzeczy ćwiczenie duchowe, czyli właśnie praca siebie samego nad sobą samym, jaką trzeba wykonać, by przejść do następnego stadium (...) Bo kiedy Kartezjusz mówi w pierwszej osobie, kiedy wspomina nawet ogień przed którym siedzi, szlafrok, który ma na sobie, papier, który leży przed nim, i opisuje uczucia, jakie go ogarniają, to w gruncie rzeczy chce, aby to czytelnik przebył opisywane przezeń fazy ewolucji wewnętrznej, inaczej mówiąc, ‘ja’ w Medytacjach to w istocie ‘ty’ zwrócone do czytelnika. Odnajdujemy tu pewien jakże często spotykany w starożytności zabieg wskutek którego przechodzi się od jednostkowego ‘ja’ do ‘ja’ wyrażonego na płaszczyźnie uniwersalności.”

P. Hadot, Czym jest filozofia starożytna?, przeł. P. Domański, Warszawa 2000, s. 330.

201

STOICY

Stara szkoła stoicka (koniec IV w. i III w.

p.n.e.): Zenon, Kleantes, Chryzyp

Średnia szkoła stoicka (II i I w. p.n.e.):

Panaitios, Posejdonios

Nowa szkoła stoicka, tzw. neostoicyzm (I i II w.

n.e.): Seneka, Muzoniusz Rufus, Epiktet,

Marek Aureliusz

202

Stoicyzm

„Stoicy twierdzili, że pierwszy popęd istoty żywej zwraca się ku zachowaniu własnej

istoty i tkwi w niej od samego początku, jak mówi Chryzyp, twierdząc, że pierwszą

sprawą każdej istoty żywej jest zachować swój ustrój i swoją świadomość. Nie jest

bowiem prawdopodobne, aby istoty żywa sama do siebie czuła niechęć albo – skoro

już zaczęła istnieć – nie mogła do siebie być przywiązana, nie czuć się swoją. Nie

zostaje więc nic innego, jak sobie powiedzieć, że natura przywiązała każdą żywą

istotę do siebie samej, tak że ona to, co jest jej szkodliwe, odtrąca od siebie, a to, co

pożyteczne, dla siebie zatrzymuje. To zaś, co niektórzy twierdzą, że pierwszy popęd

istot parł je ku rozkoszy, jest – jak się zdaje – błędne (...) Istoty obdarzone rozumem

otrzymały nakaz żyć wedle rozumu, tj. zgodnie z prawami natury.”

Diogenes Laertios, Żywoty... VII, 1,85-86, tłum. K. Leśniak

Kleantes: Hymn do Zeusa

(...) Nieszczęśni,

Dóbr pożądają bez końca, na boże zaś prawo powszechne

Oczu nie mają ni uszu zwróconych, a przecież by mogli

W świetle rozumu, posłuszni mu, żywot prowadzić szlechetny.

Rwą się ku złemu, ten tam, ten gdzie indziej, z rozumu wyzuci;

Jednych żądza gna sławy i w waśni ich skłóca wzajemnej,

Drudzy po zyski siągają, nie bacząc, co piękne, nie piękne,

A w rozwiązłości znów pławią się inni i ciała uciechach.

Zawsze atoli popadną w nieszczęście, za tym, to za tamtym

Gonią w pościgu, a wszystko na opak, niż chcą im się dzieje.

Cyt. za: V.J. Burke, Historia etyki, tłum. A.Białek, Warszawa 1994, s. 36.

1. Logos jako zasada prawdziwości w logice

2. Logos jako zasada stwórcza w fizyce

3. Logos jako zasada normatywna w etyce

Logos Stoików 205

Nauka Stoicka: logika, dialektyka, fizyka,

kosmologia, etyka

Poznanie zmysłowe (wyobrażeniowe);

aisthesis – wrażenia zmysłowe

Przedstawienie – phantasia; pojmowanie – katalepsis

Pojęcia powszechne i antycypacje

Materializm i somatyzm

Powstawalność i zniszczalność świata: zognienie (ekpyrosis) i narodziny (palingenesis); tzw. wieczny powrót

Fatum (Heimarméne); cnota, czyn prawy (katorthoma) i powinność (kathekon), phronesis; afekty i apatia

Kataleptyczne jest to przedstawienie, które pochodzi od czegoś realnie istniejącego, i zostało wyryte i odciśnięte zgodnie z tym, co istnieje realne, a co nie mogło powstać z przyczyny tego, co realnie nie istnieje.

206

Seneka: O życiu szczęśliwym

Wszyscy, bracie Gallionie, pragną żyć szczęśliwie, lecz błądzą w ciemnościach, jeśli idzie o poznanie, czym jest to, co czyni życie szczęśliwym. I do tego stopnia niełatwo jest osiągnąć życie szczęśliwe, że każdy, kto schodzi z właściwej drogi, tym bardziej się odeń oddala, im szybciej dąży.

Człowiek szczęśliwy jest zadowlony ze swoich czasów, jakiekolwiek by one były, i przychylny swojej kondycji. Szczęśliwy jest, komu rozum każe doceniać wszelkie warunki egzystencji.

Seneka, O życiu szczęśliwym, 1,1 oraz 6,2, tłum. S. Stabryła

List moralny, ideał tranquillitas

208

Tak właśnie postępuj, mój Lucyliuszu, wyzwalaj

siebie dla siebie, a czas, który – jak dotąd – był

ci rabowany, albo kradziony, albo sam uchodził

niepostrzeżenie, gromadź i szczędź. (...)

Podczas gdy my odkładamy życie na później,

ono uchodzi. Wszystko jest nie nasze, tylko czas

stanowi naszą własność.

Seneka, List I, 1, tłum. W. Kornatowski

Filozofia – sztuka życia, nauka umierania

Śmierć mnie ściga, ucieka życie: naucz mnie czegoś przeciwko

temu. Spraw, bym ja nie uciekał przed śmiercią, by życie nie

uciekało ode mnie. Zachęć do walki z trudem, dodaj

cierpliwości wobec tego, co nieuniknione. Rozszerz mi ciasne

granice czasu. Naucz, że dobro nie polega na jego długości,

lecz na użytku z niego, bo może się zdarzyć, i to bardzo często

się zdarzyć, że kto długo żył, niewiele przeżył.

Seneka, Listy moralne do Lucyliusza V, 49, tłum. S. Stabryła

Marginalia: Martin Heidegger: „bycie w świecie” i „bycie ku śmierci”

Egzystencjalna interpretacja śmierci poprzedza wszelką biologię i ontologię życia. W niej też dopiero ufundowane jest wszelkie biograficzno-historyczne i etnologiczno-psychologiczne badanie śmierci. (...) Bycie ku kresowi [jest] (…) najbardziej własną, bezwzględną i nieprześcignioną możnością bycia. Egzystujące bycie ku tej możliwości stawia siebie przed zupełną niemożliwością egzystencji. Poza tą na pozór formalną charakterystyką bycia ku śmierci odsłonił się konkret tego bycia w modus powszedniości. (...) Powiada się: pewne jest, że „ta” śmierć przychodzi. Powiada się to, a Się nie dostrzega, że po to, by być pewnym śmierci, własne jestestwo musi zawsze samo być pewne swej najbardziej własnej, bezwzględnej możności bycia.

M. Heidegger, Bycie i czas, tłum. B. Baran, Warszawa 2005, s. 312, 322, 324.

210

Techniki i postulaty stoickie

211

Czas: „Spokojne trwanie” vs „miotanie się to tu, to tam” - „Kto wszędzie przebywa, ten nigdziee nie bywa.”, „Nie wzmacnia się roślina, którą się wielokroć przesadza.” (Listy...; I,2)

Przyjaźń: „Długo się zastanawiaj, czy możesz dopuścić kogoś do swej przyjaźni. Gdy zać uznasz to za właściwe, przyjm go z całą serdecznością i rozmawiaj z nim tak swobodnie, jak z samym sobą” (I,3)

Filozofia: „Filozofia domaga się umiarkowania, a nie udręki”; „Filozofia zaleca w pierwszym rzędzie zdrowy rozsądek, ludzkość oraz towarzyskość. Porzucając tę zasadę narazimy się na osamotnienie.”, „Gdyby ofiarowano mi mądrość pod warunkiem, bym trzymał ją zamkniętą w sobie i nikomu jej nie udzielał, odrzuciłbym ten dar.” (I,6)

Epiktet: Diatryby

Będziesz się za to oburzał i narzekał na wyroki samego Zeusa, które

onże w porozumieniu z Mojrami, prządkami twojego życia, określił i

postanowił? Nie wiesz, jak znikomą jesteś cząstką w porównaniu z

całością? Mówię to jednak wyłącznie w odniesieniu do twego ciała.

Bo co się tyczy rozumu, doprawdy, nie jesteś ni gorszy, ni mniejszy

od bogów. Albowiem miarą wielkości rozumu nie jest długość ani

wysokość, lecz jego swobodne postanowienia.

Epiktet, Diatryby.Encheiridion, tłum. L. Joachimowicz, Warszawa 1961, s. 455.

Marek Aureliusz: Rozmyślania

Popatrz na ogrom niezmierzonego czasu przed tobą i po tobie, jak próżny jest ten

brzęk sławy, jak są zmienni w sądzie i jak go nie mają ci, którzy ci się zdają sławę twą

głosić, jak szczupłe miejsce, do którego się ta sława ogranicza. Cała bowiem ziemia –

to punkcik, a w niej jakimże kącikiem część zamieszkana! A w niej iluż jest i co za

jedni ci, co cię chwalić mają! Pamiętaj więc o tym, że możesz się cofnąć do własnej

ustroni, a przede wszystkim nie daj się pociągnąć tu i tam, nie upieraj się przy niczym,

lecz bądź wolnym i patrz na rzeczy jak mężczyzna, jak człowiek, jak obywatel, jak

stworzenie śmiertelne. Dwa zaś pewniki niech będą wśród podręcznych, na których się

oprzesz: jeden, że wypadki zewnętrzne duszy nie dotykają, lecz stoją spokojnie poza

nią, a wszelki niepokój jest jedynie skutkiem wewnętrznego sądu, i drugi, że wszystko,

co widzisz, wnet ulega zmianie i wnet zniknie. I zawsze miej w pamięci, ilu już zmian

sam byłeś świadkiem. Świat to zmiana, życie – to wyobrażenie.

Rozmyślania IV, 3, tłum. M. Reiter


Kres czasu jest wymierzony

„Pęknięcia” – pochwała przemijalności; pochwała skazy?

„Już się nie błąkaj”

Rozmyślania – porządek myśli

Własna sztuka lekarska (iatrike techne) – pamięć, świadomość – sophrosyne jako „zdrowa świadomość”

Sztuka ćwiczenia (gymnadzein, meditatio)

Wola i niezależność

Cele leżą także poza „Ja”

Fragmenty: II, 1-11; III, 2-5, 7-10; X, 1-5; XII, 2-36

214


Kochaj sztukę, której się nauczyłeś, i w niej znajdź spokój.

Resztę zaś życia przepędź jako człowiek, który z całej duszy zdał

swe sprawy w ręce bogów, a z siebie nie czyni ani tyrana, ani

sługi żadnego człowieka. IV, 31

Czas jest jakby rzeką wypadków i strumieniem gwałtownym.

Wszystko bowiem zaledwie się okazało, już zostało porwane, już

co innego się okazuje, a co innego zniknie. IV, 43

Horacy: Do Leukonoe

Nie dociekaj nie nasza to rzecz Leukonoe kiedy umrzeć mam ja kiedy ty nie odsłaniaj babilońskich arkanów Co ma być niech będzie Czy wiele zim przed nami czy właśnie ostatnia pędzi morze Tyrreńskie na oporne skały rozważnie klaruj wino nadzieję odmierzaj na godziny - czas biegnie zazdrosny o słowa - i weseląc się dziś nie dowierzaj przyszłości.

Tłum. A. Ważyk

216

Marginalia

H. Elzenberg: „Kłopot z istnieniem”

Mistrzem jest ten, kto pewnej ilości

swych bliźnich pomógł wyjść z honorem

z opresji życia na ziemi.

(28 III 1942)

217

Zagadnienia egzaminacyjne – wykład 10.:

Sceptycyzm naukowy i moralny

Prezentacja poglądów Epikura

Prezentacja poglądów stoików (Kleantes,

Seneka, Marek Aureliusz)

218

Plan ostatnich wykładów

oraz egzaminu 219

16., 23., 30.01.2017: Tradycja Platońska i

Neoplatońska – wieki I-IV n.e.

Egzamin ustny - przygotowanie dwóch

wybranych zagadnień egzaminacyjnych; termin

pierwszy: 2.02., godz. 8.30 (pokój 205)

historia filozofii antycznej -...

Documents