1

Het beeld van alcohol.

Een historische discoursanalyse

van de antialcoholcampagnes tussen 1879 en 1919.

Julie Debrauwere Promotor: Prof. Dr. Caroline Pauwels Opdrachtgever: Nationaal Jenevermuseum Licentiaatsthesis in de Communicatiewetenschappen Academiejaar 2006-2007 April 2007

2

Inhoudsopgave

Voorwoord 4

1. Inleiding 5

1.1. Contextualisering 5

1.2. Onderzoeksvragen 7

1.3. Relevantie 8

1.4. Methodologie 9

1.5. Structurele opbouw 10

Deel I: Context 12

2. Sociaal-politieke context 13

2.1. Industrialisering en arbeiders 13

2.2. Standen, klassen en klassebewustzijn 14

2.3. Sociale wetgeving 16

2.4. Arbeidersbeweging 17

2.5. Eerste Wereldoorlog 20

3. Alcoholwetgeving 21

3.1. Onderzoeksrapport 1 21

3.2. Inperking wildgroei herbergen 21

3.3. Onderzoeksrapport 2 21

3.4. Openbare dronkenschap 22

3.5. Uitbetaling lonen en openingsbelasting 23

3.6. Accijnsverhogingen 24

3.7. Monopolie 24

3.8. Verbod op absint 26

3.9. Tijdelijke prohibitie 27

3.10. Wet Vandervelde 27

3.11. Indirecte maatregelen 29

3.12. Tussentijdse conclusie 30

Deel II: Methodologisch kader 31

4. Discours 32

4.1. Discours en discoursanalyse: een algemeen overzicht 32

4.2. Foucault en discours 34

4.3. Tussentijdse conclusie 40

5. Boodschap 41

5.1. Methodlogische bespreking: een kwestie van visuele analyse 42

5.2. Visuele grammatica 45

3

Deel III: Empirie 51

6. Analyse van de antialcoholbeweging 52

6.1. Inleiding 52

6.2. Communicator 53

6.3. Campagnes 64

6.4. Publiek 72

6.5. Tussentijdse conclusie 77

7. Analyse van de boodschap 81

7.1. Selectie van het materiaal 81

7.2. Codeboek 83

7.3. Kwantitatieve analyse 87

7.4. Kwalitatieve analyse 95

7.5. Tussentijdse conclusie 116

8: Eindconclusie 117

Bijlagen

Afkortingen 121

Figurenlijst 122

Onderzoeksdata 124

Bibliografie 125

4

Voorwoord

Voor mij betekende dit thesisjaar een nieuwe start. Ik heb tijdens dit jaar meer dan voordien

geploeterd en geworsteld. Met nieuwe vragen, met methoden, met antwoorden en met advies. Drie

stappen vooruit, twee achteruit, u kent dat wel. Dit eindwerk dat nu voor u ligt, is dan ook een

nieuw product geworden door de extra maanden werk, een product waar ik meer tevreden over

ben. Natuurlijk blijven er onbeantwoorde - en ook ongestelde – vragen en een lastig proces is het

zeker geweest, maar dankzij al dat geworstel heb ik nu wel het gevoel mijn onderwerp beter te

beheersen.

Wie een thesis schrijft en af maakt, mag altijd trots zijn op zichzelf, maar enige bescheidenheid is

zeker op zijn plaats, want helemaal alleen doet niemand het. Daarom wil ik graag enkele personen

bedanken die in mijn geval wel een verschil hebben gemaakt:

Ik wil mijn dank betuigen aan mijn promotor Prof. Caroline Pauwels, die ondanks de zware

werkdruk toch nog een extra thesisstudent op zich genomen heeft, voor haar constructieve

commentaren bij de eindversie en aan Prof. Peter Scholliers, als co-promotor, voor zijn suggesties

en informatie op het historische vlak.

Ook mijn opdrachtgever, het Nationaal Jenevermuseum te Hasselt ben ik dankbaar voor

het aanreiken van het onderwerp van dit onderzoek en voor de vriendelijke medewerking door het

beschikbaar stellen van hun bibliotheek en beeldmateriaal. Ook de Wetenschapswinkel heeft met

zijn bemiddeling de zaak vergemakkelijkt.

Daarnaast wil ik zeker ook mijn ouders bedanken, die minstens even blij zijn als ik dat het

werk af is, voor de onvoorwaardelijke hulp op alle vlakken en last but definitely not least Christof

voor zijn geduld en steun en voor de afleiding op momenten dat het (niet altijd) nodig was.

5

1. Inleiding

De eindverhandeling die u opengeslagen heeft, richt zich op de manier waarop alcohol en

alcoholgebruik gepercipieerd werden aan het einde van de negentiende eeuw tot net na de Eerste

Wereldoorlog. We hebben aandacht voor het antialcoholvertoog tussen 1879 en 1919 door ons aan

de ene kant te buigen over de positie van de actoren, in het bijzonder van de verenigingen en van

de arbeiders, en aan de andere kant over de verspreide visuele boodschap.

1.1. Contextualisering

Een digestief na het middagmaal, een slaapmutsje voor het slapengaan, een druppel aan het einde

van een zware werkdag: allemaal drinkgewoonten die bij ons aan het einde van de negentiende

eeuw volgens een grote groep mensen aan banden moest gelegd worden. Met de ontwikkeling van

de medische wetenschap werden de gevolgen van alcohol op de organen blootgelegd. De eerste

druppel was voldoende om in een neerwaartse spiraal van dronkenschap en armoede te belanden.

Vooral de arbeiders werden aangesproken op hun drinkgedrag. Ze zouden (te) veel van hun zuur-

verdiende loon aan jenever uitgeven en daarbij hun gezin en hun normen verwaarlozen.

Voor veel mensen nam de alcoholconsumptie en de slechte gevolgen ervan in deze periode

zulke proporties aan dat er dringend iets gedaan moest worden. Er ontstond een heuse beweging

van goed georganiseerde verenigingen die samen als een sterke lobbygroep functioneerden. Anti-

alcoholideeën vierden hoogtij en vonden zelfs hun weerslag in de wetgeving. Onder andere door

het heffen van accijnzen op productie en belastingen op de opening van herbergen en door het

bestraffen van openbaar dronkenschap, nam de regering maatregels om zowel de alcoholproductie

als –consumptie te controleren. Dat deze maatregels in het kader van sociaal-politieke wetgeving -

zoals beperkingen op kinderarbeid en de uitbreiding van het stemrecht - werden genomen, is een

aanwijzing dat het alcoholprobleem als een sociaal fenomeen beschouwd en behandeld werd.

Drankgebruik is van alle tijden. We zien echter dat er doorheen de geschiedenis op

verschillende manieren mee omgesprongen is. Acties tegen alcohol vinden we vandaag de dag

hoofdzakelijk terug in de vorm van sensibiliseringscampagnes tegen overmatig drinken. In tegen-

stelling tot alcoholmisbruik wordt alcoholgebruik op zichzelf niet zozeer aangeklaagd, behalve

wellicht in de context van de drinkende jeugd. Tegenwoordig ligt de nadruk voornamelijk op de

gevaarlijke combinatie van alcohol en verkeer. Denk maar aan acties zoals BOB en Responsible

Young Drivers, die met name in de eindejaarsperiode extra in de kijker worden gezet. Ook al

kunnen auto-ongevallen onder invloed verregaande gevolgen hebben voor meerdere partijen,

wordt alcoholmisbruik in dit kader eerder beschouwd als een individueel probleem.

Ook vóór 1800 werd dronkenschap niet zozeer als een maatschappelijk probleem behan-

deld, dan wel als een zaak die slechts de dronkaard en zijn of haar familie aanging. Tussen 1800

en nu heerste er echter een andere houding en weerklonken er andere argumenten tegen alcohol.

In de Verenigde Staten vond de verschuiving plaats rond het begin van de negentiende eeuw en

een kleine halve eeuw later ook bij ons, in België: ineens ontstonden het ‘alcoholisme’ en daarmee

de ‘alcoholist’. Het alcoholisme werd gezien als een sociale kwaal, die zowel lichaam en geest als

familie en zelfs de mensheid schade berokkende.

In feite was het alcoholgebruik tussen 1880 en de Eerste Wereldoorlog, op het hoogtepunt

van de antialcoholbeweging in België, niet of nauwelijks gestegen en was vergelijkbaar met de

6

consumptie in de omringende landen.1 Het was de interpretatie en representatie van deze

consumptie die veranderde en dit vormt de aanleiding voor dit onderzoek.

Het antialcoholkamp in Amerika kent een andere ontstaansgeschiedenis en een verschil-

lende nadruk dan zijn Belgische tegenhanger. In dit werk buigen we ons over de Belgische situatie

tussen 1879 en 1919. Deze jaartallen ogen wellicht ietwat vreemd, maar hebben een eenvoudige

reden. Het jaar 1879 kent namelijk de officiële geboorte van het georganiseerde Belgische

antialcoholkamp, wanneer de eerste Belgische vereniging tegen alcohol opgericht wordt: de

Vaderlandse Bond tegen Alcoholisme. Hiermee wordt het begin ingeluid van een periode waarin de

alcoholbestrijders snel in aantallen toenemen en zich steeds sterker verenigen. Antialcoholbonden

springen als paddestoelen uit de grond. We spreken over een periode van veertig jaar, die

afgesloten wordt door een andere belangrijke gebeurtenis in het antialcoholvraagstuk: in 1919

werd één van de invloedrijkste, zo niet de meest radicale wet gestemd die het alcoholgebruik fors

inperkte, de zogenaamde Wet Vandervelde.

Kenmerkend voor de Belgische antialcoholbeweging is dat ze initieel en hoofdzakelijk voort-

komt uit de burgerij en zich - op enkele uitzonderingen na - enkel op de drankconsumptie van de

arbeidersklasse richt. Het benadrukken door de burgerij van de drankzucht van het volk legt de

focus op alcoholgebruik als een kenmerk van deze lagere klasse.

We spreken over een periode van enerzijds slechte arbeidersomstandigheden en anderzijds

een paternalistische burgerij die haar maatschappelijke positie veilig wenst te stellen. Door de be-

weging werd de aandacht afgeleid van de structurele oorzaken van de sociale problemen en werd

de schuld voor de armoede en ellende niet zozeer bij de industrialisering (en de uitbuiting door de

fabrieksbazen) gelegd, dan wel bij de drankzucht van de arbeiders. Uit verschillende bronnen klinkt

het vermoeden dat het antialcoholoffensief dan ook een middel van de bourgeoisie is om de lagere

klassen te blijven onderdrukken en te controleren.2

Deze thesis heeft echter niet als doel te onderzoeken of er wel degelijk sprake was van een

dergelijke ideologie en/of dominantie. Met andere woorden is de vraag of de burgerij wel of niet de

arbeiders onderdrukte hier niet aan de orde. Dit is een zaak die onderzocht dient te worden door

historici en ons in deze communicatiewetenschappelijke verhandeling te ver zal brengen.

Het idee van een machtsstrijd past daarentegen wel in ons foucauldiaans gebruik van de

term discours. Voor Michel Foucault houdt discours een zekere machtsstrijd in, omdat via discours

bepaald wordt waarover en hoe gesproken wordt. Discours bepalen in zeker mate de machts-

relaties, door ze te bevestigen, versterken of zelfs te veranderen. Foucault is voor ons belangrijk,

omdat we de antialcoholcampagne dan kunnen zien in het licht van de verspreiding van een

bepaald discours. Het uitgangspunt is dat er verschillende manieren zijn om de realiteit te inter-

preteren en te representeren en dat de alcoholplaag één versie is van de feiten. Het alcoholisme

wordt door een bepaalde groep aan de hand van hun vertoog als sociale kwaal, van een hele

klasse, geconstrueerd - geproblematiseerd zelfs. Foucault maakt het mogelijk om deze situatie uit

te drukken in termen van subjectposities en van macht/tegenmacht. We voeren hier een discours-

analyse uit door ons te buigen over welk verhaal of vertoog de antialcoholstrijders verkondigden en

hoe ze dit deden. Met andere woorden: wie spreekt, langs welke kanalen, wie wordt aangesproken

en welke boodschap wordt verspreid?

1 SCHOLLIERS (Peter), “Een vijand die men kennen moet” Jenever in België in de 19de en vroege 20ste eeuw. In: VAN SCHOONENBERGHE (Eric), Jenever in de Lage Landen. (Stichting Kunstboek, Brugge, 1996), pp. 138-158, p. 151 2 Bijvoorbeeld DEKENS (Evelien), Anti-Alcoholoffensief in woord en beeld. Laat negentiende-eeuwse en vroeg twintigste-eeuwse drankbestrijding in België. (Doctoraalscriptie, Universiteit van Maastricht, 2006), RUMBARGER (John J.), Profits, Power and Prohibition. Alcohol reform and the industrializing of America. 1800-1930. (State University of New York Press, Albany, 1989), SCHOLLIERS (P.), Op. Cit., 1996

7

Door deze laatste vraag met betrekking tot de boodschap te stellen, wijken we af van

Foucault, die zich daar niet mee bezig heeft gehouden. In dit werk leggen we ons in een tweede

fase toe op de analyse van een specifieke groep afbeeldingen, waarbij het antialcoholvertoog dat

daaruit voortkomt, besproken zal worden. Waarom afbeeldingen? Naast de nadruk op statistieken

en medisch-wetenschappelijke argumenten, was het inzetten van visueel materiaal namelijk een

bijzonder kenmerk van de antialcoholcampagne. In een periode waarin geletterdheid nog verre van

algemeen verspreid was, konden beelden wellicht meer zeggen dan woorden. Van postkaarten,

over schoolboekjes tot kalenders en affiches; een hele verzameling aan visueel campagnemateriaal

werd onder de Belgische bevolking verspreid.

De sociale context en de stelling dat de beweging bestond als controlemiddel van een hele

klasse brengen ons er ook toe om in de analyse onder andere aandacht te besteden aan wie als

alcoholist gerepresenteerd wordt in het discours. Is er sprake van een stigmatisering van een

bepaalde bevolkingsgroep? Wat leert het visuele campagnemateriaal en in het bijzonder de prenten

in de tijdschriften ons over het beeld dat de antialcoholbeweging van alcohol, alcoholisme en de

alcoholist verspreidde? Het beeldmateriaal dat geanalyseerd wordt, is afkomstig uit tijdschriften

van twee verschillende antialcoholverenigingen: Le Bien Social van de Vaderlandse Bond tegen

Alcohol en Le Messager de la Croix-bleue belge. De keuze voor deze twee tijdschriften en de selec-

tie van de prenten worden in hoofdstuk 7 nauwkeurig verantwoord. Sommige van deze prenten

werden eveneens in afficheformaat uitgebracht en met een bijna fanatieke toewijding trachtten de

verenigingen een zo groot mogelijk publiek in contact te brengen met de prenten en affiches.

1.2. Onderzoeksvragen

Bovenstaande overwegingen hebben geleid tot het formuleren van een algemene onderzoeksvraag.

De probleemstelling die als rode draad van deze thesis zal functioneren, luidt concreet als volgt:

Hoe werd alcohol gerepresenteerd in het discours van de Belgische antialcoholbeweging aan

het einde van de negentiende en begin van de twintigste eeuw?

Het beeld van alcohol betrekt alcoholisme en de alcoholist, waar we eveneens oog voor hebben.

Het uitgangspunt van dit eindwerk is dat alcoholisme in deze periode bij wijze van spreken ineens

een (sociaal) probleem is geworden en dat dit probleem op een welbepaalde manier is geconstru-

eerd en is weergegeven via het vertoog van de antialcoholbeweging. We zullen in dit werk laten

zien hoe alcohol, alcoholisme en de alcoholist geproblematiseerd werden en op een visuele manier

afgebeeld werden door een specifieke groep, namelijk de antialcoholverenigingen. Daarmee valt

de vraagstelling uiteen in verschillende deelvragen:

- Wie spreekt? Van wie gaat het antialcoholdiscours uit?

- Langs welke kanalen wordt gesproken? Hoe is de beweging ontstaan en hoe is ze georganiseerd?

- Wie moet luisteren? Wie wordt in de campagne geviseerd?

- Wat is de boodschap? Hoe worden alcohol, alcoholisme en alcoholist voorgesteld en

geproblematiseerd in het visuele campagnemateriaal?

8

1.3. Relevantie

“A new researcher should also look for other studies in the broad area of the research topic. This

can be initially disconcerting. Despite the apparently infinite range of possible research, it is usual

to find that an original and exciting idea for a project has already been used by several other

people! However, this does not mean that the proposal should be abandoned. Although it would be

undesirable to duplicate another study exactly, these apparent duplicates will almost certainly differ

from the new project in a number of important respects, possibly including the disciplinary area.” 3

Dit werk staat uiteraard ook niet alleen. Alcohol is een veelbesproken onderwerp; de literatuur

rondom de alcoholproblematiek van de negentiende eeuw is echter schaarser. De meeste werken

behandelen de Amerikaanse situatie van de algemene drooglegging tussen 1920 en 1933; een

situatie die sterk verschilt met de Belgische. Toch zijn er interessante aanknopingspunten, zoals

het feit dat er op verschillende continenten in dezelfde periode alcoholisme bestreden werd als

sociaal probleem. Helaas bleken vele werken over de Verenigde Staten uit de jaren 1960 te

dateren, hetgeen een minder actuele kijk op de zaak geeft. We houden hier rekening mee.

Over de Belgische kwestie is eveneens geschreven. Recente onderzoeken bleken op het

eerste zicht bijzonder gelijkaardig met deze thesis, hetgeen enigszins ontluisterend was. Elk werk

is echter weer verschillend door de gehanteerde methoden en de aandachtspunten. Evelien

Dekens4 werkte, net als wij, in opdracht van het Nationaal Jenevermuseum en heeft het beeld-

materiaal uit die collectie gebruikt om uitspraken te doen over de campagnevoering van de

bonden. In haar thesis staat de bespreking van de campagnes volgens het ‘publieke probleem-

model’ van Joseph Gusfield5 centraal. Aan de hand van dit theoretisch kader bestempelt Dekens

het alcoholisme als een publiek probleem. Ze formuleert het zelf als volgt: “Een publiek probleem,

zo definieert Gusfield, is een fenomeen – zoals bijvoorbeeld het drinkgedrag van de lagere klassen

– dat uitgroeit tot een sociaal probleem en nadien onderwerp wordt van publieke actie.”6

Zich baserend op Gusfields structuur bespreekt Dekens de initiatiefnemers en de leden van

de bonden als degenen die het alcoholgebruik als een probleem bestempelen, de arbeiders als

schuldigen voor het probleem en de liberale overheid als politiek verantwoordelijken die het

probleem dienen op te lossen. Deze indeling sluit enigszins aan bij onze aanpak, aangezien ze er

indirect ook van uit gaat dat de alcoholconsumptie geen “objectief” probleem was, maar geconstru-

eerd werd door de alcoholbestrijders.

Ook het beeldmateriaal behandelt Dekens volgens deze structuur. De afbeeldingen die zij

gebruikt heeft, zijn de archiefstukken van het Nationaal Jenevermuseum zelf. Het betreft een

interessante verzameling die zeker onder de loep genomen dient te worden. Het is echter een zeer

heterogene verzameling, op basis waarvan men - ons inziens - moeilijk representatieve conclusies

kan trekken, buiten de (kunst)geschiedenis. Daarom zijn wij in dit werk op zoek gegaan naar

andere afbeeldingen om een beter werkbare corpus te verkrijgen (zie hoofdstuk 7) voor details

over de selectie van het materiaal).

3 WETHERELL (Margaret), TAYLOR (Stephanie), YATES (Simeon J.), Discourse as data. A guide for analysis. (Sage publications, Londen, 2001a), p. 22 4 DEKENS (E.), Op. Cit., 2006 5 Dit model voor zogenaamde publieke problemen werkte Gusfield uit in zijn publicatie The culture of public problems. Drinking-driving and the symbolic order uit 1981. 6 DEKENS (E.), Op. Cit., 2006, p. 8

9

De licentiaatsverhandeling van Nancy Lockkamper7 is een historische situatieschets van de

antialcoholbeweging, waarbij ze de ontwikkeling en acties van de bonden in hun historische context

plaats. Ze maakt echter geen aparte analyse van het campagnemateriaal, terwijl ze wel ter afslui-

ting de waarde van de propaganda tracht te evalueren. Haar conclusie luidt dat onder andere door

de grote hoeveelheid aan schriftelijk materiaal en de hoge graad van analfabetisme, de campagne

geen overweldigende impact kon hebben. Het kan zeker interessant zijn om in navolging van een

dergelijke uitspraak juist de visuele campagne-elementen bij het onderzoek te betrekken.

De bovengenoemde onderzoeken zijn informatief gebleken voor het verzamelen en verge-

lijken van feiten over de bonden. Vóór het inkijken van deze werken, hadden we zelf al veel feiten

uit primaire (historische) bronnen weten te vinden, die aan de andere onderzoeken getoetst

konden worden.

Deze verhandeling heeft ook haar maatschappelijke relevantie. Het onderzoek werd op

initiatief van het Nationaal Jenevermuseum gestart. Het museum wil op een wetenschappelijk

verantwoorde wijze het productieproces van jenever en van andere gedestilleerde dranken voor

het grote publiek toegankelijk maken, evenals de geschiedenis van de (industrie van de) Belgische

jenever in zijn context plaatsen.

De oorspronkelijke vraag van de opdrachtgever was heel breed geformuleerd: een

omschrijving van de problematiek rond alcoholmisbruik tussen eind 1800 en 1920, waarbij de

verschillende standpunten, de voorgestelde oplossingen en de gebruikte propagandamiddelen

geanalyseerd konden worden. Het museum had de opdracht gelanceerd met de gedachte zijn

archief te kunnen ontsluiten en het beeldmateriaal te kunnen laten analyseren.

Dit archief bestond uit diverse postkaarten, kalenders en andere losse objecten. Deze

verzameling bleek echter zodanig heterogeen en beperkt dat ze niet geschikt was voor de vertoog-

analyse die we hier in gedachte hadden. Ondertussen volgden we al het spoor van de visuele

campagne-elementen en door het uitzoeken van de oorsprong van de prenten uit het museum-

archief, kwamen we terecht bij de bladen en tijdschriften van de bonden. Hierdoor zijn de archief-

stukken zelf nog steeds niet nader onderzocht. De opdrachtgever heeft ons echter vanaf het begin

bijzonder vrij gelaten en er is overleg geweest. De vraag van het museum was hoofdzakelijk een

vraag naar contextualisering, om hun objecten beter te kunnen plaatsen. Dit is gebeurd. De studie

van de tijdschriftprenten heeft ook een analysekader geïntroduceerd, dat de aanzet kan zijn voor

een grootschaliger onderzoek.

Door al deze elementen (vertoog, Foucault, historische afbeeldingen) kunnen we dit werk

ook omschrijven als interdisciplinair. Het valt daarmee onder verschillende disciplines: een uitda-

gende mix van communicatiewetenschappen, geschiedenis en kunstgeschiedenis.

1.4. Methodologie

Deze verhandeling behandelt hetzelfde onderwerp als de bovengenoemde werken, namelijk dat

van de antialcoholbeweging. Onze specifieke aandachtspunten zorgen dan weer voor een aparte

werkwijze. Onze methodologie is tweeledig:

(1) we behandelen enerzijds de organisatie van het antialcoholkamp en van zijn discours aan de

hand van Foucault;

7 LOCKKAMPER (Nancy), Een situatieschets van de antialcoholische beweging in het laatste kwart van de 19de en het begin van de 20ste eeuw. (Licentiaatsverhandeling, VUB, Brussel, 1994)

10

(2) we gaan anderzijds verder dan Foucault door ons te buigen over de specifieke boodschap van

het visuele antialcoholmateriaal.

De sociale context van de beweging die gekenmerkt wordt door een machtsstrijd tussen

verschillende klassen en partijen, inspireerde ons om de terminologie van Foucault te gebruiken.

Zijn visie is van belang, omdat we op die manier de beweging kunnen bespreken in termen van

strijd (Welk vertoog wordt als het meest waarheidsgetrouwe aanvaard?) en van subjectposities

(Welke groep heeft recht van spreken en wie moet luisteren?).

Onze aandacht gaat aan de andere kant naar het ontrafelen van de representaties, van het

vertoog uit de visuele campagne van de antialcoholbonden. De literatuur over een vergelijkbare

beeldanalyse is schaars. Er is genoeg geschreven over inhouds- en discoursanalyses van teksten

zoals krantenartikels of zelfs televisieprogramma’s, maar een systematisch analysekader voor

prenten binnen een vertooganalyse zijn we niet tegengekomen. Studies omtrent affiches concen-

treren zich voornamelijk op de impact en effecten van dergelijke campagnes, hetgeen wij niet voor

ogen hebben. In deze verhandeling grijpen we daarom naar elementen uit een semiotische bena-

dering van de boodschap. We maken gebruik van een analysemodel van Kress en van Leeuwen8

om de illustraties te onderzoeken. Hoe we de analyse concreet aanpakken, wordt in hoofdstuk 5

besproken.

We trachten in dit werk een foucauldiaanse visie op discours (hoofdstuk 4) te combineren

met een iconografische, kwalitatieve analyse van de boodschap. Hierdoor krijgen we een enigszins

ambitieuze combinatie van structuralistische, poststructuralistische en semiotische elementen. Een

combinatie die overigens werkbaar blijkt te zijn en de leemte opvult die we zijn tegengekomen in

de methodologie voor visuele bronnen in het kader van een vertooganalyse.

1.5. Structurele opbouw

Zoals hierboven vermeld, lopen er twee grote lijnen door deze thesis. In eerste instantie willen we

het ontstaan en de organisatie van het antialcoholkamp onderzoeken. Ten tweede gaan we dieper

in op hoe deze beweging de alcoholproblematiek in beeld heeft gebracht.

Een eerste belangrijke stap in het onderzoek is dan het plaatsen van de antialcoholbewe-

ging binnen de sociale, politieke en economische context van die tijd (Deel I, hoofdstuk 2). We

hebben daarnaast (hoofdstuk 3) tevens aandacht voor de wetgeving met betrekking tot alcohol-

productie, -distributie en –consumptie. Deze contextualisering in Deel I laat zien dat de antialcohol-

strijd, gericht op de zogenaamde drankzucht van de arbeiders, ontstaat en bloeit in een woelige

periode van erbarmelijk werkomstandigheden, van klassenbewustwording en onderdrukking, en

van machtsstrijd.

In het tweede deel (hoofdstukken 4 en 5) bespreken we het tweeledige methodologisch

kader. In een eerste fase tonen we hoe we de kwestie van discours zullen behandelen en met

name hoe de benadering van Foucault ons hier geïnspireerd heeft. Hoe we de analyse van de

boodschap van het visueel materiaal zullen aanpakken, komt in een tweede fase aan bod.

Het volgende deel (Deel III, hoofdstukken 6 en 7) betreft de empirische uitwerking van de

tweevoudige analyse. We spitsen ons daarvoor concreet toe op de bespreking van het antialcohol-

vertoog, waarbij aandacht wordt besteed aan vier basisonderdelen van het communicatieproces,

namelijk: (1) De communicator. Van wie gaat de campagne uit? Wie spreekt? (6.2.); (2) De media.

8 KRESS (Gunther) & VAN LEEUWEN (Theo), Reading images. The grammar of visual design. (Routledge, Londen, 1996)

11

Langs welke kanalen wordt er gecommuniceerd? Hoe worden de campagnes gevoerd? (6.3.); (3)

De ontvanger. Naar wie is de campagne gericht? Wie is het publiek? Wie moet luisteren? (6.4.); en

(4) De boodschap. Wat wordt er gecommuniceerd? (hoofdstuk 7).

Het vierde punt, de boodschap, krijgt in dit werk speciale aandacht in de vorm van een

analyse van de visuele campagne-elementen (hoofdstuk 7). Met een dergelijke analyse willen we

de boodschap, het verhaal dat de antialcoholaanhangers verkondigden, expliciteren en de aandacht

vestigen op de representatie van de drank en zijn gebruikers. Deze analyse wordt voorafgegaan

door een uiteenzetting van de selectie van het materiaal. Daarna worden de resultaten gegeven en

de interpretatie ervan. De eindverhandeling wordt afgerond door een algemene eindconclusie

(hoofdstuk 8), waarin de gegevens uit de analyse teruggekoppeld worden aan de inzichten uit de

voorgaande hoofdstukken.

12

Deel I

Context

In dit eerste deel passen we het antialcoholfenomeen in zijn tijdsgeest. We zoomen in op sociale en

politieke aspecten die belangrijk zijn voor de rest van onze verhandeling. Met deze contextuali-

sering willen we de aandacht vestigen op de specifieke situatie van de arbeiders. Samen werden ze

als een aparte klasse beschouwd en kregen op die manier een bijzondere behandeling: men kan

zowel denken aan de harde werk- en leefomstandigheden die ze te verduren hadden als aan de

paternalistische benadering van de overheid en burgerij toen de sociale wetgeving zijn intrede

deed. We willen hier de context schetsen van een terughoudende liberale regering, die met de

aanstelling van onderzoekscommissies (bijvoorbeeld in 1868 en 1886) een teken van interesse

toonde voor de arbeidersproblematiek. We willen laten zien dat niet alles van een leien dakje ging

en dat er sprake was van verzet, of op z’n minst van discussie.

We focussen in een tweede hoofdstuk ook op de specifieke (anti)alcoholwetgeving, die ook

gekenmerkt is door debat en veel tegenstrijdige belangen, beduidend voor machtsstrijd.

13

2. Sociaal-politieke context

2.1. Industrialisering en arbeiders

De negentiende eeuw werd gekenmerkt door een industrialiseringsgolf die het land overspoelde.

De mechanisering van de ondernemingen en fabrieken verliep niet zonder problemen en had in het

begin te kampen met structurele en logistieke problemen.1 De eerste helft van de negentiende

eeuw kende de constructie van wegen, spoorwegen en havens en de ontwikkeling van de post,

waardoor transport en communicatie sterk verbeterd werden.

Deze industriële revolutie was niet in alle sectoren even hardnekkig. De thuisarbeid was in

het begin nog steeds erg aanwezig, met name in de textielnijverheid.2 Het aandeel van de werkers

actief in de agrarische sector nam sterk af, ten gunste van de industriële sector, hetgeen gepaard

ging met een stijging van loonafhankelijke arbeiders.

We zullen het in deze verhandeling regelmatig hebben over ‘de arbeiders’. We moeten hier

echter duidelijk maken dat dit een breed begrip is. We denken in eerste instantie meteen aan de

fabrieksarbeiders. Uit de literatuur blijkt echter dat deze groep werkers in feite niet zo groot was

als men zou verwachten in het kader van een grootste industrialisering. Maar: “Mag het

kwantitatieve belang van de fabrieksarbeiders niet overschat worden, hun kwalitatieve betekenis

was wél groot.” 3 De verzamelnaam ‘arbeider’ omvat meer dan enkel fabriekswerkers. Zo houden

we ook rekening met de handenarbeiders, die thuis of op een atelier werkten, zoals de traditionele

smid, schoenmaker en weefster.

Naast het ontstaan van de specifieke fabrieksarbeiders, ging deze industriële revolutie

gepaard met de opkomst van een nieuwe sociale groep die zich aan het kapitalisme verrijkte,

veelal dankzij de uitbuiting van de werkkrachten. Het liberalisme vierde hoogtij: onder meer door-

dat de nieuwe machines het werk van de mensen overnam, was er een overvloed aan mankracht,

en de lonen werden uitsluitend op basis van economische principes bepaald en dus niet aangepast

aan elementaire behoeften.4 Omdat het aanbod voor arbeid veel hoger lag dan de vraag, daalden

de lonen. Dit werd nog verder bevorderd doordat vrouwen en kinderen eveneens de arbeidsmarkt

betraden, om een noodzakelijke extra cent bij te verdienen. Zij werden minder betaald dan de

mannen voor hetzelfde werk, dus waren ze goedkopere werkkrachten.5

Karl Marx schreef hier ook over in Das Kapital. De machine verving de spierkracht en werd

“een middel om zwakke of lichaamlijk nog niet volgroeide arbeiders, die echter een grote

beweeglijkheid van de ledematen hebben, te gebruiken. Vrouwen- en kinderarbeid was daardoor

het eerste kapitalistische gebruik van de machines!” 6 Alle leden van de arbeidersgezinnen – man,

vrouw en kinderen - werden zo door de mechanisering opgezogen in het kapitalistische systeem.

Er kwam pas verbetering in de werkloosheidssituatie en de bijzonder lage lonen, toen de

vraag van de binnenlandse markt en de exportmogelijkheden toenamen. In België was dit rond de

1 DE WILDE (Bart), Witte boorden, blauwe kielen. Patroons en arbeiders in de Belgische textielnijverheid in de 19e en 20e eeuw. (Ludion-Amsab, Gent, 1997), p. 15 2 IDEM 3 MATTIJS (Koen), De mateloze negentiende eeuw: bevolking, huwelijk, gezin en sociale verandering. (Universitaire Pers, Leuven, 2001), p. 66 4 WITTE (Els), CRAEYBECKX (Jan), MEYNEN (Alain), Politieke geschiedenis van België. Van 1830 tot heden. (VUB Press, Brussel, 1997), p. 67 5 VAN HOUTTE (J.A.), Economische en sociale geschiedenis van de lage landen. (Standaard Boekhandel, Antwerpen, 1964), p. 224 6 Geciteerd in : KUCZYNSKI (Jürgen), Het ontstaan van de arbeidersklasse. (Sun reprint, Nijmegen, 1975), p. 65, uit Het Kapitaal, p. 425

14

jaren 1850, maar van een werkelijke vooruitgang in de lonen en van de levensomstandigheden van

de arbeiders is pas zo’n 25 jaar later, tegen 1885, sprake.7 Vanaf 1895 kon men eindelijk spreken

over een algemene economische bloei: “De binnenlandse markt herstelde zich door de verbetering

van de lonen van de arbeiders en door een politiek van openbare werken. De koloniale expansie

leverde nieuwe afzetgebieden op.”8

2.2. Standen, klassen en klassebewustzijn

2.2.1. Standenmaatschappij

In de loop van de negentiende eeuw is er een langzame ontwikkeling te ontwaren van het

klassebewustzijn, bij zowel de gegoede burger als bij de arbeider. Voordien (in de eerste helft van

de 19de eeuw) was er nog sprake van een standenmaatschappij, een onderscheid dat gebaseerd is

op sociaal-psychologische factoren in plaats van op economische, zoals bij klassen wel het geval is.

Een stand was gebaseerd op afkomst, opvoeding en traditie.9

Onderaan de maatschappelijke ladder bevond zich het volk: dat waren de armen die niet in

hun eigen onderhoud konden voorzien, maar eveneens de arbeiders, wier loon zo laag lag dat ze

eigenlijk nauwelijks het bestaansminimum haalden en dus in feite even arm waren als bijvoorbeeld

bedelaars. “Vandaar dat het bestaan van een arbeidende klasse tot het midden der eeuw niet werd

onderkend.”10

Aan het andere extreem stonden de adel en de hoogste lagen van de gegoede burgerij van

de deftige dames en heren. Zij waren rijk door hun afkomst of waren rijk geworden dankzij de

industrialisatie en konden van hun grondbezit, beleggingen en aandelen leven.

Tussen het volk en de adel bevond zich de middenstand, bestaande uit fatsoenlijke

handelaren, artsen, ambachtslieden en dergelijke meer.

De scheiding tussen de standen (tussen de gegoede stand en het volk) werd gezien als iets

natuurlijks, als een gegeven van God zelfs: “God wilde ’t onderscheid van gaven, rijkdom,

rangen.”11 De Kerk speelde een belangrijke rol in het bevestigen van het onderscheid, waarbij

liefdadigheid deel uit maakte van de plichten van de rijken: “Die behoeftigheid [van het volk]

vormde een onderdeel van de goddelijke harmonie van wederzijdse afhankelijkheid van rijk en

arm.”12 Pogingen van opwaartse sociale mobiliteit werden dus beschouwd als onnatuurlijk en zelfs

schadelijk voor de organisatie van de maatschappij; het zou het sociale evenwicht verstoren. “Het

volk moest dus klein worden gehouden. Gedachten en wensen, die uit het volk oprezen, vonden

geen aandacht.”13

7 VAN HOUTTE (J.A.), Op. Cit., 1964, p. 245 8 DE WILDE (B.), Op. Cit., 1997, pp. 24-5 9 BRUGMANS (I.J.), Standen en klassen in Nederland gedurende de negentiende eeuw. In : GEURTS (P.A.M.) & MESSING (F.A.M) (red.), Economische ontwikkelingen en sociale emancipatie II. 18 opstellen over economische en sociale geschiedenis in twee delen. (Nijhoff, Den Haag, 1977), pp. 110-128, p. 111 10 BRUGMANS (I.J.), Op. Cit., 1977, p. 110 11 IDEM, p. 113 12 WITTE (E.), CRAEYBECKX (J.) & MEYNEN (A.), Op. Cit., 1997, p. 68 13 BRUGMANS (I.J.), Op. Cit., 1977, p. 113

15

2.2.2. Klassen

Dit standensysteem behouden, wordt lastiger wanneer er rond het midden van negentiende eeuw

een klassebewustzijn groeit, bij de arbeiders, maar ook bij de middenstand. Een klasse, als een

economische groepering waar bezit, inkomen en economische macht de criteria vormen, heeft als

kenmerk dat zij zich kan organiseren om collectief haar belangen te verdedigen. Een tweede

verschil tussen stand en klasse, is dat een stand niet kan bestaan zonder een standenbewustzijn,

terwijl dit voor klassen geen bewustzijn noodzakelijk is.

Omdat klassen een economische basis hebben, kunnen we het beroep als criterium

gebruiken voor een verdeling. Kitty de Leeuw hanteert een categorisering van Kooij14, die ook

bruikbaar voor ons blijkt. We nemen deze over, met een aantal aanpassingen die de verdeling

relevanter maakt voor ons onderwerp.

De hoogste klassen bestaan uit:

De elite: chique vrije beroepen, zeer hoge ambtenaren, belangrijke groothandelaars en

industriëlen

De gegoede burgerij: hoge ambtenaren, predikanten, fabrikanten en grote handelaren

De middenklasse kan onderverdeeld worden in de:

hogere middenklasse: leidinggevend middenkader, leraren, grote kooplieden

lagere middenklasse: middenstand en kleine ambtenaren, politiemensen

In de lagere klasse wordt ook een onderscheid gemaakt tussen “hogere” en “lagere” groepen:

hogere: ambachtslieden en kleine winkeliers/kooplieden

lagere: arbeiders, knechten, kleine ambachtslieden

2.2.3. Klassebewustzijn van de burgerij

Wat wij de burgerij noemen, wordt voornamelijk gevormd door de middenklasse. De stichters van

de antialcoholbonden zijn ook hoofdzakelijk afkomstig van deze klasse, zoals mensen uit het

onderwijs en uit religieuze hoek (of beide). De elite zal zich minder inlaten met de arbeiders-

kwestie, maar de middenklasse ontwikkelt in deze periode een geheel eigen cultuur, waarbij

zelfontplooiing en ontwikkeling centraal staan.15

Met de stijging van de welvaart ontstond de nood aan nieuwe ambtelijke functies en een

groei van de kleinhandel, waardoor de middenstand in grootte en in beroepsdiversiteit toenam16:

leraren, vrije beroepen, overheidspersoneel, gestudeerde technici en middenstandsbedrijfjes.

Sommigen hiervan waren afkomstig uit de gegoede middenstand, anderen waren het voorbeeld

van de maatschappelijke mogelijkheden voor mobiliteit van de kleine middenstand.17 Dit laatste is

typerend voor het klassebewustzijn van de burgerij, van de middenklasse, die de vorm aannam

van een economisch liberalisme.

De nieuwe burgerij bevond zich tussen de aristocratie en de arbeiders in en had de

behoefte haar positie veilig te stellen door zich duidelijk van de andere klassen te onderscheiden.

14 Het werk van Kooij dat De Leeuw aanhaalt heet Groningen 1870-1914. Zie: DE LEEUW (Kitty), Kleding in Nederland 1813-1920. Van een traditioneel bepaald kleedpatroon naar ene begin van modern kleedgedrag. (Verloren, Hilversum, 1992), p. 286 15 FREVERT (Ute), The middle classes as public and private: culture, gender, and modernization in the Nineteenth century. In: SCHUURMAN (Anton) & SPIERENBURG (Pieter) (red.), Private domain, public inquiry. Families and life-styles in the Netherlands and Europe, 1550 to the present. (Verloren, Hilversum, 1996), pp. 210-219 16 WITTE (E.), CRAEYBECKX (J.) & MEYNEN (A.), Op. Cit., 1997, p. 65 17 VAN HOUTTE (J.A.), Op. Cit., 1964, pp. 329-330

16

Deze distinctiedrang resulteerde in een eigen cultuur, met een eigen verzameling van burgerlijke

waarden en gedragscodes.18

Zo werd de burgerlijke ideologie beheerst door liberale principes, waar een vooruitgangs-

ideaal aan de basis lag. Daarnaast was er een sterk geloof in de eigen werkzaamheid als middel om

boven zijn stand te stijgen. “[D]e theoretische liberalen braken met het standsbegrip; verticale

sociale mobiliteit werd het principe van de maatschappelijke vooruitgang.”19 Om deze opwaartse

mobiliteit mogelijk te maken, waren hard werk en opleiding noodzakelijk.

Kenmerkend voor de middenklasse was eveneens het strakke onderscheid tussen man en

vrouw: “While middle-class values such as work, achievement and education (Bildung) were

embodied by men, women reigned in the realms of aesthetics, family and sociability.”20 De vrouw

werd niet geacht buitenshuis te werken, maar thuis voor het gezin te zorgen, door een warme thuis

te creëren waar zelfontplooiing gestimuleerd werd en waar de echtgenoot tot rust kon komen na

het beoefenen van zijn publieke functies.

Deze groep eigende zichzelf een invloedrijke publieke functie toe, door zich in het openbare

leven te begeven: “It was they who were responsible for public opinion; it was they who first

demanded participatory right in the political process; it was they who founded associations, parties

and pressure groups aiming to influence (and eventually take over) state politics.”21

Dit nieuwe bewustzijn heeft dat van de arbeider beïnvloed, onder andere omdat de houding

van de hogere klassen ten opzichte van het volk veranderde. Verschillende liefdadigheids- en

kerkelijke instellingen verleenden steun aan de armen. Op die manier eigende de burgerij zich “min

of meer uitgesproken een zekere maatschappelijke voogdij over de behoeftigen toe […].”22 Het

klassebewustzijn van de arbeiders wordt in § 2.4. nader besproken.

2.3. Sociale Wetgeving

Wettelijk was er in het begin van de negentiende eeuw in de fabrieken nog niet veel geregeld:

“Veel aspecten (betalingswijze, kinder- en vrouwenarbeid, rustdagen, arbeidsduur enz.) werden

onderling tussen werkgever en werknemer geregeld. […] Bij gebrek aan wettelijke bepalingen

stelde [de werkgever] eenzijdig een fabrieksreglement op met loon- en arbeidsvoorwaarden.”23 Pas

in 1843 kwam de wetgever op nationaal vlak in actie, bij de oprichting van een parlementaire

onderzoekscommissie over de situatie van de arbeidersklassen en over kinderarbeid.24 Het

onderzoek besteedde aandacht aan de gevolgen van dronkenschap en bestempelde alcoholgebruik

als één van de grote boosdoeners in het morele en materiële verval van de arbeidersklasse: “À

quoi attribuer cette détresse? À l’insuffisance de leur salaire ? Non. À la cherté des loyers et des

denrées nécessaires à l’existence ? Certes […], mais la véritable lèpre de la classe ouvrière, c’est la

démoralisation, l’ivrognerie à laquelle elle se livre généralement […].”25

De voorstellen die de commissie formuleerde, werden uiteindelijk opzijgeschoven.

18 FREVERT (U.), Op. Cit., 1996 19 VAN TIJN (Th.), Voorlopige notities over het ontstaan van het moderne klassebewustzijn in Nederland. In: GEURTS (P.A.M.) & MESSING (F.A.M) (red.), Economische ontwikkelingen en sociale emancipatie II. 18 opstellen over economische en sociale geschiedenis in twee delen. (Nijhoff, Den Haag, 1977), pp. 129-143, p. 138 20 FREVERT (U.), Op. Cit., 1996, p. 219 21 IDEM, p. 210 22 VAN HOUTTE (J.A.), Op. Cit., 1964, p. 245 23 DE WILDE (B.), Op. Cit., 1997, p. 51 24 IDEM, p. 52 en WILLEMS (Nicole), La loi Vandervelde et ses antécédents. (Licentiaatsverhandeling ULB, Brussel, 1971), p. 13 25 WILLEMS (N.), Op. Cit., 1971, p. 14, geciteerd uit het rapport van de enquête, t. II, pp. 26-7.

17

“De tussenkomst van de overheid stuitte nog op te veel tegenstand. De nadruk werd op de

spaarzaamheid en vooruitziendheid van de arbeiders gelegd. […] Het welzijn van de arbeiders was

hun eigen verantwoordelijkheid. De overheid kon alleen mogelijkheden scheppen waardoor

arbeiders dankzij hard werken, spaarzaamheid en vooruitziendheid hun lot konden verbeteren.”26

In de jaren die op de arbeidersopstanden van 1886 volgden, werden enkele belangrijke

wetten gestemd ter bescherming van de arbeider, zoals een minimumleeftijd voor kinderarbeid

(twaalf jaar) en een maximum aantal werkuren van 12 uur per dag, zes dagen per week voor

vrouwen en kinderen.27 Op 30 mei 1892 werd echter de vrijheid van de arbeider verder ingeperkt

door nog meer in het stakingsrecht te snoeien.

In 1893 wordt daarentegen wel het stemrecht uitgebreid naar het algemeen meervoudig

stemrecht, wat inhoudt dat alle Belgische mannen, vanaf 25 jaar voor de Kamer en vanaf 30 jaar

voor de Senaat stemgerechtigd waren en één stem kregen. Afhankelijk van belasting en spaargeld,

kon men in bepaalde gevallen één extra stem krijgen. Daarnaast kregen mannen met een universi-

tair diploma, een getuigschrift of in een openbare functie twee extra stemmen.28 Drie stemmen per

persoon was het maximum. Dit meervoudig kiesstelsel werd pas in 1920 vervangen door het

algemeen enkelvoudig stemrecht: één stem per man.29

De sociale wetgeving kwam vanaf 1895 in een stroomversnelling terecht. Dit komt onder

meer door de samenstelling van het parlement, “waar in 1894 een twintigtal christen-democraten

en 28 socialisten hun intrede doen […].”30 Bovendien neemt de macht van de katholieke en

socialistische vakbonden toe en wordt er in 1895 een Ministerie van Nijverheid en Arbeid opgericht,

dat zich specifiek met de arbeiderszaken moet bezighouden.

De verschillende sociale maatregelen betekenen echter niet dat de regering zich eensgezind

om de arbeiderssituatie bekommerde. Tussen 1886 en 1914 waren er enkel katholieke regeringen

aan het bewind, maar er waren meningsverschillen over de mate waarin de staat zich met sociale

aangelegenheden moest bemoeien. Grofweg waren de meningen in de regering rond de eeuw-

wisseling in twee kampen te rangschikken: aan de ene kant het liberale gedachtegoed dat voor

vrijheid op sociaal en economisch gebied stond, terwijl aan de andere kant de christen-democraten

voor drastische sociale maatregelen pleitten. De socialisten, die hun intrede hadden gedaan in het

parlement, deden zich “minder revolutionair voor dan verwacht of gevreesd werd.[…] Dikwijls

ontstond er aldus een zekere toenadering tussen socialisten en christen-democraten.”31

2.4. Arbeidersbeweging

2.4.1. Marxisme

Het is in deze periode van industrialisering en ellendige arbeiderstoestanden, dat de communis-

tische ideeën van het marxisme ontstaan zijn. Het klassebewustzijn bij zowel de burgerij als bij de

26 DE WILDE (B.), Op. Cit., 1997, p. 52 27 VAN HOUTTE (J.A.), Op. Cit., 1964, p. 246 28 http://www.belgium.be/eportal/application?origin=navigationBanner.jsp&event=bea.portal.framework. internal.refresh&pageid=indexPage&navId=2474 (12.06.06) en ABS (Robert), Geschiedenis van de Socialistische arbeidersbeweging in België. (E. Vandervelde Instituut, Brussel,1976), p. 14 29 http://www.belgium.be/eportal/application?origin=navigationBanner.jsp&event=bea.portal.framework. internal.refresh&pageid=indexPage&navId=2474 (12.06.06) Het zou tot 1948 duren vooraleer vrouwen ook stemrecht kregen, ook al waren ze al vanaf 1921 verkiesbaar voor de Kamer en de Senaat. 30 SCHOLL (S. H.), 150 jaar Katholieke arbeidersbeweging in België (1789-1939). Tweede deel. De Christen-Democratie (1886-1914). (Arbeiderspers, Brussel, 1965), P. 157 31 IDEM, p. 158

18

arbeiders leidde tot een duidelijk afgebakende klassenmaatschappij. Marx schreef dat een derge-

lijke maatschappij niet altijd heeft bestaan en ook weer zal verdwijnen. Klassenonderscheid

ontstaat volgens hem enkel “when a surplus is generated, such that it becomes possible for a class

of nonproducers to live off the productive activity of others. Those who are able to gain control of

the means of production […] form a dominant or ruling class both economically and politically.”32

Klassenonderscheid heeft per definitie met uitbuiting en strijd te maken, waarvan de strijd als

motor wordt gezien voor historische ontwikkeling.33

In het klassieke marxisme wordt ideologie gelijkgesteld met een vals bewustzijn, een valse,

verkeerde voorstelling van de werkelijkheid. De dominante klasse legt haar ideologie op, waardoor

de realiteit vervormd wordt, ten gunste van deze klasse, die zo haar dominantie legitimeert. Deze

benadering impliceert dat er zoiets bestaat als een juiste (voorstelling van de) werkelijkheid, die

volgens het marxisme met behulp van wetenschap en kennis onthuld kan worden. Dit is een

cognitieve kijk op de zaak. Het is dus de kennis die men bezit die het beeld van de realiteit schept;

en die kennis kan goed of fout zijn.

2.4.2. Klassebewustzijn en ongeorganiseerd verzet van de arbeiders

De arbeiders kwamen langzaam maar zeker in opstand tegen hun onderdrukking. Noodzakelijk was

eerst het klassebewustzijn van arbeiders, dat inhield dat de loonarbeiders inzagen dat ze gemeen-

schappelijke belangen hadden, die verschilden van de werkgeversbelangen. Arbeiders (ambachts-

lieden en de eerste fabrieksarbeiders) beseften meer en meer dat hun positie in het werkproces

bedreigd werd door de toenemende serieproductie en de bijbehorende mechanisatie. Onder meer

daarom namen de arbeiders een verdedigende houding aan ten opzichte van de economische

ontwikkelingen en de ondernemers. In wezen ging het in een eerste fase meer om een eerkwestie,

een standenkwestie, omdat de werklieden zich gekrenkt voelden in hun vakmanschapstrots.

Gaandeweg kwam het besef dat de arbeiders van de afzonderlijke takken eigenlijk allemaal om

hetzelfde streden en dus gemeenschappelijke belangen hadden, die hen allen verenigden.

In de eerste helft van de negentiende eeuw braken af en toe verzetsacties uit, in de vorm

van hongeroproeren, stakingen en vernielingen van machines, maar ze draaiden vaak uit in

gewelddadige legertussenkomst en teleurstelling. Daarna begonnen de pogingen een meer

georganiseerd karakter te krijgen. Hoewel bondgenootschappen eigenlijk verboden waren34,

bestonden er vanaf het midden van de eeuw vakverenigingen die bedoeld waren om de belangen

van de werknemers (tegen die van de werkgevers) te behartigen.

Men had enerzijds de eerder corporatieve arbeidersverenigingen in de typische artisanale

beroepen, zoals typografen, schoenmakers en huisschilders. Het waren tegelijkertijd vakbonden

met weerstandskassen en mutualiteiten met fondsen voor onderlinge bijstand. Anderzijds was de

situatie in de fabrieken helemaal anders. In België kwamen verenigingen eerst tot stand in de

textielindustrie, waar de werkomstandigheden wellicht het ergste waren.35 Maar de ongeschoolde

arbeidersmassa in de kapitalistische bedrijven hadden geen verenigingstraditie en voordat ze goed

32 GIDDENS (Anthony) & HELD (David) (red.). Classes, power, and conflict. Classical and contemporary debates. (The Macmillan Press Ltd, London, 1982), p. 4 33 IBIDEM 34 Artikel 415 van het Strafwetboek luidde toen nog: “Iedere samenspanning of coalitie vanwege de arbeiders, met het doel tegelijkertijd het werk neer te leggen in zekere werkplaatsen, of om er zich naar toe te begeven of om er te blijven na zeker uren, en in het algemeen om de werken te onderbreken, te verhinderen of duurder te maken zal gestraft worden […].” Geciteerd in ABS (R.), Op. Cit., 1976, p. 1 35 VAN HOUTTE (J.A.), Op. Cit., 1964, p. 245 & ABS (R.), Op. Cit., 1976, p. 1

19

en wel gegroepeerd waren, werd het initiatief door de patroons in de kiem gesmoord, door de

betrokkenen te ontslaan of te bestraffen. Ook waren de acties meestal slechts van korte duur, met

een zeer specifiek korte termijn doel voor ogen, waarna de vakbond weer uit elkaar viel. De

georganiseerde arbeidersbeweging kwam dus traag op gang.

2.4.3. Belgische Werkliedenpartij

De Belgische verenigingen werden al snel meegesleept door de zogenaamde Eerste Internationale,

de Internationale Associatie van Arbeiders, die in 1864 in Londen opgericht was.36 Karl Marx was

één van de 32 leden van het voorlopige oprichtingscomité. De associatie ging er in eerste instantie

van uit dat “de bevrijding van de arbeidersklasse […] slechts het werk van de arbeidersklasse zelf

[kon] zijn.”37 Ook de bekende strijdleuze ‘Proletariërs aller landen verenigt u!’ ontstaat op dat

moment. Er worden verschillende groepen opgericht over heel het land. Maar er waren menings-

verschillen op internationaal niveau over de uiteindelijke doelstellingen van de beweging: “[…] of

deze zich helemaal diende te richten op de grote revolutie, die de dictatuur van het proletariaat zou

vestigen, dan wel op de geleidelijke verbeteringen in het lot van de arbeiders.”38

Midden jaren 1870 laaien de gemoederen weer op. Dit resulteert in enkele ongeorganiseer-

de en onsuccesvolle acties en uiteindelijk in de oprichting van de Vlaamse Socialistische Partij in

1877 en de Waalse (of Brabantse) tegenhanger twee jaar later (1879).39 De eerste en voornaam-

ste eis was het algemeen stemrecht, met de gedachte dat de grote arbeidersmassa uiteindelijk de

overhand zou nemen in een nieuw maatschappelijk bestel. Als extra drukkingmiddel werden

stakingen gehouden.

In 1885 komen deze verschillende groepen bijeen en komt de Belgische Werkliedenpartij

tot stand. Émile Vandervelde ligt aan de basis van het handvest. Het hoofddoel is de verbetering

van de arbeidersomstandigheden en het uitgangspunt is de vereniging van alle arbeiders, als één

groot front.40

Het jaar 1886 werd gekenmerkt door grote arbeidersonrust en stakingen. De eerste grote

actie vond plaats bij de mijnwerkers in Charleroi en nam anarchistische vormen aan, waarbij er

doden en gewonden vielen.41 De Belgische Werkliedenpartij had geen directe invloed in deze

opstand, maar onvermijdelijk “hebben de socialistische leiders met hun warme en volkse taal de

arbeiders zeker bewuster en strijdlustiger gemaakt, en hierdoor indirect het ontstaan van deze

gebeurtenissen bevorderd.”42

Als reactie op deze opstanden werd de enquêtecommissie van 1886 opgericht, waardoor er

ernstige wantoestanden en de armoedige situatie van de arbeiders aan het licht kwamen. Dit was

de aanzet die nodig was om tot een ernstige sociale wetgeving te komen, ook met betrekking tot

het alcoholisme.

De Belgische Werkliedenpartij begon van bij het begin werk te maken van het doorvoeren

van het algemeen stemrecht. In 1893 volgde een eerste algemene staking om hun eis kracht bij te

zetten, die bovendien zijn vruchten afwierp: in datzelfde jaar wordt het stemrecht uitgebreid naar

36 ABS (R.), Op. Cit., 1976, p. 3 37 MICHIELSEN (Leo), Geschiedenis van de Europese arbeidersbeweging. Deel 1 tot 1914. (Frans Masereel Fonds, Brussel, 1976), p. 91 38 VAN HOUTTE (J.A.), Op. Cit., 1964, p. 246 39 IBIDEM 40 ABS (R.), Op. Cit., 1976, p. 7 41 SCHOLL (S. H.), Op. Cit., 1965, p. 211 42 IBIDEM

20

een algemeen meervoudig systeem. Stakingen waren een belangrijk drukkingsmiddel. Er zijn geen

statistieken beschikbaar over stakingen van vóór 1886, maar uit de literatuur blijkt dat er toch een

geleidelijke toename plaats heeft gevonden, met name van de georganiseerde, collectieve

stakingen, terwijl de spontane, anarchistische stakingen in aantal verminderden. De groeiende

invloed van de vakbonden speelt hierin een belangrijke rol. De uiteindelijke overwinning bleef

echter meestal bij de werkgevers, bij de patroons.43

2.5. Eerste Wereldoorlog

Als eindpunt van de besproken periode is in deze thesis gekozen voor 1919, het moment waarop

de wet Vandervelde gestemd werd. Het jaar 1914 lijkt wellicht meer voor de hand te liggen, vóór

het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog, omdat op dat moment ook zo goed als alle publicaties

van de antialcoholbonden stilgelegd zijn. Maar de wet Vandervelde is een dusdanig belangrijke

maatregel dat ze het verschuiven van de grens rechtvaardigt. Zoals we zullen zien in het hoofdstuk

dat de alcoholwetgeving behandelt, is de alcoholkwestie tijdens de oorlog niet vergeten. In welke

omstandigheden moest de regering in die periode haar beleidstaken waarnemen?

Vanaf 1839 was België erkend als een neutrale staat, maar werd tegen wil en dank bij de

Eerste Wereldoorlog betrokken, toen het Duitse leger de Belgische grens op 4 augustus 1914

overschreed, waarmee het oorlogsconflict losbarstte. Vanaf 15 oktober 1914 was het land in

handen van de Duitse bezetters, met uitzondering van een klein gedeelte achter de IJzer.

De ministers vonden hun toevlucht net over de grens in het Franse Le Havre, terwijl de

meeste parlementsleden wel in het land gebleven waren. Er was dus geen sprake van een normale

parlementaire controle op de regeringsdaden. Tot 1 juli 1918 werd de oorlogsregering door Charles

de Broqueville geleid en bestond ze uiteindelijk zowel uit katholieken als socialisten en liberalen.

De Belgische Werkliedenpartij had de regering enigszins verbaasd door haar patriottische

houding en solidariteit tijdens de mobilisatie. “Deze uiting van klassencollaboratie bewees immers

dat het Belgische socialisme zich als een integrerend deel van het burgerlijke regimes beschouwde

en ook als dusdanig wilde handelen.”44 Émile Vandervelde werd in de regering opgenomen, eerst

als minister zonder portefeuille, maar in 1917 als de minister van het nieuwe Ministerie van

Bevoorrading.45

Ondertussen was in het bezette grondgebied het bestuur overgenomen door zogenaamde

gouverneurs-generaal; drie volgden elkaar op tijdens de oorlogsjaren. “Zij bezaten de uitvoerende

macht in het bezette België, echter met uitsluiting van het ‘etappengebied’, waar het zuiver

militaire belang primeerde.” 46 Het Belgische interne bestuur bleef werkzaam met de toestemming

van de regering in Le Havre en werkte onder het toezicht van de Duitse organisatie.

Onenigheden in de regering in Le Havre hadden geleid tot het ontslag van de Broqueville.

Op 1 juni 1918 werd hij vervangen door G. Cooreman, die enkel zou blijven tot het einde van het

conflict.

43 SCHOLL (S.H.), Op. Cit., 1965, p. 232 44 WITTE (E.), CRAEYBECKX (J.) & MEYNEN (A.), Op. Cit., 1997, p. 146 45 SCHOLL (S.H.), Op. Cit., 1965, p. 152 46 IDEM, p. 154

21

3. Alcoholwetgeving

Net als bij het sociale vraagstuk, stond de liberale overheid eerst ook weigerachtig tegenover een

tussenkomst in de alcoholkwestie: “Laissez faire, laissez aller, laat drinken als mijn belang mij

dwingt te drinken om verdriet en ellende te vergeten dan vermag de staat daar niet tusschen te

komen.”1 Doorheen de jaren heeft het parlement echter wel enkele belangrijke wetten gestemd,

waarvan hier een selectie bondig besproken zal worden. De maatregelen door de overheid

getroffen, kunnen kortweg onderscheiden worden in enerzijds repressieve en anderzijds fiscale

acties en worden gekenmerkt door ambivalenties.

3.1. Onderzoeksrapport 1 (1868)

We zetten een stapje terug in de tijd, naar het jaar 1868. Op dat moment verschijnt er een rapport

van een onderzoek naar de effecten van alcoholmisbruik, waarbij maatregelen uit andere landen

geanalyseerd worden om hun toepasbaarheid op de Belgische context te evalueren. Er worden

geen concrete wetsvoorstellen geformuleerd; het rapport is voornamelijk informatief en exploratief.

Het onderzoek is heel illustratief voor de liberale, laissez-faire houding van de toenmalige overheid.

Er worden immers vragen gesteld over de mate waarin het verantwoord is om als overheid in te

grijpen: “Le législateur a-t-il pour mission, en vue de lutter contre l’intempérance, d’intervenir

directement en apportant des restrictions à la fabrication, au commerce ou à la consommation des

spiritueux ?”2 Andere vragen handelen over het al dan niet strafbaar stellen van dronkenschap en

over dronkenschap als verzachtende of verzwarende omstandigheid bij het plegen van misdrijven.3

3.2. Inperking wildgroei herbergen (1871)

In 1871 wordt een belangrijke regeling afgeschaft die het aantrekkelijk maakte om herbergier te

worden. Het midden van de negentiende eeuw kende een spectaculaire groei van het aantal

herbergen: 1 drankgelegenheid voor 89 inwoners in 1838; voor 52 in 1871 en voor 31 in 1889.4

Dit kwam o.a. doordat tot 1889 iedereen een café kon openen, zolang de belasting ervoor maar

betaald werd. Bovendien kon deze belasting vanaf 1849 gelden als kiescijns, wat betekende dat de

eigenaar op die manier ook stemgerechtigd was. Het openen van een kroeg werd op die manier

dus beloond. In 1871 werd deze regeling afgeschaft, o.m. om de wildgroei van cafés in te perken.

3.3. Onderzoeksrapport 2 (1886)

Twintig jaar na het eerste rapport buigt er zich een nieuwe commissie over de alcoholkwestie.

Ditzelfde jaar, 1886, wordt gekenmerkt door gewelddadige stakingen, waarbij de arbeiders-

1 BERNOLET, De houding van onze politieke partijen tegenover het alcoholisme. Liberalisme. In: Onthouding, jg. 3, 1909, p. 234 2 WILLEMS (Nicole), La loi Vandervelde et ses antécédents. (Licentiaatsverhandeling ULB, Brussel, 1971), p. 21 3 IDEM, pp. 24 & 27 4 CHRISPEELS (Yvette), De strijd tegen het drankmisbruik in België, einde 19de – begin 20ste eeuw. (Licentiatsverhandeling, KULeuven, 1982), p. 12

22

omstandigheden weer ter sprake komen. De zogenaamde Commission de Travail buigt zich over de

situatie van de arbeidersklasse.5 Deze commissie zou gewezen hebben op wantoestanden, waarvan

de overheid en de burgerij blijkbaar geen weet hadden.6 De commissie was onderverdeeld in drie

secties: “(1) het arbeidsstelsel zelf en de toepassing in de werkplaats; (2) de betrekkingen tussen

werkgever en werknemer; (3) de instellingen bestemd om het lot van de arbeiders te verbeteren.”7

Deze derde sectie richtte zich op de verbetering van de morele en materiële conditie van de

arbeidersklasse. De commissie stelde onder andere maatregels voor die de kinderarbeid beperkten

en ziekteverzekeringen voor arbeidsongevallen verplicht maakten.8 Alcoholconsumptie was echter

slechts één aspect dat tijdens het onderzoek naar voren kwam.

Enkele conclusies en suggesties in dit kader luidden als volgt: de accijnzen op bier verlagen

en ter compensatie die op sterke alcohol verhogen; vergunningsrecht van de herbergen verhogen;

verbod op verkoop van alcohol aan minderjarigen; staatsinspecteurs instellen voor het controleren

van alcoholische dranken; straffen/boetes uitdelen aan dronken mensen in het openbaar en aan

caféhouders die alcohol serveren aan kennelijk dronken mensen en aan minderjarigen;…9 De

meeste van deze voorstellen zijn in de loop der jaren ook daadwerkelijk uitgevoerd.

3.4. Openbare dronkenschap (1887)

Zo werd er al het daarop volgende jaar, op 16 augustus 1887, de wet op de openbare dronken-

schap gestemd. Dit is de eerste belangrijke Belgische wet met betrekking tot alcoholische dranken.

Het drinken van alcohol was niet strafbaar, enkel als de dronkenschap zich in het openbaar

manifesteerde. Pas in 1939 werd de wet gewijzigd.10

Men was van mening dat er slechts sprake kon zijn van repressieve middelen via de wet als

dronkenschap regelmatig en publiekelijk gebeurde, dus manifest. Dit hangt ook weer samen met

een laissez-faire houding van een overheid die eigenlijk niet wil interfereren in de individuele

vrijheden, maar een uitzondering kan maken, als de sociale rust bedreigd wordt.

Alleen was er niets geregeld om toe te zien op de uitvoering van de wet. Veel kritiek werd

daarom geuit op de gebrekkige implementatie en opvolging ervan, waardoor de wet haar kracht

verloor. Er wordt onder andere gewezen op de terughoudendheid van burgemeesters, die instaan

voor het uitvoeren van de wet, om acties te ondernemen die slecht kunnen zijn voor de grote

alcoholkapitalen van hun gemeente: “Voor sommige gemeentebesturen immers, die gedeeltelijk

samengesteld zijn uit stokers, brouwers en herbergiers, schijnt die wet zelfs niet te bestaan […].”11

De regering moest meer dan eens de burgemeesters en politiecommissarissen wijzen op hun plicht

de wet uit te voeren, “sans se laisser détourner de leurs devoirs par des considérations étrangères

à l’administration de la justice et au respect de la loi.”12

5 zie § 2.3. 6 WILLEMS (N.), Op. Cit., 1971, p. 33 7 DE WILDE (Bart), Witte boorden, blauwe kielen. Patroons en arbeiders in de Belgische textielnijverheid in de 19e en 20e eeuw. (Ludion-Amsab, Gent, 1997), p. 56 8 IBIDEM 9 WILLEMS (N.), Op. Cit., 1971, p. 35 10 DE BOE (André), Intérêts professionnels ou intérêt national ? Enquête sur l’efficacité de la législation relative à la lutte contre l’alcoolisme. (Édition du Comité National contre l’alcoolisme, Brussel, 1952), p. 65 11 MELCHIOR (J.), De jeneverplaag of het alcoholisme in België. (Publicatie kantonale inspecteur Lager Onderwijs, 1896), p. 72 12 WILLEMAERS, L’Alcoolisme. Discours prononcé par M. Willemaers à l’Audience Solennelle de rentrée du 1er Octobre 1902. (Imprimerie Veuve Ferdinand Larcier, Brussel, 1902), pp. 24-25

23

De meningen in de pers waren verdeeld. Sommige kranten juichten de wet toe als de

eerste directe aanval tegen het alcoholisme, aan de andere kant stelde het socialistische Le Peuple

dat het oneerlijk was de arme dronkaards te straffen, die geen geld hadden om zich naar huis te

laten rijden met de taxi, zoals de elite. “Faites en sorte, ô gouvernants, que les ouvriers soient

mieux nourris, mieux logés, et il y aura moins d’ivrognes parmi eux. […] C’est dans sa racine, la

misère, qu’il faut attaquer les maux dont souffre notre vieille société. C’est aux réformes sociales

qu’il faut recourir.”13

Of de wet het gewenste effect had, is betwistbaar. Het was duidelijk dat de wet het één en

ander deed aan de verbetering van de openbare orde, maar tegen het alcoholisme zelf haalde ze

eigenlijk niets uit, door de slechte uitvoering ervan. Het aantal veroordelingen op basis van de

eerste drie artikelen van de wet schommelen van 1899 tot 1911 tussen de 21.118, 27.1600 en

uiteindelijk 20.381.14 De overheid zelf gaf toe dat deze wet op de openbare dronkenschap geen

krachtig genoeg wapen was om het alcoholisme efficiënt te bestrijden en dat ze deze eerder zag als

eerste fase in de wetgeving die gevolgd zou worden door andere preventieve maatregelen.15

3.5. Uitbetaling lonen en openingsbelasting (1888 en 1889)

In de jaren 1888 en 1889 zagen twee andere belangrijke wetten het daglicht: (1) het werd verbo-

den om langer de lonen in de herbergen uit te betalen16 en (2) nieuwe herbergiers moesten een

openingsvergunning betalen die tussen 60 en 200 frank vastgesteld was.17

De eerste regeling bracht verandering in de gewoonte van de werkgevers om hun werk-

nemers in natura18 of op café uit te betalen, waarbij de arbeiders vaak verplicht werden om dat

loon meteen ter plekke aan drank te besteden. Veel werkgevers waren namelijk tegelijkertijd ook

cafébaas. Soms moesten de arbeiders zelfs eerst een consumptie betalen vooraleer ze mochten

gaan werken. Dat deze regeling niet helemaal uitgevoerd werd, blijkt uit een stuk van 1912 in het

antialcoholblad Onthouding waar dit fenomeen nogmaals wordt aangekaart: “ ’t Zal dus weldra uit

zijn met het MOETEN DRINKEN om te MOGEN WERKEN.”19

De wet van 1889 op de openingsbelasting werd al van in het begin door de tegenstanders

van alcohol bijzonder kritisch onthaald. Volgens hen was het bedrag veel te laag om een echte

drempel te vormen voor het openen van een herberg. Ook in de regering was men zich bewust van

de geringe invloed: “op 19 Februari 1895 heeft de heer de Smet de Naeyer, Minister van Financiën,

verklaard: Ik ben verplicht te bekennen dat onze wet op het vergunningsrecht geen voldoende

wapen is om den geesel der herberg te bestrijden.”20

Toen de wet in 1912 ook nog eens afgeschaft werd, reageerden de antialcoholverenigingen

allen, gezamenlijk, krachtig tegen deze beslissing.21 Deze afschaffing heeft veel bonden doen

reflecteren op de zin van hun acties en hun invloed op regeringsniveau. De teleurstelling was

groot, maar ze beseften ook dat ze hun krachten moesten bundelen, wilden ze indruk maken; de

oprichting van het Nationaal Antialcoholisch Comité moest hier een uitkomst bieden.22

13 Le Peuple, 19 april 1887, p. 1, geciteerd in: WILLEMS (N.), Op. Cit., 1971, p. 71 14 WILLEMS (N.), Op. Cit., 1971, p. 72 15 WILLEMAERS, Op. Cit., 1902, p. 40 16 MELCHIOR (J.), Op. Cit., 1896, p. 71 en CHRISPEELS (Y.), Op. Cit., 1982, p. 193 17 DE BOE (A.), Op. Cit., 1952, p. 65 en CHRISPEELS (Y.), Op. Cit., 1982, p. 193 18 DE WILDE (B.), Op. Cit., 1997, p. 58 19 In: OH, jg. 6, juni 1912, p. 98. Originele nadruk. 20 MELCHIOR (J.), Op. Cit., 1896, p. 72 21 CHRISPEELS (Y.), Op. Cit., 1982, p. 199 22 IDEM, p. 200

24

3.6. Accijnsverhogingen (1896)

Een volgende reeks maatregelen vatte aan in 1896. Het betrof een hervorming van de belastingen

op sterke drank en zou resulteren in een opeenvolging van accijnsverhogingen tussen 1896 en

1912 en in een controverse over de ware motieven van de overheid.

Voordien werden de accijnzen gebaseerd op de hoeveelheid drank die één fermentatievat

van 1 hectoliter geacht werd te produceren. De wet van 15 april 1896 veranderde helemaal dit

systeem door de belasting op het rendement te introduceren, dus gebaseerd op de werkelijke

productiehoeveelheden.23 Bovendien werden er maatregelen getroffen zodat de Staat de productie

van de drank kon controleren op kwaliteit en puurheid. De belasting was van toepassing op

gedistilleerde alcohol vanaf 15°.

In plaats van bruusk de accijnzen te verhogen om echt effect te verkrijgen, was er slechts

sprake van geleidelijke verhogingen, ondanks het pleidooi van de Commission de l’alcool (ingesteld

in 1895). Deze commissie had de belasting op zo’n manier berekend, dat de verkoopprijs van een

glaasje zou verdubbelen. Uiteindelijk werd de accijns op 100fr. per hectoliter vastgelegd, omdat, zo

argumenteerde de overheid, andere landen veel minder belasting hieven en de kans op fraude bij

het overschrijden van de 100fr. veel groter werd. De overheid vreesde op die manier door

sluikhandel en import veel geld mis te lopen.24

De taksen op de alcohol leverden zodanig veel geld op aan de overheid dat ze het eerder

beschouwden als een manier om de schatkist aan te vullen en budgettaire deficit te compenseren

dan als een middel om alcoholisme tegen te werken. Er werd gesuggereerd dat dit de eigenlijke

reden was voor de opeenvolgende accijnsverhogingen. Émile Vandervelde stelde de motieven van

de regering in vraag: “[V]ous aviez un autre but que la guerre contre l’alcoolisme ! Ce but s’indique

nettement : vous avez besoin d’argent!” 25 Links stemde niet eens mee voor de wet.

In 1903 werd er toegegeven dat de accijnsverhoging naar 100fr. niet de gewenste prijs-

verhoging teweeggebracht had, niet voldoende om de consumptie te beïnvloeden. Er verscheen

een wetsvoorstel om de accijnzen op te trekken. Men bleef van mening dat de prijsverhoging het

beste middel was om het alcoholisme in de kiem te smoren. België taxeerde zijn drank daarmee

het zwaarste van alle omringende landen.26 Vandervelde kwam weer aanvallend uit de hoek door

de belasting te omschrijven als een “impôts progressif sur la misère […] Nous lui [de arbeider]

montrerons que vous augmentez les charges des pauvres, sans augmenter les charges des

riches.”27 Voor tegenstanders was het duidelijk dat het niet mogelijk was om langs fiscale weg het

alcoholprobleem op te lossen.

3.7. Monopolie

Een radicale maatregel als oplossing voor de exponentiële groei van de alcoholproductie en

-consumptie die op verscheidene tijdstippen ter sprake komt - maar nooit daadwerkelijk wordt

uitgevoerd - is het creëren van een staatsmonopolie. Het voorstel wordt uiteindelijk telkens door

23 WILLEMS (N.), Op. Cit., 1971, p. 90 24 IDEM, p. 91 25 IDEM, p. 92 26 Bovendien was België het enige land in Europa dat de producten die gebruikt werden voor de meest aanvaarde sobere dranken (thee, koffie en cacao) niet belast waren. Het is natuurlijk de vraag hoeveel deze dranken ter beschikking stonden van de arbeidersklasse. Hoewel ontzien van taksen, waren deze dranken blijkbaar toch nog relatief duur. WILLEMS (N.), Op. Cit., 1971, pp. 106-7. 27 IDEM, p. 108

25

de bonden en door de regering afgewezen. Bijvoorbeeld in 1919 werd er nog een voorstel

ingediend, identiek aan dat uit 1901.28

Het idee is gebaseerd op de Russische situatie, waar het monopolie wel schijnt te werken.

Een dergelijke monopolie stelt de overheid in staat om de kwaliteit van de drank te controleren,

zelf de prijzen te bepalen en zo haar schatkist te spijzen. Maar het uiteindelijke doel zou, volgens

de bonden, toch de vermindering van de alcoholproductie en vooral –consumptie moeten zijn.

Tegenstanders van het monopolie stellen dat de ambtenaren die dan instaan voor de

productie en verkoop van de drank, enkel gestimuleerd zouden worden om zoveel mogelijk te

verkopen om zo van de opbrengst van de taksen te kunnen genieten; “si bien que les avantages de

cet avancement rapide et des profits qu’il procure au débitant, font que des instituteurs

abandonnent l’enseignement pour devenir vendeurs d’alcool, au nom du Gouvernement.”29

De onderstaande prent (Fig. 1) illustreert dit standpunt en eveneens het aspect van tegen-

strijdigheden die bij dergelijke discussies aan bod kwamen. In de tekst onder de prent is de drinker

aan het woord die in het midden op de voorgrond staat. Hij vertelt ons dat het staatsonderwijs de

kinderen leert dat elke alcoholische drank gif is (voorgesteld in de scène rechts). De Staat zelf

28 Pasinomie 1919, p. 402 29 V.L., Bulletin de la société médicale de tempérance, jg. 6, nr. 30, juli 1903, p. 475

Fig. 1 Les Splendeurs du Monopole De l’Alcool par l’Etat

Le Buveur – Ah ça ! Le gouvernement enseigne à l’école que TOUT ALCOOL, même le plus pur, est un poison. Monsieur l’Etat, ce n’est pas à moi que vous ferez avaler celle-là ! Vous-même vous fabriquez et vendez du genièvre, il ne doit donc pas être si dangereux pour la santé ! Et puis, votre alcool est dix fois purifié, dit-on. Si je comprends bien, cela doit être quelque chose de plus inoffensif que de l’eau… Puisqu’il est bon et pur, allons en prendre quelques verres au « Monopole ». (La scène du coin de la gravure, à gauche, montre ce que le « schnick du monopole » a fait du malheureux buveur.) Bron : Le Bien Social, jg. 5, nr. 8, augustus 1895, p. 64

26

produceert echter ook jenever; dit wordt weergegeven als het Ministerie van Vergiftiging aan de

linkerkant. De Staat zou de burgers toch geen vergif verkopen en laten consumeren, waardoor de

drinker concludeert dat jenever dus niet zo slecht voor de gezondheid moet zijn. Links beneden

zien we in een rond kadertje wat er met de man gebeurt als hij deze verwarrende boodschap van

de overheid opvolgt: hij ligt stomdronken in de goot na een bezoek aan het café.

3.8. Verbod op absint (1906)

Een belangrijke mijlpaal in de geschiedenis van de alcoholwetgeving was het verbod op absint dat

op 25 januari 1906 gestemd werd. Al lange tijd werd er gediscussieerd over een mogelijk verbod

op deze groene likeur. Absint was vooral in trek in Frankrijk en Zwitserland; in België werd het

drankje eigenlijk nauwelijks gedronken en al helemaal niet in arbeiderskringen. Absint moest bij

ons immers concurreren met de sterk ingeburgerde biercultuur en met andere likeuren, zoals

jenever, die veel goedkoper waren. Het was voornamelijk door Franse inwijkelingen dat het

drankje zijn intrede deed in België, vooral bij de kunstenaars en intellectuelen in Brussel.30 Behalve

om de inspirerende kracht, dronken kunstenaars absint ook “om de burgerij te schandaliseren.”31

Ook de discussie over het wel of niet verbieden van de likeur kwam uit Frankrijk.

De grootste tegenstanders van de drank waren in eerste instantie artsen, die op de

gevaren voor het lichaam en voor de geest wezen, zoals epileptische aanvallen en hallucinaties, die

gepaard konden gaan met waanzin en misdadig gedrag. Vroege waarschuwingen werden geuit

door militaire artsen. Het zogenaamde absintisme werd door de medische wereld beschouwd als

een ziektebeeld: “Het manifesteerde zich […] onder meer door een slecht functionerende maag,

stuiptrekkingen, mentale aandoeningen, zelfmoordneigingen, en agressief en crimineel gedrag.”32

Het werd vergeleken met epidemieën zoals de cholera en de pest; iets dat uitgeroeid diende te

worden. De groene likeur werd door de medische antialcoholvereniging in een zelfde adem

genoemd met cocaïne en morfine.33

Absinttegenstanders wisten wel dat absint nauwelijks geconsumeerd werd in België, maar

een verbod moest vooral voorkomen dat die gevaarlijke gewoonte van de kunstenaars op de

arbeiders zou overspringen: “Le peuple n’y a pas encore touché, si nous n’y prenons garde, cela ne

tardera guère. Il importe que nous arrêtions ce flot envahissant avant qu’il ne nous submerge. La

chose est possible; on ne distille pas cette boisson chez nous, elle est presqu’uniquement importée,

une minime partie seulement de la population en fait usage. Dans ces conditions la prohibition est

facile. Elle s’impose.”34 Beter voorkomen dan genezen, luidde het argument.

België was met het verbod het eerste land, na Kongo Vrijstaat (1898), dat een absint-

verbod uitgevaardigd had. Het verbod stelde eigenlijk maar weinig voor, gelet op de geringe

consumptie van absint in het land. Bovendien had de absintdiscussie eigenlijk een aantal jaar de

aandacht afgeleid van de werkelijke alcoholismekwestie, die veel prangender was. Maar het kon

beschouwd worden als een eerste overwinning van het antialcoholfront.35 De januari-editie van

1907 van de Le Messager de la Croix-bleue belge van de gelijknamige protestante antialcoholbond

begint met een verwijzing naar de realisaties van het afgelopen jaar en noemt als eerste het

30 NYS (Liesbet), ‘Groene toverdrank of gebottelde epilepsie? Absint in België omstreeks 1900.’ In: Tijdschrift voor sociale geschiedenis, 27, 2001, 4, pp. 411-436, pp. 413 & 415 31 IDEM, p. 418 32 IDEM, p. 427 33 BIENFAIT, BU, jg. 6, nr. 27, jan 1903, p. 425 34 IBIDEM 35 NYS (L.), Op. Cit., 2001, p. 435

27

verbod op absint: “Cette année […] a marqué son passage de faits réjouissants, non seulement

dans notre pays, mais dans tous les pays d’Europe. L’absinthe, la fée aux yeux verts, la verte

poisonneuse a reçu un coup mortel en Belgique et en Suisse.”36

3.9. Tijdelijke prohibitie (1918)

Tijdens de Eerste Wereldoorlog was het op het vlak van wetgeving erg rustig, maar de alcohol-

kwestie was lang niet in de vergetelheid beland. Het Sociologie-instituut van Brussel en de

Commission d’Études contre l’Alcoolisme in Le Havre, waar de regering zich tijdens de oorlog

schuilhield, hadden tijdens de bezetting verder onderzoek gevoerd. Hun werk stond in het teken

van het voorkomen van de verspreiding van de alcoholismeplaag, eenmaal het land weer vrij was:

“Une fois l’ennemie chassé, nous devrons nous mettre au travail pour enlever les ruines qu’il a

accumulées et reprendre le plus tôt possible notre rang parmi les grandes nations industrielles,

commerçantes et agricoles; chacun devra s’adonner corps et âme à cette entreprise et y consacrer

tous ses instants. Il serait désastreux que l’alcoolisme détournât en un pareil moment, nos

énergies et nos ressources.”37

Op initiatief van Vandervelde resulteerde dit, op 15 november 1918, in een regime van

totale prohibitie. Tijdens de oorlog hadden veel drinkers met hun gewoonte moeten breken, door

de hoge prijzen en de geringe beschikbaarheid. De jaarlijkse alcoholconsumptie voor drank boven

de 50° per inwoner lag in 1895 op 10,62 liter. Deze daalde in 1901 naar 9,91 liter en in 1913 naar

een niveau van 5,52 liter. Tijdens de oorlog ging de daling verder: 3 liter per inwoner in 1915 en

2,20 liter in 1916.38 Het was nu of nooit, wilde men een algemeen verbod uitroepen. Het verbod

sloeg op fabricatie, import, export, transport, aankoop, verkoop en uitstalling voor verkoop van

gedistilleerde dranken, wijnen boven de 15° en bieren boven de 8°. De stocks in de stokerijen

werden geblokkeerd en slechts kleine hoeveelheden stroomden door voor industriële toepas-

singen.39 Maar de bevolking accepteerde dit niet en de maatregel werd teruggeschroefd.40

3.10. Wet Vandervelde (1919)

Zelfs in 1919 was men nog steeds van mening dat loonsverhogingen van de arbeiders gepaard

gingen met een toename van alcoholgebruik en dat een verbod op alcoholische drank in eerste

instantie de situatie van de arbeider ten goede kwam.41 Totale afschaffing van Vanderveldes

verbod zag men dus niet zitten. Er was nood aan een overgangsregeling, om de marktvoorwaarden

te reguleren. De verkoopprijs zou door de Staat vastgelegd worden en de clandestiene stokerijen

moesten harder aangepakt worden.42 Deze waren namelijk tijdens de oorlog als paddestoelen uit

de grond geschoten: terwijl er in 1914 zes clandestiene distilleerderijen ontdekt waren, waren het

er in 1918 al 376 en in 1919 zelfs 789. Aan het begin van de jaren 1920 daalde het aantal tot een

vijftigtal, om tijdens de Tweede Wereldoorlog weer fenomenaal toe te nemen: 914 in 1945.43

36 Le Messager belge, jg. 12, nr. 1, 1907, p. 1. In Zwitserland was de wet eigenlijk pas in 1908 rond. 37 ‘Projets et rapport au Roi par Vandervelde’, In: DE BOE (A.), Op. Cit., 1952, p. 69 38 Pasinomie, 1919, p. 396 39 IBIDEM 40 DE BOE (A.), Op. Cit., 1952, p. 66 41 Pasinomie, 1919, p. 397 42 IBIDEM 43 DE BOE (A.), Op. Cit., 1952, p. 27

28

Het jaar 1919 wordt gekenmerkt door de invoering van de meest ingrijpende wet op

alcohol. Natuurlijk valt er iets te zeggen voor de radicale prohibitie, maar deze kan nauwelijks

invloedrijk genoemd worden, aangezien dit regime maar heel kortstondig bestaan heeft. De zo-

genaamde wet Vandervelde van 1919 werd daarentegen pas in de jaren 1980 drastisch gewijzigd.

Op 29 augustus werd het originele project van Vandervelde voor het algemene drank-

verbod aangepast. Toenmalig minister van Justitie Delacroix stelde een compromis voor die voor-

zag in een toestemming voor de verkoop van sterke drank, die niet bedoeld was voor consumptie

ter plaatse. Hierdoor verviel het oorspronkelijke verbod op fabricatie, export, import, etc. Om die

reden was Vandervelde eigenlijk niet opgetogen dat deze wet naar hem genoemd werd.44

Diezelfde dag werden drie maatregelen ingevoerd met betrekking tot alcohol: (1) de

afschaffing van de accijns op alcohol bestemd tot nijverheidsdoeleinden; (2) de wet betreffende de

slijterijen van gegiste dranken en (3) de wet op het regime van de alcohol.

Het is deze laatste wet die naar Vandervelde genoemd werd. We bespreken hier bondig de

belangrijkste artikelen. De eerste twee paragrafen van artikel 1 luiden als volgt:

Ҥ 1. Verbruik, verkoop en aanbieding, zelfs ten kosteloze titel, bij eenigerlei

hoeveelheid, van ter plaatse te verbruiken sterke dranken worden verboden in alle voor

het publiek toegankelijke plaatsen; namelijk in de drankslijterijen, hotels, spijshuizen,

vermaakplaatsen, magazijnen, alsmede op den openbaren weg.

§2. Alleen de handelaars, andere dan de slijters van ter plaatse te verbruiken dranken,

zijn gemachtigd tot verkoop of aanbieding van buiten hunnen inrichting te verbruiken

sterke dranken, voor zoover elke verkoop of levering ten minste twee liter bedraagt.”45

In een derde paragraaf wordt vermeld dat §2 niet van toepassing is op apothekers die op

voorschrift van een arts sterke dranken in de medicijnen levert.

In artikel 3 wordt gespecificeerd welke sterke dranken er bedoeld worden: “alle dranken

samengesteld uit gedistilleerde alcohol of bevattende eenigerlei hoeveelheid soortgelijken alcohol,

zoals brandewijn, elixirs, likeuren, bitters, aperitiefs en andere soortgelijke producten.”46 Dranken

afkomstig van alcoholgisting van natuurlijke vruchtensappen, zoals wijn, cider en perendrank,

vielen dus niet onder het verbod, zolang ze niet vermengd waren met gedistilleerde alcohol en

zolang ze geen alcoholgehalte bevatten boven de 18°.47

De minimumgrens van twee liter per aankoop zorgt ervoor dat de sterke drank buiten het

bereik van de arbeider kwam te staan, omdat een dergelijke aankoop veel te duur was: “elle [de

wet] eut et a encore une influence très grande sur la consommation des boissons distillées.”48

Wat heeft deze wet voor effect gehad? Het is niet met zekerheid te zeggen dat het enkel en

alleen aan deze wet te danken is, maar de alcoholconsumptie bleef vanaf dat moment lager dan

vóór de Eerste Wereldoorlog. Enkele cijfers van de jaarlijkse consumptie van gedistilleerde drank

aan 50° per inwoner49:

44 IDEM, p. 66 45 Belgisch Staatsblad, jg. 89, nr. 253, 10 september 1919, pp. 4505-6 46 Belgisch Staatsblad, jg. 89, nr. 253, 10 september 1919, p. 4506 47 Belgisch Staatsblad, jg. 89, nr. 253, 10 september 1919, p. 4506 48 DE BOE (A.), Op. Cit., 1952, p. 25 49 IDEM, p. 26

29

De bijzonder lage waarden in 1919 en 1945 moeten we relativeren. In 1919 was er de tijdelijke

prohibitie en door de Tweede Wereldoorlog was alcoholproductie en -consumptie ook aan banden

gelegd. Tijdens beide perioden waren de clandestiene stokerijen in aantal sterk toegenomen,

waardoor de gerapporteerde consumptie lager is dan ze in werkelijkheid was.

Een eerste aanpassing op de wet Vandervelde gebeurde op 14 november 1939 door de

oorlogsregering. Een definitieve wijziging werd in januari 1984 van kracht. In plaats van de

consumptie ter plekke te verbieden, werd er nu een cafévergunning ingevoerd.50 Deze regeling

leverde de overheid bovendien meer geld op. Het was nog steeds verboden om alcohol te verkopen

aan minderjarigen, langs snelwegen en op de openbare weg. De wijziging kwam al vanaf het einde

van de jaren 1970 ter sprake in de regering zowel als in de pers.

3.11. Indirecte maatregelen

De overheid ging ook over tot een aantal beslissingen die op een indirecte manier het alcohol-

probleem aan de basis aanpakten, zoals de problematiek van de sociale woningen en van de

drinkwatervoorzieningen.

Er werd voorzichtig erkend dat de arbeiders ook naar de fles grepen door hun erbarmelijke

levensomstandigheden. Een manier om hen van de drank te houden, was deze situatie te

verbeteren: “amélioration du sort matériel de l’ouvrier en lui procurant le bien-être d’un foyer

attrayant, de logements salubres et ensoleillés lui faisant oublier le chemin de la buvette et du

cabaret […]." 51 Op 9 augustus 1889 werd een wet gestemd die voorzag in de constructie,

toewijzingen en verkoop van arbeiderswoningen.

Het lijkt voor de hand te liggen, dat men een vervangmiddel moet hebben, als men geen

alcohol mag drinken. Traditioneel werd er in België veel bier gedronken, onder meer door de

slechte kwaliteit van het water en het gebrek aan stromend water in en bij de arbeiderswoningen.

Het komt nauwelijks ter sprake in de literatuur en tijdschriften; slechts twee keer kwamen we de

vermelding van de kwestie van het drinkwater tegen. De oprichting van de matigingsafdeling van

de (geheelonthoudingsbond) Croix-bleue werd bespoedigd, doordat er op veel plaatsen in België

geen drinkbaar water beschikbaar was en bier dus soms het enige alternatief was.52 En de

Messager de la Croix-bleue belge noteerde in zijn maartnummer van 1912 dat de toenmalige

50 De vergunning voor het serveren van alcoholische dranken gold zelfs voor koffiehuizen en ijssalons waar ze drank in het gebak of coupes verwerkten! DUM, ‘Borrelwet geen sukses.’, In: De Standaard, 07/04/1984 51 WILLEMAERS, Op. Cit., 1902, p. 82 52 MB, jg. 8, nr. 8, 1911, p. 116

1900 : 9,37 liter 1925 : 1,86

1905 : 5,78 1930 : 3,18

1913 : 5,52 1935 : 1,17

1914 : 3,4 1940 : 1,34

1918 : 1,10 1945 : 0,91

1919 : 0,56 1950 : 1,42

1920 : 2,43

Fig. 2. Jaarlijkse Belgische consumptie van gedistilleerde drank aan 50° per inwoner.

Bron: DE BOE (A.), Op. Cit., 1952, p. 26

30

minister van Binnenlandse Zaken zich over het wetsontwerp aan het buigen was met betrekking tot

het creëren van een nationale watervoorzieningsmaatschappij.53

3.12. Tussentijdse conclusie: Doeltreffendheid

De bovengenoemde maatregels spreken en werken elkaar soms tegen. Ook het feit dat er geregeld

veel tijd voorbij ging vooraleer een duidelijke beslissing werd genomen, laat zien dat er sprake is

van zekere ambivalenties. Uit verschillende hoeken, vanuit de antialcoholbonden en vanuit de

regering, klinken diverse argumenten, die hun eigen belangen ondersteunen.

Er wordt telkens over de arbeider als arme dronkaard gesproken, die geholpen moet

worden om van de drank af te komen, maar de stem van de arbeider zelf horen we nauwelijks.

Slechts de maatregels met betrekking tot de uitbetaling van de lonen en de voorzichtige discussie

over drinkwater en woningen, komen de arbeiders ten goede. Ook in de onderzoekscommissies

komt de lagere klasse aan het woord, maar de acties die daarop volgen, laten te wensen over.

Over de doeltreffendheid van de wetgevende initiatieven waren de meningen eveneens

verdeeld. Uit het voorgaande kan alvast geconcludeerd worden dat niet alle wetten altijd even

efficiënt waren. Met name de wet op openbare dronkenschap en de achtereenvolgende accijns-

verhogingen mochten op veel kritiek rekenen, respectievelijk door de gebrekkige implementatie en

door de geringe impact op de consumptie.

Niet alleen waren er twijfels over bijzondere (straf-)wetten; de efficiëntie van de overheids-

tussenkomst in deze alcoholkwestie werd ook in vraag gesteld. Melchior stelt zelfs dat “Doch, hoe

welkom ons deze middelen zijn, verklaren wij hier dat zij [de wetten] den reddenden dam niet

vormen, die de maatschappij tegen den steeds aangroeiende jenevervloed kan beschermen.”54

Anderen pleitten juist voor een wettelijk regelgevend kader om de private propaganda-

initiatieven van de bonden te ondersteunen: “l’action des associations antialcooliques restera

impuissante aussi longtemps que le législateur ne lui viendra en aide par une intervention

énergique et un coup de sape vigoureux dans ce principe faux qu’au nom de la liberté du

commerce, on peut impunément empoisonner les populations par une extension illimitée des

cabarets.”55

53 MB, jg. 9, nr. 3, 1912, p. 48 54 MELCHIOR (J.), Op. Cit., 1896, p. 71 55 WILLEMAERS, Op. Cit., 1902, p. 81

31

Deel II

Methodologisch kader

Dit tweede deel fungeert als een opstap naar de empirie. De vraag die ons bezig houdt, is een

vraag naar representatie van en vertoog over alcoholisme en de alcoholist. Om dit te onderzoeken

hebben we een tweeledige methodologie uitgewerkt: enerzijds beroepen we ons op Foucault,

anderzijds wijken we ook van zijn werkwijze af.

We maken in de eerste plaats gebruik van Foucaults terminologie om de antialcohol-

beweging nader te omschrijven en duidelijk te maken wie er spreekt (§ 6.2. Communicator), welke

kanalen gebruikt worden (§ 6.3. Campagnes) en wie er aangesproken wordt (§ 6.4. Publiek). Dit is

waar hoofdstuk 6 van deel III over zal handelen.

In deze thesis hanteren we echter geen exacte foucauldiaanse analyse, in de zin van een

genealogische of archeologische behandeling van de problematiek. Hier gaan we in paragraaf

4.2.2. dieper op in. Eerst bespreken we de positie van ons onderzoek in het veld van de discours-

analyse. Daarna trachten we te weten te komen hoe Foucault de term discours definieert en welke

rol hij hem toeschrijft. Doorheen hoofdstuk 4 besteden we aandacht aan de aspecten van Foucaults

benadering die wij in dit werk zullen behouden.

Afwijkend van een foucauldiaanse kijk, hebben wij ten tweede ook oog voor de boodschap:

waarover wordt er gesproken? Hierdoor sluiten we enigszins aan bij de semiotiek. Onze aanpak is

in die mate bijzonder dat we gebruik maken van visuele bronnen, in plaats van conventionele

geschreven teksten. Onze aanpak wordt in hoofdstuk 5 uit de doeken gedaan.

32

4. Discours

Het uitgangspunt van deze thesis wordt gevormd door de idee dat de antialcoholbeweging via haar

externe en interne communicatie (affiches, folders, congressen, bladen,…) van haar campagne een

mogelijke - en dus niet de enige - representatie geeft van het alcoholgebruik. Een alcoholgebruik

dat ze zelfs als een sociaal probleem voorstelt. Bovendien kan er gesuggereerd worden dat deze

specifieke representatie niet toevallig is, dat ze een rol speelt in de controle over de arbeiders-

klasse. Om deze redenen (verschillende mogelijke visies en het aspect van macht) spreken we hier

van een discours, van een antialcoholdiscours.

4.1. Discours en discoursanalyse: een algemeen overzicht

De specifieke kwestie van de antialcoholcampagne tussen 1880 en 1920 maakt dat we aandacht

schenken aan de noties van representatie en discours. In deze zin noemen wij, met enige reserve,

onderhavig onderzoek een discoursanalyse. Maar we zeggen er meteen bij dat dit enkel is omdat

we het vertoog willen beschrijven en in het bijzonder de specifieke representaties in het visuele

materiaal. We hebben niet de ambitie te verklaren waarom precies deze representatie(s) naar

voren kwam(en) en waarom geen andere.

Discoursanalyse omvat echter zodanig veel uiteenlopende benaderingen dat we deze

omschrijving in ons geval toch voorzichtig durven toepassen. Discoursanalyse heeft in de afgelopen

decennia de overgang gemaakt van een exclusieve linguïstische aanpak naar een benadering die in

allerhande sociaal-wetenschappelijke disciplines opduikt.1 Discours wordt op talloze verschillende

manieren gedefinieerd, behandeld en onderzocht. Er wordt zelfs geopperd dat er meer dan 57

varianten bestaan.2 Toch zijn er enkele overeenkomsten tussen al deze werkwijzen.

Ruwweg kan men vier gemeenschappelijke aandachtspunten van discoursanalytische

benaderingen onderscheiden: “concern with discourse itself; a view of language as constructive

and constructed; an emphasis upon discourse as a form of action; and a conviction in the rhetorical

organization of discourse.”3

Het eerste aspect heeft te maken met de manier waarop discours behandeld wordt.

Discoursanalyse wijkt af van andere benaderingen in de sociale wetenschappen door het discours

zelf te onderzoeken (de inhoud en de organisatie ervan), en niet ‘de’ waarheid die erachter zit.4

Ons onderzoek heeft eveneens aandacht voor het vertoog tegen alcohol en tracht de inhoud ervan

weer te geven aan de hand van een analyse van visuele representaties. De organisatie, de

productie van het discours komt aan bod door de bespreking van de ontwikkeling en werking van

de antialcoholbonden.

De tweede veronderstelling heeft te maken met het object van discoursanalyse, namelijk

taal in de ruime zin van het woord: alle media die als betekenisdragers optreden, zoals geschreven

en gesproken tekst, maar ook afbeeldingen, foto’s, film, kledij, etc. Veel onderzoek in het domein

van de discoursanalyse gaat tegenwoordig over inhouden van massamedia, zoals de informatieve

content van televisienieuws, het beeld van misdaad, geweld en seks in het populaire entertainment

1 VAN DEN BERG (Harry), Discoursanalyse. In: Kwalon, jg. 9, vol. 26, nr 2, 2004), pp. 29-39, p. 29 2 GILL (Rosalind), Discourse Analysis. In: BAUER (M. W.) & GASKELL (G.) (red.), Qualitative research with text, image and sound. A practical handbook. (Sage, Londen, 2000), pp. 172-190, p. 173 3 IDEM, p. 174 4 IDEM, pp. 174-5

33

of het gebruik van media als politieke propaganda, of heel specifiek over het taalgebruik van de

mensen, waarbij zinnen ontleed worden. In dit werk worden eveneens mediaproducten onder de

loep genomen, namelijk de tijdschriften van de matigingsbonden. Maar anders dan in voorgaande

voorbeelden, staan hier illustraties centraal, die ook onder de noemer tekst of taal vallen.

Daarbij is het uitgangspunt dat taal (1) constructief en (2) geconstrueerd is. Taal is

constructief in die zin dat discours opgebouwd wordt uit bestaande linguïstische onderdelen of

bronnen en dat er selectie uit verschillende mogelijkheden aan te pas komt. De keuze voor een

bepaalde opbouw, om bepaalde vertoogelementen te gebruiken en andere niet, hangt af van de

oriëntatie en de houding van de auteur.5 Daarbij is men zich in het algemeen niet bewust van dit

selectieve gebruik van taal, waardoor de constructies als vanzelfsprekendheden overkomen.

Taal is ten tweede een sociale constructie en is bijgevolg geen waarheidsgetrouwe en

neutrale weerspiegeling van de werkelijkheid. Zoals net vermeld, kan taal de werkelijkheid op

verschillende manieren voorstellen. Taalgebruik is niet neutraal en bestaat uit intenties van de

spreker, schrijver, schilder,… en uit sociale regels die contextgebonden zijn. Ook deze veronder-

stelling maakt deel uit van onze kijk naar het antialcoholmateriaal, dat immers gecreëerd is door

en/of voor mensen met een specifieke mening en met de bedoeling deze mening met zoveel

mogelijk anderen te delen.

Ten derde beschouwen discoursanalytici discours als sociale praktijken, die niet in een

sociaal vacuüm bestaan. Manieren van uitdrukken kunnen veranderen naargelang de context

waarin we ons, als sociale actoren, bevinden. Taal en daarmee ook discours spelen ook een

belangrijke rol in het construeren van sociale verhoudingen en identiteiten. De meeste discours-

analytische benaderingen houden het daarbij. Andere gaan verder door de term discours meer te

laten omvatten dan taalgebruik alleen en door er sociale praktijken bij te betrekken. Foucault is

hier een voorbeeld van. Sociale verhoudingen worden immers niet enkel via taalgebruik gevormd,

ook andere sociale handelingen dragen daartoe bij. Wij onderzoeken niet wat deze sociale hande-

lingen zijn die sociale verhoudingen (machtsposities) meebepalen. In lijn met Foucault, zijn we ons

er wel van bewust dat er meer meespeelt dan enkel de afbeeldingen die hier aan de orde zijn.

De vierde en laatste overeenkomst betreft de visie op een conflictueuze samenleving en de

aanwezigheid van machtsstrijd. Discours concurreren onderling om hun eigen mogelijke versie van

de werkelijkheid te kunnen tonen en te laten gelden. Discoursanalyse houdt zich dan bezig met het

onderzoeken naar hoe discours zichzelf als het ware profileren en zichzelf overtuigend brengen aan

de hand van teksten.6

Daarmee verbonden is de gemeenschappelijke kritische houding ten opzichte van de

vanzelfsprekendheid van de sociale verhoudingen en van de machtsposities. Via discoursanalyse

wordt getracht bloot te leggen dat deze verhoudingen constructies zijn en hoe het komt dat ze als

vanzelfsprekendheden aanvaard worden.7 Het is met behulp van een kwantitatieve en kwalitatieve

analyse dat we de vanzelfsprekende representaties van de (arbeider als) alcoholist willen aanwijzen

en daarmee de verhouding tussen de verschillende klassen. Aan de andere kant is een verklaring

van hoe deze machtsposities gelegitimeerd of aanvaard worden, meer een zaak voor onderzoekers

uit de critical discourse analysis benadering8 of voor historici. Wel zullen we argumenten bespreken

5 IDEM, p. 175 6 IDEM, p. 176 7 VAN DEN BERG (H.), Op. Cit., 2004, p. 33 8 Critical Discourse Analysis, of kortweg CDA, voert de kritische toon op door te onderzoeken in welke mate het discours de maatschappelijke ongelijkheid legitimeert, om daarmee, idealiter, maatschappelijke veranderingen teweeg te brengen. Onderzoek naar de sociale productievoorwaarden zijn daarbij van groot belang. Één van de grote namen van CDA is Norman Fairclough. Bijvoorbeeld in: FAIRCLOUGH (Norman), Analysing discourse. Textual analysis for social research. (Routledge, Londen, 2003)

34

die de antialcoholbeweging gebruikt om haar standpunt (overtuigings-)kracht bij te zetten. De

contextualisering en de uiteenzetting van de structuur en werking van de antialcoholorganisatie

dragen ook bij tot een beter begrip van de druk die de beweging op de samenleving zette (via

petities, wetsvoorstellen, verenigingen, liefdadigheidswerk e.d.).

4.2. Foucault en discours

Uit de diverse benaderingen kiezen wij voor Foucault. In het begin van zijn academische loopbaan

(jaren 1940-1950) was Foucault, zoals vele denkers in die tijd, beïnvloed door marxistische ideeën.

Uiteindelijk zette hij zich met name af tegen de eerder absolute (marxistische) waarheid die het

marxisme verkondigde.9 Maar de basisgedachte van een machtstrijd bleef wel prominent aanwezig

in zijn werk. Zijn concept van het discours sprak ons het meeste aan, omdat hij duidelijk de rol van

discours in de machtsstrijd onthult. Wij zien de antialcoholbeweging dan ook als een discursieve

praktijk die het alcoholisme in een specifiek daglicht plaatste en dit bovendien als een middel kon

inzetten om de macht van de hogere klassen te bevestigen. In dit subhoofdstuk gaan we dieper in

op enkele kernelementen uit Foucaults werk met betrekking tot discours.

4.2.1. De “methode” van Foucault: Archeologie en Genealogie

Voor dit onderzoek werden we geïnspireerd door Foucault en zijn notie van discours. Willen we zijn

aanpak hier gebruiken, dan moeten we kijken naar zijn manier van werken. Zeggen dat er “een

methode” van Foucault bestaat, is echter niet helemaal juist. Zijn aanpak omvat namelijk geen

kant-en-klare gebruikersgids.10 Hier is Foucault zich zelf ook van bewust, wanneer hij zijn aanpak

zelf als volgt omschrijft: “ j’ai essayé de faire surgir la spécificité d’une méthode qui ne serait ni

formalisatrice ni interprétative ; bref, j’ai fait appel à tout un appareil, dont la lourdeur et, sans

doute, la bizarre machinerie sont embarrassantes.”11

Hij koesterde niet de ambitie om een methode te ontwikkelen voor de analyse van taal,

omdat er volgens hem daar al voldoende van bestonden. Daarom wijkt zijn manier van werken

hiervan af. Bovendien was zijn interesse gewekt door de vaststelling dat teksten niet altijd zijn wat

ze aan de oppervlakte laten blijken: “j’avais tenu en suspicion des unités de discours comme le

“livre” ou “l’œuvre” parce que je les soupçonnais de n’être pas aussi immédiates et évidentes

qu’elles le paraissaient […].”12 Aan de hand van deze uitgangspunten heeft Foucault een eigen

soort discoursanalyse ontwikkeld door naar de geschiedenis te kijken.

Foucault breekt met de tradities van Barthes en de Saussure (semiotiek en structuralisme)

door zich in het bijzonder te verdiepen in de historische context van de productie van betekenis en

kennis. Kortweg hield hij zich bezig met de vraag hoe mensen elkaar en de wereld begrijpen en

hoe onze kennis over de sociale, individuele en gemeenschappelijke betekenissen geproduceerd

wordt, doorheen de tijd. Zijn aanpak draait om problematisering en niet zozeer om geschied-

schrijving. Als startpunt voor zijn onderzoeken selecteert hij namelijk een probleem in plaats van

een historische periode.13

9 DANAHER (Geoff), SCHIRATO (Tony) & WEBB (Jen), Understanding Foucault. (Sage, Londen, 2000), p. 6 10 KENDALL (Gavin) & WICKHAM (Gary), Using Foucault’s methods. (Sage, Londen, 1999), p. 4 11 FOUCAULT (Michel), L’Archéologie du savoir (Gallimard, Parijs, 1969), p. 177 12 IBIDEM 13 KENDALL (G.) & WICKHAM (G.), Op. Cit., 1999, p. 22

35

Een voorbeeld van zo’n probleem is dan: ‘Hoe en wanneer is het verschil ontstaan tussen

een redelijke mens en een geestesgestoorde mens?’. In zijn ‘Histoire de la folie‘14 citeert hij Pascal:

“Les hommes sont si nécessairement fous que ce serait être fou par un autre tour de folie de n’être

pas fou.”15 Hij wil dan juist onderzoeken hoe en wanneer de mens deze truc uithaalt om zichzelf

gezond te verklaren en zich zo van de geestesgestoorden te onderscheiden: “Il faut faire l’histoire

de cet autre tour de folie – de cet autre tour par lequel les hommes […] communiquent et se

reconnaissent à travers le langage sans merci de la non-folie ; retrouver le moment de cette

conjuration, avant qu’elle n’ait été définitivement établie dans le règne de la vérité […].”16

En zo ging zijn aandacht uit naar het schrijven over de geschiedenis en ontwikkelingen van

bijvoorbeeld de waanzin, van het gevangeniswezen of van de menswetenschappen.17 In deze

publicaties is de aanleiding telkens een onderzoek naar, wat we zouden kunnen noemen, de

‘geboorte’ van een discours: het ontstaan van het discours over waanzin en de gek, over straf en

de crimineel of over de wetenschap als legitimiteit voor waarheid, kennis en macht. Door deze

discours ontstaan er ook instituties, die het standpunt helpen bevestigen. Denk daarbij aan de

psychiatrische instellingen, aan het rechtssysteem en de architectuur van de gevangenissen die

helemaal in het teken staat van toezicht of aan de universiteiten.

Het is deze historische bril waardoor Foucault naar (het ontstaan en de ontwikkeling van)

discours kijkt, die hem onderscheidt van andere benaderingen van discoursanalyse.18 Foucault

benoemt zijn historiserende aanpak met twee termen: genealogie en archeologie. Het onderscheid

tussen beide is niet altijd even duidelijk, maar uiteindelijk komt het neer op een gradueel verschil

in benadering van het discours. Via archeologie zou men een kortstondig beeld kunnen scheppen

van het discours, terwijl genealogie meer aandacht besteedt aan discours als een proces. Archeolo-

gie kan gezien worden als de methode (het historisch opgravingswerk), en genealogie als een

manier om de archeologische vondsten te koppelen aan de hedendaagse kwesties.19 Genealogie

richt zich meer op de analyse van macht en op de manieren waarop discursieve macht op

subjecten inwerkt.20

De zogenaamde genealogische aanpak vormt een aparte fase in Foucaults werk, tussen

1970 en 1979, wanneer hij zich toelegt op het uitwerken van een machtstheorie.21 Deze machts-

analyse of genealogische aanpak bestond erin procedures, handelingen en instituties bloot te

leggen en te analyseren die verbonden waren met de productie van bepaalde discours en kennis:

“a way of reading history through discourse to find out how power/knowledge circulates. […]

Genealogy is about tracing the history of the development of knowledges and their power effects

so as to reveal something about the nature of power/knowledge in modern society.”22 Het ging

Foucault bij het uitzoeken van de evolutie van een discours met name om de breuken in plaats van

14 Het oorspronkelijke werk dateert uit 1961. 15 FOUCAULT (Michel), Folie et déraison. Histoire de la folie à l’age classique. (Union Génerale d’ éditions, Parijs, 1964), p. 7 16 IBIDEM 17 IBIDEM; FOUCAULT (Michel), Les mots et les choses. Une archéologie des sciences humaines. (Gallimard, Parijs, 1966) en FOUCAULT (Michel), Surveiller et punir. (Gallimard, Parijs, 1975) 18 GILL (R.), Op. Cit., 2000, p. 174 19 KENDALL (G.) & WICKHAM (G.), Op. Cit., 1999, p. 31, originele nadruk. 20 KARSKENS (Machiel), Waarheid als macht. Een onderzoek naar de filosofische ontwikkeling van Michel Foucault. Deel 1. (Stichting te elfder ure, 1986), p. 99 21 IDEM p. 16 22 CARABINE (Jean), Unmarried Motherhood 1830-1990. A Genealogical Analysis. In: WETHERELL (Margaret), TAYLOR (Stephanie), YATES (Simeon J.), Discourse as data. A guide for analysis. (Sage publications, Londen, 2001), pp. 267-310, pp. 276-7

36

om de continuïteit van de geschiedenis.23 Dit laat zien dat het bij genealogie inderdaad om discours

als een proces ging, om het langere termijn aspect van discours.

Om deze evolutie te kunnen beschrijven, worden allerhande teksten periode per periode

onderzocht. Het opsporen, opgraven van de oorsprong en ontwikkeling van kennis en van

discursieve formaties, wordt dan de archeologische methode genoemd: “Foucault’s archaeology

involves working through the historical archives of various societies to bring to light the discursive

formations and events that have created the fields of knowledge and games of truths by which that

society has governed itself.”24 De archeologie houdt zich niet bezig met het definiëren van ideeën,

representaties of thema’s die in discours voorkomen, maar met de discours zelf als praktijken die

aan regels gebonden zijn. 25

De antialcoholkwestie aan de orde in ons onderzoek zouden we, in lijn met Foucaults “methode”,

als volgt kunnen benaderen: ‘Hoe en wanneer is de negatieve houding ten opzichte van alcohol-

gebruik (m.a.w. alcoholgebruik als iets slechts) dominant geworden?’ Het uitgangspunt is dan de

probleemstelling in plaats van een historische periode. Het mag meteen duidelijk zijn dat we deze

vraag onmogelijk volledig kunnen beantwoorden in het kader van deze thesis. De beperkingen

worden nog duidelijker als men de werken van Foucault er op naslaat, die honderden bladzijden

tellen. We hebben dan ook niet de intentie om deze vraag via een genealogische/archeologische

aanpak te behandelen.

Als we Foucaults “methode” niet volgen, hoe betrekken we hem er dan wel bij? Het is om

praktische redenen dat we hier niet de hele geschiedenis van alcoholgebruik kunnen uitpluizen om

na te gaan hoe de houding geëvolueerd is naar wat ze aan het einde van de negentiende eeuw

was. Het is ook doordat we in opdracht werken dat sommige uitgangspunten al bij aanvang

vastlagen, zoals de periode, namelijk het beschrijven van de houding ten opzichte van alcohol

grofweg tussen 1880 en 1920. We zijn ons er echter wel van bewust dat er een evolutie heeft

plaatsgevonden en dat er in deze periode sprake kan zijn van een problematisering. We zullen dan

aandacht besteden aan hoe (slecht) dit beeld van alcoholconsumptie en de alcoholist is en zullen

de productie van dit beeld plaatsen in de campagne van de antialcoholbeweging. Ons onderzoek

houdt zich ook niet bezig met een archeologische lezing van alle mogelijke teksten en praktijken

zoals getuigenissen, beleidsdocumenten en wetteksten, maar spitst zich toe op een specifieke

verzameling van visuele bronnen. Ondanks dat we zijn historische methode niet exact toepassen,

laten we hieronder zien dat we Foucault wel volgen in zijn redeneringen over en invulling van de

term discours.

4.2.2. Het discours volgens Foucault

Hier bespreken we enkele kernelementen uit Foucaults werk. Foucault laat ons toe om aandacht te

schenken aan discursieve praktijken, zoals wetten (zie § 2.2.), instituties (bijvoorbeeld de bonden

zelf en hun congressen en petities) en statistieken (waar de bonden gretig gebruik van maakten als

argumentatie ten gunste van onthouding). We behandelen de termen discours, macht, kennis,

subject en waarheid enigszins afzonderlijk, maar zoals zal blijken, zijn ze allemaal met elkaar

verbonden.

23 HALL (Stuart), The work of representation. In: HALL Stuart (red.), Representation. Cultural representations and signifying practices. (Sage, Londen, 1997), pp. 13-64, p. 47 24 DANAHER (G.), SCHIRATO (T.) & WEBB (J.), Op. Cit., 2000, p. 36 25 FOUCAULT (M.), Op. Cit., 1969, p. 182

37

4.2.2.1. Discours

Discours is wat ons hier interesseert, ook al was dit niet de kern van Foucaults werk. Zijn aandacht

voor discours komt immers voort uit zijn historische onderzoeken naar representatie en waarheid.

Hierin lag zijn nadruk op de productie van kennis via de zogenaamde discours, in plaats van enkel

via taal. Voor hem is niet de taal, maar het discours het representatiesysteem.

De term discours wordt meestal als een linguïstisch concept gebruikt. In zo’n geval omvat

het enkel taalgebruik en refereert het aan verzamelingen van verbonden geschriften of gesproken

teksten. Foucault hanteert geen pure linguïstische definitie, maar geeft een eigen, uitgebreidere

invulling aan de term discours: “het geheel van sociale regels en sociale praktijken via welke een

specifiek systeem van betekenissen (‘kennisobjecten’) geproduceerd wordt.” 26

Deze regels en praktijken worden volgens Foucault bepaald en uitgestippeld aan de hand

van een aantal zogenaamde procedures: “je suppose que dans toute société la production du

discours est à la fois contrôlée, sélectionnée, organisée et redistribuée par un certain nombre de

procédures […].”27 Kortweg zijn die procedures onder meer procedures van uitsluiting, die met het

uitoefenen van en het strijden om macht te maken hebben. Er zijn ook procedures die de voor-

waarden vaststellen voor het inzetten van het discours, om aan de hand van regels ervoor te

zorgen dat niet iedereen toegang heeft tot de macht.28

De uitsluitingsprocedures betreffen o.a. het taboe van het onderwerp en het bevoorrechte

of exclusieve recht van de spreker.29 In het bijzonder vormt het discours een verzameling uitspra-

ken (statements) die het mogelijk maakt voor de taal om te spreken over een bepaald onderwerp,

in een bepaalde tijdsperiode.30 Op deze manier bepaalt het discours het onderwerp van gesprek:

het definieert en produceert de objecten van onze kennis en het beïnvloedt ook hoe ideeën in prak-

tijk omgezet en gebruikt kunnen worden om het gedrag van andere te reguleren. Discours bepalen

waar we over (kunnen) spreken en waarover niet. Tegelijkertijd sluit het ook andere manieren uit

van spreken en handelen met betrekking tot een bepaald onderwerp. Bij het analyseren van een

vertoog is het daarom ook van belang om zich bewust te zijn van afwezige statements.

Betekenis en betekenisvolle praktijken worden binnen het discours geconstrueerd. Het

discours definieert wat we kennen (produceert het object van kennis) en daarbinnen krijgen de

dingen pas betekenis. De dingen bestaan wel buiten het discours, maar hebben daarbuiten geen

betekenis. We kunnen slechts ergens kennis van hebben als het betreffende object betekenisvol is.

Een typisch voorbeeld is Foucaults onderzoek dat we eerder vermeldden naar de ontwikke-

ling van de psychiatrie en de geestesgestoordheid.31 Psychische gestoordheid is geen objectief feit

dat gelijk blijft doorheen de tijd en hetzelfde betekent in alle culturen. De gek in de ene cultuur

en/of periode kan een genie zijn in een andere cultuur en/of tijd.32 Het is slechts binnen een

bepaald discours dat het object ‘gestoordheid’ een interpretatie krijgt en betekenisvol wordt. Het

wordt geconstrueerd als iets dat betekenis heeft door alles wat gezegd en geschreven wordt, door

statements die het fenomeen benoemen en onderscheiden van andere (geestelijke) toestanden en

gedragingen. Het is pas nadat een welbepaalde definitie van gestoordheid in omloop komt en

26 VAN DEN BERG (H.), Op. Cit., 2004, p. 32 27 FOUCAULT (Michel), L’ordre du discours. Leçon inaugurale au Collège de France prononcée le 2 décembre 1970. (Gallimard, Paris, 1971), pp. 10-11 28 IDEM, p. 38 29 IDEM , p. 11 30 HALL (S.), Op. Cit., 1997, p. 44 31 FOUCAULT (M.), Op. Cit., 1964 32 MCKEE (Alan), Textual analysis. A beginner’s guide. (Sage, Londen, 2003), pp. 18-19

38

instituties gecreëerd worden zoals het “gekkenhuis”, dat het bijbehorende subject, de “gek” kan

ontstaan: “ ‘madness’ doesn’t just exist – it is produced by disciplinary knowledge.”33

Dit betekent echter niet dat de gek, als een persoon met een, voor onze normen, afwijkend

gedrag daarvóór niet bestond. Noch dat er aan het andere extreem een soort pure, niet-discursieve

vorm van gestoordheid aanwezig is.34

We kunnen hetzelfde zeggen met betrekking tot de alcoholkwestie: de houding ten opzichte

van alcoholisme aan het einde van de negentiende en begin twintigste eeuw, is universeel noch

tijdloos; alcoholgebruik is dat tot op zekere hoogte wel. Door het discours van de alcoholbestrijders

kreeg alcoholconsumptie de stempel van sociaal probleem opgedrukt en ontstond het subject

‘alcoholist’. Bovendien ontstonden verschillende gerelateerde instituties die we zullen bespreken,

zoals speciale kuuroorden en natuurlijk de antialcoholverenigingen met al hun lobbyactiviteiten.

4.2.2.2. Macht

Niet alleen worden de kennisobjecten geproduceerd; kennis en discours bepalen ook de subject-

posities; ze bepalen wie er recht van spreken heeft. Door deze bepalende kracht zijn macht, kennis

en discours nauw met elkaar verbonden. Foucault buigt zich eveneens over hoe kennis via discours

ingezet wordt in institutionele settings om het gedrag van anderen te regelen of te controleren.35

Kennis is altijd een vorm van macht. De toepassing en effectiviteit van macht en kennis zijn zelfs

belangrijker dan de waarheid; kennis heeft immers de macht om zichzelf waar te maken.

Discours kan machtsposities vormen en bevestigen, maar ook veranderen. Daarom wordt

discours eveneens de inzet van de machtsstrijd: “le discours n’est pas simplement ce qui traduit les

luttes ou les systèmes de domination, mais ce pour quoi, ce par quoi on lutte, le pouvoir dont on

cherche à s’emparer.”36 Want, wie het discours bepaalt, kan zijn eigen positie veiligstellen. Met

andere woorden: betekenis in dienst van de macht.

Bovendien ziet Foucault macht als iets dat circuleert en niet enkel van één bron afkomstig

is. Macht behoort niemand exclusief toe. 37 Om efficiënt te zijn, moet macht overal aanwezig zijn.

Iedereen, zowel dominerende als gedomineerde klassen, bevindt zich in het web van macht en

wordt gestuurd door discours die aanwezig zijn in de maatschappij. Hiermee verschuift Foucault de

nadruk en aandacht van de grote machtsstrategieën van de dominante klasse, staat etc., naar de

vele lokale mechanismen en effecten waarlangs macht ook circuleert. Deze macht op individueel,

op micro niveau is daarbij geen simpele weerspiegeling van de centrale macht. Dit noemt hij ook

wel de ‘micro-physique du pouvoir’: “un pouvoir qui s’exerce plutôt qu’il ne se possède.”38

Deze macht is evenmin enkel repressief, maar ook, en voornamelijk productief. Macht

ontzegt ons niet alleen dingen, macht produceert ook dingen, geeft aanleiding tot vormen van

kennis en produceert discours. Zo produceert de macht van het (repressieve) straffensysteem

allerhande publicaties en instituties zoals boeken, verhandelingen, reglementen, debatten,

opleidingen tot gevangenisbewaker, nieuwe strategieën van controle en weerstand.

Zoals in volgende hoofdstukken duidelijk zal worden, wordt de antialcoholbeweging

grotendeels gedragen door katholiekgezinde verenigingen. De oprichters en leiders komen uit de

gegoede klasse, uit het onderwijs en/of zijn geestelijken. Het discours werd duidelijk vanuit deze

hoek gestuurd; zij hadden de macht om hun standpunten te verspreiden op een geloofwaardige

manier. Op het hoogtepunt van de beweging was er praktisch voor elk bevolkingssegment een

33 DANAHER (G.), SCHIRATO (T.) & WEBB (J.), Op. Cit., 2000, p. 26 34 KENDALL (G.) & WICKHAM (G.), Op. Cit., 1999, p. 34 35 DANAHER (G.), SCHIRATO (T.) & WEBB (J.), Op. Cit., 2000, p. 26 36 FOUCAULT (M.), Op. Cit., 1971, p. 12 37 DANAHER (G.), SCHIRATO (T.) & WEBB (J.), Op. Cit., 2000, p. 71 38 FOUCAULT (M.), Op. Cit., 1975, p. 31

39

vereniging: voor vrouwen, voor de jeugd, voor onderwijzers, voor priesters,... Maar niet specifiek

voor arbeiders. De bond die waarschijnlijk het dichtste bij de arbeiders stond, was de socialistische

bond van Émile Vandervelde. Dit zouden we als een teken van tegenmacht, van een tegendiscours

kunnen beschouwen. Uiteindelijk was hun overtuiging gelijk aan de andere verenigingen, namelijk

dat alcohol schadelijk was voor de gezondheid en voor de portemonnee. Het grote verschil zit

echter in de oorzaken en oplossingen die de socialistische bond aandraagt. Zij legt niet de schuld

bij de arbeiders zelf en ziet matiging juist als een emancipatorisch middel voor het proletariaat.39

4.2.2.3. Waarheid

Denkers als Gramsci en Marx geloofden in het bestaan van een vals bewustzijn dat door machts-

hebbers opgelegd wordt aan de gedomineerden. Zo worden de laatstgenoemden afgeschermd van

de ‘ware’ realiteit, waardoor ze hun situatie van onderdrukking aanvaarden als iets natuurlijks en

gerechtvaardigd. Dit doet denken aan de ‘natuurlijke’ en ‘goddelijke’ onderverdeling in de standen-

maatschappij. Dit veronderstelt echter dat er zoiets is als een goede en een slechte wereldvisie.

Foucault daarentegen gaat ervan uit dat er geen één enkel waar wereldbeeld bestaat.

Daarom zette hij zich af tegen het klassieke marxisme dat volgens hem onterecht de neiging had

om de burgerlijke kennis (als een ideologie dat een vals bewustzijn produceert) te contrasteren

met zijn eigen geproclameerde waarheid. Volgens Foucault zijn er zogenaamde ‘regimes of truth’,

waarheidsregimes, die door middel van discours gevormd en in stand gehouden worden.40 Voor

Foucault is waarheid dus niet constant of absoluut en hij benadrukt er de contextuele dimensie

van: “Eén bepaalde historische vorm van waarheidspreken dringt zich op als waar (‘discours vrai’)

en ontzegt andere vormen van spreken (‘discours faux’) recht van spreken.”41 Via discours krijgt

een bepaalde versie van de waarheid, een bepaald waarheidsregime de overhand, waardoor het

mechanisme van dit discours verdoezeld wordt. De kennis over de totstandkoming en instand-

houding van het regime worden onderdrukt, net als de manier om erover te spreken (aangezien

discours bepaald waarover en hoe met kan spreken). Genealogie is dan de methode om de

oorzaken en de manieren van onderdrukking weer bloot te leggen.

In het volgende deel zullen we bijvoorbeeld zien hoe het antialcoholkamp bepaalde

gegevens en gebeurtenissen interpreteert en naar zijn hand zet, zoals statistieken over alcohol-

consumptie en het verband tussen die consumptie en ziekte.

Volgens Foucault zijn dingen slechts betekenisvol en ‘waar’ enkel en alleen in een specifieke

historische context. Wat op dit moment als ‘waar’ wordt aanvaard, is dat niet per se altijd geweest

en zal dat ook niet altijd blijven. Hij gebruikte de term episteme om een historische periode aan te

duiden die gekenmerkt en gestructureerd wordt door bepaalde discours. Die discours beïnvloeden

dan weer ons denken en gedrag zonder dat we ons daarvan bewust zijn, omdat ze bepalen wat we

kunnen weten en waar we over kunnen spreken.42 Eenzelfde discours zou volgens hem tijdens zo’n

episteme terug te vinden zijn in allerhande geschriften, teksten, in gedragsregels en in instituties.43

Wat we denken, kennen en begrijpen is dus afhankelijk van de periode waarin we leven.

4.2.2.4. Subject

Het subject neemt geen centrale plaats in Foucaults werk in, omdat het niet noodzakelijk is een

subject te vinden opdat het macht/kennissysteem werkt. Het is bij hem het discours, en niet het

39 Dit is enigszins echter ook een paternalistische houding. 40 DANAHER (G.), SCHIRATO (T.) & WEBB (J.), Op. Cit., 2000, p. 48 en HALL (S.), Op. Cit., 1997, p. 49 41 KARSKENS (M.), Op. Cit., 1986, pp. 106-7 42 DANAHER (G.), SCHIRATO (T.) & WEBB (J.), Op. Cit., 2000, p. 29 43 HALL (S.), Op. Cit., 1997, p. 44

40

subject dat kennis produceert. Hij zette zich af tegen het concept van het subject als een individu

dat zich helemaal bewust is van zichzelf en zijn omgeving. Voor Foucault is het subject geen

individu dat zich identificeert met wat het zegt en dat altijd zichzelf kan begrijpen, ook als anderen

dat niet doen, omdat het zelf de bron van betekenis zou zijn. Hij verschuift het subject van zijn

bevoorrechte plaats in de betekenisgeving. Subjecten kunnen volgens hem wel teksten produce-

ren, maar daarbij opereren ze altijd binnen de grenzen van een discursieve formatie, binnen een

waarheidsregime. Zelfs het subject wordt binnen het discours geproduceerd en moet zich aan de

regels van dit discours houden.44

In § 3.2.3.1. werd het subject de ‘gek’ besproken in het kader van de ontwikkeling van de

psychiatrie. Met betrekking tot het antialcoholvertoog, kan men spreken van de ‘alcoholist’ als

subject. Hoe dit subject exact wordt ingevuld, hangt van het bepaalde discours af. Zo wordt in de

campagnes en literatuur van de meeste bonden de arbeider gelijkgesteld aan de alcoholist. Slechts

af en toe wordt verwezen naar het drankgebruik in de hogere klassen.

4.3. Tussentijdse conclusie

Zoals gezegd gaan we geen exact genealogisch of archeologisch onderzoek uitvoeren en ligt onze

belangstelling voornamelijk in Foucaults invulling van de term discours. Dit discours bestaat uit een

verzameling discursieve praktijken, die contextgebonden zijn en constant in een machtsstrijd

verwikkeld zijn om onder meer te kunnen vastleggen wie er recht van spreken heeft en over welke

onderwerpen er gesproken worden. Deze subjectposities en onderwerpen komen in het volgende

deel aan bod, onder de noemers communicator, campagnes en publiek.

Ten slotte nog een nuancerende opmerking over de “methode” van Foucault. Niet enkel uit

pragmatische overwegingen is deze verhandeling geen genealogisch of archeologisch onderzoek;

het is bovendien moeilijk om een eenduidige en sluitende foucauldiaanse aanpak te hanteren.

Foucault zelf bleef immers constant aan zijn vorige werken sleutelen en aanpassingen maakte: “il

prend distance, établit ses mesures de part et d’autre, tâtonne vers ses limites, se cogne sur ce

qu’il ne veut pas dire, creuse des fossés pour définir son propre chemin. A chaque instant, il

dénonce la confusion possible. […] [C’est] essayer de définir cet espace blanc d’où je parle, et qui

prend forme lentement dans un discours que je sens si précaire, si incertain encore.”45

44 IDEM, p. 55 45 FOUCAULT (M.), Op. Cit., 1969, p. 27

41

5. Boodschap

“Somewhere between ‘transcript’ and ‘writing up’, the essence of doing discourse analysis

seems to slip away: ever elusive, it is never quite captured by descriptions of coding

schemes, hypotheses and analytical schemata.”1

Het bovenstaande citaat geeft aan dat onze aanpak niet zomaar in een bepaald hokje te plaatsen

valt. In voorgaand hoofdstuk hebben we onze foucauldiaanse benadering besproken; nu gaan we

verder dan Foucault door ons, naast de organisatie van het discours, ook te richten op de bood-

schap ervan. We gaan ons namelijk ook over het vertoog buigen dat door de afbeeldingen naar

voren komt. Hoe we dit doen, komt hier ter sprake.

Over het algemeen hebben we een kwalitatieve manier van werken, in die zin dat het

coderen gebeurt op basis van het materiaal, in plaats van op basis van theorieën: “The key feature

of most qualitative coding is that it is grounded in the data; that is, it is developed in interaction

with, and is tailored to the understanding of, the particular data being analyzed.”2

In een eerste fase voeren we een kwantitatieve analyse uit op de totale verzameling

prenten. Dit kan enigszins raar klinken, nadat we net vermeld hebben dat het om een kwalitatief

onderzoek gaat. Deze kwantificerende fase is kwalitatief te noemen, doordat we gaandeweg tot

een precieze formulering van de categorieën gekomen zijn. Het volgende citaat beschrijft op rake

wijze de aanpak van dit onderzoek: “The researcher is looking for patterns in the data but is not

entirely sure what these will look like or what their significance will be. She or he must therefore

approach the data with a certain blind faith, with a confidence that there is something there but no

certainty about what.”3

Om bepaalde categorieën te kunnen vormen, is het noodzakelijk om het materiaal goed te

kennen. Daarvoor hebben we ons verdiept in de (sociale en politieke) context waarin in het

bijzonder de prenten zijn ontstaan, om beter te kunnen begrijpen waarvoor ze staan. Op basis van

de literatuur en uit primaire historische bronnen (onder andere wetsteksten, de tijdschriften zelf,

rapporten van conferenties en onderzoeken) kunnen verschillende categorieën en kenmerken

worden geformuleerd, waarmee de prenten geordend kunnen worden.

Een kwantificering van wat afgebeeld wordt, is echter niet voldoende om de betekenis

ervan te begrijpen, want “It is not concerned with ‘reading’ or interpreting each text individually.”4

Daarom volgt er in een tweede fase een kwalitatieve dieptebenadering van een twintigtal prenten

afzonderlijk. We bespreken hieronder eerst enkele methodologische overwegingen die we maken in

verband met het specifieke visuele materiaal.

1 GILL (Rosalind), Discourse Analysis. In: BAUER (Martin W.) & GASKELL (George) (red.), Qualitative research with text, image and sound. A practical handbook. (Sage, Londen, 2000), pp. 172-190, p. 177 2 MAXWELL (Joseph. A.), Qualitative research design. An interactive approach. (Sage, Londen, 1996), p. 79 3 WETHERELL (Margaret), TAYLOR (Stephanie), YATES (Simeon J.), Discourse as data. A guide for analysis. (Sage publications, Londen, 2001a), p. 38 4 BELL (Philip), Content analysis of visual images. In: VAN LEEUWEN (Theo) & JEWITT (Carey) (red.), Handbook of visual analysis. (Sage, Londen, 2003), pp. 10-34, p. 15

42

5.1. Methodologische bespreking: een kwestie van visuele analyse

We hanteren hier een tekstgestuurde aanpak, in tegenstelling tot een probleemgestuurde aanpak:

“Researchers may enter content analysis from different starting points. […] Text driven content

analyses are motivated by the availability of texts rich enough to stimulate the analysts’ interests

in them.”5 De vraag van onze opdrachtgever maakt dat dit werk in eerste instantie werd

geïnspireerd door en gestart vanuit het beschikbare materiaal. De aard van dit materiaal zorgt er-

voor dat de analyse minder voor de hand ligt dan bijvoorbeeld bij een inhoudsanalyse van kranten-

artikels. We werken hier immers met afbeeldingen, die een andere aanpak vragen dan geschreven

teksten. Een systematische analyse uitvoeren op visuele bronnen is geen gemakkelijke opdracht

gebleken, onder meer omdat de literatuur erover bijzonder uiteenlopend is en een eenduidige

methode (nog) niet op punt staat. Om ons uiteindelijke analysekader beter uit te leggen en te

rechtvaardigen, bespreken we eerst enkele problemen en benaderingen rondom visuele analyse.

5.1.1. Afbeeldingen als bronnen

De populaire uitspraak luidt dat een beeld meer zegt dan duizend woorden. Toch bestaat er in de

academische wereld nog enig wantrouwen t.o.v. het gebruik van visuele bronnen voor onderzoek.

Met name in de geschiedschrijving wordt men afgeschrikt door de subjectieve aard van

afbeeldingen, die dan slechts illustratief gebruikt worden. Peter Burke6 bijvoorbeeld tracht aan te

tonen hoe afbeeldingen wel relevant kunnen zijn als bronnenmateriaal, zonder daarbij de

problemen uit het oog te verliezen: “Images are mute witnesses and it is difficult to translate their

testimony into words.”7 We moeten er ons van bewust blijven dat beelden geen onschuldige of

objectieve getuigen zijn, dat de auteurs geen objectieve rapporteurs zijn van bepaalde feiten.

Dit is in zekere zin het uitgangspunt van dit werk: de prenten vertellen een bepaald

verhaal, vanuit één specifiek standpunt. Ze zijn over het algemeen ook niet geproduceerd met de

specifieke bedoeling als historische bron gebruikt te worden, maar juist om een bepaalde bood-

schap over te brengen: “images are neither a reflection of social reality nor a system of signs

without relation to social reality […]. They testify to the stereotyped yet gradually changing ways in

which individuals or groups view the social world, including the world of their imagination.”8

5.1.2. Iconografie en Panofsky

Burke behandelt verschillende voor- en nadelen van afbeeldingen als historische bronnen, maar

stelt uiteindelijk geen concreet analysekader voor. Wel bespreekt hij de aanpak die in de kunst-

geschiedenis bekend staat als iconografie. De grote naam die hieraan gekoppeld wordt, is Erwin

Panofsky, in het bijzonder voor zijn specifieke uitwerking van de zogenaamde iconologische fase in

het onderzoek. Deze twee termen, iconografie en iconologie, worden op veel verschillende

manieren gedefinieerd of worden soms als synoniemen gebruikt. Dit kan verwarrend zijn. We

bespreken hier kort de “oorspronkelijke” betekenis, die van Panofsky.

5 KRIPPENDORFF (Klaus), Content analysis. An introduction to its methodology. (Sage, Londen, 2004), p. 340 6 BURKE (Peter), Eyewitnessing. The use of images as historical evidence. (Cornell University Press, Ithaca, 2001) 7 IDEM, pp. 14-5 8 IDEM, p. 183

43

De termen iconografie en iconologie deden in de jaren 1920 hun intrede in het domein van

de kunstgeschiedenis. De initiële iconografie vormde een reactie op de tot dan toe formele analyse

van kunstwerken.9 Het is de intellectuele inhoud, de impliciete filosofie van kunstwerken die onder

de loep moest worden genomen.10 De aanpak werd in een essay van Panofsky van 1939

samengevat als het onderscheiden van drie niveaus van betekenis in het kunstwerk zelf.11 Deze

niveaus zijn kortweg: (1) pre-iconographical description, (2) iconographical analysis en (3)

iconological interpretation.

In de drie analysefases wordt respectievelijk aandacht besteed aan de volgende aspecten:

(1) De beschrijving van pure vormen, zoals lijnen, kleuren en compositie, die geïdentificeerd

kunnen worden als artistieke motieven.12 In deze fase wordt niet getracht de diepere betekenis te

achterhalen of te interpreteren, maar slechts de ‘conventional meaning’ te identificeren. (2) Hier

worden de motieven aan thema’s gekoppeld om de afgebeelde personages, scène en/of vormen te

interpreteren. (3) In deze derde fase staat de intrinsieke betekenis of inhoud centraal. Deze inhoud

is meestal niet eens gekend door de artiest zelf en kan verschillen van wat hij bewust bedoeld

heeft. In deze interpretatiefase worden onderliggende principes blootgelegd, “which reveal the

basic attitude of a nation, a period, a class, a religious or philosophical persuasion – qualified by

one personality and condensed into one work.”13

Panofsky benadrukte dat afbeeldingen deel uit maken van een cultuur en zonder begrip van

deze cultuur niet volledig begrepen kunnen worden. Dus: “To interpret the message it is necessary

to be familiar with the cultural codes.”14 Zijn grootste verdienste was daarbij het beschouwen van

een kunstwerk in zijn context en daarbij rekening te houden met documenten uit de tijd waarin het

werk geproduceerd was. Iconografen maken gebruik van teksten en afbeeldingen die buiten het

onderzochte beeld staan om deze laatste te helpen interpreteren. Sommige van deze teksten

bevinden zich op of bij de onderzochte afbeeldingen, zoals onderschriften of inscripties.

Samengevat, is de iconologie van Panofsky in feite slechts één fase in een iconografische

analyse van een kunstwerk. In deze fase, deze tak van de iconografie wordt het kunstwerk

beschouwd als een document van zijn tijd en/of zijn auteur(s). De basis ervan ligt dus in de

kunstgeschiedenis, maar de methode kan eveneens daarbuiten benut worden om beelden te

onderzoeken en te interpreteren.

Ondanks de aandacht voor contextualisering, mist de iconografische aanpak, volgens Peter

Burke, een sociale dimensie.15 Panofsky lijkt ervan uit te gaan dat de tijdsgeest, waarvan een

afbeelding een document is, een homogene samenleving voorstelt, zonder nuancering en/of

alternatieven.16 Het is met name deze contextualisering die voor ons relevant is, daar wij eveneens

gebruik maken van documenten die buiten de prenten staan en ons wel informatie kunnen geven

over wat we zien. Maar Foucault indachtig, hebben wij juist oog voor de mogelijkheid tot tegen-

discours, waardoor de maatschappij niet homogeen is. Diverse auteurs17 hebben op deze lacune

van Panofsky ingespeeld, echter zonder een voor ons praktisch analysekader te omschrijven.

9 IDEM, p. 34 10 IDEM, p. 35 11 IBIDEM 12 PANOFSKY (Erwin), Extract from ‘Iconography and iconology’. In: MORRA (Joanne) & SMITH (Marquard) (red.), Visual culture. Critical concepts in media en cultural studies. Vol. 2: Histories, archeologies and genealogies of visual culture. (Routledge, Londen, 2006), pp. 191-197, pp. 194&6 13 IDEM, p. 193 14 BURKE (P.), Op. Cit., 2001, p. 36 15 IDEM, p. 40 16 IDEM, p. 41 17 Bijvoorbeeld: GERVEREAU (Laurent), Voir, comprendre, analyser les images. (Éditions La Découverte, Parijs, 1994) ; PEETERS (Jan Marie), Het beeld. Bouwstenen voor een algemene iconologie. (Hadewijch, Antwerpen, 1996); VAN STRATEN (Roelof), Inleiding in de iconografie. (Coutinho, Muiderberg, 1985)

44

5.1.3. Social semiotics

Panofsky’s verdeling van de analyse in verschillende fases, of beter, niveaus, doet denken aan de

benadering van semioticus Roland Barthes. Volgens hem zijn er twee lagen in iedere semiotische

tekst: de denotatie enerzijds en de connotatie anderzijds. De bovenste laag, de denotatie, is het

simpelweg beschrijven van wat de afbeelding toont. Het is de interpretatie die bij een eerste oog-

opslag gebeurt en komt dan enigszins overeen met Panoksy’s iconographical analysis. De laag

daaronder is de connotatie, de diepere betekenis. Net als Panofsky bij de iconologische interpre-

tatie, beklemtoont Barthes dat bij de connotatie gebruik wordt gemaakt van algemene, culturele

associaties om tot een interpretatie te komen. 18

De voorbeeldanalyse die van Barthes regelmatig wordt gegeven, is die van een Panzani-

advertentie.19 De reden voor het nemen van een reclamebeeld als voorbeeld, is de intentionele

aard van dergelijke beelden.20 Ook in het geval van onze antialcoholprenten kunnen we ervan

uitgaan dat ze een weldoordachte boodschap van de bonden meedragen, zonder hiermee te

vervallen in een te sterke intentionele benadering van communicatie. Barthes bood echter geen

systematisch model voor een beeldanalyse.

Kress en van Leeuwen ontwikkelen daarentegen wel een specifiek descriptief analysekader

voor visuele bronnen.21 Hun aanpak past binnen de zogenaamde social semiotics. Sociale semiotiek

is afgeleid van de ‘traditionele’ semiotiek, zoals die van Barthes, door het gebruik van het teken als

kerneenheid in de betekenisgeving: “We will be discussing forms (‘signifiers’) such as colour,

perspective and line, as well as the way in which these forms are used to realize meanings

(‘signifieds’).”22 Social semiotics geeft echter een ietwat andere invulling aan de term ‘teken’ of

‘sign’. De klassieke semiotiek ziet een teken als een standvastige combinatie tussen de signifier

and signified, tussen betekenaar en betekende. Social semiotics daarentegen beschouwt betekenis-

geving als een proces waarin de twee elementen eerder onafhankelijk zijn van elkaar en ziet

tekens als “motivated conjunctions of signifiers (forms) and signifieds (meanings).23

Zoals de naam al doet vermoeden, heeft social semiotics speciale aandacht voor de sociale

dimensie van betekenis, gecreëerd door sociale actoren in een sociale context. Dit in tegenstelling

tot Panofsky’s gebrek aan aandacht voor de sociale dimensie van boodschappen en voor de hetero-

geniteit van een periode. Ze zien betekenissen, uitgedrukt in tekst en/of beeld, in de eerste plaats

als sociale betekenissen, zonder de individuele bijdrage over het hoofd te zien: “They are meanings

which arise out of the society in which individuals live and work. Given that societies are not

homogeneous, but composed of groups with varying, and often contradictory, interests, the

messages produced by individuals will reflect the differences, incongruities and clashes which

characterize social life.”24

Dit uitgangspunt is belangrijk voor ons werk, omdat het erkent dat er machtsverschillen

bestaan binnen een maatschappij, die samenhangen met het verspreiden van specifieke bood-

schappen op een welbepaalde manier. De antialcoholprenten zijn daar een voorbeeld van; ze zijn,

net als reclamebeelden, intentioneel van aard en dragen een bepaalde boodschap over. Deze bood-

18 BARTHES (Roland), Image, music, text. (Fontana/Collins, Glasgow, 1977), p. 28 19 IDEM, pp. 33-37 20 IDEM, p. 33 21 KRESS (Gunther) & VAN LEEUWEN (Theo), Reading images. The grammar of visual design. (Routledge, Londen, 1996) 22 IDEM, p. 5 23 IDEM, p. 7 24 IDEM, p. 18

45

schap is enerzijds duidelijk en ligt voor de hand, namelijk het bestrijden van alcoholgebruik door te

tonen hoe slecht het is; anderzijds dieper gelegen, bijvoorbeeld door een beeld te creëren van de

drinker, waarvan de burgerij zich kan onderscheiden om haar eigen machtspositie te verzekeren.

Kress en van Leeuwen trachten in hun uiteenzetting van een visuele grammatica een bij-

drage te leveren aan de kwestie van visuele structurering. Ze slaan een andere weg in dan Barthes

en Panofsky, zonder zich er tegen af te zetten. Hun analysemodel bevindt zich op een ander

niveau. Het draait niet om het uitleggen dat er verschillende betekenislagen bestaan, van formele

beschrijving naar diepere interpretatie, maar om het creëren van een kader voor de descriptieve

fase, waar eveneens betekenis uit voortkomt. Ze wensen een grammatica voor visueel ontwerp te

ontwikkelen, “to make explicit how the available resources of visual grammar form a potential for

the production and communication of meaning through spatial configurations of visual elements.”25

De bovengenoemde ‘resources’ zijn een sociaal semiotische uitbreiding op de codes in de

structuralistische semiotiek. Deze “middelen” zijn als het ware regels, die afkomstig kunnen zijn

van wetten, rolmodellen, experten, gewoonten, algemeen omgangsgedrag, die we gebruiken voor

het interpreteren. Met name belangrijk voor de sociale semiotiek is dat we andere middelen

inzetten in verschillende situaties.26

De beschreven grammatica is slechts een begin en wordt, aan de hand van talloze voor-

beelden, voorgesteld als een flexibele verzameling resources die mensen op steeds nieuwe en

verschillende manieren gebruiken, in dit geval met betrekking tot visuele teksten.27

Het descriptieve analysekader is gebaseerd op de drie metafuncties van Michael Halliday.

Het uitgangspunt is dat, zoals andere teksten, visuele afbeeldingen aan bepaalde voorwaarden

moeten voldoen om als een (semiotisch) communicatiesysteem te werken en dus betekenis te

hebben: ‘ideational’, ‘interpersonal’ en ‘textual metafunction’.28 Kress en van Leeuwen maken daar

respectievelijk van: (1) ‘representational’; (2) ‘interactive’; en (3) ‘compositional meaning’.

5.2. Visuele grammatica

De basisgedachte achter deze visuele grammatica is dat in eerste instantie de relaties tussen de

visuele elementen (onderling evenals de relatie tot de kijker) van de prent op picturale wijze

worden gecreëerd. Het verwarrende is dat we deze relaties echter wel met woorden, met taal,

uitleggen: “These relations can be transformed into linguïstic form […], but the point is that here

there are realized by pictorial means.”29

De grammatica is bijzonder gedetailleerd omschreven. Wij hebben echter niet alles wat

Kress en van Leeuwen neerschreven nodig om onze prenten te bespreken. Hieronder volgt een

bondige uiteenzetting van de voor ons belangrijkste en relevante elementen uit het model.

25 IDEM, p. 264 26 JEWITT (Carey) & OYAMA (Rumiko), Visual meaning: a social semiotic approach. In: VAN LEEUWEN (Theo) & JEWITT (Carey) (red.), Handbook of visual analysis. (Sage, Londen, 2003), pp. 134-156, p. 134 27 KRESS (G.) & VAN LEEUWEN (Th.), Op. Cit., 1996, p. 264 28 IDEM, pp. 40-42 29 IDEM, p. 44

46

5.2.1. Representational meaning

Uitgangspunt van deze functie is dat elk semiotisch systeem aspecten uit de externe wereld (buiten

het tekensysteem in kwestie; dit kan dus ook een ander semiotisch systeem zijn) moet kunnen

weergeven. Dit betekent dat er verschillende manieren bestaan om de objecten en hun onderlinge

relaties voor te stellen; dat er opties, keuzes, alternatieven zijn om de visuele participanten in de

afbeelding op betekenisvolle wijze met elkaar te verbinden.30 Het zijn deze beschikbare mogelijk-

heden die onderverdeeld worden in enerzijds narratieve en anderzijds conceptuele representaties.

Verschillende processen die hier beschreven worden, kunnen ook tegelijk in éénzelfde prent

aanwezig zijn. Er zijn dus mogelijkerwijs verschillende lagen in één prent; de elementen van de

afbeelding vormen zo een multidimensionele structuur.

5.2.1.1. Narratieve representaties

Zoals de naam het al zegt, zijn dit manieren om een narratieve voorstelling te maken, om iets te

vertellen: er wordt iets gedaan, verteld of er gebeurt iets in de afbeelding dat duidelijk wordt

doordat de participanten iets doen of ondergaan.31 De participanten zijn zowel personages als

objecten en settings.

Kortweg zijn er (1) interactieve participanten die iets ondernemen (praten, luisteren,

schrijven, lezen, bekijken,…) en (2) gerepresenteerde participanten die het subject zijn van de

communicatie: “that is, the people, places and things (including abstract ‘things’) represented in

and by the speech or writing or image, the participants about whom or which we are speaking or

writing or producing images.”32

Kress en van Leeuwen stellen dat een narratieve voostelling herkend wordt door de aan-

wezigheid van een ‘vector’. Een vector maakt de actie van de interactieve participant duidelijk door

een imaginaire lijn te trekken door het plaatje en zo participanten met elkaar te verbinden en hun

onderlinge relatie vast te leggen: “The vector expresses a dynamic, ‘doing’ or ‘happening’ kind of

relation.”33 Deze lijn kan onder andere een armbeweging zijn, een pijl die ergens naar wijst of een

blik. De vector loopt van de ‘actor’, de interactieve

participant, naar een ‘doel’.34 Ook abstracte afbeeldingen

en prenten zonder mensen kunnen narratief zijn.

In deze prent (Fig. 3) uit MB van 1908 wordt

bijvoorbeeld een vector gevormd door de uitgestrekte

arm van de vrouw (actor). Het meisje, de herbergiers-

dochter waar ze naar wijst, is dan het bijbehorend doel.

Met haar centrale plaats in de compositie en haar functie

als centrale actor, kunnen we zeggen dat deze prent ons

vertelt dat de vrouw een prominente rol speelt.

Er lopen hier bovendien verschillende, maar

minder uitdrukkelijke, vectoren: zo brengt de blik van de

vrouw ons bij de man, die op zijn beurt naar het meisje

kijkt, die dan weer terugkijkt naar de man. Een derge-

lijke uitwisseling van blikken tussen de man en het

30 IDEM, p. 40 31 IDEM, p. 56 32 IDEM, p. 46, originele nadruk. 33 JEWITT (C.) & OYAMA (R.), Op. Cit., 2003, p. 141 34 IDEM, p. 143

Fig. 3 La fille du cabaretier. Voorbeeld van narratief proces met vector

Bron: MB, jg. 13, nr. 8, 1908, pp. 136-137

47

meisje, noemen Kress en van Leeuwen bidirectionele transactionele afbeeldingen.35

In een narratieve afbeelding is er altijd een actor en een vector, maar een doel is niet

noodzakelijk. De actor, bijvoorbeeld een personage kan namelijk naar de observator kijken,

waardoor er geen andere participant (goal) is waarop de blik gericht is, ofwel is deze ‘bekeken’

participant voor ons onzichtbaar, omdat deze zich niet in het plaatje bevindt. In zo’n geval spreekt

men over een non-transactieve afbeelding.36 Een prent is transactief als er sprake is van zowel

actor, vector als doel.37

5.2.1.2. Conceptuele representaties

In deze representaties is er nooit sprake van vectoren, maar vormen de participanten een eerder

stabiele situatie, zonder actie of reactie: “participants in terms of their more generalized and more

or less stable and timeless essence, in terms of class, or structure, or meaning.”38 Participanten

zijn, in plaats van doen. Ze bezitten bepaalde attributen of kenmerken. Hier komen dus geen

actoren of vectoren aan te pas. Wel vinden hier verschillende processen plaats: (1) classificatie-,

(2) analytische en (3) symbolische processen.

(1) In een classificatie-afbeelding worden participanten onderverdeeld in een bepaalde

categorie, “distributing them symmetrically across the picture space to show that they have

something in common, that they belong to the same class.” 39 De geklasseerde participanten

worden ‘subordinates’ genoemd; het verzamelcriterium de ‘superordinate’.40 Door bepaalde

participanten bijvoorbeeld dezelfde grootte te geven en symmetrisch te plaatsen binnen het kader,

worden ze als gelijkwaardig voorgesteld, ook als dit in realiteit niet zo is.

Hiernaast worden verschillende organen voorgesteld

in een structuur van covert taxonomy41; de superordinate

wordt niet expliciet vermeld. Meer details vinden we terug in

de tekst onder elk orgaan. Deze zes verschillende elementen

worden symmetrisch en als gelijkwaardig weergegeven op

een neutrale achtergrond. Zo komen ze over als behorende

tot eenzelfde overkoepelende categorie, die van organen.

Het valt op dat ze enigszins vreemd gerangschikt zijn. De

harten bijvoorbeeld zijn niet ingekleurd zoals de nieren en

levers en lijken los bijgeplaatst te zijn. We kunnen namelijk

een onderverdeling maken: de gezonde organen en de orga-

nen van de alcoholist. Visueel zou het veel sterker zijn als

alle gezonde organen op een rij, onder elkaar bijvoorbeeld

zouden staan en daarnaast de corresponderende bescha-

digde organen. Nu is de systematiek een beetje verloren.

(2) In analytische processen wordt een concept of eenheid gedefinieerd door de onderdelen

ervan te tonen. Daarbij spelen twee soorten participanten een rol: de ‘carrier’, het geheel enerzijds

en ‘possessive attributes’, onderdelen anderzijds.42 Illustraties hiervan zijn de taartdiagram, anato-

35 KRESS (G.) & VAN LEEUWEN (Th.), Op. Cit., 1996, p. 63 36 IDEM, p. 61 37 IDEM, p. 63 en JEWITT (C.) & OYAMA (R.), Op. Cit., 2003, p. 143 38 KRESS (G.) & VAN LEEUWEN (Th.), Op. Cit., 1996, p. 79 39 JEWITT (C.) & OYAMA (R.), Op. Cit., 2003, pp. 143-4 40 KRESS (G.) & VAN LEEUWEN (Th.), Op. Cit., 1996, P. 81 41 IBIDEM 42 IDEM, p. 89

Fig. 4 Effets de l’alcool Voorbeeld van classificatieproces Bron: BS, jg. 5, nr. 7, 1895, p. 47

48

mische tekeningen waarop de aparte lichaamsdelen aangeduid zijn en landkaarten, waar staten,

steden, rivieren etc. onderscheiden worden. Het komt neer op “a visual ‘this is’.”43

(3) Door symbolische processen wordt de betekenis of identiteit van de participanten

gedefinieerd: “Symbolic processes are about what a participant means or is.”44 In een symbolische

afbeelding is er altijd een ‘carrier’, een participant wiens betekenis of identiteit bepaald wordt, die

drager is van deze betekenis. In een ‘symbolic attributive’ proces is er ook een ‘symbolic attribute’,

de participant die de betekenis of identiteit voorstelt. We kunnen symbolische attributen herkennen

aan verschillende kenmerken, die niet allemaal gelijktijdig aanwezig moeten zijn. Zo vallen deze

attributen vaak op in de afbeelding door bijvoorbeeld hun grootte, kleur of positie of ze lijken hele-

maal misplaatst; de aandacht kan op hen gevestigd worden door het wijzen van een personage of

door een pijl; ze worden conventioneel met symbolische waarden geassocieerd.45

Zonder een symbolisch attribuut is er sprake van

een ‘symbolic suggestive’ proces. “They cannot be

interpreted as analytical, because in this kind of image

detail tends to be de-emphasized in favour of what could be

called ‘mood’ or ‘atmosphere’.”46 Een symbolisch

suggestieve afbeelding toont geen specifieke situatie, maar

een algemene essentie. De betekenis komt van de carrier

zelf, in tegenstelling tot het symbolic attributive proces,

waarbij de carrier een identiteit krijgt toegewezen van een

extern attribuut.

Neem ter illustratie figuur 5. De prent heeft een

symbolisch element door de donkere, dreigende wolken en

het wazig beeld. We krijgen een onheilspellende indruk en

we zien de ruwheid van de kledij en de harde wind.

5.2.2. Interactive meaning

Naast het verbinden van de participanten onderling, kunnen middelen (resources) ook de kijker in

contact brengen met de afbeelding en/of met de auteur. Er zijn dan twee soorten participanten:

‘represented participants’ zijn de objecten, mensen en settings die afgebeeld worden en de

‘interactive participants’ zijn de mensen die met elkaar communiceren via de afbeeldingen.47 De

interactieve participanten zijn dus echte mensen die in een sociale context op mogelijks

verschillende manieren bepalen hoe en wat er verteld wordt via de beelden en hoe deze beelden

geïnterpreteerd dienen te worden: “Interactive participants […] regulate what may be ‘said’ with

images, and how it should be said, and how images should be interpreted.”48 Dit is interessant voor

ons, want het doet meteen denken aan de foucauldiaanse notie van discours. Zo kunnen de

intenties of de toon van de producent bijvoorbeeld in het beeld doorschijnen.

Er zijn ook drie soorten relaties: (1) onderlinge relaties tussen ‘represented participants’;

(2) relaties tussen de twee types participanten, zoals de houding van de kijker ten opzichte van het

43 IDEM, p. 93 44 IDEM, p. 108, originele nadruk. 45 IBIDEM 46 IDEM, p. 110 47 IDEM, p. 119 48 IBIDEM

Fig. 5 Père Boit Voorbeeld van symbolisch proces Bron: BS, jg.2, nr.12, 1892, p.89

49

afgebeelde; en (3) relaties tussen interactieve participanten, zoals wat toeschouwer en producent

met of voor elkaar doen via de beelden.49 Het analysekader bespreekt verschillende factoren die

deze connectie beïnvloeden, waarvan wij de volgende twee gebruiken: contact en afstand.

5.2.2.1. Contact

Een belangrijke manier waarop een afbeelding contact kan maken met de kijker (relatie tussen

voorgestelde en interactieve participanten), is via de blik van een afgebeeld personage. Op deze

manier vormt zich ook een vector die de participant verbindt met de kijker. Dit zijn ‘demand

pictures’, waarin de blik iets vraagt van de toeschouwer. Het soort relaties dat gevraagd wordt aan

te gaan, wordt door verschillende middelen uitgedrukt, zoals de gezichtsuitdrukkingen, een

neerkijkende of juist een smekende blik.50 “And in doing so, images define to some extent who the

viewer is […], and in that way exclude other viewers.”51 Ook dieren en objecten kunnen de

toeschouwer als het ware aankijken en worden zo geantropomorfiseerd.52

Als er geen direct contact wordt gelegd, spreken we over een ‘offer picture’, waarin de

represented participants aan de kijker aangeboden worden op een eerder onpersoonlijke manier,

voornamelijk als stuks informatie.53 Er kan bijvoorbeeld gekozen worden om een personage

zichzelf te laten aanbieden aan de kijker, om deze te bestempelen als de ‘ander’, die verder af

staat van de kijker. Als een personage anderzijds bijvoorbeeld een rolmodel is, is het pakkender

om deze de toeschouwer direct te laten aankijken om de connectie te vergroten.

5.2.2.2. Afstand

Net zoals de fysieke afstand tussen mensen in reële situaties bepaald wordt door de sociale

relaties, creëert de manier waarop de afbeelding gekaderd is, een kleinere of grotere afstand

tussen participanten; van een close-up, via medium shot naar long shot. Een close-up brengt ons

als kijkers het dichtste bij de voorgestelde personages en kan ons zo het gevoel geven dat we tot

dezelfde groep (zouden moeten) behoren.54

De afstand die mensen tot elkaar behouden, hangt af van hun sociale relaties. Veronder-

stellend dat de antialcoholprenten voornamelijk arbeiders afbeelden en hoofdzakelijk door de

hogere klassen bekeken werden, is het in dit opzicht interessant om te kijken welke afstand de

participanten in de antialcoholprenten houden tot hun kijkers: “the choice of distance can suggest

different relations between represented participants and viewers.”55 We moeten echter wel in

gedachten houden dat de afstand ook een kenmerk kan zijn een visuele conventie.56

5.2.3. Compositional meaning

We schreven het eerder al: afbeeldingen kunnen verschillende lagen bevatten en bovenstaande

functies (representatief en interactief) kunnen dus tegelijkertijd in eenzelfde afbeelding

voorkomen. De aanwezigheid van bijvoorbeeld een close-up sluit conceptuele processen niet uit.

Transactive en non-transactive reacties kunnen ook binnen éénzelfde prent bestaan, evenals close-

49 IBIDEM 50 IDEM, pp. 122-3 & JEWITT (C.) & OYAMA (R.), Op. Cit., 2003, p. 145 51 KRESS (G.)& VAN LEEUWEN (Th.), Op. Cit., 1996, p. 123 52 IDEM, p. 124 53 IBIDEM 54 JEWITT (C.) & OYAMA (R.), Op. Cit., 2003, p. 146 55 KRESS (G.)& VAN LEEUWEN (Th.), Op. Cit., 1996,, p. 130 56 IDEM, p. 132

50

ups en long shots (op verschillende participanten). De compositie van de afbeelding als een geheel,

waarbij ook tekstuele elementen mee in beschouwing worden genomen, komt overeen met de

manier waarop de representatieve en interactieve elementen zich tot elkaar verhouden.57 Dit

gebeurt op drie manieren58: (1) information value; (2) salience; en (3) framing.

5.2.3.1. Information value

De informatieve waarde wordt bepaald door de plaatsing van de elementen binnen het kader van

de afbeelding. Zo worden er verschillende waarden gegeven aan participanten die zich links,

rechts, boven, onderaan of middenin de prent en/of bladzijde bevinden. Ons geschrift bijvoorbeeld

beïnvloedt onze manier van lezen en kijken, van links naar rechts, van boven naar onder en van

het bladeren door een boek, waarbij de aandacht het eerste valt op de rechterpagina’s. Heel

bondig zijn er volgende informatiewaarden: rechts vertegenwoordigt het Nieuwe, de boodschap;

links het Gegeven, het bekende, het uitgangspunt. Elementen bovenaan tonen het Ideale, de

geïdealiseerde essentie van de informatie, wat kan zijn, terwijl de positie onderaan wijst op het

Reële, op meer feitelijke en gedetailleerde informatie, wat is. Dit zijn natuurlijk ideale, zelfs

ideologische situaties, die de informatie voorschotelen als de waarheid.59 De compositie kan hier

dus van afwijken, hetgeen ook interessante informatie op kan leveren.

5.2.3.2. Salience

Visuele elementen kunnen al dan niet extra benadrukt worden (onder andere door kleur, relatieve

grootte, wazig of scherp, voor- of achtergrond), waardoor ze meer of minder aandacht krijgen en

aan belang winnen of verliezen.

5.2.3.3. Framing

De aan- of afwezigheid van omkadering of andere elementen die een scheidingslijn creëren, scheidt

of verbindt onderdelen van de afbeelding, “signifying that they belong or do not belong together in

some sense.”60

5.2.4. Tussentijdse conclusie

Het gebruik van beeldmateriaal in onderzoek ligt niet voor de hand. Verschillende modellen zijn

weliswaar ontwikkeld, maar de uitvoerbaarheid ervan is meestal een probleem. Om onze anti-

alcoholprenten methodisch onder de loep te nemen, zullen we gebruik maken van bovengenoemde

beeldgrammatica. Zowel in de kwantitatieve als in kwalitatieve analyse komen er elementen van

aan bod. De uiteindelijke interpretatie in de kwalitatieve fase zal gebaseerd zijn op deze elementen

evenals op de informatie verkregen in hoofdstukken 2, 3 en 6, informatie over de context en de

werking van de antialcoholbeweging.

57 IDEM, p. 181 58 IDEM, pp. 183-224 59 IDEM, p. 187 60 IDEM, p. 183

51

Deel III

Empirie

Hier begint de analyse van de beweging en haar discours. In hoofdstuk 6 van dit derde deel

bespreken we de antialcoholbeweging. We hebben oog voor de subjectposities: wie er spreekt,

langs welke kanalen en wie er aangesproken wordt. Eerst komt de communicator aan bod: wie zijn

de promotoren van de antialcoholidealen? Gelet op het enorme aantal verenigingen, geven we

geen uitgebreide opsomming en presentatie van deze verschillende bonden. Meer gedetailleerde

catalogiseringen zijn terug te vinden in andere werken.1 In plaats daarvan bespreken we

verschillende visies en uitgangspunten.

Vervolgens worden de kanalen besproken waarlangs bonden hun boodschap verspreidden:

langs welke media wordt de campagne gevoerd? De nadruk ligt op de bladen van de verenigingen,

die als cruciale bron in dit werk functioneren. Een derde onderdeel wordt gevormd door de

behandeling van het doelpubliek dat de beweging voor ogen had: wie trachten de bonden te

bereiken, wie spreken ze aan? Ten slotte maken we een concluderende noot door de

kernelementen uit het discours op een rijtje te zetten.

In hoofdstuk 7 wordt het vierde aspect, de boodschap, behandeld. In een eerste plaats

wordt de selectie van ons beeldmateriaal verduidelijkt. Daarna onderwerpen we de gehele corpus

prenten aan een kwantificering, om vervolgens een kleine selectie kwalitatief te bespreken. Bij

deze beeldanalyse wordt gebruikt gemaakt van de gegevens die uit het zesde hoofdstuk naar voren

zijn gekomen.

1 Zie bijvoorbeeld CHRISPEELS (Yvette), De strijd tegen het drankmisbruik in België, einde 19de – begin 20ste eeuw. (Licentiatsverhandeling, KULeuven, 1982) en LOCKKAMPER (Nancy), Een situatieschets van de antialcoholische beweging in het laatste kwart van de 19de en het begin van de 20ste eeuw. (Licentiaatsverhandeling VUB, Brussel, 1994)

52

6. Analyse van de antialcoholbeweging

6.1. Inleiding

De negentiende eeuw ziet het fenomeen van de georganiseerde antialcoholbeweging ontstaan. Dit

verschijnsel is internationaal, maar duikt het eerste op in de Verenigde Staten. De eerste officiële

matigingsvereniging zou door Dr. Billy J. Clark in de staat New York opgericht zijn in 1808 onder de

naam Union Temperance Society.2 De stichter was gedreven door zowel medische als morele

overwegingen.

De Amerikaanse antialcoholbeweging vooral een manier voor de oude elite om haar

machtspositie enigszins veilig te stellen. Door een duidelijk onderscheid te maken, op morele

gronden, tussen de onthouder en de drinker, ontstond er ook een scheiding tussen de (ge-)goede

burger en de nietsnut, tussen de traditionele macht en de immigranten: “Abstinence was becoming

a symbol of middle class membership and a necessity for ambitious and aspiring young men. It

was one of the ways society could distinguish the industrious from the ne’er-do-well; the steady

worker from the unreliable drifter; the good credit risk from the bad gambler; the native American

from the immigrant.”3

Het grote succes in de Verenigde Staten werd ook toegeschreven aan de organisatie van de

beweging: “they had control of the best communications of the time. They had organization,

money, and a purpose. The leaders of opinion were often on their side. They had been

indoctrinating the young for thirty years in the public schools and through their mothers.”4 De

antialcoholhouding was zodanig sterk dat deze zich uiteindelijk in 1920 uitte in een radicale

maatregel: het, via de grondwet, verbieden van alcoholconsumptie: The Eighteenth Amendment.

Deze situatie van drooglegging zou tot 1933 duren, tot de wet door de Twenty-first

Amendment ongedaan gemaakt, in een periode van mentaliteitsverandering: “The old order of the

country gave way to the new order of the cities. Rural morality was replaced by urban morality,

rural voices by urban voices, rural votes by urban votes.”5

De beweging waaide naar Europa over toen Amerikaanse schippers in de negentiende eeuw

in Schotland onthoudingscontracten meebrachten en uitdeelden aan de lokale bevolking. Terwijl op

het nieuwe continent rum en whisky de populaire en goedkope dranken waren, was in België vooral

jenever ingeburgerd. Het maakte deel uit van het leven van alle sociale lagen van het land. Na de

Belgische onafhankelijkheid in 1830 werd de import van Nederlandse jenever verboden en tegelijk

de accijnzen van binnenlandse producten verlaagd. In een tijd van industrialisering, kon er ook

meer jenever geproduceerd worden en bovendien goedkoper. De consumptie ervan nam enigszins

toe, te meer door de lichte prijsverhoging van wijn en bier.6 Deze stijging in consumptie werd

echter pas tegen de jaren 1840 als problematisch beschouwd. Voordien was er natuurlijk ook

sprake van dronkenschap en overlast, maar “they saw it as a consequence of poverty and

ignorance. […] Drinking was perceived as a personal affair involving only the drunkard’s family.” 7

Dit veranderde ten tijde van de economische crises van 1847 en 1853-5, toen men de

2 ASBURY (Herbert), The Great illusion. (Greenwood Press, New York, 1968), p. 30 3 GUSFIELD (Joseph), Symbolic crusade. Status politics and the Amrican Temperance movement. (University of Illinois Press, Londen, 1969), pp. 5-6 4 SINCLAIR (Andrew), Prohibition. The era of excess. (Four square book, Londen, 1965), p. 17 5 IDEM, pp. 17-18 6 SCHOLLIERS (Peter), The medical discourse and the drunkard’s stereotyping in Belgium, 1840-1919. In: FENTON (Alexander) (red.), Order and disorder : The health implications of eating and drinking in the nineteenth and twentieth centuries. (Tuckwell Press, East Tinton, 2000), pp. 227-239, p. 228 7 IBIDEM

53

verklaring van de miserie die daarop volgde, zocht in het misbruik van de lonen. Als de arbeider

immers minder zou drinken, zou hij voldoende loon hebben om van te leven. Bovendien zou een

loonsverhoging, waar de arbeiders om vroegen, enkel uitdraaien op een grotere alcoholconsumptie

en verspilling van het loon. Dit was voor de burgerij, voor de ondernemers, voor de patroons de

reden om geen loonsverhoging door te voeren.

De bewegingen op beide continenten voerden vergelijkbare argumenten aan tegen alcohol,

maar verschilden in de manier waarop het probleem werd aangepakt. De Amerikaanse beweging is

gekenmerkt door een sterk protestants ideaal van hard werk en soberheid en door een vorm van

fanatisme dat pleit voor geheelonthouding en algemeen verbod op alcohol.8 In Europa was er voor-

namelijk sprake van matiging in plaats van complete onthouding en in België in het bijzonder was

de beweging eerder door katholieke waarden geïnspireerd.

6.2. Communicator

Van wie gaan antialcoholcampagnes uit? Wie zijn de promotoren van de antialcoholidealen? De

antialcoholbeweging was ook in België bijzonder goed georganiseerd en telde op het hoogtepunt

meer dan duizend verenigingen, autonoom of aangesloten bij federaties. In het kader van dit werk

gaan we zeker niet alle bonden bespreken, maar slechts enkele die door hun pioniersrol of illustra-

tieve waarde interessant zijn. In plaats van ze één voor één de revue te laten passeren, noemen

we de bonden in het kader van specifieke kenmerken van de beweging.

6.2.1. Burgerij en het verenigingsleven

In hoofdstuk 2 hebben we het ontstaan van een klassebewustzijn bij de middenklasse aan-gekaart,

waar we toonden dat deze klasse gekenmerkt wordt door een bijzonder actief openbaar leven, door

onder meer als eersten allerhande verenigingen en lobbygroepen op te starten. We bespreken hier

deze burgerij als één van de stichters van de antialcoholbeweging. De verenigingen ontstaan in

eerste instantie en grotendeels vanuit de burgerij, waar - gesteund door de liberale overheid -

private liefdadigheidsinitiatieven een veel voorkomende bezigheid is. Deze burgerij dacht vanuit

een zogenaamd burgerlijk-filantropische moraal, waarbij het alcoholisme enkel het gevolg was van

de “individuele zwakheid van de arbeidersklasse en niet van het kapitalistische

maatschappijmodel.”9 De houding van de rijken ten opzichte van de arbeidersklasse en ten

opzichte van het alcoholprobleem van deze laatstgenoemden was erg paternalistisch en in het

kader van liefdadigheid en een soort van beschavingsoffensief traden ze op.

Voor de oorspronkelijke elite in België was het antialcoholisme eerder een statusbeweging,

waarbij ze haar campagne in functie van het behouden en bevestigen van de status quo uitwerkte.

De maatschappelijke orde moest behouden worden om haar eigen positie te verzekeren en daarbij

de religieuze waarden.10

Met de industrialisering, ontstond er in de negentiende eeuw een nieuwe burgerij, naast de

traditionele elite. Deze nieuwe sociale groep zette zich af tegen de ietwat extravagante levensstijl

van de bestaande elite door kwaliteit boven kwantiteit te plaatsen. Deze burgers vertoonden een

8 RUMBARGER (J.J.), Profits, power and prohibition. Alcohol Reform and the Industrializing of America 1800-1930. (State University of New York Press, New York, 1989), p. xiv 9 LOCKKAMPER (N.), Op. Cit., 1994, p. 50 10 IDEM, p. 52

54

andere moraal van spaarzaamheid en soberheid, waarbij zij zichzelf als visitekaartje voorstelden

door zich als perfect voorbeeld van hun morele principe voor te stellen.11

Een belangrijk deel van de nieuwe groep had zich verrijkt door het kapitalisme en bestond

uit rijke industriëlen, patroons. Deze nieuwe industriële burgerij streefde economische belangen na

en drong in haar houding ten opzichte van de alcoholkwestie haar eigen waarden aan de arbeiders

op. Daarbij hadden de industriëlen ook economisch belang bij sobere arbeiders, omdat deze

uiteraard beter werkten. Het fenomeen van de “verloren” of “blauwe maandag” – waarbij een groot

aantal van de mannelijke arbeiders op maandag niet kwam werken, omdat er in het weekend te

veel gedronken was - was een grote frustratie van de fabriekseigenaars.

Ten slotte kunnen we in de burgerij een aparte groep onderscheiden die een specifieke rol

speelde in de oprichting en werking van de bonden: de stedelijke middenklasse die voornamelijk

bestond uit vrije beroepen, zoals de artsen, advocaten, onderwijzers. Deze groep stond door zijn

werkzaamheden dichter bij de dagelijkse werkelijkheid van de arbeiders en fungeerden als het

ware als bemiddelaars tussen de rijke en armste lagen van de bevolking, tussen de elite en de

‘paupers’.

Vanuit de bonden werd matigheid ook aangemoedigd in naam van vaderlandsliefde.

Alcoholisme zorgde, zo luidde de redenering, voor de teloorgang van het menselijke “ras”. Het land

had nood aan sterke mannen die goed kunnen werken, zoals de dappere mannen in Noorwegen en

Zweden, waar er prohibitie was: “[…] il mérite les encouragements de tout homme ayant à cœur le

bonheur de son pays. Son but est d’enrichir la Belgique, de rendre au travail national des centaines

de millions que son peuple dépense en genièvre, d’arriver à ensemencer les champs encore

incultes en procurant au pays des bras solides, des hommes robustes comme en Suède et en

Norvège, où grâce à une sobriété presque universelle, résultat d’un travail de propagande

semblable au nôtre, le peuple est vaillant et ne boit pas. […] Ne buvez pas, et vous comprendrez

votre mission: d’enrichir et de défendre le pays.”12

Uit een ander soort liefde voor het vaderland, werd geklaagd over het geld dat verspild

werd en in de zakken van de alcoholindustrie verdween, i.p.v. andere bedrijfstakken te stimuleren.

Men was er ook van overtuigd dat de alcoholplaag voortkwam uit een verkeerd beheer van

de lonen. Daarom spoorde een aantal bonden aan tot sparen en hadden vaak spaarkassen aan hun

vereniging verbonden. Matigheid en sparen gingen hand in hand, vonden de bonden. Kleine

hoeveelheden over een lange periode sparen, om in geval van tegenslag niet te moeten bedelen.

Het gespaarde bedrag moest natuurlijk wel goed besteed worden. Volgens sommige bonden werkte

het bestaan van een soort van liefdadigheidsuitkeringen voor de armen, duidelijk het sparen tegen.

Als de arbeider iets tekort kwam, kon hij daar terecht, dus waarom zou hij moeten sparen? Deze

financiële steun moest bijgevolg aan strengere regels verbonden zijn.13

6.2.2. Medische wereld

De hogere middenklasse werd in de antialcoholbeweging sterk vertegenwoordigd door de artsen.

Zo werd ook de allereerste matigingsvereniging door dokters opgericht. Zij kwamen in hun praktijk

bijna dagelijks met de problemen van het alcoholisme in aanraking en dan voornamelijk met de

pathologische gevolgen die overmatig drankgebruik op het lichaam en op de geest heeft.

11 IDEM, p. 56 12 MERZBACH, In: Almanach de la Tempérance pour 1898, p. 20 13 CHRISPEELS (Y.), Op. Cit., 1982, p. 202

55

Op 29 januari 1898 werd de Belgische bond voor geneesheren gesticht, de Société Médicale

belge de Tempérance. De artsen Bienfait, de Vaucleroy en Barella waren hiervan de initiatief-

nemers. Deze bond stond open voor iedereen die met geneeskunde bezig was (hoofdzakelijk

dokters en apothekers) en was dus enigszins technischer dan andere bonden. Het hoofddoel was

de medische wereld te wijzen op de noodzaak van en te betrekken bij de strijd tegen alcohol. Dit

gebeurde door, aan de hand van diverse medische argumenten en experimenten, de gevaren van

de drank te benadrukken.14

In maart 1898, twee maanden na de oprichting van de vereniging, werd een tijdschrift

gelanceerd, de Bulletin de la Société Médicale belge de Tempérance. Deze verscheen ongeveer om

de twee maanden15 en werd naar zo’n 4000 dokters en apothekers over het hele land verstuurd. In

1902 wordt vermeld dat er om en nabij de 170 leden16 zijn, dus met het tijdschrift wilde de Société

inderdaad een groter publiek bereiken. Leden werden niet verplicht om een onthoudingseed af te

leggen, maar ze werden wel sterk aangeraden hun patiënten geen alcohol voor te schrijven,

behalve in noodgeval.

Het uitgangspunt van de geneesheren was dat er eerder nood was aan een preventieve

aanpak, in plaats van de alcoholisten te proberen “genezen”. Één van de meest doeltreffende

manieren hiertoe, was door opvoeding, door de mensen te laten weten wat alcohol is en wat het

doet: “La première mesure préventive à prendre, consiste à faire connaître, à tout le monde,

l’alcool et ses effets.”17 Er werd met teleurstelling opgemerkt dat het met de kennis over alcohol

heel slecht gesteld was. Men wist over het algemeen enkel dat overmatig gebruik van alcohol tot

dronkenschap leidde en alcoholisme tot delirium tremens en soms tot de dood. Mensen dachten

ook onterecht dat alcohol voedzaam was en energie gaf.

Het ging bovendien niet enkel om de arbeiders die onwetend waren. In de Bulletin de la

Société médicale de Tempérance wordt letterlijk geschreven dat ook de burgerij dronk zonder te

beseffen wat voor een slechte gewoonte dat was en daarbij het slechte voorbeeld gaf: “Si la

majeure partie de la classe éclairée pratique ce que j’ai appelé […] l’alcoolisme nostras, c’est par

ignorance. Si nous voyons, parfois dans les banquets des personnes qui par leur science et leur

autorité devraient être des modèles dans la société, se mettre dans un état de plus ou moins

légère ivresse […], c’est l’inconscience du public qui en est la cause […].”18

6.2.3. Katholieke standpunten

Een groot deel van de bonden was katholiek gezind en had een katholieke stichter en achterban.

Verschillende bonden werden gesticht door priesters, zoals de Bien-Être Social te Luik door J.

Lemmens (1895) en het Sint-Jansgenootschap in 1886 door J.B. Senden in Limburg. Uit beroeps-

matige en morele overwegingen vonden ze het hun taak de arbeiders te behoeden voor het

14 Zo werden er in hun tijdschrift verschillende experimenten beschreven op bijvoorbeeld honden die ingespoten werden met absintextracten of op kippeneieren, waarbij de evolutie van de kuikens gevolgd werd nadat ze met verscheidene alcoholconcentraties ingespoten werden. Zie bijvoorbeeld: ‘Intoxication expérimentale aiguë et chronique par l’alcool et l’absinth (chiens, lapins, cobayes)’, Bulletin de la Société Médicale de Tempérance, jg. 12, nr. 58, december 1909, pp. 948-51 15 Enige onregelmatigheid is op te merken: in het eerste jaar verschijnen de nummers bijvoorbeeld in maart, juli, september en november, het tweede jaar in februari, mei, juli, september en december, het derde jaar in februari, maart, juni, augustus, oktober en december. 16 BIENFAIT, BM, jg. 5, nr. 24, augustus 1902, p. 373 17 VAN LIPPELO, BM, jg. 5, nr. 21, februari 1902, p. 326 18 ‘Alcoolisme nostras’ was het consumeren van kleine hoeveelheden alcohol, maar op regelmatige basis. VAN LIPPELO, BM, jg. 5, nr. 21, februari 1902, p. 326.

56

alcoholisme door middel van christelijke vorming. Bij deze bonden scheen het religieuze sterk door

in hun artikels en doelstellingen. Leden werden bijvoorbeeld aangemoedigd om “[…] dagelijks te

bidden opdat God de drankbestrijding zou zegenen en doe bloeien tot heil der zielen.”19

Vanaf 1903 bestond er een overkoepelende organisatie voor de katholieke bonden,

namelijk de Federatie der katholieke matigheidsbonden. Bijna tien jaar later, in 1912 hadden er

zich al tien bonden uit het hele land bij aangesloten.20 Er werd zelfs een vereniging voor priesters

opgericht in 1910, Abstinentia.21

De katholieke strijd tegen alcohol werd met name uit naastenliefde aangegaan:

“wij, Katholieke drankbestrijders, kunnen volstrekt den strijd niet doorhouden, dan wanneer we

uitgaan van ‘t princiep der Christelijke Naastenliefde.[…] De christelijke naastenliefde noopt ons tot

dit offer, dwingt ons tot den strijd […].”22

6.2.5. Socialistische standpunten

Niet enkel vanuit liefdadigheidsoverwegingen van de gegoede stand of uit naastenliefde waren er

antialcoholistische geluiden te horen. Ook de jonge socialistische beweging begon matigingsideeën

te verspreiden. Gestuurd door onze aandacht voor macht/tegenmacht, noemen we de standpunten

uit socialistische hoek hier als een andere stem, als contrageluid. Uit socialistische hoek weerklonk

namelijk een andere mening dan die van de bourgeoisie.

Het was volgens socialisten immers wel aan het kapitalistische systeem te wijten dat de

arbeiders hun toevlucht namen tot de alcohol. Het alcoholisme verergerde enkel hun al erbarme-

lijke omstandigheden, waardoor het een vicieuze cirkel werd. In het kader van het socialistische

programma ter verbetering van de arbeiderspositie pasten dus ook acties ter bevordering van de

huisvesting, lonen, werkuren etc., om de arbeider van de drank te houden.

Binnen de socialistische beweging heerste er bij de aanvang wel onenigheid over de vraag

of de partij zich moest bezig houden met het alcoholprobleem. Eigenlijk waren de socialisten geen

alcoholbestrijders, omdat ze van mening waren dat de arbeider wel recht had op een verzetje aan

het einde van een zware werkdag. Wat de katholiekgezinde burgerij met haar campagnes probeer-

de te doen, was slechts een illusie, want het ideale beeld dat ze creëerde (verzorgd huis, nieuwe

kleding, goed eten, ideale familiale sfeer,… kortom welvaart), was nauwelijks bereikbaar voor de

arbeider. Zelfs als hij zich helemaal van alcohol zou onthouden. Terwijl de regering in de jaren

1890 verschillende accijnsverhogingen doorvoerde, met het argument dat dit de alcoholconsumptie

zou doen dalen, verzetten de socialisten zich daartegen. Volgens hen raakten de prijsverhogingen

enkel de arme arbeiders. Dit standpunt leverde hun veel stemmen op.

Uiteindelijk was de propaganda van het antialcoholkamp zo overweldigend en waren de

argumenten van de sociaal-revolutionairen, met Émile Vandervelde voorop, doorslaggevend:

sindsdien stond de alcoholismeproblematiek ook op het socialistische programma. Het algemene

socialistische programma streed voor de ontvoogding van de arbeidersklasse, door middel van de

afschaffing van de klassen, door een klassenstrijd. De onthouding of matiging was een manier om

zich los te maken van de alcoholslavernij en bijgevolg betekende dit een vorm van ontvoogding,

19 Onthouding, jg. 6, juni 1912, p. 86 20 Le Bien-Être Social, De Onthoudersbond, La Régénératrice, De Vijand, Sint-Jansgenootschap, Sint-Jan Berchmansgenootschap, Bond der antialcoholische genootschappen van de Neder-Samber, De Kruisbond, Abstinentia, Matigheidsgenootschap van Gent. CHRISPEELS (Y.), Op. Cit., 1982, p. 73 21 IDEM, p. 82 22 DE WITTE (F.), Politiek! In: OH, jg. 3, 1909, p. 238

57

van emancipatie van de arbeider. In plaats van zijn zorgen (en geld) te gaan verdrinken, kon de

arbeider zich beter verder ontwikkelen.23

Concrete ondernemingen van de socialistische vakverenigingen kan men terugvinden in het

verbod op alcoholverkoop in de socialistische coöperatieven en volkshuizen.24 Drastischer nog was

het weren van de dronkaards uit de (zowel socialistische als katholieke) vakverenigingen en hun

kassen.25 Voor de socialistische beweging was het belangrijk om op een sobere achterban te

kunnen rekenen: “Wat is noodig om klassengelijkheid te bekomen of liever klassenstrijd te voeren?

Mannen met wilskracht, gezonde mannen.”26 In plaats van een burgerlijke moraal op te dringen,

was de matiging een middel om tot sociale emancipatie van de arbeiders te komen.

Uiteindelijk was het de bedoeling om via politieke weg hun belangen veilig te stellen. Net

zoals de matigingsbonden zelf, werkten de socialisten in twee fasen: eerst de publieke opinie

overhalen (zorgen voor een klassebewustzijn bij de arbeiders) om dan, in een tweede stap, als

politieke drukkingsgroep naar voren te treden.27

Vergelijkbaar met de nieuwe industriële burgerij, was ook voor de socialisten de persoon-

lijke (geheel-)onthouding de meest doeltreffende propaganda. Het levende voorbeeld zou de

anderen veel meer inspireren dan welk ander propagandamateriaal. Als lid van een bond had je

dus als taak een goed voorbeeld te zijn en actief en overtuigend over je keuze te praten.

Één van de meest geëngageerde socialistische strijders was Émile Vandervelde. Hij stelde

geregeld de beslissingen van de regering in vraag, zoals de motieven om de accijnzen te

verhogen.28 Hij was het ook die in 1898, binnen de nieuwe Belgische Werkliedenpartij de Ligue

socialiste antialcoolique belge oprichtte. Het motto luidde: ‘Contre l’alcool par le livre.’29 Dit wijst er

nogmaals op dat de socialisten ervan uitgingen dat de arbeider door zich te ontwikkelen zijn leven

kon (ver)beteren en aan zijn ontvoogding kon bijdragen.

We hebben echter geen tijdschrift van deze socialistische antialcoholliga kunnen opsporen.

De partij had wel een orgaan, Le Peuple of Het

Volk. Dit blad, zo vernamen we uit een stukje uit

Le Messager Belge (zie fig. 6), schreef wel eens

over de alcoholkwestie. De verschillende

antialcoholtijdschriften namen regelmatig artikels

van elkaar over of verwezen naar activiteiten van

andere bonden, maar dit is een zeldzame

vermelding van socialistische inzet in de strijd.

Vandervelde lag ook aan de basis van de

eerste socialistische loge van de Internationale

Orde der Goede Tempeliers. Deze geheelonthou-

dersvereniging ontstond in de Verenigde Staten in 1851 onder de naam Independent (al snel

veranderde dit in International) Order of Good Templars en was oorspronkelijk protestants

geïnspireerd. Aan het begin van de twintigste eeuw telde de Orde in de VS en Canada zo’n 3.500

loges met samen 150.000 volwassen leden en ongeveer de helft aan jongerenloges. Europa telde

23 LOCKKAMPER (N.), Op. Cit., 1994, p. 61 24 BERNOLET (J.), De houding van onze politieke partijen tegenover het Alcoholisme. Socialisme. In : OH, jg. 4, 1910, p. 10 25 LOCKKAMPER (N.), Op. Cit., 1994, p. 61 26 BERNOLET (J.), De houding van onze politieke partijen tegenover het Alcoholisme. Socialisme. In: OH, jg. 4, 1910 p. 13 27 LOCKKAMPER (N.), Op. Cit., 1994, p. 11 28 Zie hoofdstuk 3 29 WILLEMS (Nicole), La loi Vandervelde et ses antécédents. (Licentiaatsverhandeling ULB, Brussel, 1971), p. 142

Fig. 6 Le “Peuple” et la lutte antialcoolique Bron : MB, 1908

58

4.128 loges met 280.000 volwassen leden. In 1908 werd de Belgische loge l’Égalité opgericht, die

enkel toegankelijk was voor leden van de werkliedenpartij.30

Nog vóór het einde van de Eerste Wereldoorlog had Vandervelde uit principe de Orde

verlaten, naar eigen zeggen omdat hij zich niet meer kon houden aan de belofte van de Goede

Tempelier: zowel zelf geen drank consumeren als drank aan anderen aanbieden. Als minister van

Bevoorrading tijdens de oorlog zag hij zich echter verplicht de soldaten te voorzien van bier en dit

was voor hem niet te combineren met de Tempeliersbelofte.31

6.2.6. Eerste Belgische bond: Vaderlandse Bond tegen Alcoholisme

De eerste Belgische antialcoholbond werd eind 1879 opgericht en kreeg toen de naam L’Association

belge contre l’abus des boissons alcooliques mee. Aan de oorsprong van deze organisatie op

nationaal niveau lagen drie artsen, H. Barella, Th. Belval en L. Martin. Barella was geïnspireerd

door het bijwonen van het Congres International de Paris de 1878 pour l’étude des questions

relatives à l’alcoolisme en had tijdens het congres voorgesteld om de volgende bijeenkomst in

Brussel te organiseren. Om dit plan te kunnen uitvoeren, was er echter behoefte aan een juiste

locatie en aan een ondersteunende organisatie. Met dit doel voor ogen stichtte hij met de hulp van

Belval en Martin de Association.32

In eerste instantie telde de Association een zestigtal stichtende leden, van wie het grootste

deel afkomstig uit het medische milieu.33 Artsen werden dan ook dagelijks geconfronteerd met de

ravage en de miserie die alcohol veroorzaakte.

Het motto van de vereniging luidde ‘Uti, sed non abuti’, wat neerkomt op het zeer actuele

‘Gebruik, maar met mate’ en maakt het standpunt duidelijk: geen geheelonthouding. De vereniging

raadde haar leden wel de onthouding aan, maar dit was geen voorwaarde voor het lidmaatschap.

Over het algemeen was men zelfs van mening dat een totaal alcoholverbod in België niet mogelijk

(noodzakelijk) was. Het doel van de vereniging was boven alles zoveel mogelijk mensen warm te

krijgen voor hun zaak.

In het begin bracht de organisatie een krantje uit met de naam Bulletin de l’Association

belge contre l’abus des boissons alcooliques.34

In het kader van een democratisering en

ruimere propaganda, werd de Association op 4

maart 1884 omgedoopt tot Ligue Patriotique

contre l’alcoolisme ofte Vaderlandsche Bond

tegen Alcoholisme35 en verschenen er twee

tijdschriften: Journal de la Ligue Patriotique

contre l’alcoolisme en vanaf 1891 een

geïllustreerde bijlage Le Bien Social of Het

Volksgeluk, dat populairder en toegankelijker moest zijn (zie fig. 7). Op dat moment werden de

bijdragen tot het lidmaatschap ook verminderd om een breder publiek aan te spreken: “afin

d’élargir son cercle d’action et d’ouvrir ses portes à un plus grand nombre d’adhérents; elle fit

30 IDEM, p. 146 31 VANDERVELDE (Émile), Souvenirs d’un militant socialiste. (Éditions Denoël, Parijs, 1939), pp. 136-137 32 BARELLA, BM, jg. 4, nr. 18, augustus 1901, p. 326 33 MERZBACH (Henry), La Ligue Patriotique contre l’Alcoolisme. Quelques mots sur son passé, son présent et son avenir. (Imprimerie L. Braeckmans-Brecht, Brussel, 1899), p. 115 34 LOCKKAMPER (N.), Op. Cit., 1994, p. 63 35 Hierna zullen we de benaming gemakshalve beperken tot Ligue of Vaderlandse Bond.

Fig. 7 Voorpagina Le Bien Social. Journal illustré mensuel contre l’alcoolisme

Bron : BS, jg. 2, nr. 10, 1892, p. 73

59

paraître un journal périodique destiné à répandre ses doctrines et renseignant ses lecteurs sur le

mouvement antialcoolique tant du pays que de l’étranger.” 36

In 1884, op het moment van de reorganisatie telde de Vaderlandse Bond zo’n 700 leden; in

1897 waren dit er al 1700 en eind 1898 meer dan 3300. Dit suggereert dat de democratisering een

succes was, tenminste op het vlak van ledenwerving.37 Eigenlijk was de Ligue uniek in haar soort,

omdat ze in principe alle mensen probeerde aan te spreken en verwelkomde, ongeacht hun

religieuze of politieke voorkeuren. Maar dit werd enigszins teniet gedaan, doordat de meeste van

haar leden katholiek gezind waren.38

Naast lokale propagandacomités, bestond de vereniging uit een centraal bestuur, dat zich

bezig hield met de redactie en de publicatie van propaganda. De bedoeling was om de arbeiders

direct bij deze comités te betrekken: “nous aurons à cœur d’y faire entrer des représentants de la

classe ouvrière et de les inviter à poursuivre avec nous la lutte contre le genièvre. Nous les

instruirons suffisamment pour qu’ils puissent un jour […] aller prêcher la guerre sainte jusqu’au

sein des plus humbles foyers de leurs frères.” 39

6.2.7. Evolutie in de beweging

De beweging in het algemeen en de Association als pionier in het bijzonder stuitte in het begin op

wat obstakels door vooroordelen, onverschilligheid en zelfs sarcasme. Het leek er eerst op dat de

Belgische maatschappij nog niet klaar was voor een antialcoholbeweging. In 1882 legde de

Association een petitie voor aan de Kamer met meer dan 4000 handtekeningen van voorname

burgers: “Jamais pétition ne fut couverte de signatures aussi autorisées. La campagne fut

cependant frappée d’insuccès. Elle était prématurée […].” 40 De evolutie van de matigingsbonden is

te kenmerken door enerzijds een democratisering en anderzijds een radicalisering.

6.2.7.1. Democratisering

De Association merkte al vroeg dat ze toegankelijker moest zijn om een breder publiek aan te

spreken en zo haar doel meer kracht bij te zetten. Een eerste gevolg was dat het lidgeld daalde,

een tweede was een opsplitsing naar verschillende groepen, zoals bonden voor vrouwen, kinderen,

onderwijzers,… Zoals hierboven vermeld, past ook de uitgave van een geïllustreerd blad (Le Bien

Social) in deze democratiseringstrend. Maar ondanks hun pogingen hebben “de burgerlijke

organisaties […] echter nooit hun deuren in die mate geopend, dat de werkende klasse toegang

zou vinden tot de burgerlijke beweging.”41

Het is vanaf dan dat er een explosie van bonden en subverenigingen plaatsvindt.42 In 1885

zou er geen enkel antialcoholkrantje zijn geweest, terwijl twaalf jaar later, in 1897 het land er al

zeven telde, waarvan vier in het ‘Vlaams’.43 In 1911 bestaan er al 15 federaties, die samen

ongeveer duizend aangesloten verenigingen verzamelden. In een poging de wildgroei van bonden

onder controle te houden, zette de overheid in 1889 en nogmaals in 1897 de Ligue Patriotique

36 MERZBACH (H.), Op. Cit., 1899, p. 116 37 IDEM p. 35 38 LOCKKAMPER (N.), Op. Cit., 1994, p. 64 39 MERZBACH (H.), Op. Cit., 1899, p. 6 40 IDEM p. 116 41 LOCKKAMPER (N.), Op. Cit., 1994, p. 62 42 Sociale, onderwijzers-, studenten-, schoolkinderen-, zelfs priestersverenigingen zagen in die periode het daglicht. IDEM, p. 89 43 MERZBACH (H.), Op. Cit., 1899, p. 118

60

contre l’alcoolisme er toe aan “overal in het land lokale comités […] op te richten en de bestaande

verenigingen onder haar hoede te nemen.” 44

Ook de verdeling van de subsidies, die de Ligue vanaf 1886 aanvraagt, kon op die manier

vlotter verlopen. In 1890 werd er vanuit de overheid zo’n 65.000 fr. besteed aan de alcohol-

bestrijding via subsidiëring van de federaties. Met het oog op meer cohesie en eenheid in middelen

en acties, besluit de overheid in 1900 om enkel nog financiële steun te verlenen aan de

overkoepelende liga’s, in plaats van aan elke lokale bond afzonderlijk. In 1901 werd de subsidie

opgetrokken naar 85.000 fr., maar dit blijkt eigenlijk nooit voldoende te zijn.45

Onderstaande prent uit 1896 (fig. 8) kaart de gebrekkige financiële steun van

overheidswege van de antialcoholstrijd aan. De bonden worden namelijk soms met scepsis

bekeken, omdat hun inspanning relatief weinig effect lijkt te hebben: de verenigingen worden

vergeleken als slechte legkippen. Le Bien Social repliceert daarop dat de bonden, gezien hun

beperkte middelen, wel degelijk resultaten boeken en dat een betere subsidiëring noodzakelijk is.

De toenmalige minister Woeste wordt aangeraden om de kippen (de bonden) beter te voederen (te

financieren).

44 LOCKKAMPER (N.), Op. Cit., 1994, p. 73 45 IDEM, p. 133

Fig.8 Illustratie over gebrekkige subsidiëring Mauvaises Pondeuses!

Le Régisseur – En voilà-t-il de mauvaises pondeuses ! Cette engeance là ne produit vraiment rien ! Le Domestique – Rien ?… Pardon, monsieur ! Elles produisent énormément ! … en égard à ce qu’on leur donne à becqueter. C’est une excellente race… ; bien nourrient, elles feraient merveille !

Pourquoi les sociétés de Tempérance ne produisent pas plus Le 24 janvier, M. Woeste s’écriait à la chambre : « Les efforts faits par les antialcoolistes n’ont rien produit du tout ! » Rien ?… Est-ce M. Woeste qui a créé ce mouvement dont le gouvernement doit déjà tenir compte, et qui prépare pour l’avenir le salut de la Belgique ?… Et les sociétés d’abstinence ?… Et les sept journaux de tempérance ?… Aucune société d’abstinence ne reçoit du subside officiel. – M. Woeste, faites nourrir les poules, elles feront merveille ! Bron : BS, jg. 6, nr. 2, 1896, p. 9

61

6.2.7.2. Radicalisering

In een tweede fase, in de periode van 1895 tot 1914 kan men een radicalisering opmerken, toen

verschillende bonden meer en meer naar geheelonthouding neigden in plaats van simpele

matiging: “Tandis qu’auparavant les antialcooliques se contentaient de boire avec modération,

actuellement la majorité d’entre eux s’engage à ne boire aucunement de boissons distillées. Bien

mieux le mouvement s’accentue au point que la question de l’abstinence totale est agitée dans

certains milieux.” 46

Er bestonden al verschillende verenigingen voor geheelonthouders, zoals de Brugse

Onthoudersbond en de Orde der Goede Tempeliers. In deze periode kwam deze opvatting op z’n

minst ter discussie in de meer gematigde bonden. Het was voornamelijk een debat tussen gebruik

en misbruik van alle alcoholische dranken. In BM wordt deze tegenstelling zelfs genoemd als één

van de oorzaken voor het mislukken van de antialcoholbeweging: “Une autre cause d’insuccès est

la fameuse distinction faite entre l’usage et l’abus des boissons fortes.” 47

De matigingsbonden hadden over het algemeen geen bezwaar tegen het af en toe nuttigen

van een digestief na het eten of van een slaapmutsje. Ook likeur op medisch voorschrift en bier

werden toegestaan, zolang alles met mate geconsumeerd werd. De meer radicale antialcoholisten

zwoeren daarentegen elke alcoholische drank af. Ze argumenteerden dat een eerste druppel al

genoeg kon zijn om de smaak te pakken te krijgen en alcoholist te worden. Het was dus nood-

zakelijk om nooit te beginnen om niet in de verleiding te komen.

Figuur 9 hiernaast is een prent uit

januari 1900 die inspeelt op de

nieuwjaarsviering om het

drankgebruik in de schijnwerpers te

zetten; zelfs een ogenschijnlijk

onschuldig slokje champagne voor de

eindejaarsfeesten kan het begin van

het einde betekenen.

Uitgaande van de tijdschriften

is het niet altijd even duidelijk wat

het standpunt is van de bonden. Dit

komt omdat de artikels van verschil-

lende auteurs zijn, die meestal hun

eigen mening neerschrijven die niet

altijd overeenkomen. Ook door het

publiceren van lezersbrieven of het overnemen van artikels uit andere bladen, wordt de positie van

de vereniging niet zwart-wit voorgesteld. We vermoeden dat deze nuancering ook terug te vinden

is in het beeldmateriaal.

Een eerste, vroeg signaal voor deze wijziging, kan men vinden in het werk van Barella. Hij

was lid van de Académie Royale de médecine en hield zich al vóór het oprichten van de Ligue bezig

met de alcoholkwestie; in 1878 had hij het boek ‘De l’abus des spiritueux. Maladies des buveurs’

gepubliceerd. Scholliers48 beschouwt dit als een werk dat de overgang tussen de oude en nieuwe

houding ten opzichte van alcohol en alcoholgebruik vertegenwoordigt: enerzijds was er nog een

invloed van een tolerante houding ten opzichte van het matig gebruik van alcohol, anderzijds

46 BIENFAIT, BM, jg. 5, nr. 24, augustus 1902, p. 372 47 BM, jg. 5, nr. 21, februari 1902, p. 323 48 SCHOLLIERS (P.), Op. Cit., 2000

Fig. 9 Double Nouvel-An. Het eerste glaasje kan al te veel zijn.

Bron: BS, jg. 10, nr. 1, 1900, p. 4

62

kwam Barella met nieuwe medische uiteenzettingen over de verwoestende fysieke en mentale

effecten van alcohol op lichaam en geest.49

In het tijdschrift Onthouding van de Brugse Onthoudersbond kwam deze discussie ter

sprake naar aanleiding van een polemiek tussen de Ligue en La Clairière, tussen O.V.D. Kerkhove

(tweede secretaris van de Vaderlandse Bond) en F. Van Lippelo: “Reden: Onthouding tegen Heel

Onthouding. De Heer Van Lippelo heeft te hard de G.O. [geheelonthouding] verdedigd tegen de

matigheid en de gewone afschaffers.”50 In een ander artikel in hetzelfde tijdschrift, schrijft A. Bus

dat geheelonthouding aangewend moet worden als strijdmiddel om de sterke drank radicaal uit de

samenleving te verbannen. Daarbij geeft hij toe dat een complete prohibitie, met name voor de

arbeider, te veel gevraagd is: “Anderen vinden de geheelonthouding theoretisch zeer schoon en

edelmoedig, maar verwerpen haar in de practijk, omdat zij meenen dat de beoefening der

geheelonthouding bij geheel ons volk, voornamelijk ons werkvolk niet denkbaar is. […] Men kan

zich niet inbeelden dat onze werklieden koffie of thee zouden drinken in plaats van jenever, en

daarom moet hun een licht bier aangeboden worden.”51

De gehele antialcoholbeweging in België kende in deze tweede periode een opsplitsing in

gematigden en geheelonthouders; sommige bonden creëerden zelfs een speciale afdeling voor de

radicalere leden, maar bleven ook trouw aan het Belgische matigingsprincipe. Het is in deze fase

dat de Federatie der Katholieke Onthouders (1895) werd opgestart, dat tegen elk gebruik van

alcohol was52 en dat de matigheidsafdeling van La Croix-bleue - L’Étoile Bleue - officieel een aparte

zustervereniging werd (1897).53

6.2.7.3. De rol van de vrouw

Een andere nadruk die aan belang won, was de rol van de vrouw in de strijd tegen alcohol. De

beweging kwam tot het besef dat de inzet van de vrouw, als echtgenote en als moeder, cruciaal

was voor het slagen van de campagnes. Terwijl er al vanaf het begin mannen- en jongeren-

verenigingen waren, werden de vrouwenafdelingen en de afzonderlijke vrouwenbonden pas later

gecreëerd. De eerste autonome matigheidsvereniging door en voor vrouwen werd in 1899

opgericht. 54 Dit was de Union des femmes belges contre l’alcoolisme en bracht vanaf 1903 een

eigen tijdschrift uit in een Nederlands- en een Franstalige versie, respectievelijk het Geluk des

Huisgezins en La Clairière.

In 1905 kwam een tweede vrouwenbond tot stand, de Alliance des femmes belges contre

l’abus des boissons alcooliques, door Marie Parent opgericht. Pas zeven jaar later, in 1912 volgde

een derde organisatie, de Mariavereniging, die een afdeling voor de gematigden en één voor de

geheelonthoudsters had en vrij strenge voorwaarden oplegde.55

Een actieve deelname van de vrouw in de strijd kwam echter langzaam op gang. In 1911

schrijft de Onthouding dat we “Over ’t algemeen moeten […] zeggen dat de vrouw hier in België

nog buiten de antialcoholische beweging staat.”56 Chrispeels vermeldt zelfs dat “Heel de

vrouwenstrijd stond echter in 1914 nog in de kinderschoenen.”57 Daar is toen enigszins verande-

ring in gekomen met het aanvaarden van meisjes als lid van de schoolbonden.

49 IDEM p. 229 50 OH, jg. 6, juni 1912, pp. 98-9 51 BUS (A.), OH, jg. 4, 1910, p. 8 52 CHRISPEELS (Y.), Op. Cit., 1982, p. 84 53 LOCKKAMPER (N.), Op. Cit., 1994, p. 69 54 Mannen mochten echter ook lid worden. CHRISPEELS (Y.), Op. Cit., 1982, p. 86 55 IDEM p. 90 56 De vrouw in de drankbestrijding, In: OH, jg. 5, nr. 1, maart 1911, p. 65 57 CHRISPEELS (Y.), Op. Cit., 1982, p. 155

63

De vrouw had een belangrijke positie in het huishouden en werd verantwoordelijk gesteld

voor het welvaren ervan. Soms werd zij er zelfs van beschuldigd de man naar de herberg te jagen,

door het huishouden niet in orde te houden. Een nette en aangename huiselijke sfeer en een zorg-

zame huisvrouw zouden de man op het rechte pad brengen en houden. De vrouw was in zekere zin

de opvoedster van de familie en in die hoedanigheid had zij de taak de kinderen zowel als de man

de juiste (katholieke) normen en waarden bij te brengen, waaronder matiging. We komen op de rol

van de vrouw later terug (zie § 6.4.).

6.2.8. Organisatie van de verenigingen

De verschillende bonden waren op diverse niveaus en manieren georganiseerd: internationaal,

nationaal of provinciaal; en autonoom, gefedereerd of geconfedereerd.58

Buitenlandse initiatieven waaiden over naar België, zoals de Orde der Goede Tempeliers.

De Zwitserse Croix-bleue (gesticht in 1877) is ook een voorbeeld van een vereniging die uitgroeide

tot een internationale confederatie. In 1886 waren er al afdelingen in Frankrijk, Duitsland en

België.59 Op het embleem van de vereniging stond het volgende motto: ‘Evangile et Tempérance.

Aimez-vous les uns les autres’.60 In België bleek deze protestantse geheelonthoudersvereniging

niet helemaal compatibel met de heersende gewoonten; in 1893 ontstaat er in de Croix-bleue

belge een matigingsafdeling (met toestemming om wijn en bier te drinken) met de naam L’Étoile

Bleue, onder de hoede van de Belgische missionariskerk.61 In 1897 was de scheiding compleet,

toen de Étoile Bleue zich afscheurde en een afzonderlijke vereniging werd.62

Op nationaal niveau was de Ligue actief en daarnaast nog de Société belge de Tempérance,

Société médicale de Tempérance, Union des femmes belges contre l’alcoolisme en de Alliance des

femmes belges contre l’abus des boissons alcooliques.

Maar de overgrote meerderheid van de bonden was op provinciaal of lokaal niveau

georganiseerd en maakte deel uit van één van de overkoepelende federaties. De katholieke

verenigingen konden zich vanaf 1903 aansluiten bij de Fédération des sociétés Catholiques de

Tempérance. De Fédération des sociétés antialcooliques belges d’abstinence totale (vanaf 1911)

was voor de geheelonthouders, terwijl de Federatie der onthoudersbonden van België een

onderscheid maakte tussen geheelonthoudings- en matigheidsleden.

De meeste bonden waren katholiek, maar enkele waren zo goed als autonoom, zoals de al

eerder vermelde Ligue. Daarnaast leken ook de Alliance des femmes belges contre l’ abus des

boissons alcooliques en de Société médicale de Tempérance open te staan voor leden van alle

politieke en religieuze strekkingen.

58 LOCKKAMPER (N.), Op. Cit., 1994, pp. 62 & 91 59 In België ontstond de eerste afdeling in het zuiden van het land op 20 september 1885. WILLEMS (N.), Op. Cit., 1971, p. 143 60 Dit werd afgedrukt op het voorblad van MB. 61 WILLEMS (N.), Op. Cit., 1971, p. 144 62 LOCKKAMPER (N.), Op. Cit., 1994, p. 69

64

6.3. Campagnes

In dit hoofdstuk bespreken we enkele discursieve praktijken van het antialcoholkamp. Hieronder

verstaan we de manier van campagnevoeren van de bonden: de organisatie, de instellingen en de

kanalen. De campagnes van de bonden hadden in grote lijnen twee doelstellingen: ten eerste om

een zo groot mogelijke aanhang te verkrijgen, en ten tweede om als lobbygroep druk uit te

oefenen op de overheid om zo via wetgeving de alcoholsituatie te veranderen.

De propaganda was de grootste uitgavenpost van de bonden. Voor de Ligue betekende dit

zelfs zo’n 60%.63 Veel uiteenlopende middelen werden ingezet: in eerste instantie werd beroep

gedaan op de algemene pers om hun boodschap zo wijd mogelijk te verspreiden. Daarnaast

hadden de bonden hun eigen tijdschrift of krantje, voornamelijk om hun eigen leden te informeren

over de beweging in binnen- en buitenland. Om het grote publiek aan te spreken, waren er

allerhande pamfletten, flyers, literatuur, affiches en dergelijke meer. Veel van de schriftelijke

middelen werden aangevuld met tekeningen, die vooral angst moesten inboezemen voor alcohol,

die als zogenaamde fear appeals moesten werken. De redactie van het materiaal werd nauw in het

oog gehouden door de comités, omdat het een middel was om het discours te bepalen.64

6.3.1. Tijdschriften

De tijdschriften die de bonden uitbrachten vormden als het ware “the backbone of the entire

organization […].”65 Leden en sympathisanten konden zich voor een klein prijsje abonneren op de

bladen. Het is niet duidelijk waar en of deze bladen voor het grotere publiek beschikbaar waren. Ze

waren hoofdzakelijk bedoeld voor de leden van de vereniging en

vormden in die zin een soort handleiding voor de actieve

onthouder. Het was een middel om de medestrijders te blijven

motiveren en in te lichten over de vorderingen van de beweging.

Er verscheen nieuws in over wetgeving en andere

officiële beslissingen in eigen land en daarbuiten. Maatregelen en

cijfermateriaal uit het buitenland werd vaak aangedragen ter

vergelijking. Zo werd regelmatig Zweden aangehaald als een

nastreefbaar voorbeeld van een land waar het alcoholgebruik

aan banden was gelegd (zie fig. 10) en Rusland werd besproken

in het kader van de discussie rondom het staatsmonopolie.

Een ander belangrijke rubriek waren de berichten over

ledenvergaderingen, opgestarte petities en verstuurde open

brieven naar de regering, nationale en internationale confe-

renties e.d. De lezers werden opgeroepen om deel te nemen aan

de vergaderingen en om de petities te tekenen.

Dit was echter informatie die voor niet-leden niet

interessant was en in dit opzicht waren de bladen niet geschikt

om buitenstaanders aan te spreken, tot “bekeringen” te leiden of om nieuwe leden te werven. Met

het oog op een bredere verspreiding werd de lezer toch aangezet de boodschap uit te dragen en

63 IDEM p. 122 64 DINGLE (A.E.), The Campaign for prohibition in Victorian England. The United Kingdon alliance, 1872-1895. (Croom Helm London, Londen, 1980), p. 212 65 IBIDEM

Fig. 10 La Petite Suédoise. Soberheid in Zweden

Bron: BS, jg.13, nr. 11, 1913, p. 84

65

aangemoedigd om hun tijdschriften uit te lenen, voornamelijk aan de lagere klasse die waarschijn-

lijk niet over voldoende geld beschikte om het blad zelf te kopen. Zo werd bijvoorbeeld in elke

editie van Messager in grote letters vermeld: ‘Propagez le Messager’.

Bovendien werden diensten aangeboden waar de onthouder gebruik van kon maken om in

de door alcohol doordrongen wereld beter te kunnen overleven. De bladen publiceerden namelijk

specifieke reclame, zoals voor zogenaamde hygiënische restaurants waar geen, of slecht licht

alcoholische drank geserveerd werd, voor gezonde babyvoeding en andere voedingssupplementen,

voor mineraalwater66 en sanatoria. Terwijl vóór de negentiende eeuw reclame voornamelijk

speciale of zeldzame goederen aanprees, verschenen er daarna ook advertenties voor alledaagse

artikelen, zoals water. In de eerste jaargangen van de meeste tijdschriften is nog geen reclame

aanwezig; deze duikt pas op aan het begin van de twintigste eeuw.

Advertenties ondergingen in die tijd een evolutie, die verbonden was met de evolutie van

de pers in het algemeen. Op het moment dat de kranten en weekbladen goedkoper werden en

grotere oplagen kenden, werden ze interessant als reclamemedia. Op haar beurt zorgde de

reclame voor nieuwe inkomsten voor de pers, die deze kon investeren in meer professionele

journalistiek en betere berichtgeving.67 Het wordt nergens met zo veel woorden vermeld, maar de

advertenties hebben ook de bonden vast geld opgebracht, dat goed van pas kwam om bijvoorbeeld

de productie van hun propagandamateriaal te bekostigen.

De antialcoholbeweging produceert zo verschillende instellingen die inspelen op de noden

van de onthouder en die van alcoholist. Niet alleen hadden kuuroorden en producenten van

mineraalwater voordeel bij de beweging; ook anderen zagen hun kans om er geld aan te

verdienen. Mensen met voornamelijk lucratieve bedoelingen probeerden munt te slaan uit de

uitzichtloze situatie; dit is vergelijkbaar met de huidige teleshopping programma’s die elke week

een ander wondermiddel voor het vermageren aanprijzen. Zo staat er verschillende malen in Le

Messager een aanval op een product van het zogenaamde Instituut Coza. Dit bedrijfje zou een

poeder tegen alcoholisme verkopen en daarrond een grootschalige reclamecampagne voeren. Uit

onderzoek was echter gebleken dat Coza slechts uit bicarbonaat bestond, maar dat het aan een

veel hogere prijs verkocht werd. De Croix-Bleue reageert geshockeerd op deze schandalige poging

om mensen geld af te troggelen met trucjes en misleidende reclame: “Comme il s’agit ici d’une

affaire purement commerciale, la philanthropie et l’humanité invoquées ne sont qu’un moyen

d’attirer les gogos à plumer, il est clair que si cette combinaison ne faisait pas ses frais, les

exploitants de ‘Coza’ abandonneraient vite cette branche pour louer une affaire plus lucrative.”68

De diverse bladen verschilden van elkaar in de mate van populariteit, in de zin van

toegankelijk taalgebruik en luchtigheid van de berichtgeving. Zo was het driemaandelijks blad

Onthouding van de Brugse Onthoudersbond eigenlijk een zogenaamd studieblad waar opinie-

stukken en onderzoeken verschenen, bijvoorbeeld over de houding van de politieke partijen t.o.v.

de alcoholkwestie en over de rol van de vrouw.69 Le Bien Social van de Ligue, opgericht in het

kader van een democratisering, was daarentegen veel luchtiger geschreven en bevatte meer faits-

divers; zowel berichten over de vreselijke gevolgen van alcohol, zoals moord en ziekte, als

hoopvolle getuigenissen. Dit zijn wellicht de twee uitersten. Uiteraard had elke bond een eigen

klemtoon, zoals de Bulletin van de artsenbond die meer medisch nieuws publiceerde en de

66 Vanaf 1904 adverteert bijvoorbeeld Vichy in BM. 67 VAN HOUTTE (J.A.), Economische en sociale geschiedenis van de lage landen. (Standaard Boekhandel, Antwerpen, 1964), p. 283 68 Le Messager Belge, jg. 13, nr. 11, november 1908, p. 170 69 De Brugse Onthoudersbond gaf nog een ander tijdschrift uit, namelijk het Onthoudersblad van West-Vlaanderen, dat meer een propagandablad bleek te zijn. Dit hebben we helaas niet zelf kunnen natrekken. CHRISPEELS (Y.), Op. Cit., 1982, pp. 79-80

66

Morgenster (van de Nationale Vereniging van de Matigheidsgenootschappen voor de Jeugd), die

zich meer boog over preventieve middelen door de jeugd een correct antialcoholonderwijs te

geven.

6.3.2. Statistieken

Om hun standpunt te ondersteunen en kracht bij te zetten, maakten de bonden gretig gebruik van

statistieken, die tevens gedeeltelijk de oorzaak waren van de ongerustheid over de omvang van

het alcoholprobleem: “Official statistics were widely used in the anti-alcohol discourse and […]

these statistics registered a level in the 1880s that lay some 25 per cent higher than in the 1860s

[…]. Together with the economic crisis, this caused the greatest distress as well as new enthusiasm

in the anti-alcohol camp.”70

De basisgegevens waar de beweging haar acties op baseert, zijn uiteraard de cijfers

omtrent het alcoholverbruik. Ter illustratie geven we figuur

11. Het derde land van boven is België en wat bij een nadere

lezing in het oog springt, is de verhoudingsgewijs hoge

consumptie van bier. België was (en is) het land van de

bierdrinkers bij uitstek. In die tijd was het bier echter

meestal lichter dan nu en werd het gedronken ter vervanging

van water, dat vaak niet drinkbaar was. De gegevens slaan

op de situatie van 1900, voor een bevolking van 6,7 miljoen

inwoners en geven de jaarlijkse consumptie weer per

inwoner:

9,6 liter gedistilleerde drank

4,1 liter wijn

219 liter bier

23,8 liter totale consumptie van alcohol aan 50º

Als we dit vergelijken met de gegevens uit de Annuaire

Sanitaire voor de periode van 1891-1900 komen deze goed

overeen: 198 liter bier en 9,64 liter alcohol aan 50º.71

Het cijfermateriaal wordt echter niet zonder meer

overgenomen; de bonden zetten ze naar hun hand. In

Onthouding wordt in 1912 bijvoorbeeld vermeld dat alcohol aan 50º niet drinkbaar is en dat een

jaarlijkse consumptie van 5,45 liter alcohol aan 50º per hoofd, zou neerkomen op 11,6 liter alcohol

aan 28º. Bovendien zou de hoofdelijke berekening niet representatief zijn, want eigenlijk zouden

kinderen, en in sommige gevallen vrouwen, niet meegerekend moeten worden: “ ’t ware veel

praktischer uit te rekenen hoeveel ieder Belg drinkt, die meer dan 25 jaar oud is. En dan komen we

tot het besluit dat ieder Belg, boven de [25] jaar, per jaar 21 liter jenever drinkt aan 28 graden.”72

Er werd vaak vergeleken met de consumptie in het buitenland en het was voornamelijk de

hoge positie die België innam die verontrustend was. Opvallend is het feit dat er in die periode in

veel omringende landen eveneens een antialcoholbeweging actief was, ook waar het gebruik

70 SCHOLLIERS (P.), Op. Cit., 2000, pp. 230-1 71 CHRISPEELS (Y.), Op. Cit., 1982, Annexe D, naar Annuaire sanitaire, p. 222 72 OH, jg. 6, juni 1912, p. 99. Originele nadruk. In de oorspronkelijke tekst staat dat iedere Belg ouder dan 15 jaar 21 l. jenever per jaar consumeert, maar gelet op de voorgaande zin, nemen we aan dat dit 25 moet zijn.

Fig. 11 : Jaarlijkse alcoholconsump-tie per inwoner in diverse landen.

Onderverdeeld in gedistilleerde drank, wijn, bier en alcohol aan 50º Bron: BS, jg. 13, nr. 5, mei 1903, p. 37

67

volgens deze diagram veel lager ligt dan in ons land, zoals Nederland (12,06 liter totale consumptie

van alcohol aan 50º).

Naast consumptiegegevens, werden er criminaliteitscijfers gebruikt, percentages van

gestoorden en idioten ten gevolge van alcoholgebruik en statistieken over de genezingskansen van

dronkaards met tuberculose.73 Er werden ook bedragen gepubliceerd, die verspild werden doordat

ze in de zak van de alcoholindustrie verdwenen. In 1898 zou er elke dag 1,37 miljoen fr. aan

alcoholische dranken worden uitgegeven, waarvan 410.958 fr. alleen al aan jenever. Jaarlijks

komen de bedragen op het volgende uit: “Dépense pour les boissons alcooliques en général:

environ 500.000.000 de francs. C’est-à-dire environ un demi-milliard perdu, chaque année, pour

l’amélioration morale et matérielle de la population, pour épargne, pour les commerces et les

industries étrangers à la vente des boissons; un demi-milliard pour peupler des prisons – 74

alcoolisés sur 100 condamnés – pour peupler nos dépôts de mendicité – 79 ivrognes sur 100

internés – pour donner 80 suicides et 45 cas de folie suite de l’alcool, sur 100.”74 Al dat geld ging

verloren en de uitgave resulteerde enkel in misdaad en ziekte.

De cijfers in de tijdschriften vermeld worden niet altijd vergezeld van een bronvermelding,

wat de vraag doet rijzen in hoeverre de gebruikte statistieken de officiële gegevens weergeven.

Daarenboven worden de diagrammen en grafieken niet consequent ingevuld. Het diagram uit

figuur 11 vergelijkt de consumptie van diverse landen, terwijl de gegevens uit verschillende jaren

komen, tussen 1895 en 1900. Ook de zogenaamde totale consumptie van alcohol aan 50º moet

met een korreltje zout genomen worden, omdat er ook binnen eenzelfde land gegevens worden

gebruikt uit verschillende jaren. De Nederlandse 12,06 liter bijvoorbeeld wordt berekend aan de

hand van cijfers uit 1895 en 1899. Men moet deze statistieken dus behoedzaam lezen en

gebruiken.

6.3.3. Medische argumenten

Ook werd er wetenschappelijke en medische bewijsvoering aange-

haald (zie fig. 12), vaak ook in de vorm van statistieken. Het soort

propaganda kon verschillen van bond tot bond. De medische bond

richtte zich logischerwijs meer op wetenschappelijke correctheid en

daarom minder op de directe propaganda. De Ligue daarentegen

hield er een uitgesproken morele campagne op na.

Uit onderzoek was bijvoorbeeld gebleken dat een alcoholist

veel minder kans had om te genezen van tuberculose en dat

alcohol verwoestende effecten had op de organen zoals lever en

nieren. Deze aftakeling van organen kon mooi geïllustreerd worden

aan de hand van afbeeldingen en als direct en afschrikwekkend

propagandamiddel gebruikt worden.75 Experimenten op dieren

toonden aan dat alcohol ook nefaste gevolgen had op het

nageslacht. Door het volgen van een familie van alcoholisten, werd genoteerd dat de kinderen

ofwel ziek, zwak en achterlijk waren ofwel misvormd waren en/of vroeg stierven. Ook de mentale

73 Bijvoorbeeld in MB, jg. 13, nr. 8, augustus 1908, pp. 164-5 74 Almanach de la Tempérance pour 1898, p. 8 75 In een editie van BM wordt de aankoop van een gipsen sculptuur van de lever vermeld, die als pedagogisch materiaal gebruikt mocht worden door de leden van de bond.

Fig. 12 : Effecten van sterke dranken op de binnenkant

van de maag. Bron: BS, jg. 3, nr. 8, augustus

1893, p. 60

68

effecten werden aangetoond aan de hand van wetenschappelijk onderzoek. O.m. daardoor werd

het alcoholisme een ziektebeeld, erfelijk en eventueel te genezen.

Een enkele keer werd er verwezen naar de problematische combinatie van de prostitutie en

alcohol. De bordelen waren niet alleen onzedelijk door hun primaire functie; bovendien zetten de

prostituees hun klanten aan tot het drinken van alcohol. In medische kringen werd voorzichtig voor

de sluiting van bordelen gepleit vanuit hygiënisch oogpunt, om de verspreiding van ziektes tegen

te gaan. Maar ook om het alcoholgebruik te doen verminderen: “Nous savons tous que les femmes

en maison sont non seulement des réceptacles pour la vérole et la haudepisse, amis surtout des

boites à alcool. Une pensionnaire qui ne boit pas et qui ne fait pas boire son client n’est pas gardée

par la directrice, parce qu’elle ne rapporte rien.”76 Dit was echter geen centraal aandachtspunt.

6.3.4. Conferenties, petities en diversen

Tijdens allerlei vergaderingen, publieke meetings en conferenties werden de gevaren, oplossingen

en te ondernemen acties besproken. Met behulp van petities probeerden de bonden de regering te

bereiken. In 1913 bijvoorbeeld deed een petitie de ronde als verzet tegen de afschaffing van het

vergunningsrecht van de herbergen in 1912.77 Om de beweging nog zichtbaarder te maken, waren

regelmatig optochten. Waarschijnlijk één de van de grootste was deze van 26 juni 1910 toen er in

een grote nationale manifestatie zo’n 4000 alcoholbestrijders aan deelnamen. Deze optocht werd

gevolgd door een congres, waar zelfs de toenmalige koning aanwezig was.78

Daarnaast zijn er nog de zogenaamde recreatieve oplossingen te noemen. In een poging

om de alcoholist weg te houden van de bron, met andere woorden van het café, werden er

koffiehuizen en restaurants geopend waar geen druppel alcohol geserveerd werd.79 Met het idee de

mens een beetje op te voeden, waren er volksbibliotheken en exposities opgezet. Verschillende

bonden hadden een standje op de internationale tentoonstellingen van Brussel in 1897 en 1910 en

tijdens de universele expositie in Parijs van 1889 kreeg de Ligue zelfs een gouden medaille voor

haar tentoongestelde affiches.80

6.3.5. Nieuw medium: uitstalraam

In het decembernummer van 1911 van de Messager

belge de Tempérance wordt melding gemaakt van

een nieuwe vorm van propaganda; de zogenaamde

vitrinetentoonstellingen. Naar Duits voorbeeld,

worden er leegstaande winkeluitstalramen gezocht in

drukbezochte wijken, waarvan de eigenaars

opgespoord worden. aan hen wordt gevraagd of de

organisatie in afwachting van de nieuwe bestemming

van het pand, haar affiches en ander materiaal

76 LUTAUD, ‘L’alcoolisme et les femmes des maisons de tolerance’ In: BM, jg. 11, nr. 53, november 1908, pp. 867-8 77 MB, jg. 18, nr. 7, juli 1913, p. 114 78 MB, jg. 15, nr. 7, juli 1910 79 Één van de belangrijkste was Le Restaurant Hygiénique op de Zavel in Brussel. 80 MERZBACH (H.), Op. Cit., 1899, p. 37

Fig. 13 Foto van een stand op een expositie. Bron : MB, jg. 19, nr. 1, 1914, p.5

69

(boekjes, folders,…) in het raam mogen uitstallen: “On y installe quelques tableaux antialcooliques,

de la littérature de propagande, on y affiche des maximes antialcooliques et pendant huit, dix

jours, on y expose le tout à l’admiration des passants. Quand la curiosité du public est assouvie, on

transfère ailleurs le matériel et, presque sans frais, on a forcé l’attention de nombreuses personnes

sur la question de l’alcool.”81

Bovenstaande foto (fig. 13) is genomen van een stand op een antialcoholtentoonstelling in

Brussel in 1914. We kunnen ons voorstellen dat het display in het uitstalraam er gelijkaardig moet

uitgezien hebben.

6.3.6. Affiches

Affiches waren één van de belangrijkste media voor de bonden. In veel tijdschriften worden

verkleinde reproducties gepubliceerd van affiches en/of te koop aangeboden. Men kan in het soort

affiches een tweedeling maken: aan de ene kant de visuele poster met expliciete prent. Deze

affiches met prenten waren meestal een grote afdruk van de gravures die in de tijdschriften

gepubliceerd werden.

En aan de andere kant waren er de tekstaffiches

zonder illustratie die echt gelezen moeten worden om de

boodschap mee te krijgen (fig. 14). Er werd door elkaar

gebruik gemaakt van verschillende soorten en grootte

lettertypes en vaak werd de lezer direct aangesproken.82

Zoiets kunnen we ons nu bijna niet meer voorstellen

in deze tijd van beeldcultuur. We kunnen ons de vraag

stellen in hoeverre deze schriftelijke inspanningen loonden.

In de 19de eeuw was het analfabetisme nog hoog, zeker

onder de arbeiders.83 Tot het midden van de 19de eeuw kon

ongeveer de helft van de mannen en zelfs meer dan de helft

van de vrouwen lezen noch schrijven. Voor de lagere klasse

“was het kunnen lezen en schrijven noodzakelijk voor het

verwerven van informatie en documentatie over het

maatschappelijk verkeer.”84

Het komt eigenlijk nergens in de literatuur ter

sprake, maar we kunnen onmogelijk negeren dat de prenten

in het propagandamateriaal een extra dimensie geven aan de

boodschap van de bonden en met name een meerwaarde

betekenen voor het bereik van de min of meer ongeletterde

groepen in de samenleving.

In Merzbach (1899) wordt wel expliciet het belang vermeld van visuele propaganda:

“Enfin, la Ligue, qui n’a cessé de propager ses idées et ses principes, par la parole et par les écrits,

circulaires, brochures, journaux et tracts, qu’elle a répandus à plus d’un demi-million d’exemplaires

81 MB, jg. 16, nr. 12, december 1911 82 Bijvoorbeeld ‘Citoyens!’ of ‘Ouvriers! Caramarades!’ 83 GOFFINET (Sylvie-Anne) & VAN DAMME (Dirk), Functioneel analfabetisme in België. (Koning Boudewijnstichting, Brussel, 1990), pp. 6 & 7 84 MATTHIJS (Koen), De mateloze negentiende eeuw. Bevolking, huwelijk, gezin en sociale verandering. (Universitaire Pers Leuven, Leuven, 2001), p. 81

Fig. 14 Le Pain est cher. Voorbeeld van een tekstaffiche

Bron: MB, 1912

70

dans le pays, vient d’innover à l’exposition la propagande par l’image..”85 In de internationale

expositie van Brussel in 1897 die door Merzbach besproken wordt en in de opsomming van al het

aanwezige materiaal, worden onder andere veertig affiches beschreven: “Une série de 40 affiches,

résumant, sous forme d’aphorismes, la quintessence des raisons qui militent en faveur de

l’abstinence”86 Ook anderen zien de kracht van beelden in: “Mieux que les plus belles phrases. Elle

montre le bonheur et la joie que l’ouvrier sobre, rentrant de son travail, trouve près de sa femme

et de ses enfants.”87

De illustraties kunnen we ook plaatsen tegenover de advertenties voor drank. Het is

namelijk ook in deze periode dat de drankproducenten hun producten via affiches en advertenties

aan de man probeerden te brengen. In deze prenten worden jenever en absint aangeprijsd als

drankjes die de mens juist goed doen, die kracht en warmte geven.

In de tijdschriften wordt regelmatig geadverteerd voor propagandamateriaal, zoals affiches,

flyers en kalenders. Wat daarbij opvalt, is dat meerdere malen de uiterste besteldatum verzet

wordt, omdat er niet voldoende aanvragen zijn binnengekomen88 of dat er een extra oproep wordt

gedaan voor het gebruik van overtollige edities. Zo werd bijvoorbeeld in de augustuseditie van de

Messager vermeld dat, bij gebrek aan interesse, er nog zoveel exemplaren van de kalender van

1912 over bleven, dat die vanaf dan (midden in het jaar) met korting verkocht werden.89 In

oktober schrijft de redactie letterlijk dat ze hopen dat de kalender van 1913 beter ontvangen zal

worden dan die van het voorgaande jaar. Daarbij wordt er op het schuldgevoel ingepraat door

nogmaals te benadrukken hoe belangrijk dit soort reclame is voor een goede bond: “La propagande

par les imprimés fait partie de l’activité nécessaire d’une bonne section de tempérance.”90

Hieruit kan men concluderen dat de verenigingen maar weinig materiaal bestelden, of dat

de moederbond altijd te veel liet drukken. We gaan er echter van uit dat de organisatie wel zo

verstandig was om de oplagen aan de vraag aan te passen. Een reden voor het lage aantal

bestellingen kan zijn dat de prijzen toch te hoog lagen91 voor de kleine verenigingen met weinig

inkomen. Het doet ook vermoeden dat ze niet wisten wat het materiaal te doen, waar ze de

affiches nog konden aanplakken of waar de flyers uit te delen.

Een andere mogelijke reden is de aard van de affiche. De gravures van de Ligue waren i.t.t.

de lange tekstposters van de Croix-bleue en andere bonden wel zeer in trek. Zo heeft de gravure

‘Père est là!’ van de Ligue in 1894 zodanig veel succes, dat ze na twee drukken van 2000 exempla-

ren elk na twee maanden al uitverkocht was en dat er een derde druk nodig was om aan de vraag

te kunnen voldoen. Tegen 1910 zou de Ligue zelfs al meer dan 100.000 exemplaren verkocht

hebben van deze gravures, waarvan er op dat moment al 25 verschillende beschikbaar waren.92

6.3.7. Verspreiding

Waar werden deze middelen ingezet? Hoe en waar werden de affiches en flyers verspreid? De

informatie uit de tijdschriften en gerelateerde publicaties, geeft ons een, weliswaar beperkt, idee.

85 MERZBACH (H.), Op. Cit., 1899, p. 36-7 Originele nadruk. 86 IDEM, p. 43 87 Le Bien Social, jg. 4, nr. 7, juli 1894, p. 1 88 Dit was het geval voor de affiche Devant la guillotine, MB, jg. 17, nr. 2, februari 1912, p. 26 89 MB, jg. 17, nr. 8, augustus 1912, p. 128 90 MB, jg. 17, nr. 10, oktober 1912, p. 159, originele nadruk. 91 Bijvoorbeeld 15 cent zonder en 25 cent met zegel met een bestelling van minstens 12 exemplaren, voor de ‘Affiche de protestation’, MB, maart 1913, pp. 50-1 92 Almanach de Tempérance pour 1910, p. 94

71

Op welke locaties (scholen, werkplaatsen, straten,…) de affiches exact kwamen te hangen bijvoor-

beeld zijn we niet te weten gekomen. Een uitzondering hiervan zouden de vitrines kunnen zijn,

maar helaas weten we ook daarvan niet welke uitstalramen er daadwerkelijk in gebruik zijn

genomen. Wel werd bij de publicatie van voorbeeldaffiches in de tijdschriften soms vermeld

hoeveel exemplaren gedrukt en/of verkocht waren en soms ook waar, in welke stad en voor welke

gelegenheid, ze geplakt werden.

In 1911 bijvoorbeeld waren er 175 exemplaren van een speciale nieuwjaarsaffiche - met

onder andere de tekst “Ne vous souhaitez pas les uns les autres une bonne santé en prenant du

poison.”93 - door negen secties van de Croix-bleue besteld en aangeplakt “dans différentes localités

belges à l’occasion du Nouvel An de 1911.”94 In 1899 verspreidde de Bien-Être Social in Luik en

omstreken een affiche aan de soldaten gericht.95 Le Bien Social schrijft dat de affiches ideaal zijn

om op te hangen onder andere in scholen, in lokalen van arbeidersverenigingen en thuis: “Elle

trouvera sa place dans les salles des cercles ouvriers et dans tous les ménages. ” 96 en “Elles

constituent un excellent moyen de propagande dans les cercles ouvriers, les patronages, les

écoles, etc.”97

Ook Merzbach pleitte voor het gebruik van het visuele materiaal in de scholen. Nog steeds

over de affiches tentoongesteld op de expositie van Brussel 1897 schrijft hij: “Répandues avec

l’appui du Gouvernement dans toutes les écoles, ces affiches peuvent rendre à notre cause des

services signalés. Placées dans les classes, les préaux, les escaliers, les corridors, elles parleront à

chaque instant à l’esprit de l’enfant. Le maître s’en servira à l’occasion de ses leçons de science,

d’hygiène ou de morale; il pourra prendre texte des pensées qu’elles expriment et en faire le sujet

de ses leçons d’écriture. Dans leur forme concise, elles se graveront, ineffaçables, dans l’esprit de

l’enfant, et de cette manière, par le travail de l’école, l’homme de demain sera prémuni contre les

misères de l’alcoolisme.” 98

Sommige affiches en flyers worden speciaal voor een bepaalde gelegenheid gemaakt. Zo

zijn er de al eerder genoemde nieuwjaarsposters, waar verwezen wordt naar een alcoholvrije

nieuwjaarstoast, of de affiche met betrekking tot de zogenaamde Verloren Maandag. In de

Messager wordt er in een artikeltje dit fenomeen aangekaard. Ze stellen dat deze gewoonte

enigszins in verval is en schrijven dit onder meer toe aan privé initiatief, voornamelijk dat van de

Ligue die “pendant trois ans a fait placarder dans l’agglomération [van Brussel] des affiches

suggestives qui ont fait sensation. […] Cette année, la Ligue a interrompu sa propagande; mais le

parti ouvrier l’a reprise et des affiches à peu près les mêmes ont été placardées sur tous les murs

de Bruxelles et des faubourgs. Nous devons rendre hommage au parti ouvrier pour son excellente

propagande.”99 De Croix-bleue heeft als actie tegen de Verloren Maandag verschillende keren op

die dag zelf honderden foldertjes en ander propagandamateriaal in diverse wijken in Brussel

uitgedeeld.100

93 MB. jg, 16, nr. 2, februari 1911, p. 26 94 IBIDEM 95 BS, jg. 9, nr. 2, februari 1899, p. 16 96 BS, jg. 4, nr. 7, juli 1894, p. 1 97 BS, jg. 4, nr. 8, augustus 1894, p. 1 98 MERZBACH (H.), Op. Cit., 1899, p. 43 99 M.C., MB, jg. 12, nr. 1, p. 13 100 IBIDEM

72

6.4. Publiek

Welk publiek hadden de bonden voor ogen? Voor wie was hun boodschap bedoeld, wie spraken ze

aan? In principe trachtten de antialcoholverenigingen hun gedachtegoed zo wijd mogelijk te ver-

spreiden, om zo de publieke opinie te beïnvloeden en iedereen ervan te overtuigen dat matigheid

of, nog beter, geheelonthouding een nastreefbare en haalbare betrachting was. Maar in de uitvoe-

ring van hun campagne maakten ze duidelijk onderscheid tussen verschillende doelgroepen. Deze

worden hieronder besproken.

6.4.1. Arbeiders

Bovenal stond ‘de’ arbeider in het vizier van de bonden. Hij moest behoed worden voor en genezen

van het alcoholisme en hij was degene die het zwakste was om er aan te weerstaan. Hij verspilde

zijn geld en zijn leven (en dat van zijn gezin) door op café te gaan.

In een publicatie van J. Melchior uit 1896 wordt benadrukt dat het antialcoholisme zich

richt tot de arbeiders en dat de campagne daarnaar aangepast moet worden: “Wij schrijven en

spreken voornamelijk tot en voor het volk, dus moet onze taal eenvoudig en toch niet plat of

triviaal, duidelijk en toch in alles wetenschappelijk juist, aantrekkelijk, meêslepend en echter

onopgesmukt wezen. Nochtans moeten wij vreemde woorden en uitdrukkingen bezigen, over

wetenschappelijke uitvindingen spreken, droge cijfers en statistieken aanhalen, het menschelijk

lichaam ontleden, de verwoestingen der jeneverplaag in al hunne naaktheid en ijselijkheid

blootleggen. Maar, wat gelden moeite, letterkundige arbeid, lastige opsommingen of berekeningen

en natuurlijke walging, als het geluk van den evenmensch en vooral dat der volksklasse, als het

heil van het dierbaar Vaderland op het spel staat?”101 Hoewel hij het belang aanstipt van gerichte

en toegankelijke informatie, is het volgens hem toch nodig om enigszins moeilijke bewoordingen te

gebruiken. De vraag is natuurlijk of daarmee de opzet niet faalt.

In feite wordt de arbeider redelijk weinig direct aangesproken en opgeroepen om zelf tot

actie over te gaan en om zijn leven te beteren. Wel werden talloze voorbeelden gegeven van de

rampzalige gevolgen (armoede en dood) van alcoholisme en van hoopgevende genezingen en werd

er over het drankprobleem van de arbeider gesproken. Hij is a.h.w. getransformeerd tot de perso-

nificatie van het alcoholprobleem. We gaan hier in het volgende deel dieper op in; de boodschap

bestond namelijk bijna alleen maar uit verwijzingen naar de problemen in het arbeidersmilieu.

6.4.2. Vrouwen

In een tweede fase van de beweging kwam er meer aandacht voor de rol van de vrouw in de strijd

tegen alcohol. Zo werd ze bijvoorbeeld direct aangesproken in een affiche van de Ligue waarop een

vrouw was afgebeeld die de fles jenever van haar man kapotslaat: “Au fond de cette affiche, qui

doit stimuler la collaboration de la femme dans l’œuvre de la Ligue, on lit les mots: ‘La femme

contre l’alcool’.”102 Haar taak bestond er echter niet zozeer in actief in het verenigingsleven te

stappen om propagandist te worden, maar werd eerder beperkt tot de huiselijke kring: “celle-ci

101 MELCHIOR (J.), De jeneverplaag of het alcoholisme in België. (Publicatie kantonale inspecteur Lager Onderwijs, 1896), p. 5 102 Almanach de la Tempérance pour 1898, p. 79

73

restera mieux dans le rôle que la nature lui a assigné; elle conservera alors toutes sa puissance de

séduction qui s’étendra bien au delà du foyer domestique, car partout où elle se trouvera elle

créera autour d’elle une atmosphère bienfaisante et une ambiance meilleure.” 103

De vrouw werd op bijna alle stadia in haar leven inzetbaar geacht voor de strijd: als huw-

bare jonge vrouw, als echtgenote en als moeder. Van de meisjes werd er nog geen actieve bijdrage

verwacht, maar ze werden wel verondersteld zich aan te sluiten bij een jongeren- of schoolbond,

onder het motto: jong geleerd, is oud gedaan. De rol van de ongehuwde vrouw of weduwe werd

nergens specifiek geformuleerd. De weduwe werd slechts als slachtoffer voorgesteld van de

alcohol, die haar haar man had afgenomen.104

Waarom kreeg de vrouw zo’n bijzondere rol toegeschreven? In de eerste plaats had zij zelf

het meeste te lijden onder de drankzucht van de mannen in haar omgeving. Een drinkende vader

zou een slechte invloed hebben op het jonge meisje en voor een miserabele jeugd zorgen. In het

huwelijksleven konden er slagen vallen van een gewelddadig dronken echtgenoot, die door zijn

alcoholische uitspattingen ook materiële tekorten veroorzaakte. De vrouwenbonden in het bijzon-

der riepen de vrouwen op om uit hun passiviteit te stappen en iets aan hun sombere situatie te

doen.105 Ze werden ook uitzonderlijk aangespoord om eigen verenigingen op te starten of een

actief lid te worden. Het was echter geen gemakkelijke zaak de vrouw uit haar vertrouwde cocon

van huis en gezin te krijgen.106

Bovendien zou de vrouw bijzonder geschikt zijn voor deze taak, door haar specifieke

vrouwelijke eigenschappen, zoals charme, intuïtie en zorgzaamheid. Een eerste raad aan de jonge

vrouw op huwbare leeftijd was simpelweg de miserie te voorkomen door een nauwkeurige keuze

van de huwelijkspartner. Ze moest eerst en vooral nagaan of hij zich bezondigde aan drank: een

jonge man die nu al dronk, had immers grote kans later een dronkaard te worden. Als het huwelijk

eenmaal voltrokken was, was het aan de echtgenote om van het huis een aangename plek te

maken, waar de man graag toekwam en vooral, bleef. Goed koken, het huis schoon houden, op

een spaarzame, maar niet gierige manier inkopen doen en het huis inrichten,… Daarnaast moest ze

vooral vriendelijk, zorgzaam en geduldig zijn en niet klagen over eventueel tekort aan geld.107

Marie Parent, een geëngageerde alcoholbestrijdster die onder meer de Alliance des femmes

belges contre l’abus des boissons alcoolique had opgericht, bracht al in 1892 een miniboekje uit dat

als handleiding moest dienen voor de vrouwen uit de arbeidersklasse. Er werd expliciet vermeld dat

ze daarbij in de huid gekropen was van de arbeidersvrouw, om beter te begrijpen welke situaties

ze kon tegenkomen. Ook was het heel specifiek naar deze vrouwen gericht: “Ce petit manuel, qui

s’adresse aux femmes (aux épouses et aux mères) de la classe ouvrière, a pour but de les aider

par des conseils, des préceptes exemples, a préserver leur famille du fléau de l’ivrognerie.” 108

De rol van goede huisvrouw hangt nauw samen met het opkomend burgerlijke ideaal van

het gezin en de kinderen. In het kader van het burgerlijk beschavingsoffensief werd getracht deze

familiewaarden over te dragen op de lagere klassen.109 Vrouwen werden eigenlijk niet verwacht om

buitenshuis te werken. Omdat het voor vrouwelijke arbeiders praktisch onmogelijk was om na een

werkdag van zo’n dertien uur ook nog goed voor het huishouden en het gezin te zorgen, sprak dit

103 WILLEMAERS, L’Alcoolisme. Discours prononcé par M. Willemaers à l’Audience Solennelle de rentrée du 1er Octobre 1902. (Imprimerie Veuve Ferdinand Larcier, Brussel, 1902), p. 79 104 Zie bijvoorbeeld de prent ‘La Veuve’, in : BS, jg 23, nr. 3, maart 1913, p. 20 105 CHRISPEELS (Y.), Op. Cit., 1982, p. 157 106 IDEM, p. 159 107 IDEM, p. 160-5 108 PARENT (Marie), Le role de la femme dans la lutte contre l’alcoolisme. (Imp. Parent&Cie, Brussel, 1892), p. 5 109 DE LEEUW (Kitty), Kleding in Nederland 1813-1920. Van een traditioneel bepaald kleedpatroon naar een begin van modern kleedgedrag. (Verloren, Hilversum, 1992), p. 308

74

de vrouwen wel aan. Door het fabriekswerk, “werden zij in de steeds preutser wordende

samenleving ook op moreel vlak argwanend bekeken. Hun dagelijkse omgang met mannen, hun

werkkledij en taalgebruik staken schril af tegen de preutsheid van ‘echte’ dames.” 110 Voor veel

arbeidersgezinnen was het extra werk van de vrouw echter noodzakelijk.

Niet alleen werd de vrouw aangespoord om tegen het kwaad te strijden, ze werd eveneens

aangesproken op haar eigen gedrag; in sommige gevallen was het immers de slechte huisvrouw

die haar huishouden niet in orde hield, die de schuld kreeg van het alcoholisme van haar man: zij

verjoeg hem naar de herberg. Daarnaast werd ook de drinkende vrouw zelf geviseerd. Er zijn niet

veel verwijzingen te vinden naar het alcoholisme van de vrouw. De enkele opmerkingen die er

waren, spraken over een nog grotere schande. Een vrouw die alcohol dronk was eigenlijk nog erger

dan een mannelijke alcoholist, juist omdat zij geacht werd sterker en moreler te zijn.

6.4.3. Artsen

Er werd ook op de arts, als persoon met autoriteit, gemikt.

Hij moest de onwetendheid van de mensen de wereld uit

helpen en zijn patiënten tot onthouding overtuigen. Boven-

dien werd de arts die zelf ook af en toe dronk bijzonder hard

aangepakt en beschuldigd van hypocrisie en domheid. Hij

moest zich ervan bewust zijn dat hij zelf het goede voor-

beeld moest geven. In verschillende fictieve dialogen en

prenten (zoals fig. 15) in tijdschriften kwamen artsen aan

bod die terecht werden gewezen door patiënt of bediende.

Vooral een dokter, die gestudeerd had en maar al te

goed de verwoestende effecten van alcohol kende, moest

weten dat drinken slecht was: “Les médecins qui prescrivent

encore du vin et champagnes, bières et liqueurs, ignorent

les travaux publiés depuis quinze ans sur l’alcool. […]

Sachons avouer nos erreurs!” 111

Met dit ideaal voor ogen, verstuurde de Société

médicale de Tempérance aan het begin van 1910 een post-

kaart naar alle dokters in het land met de volgende tekst:

“Je déclare être d’accord avec la Société médicale de

Tempérance sur les conclusions suivantes :

1. C’est une erreur de croire que l’usage des boissons

alcooliques donne des forces, nourrit, ou réchauffe ;

2. Il est parfaitement possible de vivre en excellente

santé et de se livrer au travail sans boire ni alcool ni

aucune boisson alcoolique ;

3. L’usage des boissons alcooliques prépare et aggrave les maladies ;

4. L’eau bien pure est la boisson la plus hygiénique.”112

110 DE WILDE (Bart), Witte boorden, blauwe kielen. Patroons en arbeiders in de Belgische textielnijverheid in de 19e en 20e eeuw. (Ludion-Amsab, Gent, 1997), p. 171 111 BOULENGER, MB, jg. 16, nr. 1, januari 1911, pp. 6-7 112 MB, jg. 15, nr. 3, maart 1910, p. 36

Fig. 15 Ce qu’un Docteur apprit d’un Cocher

Voorbeeld van een arts die niet het goede voorbeeld geeft.

Le Docteur. – Voici, mon cher ami, une bonne goutte d’eau-de-vie. Cela vous fera du bien, surtout par ce temps de chien qu’il fait. Le Cocher. – Merci, Monsieur le Docteur, je ne bois jamais de gouttes, et je ne boirai pas celle-ci. Cela ne peut faire que du mal. Sachez de plus que je suis un ancien buveur et que cette seule goutte pourrait réveiller mon appétit pour cette infernale boisson. Ah, si vous saviez le mal qui pourrait résulter de l’acceptation de votre offre ! Bron : BS, jg. 8, nr. 3, 1898, p. 20

75

In juli waren er bijna 1000 antwoorden teruggekomen: 960 waren volmondig akkoord gegaan, 27

met enkele nuanceringen en 5 met grote relativeringen. Twee hadden de postkaart teruggestuurd,

maar waren het absoluut niet eens met de statements van de bond. Velen hadden echter nog geen

antwoord gegeven.113

De doktersbond was ervan overtuigd dat de publieke opinie ook zou volgen als de medische

wereld zich massaal achter het antialcoholstandpunt zou scharen. Artsen hebben immers een

zekere autoriteit en de secretaris van de artsenbond gaat zelfs zo ver te stellen dat zonder de

steun van de medische wereld, de beweging gedoemd is te mislukken: “Nous irons même jusqu’à

dire que sans l’aide du médecin il n’y a rien de sérieux à faire dans la lutte contre l’alcoolisme.”114

6.4.4. Onderwijzers

Evenals de geestelijken, zijn onderwijzers beroepshalve begaan met het morele welzijn van de

mensen. De leerkracht heeft een maatschappelijke rol te vervullen als opvoeder van de toekomst

van de maatschappij, zijnde de jeugd. Hij moet deze ontwikkeling zo goed mogelijk begeleiden en

de drempels die in de weg staan van de opvoeding uit de weg ruimen. “En wat werkt er nadeeliger

voor de stoffelijke verbetering van ons volk dan het alcoholisme, wat belemmert er meer de

verstandelijke ontwikkeling dan het alcoolmisbruik, wat brengt er meer zedelijke gevaren dan die

gevloekte drank, wat ondermijnt en beneemt onze menschen het meest het karakter om zijn

plichten als katholiek te vervullen dan drankmisbruik.”115

Van bij het begin wordt de onderwijzer vooral opgeroepen om zich zelf te onthouden van

de drank, want hoe kan hij anders gezag uitoefenen en gerespecteerd worden door zijn leerlingen,

als hij zelfs geen macht over zichzelf heeft? Ten tweede moet hij de gevaren van het alcoholisme in

de lessen behandelen. Idealiter doet hij dit zelfs niet omdat het op het leerprogramma staat en dus

verplicht is, maar uit overtuiging, “hij moet dit doen als een wakkere propagandist.”116

Een goede antialcoholles bestond uit het bespreken van de goede voorbeelden, naast de

gevaren. Het was namelijk van belang dat de kinderen zouden inzien dat er nog hoop is en dat ook

zij kunnen ontsnappen aan het alcoholisme. Ten slotte was het aanzetten van de kinderen tot het

zich aansluiten bij schoolbonden tegen alcoholisme wellicht de belangrijkste taak van de leraar.

6.4.5. Overheid en werkgevers

In de campagnes werden eveneens de overheid en de werkgevers aangesproken. De overheid werd

op een indirecte manier geviseerd aan de hand van opiniestukken in de bladen waar bijvoorbeeld

het ongenoegen geuit werd met een bepaalde maatregel (zoals het afschaffen van de openings-

belasting voor nieuwe herbergen) en op een directe manier door het sturen van open brieven met

dezelfde kritieken en van petities.

De werkgevers en dan met name de patroons van de fabrieken werden opgedragen om hun

arbeiders in toom te houden en hen vooral niet tot drinken aan te zetten, door hen bijvoorbeeld in

het café uit te betalen en drinken verplicht te stellen. Daarnaast werd er ook gewezen op de

113 MB, jg. 15, nr.7, juli 1910, p. 82 114 BIENFAIT, BM, jg. 5, nr. 24, augustus 1902, p. 371 115 DE CLERCK (Constant), ‘Is de Onderwijzer in onze beweging op zijne plaats ?’, in: OH, jg. 4, 1910, p. 132 116 IDEM, p. 133

76

onwetende patroons die het drinken van hun werknemers voor, tijdens en/of na werkuren tolereer-

den, denkende dat alcohol de mens kracht geeft.

6.4.6. Doeltreffendheid

De meningen over de effectiviteit van de campagnes waren verdeeld. Sommige bonden waren

overtuigd van de invloed van de schriftelijke en visuele propaganda in de vorm van pamfletten,

flyers, affiches en gravures. De protestante Croix-bleue benadrukt daarentegen (wellicht terecht)

dat het niet enkel gaat om het uitdelen of aanplakken van het materiaal, maar dat ook het

persoonlijk contact en naastenliefde bijzonder belangrijk zijn: “Il ne suffit pas de distribuer

beaucoup d’imprimés, il faut chercher les entretiens, amener les gens à parler et s’efforcer ainsi

d’avoir une action plus durable. Notre parole, notre présence, la joie de notre témoignage, voilà ce

qui agit sur ceux qui souffrent des habitudes d’intempérance.” 117

De Société médicale de Tempérance is echter van oordeel dat de antialcoholpropaganda

ontoereikend is en dat het alcoholisme sinds de oorsprong van de campagnes zelfs nog gestegen is

i.p.v. gedaald. Volgens de auteur van het stuk in de Bulletin, ene Van Lippelo, heeft de propaganda

gefaald, omdat de antialcoholbeweging zich tot dan toe enkel gericht heeft op de dronkaard en op

dronkenschap. Hij legt uit dat een effectieve campagne tegen alcoholisme in eerste instantie een

preventieve campagne dient te zijn. Het is immers heel moeilijk, zo niet onmogelijk om alcoholis-

ten weer op het goede pad te krijgen, om ze te ‘genezen’: “De combien d’alcooliques […], les ligues

de tempérance et les agents moralisateurs divers n’ont-ils pas entrepris vainement la cure?

Combien de ces mêmes alcooliques ne seraient jamais devenus les victimes du poison social en

cause si les efforts vainement dépensés dans un but curatif presqu’impossible, eussent été

appliqués avant la manifestation du vice et ce dans un but préservatif? Que le moraliste réponde à

ces deux questions et il devra conclure qu’une campagne contre l’alcool, pour être pratique et

efficace, doit être surtout préventive.” 118

Een tweede reden voor het falen van de campagne, is volgens de auteur het onderscheid

dat gemaakt wordt tussen gebruik enerzijds en misbruik van alcohol anderzijds. Dit onderscheid is

misleidend, omdat elk glaasje in principe een gevaar betekent; het begint bij de gewoonte van

bijvoorbeeld een slaapmutsje, maar eindigt in miserie. En dit geldt niet enkel voor sterke drank;

ook de dagelijkse (matige) consumptie van wijn en bier houdt een risico in.

De invloed van de propaganda via de scholen moeten we ook relativeren. Ten eerste werd

het antialcohollesprogramma lang niet in alle scholen gebruikt. Bovendien werd de impact van de

school snel teniet gedaan als de kinderen thuis kwamen en daar hun ouders dronken of drinkende

aantroffen. De schoolmatigingsbonden waren ontstaan in Limburg en waren daar ook het sterkst,

maar er kwam ook weerstand tegen dit soort onderwijs: “De gemeentebesturen wilden vaak,

volgens de drankbestrijders, niets in de weg leggen van het lokale drankkapitaal. Ook de ouders

waren meestal niet verheugd wanneer hun kinderen lid wilden worden van schoolbonden en in het

openbaar een onthoudersbelofte wilden afleggen.” 119

De doeltreffendheid van de bonden werd bovendien ook beperkt, doordat ze er niet in

slaagden zich als één front te profileren. De periode rond de eeuwwisseling kende een wildgroei

van allerhande lokale en subverenigingen, die, ondanks een continue streven naar eenheid, te

117 L.S.P., MB, jg 16, nr. 7, juli 1911, pp. 108-9 118 VAN LIPPELO, BM, jg. 5, nr. 21, februari 1902, p. 323 119 LOCKKAMPER (N.), Op. Cit., 1994, p. 123

77

verschillend waren in hun essentiële principes. Bij pogingen om bonden met een matigings- en met

een geheelonthoudersideologie, bonden van katholieke en van socialistische strekkingen bijeen te

brengen, bleken de verschillen onoverkomelijk. Daarbovenop kwam ook het nog steeds actuele

taalprobleem tussen de Franstalige en de Vlaamse organisaties.120

6.5. Tussentijdse conclusie: het antialcoholdiscours

In subhoofdstukken 6.2., 6.3. en 6.4. hebben we gezien hoe de antialcoholbeweging met welke

actoren en met welke middelen actie voerde. Bij wijze van algemene conclusie van dit empirisch

stuk noemen we hier nogmaals de belangrijkste elementen die hierboven besproken zijn en die

samen ‘het’ discours vormen. We hebben ons hiervoor losjes gebaseerd op een structuur van

Stuart Hall, die in zijn bespreking van Foucault een aantal punten aanstipt die in een discussie

rondom discours aan bod dienen te komen.121

Nog een voorzichtige opmerking eerst: het systematisch ontrafelen van een discours zorgt

ervoor dat nuanceringen verloren gaan en dat één bepaald extreem beeld zich opdringt. In

voorgaande hoofdstukken werden diverse visies op oorzaken en oplossingen van het alcoholisme

besproken. Niet al deze meningen komen als zodanig terug in wat als ‘het’ antialcoholdiscours

bestempeld wordt, omdat “various different and sometimes contradictory ways of speaking about a

topic or issue come together […] to build up a picture or representation of the issue or topic.”122

Deze verschillende elementen, “minidiscours” als het ware, over bijvoorbeeld christelijke waarden,

familie en arbeiders, komen samen om een bepaald beeld te geven van het alcoholprobleem, dat

als ‘de’ waarheid voorgesteld werd.

6.5.1. Statements

Statements zijn de basiseenheden van het discours. Het zijn die beweringen die specifieke informa-

tie en een bepaalde kennis verschaffen over een onderwerp, in deze verhandeling alcoholisme. Een

discours kan ontelbaar veel statements bevatten, maar slechts enkele daarvan vormen de kern van

het vertoog. Naar deze kernbeweringen wordt dan telkens verwezen en zo komen ze steeds terug.

Een groot aantal verschillende uitspraken zijn aan bod gekomen in de hoofdstukken over de anti-

alcoholbeweging. Hier worden, samengevat, de meest prominente daarvan op een rijtje gezet:

· Alcoholisme is een ziektebeeld.

· Alcohol heeft fysieke effecten op het lichaam en leidt tot ziekte en vroegtijdige dood.

· Alcohol heeft effecten op de geestelijke toestand van de gebruiker en leidt tot dementie en

andere psychische aandoeningen.

· Alcoholisme heeft erfelijke effecten. Het nageslacht van alcoholisten is zwak en heeft meer

kans op lichamelijke en geestelijke ziekten.

· Alcoholisme leidt tot degeneratie van het menselijke ‘ras’.

· Alcoholisme leidt tot armoede.

120 IDEM, p. 121 121 HALL (Stuart), The work of representation. In: HALL Stuart (red.), Representation. Cultural representations and signifying practices. (Sage, Londen, 1997), pp. 13-64, pp. 45-46 122 CARABINE (Jean), Unmarried Motherhood 1830-1990. A Genealogical Analysis. In: WETHERELL (Margaret), TAYLOR (Stephanie), YATES (Simeon J.), Discourse as data. A guide for analysis. (Sage publications, Londen, 2001), pp. 267-310, p. 268

78

· Mensen die drinken zijn zwak en slecht en hebben geen (christelijke) normbesef.

· Door het alcoholisme gaat er veel geld verloren dat in andere takken van de economie

gestoken zou kunnen of moeten worden.

· Herbergiers werken het drinkgedrag van de arbeider in de hand.

· De overheid wil liever haar eigen zakken vullen dan het probleem bij de wortel aan te pakken.

· Alcohol, en zeker het gebruik ervan, is iets verachtelijks. Men mag eigenlijk niet toegeven dat

men wel een glaasje lust.

· ‘De’ alcoholist is een arbeider. Hij drinkt omdat hij zwak is en niet om de slechte werk- en

loonomstandigheden te vergeten. De werkdruk en slechte levensstandaard van de arbeiders-

klasse als oorzaken voor alcoholisme worden zelden genoemd.

6.5.2. Subject

Door het discours worden subjecten gecreëerd als belichaming van het probleem. In dit geval

ontstaat ‘de alcoholist’. Deze heeft welbepaalde attributen en is daardoor een ideaaltype van het

fenomeen. Het mag duidelijk zijn dat niet elke alcoholist ook exact dezelfde kenmerken draagt als

dit ideaaltypische subject.

De alcoholist is een man, een arbeider. Hij is zwak, want hij laat zich gemakkelijk verleiden

door de herbergiers en door zijn kameraden. Hij heeft geen controle over zijn geldzaken en over

zijn eigen gedrag. Hij kent de waarde van geld niet voldoende, anders zou hij het niet verspillen

aan zoiets slecht als alcohol. Daarbij heeft hij nog het lef om een loonsverhoging te eisen. Als hij

zou leren zich te beheersen, zou hij inzien dat zijn ellende niet voortkomt uit een te laag salaris,

maar te wijten is aan verkeerde uitgaven. Hij is van het christelijke pad afgedwaald en heeft de

christelijk (voornamelijk katholieke) normen en waarden uit het oog verloren.

Bovenden is hij te herkennen aan uiterlijke kenmerken: hij heeft een slordig en onverzorgd

voorkomen, vaak kapotte kleren, een rode neus, hij ziet er ouder uit dan zijn werkelijke leeftijd,

heeft een afgestompte, domme blik, uitpuilende ogen en een slecht gebit.

Daarnaast creëert het discours ook de tegenhanger van de alcoholist, nl. ‘de onthouder’.

Deze is een hardwerkende man, die van zijn gezin houdt, met zijn kinderen speelt, zijn geld spaart

en goed weet te besteden. Zijn uiterlijk is verzorgd en idealiter zet hij zich in voor de antialcoho-

lische zaak, door zich aan te sluiten bij een bond en door met zijn getuigenis anderen te “bekeren”.

6.5.3. Instituties

Binnen het discours ontstaan verschillende instituties met hun eigen praktijken om het probleem

en het subject in kwestie te behandelen. Discours definiëren wat we kennen en sociale praktijken

krijgen daarbinnen betekenis. Zo heeft de praktijk van het plaatsen van alcoholisten in asielen

geen zin, geen betekenis als niet eerst vastgesteld is via statements dat alcoholisme een ziekte is

en dat de alcoholist een gevaar is voor de maatschappij en dus opgesloten en behandeld dient te

worden.

Praktijken en instituties, specifiek gecreëerd voor de alcoholist, waren beperkt. Wel ont-

stonden er asielen voor die alcoholisten die aan mentale stoornissen leden, maar deze instellingen

waren in feite niet anders dan voor de “gewone” geestesgestoorde. De misdadige drinker belandde

in het reguliere rechtssysteem van veroordeling en gevangenisstraf. In één van de tijdschriften

79

werd een korte melding gemaakt van een specifieke behandeling van de alcoholist in de gevange-

nis in het buitenland. De gevangene die een misdaad onder invloed had gepleegd, kreeg niet zoals

de andere veroordeelden water en brood. Zijn eten bestond uit brood dat in wijn gedoopt was. En

dat voor dagen achtereen. Op die manier werd de alcoholist eigenlijk getreiterd, totdat hij een

complete afkeer had gekregen van alcohol en zich had “bekeerd” tot de onthouding. Een soort

extreme vorm van een afkickbehandeling dus.

Daarnaast kunnen we als institutie de bonden zelf

noemen, als een vereniging of instelling waar het subject

redding kon vinden bij gelijkgezinden. Althans als hij al de

eerste stap had gezet naar erkenning van zijn drankpro-

bleem. Figuur 16 laat ons een foto zien van de voordeur van

de vereniging Croix-bleue, de deur waarlangs de drinker,

door zijn lidmaatschap, zijn gezondheid, vermogen, geluk en

eer terugkreeg.

Andere instituten die belangrijk waren voor de ver-

lossing van de alcoholist, was enerzijds de privé institutie

van de familie en dan met name de vrouw, en anderzijds de

publieke institutie van het onderwijs. De familie werd voor-

gesteld als een veilige haven, waar er geen drank aanwezig

was en dus ook geen verleiding. Een goed huishouden kon

de man op het rechte pas brengen en houden. Het onderwijs

was in feite geen praktijk die ontwikkeld was t.b.v. de alco-

holist, maar juist ter voorkoming. Het werkte voornamelijk

preventief, om de toekomst van de natie te behoeden van

het alcoholisme door opvoeding.

6.5.4. Autoriteit en macht

Een belangrijke vraag is hoe bepaalde kennis geloofwaar-

diger is en beter aanvaard wordt dan andere. Autoriteit heeft

te maken met institutionalisering en het overtuigend presenteren van de verkondigde waarheid. De

antialcoholkennis die verspreid werd, kreeg autoriteit doordat ze enerzijds ondersteund werd door

zogenaamde officiële statistieken en anderzijds door wetenschappelijke argumenten.

Bovendien groeide de autoriteit doordat de beweging aan belang won, zowel bij de publieke

opinie en het ledenaantal als bij de druk op de regering. De bestrijders waren actief en zichtbaar in

kringen die door de bevolking werden geloofd. Ze konden zo hun waarheid “maken”. Artsen, pries-

ters, onderwijzers, ze hadden allemaal een positie waarin ze geacht werden het goede voor de

mens voor te hebben.

In § 6.4. hebben we gezien dat verschillende partijen door het discours aangesproken

worden: arbeiders, vrouwen, dokters, leerkrachten, religieuzen, werkgevers, overheid. Iedereen

wordt ingeschakeld. Elk van deze groepen neemt een bepaalde subjectpositie in; ze krijgen elk een

bepaalde functie toegeschreven binnen het discours van de bonden.

Deze positie geeft de bonden een zekere macht, die de arbeiders niet bezitten. De laatst-

genoemden zijn niet voldoende georganiseerd om geloofwaardige tegenargumenten naar voren te

schuiven in de vorm van statistische of medische gegevens. Ze hebben geen instituties om deze

Fig. 16 Par où tout est revenu (Gravure parue dans le Calendrier de

l’Étoile Bleue, année 1913) Le « Messager » de février nous montrait la porte du cabaret comme étant la plus coûteuse du monde. Par la porte des sociétés de Tempérance reviennent la santé, la fortune, les biens, le bonheur et l’honneur que l’ouvrier a perdu. Bron : MB, jg. 18, nr. 3, 1913, pp. 44-45

80

gegevens te produceren of te verspreiden. Daardoor wordt het moeilijk om een ander beeld in de

aandacht te brengen. De enige manier om hun mening en leefwereld tot de andere kringen te laten

doordringen, was via de Werkliedenpartij en onderzoeksenquêtes, als ze al bevraagd werden.

De bonden maken gebruik van hun positie om in feite hun eigen bestaansrecht te

bevestigen door welbepaalde informatie te verspreiden. Ze bestempelen zichzelf als de legitieme

bestrijders van het kwaad bij uitstek. Daarbij zijn ze enigszins hypocriet, omdat ze beogen de

arbeiders aan te spreken en op het juiste pad te krijgen, terwijl slechts weinig verenigingen

daadwerkelijk erin slagen arbeiders te bereiken.

6.5.5. Tegendiscours

Met dit kopje willen we benadrukken dat er geen één enkel discours aanwezig was en dat het

overheersende vertoog ook niet permanent was. In het kader van wat Foucault episteme heeft

genoemd, kan men ervan uitgaan dat het discours rond 1900 niet definitief of onveranderlijk is en

op een bepaald moment in de tijd vervangen (overheerst) zal worden door een ander discours. Dit

zal gepaard gaan met nieuwe instituten en nieuwe subjecten, of een wijziging van de bestaande.

Het hoofdstuk waarin de beweging besproken wordt volgens de communicator, het publiek

en de campagne, gaf een genuanceerd beeld weer van de houding t.o.v. alcohol. Één ding stond

echter vast: alcohol was slecht. Daarnaast verschilden de diverse bonden en maatschappelijke

groepen omtrent een aantal punten. Met name op het punt van de oorzaak van de plaag.

Ook werd er erkend dat het niet enkel de arbeider was die dronk en dat zelfs opgeleide

mensen zoals artsen dronken. Deze nuancering laat zien dat er inderdaad een ‘game of truth’ aan

de gang is, dat er tegelijkertijd verschillende visies de ronde doen, die met elkaar concurreren om

de meest aanvaarde te worden. Dit laat ook zien dat het toenmalig discours niet permanent is en

dat andere inzichten in bijvoorbeeld de medische wereld, het subject kunnen veranderen.

Dit was niet de intentie van dit werk, maar om een uiteindelijke genealogisch onderzoek te

voeren zoals Foucault het voor ogen had, is het nodig om de machtsverhoudingen en de oorzaken

van deze verhoudingen van het heden te ontwarren aan de hand van voorgaande situaties. De

huidige situatie was hier niet aan de orde, maar het mag duidelijk zijn dat deze anders is dan

honderd jaar geleden. Niet alleen de werk- en levensomstandigheden van de arbeiders zijn erop

vooruit gegaan, ook het klassenonderscheid is in onze samenleving minder prominent geworden,

waardoor de eventuele noodzaak van de burgerij om de arbeidersklasse te domineren aan de hand

van bepaalde discours niet meer relevant is.

Ten slotte willen we hier nog kort het zogenaamde counterdiscourse aankaarten. In onze

context is het een manier van verzet tegen de representatie van de arbeider als de enige verant-

woordelijke van zijn drankprobleem. In grote lijnen zouden we kunnen zeggen dat de strijd van de

socialisten een tegendiscours vormt tegen dat van de, voornamelijk katholieke, burgerij. De

socialisten, met Vandervelde als voortrekker, wezen immers de penibele werk- en leefomstan-

digheden aan als oorzaak van het alcoholisme bij de arbeiders.

De socialistische antialcoholbond en in zekere mate de gehele socialistische beweging

kaartten de matiging aan als een manier van emancipatie. Indirect aanvaardden ze daarmee dus

wel dat alcohol een slechte invloed had op het leven van de arbeiders en stelden ze dat de arbeider

zijn tijd beter kon besteden aan zelfontplooiing dan aan het consumeren van drank. Dit wijst er op

dat zelfs dit tegendiscours de meest aanwezige statements incorporeerde.

81

7. Analyse van de boodschap

In dit hoofdstuk gaan we na hoe de boodschap van het antialcoholvertoog in het visuele campag-

nemateriaal weergegeven wordt. Dit doen we enerzijds in § 7.3. door kwantitatief te onderzoeken

of patronen te ontwaren zijn, o.a. door te kijken naar eventuele verschillen of overeenkomen in de

prenten doorheen de tijd en naargelang de bond. In een tweede, kwalitatieve fase (§ 7.4.)

bespreken we anderzijds een twintigtal prenten op een grondiger manier, m.b.v. de visuele

grammatica.

7.1. Selectie van het materiaal

Het object van de analyse wordt gevormd door de prenten uit de tijdschriften van de antialcohol-

bonden. Oorspronkelijk was het de opzet om van verschillende bonden, van diverse strekkingen,

de prenten in hun tijdschriften te onderzoeken en met elkaar te vergelijken. Hoewel er zoveel

verschillende verenigingen waren, waren er in verhouding maar weinig tijdschriften van enig

belang. Bij het verzamelen van het materiaal zijn de volgende criteria gehanteerd:

a. De zoektocht naar data werd gestuurd en beperkt door de praktische voorwaarde van

beschikbaarheid. Met andere woorden: de oude tijdschriften zijn nog raadpleegbaar in de

bibliotheek of in het archief waar ze bewaard worden.

b. De bladen zijn van Belgische oorsprong en bijgevolg gericht op het Belgische publiek.

c. Ze zijn gecreëerd door antialcoholbonden.

d. Ze zijn gepubliceerd tussen 1880 en 1920.

e. De tijdschriften bevatten regelmatig prenten.

Omdat we pas op het laatste criterium konden controleren, toen we de tijdschriften al in handen

hadden, verliep de selectie in eerste instantie aan de hand van de vier andere criteria. Op basis van

deze voorwaarden waren zeven bonden gekozen, waarvan de tijdschriften in de catalogus van de

Koninklijke Bibliotheek van Brussel opgenomen waren. Deze bladen waren:

1. Le Bien Social van de Vaderlandse Bond

2. Le Messager de la Croix-bleue belge

3. Bulletin de la Société Médicale de Tempérance

4. L’Autre Cloche van Le Bien-être Social

5. Onthouding van de Brugse Onthoudersbond

6. L’Action Sociale van de Union des femmes belges contre l’alcoolisme

7. Sint-Jansbode van het Sint-Jans- en Berchmansgenootschap.

Dit komt neer op twee Vlaamse en vijf Franstalige tijdschriften. We beschikten over een

interessante verdeling: twee enigszins autonome/neutrale, twee katholieke, één protestante, één

medische en 1 vrouwenbond. Jammer genoeg was een tijdschrift van de Ligue socialiste

antialcoolique niet te vinden, waarschijnlijk omdat het niet bestaan heeft. Dit had echter de

verzameling vollediger kunnen maken.

Gezien de historische aard van het onderzoek en van het materiaal werden we helaas

geconfronteerd met het ontbreken van bronnen. Uiteindelijk waren slechts vijf van de zeven bladen

beschikbaar. Op dit moment konden we de laatste voorwaarde (e) invoeren. Van de overgebleven

82

tijdschriften bleken er slechts twee prenten te bevatten1: (1) Le Bien Social van de Ligue (BS) en

(2) Le Messager van de Croix-bleue (MB).

Terwijl de selectie er anders uitziet dan aanvankelijk bedoeld en gehoopt, vormen deze 2

tijdschriften wel een goede bron om mee te werken. Als eerste antialcoholblad was Le Bien Social

namelijk leidinggevend en verschillende andere tijdschriften namen er artikelen uit over. BS was in

feite het geïllustreerde supplement van de Journal de la Ligue patriotique contre l’alcoolisme, maar

vormde wel een apart en compleet blad met artikels, nieuwtjes en propaganda. De eerste editie

van de geïllustreerde bijlage werd uitgegeven in 1891 en paste in het kader van de democratise-

ringstendens (zie § 6.2.7.1.)

MB betreft het blad van een protestante geheelonthoudersbond. In het eerder katholieke

en matigheidsklimaat dat in België heerste, valt deze bond enigszins uit de toon. De representativi-

teit ligt hierdoor iets moeilijker, maar juist door het contrast met de zogenaamde mainstream (en

dus de BS) vormt MB een interessant onderzoeksobject. Een eerste blik op de inhoud van het tijd-

schrift leverde echter geen duidelijke aanwijzingen op dat de protestantse en/of de ideeën van de

geheelonthouding toen domineerden.

De analyse gaat dan verder met deze twee tijdschriften. Alle beperkt beschikbare publica-

ties van MB en BS tussen 1880 en 1920, vormen de populatie. Vermoedelijk zijn de verenigings-

activiteiten en de publicatie van de antialcoholbladen tijdelijk stilgelegd rond en tijdens de Eerste

Wereldoorlog, want we hebben helaas geen nummers kunnen vinden tussen 1914 en 1920. Van de

Vaderlandse Bond vonden we wel enkele publicaties van een jaarlijkse almanak terug2 (maar niet

van het blad BS zelf), uit de vroege jaren 1920, hetgeen erop wijst dat ze hun activiteiten na de

oorlog weer hebben opgepikt.

Voor BS betekent dit concreet dat alle edities tussen 1892 en 1913 in beschouwing zijn

genomen: 22 jaargangen (2 t/m 23) van elk 12 nummers, dus 264 nummers. In het archief ont-

braken er echter vier nummers3, waardoor het totaal op 260 komt te staan. Voor MS ligt dit aantal

veel lager, enkel de uitgaven tussen 1907 en 1914 raadpleegbaar, jaargangen 12 t/m 19. Dit komt

neer op 91 nummers: 8 jaargangen, waarvan 7 van 12 nummers en één (1914) van 7 nummers.4

Beide bladen hebben gelijkaardige prenten: zwart-wit gravures die een hele pagina in

beslag nemen, soms zelfs twee. Allemaal zijn ze voorzien van een titel, ongeveer de helft heeft ook

een stukje tekst met een dialoog of een korte uitleg bij de afgebeelde scène. De meeste prenten

waren tekeningen die een fictieve scène weergaven met denkbeeldige personages. Af en toe

bevond zich een kleine illustratie tussen de kolommen van de artikels. Deze zijn niet bij de analyse

betrokken, omdat ze zo zelden voorkwamen. Ook afwijkend in stijl, zijn de afbeeldingen van

bestaande mensen, zoals leden van de koninklijke familie en spilfiguren van de beweging. Hier

wordt wel rekening mee gehouden bij de analyse. Hetzelfde geldt voor de enkele foto’s die in MS

verschenen. Een aantal prenten wordt een tweede keer gepubliceerd in latere edities, onder een

andere titel en soms met kleine wijzigingen in het decor. Deze dubbels worden als unieke prenten

beschouwd, omdat ze ook iets kunnen vertellen over de collectie van een bepaald jaar.

Omdat ook niet elke editie hetzelfde aantal prenten bevat (sommige geen, andere 1 of 2),

levert deze populatie van 351 tijdschriftnummers 290 prenten op: 259 van BS en 31 van MS. Al

1 Één enkele editie van de Bulletin de la Société médicale de Tempérance bevatte enkele illustraties. De editie van maart 1908 (Jg. 11, nr. 51) werd aangekondigd als een ‘Numéro special illustré’: enkele grafieken die effecten op spieren, op het geheugen, op bloeddruk weergaven en enkele prentjes van zieke organen, zoals nieren, hart, en lever. Dit was echter niet voldoende om in beschouwing te nemen voor de analyse. 2 In de collectie van het Nationaal Jenevermuseum 3 De BS nummers van januari en februari 1892, juni 1893 en april 1894 ontbreken. 4 Het laatste nummer werd in juli 1914 uitgegeven. In augustus brak de oorlog uit.

83

deze prenten werden bij de analyse betrokken.5 Ze zijn stuk voor stuk terug te vinden op de

bijgeleverde cd. Uit praktische overweging wordt in de gedrukte versie van deze thesis slechts een

gedeelte van de prenten opgenomen, ter illustratie.

Jaargangen Nummers Totaal prenten

Le Bien Social 22 260 259

Le Messager 8 91 31

Totaal X 351 290

Fig. 17 Tabel van de prentenverzameling

Ondanks het feit dat er slechts twee van de zeven beoogde tijdschriften over (geschikte en

voldoende) prenten beschikten, zijn 290 prenten een werkbare populatie. De intentie was bij het

begin om, inachtneming van de oorspronkelijke grote populatie, een steekproef te nemen, op basis

van breekpunten in de geschiedenis: jaren waarin er belangrijke gebeurtenissen plaatsvonden met

betrekking tot sociale en/of antialcoholwetgeving. Het belangrijkste breekpunt, dat tevens als

eindpunt fungeert, is de wet Vandervelde van 1919. We wilden in eerste instantie ook het discours

van net vóór en na deze wet analyseren, om na te gaan of er een andere klemtoon was of niet.

Helaas maakt het ontbreken van de historische bronnen dit zo goed als onmogelijk.6 Daarmee is

het dus ook uitgesloten om enige invloed van de Eerste Wereldoorlog op het discours te bepalen.

7.2. Codeboek van de kwantitatieve analyse

In eerste instantie analyseren we de totale populatie van 290 prenten door ze in kwantitatieve

termen te beschrijven. Deze kwantitatieve inventarisering geeft ons een beeld van de behandelde

onderwerpen in de prenten, hoe vaak, in welk tijdschrift en wanneer ze voorkomen. Op die manier

trachten we een patroon vast te stellen dat misschien verschillen in nadruk blootlegt tussen de

twee bonden en/of tussen perioden in de tijd.

We vermoeden dat twee bonden, enerzijds een onafhankelijke liga en anderzijds een

protestante bond, een ander vertoog houden en dat de nadruk van hun respectievelijke verhalen

doorheen de tijd kan wisselen door sociale, politieke en/of economische veranderingen. Zo kan de

Messager bijvoorbeeld meer de aandacht vestigen op protestante normen zoals soberheid en vlijt

en kunnen wetsvoorstellen de aanleiding zijn voor een krachtigere boodschap in het kader van hun

lobbypraktijken.

De theorie uit voorgaande hoofdstukken leerde ons onder meer dat de antialcoholbeweging

voornamelijk uit religieuze en medische hoek ontstaan was, dat er een specifieke rol toegeschreven

werd aan de vrouw in deze strijd tegen alcohol en dat de beweging een fase van democratisering

en een fase van radicalisering kende. We stellen ons dan de vraag welke argumenten verbeeld

worden (religieuze, medische of andere), welke personages een centrale plaats krijgen en of de

“toon” van de prenten al dan niet toegankelijker of strenger wordt. Aan de hand van deze en meer

kernpunten, hebben we enkele variabelen gedefinieerd die terug te vinden zijn in het codeboek.

5 De overige drie tijdschriften (Onthouding, L’Autre Cloche en Bulletin de la Société médicale de Tempérance), die opgesomd werden en beschikbaar waren, wel gebruikt zijn als informatiebronnen om de initiële thema’s te helpen formuleren. Zie bijlage voor de lijst van de geraadpleegde nummers. 6 De collectie van de meeste tijdschriften die beschikbaar is in de Koninklijke Bibliotheek van Brussel, stopt na 1914.

84

A. Jaar

Het jaar waarin de prent gepubliceerd werd.

B. Bron

Het tijdschrift waarin de prent verschenen is.

BS: Le Bien Social

MB: Le Messager Belge de la Croix-bleue

C. Genre

Het type illustratie, het onderwerp of de moraal die getoond en behandeld wordt.

- 1. Gevolg van alcoholgebruik

Dit zijn de prenten die tonen welke (slechte) gevolgen alcoholgebruik kan hebben. Hier zijn

meerdere subcategorieën voor:

(1.1.) Armoede, ellende, verdriet.

(1.2.) Ziekte van een personage (van de drinker zelf of van zijn omgeving), of dronkenschap.

(1.3.) Medische weergave van wat alcohol in het lichaam veroorzaakt.

(1.4.) Dood (van de drinker zelf of van zijn nabije omgeving).

(1.5.) Misdaad en agressie (gepleegd onder invloed).

(1.6.) Probleemkinderen (door het geven van alcohol aan de kinderen of erfelijk door de

drinkende ouders overgedragen).

- 2. Oorzaak van alcoholgebruik

Dit zijn prenten die de oorzaak van het alcoholgebruik weergeven.

(2.1.) Slechte familiesfeer of slecht huishouden (enigszins een vicieuze cirkel).

(2.2.) Invloed van anderen, zoals de cafébaas en vrienden die tot drinken aanzetten of door

het voorbeeld van de ouders of werkgevers.

(2.3.) Slechte werkomstandigheden.

- 3. Oplossing

Dit zijn de prenten die mogelijke oplossingen voor het alcoholgebruik weergeven evenals de

(positieve) gevolgen van onthouding of matiging.

(3.1.) Vreugdevolle familie.

(3.2.) Spaarzaamheid en minder geldzorgen.

(3.3.) Ophouden met drinken en/of met cafébezoek.

- 4. Soberheid

Deze prenten tonen een personificatie van de soberheid, van matigheid en deugdzaamheid die

daarmee gepaard gaat.

- 5. Familie

Ook al voelen we intuïtief en logischerwijs aan dat prenten in de antialcoholtijdschriften over

alcohol handelen, zijn er prenten die geen expliciete verwijzing hebben naar alcohol. Zo wordt er

bijvoorbeeld niemand afgebeeld die drinkt, geen café, geen onderschriften die refereren aan

alcohol of onthouding of dergelijke meer. Onder deze categorie vallen de vreedzame en gelukzalige

(familie-)scènes die geen expliciete verwijzing bevatten naar alcohol of soberheid, maar wel

85

impliciet verwijzen naar hoe het leven eruit kan, moet of zal zien in een familie waar er geen

alcohol gedronken wordt. De personages lachen, zien er gezond uit en/of spelen met elkaar.

(5.1.) Kinderen onder elkaar.

(5.2.) Families in allerhande combinaties, zoals ouders samen, ouder(s) samen met de

kinderen, grootouder(s), grootouder(s) met (klein)kinderen. Een enkele keer rekenen we hier

ook volwassen personages bij die alleen afgebeeld worden.

- 6. Actualiteit

Dit zijn afbeeldingen die geen fictieve situatie voorstellen, maar naar de realiteit, naar recente

en/of waargebeurde gebeurtenissen of naar bestaande mensen verwijzen.

(6.1.) Leden van de koninklijke familie.

(6.2.) Belangrijke spelers in de antialcoholbeweging.

(6.3.) Actuele gebeurtenissen.

- 7. Overige

Dit zijn alle andere prenten die niet in de andere categorieën passen.

D. Antialcohol houding

We willen weten of de radicaliseringtendens merkbaar is in de prenten en of er een verband is

tussen de houding uit de prenten en het blad. Daarvoor kijken we naar de eventuele tekstuele

vermelding van:

- matiging, aan de hand van woorden als sobre, tempérance, modération,…

- onthouding, aan de hand van woorden als abstinence, privation,…

E. Religieuze verwijzingen

Om na te gaan of er expliciete religieuze normen worden aangewend en of er daarmee een verschil

tussen de twee bonden bestaat, noteren we de eventuele aanwezigheid van religieuze verwijzingen

in de vorm van:

- Symbolen in de afbeelding zelf, zoals kruis, bijbel en bidhouding

- Woorden in de titel of het onderschrift, zoals Dieu, Religion, Prière, Foi, Saint,…

F. Arbeider

We noteren de expliciete weergave van de arbeider in tekst of beeld. Een arbeider is niet enkel een

fabriekswerker; ook mannen met een andere handenarbeid, zoals smid of schoenmaker vallen

onder deze categorie.

Beeld: de arbeider herkennen we aan zijn werkinstrumenten, zijn kledij (bijv. een schort).

Tekst: de vermelding in de onderschriften en titels van woorden als ouvrier, travailleur, e.d.

G. Burgerij

Ook de expliciete weergave van een persoon uit de hogere klassen noteren we. Dit zijn ook dokters

en mensen met een openbare functie zoals de burgemeester, ministers en politieagenten.

Beeld : herkenbaar door hun uniform of deftige kledij.

Tekst : aangeduid in de onderschriften en titels met woorden als docteur, régisseur,

bourgmestre, ministre, etc.

86

H. Rol vrouw

We gaan hier na welke rol of positie de vrouw in de afbeeldingen krijgt. Als er meerdere vrouwen in

één prent staan, coderen we enkel de vrouw op de voorgrond, die iets wezenlijks bijbrengt aan de

scène, als personage dat iets zegt, doet of ondergaat.

Huisvrouw (als een vrouw alleen in de keuken of huiskamer is of samen met haar man)

Moeder (als de vrouw met één of meerdere kinderen wordt afgebeeld, ongeacht of er andere

aanwezigen zijn)

Oorzaak van drinkgedrag

Drinker

Cafébazin

Spoort aan tot stoppen, toont het goede voorbeeld, onderdeel van de oplossing

I. Drinker

In prenten waarin de drinker (op de voorgrond) wordt afgebeeld, noteren we wie dit is.

mannelijke arbeider

man uit lagere klasse

man uit hogere klasse

man (onduidelijk tot welke klasse hij behoort)

vrouw uit lagere klassen

vrouw uit hogere klasse

vrouw (onduidelijk tot welke klasse zij behoort)

kind

J. Afstand

We noteren van welk soort shot er gebruik gemaakt wordt7, als een manier om de betrokkenheid

met de kijker te beïnvloeden. We doen dit op basis van hoeveel er van het lichaam van de partici-

panten zichtbaar is in het kader.8 We houden er rekening mee dat de afstand ook op een conventie

kan wijzen in een visueel genre.9

Close-up : maximum het hoofd, de schouders en het middel.

Medium shot : het middel, de knieën, ook zittende personages en staande personages die meer

dan de helft van de hoogte van het kader in beslag nemen.

Long shot : het hele lichaam van de participant is te zien en neemt minder dan de helft van de

hoogte van het kader in beslag.

K. Contact

Contact heeft betrekking op de blik van de participanten. Er zijn demand afbeeldingen waarin de

personages de observator aankijken en iets van hem/haar vragen. Anderzijds bieden offer afbeel-

dingen slechts informatie aan. Ons baserend op Kress en van Leeuwen10, Goffman11 en Bell12

stellen we de volgende waarden op:

geen oogcontact

7 KRESS (Gunther) & VAN LEEUWEN (Theo), Reading images. The grammar of visual design. (Routledge, Londen, 1996), p. 130 8 BELL (Philip), Content analysis of visual images. In: VAN LEEUWEN (Theo) & JEWITT (Carey) (red.), Handbook of visual analysis. (Sage, Londen, 2003), pp. 10-34, p. 29 9 KRESS (G.) & VAN LEEUWEN (Th.), Op. Cit., 1996, p. 132 10 IDEM 11 GOFFMAN (Erving), Gender advertisements. (Harvard university press, Cambridge, 1979) 12 Bell (Ph.), Op. Cit., 2003

87

demand/gelijkheid

demand/neerkijkend

demand/opkijkend

demand/verleidelijk-smekend

offer/wegkijkend

niet van toepassing

7.3. Kwantitatieve analyse

Hier zoeken we uit of er enige systematiek te vinden is in de publicatie van de prenten. Voor het

coderen van de prenten hebben we de volgende regels gehanteerd met betrekking tot het gewicht

van de visuele en tekstuele elementen: Bij het noteren van de genres en subgenres hebben we ons

in de eerste plaats gebaseerd op de prenten. We wilden met deze categorisering hoofdzakelijk

afgaan op de visuele elementen en zo min mogelijk gebruik maken van de bijbehorende tekst, in

de vorm van titel, onderschrift of kortverhaal. Het moest immers gaan om genres die iedereen kon

herkennen, ook de ongeletterden. Zo veel mogelijk verdeelden we de illustraties in volgens wat

daadwerkelijk te zien was, in plaats van te interpreteren wat het verder zou kunnen betekenen.

Indien de prent zonder de tekst geen duidelijke betekenis had, lieten we ons leiden door de

geschreven elementen. We zijn ons ervan bewust dat de indeling redelijk subjectief is en dat de

mensen die deze prenten een eeuw geleden zagen mogelijkerwijs andere associaties zouden

hebben – het gaat immers om interpretatie.

Om de andere variabelen te coderen, hebben we wel gebruik gemaakt van de eventuele

tekst. Om te weten of de aanwezige vrouw bijvoorbeeld haar echtgenoot aanmoedigt om op te

houden met drinken, kunnen we niet enkel afgaan op de tekening; dit valt niet van de prent af te

lezen, maar wel aan de hand van de tekst.

Het is niet simpel gebleken om de personages altijd met een even grote zekerheid te her-

kennen. Het aflezen van de klasse is moeilijk, met name aan de hand van zwart-wit gravures en

voor iemand uit de 21ste eeuw. Rond 1900 moet het voor de lezers van de tijdschriften eenvoudiger

zijn geweest om de personages in hun sociale hokje te plaatsen. Bovendien begint het verschil in

kledij tussen de verschillende klassen enigszins af te nemen, dankzij de opmars van de naaimachi-

ne en de confectiekleding.13 Ook de arbeiders hadden tijdens het laatste kwart van de 19de eeuw

steeds meer toegang tot betaalbare kostuums bijv., waardoor we een heer dus niet enkel meer

kunnen herkennen aan zijn pak. De kwaliteit van de stoffen en van de afwerking van een confectie-

pak bleef weliswaar nog steeds lager dan die van de burgerlijke kleding, maar dit is niet te zien op

onze simpele tekeningen. Ondanks de verzamelde informatie over kleding en huisraad, kunnen

sommige personages niet met complete zekerheid benoemd worden. Hierdoor hebben we extra

waarden aan het codeboek moeten toevoegen, waardoor de diversiteit in antwoorden groter wordt.

Hieronder bespreken we de opvallendste resultaten. De gedetailleerde tabellen zijn terug te

vinden in de bijlagen.

13 DE LEEUW (Kitty), Kleding in Nederland 1813-1920. Van een traditioneel bepaald kleedpatroon naar een begin van modern kleedgedrag. (Verloren, Hilversum, 1992), pp. 289 e.v.

88

7.3.1. Genre: negatieve gevolgen

Figuur 18 geeft een vereenvoudigde tabel weer van de resultaten. Van de 290 prenten zijn er 101

(bijna 35%) die de gevolgen van alcoholgebruik weergeven. Bij BS vormt dit de grootste groep

met 34%. Op de tweede plaats (27%) staan de vredige familiescènes, die indirect het mooie,

sobere leven voorstellen. In totaal staat in BS 68% (176 prenten) in het teken van de slechte

gevolgen van drinken en de goede gevolgen van niet drinken. Slechts 7 prenten tonen ons de

oorzaken van drinken, waarbij de nadruk ligt op de slechte invloed van vriend en cafébaas. Een

slechte familiesfeer of een vuil huishouden wordt één enkele keer vermeld; een verband met

slechte werkomstandigheden wordt zelfs nooit gelegd; in MB evenmin.

Ook bij de Messager zijn de afbeeldingen van de slechte gevolgen van alcoholgebruik in de

meerderheid: 42%. En zelfs zonder de aanwezigheid van medische weergaven (1.3.) of probleem-

kinderen (1.6.). De tweede grootste groep met 32%, wordt gevormd door de ‘overige’ prenten

(genre 7). Dit geeft al aan dat MB een andere nadruk of aanpak heeft dan BS en enigszins afwijkt

van de campagne-elementen die in de literatuur naar boven komen en waar we de meeste varia-

belen op gebaseerd hebben.

Opvallend is dat de familiescènes (genre 5) in Le Bien Social na de eeuwwisseling sterk

toenemen: 89% van de familiescènes komt na 1900 voor. Ook het aandeel van ‘overige’ prenten,

die tot geen van de zes andere categorieën behoren, neemt toe na de eeuwwisseling: vóór 1900

zijn er zelfs geen ‘overige’ prenten. Dit wijst op een veranderende nadruk. Bij nader onderzoek in

deze zevende groep, blijkt dat armoede en ellende (eigenlijk genre 1.1., die tussen 1905 en 1911

zo goed als afwezig is) nog steeds getoond worden, maar dan zonder uitleg. We vermoeden dat dit

komt doordat de campagnes tegen dan al meer dan een decennia lang bezig zijn en het publiek

wellicht gewend was aan het type afbeeldingen en geen verdere onderschriften met betrekking tot

(anti)alcohol nodig waren.

BS telt in totaal 9 prenten die een actuele gebeurtenissen weergeven. Acht daarvan worden

vóór 1903 gepubliceerd en deze acht verwijzen naar een kwestie die gerelateerd is aan de anti-

alcoholdiscussie. De 9de prent, van februari 1909, toont vier foto’s van de gevolgen van een aard-

beving in Italië van 28 december 1908, zonder verdere commentaar. De overige actualiteits-

afbeeldingen van BS worden in subhoofdstuk 7.4. besproken.

De enige keer dat in MB een actuele gebeurtenis getoond wordt, gaat het om een foto van

het display van een tentoonstelling. Inspelen op de actualiteit doet MB dus niet.

Opmerkelijk aan de verzameling van de Messager is enerzijds het ontbreken van genre 4

(symbool van soberheid) en anderzijds de oververtegenwoordiging van ‘overige’ prenten die buiten

de andere categorieën vallen, of die wij niet met voldoende zekerheid konden identificeren. Bij

deze overige prenten zitten er drie afbeeldingen van een religieuze bijbelscène. BS bezit geen

dergelijke prenten. Dit is specifiek aan de MB-prenten, die door de expliciete protestante oorsprong

van de vereniging La Croix-bleue, vermoedelijk een duidelijker religieuze connotatie dragen. Dit

wordt aan de hand van variabele D (religieuze verwijzingen) nader besproken. Dat het om prenten

van een protestante bond gaat, komt daarentegen niet naar voren.

89

7.3.2. Antialcoholhouding: bijna verwaarloosbaar verschil

Deze variabele levert bij nader inzien niet

veel informatie op, omdat er slechts weinig

expliciete verwijzingen zijn naar matiging

dan wel onthouding. Bovendien is het onder-

scheid tussen beide standpunten zoals

gezegd niet altijd even duidelijk. Omdat de

Messager het tijdschrift is van een geheel-

onthoudersbond (of een minder radicale

zustervereniging daarvan) verwachtten we

voor dit blad meer verwijzingen naar ont-

houding. Dit blijkt ook zo te zijn, ook al is

Genre MB BS Totaal % Totaal*

1 Gevolg 13 87 100 35

1.1. Armoede, ellende, verdriet 6 41 47 16

1.2. Ziekte, dronkenschap 4 16 20 7

1.3. Medische weergave 0 5 5 2

1.4. Dood 2 20 22 8

1.5. Misdaad, agressie, straf 1 3 4 1

1.6. Probleemkinderen 0 2 2 1

2 Oorzaak 1 7 8 3

2.1. Slechte sfeer 0 1 1 0,3

2.2. Slechte invloed/voorbeeld 1 6 7 2

2.3. Slechte werkomstandigheden 0 0 0 0

3 Oplossing 2 24 26 9

3.1. Gelukkige familie 0 8 8 3

3.2. Spaarzaamheid 0 9 9 3

3.3. Stoppen 2 7 9 3

4 Symbool soberheid 0 9 9 3

5 Familie 4 71 75 26

5.1. Kinderen 1 29 30 10

5.2. Familie 3 42 45 16

6 Actualiteit 1 36 37 13

6.1. Koninklijke familie 0 8 8 3

6.2. Leden antialcoholbeweging 0 19 19 7

6.3. Actuele gebeurtenis 1 9 10 3

7 Overig 10 25 35 12

Totaal 31 259 290 101

Fig. 18 - Tabel Genres (absolute MB, BS en de totale populatie en de percentages voor de totale populatie.)

* De percentages zijn afgerond, waardoor de totaalwaarden soms afwijken.

02468

10

Onthouding Matiging

Fig. 19 Grafiek percentages verwijzingen naar antialcoholhouding in MB, BS en de totale verzameling

MB

BS

Totaal

90

het verschil bijna verwaarloosbaar: drie keer abstinent tegen twee keer tempérance of modération.

Wel komt de verwijzing naar onthouding in de Messager in vergelijking met de Bien Social vaker

voor: in respectievelijk 10% en 4% van de prenten wordt de praktijk van onthouding vermeld.

Ook naar matiging wordt vaker in MB verwezen dan in BS: resp. 6% en 5%. Dit betekent

dat in het algemeen MB explicieter verwijst naar niet en minder drinker dan de Bien Social, die dus

meer gebruik maakt van een subtielere aanpak. Dit idee wordt ondersteund door de afwezigheid

van allegorische voorstellingen van soberheid (genre 4) in MB.

Opvallend is dat 14 van de 15 vermeldingen van matiging in BS in de eerste 10 jaar (vóór

1892) voorkomen. Ook onthouding wordt in die eerste periode vaker genoemd dan later (8 maal

vóór 1892). We kunnen dus niet spreken van een radicalisering binnen de BS.

7.3.3. Religieuze verwijzingen: explicieter in MB

Het vermoeden dat er, gezien de uitgesproken

protestante oorsprong van La Croix-bleue, in MB

vaker religieuze verwijzingen aanwezig zouden zijn

in zowel tekst als beeld, is bevestigd. Ondanks dat

we slechts één enkele keer een visuele weergave

terugvinden – bovendien slechts in de vorm van

een kerktoren op de achtergrond - is het aandeel

religieuze tekstuele verwijzingen duidelijk groter

dan in de Bien Social. De religieuze tekstelementen

zijn in de meeste gevallen fragmenten uit de bijbel.

BS toont in verhouding meer religieuze beelden, gaande van kerktorens over bidhouding

tot bijbels en kruisen.

Samen met de resultaten i.v.m. variabelen B (genre) en C (antialcoholhouding), krijgen we

de indruk dat MB meer neigt naar expliciete tekstuele informatie, terwijl BS eerder vertrouwt op

het interpretatievermogen van de observator om de boodschap uit de prenten te begrijpen zonder

tekstuele uitleg.

7.3.4. Meer arbeiders dan heren

De verwijzing naar arbeider en burgerij bespreken we samen. De resultaten zijn immers pas

betekenisvol als we weten of er bijvoorbeeld vaker arbeiders dan heren worden weergegeven. In

totaal verwijzen ongeveer 21 procent van de prenten naar de arbeider; het grootste deel daarvan

via visuele weergave. Er zijn hierin geen grote verschillen tussen BS en MB.

Als we deze gegevens vergelijken met de aanwezigheid van de burgerij in de prenten,

wordt meteen duidelijk dat er minder verwijzingen zijn naar mensen uit de hogere klassen: 14%.

Daarbij wijkt MB het meeste af van het totaal, met slechts 1 personage uit de hogere klasse (3%)

tegen 40 (15%) in BS. De Messager toont dus bijna alleen personages uit de lagere klassen.

Het is opvallend dat de tekstuele verwijzingen zonder bijbehorende illustratie praktisch niet

voorkomen. Dit geldt zowel voor BS als voor MB. De representatie van de arbeiders en van de

rijkeren gebeurt dus hoofdzakelijk op visuele wijze.

0

5

10

15

Beeld Tekst

Fig. 20 Grafiek religieuze verwijzingen in tekst en beeld in MB, BS en totaal (in percenten)

MB

BS

Totaal

91

Eveneens valt op dat in BS 63 % van de verwijzing naar arbeiders en 73 % van de

verwijzingen naar de burgerij in de eerste tien jaar van onze populatie (1892 t/m 1901)

voorkomen. Dit kan komen doordat de bond na verloop van tijd minder de nadruk wilde leggen een

specifieke klasse, maar ook doordat de personages voor ons minder duidelijk te identificeren zijn.

Beide mogelijkheden wijzen wel op een minder expliciete vertoning van een burger- dan wel

arbeidersmilieu.

Fig. 21 – Tabel verwijzingen naar burgerij Fig. 22 - Tabel verwijzingen naar arbeiders in MB, BS en totale populatie, in percenten in MB, BS en totale populatie, in percenten

7.3.5. De mannelijke drinker uit de lagere klasse

Van de verzameling van 290 prenten van beide tijdschriften zijn er 110 die effectief de drinker

afbeelden (afgerond 38%): 101 van de 259 prenten van BS en 9 van de 31 van MB. Dit is

respectievelijk 39% en 29%.

In de BS-prenten waarin de drinker afgebeeld wordt, is in 89% (90 van de 101) van de gevallen de

drinker een man. Dit is onderverdeeld in arbeiders (die we herkennen aan hun werkkledij en/of

gereedschap), mannen uit de lagere klasse (mannen die er armoedig uitzien, mogelijks eveneens

arbeiders, maar zonder herkenbare attributen), mannen van de hogere klassen en mannen waarbij

hun stand voor ons niet duidelijk genoeg is.

De grootste groep wordt gevormd door de categorie ‘mannen uit de lagere klasse’, die 35%

vertegenwoordigt van alle prenten die de drinker afbeelden. Daarbij kunnen we de arbeiders ook

rekenen, waardoor we op een aandeel van 49% minder gegoede mannen komen.

Met 8 vermeldingen komen de vrouwelijke drinkers slechts in afgerond 8% van de prenten

voor. Slechts 1 vrouw daarvan maakt deel uit van de hogere klasse. Van de helft van de drinkende

Burgerij MB BS Totaal

Beeld 0 7 6

Tekst 0 0 0

Beide 1 8 8

Totaal 3 15 14

Arbeider MB BS Totaal

Beeld 13 11 11

Tekst 3 1 1

Beide 6 8 8

Totaal 23 21 21

051015202530354045

Manarbeider

Man lagere

Manhogere

Manoverig

Vrouwlagere

Vrouwhogere

Vrouwoverig

Kind

Fig. 23 - Grafiek van de afgebeelde drinker (in percenten).

MB

BS

BS+MB

Totaal

92

vrouwen is het niet helemaal duidelijk of ze afkomstig zijn van de burgerij of bijvoorbeeld

misschien wel arbeidersvrouwen zijn in hun zondagskleding.14

Opvallend bij BS is dat 70% van de prenten uit de eerste tien jaar (1892 t/m 1901)

afkomstig is. In de volgende twaalf jaren (1902 t/m 1913) zijn er slechts 30 prenten die expliciet

de drinker afbeelden. Dit doet ons vermoeden dat de campagne van BS in de beginjaren veel expli-

cieter was en dat het schrikeffect van getoonde slechte gevolgen en de verklarende teksten na ver-

loop van tijd teruggeschroefd werden, omdat de basisideeën na tien jaar wellicht al bekend waren.

Met de kleine verzameling van MB die we hebben, is het moeilijk daar representatieve

uitspraken over te maken. Maar één verschil tussen BS en MB valt meteen op: in MB worden geen

vrouwelijke drinkers getoond, noch expliciet mannen uit hogere kringen.

We kunnen dus zonder problemen opmaken dat het beeld van de alcoholist, duidelijk over-

heersend een beeld is van een mannelijke drinker die zich in de lagere sociale regionen bevindt. Uit

deze telling kunnen we niet concluderen of de armoede de oorzaak dan wel het gevolg is van het

drinken, maar het beeld suggereert wel dat alcoholisme meer

aanwezig is in de lagere klasse dan bij de burgerij.

Twaalf procent van alle afgebeelde drinkers zijn mensen

uit de hogere klassen, zoals de burgerij of mensen met een

openbare functie. De prenten laten dus óók zien dat alcohol geen

exclusief kenmerk is van de arbeiders.

Bovendien merken we door verder te kijken dan enkel de

afbeelding zelf en door de tekst erbij te betrekken, dat sommige

afgebeelde mannen die er arm uitzien, oorspronkelijk uit de

gegoede klasse kwamen en door de drank aan lager wal zijn

geraakt. De prent hiernaast (fig. 24) is daar een voorbeeld van.

De man links in de prent vertelt zijn verhaal aan de heer met de

hoge hoed. Enkel door het lezen van de bijbehorende ‘feuilleton’

verderop in het tijdschrift, ontdekken we dat de man links ooit

ook in de deftige kringen vertoefde en door champagne en

feesten zijn fortuin verloren was. Dit kunnen we natuurlijk niet

afleiden van de tekening alleen; een lezing van de tekst is hier-

voor noodzakelijk. Dit betekent dat deze extra informatie niet

voor iedereen toegankelijk is. Mensen die niet konden lezen (waaronder veel arbeiders) en deze

prenten onder ogen kregen, zouden enkel kunnen zien dat de drinker kapotte kleding droeg en er

slecht aan toe was.

7.3.6. De rol van de vrouw als moeder

In 133 van de 290 prenten komt een vrouw voor die een bepaalde rol speelt. 95 keer, een grote

meerderheid, is de vrouw “slechts” huisvrouw of moeder. In veel van deze gevallen wordt ze

afgebeeld als slachtoffer van haar drinkende man enerzijds of als gelukkige echtgenote en/of

moeder in een sober gezin. Meer significante rollen worden gespeeld door de vrouwen die schuld

hebben aan het drinkgedrag van hun man of kind (5), door de vrouwelijke drinkers (7), de café-

14 Arbeiders hechtten veel belang aan het deftig uitzien op zondag en kleedden zichzelf en met name hun kinderen bijzonder netjes. Zie DE LEEUW (K.), Op. Cit., 1992, pp. 307-320.

Fig. 24 - Perdu! Voorbeeld van een aan lager wal geraakte heer. Bron: BS, jg. 3, nr. 4, 1893, p. 23

93

bazinnen (9), en door de vrouwen die juist het goede, sobere voorbeeld geven of de aanleiding

vormen voor de man om het alcholgebruik te staken (17).

Naast de huisvrouwen en moeders, worden de vrouwen het meeste afgebeeld als deel van de

oplossing: in 17 prenten ofte 13% van de totale verzameling. Dit illustreert het eerder genoemde

belang dat de bonden hechten aan de inzet van de vrouwen in de strijd tegen alcoholisme.

De Messager Belge heeft echter minder aandacht voor de vrouw. Ze worden ofwel getoond

als moeder-slachtoffer ofwel als oplossing. Vrouw zonder kinderen, cafébazin, drinker of oorzaak

worden niet getoond.

7.3.7. Middelmatig tot grote afstand

Bijna de helft van de prenten zijn medium shots; dit zijn personages die ongeveer meer dan de

helft van het kader vullen en/of zitten. Dit zijn dus participanten die we van redelijk dichtbij zien;

we kunnen meer dan hun buste alleen zien, vaak hun hele lichaam, maar altijd nog groot genoeg

om de uitdrukking op de gezichten te kunnen lezen. Toch is de afstand net te ver om van een

toenadering te kunnen spreken.

Slechts 32 afbeeldingen, ofte 11% zoomen in op de personages. 19 van deze close-ups zijn

prenten van bestaande mensen, zoals prominente figuren uit de antialcoholbeweging en leden van

de koninklijke familie.

Meer dan één derde (41%) zijn long shots. Zoals eerder vermeld kan de afstand genre-

afhankelijk zijn. In dit geval beseffen we dat de illustratie van bepaalde situaties (scènes uit de

feuilletons bijv.) inderdaad enkel mogelijk is met een overzichts-shot, een medium of long shot en

dat close-ups voornamelijk bruikbaar zijn voor

foto’s van de koninklijke familie en van de

antialcoholstrijders of voor specifieke afbeeldingen

van indringende gezichtsuitdrukkingen. Ook al is de

afstand dus niet bewust gekozen met de

verbondenheid tussen participant en kijker in

gedachten, betekent dit echter niet dat deze

variabele minder zegt over deze eventuele

toenadering.

0

10

20

30

40

50

60

70

huisvrouw moeder drinker cafébazin oorzaak oplossing

Fig. 25 - De rol van de vrouw, in percenten.

MB

BS

Totaal

0

10

20

30

40

50

Close-up Mediumshot

Longshot

Fig. 26 - Afstand (percentage)

MB

BS

Totaal

94

7.3.8. Nauwelijks oogcontact

Heel duidelijk kijken de meeste personages in de prenten de observator niet aan en maken dus

geen (oog-)contact. De meeste figuren kijken naar elkaar en hebben niet door dat er naar hen

gekeken wordt. De kijker wordt daarom nauwelijks direct aangesproken.

De prenten tonen meer personages uit lagere dan uit hogere klassen, terwijl ze wel in

eerste instantie bekeken worden door leden van de burgerij of middenklasse. Het is dan ook te

verwachten dat er bijzonder weinig contact zou zijn tussen de represented participant (de drinken-

de arbeider bijvoorbeeld) en de kijker: in slechts 8% van de prenten kijkt een personage de kijker

aan. De meerderheid van deze prenten (65% van de demand pictures; 5% van de totale populatie

van 290) tracht de toeschouwer met een smekende blik aan te spreken. In de overgrote meerder-

heid van de gehele populatie (92%: 77% geen oogcontact, 10% offer picture en 5% zonder perso-

nages, dus waarbij oogcontact niet van toepassing is) wordt de kijker niet direct aangekeken of

aangesproken door de blik van participanten. Dit zorgt voor een geringe betrokkenheid tussen

represented participants en kijker. Dit wordt enkel nog versterkt door de grote afstand die de

prenten creëren door weinig close-ups te gebruiken.

Contact MB % MB BS % BS Totaal % Totaal

geen oogcontact 27 87 197 76 224 77

demand/gelijkheid 3 1 3 1

demand/neerkijkend 3 1 3 1

demand/opkijkend 2 0.8 2 0.7

demand/verleidelijk-smekend 15 6 15 5

offer/wegkijkend 3 10 27 10 30 10

niet van toepassing 1 3 12 5 13 5

7.3.9. Tussentijdse conclusie

Uit de kwantificering kunnen we enkele zaken opmerken. Eerst en vooral is de drinker significant

vaker voorgesteld als een man van de lagere klasse, die in veel gevallen ook een arbeider is. De

hypothese dat het beeld van de arbeider als alcoholist overheerst, is dus bevestigd. Daarnaast is

het echter niet zo dat de alcoholist exclusief als arme man wordt weergegeven; ongeveer één

drinker op de acht komt uit de hogere klassen, zowel mannen als vrouwen. In 110 van de 290

prenten wordt de drinker getoond. De totale verzameling van 290 prenten beeldt over het

algemeen meer mensen uit lagere af dan uit hogere klassen. Wat dit betreft, zien we geen grote

verschillen tussen de twee tijdschriften.

Een tweede algemeen kenmerk van de populatie is de bijzonder kleine betrokkenheid

tussen personages en observator. De blik van de personages richt zich nauwelijks tot de kijker en

de shots houden ons als kijker meestal op grote afstand. De observator kan zich bijgevolg moeilijk

aangesproken voelen door de prenten en/of zich identificeren met de personages (zowel in goede

als in slechte situaties).

Ten derde nemen we doorheen de jaren een accentverschuiving waar. We zien bij Le Bien

Social een duidelijke verandering in patroon na het eerste decennium. Zo blijkt uit de resultaten

Fig. 27 – Tabel Contact (absolute aantallen en percentages)

95

van de variabelen Genre, Antialcoholhouding, Religieuze verwijzingen en Drinker dat Le Bien Social

voornamelijk vanaf de eeuwwisseling van 1900 minder expliciete prenten toont. De verwijzingen

naar onthouding, matiging en religieuze aspecten nemen af en komen in verhouding minder vaak

voor dan in MB. Het aantal prenten die de slechte gevolgen van alcoholconsumptie tonen, neemt

eveneens af, ten gunste van de vreedzame familiescènes zonder tekstuele verwijzing naar alcohol

of soberheid. Ook de drinker wordt na de eerste tien jaar van de BS minder vaak afgebeeld.

En ten slotte noteren we een ontkrachting van de literatuur: de radicalisering die in de lite-

ratuur vermeld wordt, vinden we in de prenten van BS niet terug. De vermeldingen van onthouding

komen niet vaker voor dan die van matiging en nemen ook niet toe. De verwijzingen naar de anti-

alcoholhouding nemen juist na tien jaar af en zijn in de twintigste eeuw bijna onbestaand. Ook dit

verwijst naar de subtielere en minder repressieve aanpak van BS.

7.4. Kwalitatieve analyse

Het tweede empirische luik bestaat uit een kwalitatieve analyse van een twintigtal prenten. We

hebben ervoor gekozen om deze prenten te organiseren volgens de genres die in het codeboek

geformuleerd werden. Dit leek ons een nuttige onderverdeling, omdat de genres verschillende

prangende onderwerpen aankaarten in het alcoholdebat. Zo komen bijvoorbeeld gevolgen en

oorzaken van alcoholgebruik aan bod, evenals familiale waarden en belangrijke rolmodellen. Het

punt is dat deze onderwerpen op verschillende manieren benaderd en ingezet kunnen worden in

een bepaald discours. Waar onze interesse hier naar uitgaat, is de manier waarop de tegenstanders

van alcohol deze onderwerpen behandelden. En in het bijzonder hoe dit tot uiting komt in hun

visuele campagnemateriaal. We benadrukken deze statements in onderstaande besprekingen.

Voor de analyse zijn er prenten genomen die illustratief zijn voor de genres en visueel aan-

trekkelijk waren, zonder echter van tevoren te weten wat bij de bespreking naar boven zou komen.

We baseren ons daarbij op de visuele grammatica, zoals voorgesteld in hoofdstuk 5. Uit praktische

overwegingen hebben we in dat hoofdstuk niet alle details van het model uit de doeken gedaan.

Wij hebben er slechts enkele elementen uit gehaald, die we als soort checklist gebruiken om de

prenten nader te bestuderen. Basisprocessen met representatieve, interactieve en compositie bete-

kenissen, zoals narratieve, conceptuele en informatieve aspecten die we in de prenten terugvinden,

helpen ons om de prenten te “lezen”.

Niet alle prenten worden even uitgebreid beschouwd. Met name de illustraties van genre 6

(actualiteit) behandelen we niet zozeer door bijv. narratieve aspecten te omschrijven, dan wel door

een link te leggen met actuele gebeurtenissen. Om tot onze interpretaties te komen, baseren we

ons op de visuele gegevens, nemen we de bijbehorende tekst in beschouwing en maken we

gebruik van de informatie uit voorgaande hoofdstukken, zoals informatie over de context en de

argumenten van de antialcoholbeweging.

7.4.1. Gevolgen

7.4.1.1. Armoede, ellende, verdriet (genre 1.1.)

Ter illustratie van genre 1.1. hebben we deze BS-prent uit 1913 (het laatste jaar van onze

collectie) gekozen. Uit voorgaand hoofdstuk leerden we dat Le Bien Social in een tweede termijn

96

(vanaf 1902) minder expliciete en minder negatieve prenten toont. Deze afbeelding is hier een

uitzondering op. De titel ‘Quand l’alcool entre, la misère suit…’ zegt het allemaal: alcohol brengt

onheil met zich mee.

We zien een magere man met ver-

frommelde kleren die een armzalige

kamer binnen is gekomen. Hij heeft

een fles in de hand; uit de titel

kunnen we afleiden dat dit een fles

is die een alcoholische drank bevat.

De setting wordt ons voor-

gelegd a.h.w. een toneeldecor, als

een doos waar de voorkant van

weg is. De kamer is bijzonder leeg:

links zien we een opgerolde matras

met een kapot, leeg bord en een

mes, evenals twee objecten die een

brood en een vrouwenhoed kunnen

zijn. De doodskist staat op een

plank op schragen; een fatsoenlijke

tafel met stoelen is er niet. De huilende vrouw zit op de enige stoel in het vertrek, het kind zit op

een soort kistje en ook de man lijkt zich klaar te maken om op een andere kubusvormige kist neer

te zetten. In het midden van de kamer ligt op de vloer een hoge hoed. Op de haard staan een

aantal objecten, zoals een fles met een kaars. In de rechter bovenhoek zien we gaten in de muur.

Onderaan rechts ligt een gescheurd stuk papier waarop iets staan geschreven, maar we kunnen

niet lezen wat. Mogelijks staat daar de naam van de auteur van de prent op of misschien is het wel

een stuk van een onthoudingsbelofte die de man niet is nagekomen en die de familie genoodzaakt

is op te branden om het warm te hebben. Verder is de kamer leeg; niks aan de muren, geen per-

soonlijke spullen, geen kookgerei, geen meubels.

We zien in de kamer verschillende schrijnende taferelen: in het midden van de prent, op de

achtergrond, staat in profiel een meisje of jonge vrouw, haar gezicht verstopt achter een zakdoek.

Ze heeft haar rechterhand zachtjes op een kleine doodskist gelegd, die nog niet helemaal gesloten

is. Vermoedelijk ligt daar het lijkje van haar pasoverleden baby’tje of broertje of zusje. Rechts van

de man zitten een vrouw en een kind voor het haardvuur. De vrouw verschuilt ook haar gezicht in

een zakdoek en lijkt in haar andere hand een glaasje vast te houden. Vrouw en kind dragen beiden

kapotte kleren. Het kind is zelfs blootsvoets.

De man met de fles vertegenwoordigt de persoon die de alcohol mee naar binnen brengt en

daarmee ook de miserie binnen laat. Hij staat op de voorgrond. Hij heeft een ongelukkige uitdruk-

king op zijn gezicht. Opmerkelijk is dat hij geen oogcontact maakt met de observator, hij kijkt zelfs

radicaal de andere kant op, alsof hij de miserie van zijn familie in de kamer niet wil zien (al dan

niet door schuldgevoelens). Bovendien kijkt niemand naar hem, allemaal zijn ze in hun eigen

ellende verzonken. Van de twee vrouwen kunnen we niet eens het gezicht zien. De blik van de man

vormt een duidelijke vector, weg van de andere personages, maar we weten niet waar hij exact

naar kijkt. Ofwel kijkt hij in de verte, ofwel kijkt hij achter zich naar het huilende meisje. In het

eerste geval kunnen we spreken van een non-transitieve en daarmee ook van een offer afbeelding:

de personages worden aan de kijker “aangeboden” als participanten die een toestand uitbeelden.

Fig. 28 - Quand l’alcool entre, la misère suit… Bron : BS, jg. 23, nr. 8, 1913, p. 60

97

De afbeelding geeft ook een long shot weer, waarbij de afstand tussen participanten en kijker ook

vergroot worden.

Van de titel zouden we verwachten dat de man en de fles extra benadrukt zouden worden

als de oorzaak van de miserie, maar het zijn de persoonlijke drama’s, de menselijke

gevolgen die in de verf worden gezet. Terwijl de oude matras in een donker hoekje wordt afge-

beeld aan de linkerkant (als het Gegeven armoede), worden de personages en hun verdriet (als het

Nieuwe, als de boodschap) in de schijnwerpers gezet door het licht dat uit een klein raampje in de

linker bovenhoek de kamer binnenkomt. Vooral het meisje bij de doodskist staat in de belangstel-

ling en wijkt ietwat af van de anderen: zij staat in het centrum van de prent en staat naar links

gericht, terwijl de drie anderen allen naar rechts gekeerd zijn. Haar verdriet wordt bovendien nog

eens verdubbeld door haar schaduw op de muur. Als de man naar haar kijkt, fungeert deze blik als

het ware als de connectie tussen de twee helften van de afbeelding.

7.4.1.2. Ziekte, dronkenschap (genre 1.2.)

Deze prent van Le Messager toont ons een man die bijna het hele kader vult. Het is een man met

slordige kleding: zijn pet staat scheef op zijn hoofd, zijn sjaaltje hangt los, de kraag van zijn hemd

hangt een beetje open en zijn broek die slobbert en waarvan de pijpen onderaan opgerold zijn, lijkt

veel te groot voor hem. Dit is een arbeider die uit het café komt gestapt; we zien de deuropening

achter hem als een gearceerde rechthoek met daarboven de woorden ‘Vins et Liqueurs’. De titel

vertelt ons dat deze scène zich afspeelt op een maandag,

waarop deze man zijn loon op café heeft verbrast en niet is

gaan werken: de zogenaamde ‘verloren maandag’.

Hij staat in een nogal vreemde houding: de ene arm

gestrekt naar beneden, de andere opgetrokken. Hij neemt een

grote stap. Hij staat niet stabiel op zijn benen en probeert

krampachtig (beide vuisten zijn gebald) zijn evenwicht te

bewaren. Zijn ogen staan wijd open en staren voor zich uit; hij

kijkt de observator niet aan. We kunnen ons ook inbeelden dat

hij zijn vuisten gebald heeft om zich klaar te maken voor een

(dronkemans-) gevecht. In dat geval is het wellicht zijn

tegenstander die hij aankijkt. De vector die zijn blik vormt,

heeft voor ons in elk geval geen zichtbaar doel.

Ondanks dat de man geen oogcontact met ons maakt,

is zijn blik met opengesperde ogen wel erg pakkend. Ook de

medium shot van de afbeelding maakt dat we ons als kijker

toch directer aangesproken voelen. Door de vechtershouding

voelen we ons zelfs enigszins aangevallen, waardoor het

personage een gevaarlijke indruk geeft.

We zouden kunnen zeggen dat er in deze prent een

analytisch proces aanwezig is: het personage bevat allerhande

attributen die uiteindelijk van hem een ‘échantillon’ maken,

een voorbeeld of een stereotype van de dronken man op een verloren maandag. De

kleding, de uitdrukking, de houding zijn de zogenaamde possessive attributes die samen de carrier

vormen, een proefstuk van dit fenomeen.

Fig. 29 - Un échantillon du « Lundi Perdu » à Bruxelles. Bron : MB, jg. 12, nr. 1, 1907, p. 14

98

7.4.1.3. Medische weergave (genre 1.3.)

Deze prent is een voorbeeld van het genre 1.3., een prent die de medische of fysiologische conse-

quenties laat zien van alcoholgebruik op het lichaam. In dit geval wordt een maag afgebeeld, waar-

van het midden is opengesneden en opengetrokken met behulp van twee haken, zodat we als

kijker de binnenkant van het orgaan kunnen zien. De titel gecentreerd bovenaan de pagina is

“Effets des boissons fortes sur l’intérieur de l’estomac”. Rechts onder de maag staat nog een stuk

tekst (‘Explication’) dat ongeveer een kwart van de hele pagina in beslag neemt. Links ervan wordt

in een klein vierkantje nog een beeld getoond van de

binnenwand van een maag overwoekerd door tumoren

die de opname van voedingsstoffen belemmeren en

onvermijdelijk uiteindelijk tot de dood leiden (zo leren we

uit de tekst). Net daarboven zien we nog meer tekst,

namelijk de legende die bij de grote tekening hoort.

Deze prent betrekt de kijker er niet persoonlijk

bij. Er is geen vector en bijgevolg geen narratieve

dimensie. Er is geen personage dat de kijkers blik trekt,

of waarmee de kijker zich kan identificeren. Er is geen

direct contact. Desondanks is de opengetrokken maag zo

groot in beeld gebracht dat het wel bijzonder sterk de

aandacht trekt.

Onze aandacht gaat in eerste instantie naar de

maag. Deze participant staat prominent in het midden

van het blad, onder een grote titel. Verschillende delen

van de maag worden met een lijn en lettertje aangeduid.

We merken op dat deze afbeelding een analytische

structuur bevat. Het gaat immers niet om wat de maag

doet, maar om hoe de participanten bij elkaar horen. De

maag is hier de carrier en de possessive attributes zijn dan de aanduidingen van de onderdelen: A.

Intestin du duidenum; B. Orifice du pylote; C. Œsophage; D. Orifice du cardia. De lijnen geven

geen narratieve maar een analytische relatie weer tussen een tekstuele en een visuele realisatie

van dezelfde attributen.

Deze prent komt uit een reeks van vier, waarbij de maag in telkens verschillende stadia

van alcoholisme wordt voorgesteld, beginnende met een gezonde maag. Dit is de derde prent in de

rij en geeft, volgens de tekst onderaan, een maag weer van een alcoholist na dagen van besten-

dige dronkenschap. De tekst leert ons ook hoe we de tekening moeten begrijpen: zo moeten we

zweren zien waar zwartachtig, klonterig bloed uitkomt. Daarnaast worden andere symptomen

opgesomd van de alcoholist in dit stadium: gezwollen gezicht, rode tong, versnelde hartslag,

verlies van eetlust, constante dorst en regelmatig koorts.

Omdat er geen apart kader rond de grote maag of rond de tekst is, zien we deze prent als

een geheel. De compositie van de prent met de maag boven en het tekstblok eronder, kunnen we

ook in termen van Ideaal/Reëel bespreken. Op het eerste gezicht lijkt de maag zeker niet een

ideale, nastreefbare toestand, maar het Ideale kan ook een weergave zijn van wat kan zijn, van

een soort belofte die de auteur maakt aan de kijker. In dit geval luidt de essentie van deze bood-

schap: als je veel en continu drinkt, zal je maag er zo slecht uitzien. Hoe dit precies gebeurt,

wordt nader toegelicht in de tekst onderaan - het Reële - met meer gedetailleerde informatie. Ook

Fig. 30 - Effets des boissons fortes sur l’intérieur de l’estomac.

(l’estomac de l’alcoolisé après plusieurs jours d’ivresse continue)

Bron : BS, jg. 3, nr. 9, 1893, p. 68

99

Fig. 31- L’Alcool-Roi Ce Roi, luxueusement vêtu, est assis sur un trône… Il rit en levant son verre… Il invite à boire ! Mais regardez de près. Le visage resplendissant de santé et de belle humeur n’est qu’un masque derrière lequel s’abrite et ricane LA MORT ! La main gantée qui lève le verre d’alcool, c’est la main décharnée de LA MORT ! Voyez au pied du trône, les malheureux, hommes et femmes, qui ont cru au masque, au rire, à la joie du Roi-Alcool… Infailliblement ils devaient être, longtemps avant l’heure, la proie de LA MORT ! Bron : BS, jg. 21, nr. 7, 1911, p. 52

de verdeling van de onderste helft (links het plaatje, recht de tekst), benadrukt dat de tekst de

specifieke informatie draagt, terwijl de kleinere afbeelding als gegeven wordt voorgesteld. De

kijker wordt verwacht te weten dat er schade kan zijn aan de maag, al was het maar door de bood-

schap van de grote figuur te hebben begrepen. We zouden zelfs kunnen zeggen dat dit plaatje

dezelfde boodschap enkel accentueert door ze te herhalen.

7.4.1.4.Dood (genre 1.4.)

Deze afbeelding toont ons een man op een troon in een zeer deftig gewaad, met een groot juweel

rond de nek en een kroon op het hoofd. Deze attributen, samen met de titel, doen ons concluderen

dat dit personage een koning is. Hij ziet er verzorgd uit. Hij heft lachend het glas. Dat zijn de

elementen die het eerste opvallen. De blik van de man en zijn opgeheven arm vormen samen een

vector die onze aandacht naar het glas leidt. Dit glas staat ook als enige element duidelijk aan de

linkerkant van het kader, waardoor het extra opvalt en bovendien als Gegeven fungeert. Het

uitgangspunt van deze prent is het drinken van alcohol.

Kijken we verder, dan merken we dat de linkerhelft (voor de kijker) van de man, zoals in

de tekst vermeld wordt, als het ware als een masker werkt waarachter een schedel zichtbaar

wordt. Ook de hand zonder glas blijkt de hand van een skelet te zijn. Achter de koning houdt zich

de Dood schuil.

Bovendien is de koning niet zomaar een koning, hij is Koning Alcohol en spoort zijn onder-

danen aan tot alcoholgebruik en sleurt hen zo de

dood in. Onder de troon, onder de voeten van de

koning/Dood zien we een man liggen, fles in de

hand. Dit is een slachtoffer van Koning Alcohol.

De tekst omschrijft het probleem heel

duidelijk: Koning Alcohol ziet er heel gezond en

vrolijk uit en verblindt de mensen voor de slechte

gevolgen (dood). Uit de literatuur hebben we

inderdaad kunnen opmaken dat er onwetendheid

heerste onder de bevolking en dat veel mensen

ervan overtuigd waren dat bijvoorbeeld een glaasje

jenever het lichaam opwarmt en energie geeft, dat

men er gezond en blij van wordt. Maar, zo vertelt

de prent, dit is slechts schijn; de dood schuilt om

de hoek.

100

Er is in de compositie een heel duidelijke scheiding tussen boven en onder. Bovenaan zit de

dood achter het masker van de lachende koning. De algemene boodschap die hieruit voort-

komt, is dat alcohol en dood met elkaar verbonden zijn. De dode man onderaan bevestigt

deze informatie. Als we de lay-out van het geheel (afbeelding plus tekst) in beschouwing nemen, is

de tekst een duidelijker Reëel element, door de gedetailleerdere informatie die hij verschaft.

7.4.1.5. Misdaad, agressie (genre 1.5.)

We zien een scène in een gevangenis: een man zit in een cel

met tralies aan één zijde en van boven. In de achterwand is

een deur met een venster, waarachter we het hoofd van een

cipier zien, te herkennen aan zijn uniformpet. Buiten de cel,

aan de andere kant van de tralies, zitten een vrouw en een

kind. De vrouw houdt haar hand voor het gezicht, haar

tranen verstoppend. Ze is netjes gekleed; vanonder haar

mantel zien we mouwen met franjes uitsteken en ze heeft

een speciaal hoedje op. Ook het kindje ziet er deftig uit in

een witte tuniek. Het zijn mogelijks mensen uit betere

kringen, maar wellicht hebben ze zich ook extra opgedoft

voor dit belangrijke bezoek.

Uit de titel en het onderschrift kunnen we afleiden

dat de man de gevangenis in beland is door zijn

alcoholgebruik. De titel zegt ‘L’alcool mène à la prison!’ en

specifieert in het onderschrift dat de man gewaarschuwd

was dat zijn drinkgedrag naar de gevangenis zou leiden. Nu

heeft hij verdriet en schaamt hij zich, maar, zo schrijft BS,

het is te laat. Alcoholgebruik kan leiden tot opsluiting; dit is

wat de tekst ons vertelt.

Met dit in gedachte keren we terug naar de prent. Het eerste

dat opvalt, is het kind dat op de schoot van de moeder zit.

Allerhande elementen dragen bij tot de centrale positie van

dit personage. Het kind zit op de voorgrond en in het midden. Het helder wit van zijn kleding

steekt sterk af tegen de grauwheid van de andere personages en van de cel. De armen van de

ouders die het kind vasthouden, vormen alle twee een vector die naar het kind wijst, evenals de

blik van de vader en die van de cipier die beiden naar het kind kijken. Het heldere van het blonde

kind doet zelfs denken aan een engel, aan de onschuld. Dit kind is nog niet bedorven door de

alcohol. En we hóren de vader bijna het kind waarschuwen voor dit gevaar. De vader lijkt te willen

zeggen: “Maak niet dezelfde fout als ik, luister naar de goede raad en waarschuwingen en

raak alcohol niet aan.” Voor het kind is het nog niet te laat.

Het is een intiem moment; ook al is er geen direct oogcontact, we zitten als kijker met

deze medium shot dicht bij de personages.

Fig. 32 - L’alcool mène à la prison Que de fois on le lui a dit à cet homme que sa maudite passion le mènerait là ! Aujourd’hui, ce sont les larmes, le déshonneur… Hélas ! C’est trop tard ! Bron : BS, jg. 23, nr. 6, 1913, p. 44

101

7.4.1.6. Probleemkinderen (genre 1.6.)

Dit is een afbeelding van drie personages; twee mannen en een jongen. De twee mannen, de

onderwijzer en de vader van het kind, hebben het over het slechte gedrag van de jongen. De leer-

kracht is streng als hij tegen de vader zegt ‘c’est un vaurien accompli!’, het is een ongelooflijke

nietsnut, die ongedisciplineerd en lui is in de klas, aldoor kletst, koppig is en niet stil kan zitten. De

strenge man is netjes gekleed in een lange vest, een bijpassende pet en met een wandelstok in de

hand. Hij staat kaarsrecht met de arm die de wandelstok vasthoudt op zijn rug en terwijl hij

spreekt, maakt hij met zijn andere hand een kleine beweging richting de jongen; hij straalt

autoriteit en waardigheid uit.

Dit straalt hij ook uit ten opzichte van de vader,

die zelfs groter is, maar er minder waardig

bijstaat. De vader staat namelijk wijdbeens in zijn

werkschort en met de handen in de zij streng naar

zijn zoon te kijken. We kunnen niet exact

uitmaken waar de scène zich afspeelt; op het

schoolplein of buiten het atelier van de vader. We

denken dat de onderwijzer naar het huis van de jongen is gegaan om zijn beklag te doen. De vader

lijkt zo uit zijn atelier te komen. Schoolboeken of schriften liggen nog op een bankje achter de

personages, alsof de jongen net terug van school is en ze daar heeft neergegooid.

De jongen staat alleen aan de rechterkant van het kader. Hij staat met zijn rug tegen een

steunbalk van het huis, alsof hij in een hoekje verdrongen is. Hij houdt het hoofd gebogen en de

blik op de grond gericht onder de strenge blikken van de anderen. Toch staat hij er ook een beetje

nonchalant bij door zijn enen been gebogen tegen de paal te houden. Hij heeft gewone kleren aan,

pijpen en mouwen opgerold en stevige schoenen. We zien ook geen scheuren of verstellingen. Dit

is geen kind uit een heel arm gezin. Bovendien kunnen zijn ouders zich de luxe permitteren om

hem naar school te laten gaan.

De twee volwassenen staan aan de linkerkant en vormen daarmee een duidelijk front tegen

de jongen. Ze zijn groter dan hem, hebben beiden een autoritaire houding en kijken op hem neer.

Hun blikken vormen een vector die naar de jongen leidt en die ook onze blik naar hem stuurt. De

handbeweging en wijzende vinger van de onderwijzer benadrukt dit nog verder. De richting van de

vector is bovendien vrij natuurlijk, omdat we als kijker automatisch van links naar rechts kijken.

We zien dus eerst het “volwassenenfront” en dan pas de jongen. Als Gegeven, vertegenwoordigen

Fig. 33 - Incorrigible! “Charles est indiscipliné à l’école, il est bavard, toujours en mouvement, paresseux, entêté, en un mot, c’est un vaurien accompli ! », dit l’instituteur au père. Très souvent ce sont les parents eux-mêmes qui sont cause du malheureux caractère de leurs enfants ; en leur donnant des liqueurs, du vin, des bières fortes, ils les rendent mauvais élèves, nerveux, excités, batailleurs, paresseux, méchants. Parents, y songez-vous assez ? N’oubliez pas non plus que les enfants de parents buveurs sont souvent d’un système nerveux sensible à l’excès ; leur intelligence est brusquement arrêtée dans son développement ; ils ont des tendances vicieuses, ils sont imbéciles, déséquilibrés, parfois idiots. Bron : BS, jg. 12, nr. 12, 1902, p. 92

102

de twee mannen de informatie die we verwacht worden al te weten of mee in te stemmen: wat de

onderwijzer zegt, is belangrijk. De jongen aan de rechterkant functioneert dan als het Nieuwe, als

de informatie waar we aandacht voor moeten hebben, zoals ook de vectoren onze aandacht op

hem gevestigd hebben. We leren dan: Men moet respect hebben voor het gezag van leer-

kracht en ouder.

Dit is een boodschap die in feite los staat van de alcoholproblematiek, en ons een simpele

waarde over respect aanbiedt. Slechts door het lezen van de tekst (in dit geval dan het Reële)

komen we te weten dat de jongen op het matje geroepen is en eerbiedig het hoofd buigt, omdat hij

ongehoorzaam is. Meer nog: zijn gedrag is aan alcohol te wijten: aan het gebruik van zijn

ouders en/of aan hun gewoonte hem ook alcohol te geven. De tekst verwijt eigenlijk de

ouders, terwijl de afbeelding erboven het kind als schuldige afschildert. Bovendien lijkt de afge-

beelde vader geen typische dronkaard of onverantwoordelijke vader te zijn. De tekst wijkt dus af

van wat de prent apart ons vertelt. Dergelijke discrepanties kunnen de boodschap ondermijnen.

7.4.2. Oorzaak

7.4.2.1. Slechte familiesfeer (genre 2.1.)

In het midden van de prent zit een vrouw, nonchalant, kin steunend op de hand en elleboog op de

tafel, met een boze blik voor zich uit te staren. Aan haar voeten op de grond zit een baby met een

lepel in de hand hard te huilen. Naast de baby, in de schaduw onder de tafel zit braaf een hond.

Kijken we naar links, dan zien we een man met kruiste armen boos voor het raam staan. Met

gefronste wenkbrauwen kijkt hij naar buiten.

Het wordt snel duidelijk dat de twee volwassenen, man en vrouw, net geruzied hebben. De

tafel is slordig gedekt, borden staan scheef. Een stoel ligt in de linker onderste hoek omgevallen op

de grond. We kunnen ons voorstellen dat dit de stoel is

waar de man op zat en deze omgevallen is toen hij

bruusk opgestaan is. De titel geeft ook aan dat het om

een huiselijke ruzie gaat en gaat zelfs verder door ons

de oorzaak ervan aan te duiden. We dienen slechts

naar het raam te kijken: op de vensterbank staat een

fles, volgens het onderschrift is dit een jeneverfles en

is dit waar het gekibbel om draaide: waarschijnlijk

drinkt de man jenever en wil de vrouw dat hij

daarmee ophoudt.

De kamer waar het tafereel plaatsvindt, is

goed gevuld. De tafel heeft bewerkte poten en een

lade in het midden die een beetje openstaat. Een

tafelkleed bedekt het tafelblad voor een stuk en erop

staan vier borden, twee bekers en een kruik. We zien

twee stoelen, één waar de vrouw op zit en de tweede

die omgevallen of omgeduwd is in de hoek. Aan de

muur boven de tafel hangen verschillende prenten,

een jas of sjaal en een hoed. Achter de vrouw, naast

de man staat een hoge kast en daarboven een plank

Fig. 34 - Querelle domestique Vous demandez la cause? Près de la fenêtre vous la découvrirez : c’est la bouteille de genièvre ! Bron : BS, jg. 7, nr. 9, 1897, p. 68

103

Fig. 35 - Délicieuse, la goutte de Madame! Marguerite, en servant à table, avait observé souvent avec quels délices Monsieur, Madame et les invités savouraient les petits verres de liqueurs, et combien ils étaient gaies après en avoir pris. Depuis quelque temps, Madame avait remarqué que parfois sa servante était toute drôle : ses yeux brillaient d’un éclat extraordinaire, ses joues se coloraient du rouge vif de la fièvre, elle répondait de travers, entrait d’une fureur pour un rien, négligeait sa besogne, avait la démarche incertaine. Un jour, Madame, rentrant à l’improviste, découvrit le secret de cette transformation : Marguerite buvait la goutte ! Si ses maîtres ne lui avaient donné l’exemple, aurait-elle jamais touché à des liqueurs ? Bron : BS, jg. 10, nr. 12, 1900, p. 92

met wat potjes. Aan de linkerkant van de man staat een kastje, waar een kaars opstaat. En boven

het raam hangt een soort lantaarn.

De 2 hoofdpersonages dragen gewone kleding, die er, voor zover we kunnen zien, verzorgd

uitzien. Geen scheuren of opgenaaide lapjes ter herstelling. De man draagt een schort, waardoor

we kunnen afleiden dat hij arbeider is en misschien wel een eigen atelier heeft, als hij met zijn

schort aan thuis aan tafel heeft gezeten.

Terwijl het interieur donker is afgebeeld, baden de personages juist in het licht. De vrouw

zit prominent in het midden alsof er een schijnwerper op haar gericht staat. Ook de baby heeft

heldere kleertjes aan en wordt goed belicht waardoor het opengesperde huilende mondje opvalt.

De man staat weliswaar in het donker, maar er valt licht op zijn norse gezicht. Waar onze

aandacht dus vooral door getrokken wordt, zijn de boze of verdrietige mensen in deze

gespannen huiselijke sfeer. De oorzaak van deze spanning, de fles jenever is echter helemaal

onderbelicht en weggestoken in een hoekje. Het is pas door de tekst (het Reële dat ons meer

details verschaft) te lezen dat we inderdaad naar de vensterbank kijken en de fles opmerken.

Deze prent werd in 1911 nogmaals afgedrukt15, maar dan met een andere tekst: ‘Triste

intérieur’. Deze tekst komt beter overeen met de informatie van de afbeelding. Maar we weten hier

niet waarom deze interieur zo triestig is. Omdat er in deze versie geen expliciete verwijzing was

naar alcohol, werd ze in categorie 7 ondergebracht en is ze een voorbeeld van de zachtere aanpak

van BS in het tweede decennium van zijn bestaan.

7.4.2.2. Beïnvloeding cafébaas of vrienden (genre 2.2.)

De scène speelt zich zonder twijfel af in een burgerhuis. De muren zijn behangen en versierd. De

kamer is rijk gevuld: een versierde servieskast waar beschilderde porseleinen borden en vazen op

staan, een comfortabele zetel met stof of leer overtrokken, een kussen voor de voeten en een

tafeltje met een tafelkleed met franjes aan de randen en een kistje erop met flesjes likeur.

In de zetel zit een bediende met een

zwarte jurk, witte schort en mutsje. Ze zit

ontspannen van een glaasje te genieten. Één van

de likeurflesje staat naast het kistje; daar heeft ze

net van uitgeschonken. De kastdeur staat open,

waar ze het kistje en/of het glaasje uit gehaald

heeft. Naast haar op de grond ligt een pluim om

15 BS, jg. 21, nr. 12, 1911, p. 92

104

mee af te stoffen en haar schort is los; ze heeft haar werk dus neergelegd om te drinken.

Achter het dienstmeisje staat een deftige dame in de deuropening. Ze draagt een

indrukwekkende hoed, bontkraag en moffel. Ze komt net van buiten of staat op het punt om te

vertrekken. Omdat we bekend zijn met de hiërarchie of met de rolverdeling, snappen we ook

meteen dat het niet gebruikelijk is dat het meisje haar werk niet doet en gebruik maakt van de

spullen van haar baas en dat het niet de bedoeling is dat de dame haar zo ziet. We zien het

dienstmeisje dus op heterdaad betrapt worden. Ze verloochent haar werk om een likeurtje

van haar werkgeefster te nuttigen.

Ook bij deze prent is het de tekst die ons extra informatie verschaft. De vrouw des huizes

had verontrust gemerkt dat haar dienstmeisje een vreemd gedrag vertoonde: ze had koortsachtig

rode wangen, was erg prikkelbaar en had een onvaste tred. Op een dag komt ze eerder thuis dan

verwacht en ontdekt de oorzaak van deze gedragsverandering: alcohol. De tekst specificeert echter

dat het meisje deze gewoonte van haar werkgevers overgenomen had, nadat ze gemerkt had dat

zij en hun gasten zo vrolijk werden van de likeur. Het is dus aan de werkgevers om het goede

voorbeeld te geven.

Dit is een boodschap die we niet uit de afbeelding alleen kunnen afleiden; de scène die we

zien, is het moment waarop de vrouw de oorzaak van het vreemde gedrag opmerkt. Het is enkel in

de tekst dat het vingertje geheven wordt naar de dame die het slechte voorbeeld geeft. De prent

benadrukt bovendien het drinken van een persoon uit de lagere klasse (bediende) en geeft slechts

impliciet aan dat de drank ook geconsumeerd wordt door de rijke mensen.

7.4.2.3. Slechte werkomstandigheden (genre 2.3.)

Van deze categorie hebben we geen prenten gevonden. Geen enkele keer wordt een fabriek of een

werkplaats getoond waar arbeiders het zwaar te verduren hebben, we zien geen patroons die hun

werknemers uitbuiten en we horen geen gesprekken tussen arbeiders over de slechte werkomstan-

digheden. Dit betekent dat geen van beide bonden een verband legt tussen de - door de enquêtes

en Werkliedenpartij blootgelegde en bijgevolg bekende - fabrieksellende en alcoholisme. Om het

genuanceerder te omschrijven: wellicht zijn de bonden wel op de hoogte van deze omstan-

digheden, maar blijkbaar hechten ze meer belang aan andere zaken.

Wel zien we een aantal keren werkende mensen, die ons tonen hoe een goede of hoe een

slechte werknemer zich gedraagt. Een voorbeeld van het laatste geval wordt in 7.4.7. besproken.

De enige keer dat expliciet over het loon wordt gesproken, is in verband met spaargedrag in plaats

van een te laag salaris (zie 7.4.3.3.).

7.4.3. Oplossing

7.4.3.1. Vreugdevolle familie (genre 3.1.)

Dit is een voorbeeld van een prent van het genre 3.1., een prent die de positieve gevolgen van niet

drinken weergeeft. De titel vertelt ons dat deze prent een scène voorstelt van een sobere arbeider

die maandagochtend naar zijn werk vertrekt. Dit is een verwijzing naar de zgn. ‘verloren maandag’

van arbeiders die te veel gedronken hebben om ’s maandags te gaan werken. Deze arbeider drinkt

105

niet. Aan zijn gereedschapstas onder zijn linkerarm

kunnen we zien dat hij arbeider is en de titel bevestigt

dit. Hij draagt een eenvoudig donker kostuum, wit hemd

en een pet.

Op de trap links staat zijn vrouw glimlachend en

vertederd naar hem te kijken, terwijl hij hun baby op de

arm houdt. Zij draagt ook de standaardkledij voor een

vrouw uit haar klasse: een rok, hemd, schort en sjaal.

Eenvoudig maar verzorgd.

Evenals de kledij, is het interieur eerder sober,

zoals we verwachten van een arbeidersgezin. Achter de

vrouw is een plank aan de muur bevestigd met een paar

potten en een kaars op. Naast de man staat een tafel,

waar we brood en een kan (hoogstwaarschijnlijk met

water) kunnen zien. Dit vertelt ons dat deze familie geen

honger lijdt; er staat immers nog steeds eten op tafel.

Een andere indicatie van de relatieve goede levensom-

standigheden van dit gezin, is de aanwezigheid van de

trap in het plaatje.16 Veel arbeidersfamilies woonden in

kleine ruimten, soms zelfs in één ruimte waarin geslapen en gegeten werd met iedereen. De trap

suggereert dat dit een grotere woning is met (minstens) één verdieping en dus aparte leef- en

slaapruimtes.

Achter de vrouw hangt aan de muur een kruis. Dit kruis hangt hoog, op een positie van het

Ideale. Ook de vrouw komt van boven en vertegenwoordigt de ideale echtgenote en moeder die

haar huishouden op orde heeft en een liefdevol gezin verzorgd. Bovendien staat ze links en wordt

haar deugdelijkheid als het Gegeven voorgesteld. Dit is het burgerlijke beschavingsoffensief dat de

kop op steekt, waarvan de normen voorschrijven dat de goede, christelijke vrouw, een vrouw is die

niet uit werken gaat en thuis voor haar gezin zorgt. In deze tekening wordt dit als een algemeen

aanvaard idee voorgesteld.

De arbeider rechts met de baby is dan de nieuwe informatie, het nieuwe issue; het is

immers de man die dit ideale plaatje kan vernietigen door niet langer sober te zijn.

Zonder de tekst in beschouwing te nemen, kunnen we de boodschap als volgt omschrijven: de

vrouw doet haar best om een goed huishouden te runnen en de man moet zijn steentje

bijdragen door als kostwinnaar ook voor zijn vrouw en kind te zorgen. Lezen we de tekst

wel, dan weten we in dit rijtje ook ‘niet drinken’ hoort. De blik van de vrouw die we automatisch

volgen, leidt ons ook naar de man. Er is overigens een uitwisseling van blikken (bidirectional

transactional process) tussen echtgenoten; ze hebben een duidelijke verstandhouding die dit

evenwichtige huishouden mogelijk maakt.

16 SCHOLLIERS (Peter), De Gentse textielarbeiders in de 19e en 20e eeuw. Dossier 6. Herkomst, huisvesting, arbeiders- en levensomstandigheden van de werkkrachten van het bedrijf A. Voortman-N.V.Texas. (Centrum voor hedendaagse sociale geschiedenis, Brussel, 1981), p. 117

Fig. 36 - Le lundi matin de l’ouvrier sobre Bron : BS, jg. 2, nr. 7, 1892, p. 52

106

Van dit genre bespreken we een tweede prent. Deze tekening lijkt op het eerste zicht een voor-

beeld te zijn van genre 5.1., omdat er enkel kindjes afgebeeld worden die er gelukkig uitzien. Ze

kijken, op één na, allemaal de lens in, bij wijze van spreken. Uit de tekst blijkt dat ze naar hun

vader kijken en lachen die net thuis komt voor het middageten. Omdat de tekst specificeert dat de

vader van zijn werk direct naar huis gaat, in plaats van naar de herberg te gaan, om zijn vrolijke

kinderen te zien, is dit een prent van genre 3.1. We wilden dit voorbeeld ook nog noemen, omdat

dit een ander uitgangspunt heeft dan de

vorige prent. In de laatstgenoemde ging

het om een sobere man die maandag-

ochtend naar zijn werk vertrok, en kon

vertrekken omdat hij niet drinkt en dus

niet ziek is. In deze illustratie draait het

om de vader die niet vertrekt, maar juist

thuiskomt, omdat hij een aangename

familie heeft om naar terug te keren.

Ook hier gaat het om een een-

voudig arbeidersgezin. De kinderen

dragen simpele maar verzorgde kleding,

de baby draagt ook slab en van één

meisje zien we dat ze blootsvoets op het

bankje zit. Ze wonen in een sobere

woning. Het is echter geen donker,

deprimerend krot, want er is een groot

raam dat openstaat en voor frisse lucht

zorgt. Dit was niet altijd vanzelfsprekend

in de arbeidershuisjes.17 We kunnen niet

zien hoe groot de ruimte is en of dit een aparte woonkamer is of niet. We zien enkel een grote tafel

met een tafelkleed, waar vijf guitige kindjes aan zitten, bordjes en lepels klaar om te eten. Één

kind zit helemaal links een beetje bedenkelijk te kijken; de vier anderen richten zich lachend en vol

verwachting richting observator. Als kijker staan we op de positie van de vader en is het alsof deze

kinderen ook ons aankijken.

Dit is één van de weinige prenten met direct oogcontact, en bovendien door vier participan-

ten tegelijkertijd. De baby aan de rechterkant steekt zelfs zijn armpjes uit in een uitnodigende

houding. Dit is een duidelijke demand picture, waardoor we als kijker direct aangesproken worden.

Daarenboven hebben kinderen extra de neiging om een gevoelige snaar te raken. Ze lijken te

willen zeggen: hoe kan je ons nu niet graag zien? De tekst voegt daar aan toe: hoe kan je liever

op café gaan dan bij zo een mooie familie te zijn?

17 IDEM

Fig. 37 - Bonjour, Papa! Midi. Tous les enfants sont à table ! un bruit de pas dans l’escalier… C’est lui ! C’est Papa ! Rien que pour voir rire tous ses gosses, le brave ouvrier presse le pas en sortant de l’atelier… Le cabaret ne l’attire pas ! Bron : BS, jg. 21, nr. 11, 1911, p. 84

107

7.4.3.2. Spaarzaamheid (genre 3.2.)

Twee mannen ontmoeten elkaar op straat, voor

een café dat ‘In den grooten bak/À la grande

goutte’ heet. In de deuropening van het café

slaat een derde personage hen gade, de cafébaas

die een pijp aan het roken is. De twee mannen

zijn duidelijk arbeiders met hun gereedschapstas.

Ze zien er echter helemaal verschillend uit. De

man die links komt aangelopen is netjes gekleed.

Hij heeft een donker pak aan, een hemd en een

strikje zelfs. Op het hoofd draagt hij een bolhoed,

zijn schoenen lijken te blinken en hebben veters

en zijn baard en snor zijn netjes geknipt en

verzorgd. In zijn linkerhand draagt hij zijn

gereedschapstas, zonder dewelke het moeilijk

zou zijn om hem als arbeider te herkennen in een

gravure als deze. Met zijn andere hand schudt hij

de hand van zijn vriend.

De kleding van de andere man zijn ver-

sleten met gaten en verstellingen, zijn broeks-

pijpen zijn beneden afgescheurd en zijn voeten

steken in klompen met stro. Hij draagt een

geknoopte sjaal rond de nek en een platte hoed

op het hoofd. Het puntje van zijn neus is een

beetje dik en donkerder; een dronkemansneus.

Hij draagt een grote zaag. De titel ‘Abstinence et

boisson’ staat als labels onder de twee mannen:

‘Abstinence’ staat onder de nette man en

‘Boisson’ onder de drinker. Het zijn in die zin

verpersoonlijkingen van deze woorden, resp.

onthouding en drank.

Zonder tekst kunnen we bijna niks

zeggen over deze prent. De tekst is een dialoog tussen de twee mannen. Zoals vermeld in

hoofdstuk 2 gingen er stemmen op uit arbeiderskringen dat hun levensomstandigheden zo

erbarmelijk waren, omdat ze uitgebuit werden door de industriëlen en niet voldoende verdienden.

Dit is de enige keer dat in een prent zo direct gesproken wordt over het salaris van arbeiders en

over de redenering dat ze wel degelijk voldoende betaald zouden krijgen. De man rechts vermoedt

dat zijn vriend opslag gekregen heeft, waardoor zijn vriend zich wel - en hij niet - zo’n mooi nieuw

pak heeft kunnen aanschaffen. Maar niets is minder waar; zijn vriend verdient exact evenveel als

hij, alleen verspilt hij het niet meer aan cafébezoekjes. Omdat hij onthouder is geworden, heeft hij

voldoende geld uitgespaard om nieuwe kleren te kopen.

Er is een duidelijk contrast tussen de twee mannen, waardoor we ook geneigd zijn een

scheiding in Gegeven en Nieuw te maken. Als de man aan de linker kant het Gegeven is, betekent

dit dat zijn toestand als goed geklede arbeider het uitgangspunt is. Dit is interessant omdat dit

betekent dat de auteur en/of BS als opdrachtgever ervan uitgaat dat een arbeider er niet per

Fig. 38 - Abstinence et Boisson Pierre – Bonjour Jean… Tiens, votre salaire a-t-il été augmenté, que vous puissiez vous achetez un costume neuf si chic ? Jean – Oh !~je ne gagne que fr. 3,50 comme vous; c’est le cabaretier du coin qui m’a acheté ce costume… Pierre – Quels excellents hommes, ces cabaretiers ! Jean – Voici comment : il y a deux mois, je lui ai dit que désormais il pouvait garder ses gouttes, et que j’airais gardé mon argent… je suis devenu abstinent, et voilà, j’ai eu de quoi m’habiller de neuf. Pierre – Eh bien, le patron de La Grande Goutte me guette déjà, mais à partir de ce moment, il ne m’attrapera plus ; dans deux mois, j’aurai aussi un costume flamboyant neuf au lieu de ces vilaines loques ! Bron : BS, jg. 4, nr. 7, 1894, p. 52

108

definitie armoedig uit ziet. De nieuwe boodschap is dan dat zelfs een slecht geklede, drinkende

arbeider zijn toestand kan verbeteren door geld uit te sparen door niet meer op café te

gaan.

7.4.3.3. Ophouden met drinken/met cafébezoek (genre 3.3.)

De scène speelt zich af in een chic interieur: groot

schilderij aan de muur, meubels (stoel, tafeltje en

krukje) met versierde poten en andere sier, een

groot tapijt op de parketvloer, sokkels met planten

en vazen, dik gordijn als scheiding tussen twee

kamers. Op de versierde stoel, ondersteund door een

extra kussen, zit een man in een kamerjas, een muts

op het hoofd en met een deken op de schoot. Zijn

voeten lijken op een kussen te steunen. Een beetje

achter hem staat een (zijn) vrouw in een kleed met

pofmouwtjes. Tegenover hen staat een andere man,

de dokter. Hij maakt een grote zwaaiende beweging

met zijn wandelstok. Tussen de personages staat een

tafeltje met allerhande kleine medicijnflesjes op,

evenals een grotere fles. Met zijn stok heeft de

dokter al verschillende flessen kapotgeslagen. In feite

klopt de tekening hier niet, omdat de flessen al stuk

zijn, terwijl de man nog steeds aanstalten maakt om

te zwaaien. Tenzij hij een tweede slag wil maken of

tenzij we de tekening als een sequentie van

gebeurtenissen moeten opvatten, in plaats van een

momentopname. In dit laatste geval verloopt de

“film” van rechts naar links.

Terwijl de arm en stok van de dokter onze

blik naar boven leidt, wijst hij met zijn andere hand

naar de tafel, naar de richting in de welke hij gaat

zwaaien, alsof hij wil zeggen ‘kijk naar de tafel en zie

wat er gebeurt’. De andere personages, ook de dienstmeid die achter het gordijn op de

achtergrond staat, kijken geschokt en met open mond naar wat de dokter doet. Op het eerste zicht

zou men kunnen denken dat de stoppen doorgeslagen zijn bij de dokter en dat hij de weerloze,

zieke man wil aanvallen. Maar de wijzende vinger richting tafel maakt dan duidelijk dat hij het op

de flessen gemunt heeft.

We leren uit de tekst dat de man al jaren zonder resultaat voor allerhande kwaaltjes

behandeld wordt, die geassocieerd worden met alcoholisme, zoals lever- en maagaandoeningen.

Nu vraagt hij zijn dokter om het kwade bij de wortel aan te pakken. Daarop stelt de dokter een

radicale behandeling voor, die blijkt te bestaan uit het verbrijzelen van de drankfles: de eerste stap

om weer gezond te worden, moet men stoppen met drinken.

Dit is één van de dertien prenten waarin een persoon uit de hogere klasse als de drinker

wordt voorgesteld. De man is geen heer die aan lager wal is geraakt door de drank, maar hij wordt

Fig. 39 - Un remède radical Le Malade: Docteur, voilà deux ans que vous me traitez de maux d’estomac, la goutte, une maladie du foie, et que sais-je, et je ne suis pas encore guéri. Ne pourriez-vous pas couper le mal à la racine ? Le Docteur : Vous me permettez un traitement radical ? Le Malade : En doutez-vous ? Le Docteur (brisant les bouteilles d’un coup de canne) : Voilà !… En huit jours vous êtes guéri ! Bron : BS, jg. 4, nr. 9, 1894, p. 68

109

er wel al lange tijd ziek van. Het Gegeven, het uitgangspunt dat getoond wordt, is dat ook een man

uit hogere kringen vatbaar is voor de slechte fysieke gevolgen van alcohol. Bovendien geeft de

auteur toe dat rijke, opgeleide mensen ook nog onwetend kunnen zijn over de effecten van alcohol.

De boodschap, die de dokter nogal bruusk aanbiedt, is dat radicaal ophouden met

drinken in dit stadium de enige oplossing is.

7.4.4. Soberheid

De prenten die een eerder allegorische voorstelling geven van deugdzaamheid en soberheid, doen

dit alle negen met behulp van vrouwelijke personages. Deze afbeelding is wellicht de meest

symbolische of de minst realistische en ook de enige prent van dit genre dat in de negentiende

eeuw gepubliceerd werd. De overige acht komen uit BS-edities van na 1904.

In het midden staat een vrouw. We zien haar in de volle lengte; dit is een medium shot dat

ons redelijk dichtbij brengt. De vrouw draagt een rok, hemd, schort en een hoofddoek. Haar

kleding ziet er enigszins anders uit dan arbeiderskleding in andere prenten. Wellicht komt dit onder

andere, omdat dit een plattelandsscène is. De bron, het stroompje, de planten en de bergen op de

achtergrond zijn geen elementen die we in een

stad zouden verwachten. De vermelding van de

titel dat de vrouw aan een fontein staat, werkt dan

enigszins verwarrend.

De vrouw staat naast een bron, of een

fontein: een stenen constructie waar uit een gaatje

water stroomt. Onder de waterstroom staat een

grote kruik. De vrouw rust haar ene arm op de

fontein, de andere hand in de zij. Ze staat te

wachten (totdat de kruik vol is?) of even te rusten.

Ze heeft haar ogen dicht of kijkt naar beneden, in

gedachten verzonken. Als observator worden we

niet aangekeken.

Er straalt een sereniteit van de vrouw af en

van de tekening in haar geheel, die ons meteen

doet denken dat er een symbolisch proces gaande

is. De waterkruik vormt dan het symbolisch attri-

buut. De vrouw krijgt daarmee de waarden

toegedicht die geassocieerd worden met water. De houding van de vrouw doet zelfs denken aan

een kruik met een schenktuit. Niet alleen drinkt ze het water, ze is de puurheid van het water.

Deze zuiverheid wordt versterkt door de natuur die haar omringt.

7.4.5. Familie

7.4.5.1. Kinderen (genre 5.1.)

Tien procent van de hele verzameling prenten beelden kinderen uit in een positieve situatie. Ze

spelen met elkaar of alleen, of, zoals dit voorbeeld uit 1906, ze worden al etend of drinkend

Fig. 40 - La Buveuse d’eau à la fontaine Bron : BS, jg. 2, nr. 11, 1892, p. 81

110

afgebeeld. Deze prent geeft een zesjarig meisje in close up weer. Ze zit op een stoel met in haar

ene hand een appel en in de andere een besmeerde boterham. Haar mond is een beetje open,

klaar om in de boterham te bijten. Ze heeft een zomers kleedje aan en een licht mutsje op, waar

haar vrolijke krulletjes onderuit steken. Ze heeft een blos op haar bolle wangetjes en kijkt ons met

een schuin hoofdje aan. We zien dat dit een gezond en blij kind is dat van haar eten geniet.

Dit is een demand picture. Het meisje spreekt ons

met een verleidelijke blik aan, als was het om te zeggen

‘kijk eens hoe lekker mijn eten is’. De connectie met de

observator is des te groter bij deze close up.

De titel verklapt dat dit meisje altijd eetlust heeft.

In de tekst wordt verteld hoe dit komt. Het is een opgewekt

kind dat altijd in de buitenlucht aan het spelen is, in weer

en wind. Er wordt zelfs gespecificeerd dat ze op het punt

staat om met haar tweeëndertig mooie tanden een hap uit

haar boterham te nemen. Alles benadrukt haar gezonde

eetlust, haar gezonde uitstraling, haar gezonde levensstijl.

Uit de tekening en tekst wijst niets op een relatie

tot alcohol. Toch is dit vertoon van blakende gezondheid

van dit kind te verklaren volgens de argumenten van de

alcoholstrijders. De alcoholconsumptie van de ouders en

hun houding ten opzichte van drank heeft invloed op de

kinderen. Kinderen van alcoholisten lijden vaak onder de

armoede, waardoor ze minder te eten krijgen, mager zijn

en kwetsbaarder zijn voor ziektes, vaak al van bij de ge-

boorte. Dit kind leeft niet in armoede en is niet ziek. Haar

ouders zullen dus geen drinkers zijn, die haar met

hun geldproblemen of erfelijke aandoeningen hebben

opgezadeld. Haar leven ziet er nog rooskleurig uit.

7.4.5.2. Familie (genre 5.2.)

Evenals de voorgaande prent, heeft dit voorbeeld geen direct verband met de alcoholkwestie. Wat

we zien, is een vredige familiescène. In dit geval ontbreekt zelfs extra tekst om onze interpretatie

eventueel te sturen. We hebben enkel een titel ‘Joyeux Noël’, die bovendien overbodig is, omdat

we aan de kerstboom in de kamer kunnen zien dat het de scène zich in de kerstperiode afspeelt.

We zien een woonkamer met vier personen en een hond. De hoek van de kamer die we

zien, ziet er redelijk vol uit. In de hoek staat een tafel met een wit tafelkleed en daarbovenop een

versierde kerstboom. Aan de muur hangen planken en een kader. Links zien we een raam waar

een beetje sneeuw of ijs zich opgehoopt heeft. Voor het raam zit een oudere vrouw, de groot-

moeder, op een grote bewerkte stoel, haar voeten op een voetenbankje. Ze heeft een boek op

haar schoot, wellicht een bijbel. Naast haar op de grond gaat een meisje helemaal op in haar spel

met haar pop en poppenwiegje. Aan de rechterkant staat een jongetje in een braaf pakje, handen

Fig. 41 - Toujours de l’Appétit ! Six ans, gaie comme un pinson, leste comme une biche, sans cesse au grand air, au soleil, à la pluie, au vent ou à la neige, en voilà assez pour expliquer ces mots : « Toujours de l’appétit ». Puis la pomme aux joues roses, la tartine qui se dérobe sous une couche de fromage blanc, et dans laquelle on s’apprête à mordre avec trente-deux belles dents, quel appétissant régal ! Bron : BS, jg. 16, nr. 11, 1906, p. 84

111

in de zakken, voor zijn grootmoeder. Zijn moeder

buigt zich een beetje naar hem toe en geeft hem een

duwtje, om hem aan te moedigen naar zijn oma te

gaan.

Enigszins centraal in de compositie is de

jongen. Zowel de grootmoeder als de moeder kijken

naar hem. Zelfs de hond, die tussen de personages in

staat, kijkt omhoog naar hem. De armbeweging van

de moeder legt ook de nadruk op hem. De jongen

moet iets doen. We kunnen ons voorstellen dat hij van

zijn moeder bij zijn oma moet gaan zitten om het

kerstverhaal uit de bijbel te horen, om te leren waar

kerstmis om draait.

We weten niet of dit een gewoonte was in het

begin van de twintigste eeuw om de kerstboom zo

hoog op en tafel te zetten, maar de boom valt alleszins

wel op. Omdat hij zo hoog staat, kunnen we de

kerstboom zien als het Ideale, als de geïdealiseerde

essentie van de kerstsfeer. Het tafereel dat zich op de

grond afspeelt, is daarentegen de reële, meer aardse invulling en beleving van deze dag, een dag

om in familie door te brengen.

7.4.6. Actualiteit

De subcategorieën 6.1. en 6.2. zijn recente portretfoto’s, of reproducties ervan, van bestaande

mensen. Deze mensen hebben hiervoor geposeerd. Hoewel geposeerde foto’s bijvoorbeeld ook

symbolische betekenissen kunnen hebben18, vertellen onze afbeeldingen geen verhaal. Ze vertellen

ons enkel dat BS en MB en de respectievelijke bonden het belangrijk vinden om aan hun

publiek hun respect te tonen voor het koningshuis en voor hun stichters, leiders en

sympathisanten. Het tonen van deze belangrijke personages, met name de koninklijke familie,

geeft bovendien de indruk dat ook zij de alcoholstrijd steunen, hetgeen de hele beweging meer

gewicht en geloofwaardigheid geeft.

Subcategorie 6.3. is in het bijzonder interessant, omdat ze ons toont hoe de Vaderlandse

Bond recente sociale gebeurtenissen en politieke beslissingen aan zijn leden voorstelt.

In plaats van één voorbeeld te kiezen, zoals in de voorgaande besprekingen, hebben we

besloten verschillende actualiteitsprenten te bespreken. Daarbij richten we ons minder op de

visuele grammatica, maar meer op de weergave van en de link met de actualiteit.

18 KRESS (G.) & VAN LEEUWEN (Th.), Op. Cit., 1996, pp. 109-110 bijvoorbeeld

Fig. 42 - Joyeux Noël! Bron : MB, jg. 15, nr. 12, 1910, pp. 192-193

112

7.4.6.1. Het koningshuis (genre 6.1.)

Acht maal worden leden van de koninklijke familie afgebeeld en enkel in Le Bien Social. De eerste

keer dat dit gebeurt, is in oktober 1900 op een dubbelpagina. Aan de ene kant worden de graaf en

gravin van Vlaanderen getoond, aan de andere hertogin Élisabeth en de toenmalige kroonprins

Albert. In dat jaar zijn Élisabeth en Albert getrouwd, hetgeen de aanleiding moet zijn geweest voor

deze publicatie. De graaf en gravin zijn de ouders van Albert. De toenmalige koning, Leopold II

was Alberts oom. Na het overlijden van Leopolds enige zoon en van Alberts oudere broer, was

Albert nu eerste in lijn voor de troonopvolging.

In oktober 1902 wordt een prent van Koningin

Marie-Henriette gedrukt, n.a.v. haar overlijden een

maand voordien.

In 1905 wordt de 75ste verjaardag van de

Belgische onafhankelijkheid gevierd met vier pagina’s

koninklijke personages. Vier generaties vanaf Leopold I

worden getoond. De ene maand alle mannen, de

volgende maand de vrouwen.

De enige referentie aan de betrokkenheid van het

koningshuis met de alcoholkwestie wordt in 1906

gemaakt. Prins Albert wordt afgebeeld met de tekst

‘Président d’Honneur de la Ligue Patriotique contre

l’Alcoolisme’.

BS begint het jaar 1910 met triestig nieuws door

het overlijden van Leopold II eind december 1909 te

melden met een afbeelding op de voorpagina. Hoewel de

nieuwe koning Albert op dat moment al de troon beste-

gen heeft, wordt zijn portret pas in maart 1910 gepubli-

ceerd en dat van zijn vrouw en kinderen in april. In die

drie maanden hebben deze koninklijke personen niet de

gewoonlijke prenten vervangen.

7.4.6.2. Belangrijke alcoholbestrijders (genre 6.2.)

De afgebeelde alcoholbestrijders zijn talrijker dan de leden van het koningshuis. We gaan ze niet

allemaal opnoemen. Wel kunnen we zeggen dat ze frequenter aanwezig zijn in het eerste decen-

nium van het bestaan van BS. Het afbeelden van belangrijke spelers in het veld geeft de

bond een meer geïnstitutionaliseerde status; ze worden omringd door gelijkgezinden en het

zijn mannen met aanzien (en geloofwaardigheid) die het voorzittersschap op zich nemen.

Onder de 19 afbeeldingen, bevinden zich onder meer vier dokters, vier ministers en

senatoren, drie geestelijken, een advocaat en een wielrenner: mannen die door hun positie respect

afdwingen. Opmerkelijk is dat BS minder vaak personages uit de eigen vereniging afbeeldt dan

externen (respectievelijk in acht en 11 prenten). De eigen spelers zijn huidige, vroegere en

overleden (vice-)presidenten van de Ligue. Le Bien Social hecht er dus belang aan om te tonen dat

er nog meer gelijkaardige verenigingen zijn met hetzelfde doel, zoals een Gentse matigingsbond,

Fig. 43 - Le prince Albert. Président d’Honneur de la Ligue Patriotique

contre l’Alcoolisme Prins Albert op de voorpagina van de oktober-editie. Bron: BS, jg. 16, nr. 10, 1906, p. 73

113

een Belgische matigingsbond, bonden voor de jeugd, een

Brugse onthoudersbond, een katholieke matigingsbond in Luik

en mannen die zich specifiek hebben ingezet voor de strijd

tegen absint.

Terwijl de bonden de vrouw een belangrijke rol toe-

dichtten in de alcoholstrijd en speciale afdelingen oprichtten

en publicaties verspreidden voor vrouwen, blijft dit blijkbaar

een rol voor achter de schermen, voor in de thuissfeer. Geen

enkele vrouwelijke alcoholbestrijder wordt afgebeeld,

ook niet bijvoorbeeld Marie Parent die veel gedaan heeft voor

de vrouwenbonden.

De wielrenner, Robert Protin, valt in het rijtje van

ministers en voorzitters uit de toon. Deze sporter werd in

december 1913 afgebeeld met de tekst ‘Robert Protin

plusieurs fois champion de Belgique, de France et

d’Angleterre, est un antialcooliste convaincu’. We kunnen

enkel vermoeden dat Belgen in die tijd al enthousiaste

wielerfans waren en deze persoon als een idool beschouwden.

Het is hoe dan ook iemand die het goede voorbeeld geeft en

daar profiteert BS graag van.

7.4.6.3. Actuele gebeurtenis (genre 6.3.)

De prent van februari 1893 toont ons een cafébaas die een

man aan het volgieten is met drank, terwijl er een volle

zak met geldstukken uit diens jas vallen. De minister van

Financiën, minister Beernaert spreekt de herbergier aan

als ‘empoisonneur’ en roept hem tot orde. Hij antwoordt

hierop dat de man nog 150 miljoen op zak heeft die voor

hem zijn. De minister krijgt dan 35 miljoen van hem. Deze

situatie refereert aan de praktijk die de bonden aanklagen,

waarbij de cafébazen de drinkers al hun geld ontfutselen,

de accijnzen verrekend worden aan de klant en zo de staat

rijk wordt door de arme dronkaards. Dit is een vroege ver-

wijzing. De reeks accijnsverhogingen en de bijbehoren-

de kritieken vanuit antialcoholische en socialistische hoek

gaat namelijk pas van start in 1896.19

In dat jaar noch in 1903 toen er een extreem hoge

taks ingevoerd werd, worden overigens allusies gemaakt

op deze beslissingen. Wel bespreekt BS in april 1900 wat

de overheid met de inkomsten via de accijnzen dient te

doen, of beter, niet mag doen. BS pleit ervoor dat het geld

van de heffingen niet gebruikt worden voor hoogstnood-

zakelijke zaken, zoals in deze prent voor pensioenen. De

19 Zie hoofdstuk 3

Fig. 44 - Robert Protin plusieurs fois champion de Belgique, de

France et d’Angleterre, est un antialcooliste convaincu

Bron: BS, jg. 23, nr. 12, 1913 , p. 92

Fig. 45 – Le Ministre Beernaert et Le Cabaretier Le Ministre Beernaert : Halte-là, empoisonneur ! Le Cabaretier : Laissez-moi l’alcooliser. Il a 150 millions en poche ; ils seront pour moi, et je vous donnerai 35 millions. Bron : BS, jg. 3, nr. 2, 1893, p. 9

114

overheid zal dan namelijk nooit serieus het alcoholisme durven of willen aanpakken, uit angst veel

inkomsten te verliezen. Dit betekent overigens dat de Ligue pensioenen voor arbeiders een

belangrijke zaak vindt. De sociale wetgeving is in volle ontwikkeling en sinds vijf jaar bestaat er

een ministerie van Nijverheid en Arbeid.

In 1895 wordt het voorstel van monopolie bekritiseerd (deze prent is nader besproken in

§ 3.7.), evenals de aanstelling van een nieuwe antialcoholcommissie. In 1895 wordt inderdaad

een zogenaamde Commission de l’alcool opgericht. De prent toont aan dat er ook vanuit de

cafébazen en brouwers een sterke lobby bezig is. De afbeelding wordt gevormd door acht

zichtbaar dronken en drinkende mannen die deze nieuwe commissie moeten voorstellen. Uit het

onderschrift maken we op dat de Moniteur de le Brasserie gepubliceerd heeft dat ze het niet goed

vindt dat de aangestelde leden uit de hoge kringen komen, die nog nooit een voet in een cabaret

gezet hebben. Om het probleem van het alcoholisme op te lossen, zo pleit ze, moet raad worden

gezocht bij diegenen die de cafés bezoeken. BS maakt een parodie daarop door alle leden als zat-

lappen voor te stellen. Daarmee wordt geïmpliceerd dat BS het wèl goed vindt dat alcohol-

kwesties beslist worden door de burgerij.

Terwijl de wet op de openbare dronkenschap in 1887 ingevoerd werd, is de uitvoering

ervan zelfs nog tien jaar later voor verbetering vatbaar. In 1898 stelt BS zich de retorische vraag

waarom politieagenten bevriend zijn met cafébazen en de wet zo weinig wordt nageleefd. Uit de

prent blijkt al snel het antwoord: omdat ze door de cafébaas op een drankje getrakteerd worden.

De laatste actualiteitsprent komt uit in de juni-editie van 1902 en toont ons een beeld van

een vulkaanuitbarsting op La Martinique. De tekst eronder vertelt ons dat deze catastrofe 30 à 40

duizend doden geëist heeft en dat dit de bevolking meer getroffen heeft dan de 20.000 Belgische

slachtoffers die alcohol jaarlijks maakt. Bovendien detailleert BS dat de slachtoffers van de vulkaan

een snelle dood zijn gestorven, in tegenstelling tot alcoholisten: zij zijn een lange lijdensweg

beschoren.

Er is dus geen verwijzing naar de te lage openingstaks voor herbergiers, slechte woonom-

standigheden en de slechte kwaliteit van drinkwater of naar het absintverbod. Dit laatste is zeker

verrassend, omdat dit verbod in 1906 toch een eerste grote overwinning was voor het antialcohol-

kamp. We komen wel een verwijzing tegen die onder genre 6.2. valt, namelijk een verzameling

van vijf portretten van ‘Champions de la lutte contre l’absinthisme’ en in de tijdschriften werd er

ook over geschreven.

7.4.7. Overig

Le Messager heeft in verhouding meer religieuze

verwijzingen dan BS. Figuur is een voorbeeld van

een bijbelscène, die niet in BS voorkomen en dus

eigen zijn aan MB. De tekening geeft een uitge-

strekt landschap weer, dat er dor en kaal uitziet,

met een heuvel aan de rechterkant waar enkele

boompjes op staan.

Op de voorgrond staan drie mannen in

lange gewaden en een tulband op het hoofd. Het

meest linkse personage houdt een stok vast. Ze

dragen sandalen. Verder lijken ze niks bij zich te Fig. 46 - Quand ils aperçurent l’étoile, ils furent d’une très grande joie. (Matth. II,10) Bron : MB, jg. 16, nr. 12, 1911, pp. 200-201

115

dragen. Twee mannen zien we enkel van achteren, de derde man staat in profiel en wijst met zijn

arm naar de hemel, terwijl hij zelf naar beneden kijkt.

Voor mensen die de bijbelverhalen goed kennen, kan dit op zichzelf al voldoende zijn om te

kunnen interpreteren wie deze personages zijn: de drie wijzen. De bijbelvers (Mattheus II, 10)

onder de prent helpt ons te begrijpen dat de man naar de ster wijst die hen de weg moet leiden

naar de pasgeboren Jezus.

Bijna de helft van de prent wordt in beslag genomen door de lucht. We kunnen dit

beschouwen als het Ideale, het goddelijke waar de drie mannen in geloven en hetgeen hen drijft.

De ster zelf is overigens niet bijzonder zichtbaar; we zien slechts een witte stip als we de richting

van de uitgestrekte arm volgen. De mannen zelf staat met beide benen op de grond (op het

Reële), maar hun hoofd steekt net boven de horizon uit, alsof ze dus wel geestelijk verbonden zijn

met het goddelijke.

Deze afbeelding heeft niets te maken met de alcoholkwestie, maar verwijst in deze

kerstmaand wel naar de christelijke aard van de Croix-bleue. Impliciet betekent dit dat deze

protestantse bond onthouding en matiging koppelen aan de christelijke waarden.

Sommige van de prenten die op het eerste zicht weinig te maken hebben met de andere

categorieën, blijken bij nader inzien iets te willen zeggen over de positieve waardering van goed

werken en ijverig zijn. Dit kan uiteindelijk weer verbonden worden aan de idee dat de alcoholist

geen goede arbeider is en dat een goede arbeider niet aan de drank zit en zijn werk nauwgezet

doet. De volgende prent (fig. 47) is hier een voorbeeld van.

We bevinden ons in een vol atelier. Aan de

rechterkant is een werktafel met gereedschap,

waaronder allerhande vijlen, pincetten en scharen.

Naast de tafel zit een jongeman op een stoel. Zijn witte

hemd is open en zijn broek komt tot aan zijn kuiten.

Hij heeft zijn ene been over het ander gelegd en zit

met de tenen van zijn ene blote voet te wiebelen.

Nonchalant zit hij met zijn rug tegen de muur een

sigaret te roken. Hij is niet aan het werken.

De tekst verklaart dat de baas van de jongen

even weg is, waarop de leerling besloten heeft zijn

werk te staken en te roken. De commentaar van BS

daarop luidt dat de jongen beter zijn best zou moeten

doen, als hij wil tonen dat hij een man is. Een “echte”

man neemt zijn verantwoordelijkheden op en dat

betekent dus ook goed werken, ook als er

niemand kijkt.

Het is opmerkelijk dat het onderschrift niets

meldt over het roken van de jongen. Roken is blijkbaar

minder erg dan het feit dat hij zijn werk gestaakt heeft. Fig. 47 - En Grève!

« Le patron est parti », se dit l’apprenti ; »vite, mettons-nous quelques minutes en grève, et grillons une cigarette ! » Fi, vilain grévistes ! tu ferais mieux de travailler avec plus des soin quand tu es seul ! C’est ainsi que tu montrerais que tu es un « homme » ! Bron : BS, jg. 14, nr. 2, 1904, p. 12

116

7.4.8. Tussentijdse conclusie

We hebben een twintigtal prenten onder de loep genomen met behulp van de termen uit de visuele

grammatica. We hebben naar elementen en composities gekeken die we in andere omstandig-

heden wellicht onbewust opnemen, maar die we hier blootgelegd hebben. Deze manier van prenten

te “lezen” maakt vanzelfsprekendheden expliciet. De afbeeldingen vertellen ons op welke manier

bepaalde onderwerpen volgens het discours besproken (dienen te) worden. We moeten wel

rekening houden met het feit dat bovenstaande selectie slechts een kleine greep uit de volledige

verzameling was, die niet helemaal representatief is voor alle prenten.

We zien dat in de prenten de onderwerpen zoals armoede, ziekte, familie e.d. voornamelijk

normerend benaderd worden. De na te streven normen en waarden blijken bovendien burgerlijke

waarden, zoals we ze in hoofdstuk 2 en 6.2. besproken hebben. We hebben in grote lijnen drie

waarden geïdentificeerd.

Ten eerste kunnen we enkele waarden opgeven die wellicht te groeperen zijn onder de

noemer van christelijke waarden: gehoorzaamheid, respect, spaarzaamheid en soberheid (in de

algemene zin van het woord). Gehoorzaamheid en respect voor de superieuren en mensen met

autoriteit (m.a.w. ook voor diegenen die de antialcoholboodschap verspreiden). Spaarzaam en

sober leven, voorkomt overdaad en excessen en alcohol is één van deze te vermijden excessen.

Ten tweede wordt de familie in verschillende omstandigheden aangekaart. De familie wordt

voorgesteld als iets dat bijna heilig is (bijvoorbeeld in de kerstscène in § 7.4.5.2) en gekoesterd

moet worden. Een net huishouden en een vrouw die thuis blijft, kunnen de redding zijn voor de

drinker. Omgekeerd kunnen een slechte sfeer, een huisvrouw die haar huishouden niet goed op

orde houdt en een slechte opvoeding de ondergang betekenen. Dit kan eveneens als een

christelijke waarde aangeduid worden, maar in dit geval is het ook een duidelijke verwijzing naar

het burgerlijke ideaal van de vrouw die niet uit werken gaat en voor het welzijn van het gezin

instaat.

De prenten verzuimen echter te vermelden dat een dergelijke ideale thuissituatie niet zo

simpel is om te verkrijgen, zeker als men niet veel geld heeft. Zo kan een arbeider zich niet

gemakkelijk een smakelijke maaltijd of comfortabel meubilair permitteren. Bovendien zijn de

vrouwen vaak verplicht om te gaan werken om het extra loon, waardoor het huishouden natuurlijk

minder verzorgd wordt.

Als derde nastreefbare waarde kwam naar voren de arbeidzaamheid en de ijver. Dit is in

het bijzonder een kenmerk van de nieuwe stadsburgerij die door middel van zelfontplooiing en hard

werk hogerop geraakt is en het ideaal van de sociale mobiliteit vertegenwoordigt.

Het komt eveneens niet voor in de prenten, maar dit is geen gemakkelijk doel voor de

uitgebuite fabrieksarbeiders. Ze verdienen immers nauwelijks meer dan een bedelaar en moeten er

soms 15 of meer uur voor werken in slechte omstandigheden. Waar zit dan de motivatie om te

gaan werken, behalve overlevingsdrang? Hun enig verzetje is dan het café.

117

8. Eindconclusie

Na zeven hoofdstukken en een honderdtal bladzijden is een antwoord op zijn plaats. De vraag die

dit onderzoek vorm heeft gegeven, is een vraag naar de representatie van alcohol in het discours

van de Belgische antialcoholbeweging tussen 1879 en 1919. We hebben enerzijds gekeken naar de

manier waarop deze representatie tot stand is gekomen (naar de organisatie van het antialcohol-

kamp) en anderzijds naar de invulling van de representatie (naar de boodschap). Het beeld en de

houding ten opzichte van alcoholische drank omvat eveneens de kijk op alcoholisme en op de

alcoholist. Om deze houding te verduidelijken, hebben we ons gebaseerd op de discoursnotie van

Foucault. Hij legt de nadruk op de aanwezigheid van een machtsstrijd in het vormen en bevestigen

van vertogen. Langs deze weg hebben we praktijken en subjectposities van de antialcoholbeweging

in kaart gebracht en konden we ook ambivalenties in de acties van de beweging aanduiden.

8.1. Totstandkoming van de representatie

In de eerste plaats, stelden we, in het kader van subjectposities, de vraag wie er recht van spreken

had. Omdat onze focus op de private antialcoholbeweging lag, hebben we de werking en het

vertoog bekeken van de verenigingen. De beweging is tussen het ontstaan van de eerste bond in

1879 en de wet Vandervelde van 1919 in een zeer snel tempo gegroeid. Met meer dan duizend

verenigingen op het hoogtepunt, won de beweging aanzienlijk aan belang. Stichters en bestuurs-

leden waren allemaal mannen uit de hogere kringen en met een zekere autoriteit, zoals artsen,

onderwijzers, ministers, priesters en advocaten. Het is deze sterke positie die de beweging recht

van spreken gaf en het mogelijk maakte dat ze haar discours luid en duidelijk kon verkondigen. De

beweging kon zo functioneren als een geloofwaardige drukkingsgroep op de publieke opinie en op

de politiek.

Dit betekende echter niet dat het antialcoholkamp een eensgezind blok vormde. Ondanks de

gemeenschappelijke vijand (alcohol), is gebleken dat er zodanig veel uiteenlopende verenigingen

op lokaal, nationaal en internationaal niveau bestonden dat het overzicht snel verloren ging. Enke-

le grote stromingen kunnen wel geïdentificeerd worden met elk een eigen nadruk en doelgroep. Zo

hebben we gezien dat er een medische vereniging was die de effecten van alcohol op lichaam en

geest beklemtoont, dat Brugge een bond had die geheelonthouding predikte en dat jongeren-

bonden jongens en meisjes al op jonge leeftijd waarschuwden voor de gevaren van alcohol.

We besteedden ten tweede aandacht aan de kanalen waarlangs gesproken werd en waar-

langs de representatie vorm kreeg. Daarvoor keken we naar de instituties die door middel van en

ten behoeve van het discours ontstonden. Het instituut dat het meeste voor de hand ligt, zijn de

verenigingen zelf, die goed georganiseerd waren. Daarnaast waren er instituties die niet enkel

voor de antialcoholzaak ontstaan waren, zoals de psychiatrische inrichtingen, het gevangenis-

wezen en het onderwijs. De diverse bonden maakten gebruik van ongeveer dezelfde middelen om

hun boodschap te formuleren, te verspreiden en kracht bij te zetten. We hebben besproken hoe de

bonden statistieken gebruikten en naar hun hand zetten, om bijvoorbeeld zo officieel mogelijk te

tonen hoe hoog de alcoholconsumptie is en dat er een verband causaal bestaat tussen alcoholisme

en misdaad. Met name deze statistieken geven de indruk dat de antialcoholbeweging haar eigen

‘waarheid’ construeert door informatie te manipuleren.

118

Een derde zwaartepunt van ons onderzoek lag op de vraag wie zich niet in de positie bevindt

om te spreken, wie dus moet luisteren. De verenigingen spraken in eerste instantie hun eigen

leden aan op hun specifieke rol in de strijd. Zo moesten vrouwen voornamelijk binnenshuis alcohol

vermijden, in plaats van de rol van publieke activist op zich te nemen. Artsen werden dan aange-

spoord om hun patiënten uit medische overwegingen alcohol te ontzeggen en om het goede voor-

beeld te geven.

Daarnaast merken we dat één bepaalde groep vaker dan anderen genoemd wordt als doel-

groep, waar de leden bij voorkeur hun inspanningen op dienden te richten: de arbeidersklasse.

Het sterke vermoeden dat voornamelijk de arbeiders centraal stonden in de campagne, is daar-

mee bevestigd. Alcoholisme werd echter niet voorgesteld als een exclusief kenmerk van deze

groep; er werd toegegeven dat ook de hogere klassen ermee te maken kregen.

De arbeiders en de arme mensen hadden geen instituties om hun standpunt aan de rest van

de bevolking en aan de regering duidelijk te maken. Zij waren niet zo goed georganiseerd en had-

den geen autoriteit zoals de alcoholbestrijders. Een enkele keer konden ze hun mening uiten als er

een onderzoekscommissie een enquête uitvoerde, maar de implementatie van de resultaten liet te

wensen over. Wat de lagere klassen wel een krachtigere stem gaf, was de Belgische Werklieden-

partij. Uit de socialistische beweging vloeide ook een socialistische antialcoholbond voort, die een

ander geluid liet horen dan de doorgaans katholieke bonden. Terwijl de prenten geen enkele keer

verwijzen naar slechte werkomstandigheden als oorzaak voor het drinkgedrag van de arbeiders,

maken de socialistische bond en partij daar wel een punt van in hun programma. Ook binnen het

kamp van de antialcoholisten klonken er dus tegenstrijdige meningen en argumenten.

8.2. De representatie

In een vierde en laatste stap zijn we ten slotte dieper in gegaan op de representatie van alcohol

en op de boodschap die de bonden verspreidden. Aan de hand van een kwantitatieve analyse

enerzijds en een specifieke beeldanalyse anderzijds, hebben we het campagnemateriaal van twee

verenigingen (Ligue Patriotique contre l’Alcoolisme en Croix-bleue belge) onderzocht en gekoppeld

aan bovengenoemde bevindingen.

Uit de gegevens van onze verzameling van 290 prenten is gebleken dat de mannen uit de

lagere klasse en daarmee ook de arbeiders duidelijk vaker en prominenter als het slachtoffer van

alcohol worden gerepresenteerd. De betrokkenheid met de kijker blijft bovendien beperkt. De

observator kan zich moeilijk identificeren met dergelijke personages. Dit heeft wellicht te maken

met de deftigere afkomst van de kijkers, voor wie de afgebeelde armoede en ellende ver weg

staan. Er wordt over de alcoholist gesproken, maar niet tegen en al helemaal niet met hem.

Hoe werden (1) alcohol, (2) de alcoholist en (3) alcoholisme nu gerepresenteerd?

(1) Nooit presenteerden de prenten alcohol als iets positiefs. Alcohol werd voorgesteld als de

oorzaak van geldverkwisting en normenverlies en als ziekte en de dood. De volkswetenschap dat

bijvoorbeeld jenever het lichaam opwarmt en de mens energie geeft, werd altijd ontkracht of ten

minste geconfronteerd met tegenargumenten.

(2) De alcoholist is overheersend een armere man met versleten kleren en een onverzorgd

uiterlijk. Hij is blut, zit zonder werk en heeft geen warme thuis om naar terug te keren.

(3) Alcoholisme als een toestand is moeilijker enkel uit afbeeldingen af te leiden. In

combinatie met de literatuur kunnen we de representatie van alcoholisme dan zien als een

ziektebeeld. In sommige gevallen is deze ziekte erfelijk, voorbestemd en dus onvermijdelijk; in

119

andere gevallen kan men er wel van genezen. Het visuele materiaal neigde naar een ziektebeeld

dat wel te genezen was en spoorde aan om de hoop niet op te geven.

Daarnaast kregen in het discours ook de tegenhangers vorm: soberheid en de onthouder. In

feite bieden de prenten niet zozeer daadwerkelijke oplossingen aan om te “genezen” van

alcoholisme. Samen met het beeld van de ideale onthouder, toont het visuele materiaal eerder

een bepaalde levensstijl met na te streven burgerlijke normen en waarden die de mens vrijwaren

van de aantrekkingskracht van alcohol.

8.3. Evaluatie

Een eenduidig antwoord formuleren, is een lastige zaak gebleken, door de grote diversiteit binnen

de antialcoholbeweging. Zoveel mogelijk hebben we in bovenstaande concluderende paragrafen de

grootste gemene delers besproken, maar sommige aspecten kunnen dus niet voor de gehele

beweging gelden. Terwijl de mechanismen (het verenigen in bonden, gebruik van petities,

statistieken, conferenties en campagnemateriaal,...) waarmee de beweging de alcoholkwestie

weergaf, gelijkaardig waren voor alle verenigingen, kon de houding t.o.v. drank immers wel van

bond tot bond verschillen. Één duidelijke overeenkomst was de nadruk op de lagere klasse als

alcoholslachtoffer en als doelgroep voor de campagnes.

De diversiteit gaat gepaard met een beperkte mogelijkheid tot veralgemenisering. Hadden

we ons enkel gericht op bijvoorbeeld de Vaderlandsche Bond tegen Alcoholisme en zijn prenten,

dan hadden we concretere antwoorden kunnen geven over één belangrijke speler in het anti-

alcoholveld.

Dit brengt ons bij enkele tekortkomingen en beperkingen van ons onderzoek. In de eerste

plaats is gebleken dat de vraagstelling te breed geformuleerd was en wellicht iets te ambitieus. We

hebben verschillende aspecten willen bekijken uit interesse, waardoor we er niet heel diep op in

konden gaan. De bespreking van (de organisatie van) de antialcoholbeweging was noodzakelijk om

een goed beeld te krijgen van wie er achter de illustraties zat. We hadden ons echter bijv. op één

bond kunnen richten en/of we hadden de afbeeldingen wellicht grondiger kunnen aanpakken, door

ons enkel te focussen op een kwantitatieve dan wel kwalitatieve werkwijze.

Ten tweede kunnen we enkele vraagtekens plaatsen bij onze verzameling visueel materiaal.

Zo zien we in dat onze verzameling visueel materiaal helaas maar een klein onderdeel van de

campagnes vormde. We hadden graag de afbeeldingen gebruikt uit het archief van het Nationaal

Jenevermuseum en deze aangevuld met andere affiches en kalenders. Dit was namelijk materiaal

dat veel zichtbaarder moet zijn geweest in het straatbeeld en in het verenigingsleven en wellicht

een grotere impact moet hebben gehad. Onze prenten uit de tijdschriften daarentegen werden

hoofdzakelijk gezien door leden, door mensen die dus al overtuigd waren. Toch is onze corpus van

bijna 300 afbeeldingen een mooie verzameling, die ons veel heeft kunnen vertellen over de

representatie van het alcoholprobleem rond 1900.

Daarnaast beseffen we dat onze kwalitatieve beeldanalyse niet helemaal onomstreden is.

We suggereren zeker niet dat dit de enige, laat staan de beste manier is, maar voor onze

doeleinden leek dit ons de meest uitvoerbare (en uitdagende) methode. Voor een grotere

veralgemenisering hadden we ons bovendien niet op een twintigtal, maar op de totale verzameling

moeten richten. We hopen dat onze beschrijvingen (in § 7.4.) toch een idee hebben gegeven van

hoe een visuele analyse zou kunnen gebeuren.

120

Ten slotte lag de beslissing om ons op Foucault te baseren voor een discoursanalyse niet

meteen voor de hand en we zijn dan ook van zijn “methode” (archeologie en genealogie)

afgeweken. Wat echter zeker bijblijft, is de aanwezigheid van een machtsspel in het discours en

van de constructie van waarheid. Onze verhandeling is en blijft een interpretatief werk, ondanks de

theoretische basis. Wij hebben hier één verhaal verteld, één interpretatie en representatie belicht.

Het kan een aanzet zijn om een blik te werpen op andere visies.

Met deze laatste opmerking in gedachten, willen we, om in stijl af te sluiten, de lezer graag

nog één laatste prent voorleggen ter illustratie van het gezegde dat er (minstens) twee kanten zijn

aan elk verhaal:

Fig. 48 - Où est la Vérité ?

Le Genièvre X… c’est ma santé Le Genièvre X… c’est ma Ruine 12.793 médailles et diplômes d’honneur – 35.679 diplômes de déshonneur pour empoisonnement Guérit les maux d’estomac et fait vivre vieux Cause 20.000 décès et 200.000 cas de malade par an Les débitants d’alcool ont récemment fait placarder Les antialcoolistes prétendent qu’une affiche dans tout le pays des réclames de ce genre. pareille à celle-ci dirait plus vrai que la première.

Bron : BS, jg. 10, nr. 7, 1900, p. 52

121

Bijlagen

Afkortingen MB, Messager - Le Messager de la Croix-bleue belge

BS - Le Bien Social

Ligue - La Ligue Patriotique contre l’alcoolisme ( = Vaderlandse Bond)

Association - L’Association

Vaderlandse Bond - Vaderlandse Bond tegen het alcoholisme ( = Ligue)

Alliance - L’Alliance des femmes belges contre l’abus des boissons alcooliques

Union - L’Union des femmes belges contre l’alcoolisme

OH - Onthouding (orgaan van de Brugse Onthoudersbond)

AC - L’Autre Cloche (orgaan van Le Bien-Être Social)

BM - Le Bulletin de la Société médicale de Tempérance

122

Figurenlijst Fig. 1 - Les Splendeurs du Monopole p. 21

Bron: Le Bien Social, jg. 5, nr. 8, 1895, p. 64

Fig. 2 - Jaarlijkse Belgische consumptie van gedistilleerde drank p. 25 aan 50° per inwoner.

Bron: DE BOE (A.), Intérêts professionnels ou intérêt national ? Enquête sur l’efficacité de la législation relative à la lutte contre l’alcoolisme. (Édition du Comité National contre l’alcoolisme, Brussel, 1952), p. 26

Fig. 3 - La fille du cabaretier. p. 42 Bron: MB, jg. 13, nr. 8, 1908, pp. 136-137

Fig. 4 - Effets de l’alcool p. 43 Bron: BS, jg. 5, nr. 7, 1895, p. 47

Fig. 5 - Père Boit p. 44 Bron: BS, jg. 2, nr. 12, 1892, p. 89

Fig. 6 - Le “Peuple” et la lutte antialcoolique p. 53 Bron : MB, 1908

Fig. 7 - Voorpagina Le Bien Social. Journal illustré mensuel contre l’alcoolisme p. 54 Bron: BS, jg. 2, nr. 10, 1892, p. 73

Fig. 8 - Illustratie over gebrekkige subsidiëring. Mauvaises Pondeuses! p. 56 Bron: BS, jg. 6, nr. 2, 1896, p. 9

Fig. 9 - Het eerste glaasje kan al te veel zijn. Double Nouvel-An. p. 57 Bron: BS, jg. 10, nr. 1, 1900, p. 4

Fig. 10 - La Petite Suédoise. Soberheid in Zweden p. 60 Bron: BS, jg. 13, nr. 11, 1913, p. 84

Fig. 11 - Jaarlijkse alcoholconsumptie per inwoner in diverse landen. p. 62 Onderverdeeld in gedistilleerde drank, wijn, bier en alcohol aan 50º

Bron: BS, jg. 13, nr. 5, 1903, p. 37

Fig. 12 - Effecten van sterke dranken op de binnenkant van de maag. p. 63 Bron: BS, jg. 3, nr. 8, 1893, p. 60

Fig. 13 - Foto van een stand op een expositie. p. 64 Bron : MB, jg. 19, nr. 1, 1914, p.5

Fig. 14 - Le Pain est cher. Voorbeeld van een tekstaffiche p. 65 Bron: MB

Fig. 15 - Ce qu’un Docteur apprit d’un Cocher. p. 70 Voorbeeld van een arts die niet het goede voorbeeld geeft.

Bron: BS, jg. 8, nr. 3, 1898, p. 20

Fig. 16 - Par où tout est revenu p. 75 Bron: MB, jg. 18, nr. 3, 1913, pp. 44-45

Fig. 17 - Tabel van de prentenverzameling p. 79

Fig. 18 - Tabel Genres (absolute MB, BS en de totale populatie p. 85 en de percentages voor de totale populatie.)

Fig. 19 - Grafiek percentages verwijzingen naar antialcoholhouding p. 85 in MB, BS en de totale verzameling

Fig. 20 - Grafiek religieuze verwijzingen in tekst en beeld p. 86 in MB, BS en totaal (in percenten)

Fig. 21 – Tabel verwijzingen naar burgerij in MB, BS en totale populatie, p. 87 in percenten

Fig. 22 - Tabel verwijzingen naar arbeiders in MB, BS en totale populatie, p. 87

123

in percenten

Fig. 23 - Grafiek van de afgebeelde drinker (in percenten). p. 87

Fig. 24 - Perdu! Voorbeeld van een aan lager wal geraakte heer. p. 88 Bron: BS, jg. 3, nr. 4, 1893, p. 23

Fig. 25 - De rol van de vrouw, in percenten p. 89

Fig. 26 - Afstand (percentage) p. 89

Fig. 27 – Tabel Contact (absolute aantallen en percentages) p. 90

Fig. 28 - Quand l’alcool entre, la misère suit… p. 92 Bron : BS, jg. 23, nr. 8, 1913, p. 60

Fig. 29 - Un échantillon du « Lundi Perdu » à Bruxelles. p. 93 Bron : MB, jg. 12, nr. 1, 1907, p. 14

Fig. 30 - Effets des boissons fortes sur l’intérieur de l’estomac. p. 94 Bron : BS, jg. 3, nr. 9, 1893, p. 68

Fig. 31- L’Alcool-Roi p. 95 Bron : BS, jg. 21, nr. 7, 1911, p. 52

Fig. 32 - L’alcool mène à la prison p. 96 Bron : BS, jg. 23, nr. 6, 1913, p. 44

Fig. 33 - Incorrigible! p. 97 Bron : BS, jg. 12, nr. 12, 1902, p. 92

Fig. 34 - Querelle domestique p. 98 Bron : BS, jg. 7, nr. 9, 1897, p. 68

Fig. 35 - Délicieuse, la goutte de Madame! p. 99 Bron : BS, jg. 10, nr. 12, 1900, p. 92

Fig. 36 - Le lundi matin de l’ouvrier sobre p. 101 Bron : BS, jg. 2, nr. 7, 1892, p. 52

Fig. 37 - Bonjour, Papa! p. 102 Bron : BS, jg. 21, nr. 11, 1911, p. 84

Fig. 38 - Abstinence et Boisson p. 103 Bron : BS, jg. 4, nr. 7, 1894, p. 52

Fig. 39 - Un remède radical p. 104 Bron : BS, jg. 4, nr. 9, 1894, p. 68

Fig. 40 - La Buveuse d’eau à la fontaine p. 105 Bron : BS, jg. 2, nr. 11, 1892, p. 81

Fig. 41 - Toujours de l’Appétit ! p. 106 Bron : BS, jg. 16, nr. 11, 1906, p. 84

Fig. 42 - Joyeux Noël! p. 107 Bron : MB, jg. 15, nr. 12, 1910, pp. 192-193

Fig. 43 - Le prince Albert. p. 108 Bron: BS, jg. 16, nr. 10, 1906, p. 73

Fig. 44 - Robert Protin p. 109 Bron: BS, jg. 23, nr. 12, 1913 , p. 92

Fig. 45 – Le Ministre Beernaert et Le Cabaretier p. 109 Bron : BS, jg. 3, nr. 2, 1893, p. 9

Fig. 46 - Quand ils aperçurent l’étoile p. 110 Bron : MB, jg. 16, nr. 12, 1911, pp. 200-201

Fig. 47 - En Grève! p. 111 Bron : BS, jg. 14, nr. 2, 1904, p. 12

Fig. 48 – Où est la vérité ? p. 116 Bron : BS, jg. 10, nr. 7, 1900, p. 52

124

Onderzoeksdata Tabellen van variabelen Genre, Antialcoholhouding, Religieuze verwijzingen, verwijzing naar Arbeider, verwijzing naar Burgerij, Rol van de vrouw, Drinker, Afstand en Contact, voor Le Bien Social en voor Le Messager belge. (Zie aparte Excell-bestanden)

125

Bibliografie ABERCROMBIE (Nicholas) & TURNER (Bryan S.), The dominant Ideology Thesis. In: GIDDENS

(Anthony) & HELD (David) (red.), Classes, power, and conflict. Classical and contemporary debates. (The Macmillan Press Ltd, London, 1982), pp. 396-416

ABS (Robert), Geschiedenis van de Socialistische arbeidersbeweging in België. (E. Vandervelde Instituut, Brussel,1976)

AERTS (Christel) & MENS (Rina), Advertenties en affiches: kenmerken van de Nederlandse reclametaal in België. (Universiteit van Antwerpen, 1986)

ASBURY (Herbert), The Great illusion. (Greenwood Press, New York, 1968)

AVONDTS (Gerda) & SCHOLLIERS (Peter), De Gentse textielarbeiders in de 19de en 20ste eeuw. Dossier 5. Gentse prijzen, huishuren en budgetonderzoeken in de 19e en 20e eeuw. (Centrum voor hedendaagse sociale geschiedenis, Brussel, 1977)

BARAN (Stanley J.) & DAVIS (Dennis K.), Mass Communication Theory. Foundations, Ferment, and Future. (Wadsworth, Belmont, 2003)

BARDOEL (J.) & BIERHOFF (J.) (red.), Informatie in Nederland. Theorie, achtergronden. (Wolters-Noordhof, Groningen, 1987)

BARDOEL (J.) & BIERHOFF (J.) (red.), Communicatie. Werking, invloed. (Wolters-Noordhof, Groningen, 1993)

BARTHES (Roland), Image, music, text. (Fontana/Collins, Glasgow, 1977)

BAUER (Martin W.) & GASKELL (George) (red.), Qualitative research with text, image and sound. A practical handbook. (Sage, Londen, 2000)

BAXANDALL (Michael), Patterns of intention. On the historical explanation of pictures. (Yale University Press, New Haven, 1985)

BELL (Philip), Content analysis of visual images. In: VAN LEEUWEN (Theo) & JEWITT (Carey) (red.), Handbook of visual analysis. (Sage, Londen, 2003), pp. 10-34

BENNET (Paul) & MURPHY (Simon), Psychology and Health Promotion. (Open university press, Buckingham, 1998)

BERNARDIN (Murielle), Le prévention de l’alcoolisme par l’affiche en France, en Belgique, en Suisse et au Quebec (1945-1995). La rhétorique de l’affiche. In: FILLAUT (Thierry), GARÇON (Jack) & BERNARDIN (Muriel), La prévention de l’alcoolisme par l’affiche. 1945-1995. En France, Belgique, Suisse et Québec. CD.

BLAIN (Mike), The politics of victimage: Power and subjection in a US anti-gay campaign. In: Critical Discourse Studies, 2005, Vol. 2, nr. 1, pp. 31-50.

BOCOCK (Robert), Hegemony. (Tavistock Publications, Londen, 1986)

BOVÉ (Paul A.), Intellectuals in power. A genealogy of critical humanism. (Columbia University Press, new York, 1986)

BROWN (Gillian) & YULA (George), Discourse analysis. (Cambridge University Press, Cambridge, 1983)

BRUGMANS (I.J.), Standen en klassen in Nederland gedurende de negentiende eeuw. In : GEURTS (P.A.M.) & MESSING (F.A.M) (red.), Economische ontwikkelingen en sociale emancipatie II. 18 opstellen over economische en sociale geschiedenis in twee delen. (Nijhoff, Den Haag, 1977), pp. 110-128

BURKE (Peter), Eyewitnessing. The use of images as historical evidence. (Cornell University Press, Ithaca, 2001)

CARABINE (Jean), Unmarried Motherhood 1830-1990. A Genealogical Analysis. In: WETHERELL (Margaret), TAYLOR (Stephanie), YATES (Simeon J.), Discourse as data. A guide for analysis. (Sage publications, Londen, 2001), pp. 267-310

CHRISPEELS (Yvette), De strijd tegen het drankmisbruik in België, einde 19de – begin 20ste eeuw. (Licentiatsverhandeling, KULeuven, 1982)

126

CLARK (Norman H.), The dry years: Prohibition and social change in Washington. (University of Washington Press, Seattle, 1965)

CRANE (Diana), Fashion and its social agendas. Class, gender and identity in clothing. (The University of Chicago Press, Chicago, 2000)

DANAHER (Geoff), SCHIRATO (Tony) & WEBB (Jen), Understanding Foucault. (Sage, Londen, 2000)

DEKENS (Evelien), Anti-Alcoholoffensief in woord en beeld. Laat negentiende-eeuwse en vroeg twintigste-eeuwse drankbestrijding in België. (Doctoraalscriptie, Universiteit van Maastricht, 2006)

DE LEEUW (Kitty), Kleding in Nederland 1813-1920. Van een traditioneel bepaald kleedpatroon naar ene begin van modern kleedgedrag. (Verloren, Hilversum, 1992)

DE WILDE (Bart), Witte boorden, blauwe kielen. Patroons en arbeiders in de Belgische textielnijverheid in de 19e en 20e eeuw. (Ludion-Amsab, Gent, 1997)

DE WITTE (Pol), Alles is omgekeerd. Hoe de werklieden vroeger leefden. 1848-1918. (Kritak, Leuven, 1986)

DINGLE (A.E.), The Campaign for prohibition in Victorian England. The United Kingdon alliance, 1872-1895. (Croom Helm London, Londen, 1980)

ENEL (François), L’Affiche. Fonctions, language, réthorique. (Collection aujourd’hui, H.M.H., 1971)

FAIRCLOUGH (Norman), Analysing discourse. Textual analysis for social research. (Routledge, Londen, 2003)

FENTON (Alexander) (red.), Order and disorder : The health implications of eating and drinking in the nineteenth and twentieth centuries. (Tuckwell Press, East Tinton, 2000)

FREVERT (Ute), The middle classes as public and private: culture, gender, and modernization in the Nineteenth century. In: SCHUURMAN (Anton) & SPIERENBURG (Pieter) (red.), Private domain, public inquiry. Families and life-styles in the Netherlands and Europe, 1550 to the present. (Verloren, Hilversum, 1996), pp. 210-219

FOUCAULT (Michel), Folie et déraison. Histoire de la folie à l’age classique. (Union Génerale d’ éditions, Parijs, 1964)

FOUCAULT (Michel), Les mots et les choses. Une archéologie des sciences humaines. (Gallimard, Parijs, 1966)

FOUCAULT (Michel), L’Archéologie du savoir (Gallimard, Parijs, 1969)

FOUCAULT (Michel), L’ordre du discours. Leçon inaugurale au Collège de France prononcée le 2 décembre 1970. (Gallimard, Paris, 1971)

FOUCAULT (Michel), Surveiller et punir. (Gallimard, Parijs, 1975)

GERVEREAU (Laurent), Voir, comprendre, analyser les images. (Éditions La Découverte, Parijs, 1994)

GEURTS (P.A.M.) & MESSING (F.A.M) (red.), Economische ontwikkelingen en sociale emancipatie II. 18 opstellen over economische en sociale geschiedenis in twee delen. (Nijhoff, Den Haag, 1977)

GIARD (Luce) (red.), Michel Foucault. Lire l’œuvre. (Jérôme Millon, Grenoble, 1992)

GIDDENS (Anthony) & HELD (David) (red.). Classes, power, and conflict. Classical and contemporary debates. (The Macmillan Press Ltd, London, 1982)

GIDDENS (Anthony) & MACKENZIE (Gavin), Social Class and the division of labour. (Cambridge University Press, Cambridge, 1982)

GILL (Rosalind), Discourse Analysis. In: BAUER (Martin W.) & GASKELL (George) (red.), Qualitative research with text, image and sound. A practical handbook. (Sage, Londen, 2000), pp. 172-190

GOFFINET (Sylvie-Anne) & VAN DAMME (Dirk), Functioneel analfabetisme in België. (Koning Boudewijnstichting, Brussel, 1990)

GOFFMAN (Erving), Gender advertisements. (Harvard university press, Cambridge, 1979)

127

GROSSBERG (L.), WARTELLA (E.), WHITNEY (D. Ch.), MediaMaking, Mass Media in a Popular Culture. (Sage, Londen, 1998)

GUSFIELD (Joseph), Symbolic crusade. Status politics and the Amrican Temperance movement. (University of Illinois Press, Londen, 1969)

GUTTING (Gary), Michel Foucault. Archaeology of scientific reason. (Cambridge University Press, Cambridge, 1989)

HALL (Stuart), The work of representation. In: HALL Stuart (red.), Representation. Cultural representations and signifying practices. (Sage, Londen, 1997), pp. 13-64

HINDESS (Barry), Discourses of power. From Hobbes to Foucault. (Blackwell, Oxford, 2001)

HODGE (Robert) & KRESS (Gunther), Social semiotics (Polity Press, Cambridge, 1988)

JEWITT (Carey) & OYAMA (Rumiko), Visual meaning: a social semiotic approach. In: VAN LEEUWEN (Theo) & JEWITT (Carey) (red.), Handbook of visual analysis. (Sage, Londen, 2003), pp. 134-156

KARSKENS (Machiel), Waarheid als macht. Een onderzoek naar de filosofische ontwikkeling van Michel Foucault. Deel 1. (Stichting te elfder ure, 1986)

KENDALL (Gavin) & WICKHAM (Gary), Using Foucault’s methods. (Sage, Londen, 1999)

KRESS (Gunther) & HODGE (Robert), Language as ideology. (Routledge, Londen, 1979)

KRESS (Gunther) & VAN LEEUWEN (Theo), Reading images. The grammar of visual design. (Routledge, Londen, 1996)

KRIPPENDORFF (Klaus), Content analysis. An introduction to its methodology. (Sage, Londen, 2004)

KUCZYNSKI (Jürgen), Het ontstaan van de arbeidersklasse. (Sun reprint, Nijmegen, 1975)

LOCKKAMPER (Nancy), Een situatieschets van de antialcoholische beweging in het laatste kwart van de 19de en het begin van de 20ste eeuw. (Licentiaatsverhandeling, VUB, 1994)

MABILLE (Xavier), HEINDERYCKX (François) & THOVERON (Gabriel), Un siècle d’affiches politiques en Belgique francophone. (Éditions de CÉFAL, Liège, 2003)

MATTIJS (Koen), De mateloze negentiende eeuw: bevolking, huwelijk, gezin en sociale verandering. (Universitaire Pers, Leuven, 2001)

MAXWELL (Joseph. A.), Qualitative research design. An interactive approach. (Sage, Londen, 1996)

MCKEE (Alan), Textual analysis. A beginner’s guide. (Sage, Londen, 2003)

MCLELLAN (David), The thought of Karl Marx. (Macmillan press, Londen, 1980)

MCQUAIL (Dennis), Mass Communication Theory: an introduction. (Sage, Londen, 1994)

MERZBACH (Henry), La Ligue Patriotique contre l’Alcoolisme. Quelques mots sur son passé, son présent et son avenir. (Imprimerie L. Braeckmans-Brecht, Brussel, 1899)

MICHIELSEN (Leo), Geschiedenis van de Europese arbeidersbeweging. Deel 1 tot 1914. (Frans Masereel Fonds, Brussel, 1976)

MORRA (Joanne) & SMITH (Marquard) (red.), Visual culture. Critical concepts in media en cultural studies. Vol. 2: Histories, archeologies and genealogies of visual culture. (Routledge, Londen, 2006)

MUCCHIELLI (Alex), GUIVARCH (Jeannine), Nouvelles méthodes d’études des communications. (Armand Colin, Paris, 1998)

NIJHOF (Erik) & SCHOLLIERS (Peter), Het tijdperk van de machine. Industriecultuur in België en Nederland. (VUBPress, Brussel, 1996)

NOOIJ (A.T.J.), Sociale methodiek. Normatieve en beschrijvende methodiek in grondvormen. (Stenfert Kroese, Leiden, 1996)

NYS (Liesbet), Groene toverdrank of gebottelde epilepsie? Absint in België omstreeks 1900. In : Tijdschrift voor sociale geschiedenis, 2001, vol. 27, nr. 4, pp. 411-436

128

PANOFSKY (Erwin), Essais d’iconologie. Les thèmes humanistes dans l’art de la Renaissance. (Gallimard, Parijs, 1967)

PANOFSKY (Erwin), Extract from ‘Iconography and iconology’. In: MORRA (Joanne) & SMITH (Marquard) (red.), Visual culture. Critical concepts in media en cultural studies. Vol. 2: Histories, archeologies and genealogies of visual culture. (Routledge, Londen, 2006), pp. 191-197

PARENT (Marie), Le role de la femme dans la lutte contre l’alcoolisme. (Imp. Parent&Cie, Brussel, 1892)

PEETERS (Jan Marie), Het beeld. Bouwstenen voor een algemene iconologie. (Hadewijch, Antwerpen, 1996)

PENN (Gemma), Semiotic analysis of still images. In: BAUER (Martin W.) & GASKELL (George) (red.), Qualitative research with text, image and sound. A practical handbook. (Sage, Londen, 2000), pp. 227-245

PERROT (Michelle) (red.), Geschiedenis van het persoonlijk leven. De negentiende eeuw: materiële cultuur en de wereld van het individu. (Agon, Amsterdam, 1993)

POLASKY (Janet), The democratic socialism of Emile Vandervelde. Between reform and revolution. (Berg, Oxford, 1995)

RUMBARGER (John J.), Profits, Power and Prohibition. Alcohol reform and the industrializing of America. 1800-1930. (State University of New York Press, Albany, 1989)

SCHOLL (S. H.), 150 jaar Katholieke arbeidersbeweging in België (1789-1939). Tweede deel. De Christen-Democratie (1886-1914). (Arbeiderspers, Brussel, 1965)

SCHOLLIERS (Peter), Arm en rijk. Tweehonderd jaar eetcultuur in België. (EPO&BRTN, Brussel, 1993)

SCHOLLIERS (Peter), De Gentse textielarbeiders in de 19e en 20e eeuw. Dossier 6. Herkomst, huisvesting, arbeiders- en levensomstandigheden van de werkkrachten van het bedrijf A. Voortman-N.V.Texas. (Centrum voor hedendaagse sociale geschiedenis, Brussel, 1981)

SCHOLLIERS (Peter), A century of real industrial wages in Belgium, 1984-1939. In: SCHOLLIERS (Peter) & ZAMAGNI (Vera) (red.), Labour’s reward. Real wages and economic change in 19th- and 20th-century Europe. (Edward Elgar, Cornwall, 1995), pp. 106-137

SCHOLLIERS (Peter), “Een vijand die men kennen moet” Jenever in België in de 19de en vroege 20ste eeuw. In: VAN SCHOONENBERGHE (Eric), Jenever in de Lage Landen. (Stichting Kunstboek, Brugge, 1996), pp. 138-158

SCHOLLIERS (Peter), The medical discourse and the drunkard’s stereotyping in Belgium, 1840-1919. In: FENTON (Alexander) (red.), Order and disorder : The health implications of eating and drinking in the nineteenth and twentieth centuries. (Tuckwell Press, East Tinton, 2000), pp. 227-239

SCHOLLIERS (Peter), Kledingaankopen en de zin van het leven, of economie en identiteit in België vanaf het laatste kwart van de 19de eeuw. In: SEGERS (Yves), LOYEN (Reginald), DEJONGH (Guy) & BUYST (Erik) (red.), Op weg naar een consumptiemaatschappij. Over het verbruik van voeding, kleding en luxegoederen in België en Nederland (19de – 20ste eeuw). (KULeuven, Leuven, 2002), pp. 61-80

SCHUURMAN (Anton) & SPIERENBURG (Pieter) (red.), Private domain, public inquiry. Families and life-styles in the Netherlands and Europe, 1550 to the present. (Verloren, Hilversum, 1996)

SEGERS (Yves), LOYEN (Reginald), DEJONGH (Guy) & BUYST (Erik) (red.), Op weg naar een consumptiemaatschappij. Over het verbruik van voeding, kleding en luxegoederen in België en Nederland (19de – 20ste eeuw). (KULeuven, Leuven, 2002)

SINCLAIR (Andrew), Prohibition. The era of excess. (Four square book, Londen, 1965)

SOLOMON (Michael), BAMOSSY (Gary) & ASKEGAARD (Søren), Consumer behaviour. A European perspective. (Pearson Education, Harlow, 2002)

THIBAULT-LAULAN (Anne-Marie), Image et Communication. (Editions Universitaires, Parijs, 1972)

TOPS (Ellen), Foto’s met gezag. Een semiotisch perspectief op priesterbeelden 1930-1990. (Vantilt, Nijmegen, 2001)

129

VAN CUILENBURG (J.J.) & NOOMEN (G.W.), Communicatiewetenschap. (Coutinho, Muiderberg, 1984)

VAN DEN EECKHOUT (Patricia) & SCHOLLIERS (Peter), Geld in ‘t laatje. Arbeid en inkomen van Gentse arbeidersgezinnen circa 1900. In: N.N., Arbeid in Veelvoud. Een huldeboek aangeboden aan Prof. Dr. J. Craeybeckx en Prof. Dr. E. Scholliers van de Vrije Universiteit Brussel. (VUB Press, Brussel, 1988), pp. 192-213

VANDERVELDE (Émile), Souvenirs d’un militant socialiste. (Éditions Denoël, Parijs, 1939)

VAN DEN BERG (Harry), Discoursanalyse. In: Kwalon, 2004, jg. 9, vol. 26, nr 2, pp. 29-39

VAN HOUTTE (J.A.), Economische en sociale geschiedenis van de lage landen. (Standaard Boekhandel, Antwerpen, 1964)

VAN LEEUWEN (Theo) & JEWITT (Carey) (red.), Handbook of visual analysis. (Sage, Londen, 2003)

VANTHEMSCHE (Guy), Aspecten van de bediendenwerkloosheid in de jaren 1930-1939. In: N.N., Arbeid in Veelvoud. Een huldeboek aangeboden aan Prof. Dr. J. Craeybeckx en Prof. Dr. E. Scholliers van de Vrije Universiteit Brussel. (VUB Press, Brussel, 1988)

VAN STRATEN (Roelof), Inleiding in de iconografie. (Coutinho, Muiderberg, 1985)

VAN TIJN (Th.), Voorlopige notities over het ontstaan van het moderne klassebewustzijn in Nederland. In: GEURTS (P.A.M.) & MESSING (F.A.M) (red.), Economische ontwikkelingen en sociale emancipatie II. 18 opstellen over economische en sociale geschiedenis in twee delen. (Nijhoff, Den Haag, 1977), pp. 129-143

WETHERELL (Margaret), TAYLOR (Stephanie), YATES (Simeon J.), Discourse as data. A guide for analysis. (Sage publications, Londen, 2001a)

WETHERELL (Margaret), TAYLOR (Stephanie), YATES (Simeon J.), Discourse Theory and practice. A reader. (Sage publications, Londen, 2001b)

WILLEMS (Nicole), La loi Vandervelde et ses antécédents. (Licentiaatsverhandeling ULB, Brussel, 1971)

WILLIAMSON (Judith), Decoding advertisements. Ideology and meaning in advertising (Marlon Boyars, Londen, 1983)

WITTE (Els), CRAEYBECKX (Jan) & MEYNEN (Alain), Politieke geschiedenis van België. Van 1830 tot heden. ( VUB Press, Brussel, 1997)

ZAENEN (Annie), JALET (Philippe) & VAN HAECHT (Anne), Images de la femme dans la publicité. In: Les cahiers du CERSE, 1976

Rapporten, wetten, officiële documenten

Belgisch Staatsblad, jg. 89, nr. 253, 10 september 1919

CONSTANT (Jean), Le régime de l’alcool et des débits de boissons fermentées. Commentaire législatif, administratif et jurisprudentien des LOIS DU 29 AOUT 1919 mis en concordance avec les lois et circulaires subséquentes. (Librairies de sciences juridiques, Brussel, 1926)

CONSTANT (Jean), Les effets juridiques de la loi belge sur le régime de l’alcool. La loi belge sur le régime de l’alcool et les cercles privés. Rapports présentés au Congrès International contre l’Alcoolisme. (Imprimerie médicale et scientifique, Brussel, 1930)

DE BOE (André), Intérêts professionnels ou intérêt national ? Enquête sur l’efficacité de la législation relative à la lutte contre l’alcoolisme. (Édition du Comité National contre l’alcoolisme, Brussel, 1952)

MELCHIOR (J.), De jeneverplaag of het alcoholisme in België. (Publicatie kantonale inspecteur Lager Onderwijs, 1896)

Nationale Federatie der Beroepsverenigingen van herbergiers, hotel- en restaurantiehouders van België, Verslag over de alcoholkwestie. Beschouwingen van de Nationale Federatie der Beroepsverenigingen van herbergiers, hotel- en restaurantiehouders van België, over de onontbeerlijke herziening van de wet van 29 augustus 1919 betreffende het alcoholregime. (1947?)

130

Pasinomie 1919

WILLEMAERS, L’Alcoolisme. Discours prononcé par M. Willemaers à l’Audience Solennelle de rentrée du 1er Octobre 1902. (Imprimerie Veuve Ferdinand Larcier, Brussel, 1902)

Overige

FILLAUT (Thierry), GARÇON (Jack) & BERNARDIN (Muriel), La prévention de l’alcoolisme par

l’affiche. 1945-1995. En France, Belgique, Suisse et Québec. CD. Geraadpleegde antialcoholtijdschriften Almanach de Tempérance pour 1898 (Ligue Patriotique contre l’alcoolisme)

Almanach de Tempérance pour 1910 (Ligue Patriotique contre l’alcoolisme)

Almanach de Tempérance pour 1914 (Ligue Patriotique contre l’alcoolisme)

Almanach de Tempérance pour 1925 (Ligue Patriotique contre l’alcoolisme)

Le Bien-Être Social / L’Autre Cloche (1921, 1923)

Le Bien Social (jaargangen 2 t/m 23, 1892-1913)

Le Bulletin de la Société médicale de Tempérance (jaargangen 1-17, maart 1898-1914)

Journal de la Ligue Patriotique contre l’alcoolisme

Le Messager de la Croix-Bleue belge (jaargangen 12- 1907-juli 1914)

De Morgenster. Maandschrift tegen drankmisbruik. Nationale vereeniging der matigheidsgenootschappen voor de jeugd.(1903, 1908, 1909, 1914)

Onthouding (1907-1914)