HENRY CORBIN (Paris, 1903-1978) Fransz doubilimcisidir. zellikle lslam Felsefe ve Tasavvufu zerinde almnr. ikinci Dnya Sava srasnda lstanbul'da Fransz Arkeoloji Estits'nde almalann srdrm, savatan sonra Fransz-Iran Enstits'nde grev almnr. Daha sonra L. Massignon'un halefi olarak Sorbonne'da "L'Ecole des Hautes-Etudes"de lslam aranrmalan yneticisi de olmutur. Trke'ye evrilen bu eserinden de anlalaca gibi; lslam felsefesi konularna yzeyden veya tepeden bakmayan, zellikle lslam Irfam'nn derinliine nfuz etmeye alan bir bilim adamdr. Balca eserleri: Sohrawardi d'Alep (1939), Imagination crtatrice dans le soufisme d'lbn Arabi ( 1958), Histoire de la philosophie islamique, L 'homme de lumiere dans le soufisme Iranien (1971) ve En islam Iranien'dir (1971-1973). lslam Felsefesi Tarihi'nin 1. cildi 1986 ylnda iletiim Yaynlan tarafndan yaymlanmnr.

Histoire de la philosophie islamique 1974 Editions Gallimard Onk Ajans Ltd.

lletiim Yaynlan 665 Tarih Dizisi 18 ISBN-13: 978-975-470-846-2 ISBN-13: 978-975-470-845-5 (Tk. No.) 2000 lletiim Yaynclk A. . 1-6. BASKI 2000-2010, lstanbul 7. BASKI 2013, lstanbul

KAPAK Utku Lomlu KAPAKTAKi MINYATR. el-Mbair'in Mukhtar al-Hikam wa-Mahasin

al-Kalim'inden detay: Sophokles ve rencileri, 13. yzyl UYGUIAMA Hasan Deniz DZELTi Ziya Osman Bangu DiZiN M. Cemalettin Ylmaz BASKI ve CiLT Sena Ofset . SERTiFiKA N. 12064 Litros Yolu 2. Matbaaclar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11 Topkap 34010 stanbul Tel: 212.613 03 21

tletiin Yaynlan SERTiFiKA N. 10721 Binbirdirek Meydan Sokak lletiim Han No. 7 Caalolu 34122 stanbul Tel: 212.516 22 60-61-62 Faks: 212.516 12 58 e-mail: iletisim@iletisim.com.tr web: www.iletisim.com.tr

HENRY CORBIN

slam Felsefesi Tarihi

C1LT2 1bni Rd'n lmnden

Gnmze Histoire de la philosophie islamique

EVREN ve NOTLANDIRAN Ahmet Arslan

t ' m

1NDEK1LER

evirenin Onsz .................................................................................... 7 Toplu Bak ..................... , ........................................................................... 23 BlRlNCl BLM Snni Dnce ......................................................................................... 4

A. Filozoflar ........................................................................................... 4 1. Ebheri .......................................................................................... 41 2. lbni Seb'in ................................................................................. 42 3. Katibi Kazvini ......................................................................... 45 4. Reidddin Fazlullah ......................................................... 45 5. Kutbddin Razi... ................................................................... 47

B. Kelam T annbilimcileri ............................................................... 4 7 1. Fahrddin Razi ...................................................................... 47 2.lci ................................................................................................... 51 3. Taftazani .................................................................................... 53 4. Curcani ....................................................................................... 54

C. Filozojl.ann Hasmlan ................................................................ 55 1. lbni Teymiye ve rencileri .......................................... 55

D. Ansiklopediciler .............................................................................. 58 1. Zekeriya Kazvini ... , ............................................................... 58 2. emsddin Muhammed Amuli .................................... 60 3. lbni Haldun .............................................................................. 61

lKlNCl BLM Tasavvuf Metafizii .............................................................................. 67

1. Rftzbihan Bakli irazi ........................................................ 69 2. Niaburlu Attar ...................................................................... 72 3. mer Shreverdi .................................................................. 75 4. lbni Arabi ve Okulu ............................................................ 78 5. Necmddin Kbra ve Okulu ......................................... 86 6. Simnani ....................................................................................... 90

7. Ali Hemedani .......................................................................... 91 8. Celalddin Rumi ve Mevleviler ................................... 93 9. Mahmud ebisteri ve emsddin Lahici ............... 97

10. Abdlkerim Gili .................................................................... 99 11. Ni'metullah Veli Kirmani .............................................. 101 12. Hurufiler ve Bektailer .................................................... 103 13. Cami ........................................................................................... 104 14. Hseyin Kaift ...................................................................... 105 15. Abdlgani Nahlusi ............................................................. 106 16. Nur Ali ah ve XVIII. Yzyln Sonunda

Tasavvufun Yenilenmesi ................................................ 107 17. Zehebiler .................................................................................. 111

NC BLM

ii Dncesi .......................................................................................... 113 1. Nasrddin Tusi ve ii "Kelam" .............................. 113 2. lsmaililer .................................................................................. 120 3. lraki Akm ............................................................................. 124 4. iilik ve Simya: Celdeki ................................................. 129 5. lbni Arabi'nin ii Metafizii ile

Btnletirilmesi ................................................................ 130 6. Sadrddin Deteki ve iraz Okulu .......................... 134 7. Mir Damad ve lsfahan Okulu ..................................... 137 8. Mir Fendereski ve rencileri ................................... 141 9. Molla Sadra irazi ve rencileri ............................ 143

10. Recep Ali Tebrizi ve rencileri .............................. 147 11. Gazi Sa'id Kummi .............................................................. 149 12. lsfahan Okulundan Tahran Okuluna ..................... 151 13. eyh Ahmed Ahsa'i ve

Kirman'da eyhi Okulu .................................................. 156 14. Cafer Keft .................................................................. : ........... 162 15. Horasan Okullan ................................................................ 164

a) Hadi Sebzevdri ve Sebzevdri Okulu ...................... 164 b) Mehed Okulu .................................... , ............................. 169

Perspektif ...................................................................................................... 173 Bibliyografya ................................................................................................. 177 Dizin ................................................................................................................. 183

EVRENN NSZ

Elinizde tuttuunuz kitap (veya kitapk) Heiry Corbin'in lslam Felsefesi Tarihi (Histoire de la Philosophie Islamique) adl eserinin bir ksmnn evirisidir. Bu eser esas olarak iki ksmdan meydana gelmektedir: Balangtan lbni Rd'n lmne (59511198) Kadar adm tayan ve tm eserin aa yukan te ikilik bir blmn oluturan birinci ksm ile -bu arada bu ksmn yazlna Seyyid Hseyin Nasr ile Osman Yahya'nn katkda bulunduunu da belirtelim- Corbin'in yalnz bana kendisinin yazd lbni Rd'n lmnden Gnmze Kadar adm tayan ve tm eserin aa yukan te birlik bir blmn oluturan ikinci ve son ksmdan. Daha nce ayr bana bir kitap olarak Gallimard Yaynevi'nin "Idees" dizisinde yaymlanm olan birinci ksm Prof. Dr. Hseyin Hatemi'nin evirisi ve bu eviriye ekledii sunu ve notlaryla birlikte tletiim Yaynlan arasnda kmt: Henry Corbin, lslam Felsefesi Tarihi, Balangtan lbni Rd'n lmne Kadar (1198), 1. Bask, 1986, il. Bask, Eyll 1994, lletiim Yaynclk, stanbul. lbni Rd'n lmnden Gnmze Kadar adm tayan ikinci ve son ksm

7

ise bizim bu evirimizin konusunu tekil etmektedir. Aslnda bu eser biraz oranszdr. nk yukarda iaret

ettiimiz gibi Corbin, slam felsefesinin balanglarndan lbni Rd'n lmne kadar olan dnemine - ki bu dnem aa yukar drt yz yla tekabl etmektedir; nk Mu'tezile Kelam ile balamakta ve 1198'de lbni Rd'n lm ile sona ermektedir. Mu'tezile'nin balanglarn IX. yzyln balan olarak alrsak ortaya 4 yzyllk bir dnem kmaktadr- kitabnn te ikilik blmn tahsis etmekte, buna karlk Xlll-XX. yzyllar aras takribi sekiz yzyllk dneme tam da birinci ksma ayrd yerin yars kadar, yani te birlik bir yer ayrmaktadr.

Bunun nedeni slam felsefesinin asl nemli, zgn, yaratc dneminin XII. yzyln sonu, yani Ibni Rd'n lm ile bittii, bu tarihten itibaren klasik slam filozoflar olan, lbni Sina, bni Rd apnda bir filozofun veya daha kk apta filozoflarn, dnrlerin artk ortaya kmad eklindeki geleneksel gr mdr? tlgin olan udur ki Corbin tam da bunun aksi grtedir. Elinizde tuttuunuz kitabn hemen ilk blmnde, "Toplu Bak"ta bni Rd'n 1198'deki defin treninin slam felsefesinin defin treni anlamna gelmediini, onunla ortadan kalkan eyin sadece slam felsefesinin "Arap Aristolesilii" diye adlandrlan dnemi olduunu, buna karlk Shreverdi, lbni Arabi gibi isimlerle yepyeni bir dnemin baladn, slam felsefesinin sahnesinin bunlarla birlikte Dou'ya, zel olarak ran'a kaydn, ran dnyasnda en nlleri Mir Damad ve Molla irazi olmak zere daha birok byk filozof ve dnrn, okulun ortaya ktn, bylece felsefi dncenin ta gnmze kadar zellikle bu blgede canllk ve zenginliini koruduunu ve devam ettirdiini sylemektedir. Nitekim bu dnemde ortaya kan belli bal dnce akm veya grubu iinde de -Snni Dnce, Tasavvuf Metafizii ve 8

ii Dncesi- Corbin toplam olarak aa yukar krk be kii, akm veya grubu saymaktadr.

O halde sz konusu oranszln nedeni iki dneme ait dnrlerin ap veya saysndaki oranszlk deildir. ok daha basit olarak udur: lslam Felsefesi Tarihi'nin bu eviride kendisine dayandmz 1986 Gallimard basksnn i kapann hemen arkasnda verilen bilgiden de anlald gibi Corbin bu iki ksm ayn zamanlarda yazm ve onlar ayn programlarn bir paras olarak tasarlamtr. Birinci ksm yukarda iaret ettiimiz gibi ayn bana Gallimard'n "ldees" dizisinde yaymlanmtr. lkinci ksm ise Corbin'in Pleiade dizisinde kmasn tasarlad cilt iinde (Histoire de la Philosophie, III) yer almak zere tasarlanm ksa versiyondur. Nasl birinci ksmda Seyyid Hseyin Nasr ve Osman Yahya ile birlikte almsa Corbin bu ikinci ksm ile ilgili olarak da profesr S. J. Ashtiyani'nin yardmn almak ve bylece bu ikinci ksm geniletip gelitirmek istemekteydi. Ancak 1978 ylndaki lm onun bu projesini gerekletirmesine engel olmu grnmektedir.

Bunun yannda Corbin'in birinci ksmda tm kitabna giri veya hazrlk olarak veya daha dorusu lslam felsefesi hakkndaki zel grne bir temel salama olarak 1slam'da Felsefi Dncenin Kaynaklan, iilik ve Peygamberlik Felsefesi'ne, bu cmleden olmak zere Oniki mamc iilik'le, 1smaili iilik'ine hemen hemen bu ksmn yarsn ayrm olduunu da hatrlatmamz yerinde olacaktr. Kendisine dayandmz ve yukarda iaret ettiimiz Franszca basksnda bu konuya ayrlm olan sayfalar (154 sayfa), birinci ksmn tmnn (348 sayfa) aa yukanyarsn tutmaktadr.

Her ne hal ise ikinci ksmn iine ald filozoflar, dnrler ve okullarn saysnn okluu ve nemi ile oransz olan kk hacmi ortaya ciddi bir sorun karmaktadr. Bu, bu ksmda yer alan kiiler, okullar ve onlarn grle-

9

ri, sistemleri hakknda verilen bilgilerin ok zet, hatta hazan bir ansiklopedide olduundan bile daha zet olmak zorunda kalmasdr. Toplu bir gz atldnda grlecei zere bu ksmda yer alan kii veya okullarn her birine ayrlan, ortalama 2-3 sayfadr. Bu sayfalarn aa yukar yansn da sz konusu kiilerin hayatna, belli bal eserlerine, rencilerine, onlarn belli bal eserlerine tahsis edilen bilgilerin tuttuu dnlrse bu dnrlerin felsefi grlerini, dncelerini, sistemlerini tahlil etmeye ve deerlendirmeye ayrlan yerin ne kadar yetersiz kalmak zorunda olduu ortaya kmaktadr.

Ancak Corbin bununla da kalmamaktadr; sk sk ele ald yazar, filozof ve dnrlerin kendileri, eserleri, sistemleri ile ilgili olarak Bat felsefesi tarihi, dinler, mezhepler ve dnce tarihi iinde yer alan kiiler, eserler, sistemler, grler, kavramlar vb. ile karlatrmalar, yaknlatrmalar da yapmaktadr. Ancak bir taraftan konuya ayrlan yerin snrll te yandan ve daha nemlisi Corbin'in dnce ve bilgi dnyasnn zenginlii, armlarnn bolluu gz nne alnrsa bu karlatrma ve yakmlatrmalan bir ima, telmih, anma veya iaret olmaktan ileri gitmemektedir. Corbin'in bilgi, erdisyon ve dnce dnyasnn zenginlii iinde Yunanca, Latince, Arapa, Farsa felsefi, dini, mezhepsel deyim ve kavramlar birbirlerini izlemekte, felsefi, dini, mezhepsel okullar, tartmalar, sistemler birbirlerine karmaktadr: Rzbihan'm bir diarium spirituale'si, Necmddin Kbra'nm bir mundus imaginalis ontolojisi vardr. lsmaililer'e gre Resurrectio non est factum historicum, sed mysterium liturgicum'dur. Recep Ali Tebrizi'de varln ilkesi ve kayna varla akndr. Bundan dola

y

onu ancak per viam negationis1e ifade edebiliriz. Recep Ali Tebrizi'nin bir rencisi onun famulus'u olmutur vb. Corbin sk sk rneklerini grdmz zere bu Latince terim, kavram, cmlele-10

ri eserinin sayfalar iine serpitirmekle kalmaz. Bizzat Fransz dilinin kendisinde de raslanmadk, en hacimli bir Franszca szlkte, hatta felsefe szlnde bile ok zor rastlanabilecek kavramlar kullanr veya uydurur: Keif olaylan olarak "theophanie"lerle yaplmas mmkn olan tarih felsefesi deildir, "historiosophie"dir. "Historiosophie"nin verileri bir "hierohistoire"n verileridir vb. Corbin'in yapu srekli karlatrmalar, yaklatrmalar, benzetmelerin bir iki rneini verelim: Fahrddin Razi'nin doduu yer olan ve kendisine Razi denmesinin nedeni olan Rey ehri, Avesta'nm Ragha's, Tobie'nin Kitab'nn Raghes'idir. Rzbihan Bakli irazi'nin Fedeli d'Amore gibi brani Leon (Leon l'Hebreu) ile benzerlii vardr. lbni Arabi'nin teosofisinde karmza kan isimlerin sdru ile ilgili olarak III. Hanoh diye bilinen lbrani Hanoh Kitab'ndaki sdru dnmeliyiz. Abdlkerim Cili'nin Kamil lnsan' Yahudi Philon'un l'anthropos genikos'una benzer. Haydar Amli ile Mir Damad ve rencileri arasnda Bat'da XIV. yzyl Hristiyan skolastik dnrleriyle Rnesans dnrleri arasnda olduundan daha az fark vardr. Aslnda burada daha ok gnmze kadar devam edecek ve zenginleecek olan bir Chartres okulunu dnmemiz gerekir. Benzeri ekilde lbni Arabi ve Arabicilik XIX. yzyln birinci yansnda ortaya kan Sa Hegelciliin tannbilimci filozoflarnn dnceleriyle benzerlik gsterir. lbni Arabi'nin ayan- sdbite'si Ortaa Hristiyan skolastik felsefesinin haecceitas' ile ayndr vb.

Netice olarak Corbin'in bu eseri evrilmesi ve anlalmas olduka zor bir eserdir. Bu zorluun en byk nedeni ise yine yukarda iaret ettiimiz gibi nce bu kadar ok sayda insana, okula, gruba bu kadar az sayfa tahsis etmesi, ikinci olarak nereye gittii, neyi kastettii belli olmayan ok sayda ima, telmih, karlatrma, benzetme iermesidir. Mir Damad ve okulu vesilesiyle dnmemiz gereken Chartres

11

okulu nedir, mensuplar kimlerdir ve bu okul ile dieri arasndaki benzerlikle kastedilen nedir? Bunu kefetmek evirmenin ve okuyucunun ferasetine kalmtr. lbni Arabi Sa Hegelcilik'in tanrbilimci dnrleriyle hangi bakmdan benzemektedir? nk Sa Hegelcilik bir sr alanda bir sr farkl grleri olan bir sr insandan meydana gelir. Benzetme bunlardan hangileriyle ve hangi konuyla ilgili olarak yaplmaktadr? Bunu sezmek veya yorumlamak da yine avirmenin ve okuyucunun ferasetine kalmtr. Ortaa Hristiyan dncesinde Duns Scotus'un ortaya att haecceitas kavramnn ierii ve ilevi bilinmektedir. Corbin'in lbni Arabi'nin ayan- sdbite'sini neden her seferinde bu kavramla karlamak istediini anlamak yine okuyucunun bilgisine ve ferasetine kalmtr.

Bu noktay bylece belirterek eviriye eklediimiz notlar konusuna gemek istiyoruz. Yukarda sylediimiz zelliklerinden tr Corbin'in metnine ilgili ve gerekli yerlerinde notlar eklemek yararl olacakt. Nitekim lslam Felsefesi Tarihi'nin "lbni Rd'n lmne Kadar" olan birinci ksmnn evirisini yapan Prof.Dr. Hseyin Hatemi de evirisine bol sayda not eklemitir. Ancak bu notlamann ar llere vardrlmas da mahzurlu olacakt. nk ada bir evirmenin yapmas gereken ey neticede evirdii metne haiyeler, talikatlar eklemesi, onu erh etmesi deildir. Hele hele metnin asl sahibinin beenmedii veya holanmad veya doru olmadn dnd dnceleri, grleri zerinde ahkam kesmek, hkm vermek, deerlendirmeler yapmak hi deildir. ok istiyorsa yapmas uygun olan ey, ayn konuda kendi dnce ve grlerini, yorumlarn ierecek bir eser kaleme almasdr. Yine bu paralelde olmak zere Corbin'in ele ald dnrlerin felsefeleri, sistemleri hakknda verdii zet bilgileri tamamlamak veya geniletmeyi de uygun bulmadmz belirtmeliyiz. nk 12

onlarla ilgili geni bilgi vermeyi gerekli gren birinin yapmas gereken ey yine bu geni bilgileri kendi teli{ edecei bir eserde ortaya koymasdr. Bu nedenlerle dorusu sayn Hseyin Hatemi kadar notlar geni tutmay uygun grmedik. Sadece okuyucunun adlaryla ilk defa karlat, fazla nl veya artk hi nl olmayan kiiler veya eserlerle ilgili olarak haklarnda bilgi bulabildiimiz kadar ile tantc bilgiler vermeyi gerekli grdk. Bunun yannda eserde karmza kan bazlarna yukarda iaret ettiim Corbin'in benzetmeleri, karlanrmalan, telmihleri ile ilgili olarak bunlardan neyi kastettii hakknda tahminlerde bulunduumuz baz notlar eklemeyi de yararl grdk. Eserde geen baz dini, felsefi terimler, kavramlar hakknda da okuyucuya yararl olaca midiyle temel baz bilgiler vermenin uygun olacan dndk.

Bu nszde Corbin'in eserleri ve dnceleri hakknda biraz bilgi vermeyi de yararl gryoruz. Corbin 1903-1978 yllan arasnda yaam olan nl bir arkiyati, daha zel olarak bir Iran uzmandr. Ancak bu bilim adam ve uzmanl yannda ayn zamanda filozof yn olan veya daha iyisi felsefi iddias olan da bir adamdr.

Srasyla Berlin'de (1935), Trkiye'de (1939), Iran'da (1945) resmi grevlerde bulunmu, Tahran'da Fransz Enstits'nn Iran Aratrmalar Blm'n kurmu, 1954 ylnda da L'Ecole Pratique des Hautes Etudes'te Isla.mi Aratrmalar krssnn bakan olarak L. Massignon'un grevini devralmur.

Bu kitabn Bibliyografya blmnde de grlecei zere Corbin Islam tasavvufu, Islam felsefesi zerine birok Farsa ve Arapa kaynak eserin nerini ve bazlarnn Franszca'ya evirisini gerekletirmitir. Bunlar arasnda Rzbihan Bakli irazi'nin Sadklann Yasemini, yine ayn yazarn Sufilerin athiyat zerine erh'i, ebisteri'nin Glen-i Rdz' vb.

13

vardr. Bundan baka bni Sina, bni Arabi, Molla Sadra gibi nl Islam filozoflar, mutasavvflar zerine incelemeleri (rnek olarak Avicenne et le Recit Visionnaire (Bibliotheque lranienne, 1954), L'lmagination Creatrice dans le Soufisme d'lbn Arabi (Flammarion, 1958), aynca arlkl olarak ran tasavvufu, ran felsefesi ran teosofisi zerine kitaplar (En Islam iranien: Aspects spiritels et philosophiques ( 4 cilt, Gallimard, 1971-1972), L'Homme de Lumiere dans le Soufisme iranien (Editions Presences, 1971), La Philosophie iranien Islamique aux XVII et XVIII. Siecles (Buchet-Chastel, 1981), Iran et la Philosophie (Fayard, 1990) vb. vardr. Bunlarn dnda Corbin'in kendi ahsi felsefesi diyebileceimiz hermentikfenomenoloji alanna sokulmas gereken baka baz almalar da vardr (Temple et Contemplation.(Flammarion, 1981), Face de Dieu, Face de l'Homme (Flammarion 1983). Bu arada felsefi ilgisinin nitelii hakknda bir fikir vermek zere baslan ilk eserinin Heidegger'in nl Metafizik Nedir? adl kitabnn Franszca evirisi (Gallimard, 1938) olduunu ekleyelim.

Biraz da Corbin'in lsla.m Felsefe Tarihi'ne ynelttii anlalan felsefeye, slam'a ve slam felsefesine ilikin temel gr ve iddialarndan sz edelim. Corbin bu gr ve iddialarn zel olarak lsliim Felsefesi Tarihi'nin nsznde, birinci ksmn ilk iki blmnde, yani lsliim'da Felsefi Dncenin Kaynaklan ve iilik ve Peygamberlik Felsefesi blmlerinde dile getirmektedir. Ancak eserinin geri kalan ksmnda da zaman zaman buralarda dile getirdii gr ve iddialarn tekrarlamaktadr.

1) Corbin'e gre Ortaa'dan bu yana kullanma alkanlnda olduumuz Arap Felsefesi ifadesi doru deildir. Bunun yerine lsla.m Felsefesi tabirini kullanmak gerekir. nk gnmzde Arap kelimesi belli bir etnik, ulusal ve politik kavrama gnderir. Oysa lslam bir din olarak Araplar'dan 14

ok daha geni bir insan grubunu iine ald gibi -Araplar Islam dnyas iinde yalnzca bir aznl temsil etmektedirler- Ortaa ve daha sonraki dnemde Islam dnyas iinde yetimi olan ve yaptklar iin "felsefi" diye nitelendirilebilecei ahsiyetlerin byk bir blm de ne etnik olarak Arap'tr, hatta ne de eserlerini sadece Arapa kaleme alan insanlardr. Arap felsefesi yerine lsliim felsefesi deyimi, hareket noktasn ve modalitesini esas olarak Islam dini ve manevi olaynn tekil etmesi olgusuna gnderme yapmas asndan da uygun bir deyimdir.

2) lsliim felsefesi deyimi veya kavram, yine Ortaa'dan bu yana genellikle kabul edildii veya benimsendii gibi sadece Yunan tarznda felsefe yapan insanlarla, yani Farabi, lbni Sina, Ibni Rd gibi filozoflarla (Jelasife ile) snrlandrlmamaldr. Dolaysyla onun Ibni Rd'n lmyle birlikte ortadan kalkt da dnlmemelidir. Felasife'nin temsil ettii hareket lsliim felsefesi denen genel hareketin ancak kk bir parasdr (hatta Corbin'e gre gerek Islam felsefesi diye adlandrlmas gereken harekete nisbetle nemsiz, deersiz bir parasdr). Dou Islam dnyas Ibni Rdl tanmad gibi onun lmnden de etkilenmemitir. Hele Gazali'nin lbni Sinac gelenee ynelttii eletiriden veya saldrdan sonra lslam dnyasnda felsefenin gzden dt ve ortadan kalkt gr tamamen yanltr.

3) Dou lslam dnyasnda felsefeden anlalan eyle Bat Hristiyan dnyasnda ondan anlalan ey ayn deildir. Bat Hristiyan dnyasnda kayna Ortaa Skolastiine dayanan temel bir aynn, felsefe ile tannbilim (theologie) ayrm vardr. Bu ayrm felsefenin tannbilimin hizmetinde olan, yani ondan tabiatyla farkl olan bir ey olduu fikrini ierir. Baka deyile felsefe Bat Hristiyan dnyasnda erken bir tarihten itibaren seklarize olmutur. Filozof, doal ak-

15

lnn imkanlaryla doal-insani konular zerinde dnen adamdr. Bu arada phesiz doal tanrbilim araclyla da doal akln dinin hizmetine vermesi gereken adamdr. Oysa lslam dnyasnda felsefe ile din arasndaki ilikiler byle olmamur. Felsefe onda dinden ayn, ondan kopuk, dnyevi-sekler bir ey olarak alglanmamtr. slam dnyasnda hikmet (yani felsefe), Yunanca sophia teriminin karl olarak alnr. Yine bu dnyada hikmet-ilahiyye de Yunanca theosophia'ya tekabl eder. Bu u demektir: lslam dnyasnda felsefe hikmet, hikmet ise z itibariyle ilahi hikmet (yani hikmet-i ilahiyye) olarak anlalmtr. Corbin'e gre bu normaldir ve dorudur. slam'da felsefe, ancak hikmet, daha da ileri giderek ilahi hikmet, teosofi olduunda kendini evinde hissetmitir. te yandan bu ilahi hikmetin veya teosofinin, yani Tanr hakknda sahip olunan bilginin veya bilgeliin kayna esas itibariyle peygamber ve onun varisleridir. Corbin'in kendi szleriyle "lslam'da ortaya kan baka her trl dnce biiminden daha fazla peygamberlie dayanan bir dinin ruhuna z gerei uygun den ey peygamberlik felsefesidir" (Franszca metin s. 69; Ha temi evirisi s. 90). O halde lslam felsefesinin doal ve asli konusunu peygamberliin, vahyin ve bunlarn devam olan velayetin, imametin tekil etmesi doaldr. Baka deyile slam felsefesinin doal ve asli konusunu peygamberlik kuram veya retisi veya nazariyesi (prophetologie) ile imamlk kuram, retisi veya nazariyesinin (imamologie) oluturmu olmas dorudur. Peygamberlik (nbvvet) ve velilik ( velayet) veya imamlk (imamet), ierdikleri hermentik durumlar ve problemlerle birlikte slam felsefesinin esas konusu olmutur (Franszca metin s. 14; Hatemi evirisi s. 15). Bunun sonucu ise Corbin'in hermentik (batini) lsmaili iilik'le Oniki imam iiliini ve onlarn grlerini lslam'da gerekten lslami denmesi mmkn olan felsefe hareketinin 16

esas temsilcileri saymas ve dier gruplara, yani felasifeye, Kelamclara ancak bu zellikleri gsterdikleri lde deer vermesi, bunun dnda ise tm kitab boyunca ak olarak gzlemlendii zere onlara kar ak bir kmseme gstermesidir (sras gelmiken lkemizde pek tutulan ve hemen hemen tm eserleri dilimize evrilmi olan Seyyid Hseyin Nasr'n da gerek Is lam felsefesinin ne olduu veya zamanmzda da ne olmas gerektii konusunda benzeri bir gr savunduunu syleyelim).

Corbin'in lslam Felsefe T arihi'ni ynlendirdiini grdmz bu temel gr ve tutumu hakknda yukarda bu kitabn evirisi boyunca izleyeceimizi vaat ettiimiz tutumla tam olarak uyumasa da birka ey sylemekten kendimizi alamayacaz.

Birinci olarak Corbin'in Arap felsefesi kavram yerine Islam felsefesi kavramn geirmek istemesi onun da iaret ettii nedenlerle phesiz dorudur ve zaten iinde bulunduumuz yzylda konuya, yani lslam dnyasnda veya uygarlnda ortaya kan felsefi nitelikteki dnce ve hareketlerin incelenmesine ilikin kitaplar bu bal tamaktadr.

lslam felsefesinin Gazali'nin saldrlan ile gzden dt ve lbni Rd'n lmyle birlikte (1198) ortadan kalkm olduu eklindeki grn arnk terkedilmesi gereken hatal bir gr olduu ynndeki uyarsnda da Corbin hakldr. Gerekten de bu gr lslam'da felsefeyi sadece Yunan tarznda felsefe yapan filozoflarn (felasife) yapn ile snrl tutmakta, onlardan baka ve yine yapnklan eylere felsefi denmesi mmkn olan baka baz gruplar, yani Kelam tannbilimcilerinin ve nazari tasavvufun temsilcilerinin etkinliklerini, felsefi diye nitelendirilmesi gereken etkinliklerini haksz olarak bir kenara itmektedir. Oysa bu son iki grubun baz ok nemli temsilcilerinin, rnein Kelam'da Fahrddin Razi, Nasrddin Tsi, ki, Crcani'nin, nazari ta-

17

savvufta veya tasavvuf metafiziinde Shreverdi, lbni Arabi vb.nin lbni Rd'n lmn takip eden dnemde ortaya ktklar bir vakadr. Kald ki bizzat yunan tarznda felsefe geleneinin lbni Rd'le birlikte ortadan kalktn sylemek de tarihi olgularla pek uyumayan bir tutum iinde olmak anlamna gelmektedir. nk M. Mehdi'nin hakl olarak lslam'da felasife geleneinin, daha zel olarak lbni Rdln bir devam olarak dnd Ibni Haldun'un Ibni Rd'ten aa yukar iki yzyl sonra ortaya ktn hatrlamamz gerekir. Nihayet Corbin'in yine hakl olarak iaret ettii gibi lbni Rd bir bakma lslam felsefe tarihinden daha ok Bat Hristiyan felsefe tarihi geleneine aittir. lbni Rd'n eserleri ve kuramnn Bat Hristiyan Ortaa' filozoflar zerinde bilinen byk etkisinin tersine Dou lslam dnyasnda genel olarak tannmadn grdmz gibi (XV. yzylda Fatih Sultan Mehmed'in tertiplettii bir yarmada T ehaftler araclyla felasife ile Kelamclar arasndaki tartmalar kendi paylarna ele alp deerlendirmeye alan Hocazade ve A. TO.si'nin eserlerinde lbni Rd'n ad gememektedir), Gazali'nin lbni Sinac Yeni-Platonculua kar yapt saldrnn da zellikle lran-ii dnyasnca hi ciddiye alnmadn kabul etmek gerekir.

Ancak Corbin'in yukarda ok ksa bir biimde zetlemeye altmz nc tezi dierleri ile ayn trden olmayp zerinde ciddi tartmalar yaplmas ve itiraz edilmesi mmkn bir tutuma ve iddialara iaret etmektedir. Bu tezin ve tutumun kitabn btn sayfalarna sinmi olan ak bir lran-ii sempatizanl ile sonuland noktasn ve itirazn bir yana brakalm. Burada yapmay uygun bulduumuz esas itiraz Corbin'in lslam felsefesinin z itibariyle bir peygamberlik felsefesi, bir hikmet-i ilahiyye olmas gerektii eklindeki temel varsaymnadr. Corbin'in bu iddiasnn sonucu Shreverdi ve lrak felsefesine, dier birok d-18

nr yannda lbni Arabi tarafndan temsil edilen tasavvuf metafiziine, N. Tsi, Mir Damad, Molla Sadra gibi isimlerin temsilcileri olduu ii metafiziine asl, gerek, otantik slam felsefesi olarak iaret etmesi ve bunlarn dnda kalan Kelam tannbilimcileriyle Yunan tarznda felsefe yapan filozoflar aka kmsemesidir. Oysa genel olarak felsefenin teosofi olmasnn onun iin pek de iyi bir ey olmadm sylemek mmkn olduu gibi -ki ben yle dnenlerden biriyim- evrensel felsefenin tarihinde felsefeyi bir teosofi olarak alanlarn saysnn pek fazla olmadn ileri srmek de mmkndr. Antik Yunan felsefesi tarihinde felsefeyi teosofi olarak dnen en nl grup yeni- Platoncu filozoflar grubudur. Orta ve Yeni alarda Bat dnyasnda bu eilimi temsil eden kiilerin says da dorusu bir elin parmaklarm amazlar (Paracelsus, Bhme, Schelling vb.). Bu isimler dnda kalan yzlerce byk filozof, felsefenin esas iinin Tann'nn bilgisine, hikmetine sahip olmak ve bylece insan hayatnn anlamn akla kavuturarak onu kurtarmak, mutlu etmek olduu grn hi de paylaan in-

. sanlar olmamlardr. Daha da ileri giderek teosofinin veya hikmet-i ilahiyye'nin gerek felsefe olmadn, felsefemsi bir klk altnda bir sahte-bilim, bir karanlk-bilim, simya, byclk, astrolojiye benzer bir ey olduunu sylemek de mmkndr. Bir Bertrnd .Russel kadar mistisizmin manta zt olduunu, onun gerek bir felsefi tutuma iaret etmediini sylemek snrna kadar gitmesek de lbni Haldun gibi tasavvufun felsefelemesini hem tasavvufa, hem de felsefenin kendisine zararl bir olgu olarak grebiliriz. Mistisizm ile felsefeyi birbirinden ayran snrlan grmezlikten gelmek, daha da ileri giderek felsefeyi sadece teosofiye indirgemek felsefe hakknda benimsenmesi hi de zorunlu olmayan, dorusu bizim de pek holanmadmz bir tutumu ifade etmektedir (Ibni Haldun'un felsefe, Kelam ve tasavvuf

19

arasndaki "doru" ilikiler ve lslam kltrnde "yeniler" [mteahhirin] diye adlandrd kiilerin Kelam' ve tasavvufu balantaki "doru" tutumundan saptrarak felsefeletirmeleri konusundaki gr ve eletirileri iin u eserimize baklabilir: lbni Haldun'un llim ve Fikir Dnyas, Ankara, 1997, s. 458 vb.

Corbin Islam felsefesinin Islam denen dini ve manevi olaya dayand, ondan hareket etmesi gerektii iin bir peygamberlik felsefesi, giderek bir imamet nazariyesi olmas gerektiini, bunlarn ise doal olarak bir hermentik yorum gerektirdiini vb. sylemektedir. Bu bir grtr. Ancak benimsenmesi zorunlu olmayan bir grtr. Ayn dnemde ortaya kan Hristiyan felsefesi neden bir peygamberlik felsefesi ve bir hermentik olmak ihtiyacn duymamur?. Herhalde hi kimse Katolik kilisesinin resmi felsefi retisi olan Aziz Thomas'nm retisinin bir peygamberlik felsefesi veya teosofi olduunu ileri sremez. O halde vahye ve peygamberlie dayand iin lslam'da gelimesi mmkn olan felsefenin bir peygamberlik felsefesi, bir hermentik olmak zorunda olduu gr yazarn bir tercihinden baka bir ey deildir.

Corbin Kelam'a ve Kelamclara ayrd sayfalarda aka grld zere Kelam'dan ve Kelamclardan fazla holanmamaktadr. Onlar kuru mantk, diyalektiki olarak grmektedir. Ona gre Kelam, hele zellikle Snni Kelam' kesinlikle felsefi bir erimden yoksundur. Felasifeye kar ise biraz daha anlayldr. Ancak rnein Farabi ve lbni Sina'ya ayrd sayfalarda grld gibi onlardan da ya imamc, ya irak temalar seslendirmeleri lsnde holanmaktadr. lbni Sina'nn felsefesinde deerli bulduu onun Dou Hikmeti (hikmeti merikyye) projesidir. Tasavvufa kar tavr ise tasavvufun ruhi bir tecrbe olmas yannda zellikle bir teosofiye doru gitmesi lsnde da-20

ha sempatiktir. Ona gre lslam'da felsefe tarihi ile maneviyat veya tinsellik tarihi birbirinden ayrlamaz. Mutasavvflar ise bu maneviyat en iyi bir biimde temsil eden insanlardr. Bundan dolay zellikle son dnem mutasavvflar, yani lbni Arabi gibi byk kozmogonileri, antropogonileri, ksaca metafizikleri olan mutasavvflar daha deerlidirler. Bizce Corbin'in dnce dnyasn en iyi bir ekilde temsil eden bir blm olarak bu .kitabn lbni Haldun'a ayrlan blm dikkatle okunmaldr. Corbin lbni Haldun'un lbni Arabi ve vahdet-i vcutu bilgi teorisine, varlk anlayna ynelttii eletirilerden holanmamaktadr. Onu felsefenin, yani hikmet-i ilahiyyenin ruhunu anlamamakla sulamaktadr. lbni Haldun'un yapmaya alt eyin felsefe deil bilim olduu, felsefeyi bilimin yani sosyolojinin hizmetine komay istemekle onun ruhunu yok ettii eletirisini yapmakta ve lbni Haldun'a kar duyulan hayranl alayc bir slupla eletirmektedir.

Felsefenin bilim olmad, rnein siyaset felsefesi ile siyaset biliminin birbirinden farkl eyler olduu, bundan dolay bir sosyoloji olmaktan fazla ey olmak istemeyen bir kurama felsefi olmad eletirisini yapmak mmkn ve makuldur. Ancak felsefe ile bilim, felsefe ile akl, felsefe ile akl yrtme, felsefe ile kant veya kantlama, felsefe ile temellendirme arasndaki ilikileri ortadan kaldrarak felsefeyi en iyi eklinde bir iire, daha az iyi anlamnda Amaldez'in mutlu deyimi ile teosofik bir fantasmagori'ye dntrmenin felsefe iin daha iyi bir ey olaca phelidir.

nsz bitirmeden nce eviride Arapa Farsa yazar, filozof, eser adlarnn yazlnda izlediimiz tutum hakknda da bir iki ey syleyelim. Bu eviri profesyonel felsefe uzmanlarna veya arkiyatlarna deil de ortalama Trk okuyucusuna, aydnna hitap etmek durumunda olduu iin eserde ad geen yazarlarn ve eserlerin isimlerinin yazl-

21

nda yumuak davranmaya altk. Farabi, lbni Sina, lbni Rd, Gazali vb. gibi Trk okuyucusu tarafndan ok tannan isimlerinin yazlnda herhangi bir transkripsiyona gitmedik (yani onlar Farabi, tbni Sina, lbni Rud, Gazali vb. eklinde yazmadk). Buna karlk Trk okuyusunca bilinmediini dndmz daha az veya ok az tannan Arap veya ranl yazarlarn isimlerini kim olduklarnn tehis edilebilecekleri bir ekilde belli bir transkripsiyon uygulayarak gsterdik ( rnein Gazi Sa'id Kummi, Mir Fendereski, eyh Ebu'l Kasm tbrahimi diye yazdk). Bununla birlikte bu az tannm veya ortalama Trk okuyucusu tarafndan muhtemelen tannmayan kiilerin ilk adlarn da Trke'de bilinen ekillerinde karladk (Muhammad deil Muhammed, Husayn deil Hseyin, 'Abd al-Razzak deil Abdrrezzak vb. eklinde). Kitap ve eser adlarnda da yine fazla sert olmayan, Arapa-Osmanlca kelimelere birazck aina olan insanlarn telaffuz etmekten, aklda tutmaktan holanacaklar bir yazl veya karlama eklini tercih ettik. rnein F. Razi'nin nl eserini al-Matalib al-'Aliyya eklinde koyu, adal bir yazlla deil de Arapa okunduu gibi el-Metalib'l Aliyye eklinde, lbni Haldun'un nl eserini ifa al-Sa'il eklinde deil de yine okunduu gibi ifa's-Sail vb. eklinde vermeyi tercih ettik.

Son olarak eserde sk sk geen Latince ibarelerin Trke'ye evirisinde yardmn grdm sayn Prof. Dr. Hasan Malay'a teekkr etmeyi bir bor bilirim.

Prof Dr. Ahmet Arslan

22

TOPLU BAKI

Sekiz yzyllk (XIII. yzyldan XX. yzyla kadar) lslam felsefesini tek bir dnem alunda toplamak paradoksal grnebilir. Ancak bu paradoksal olay, sadece slam felsefesini felsefe tarihinde alageldiimiz dnemlere ayrmayla uyuan bir dnemlere ayrmada var olan gl ortaya koyar. Her eyden nce u noktaya iaret edelim ki slami takvime gre konuursak, bu sre Hicret'in Vll. yzylndan XIV. yzyl sonuna kadar uzanr ve dnrn i hayatnn hicri zamana veya miladi zamana yerletirilmesine gre tarihin kendisi ve dnemlerine ilikin zamansallk tamamen ayn deildir. Bizim Antika, Ortaa, Yenia emamz slami zaman anlaynda kendisine karlk olacak temellere sahip olamaz. phesiz takvimler arasnda uyuturmalar kurabiliriz. Ancak onlar tamamen dsal, tamamen pragmatiktirler. Gerek, varolusal ezamanllklan ifade etmezler. O halde ilk problem doyurucu bir dnemlere ayrma problemi olarak grnmektedir.

bni Rd 595/1198'de lr. Uzun zaman onun defin treninin ayn zamanda lslam felsefesinin defin treni olduu

23

dnld. lbni Rd'le lslam felsefesinin "Arap Aristotelesilii" (peripatetisme arabe) diye adlandrlan dneminin sona ermi olmas anlamnda bu gr doru idi. Ancak lbni Rd'n lm ile yeni bir eyin, Shreverdi (587/1191) ve Muhyiddin Arabi'nin (638/1240) adlan ile temsil edilen bir eyin balad olgusunun gzden karlmasndan dolay bu gr tam doru deildi. Burada yeni bir olay, lslam dncesinin geliiminde kesin bir deimeyi ifade eden bir ey sz konusudur. u anlamda ki: lbni Arabi ile ortaya kan ve kkleri ta Almeria okuluna (ii ve lsmaili etkiler) geri giden bu (yeni ey) gnmze kadar lslam dnce dnyasna hakim olacaktr. 1

24

Almeria Okulu: Almeria (Arapa ad el-Meriye), lspanya'nn gneyinde Andalusia blgesinde Almeria ilinin merkezi olan bir liman kentidir. Corbin'in Almeria okuluyla kastettii eyin lbni Meserre'den kaynaklanan okul olduunu (bkz. s. 79) lbni Arabi'ye ilikin olarak sarfettii bir ibareden anlamaktayz: " ... lbni Meserre'nin okulu olan Almeria okulunun ... ". Corbin Islilm Felsefesi Tarihi'nin birinci ksmnda lbni Meserre ve Almeria okuluna zel bir alt blm tahsis etmitir (Franszca metin ss. 307-313; Hatemi evirisi ss. 383-391). Onun bu alt-blmde verdii bilgilere lslilm Ansiklopedisi'nin lbni Meserre maddesinden derlediimiz u ek bilgileri ilave edelim:

lbni Meserre IX-X. yzyllar arasnda yaam (883-931) yeni-platoncu bir filozoftur. Felsefesi btn niteliklerden bamsz eriilemez, tanmlanamaz mutlak bir varlk, yani Tann fikrine dayanmaktadr. Yeni-Platoncu okul tarznda ancak negatif olarak tanmlanmas mmkn olan, hakknda hi bir msbet vasfn sylenmesi mmkn olmayan (negatif teoloji) bu varlktan geri kalan varlklar veya evren yine yeni-platoncu bir tarzda tasarlanan bir sdiir veya feyz (emanation) yoluyla kmaktadr. Bu varlk bir ilk maddeye (Arapa ad Heyula, Yunanca ad ile Hyle) istinat eder ve bu ilk madde vastasyla da ondan sdiir veya tecelli hasl olur. Bu maddeden ilk kan ey Tann'nn btn bilgilerle mcehhez kld Akl'dr (bu Akl, Plotinos'un ikinci hipostaz olan Akl'a veya Yunanca adyla Nous'a tekabl eder). Daha sonra bu Akl'dan Evrensel Ruh veya Alem Ruhu km -bu Alem Ruhu da Plotinos'un sudur teorisinde nc hipostaz olan Ruh'a tekabl eder grnmektedir-, bu ruh ise Doa'

y

meydana getirmitir. Evrensel Ruh ve Doa ise evrensel cisim'i meydana geti.rirler. Bylece lbni Meserre'de Madde (veya llk Madde, Heyula), Akl, Evrensel Ruh, Doa ve Evrensel Cisim olmak zere be tz mevcuttur (buna karlk Plotinos'da Tann, Akl ve Ruh olmak zere ancak tane tz veya hipostaz mevcuttur).

lbni Meserre'nin panteist karakterli bu felsefi sistemi yannda cehennem azabn inkar ettii, insann kendi abasyla ilahi bir mertebeye ykselebi-

Shreverdi'nin "lrak" teosofisi gibi Ibni Arabi'nin mistik teosofisinde Islam'da Snni Kelam tannbilimcileri (theologiens) ile Yunan tarz filozoflar (felasife) arasnda varln srdren atma son bulmaktadr. Ibni Arabi ile sahneye kan akm gerek nclleri, gerek uzannlan bakmndan hem Kelam tannbiliminden hem de Yunan tarz felsefeden (la philosophie hellenisante) farkldr;2 bu berikilerin kendi aralarnda birbirlerinden farkl olduklar kadar onlarn her ikisinden farkldr. Onda gerek anlamda Islami zgnle sahip felsefi bir dnce, teemml ve tecrbe karsnda bu-

lecei ve dolaysyla peygamberlik derecesine eriebilecei grn savnduu ve bundan dolay tanrtanmazlkla itham edildii, hatta bundan dolay bir sre iin doduu ve yaad kent olan Kurtuba'y terke mecbur klnd rivayet edilmektedir Ehl-i snnet gr sahibi muanzlannn genel olarak panteizmini, daha zel olarak bu son iki grn mahkum etmelerine ramen bu sistem ve grlerin Endls'n eitli ehirlerinde (Kurtuba, Algarve ve Almeria) hararetli taraftarlar olduu anlalmaktadr. Hatta lbni Meserre'nin etkisiyle lspanya'da baz s1lfiler toplu yaama cemaatleri tesis etmilerdir. lbni Meserre'nin lmnden aa yukar iki buuk yzyl sonra domu olan lbni Arabi'nin Mrsiye'de bu tarihte hiilii mevcut ve lbni Meserre'nin sisteminin hakim olduu byle bir tasavvuf okulunda yetitii anlalmaktadr. (Corbin 78. sayfada bu okul ve zellikleri hakknda daha baka bilgiler de vermektedir.)

2 Yunan Tarz Felsefe: Franszca la philosophie helltnisante kavramn bu deyimle karlyoruz. lsliim dnyasnda Platon, Sokrates, Empedokles, Plotinos gibi eski Yunan filozoflarnn izinden giden, onlarn ele aldklar problemleri onlar tarznda ele alp devam ettiren Farabi, lbni Sina, lbni Rd vb. kiilere Yunanca philosophos kelimesinin Arapa'ya dnm ekli ile feyles.f (oulu felasife), bunlarn yapt ie veya etkinlie ise Yunanca philosophia kelimesinin Arapa'ya dnm ekli ile felsefe denir. Bu bu filozoflarn antik Yunan filozoflarnn klece izlerinden gittikleri veya onlarn ele almam olduklar lsliim'a has baz olaylan (peygamberlik, vahiy, iman ile akl aras ilikiler vb.) ele almadklar anlamna gelmez. Sadece bu deyim, esas amalan lsliim dogmalarn veya inan unsurlarn akliletirmek ve takip retilere kar korumak, savunmak (apoloji) olan Nazzam, Cahiz, Bakllani vb. gibi Keliimclarla hi olmazsa balanglarnda esas amalan speklasyon olmayp lsliim' iten yaamak, Peygamber'in yaad tecrbeyi tekrar etmek isteyen Beyazd- Bestami, Cneyd, Hallac Mansur vb. gibi mutasavvflardan onlar ayrma imkiinn salar. Bu etkinlik grubunun birbirleriyle ilikileri ve felsefi bakmdan deerlendirilmeleri ile ilgili geni bilgi iin bizim u makalemize baklabilir: "Bir lsliim Felsefesi Var mdr?" lslam Felsefesi zerine iinde, Ankara, 1999, ss. 9"46.

25

lunmaktayz. Buna karlk bu akm Shreverdi'nin Irak felsefesi ve ( Oniki) imam iiliinin felsefesinin akmlar ile kesitii gibi eitli yollarla daha nceki lsmaili dnceleri ile kesiir. Ayn ekilde Shreverdi ile ortaya kan akm, yani lrakilik, mantk Yunan tarz filozoflar ile karlatrlrsa, "Sufilik Kelam'a gre ne ise lrakilik de Yunan tarz felsefeye gre odur" eklindeki nl sz douracak kadar zgndr. te Ibni Rd'n lmnden nce ve sonraki dnem olarak slam felsefesinin i blmlenmesinin kendilerine dayand verilerimiz ana hatlar ile bunlardr.

phesiz miladi XVI. yzyldan itibaren Safevi Rnesans'm ve Isfahan Okulu'nu zellikle vurgulayarak bu sekiz yzyllk sreyle uyuan bir dnemlere ayrmay teklif edebiliriz. Nitekim daha nce buriu yaptk. Bu u olgudan tr hakl bir dnemlere ayrmadr ki ranllar ta balangtan itibaren lslam'da felsefi dncenin ilerlemesinde nemli bir paya sahip olduklar gibi lbni Rd'n lmnden sonra slam felsefesinin sahnesinin kesin olarak Bat slam dnyasndan, Endls'ten Dou slam dnyasna, lran'a tanm olduu sylenebilir. Ancak bu da phesiz dsal, yzeysel bir dnemlere ayrma olacaktr. nk bir Haydar Amuli (XIV. yzyl) ile Mir Damad veya rencileri (XVI. ve daha sonraki yzyllar) arasnda miladi XIV. yzyl Hristiyan skolastik dnrleriyle Rnesans dnrleri arasnda olabilecei kadar byk bir fark yoktur. Burada daha ziyade gnmze kadar devam edecek ve git gide zenginleecek bir Chartres okulunu dnmek gerekir.3 Ancak bu 3 Chanres Okulu: zellikle XII. yzylda ortaya koymu olduu almalar ve

temsilcileri ile tannm teolojik-felsefi okuldur. Temsilcileri arasnda Bernard de Chartres ( Chanres'h Bemard) ve kardei Theodoric, bunlarn rencileri Gilbert de la Porree vb. vardr. Bu okul esas itibariyle Latin Platonculugu'nun merkezi olmutur. Bu sfan ile de tmeller, idealar, madde-form, alem ruhu vb. gibi Platoncu kavramlar veya temalar zerine grler gelitirmilerdir. Chartres okulu Aristoteles'i daha az deerli grr. Ancak onda Boethius'un etkisi altnda Aristoteles'le Platon'u birbirleriyle uzlanrma ynnde denemeler

26

karlatrma, tarihi "yeniden yapma"nn yntemi olamaz. Sahip olduumuz yerin ok dar olmas nedeniyle dnemle

ri fazla paralara ayrmamzn btnsel bakmz paralama tehlikesinden korkmalyz. Dolaysyla burada adn zikredeceimiz her filozof ile ilgili olarak eseri hakknda tam bir fikir vermemiz imkansz olacaktr. Onlarn ou ile ilgili olarak sadece eserlerinin adm zikretmekle yetineceiz ve bu arada bazlar da zorunlu olarak darda kalacak. Bu husustaki boluklarn bir dier nedeni de aratrmalarmzn u andaki durumudur. Kant'tan Heidegger'e bir Alman felsefe tarihini hemen hemen sadece ktphanelerde dank bir ekilde bulunan el yazmalar veya bizzat kendisi sz konusu eserlerin yaynlaycs deilse onlarn nadir ta basma neirleri zerinde al

a

rak yazmak zorunda olan bir tarihi ne kadar nankr bir ile kar karya bulunacaktr! te bir lslam felsefesi tarihisinin aa yukar durumu budur ve onun incelemek zorunda olduu muazzam bir ktphane vardr.

Sadece yukarda belirttiimiz nedenle deil ayn zamanda "lslam felsefesi" kavramnn kendisine saygmzdan tr burada yalnzca geleneksel (lslam) felsefesinin sz konusu olduunu belirtelim. "Modemizm" ad altnda toplanabilecek btn abalar ayn bana bir blm oluturmaktadrlar. Bu abalarn deeri, onlarn kendilerini gerekletirenler

de yaplmur. Sonu olarak bu okul genel olarak felsefi bir klk alunda tannbilimle megul olmutur. Corbin'in burada bu okulu zikretmekle neyi kastettiini ok iyi anlamyoruz. Ancak Haydar Amli (XIV. yzyl) ile Mir Diimiid ve rencileri (XVI. ve daha sonraki yzyllar) arasnda XIV. yzyl skolastik dnrleri ile Rnesans dnrleri arasnda olduu kadar byk bir fark olmadn sylediine, te yandan XN. yzyl Hristiyan skolastik dnrlerinin daha ziyade Aristotelesi olmalanna karlk Rnesans dnrlerinin daha ziyade Platoncu olduklanna gre Haydar Amli'den Mir Dmad ve rencilerine giden srecin Bat Hristiyan dnyasnda olduu gibi Aristotelesilikten Platonculua deil, Platonculuktan daha gelimi ve zenginlemi bir Platonculua gidi sreci olduunu kastediyor olmas gerekir. nk Chartres okulu yukanda verdiimiz bilgide grld gibi esas itibariyle Platoncu bir okuldur.

27

tarafndan az veya ok zmlenmi olan Bat felsefelerinin etkisinin sonulan olmalar lsnde azdr. Buna karlk geleneksel slam felsefesi, Bat'da u veya bu tarzda gelenek kavramndan ve onun ierdii normlardan esinlenen insanlarn abalarnda bir devamm bulmaktadr. Bir "gelenek"in, ancak srekli bir "yeniden dou"la canl bir biimde aktarlmas lsnde nmzde bulunan durumda Dou'nun kendisinde bile "Dou" geleneinin yeniden douu, ancak gerek Dou'da, gerekse Bat'da kelimenin gerek anlamnda, yani raki dnrlerin kastettikleri "metafizik" anlamda, "Doulular"n ( Orientaux) ortak abalan ile mmkn olacaktr. Gnmzde Bat'da mantar gibi biten sahte batniliklere (esoterismes) gelince, onlar Dou'da dncenin sahte Batlllatnlmalannn acnacak bir karln oluturmaktadr. Etimolojik olarak ele alndnda "batnilik" (esoterisme) "kelimesi, brahim mmetinin kolu ile ilgili olarak onlar arasnda manevi bir toplulua, filozoflara, gerekirse Tarih'in d yzn oluturan zahiri (exoterique) glerle ters dme pahasna muhafzlar, devam ettiricileri olma grevinin dt manevi bir toplulua iaret eder. Bu topluluun ortak kaynanda, felsefenin kendisine getirebilecei btn zenginletirmeler altnda peygamberlik nazariyesinin (prophetologie) zel mevkiini ieren "utsal Kitap olgusu" bulunur.4

4 Prophttologie, Corbin'in Isldm Felsefe Tarihi boyunca sk sk kulland temel kavramlardan biridir. Bu kavram etimolojik olarak Trke'ye peygamberlik bilimi diye evirmek gerekirdi. Ancak bugn bilim kavramnn anlam ok belirli ve snrldr. Oysa bu kavramdan kastedilen peygamberlik zerine gelitirilen dnceler, ileri srlen nazariyeler, felsefi retilerdir. Bundan tr bu kavram kelimesi kelimesine peygamberlik bilimi diye karlamak yerine ieriini daha iyi yanstan daha yumuak bir kavramla, yani peygamberlik nazariyesi, peygamberlik retisi veya peygamberlik kuram eklinde evirmek daha dorudur. Biz de byle yapuk. Ayn durum benzeri bir yapya sahip olan Franszca lmamologie kavram iin de geerlidir. Bundan dolay onu da lmambilim veya imamet bilimi yerine imamlk retisi veya imamet nazariyesi eklinde karlamay uygun bulduk.

28

ite tam da yukarda "lslam felsefesi" kavramn kendisine dayandrdmz bu "Kutsal Kitap olgusu"ndan hareketle ileriki sayfalarda kendileriyle karlaacamz dnr gruplar ortaya kmaktadr. Snnilik ve iilik arasndakiayri:nn nasl esas itibariyle "Kutsal Kitap olgusu"ndan, yani Kur'an vahyinden hareketle tasarlanmas gerektiini yukarda gsterdik: Bu ayrmn nedeni basit olarak iilie gre bugn elimizde bulunan Kur'an'm tahrif edilmi bir Kur'an olmas deildir; Kutsal Kitap hakknda sahip olduumuz hakikatin onun gizli derinliklerinde, hatmi anlamlarnn okluunda aranmas gerektii fikridir. Onun derinliklerinin anahtar, peygamberliin gizli yan olarak ii lmam ve Velayet (Velilerin, yani "Tanr Dostlar"nn ezeli karizmas) retisidir.5 Bu bak asndan, felsefenin ii temelde yorumcudur (hermeneutique).

ok ana hatlarla burada teklif edildii biimde dnce gruplarnn smflandnlmas, kaynan felsefeye kar temel tutumda bulmaktadr. Bir yanda Kelam (kelime anlam bakmndan "sz, konuma") denilen eyin, yani Islam skolastiinin temsilcilerinin tutumu vardr. rnek olarak bir Molla irazi'ye grndkleri ekilde bunlar kendilerinde bilginin znesiyle nesnesinin birbirleriyle kavga ettii, diyalektikleri kuramsal olmayan hibir kaygnn varlna iaret etmiyor gibi grnen uzun diskrsif metinleri devam ettiren dnrlerdir. Onlar Yunan felsefesine borlu olduklar diyalektik imkanlar Islam dogmasn desteklemek zere kullanan insanlardr. Onlar zellikle savunmac bir abay stlen-

5 it mam ve velayet retisi Corbin'in bu kitabnda kendisine dayand ana kavram veya retilerden bir dieridir. Bu konuyla ilgili bilgi vermek yerine okuyucunun lsldm Felsefesi Tarihi'nin birinci ksmndaki ilk-iki blme gitmesini ve orada Oniki mam iilii ve smaili iilik, bunlarn ana retileri, temel kavramlar (eriat, tarikat, hakikat, zahir, batn, nbvvet, velayet, imamet vb.) zerine Corbin tarafndan verilen bilgileri, yaplan yorum ve deerlendirmeleri okumasn istemek zorundayz.

29

mek greviyle kar karya kalmlardr. ister e'arici, ister mu'tezileci olsun, Snni Kelam' bu abay mkemmel bir biimde yerine getirmitir. Onlar karlarnda Yunan tarznda felsefe yapanlar (Jelasife) bulmulardr. phesiz bir ii Kelam' da vardr, ancak iiliin geleneksel verilerinin (hadis) felsefi dnceyi davet ve tahrik eden bir hikmeti (gnose) iinde bulundurmasndan tr felsefenin konumunun Snnilik ve iilikte farkl olmas lsnde ii Kelam' kendi kendine yeterlik iddiasnda bulunamaz.

Felsefi speklasyonlar, Kur'an'n tefsiri ve hukuki problemler arasnda derin balantlar vardr. rnein Fahrddin Razi gibi Snni bir dnrde onun byk Kelam eserleri ile antsal Kur'an tefsiri arasnda bir balant vardr. Bu balantnn doas ite tam da bir Haydar Amuli veya Sadra irazi'nin kendisiyle asla yetinemeyecekleri teolojik ve felsefi pozisyonu belirler. ii fkhlarnn Ahbariler (Ahbariyyn) ve Usliler (Usliyyn) denen iki byk okula ayrlmalarnda da sknt vardr.6 nk onlarn nclleri fkhla s-6 Ahbariler ve Usltler: Corbin 158. sayfada ii fkhlarnn iki ana grubu

olan Ahbartler ve UsOliler hakknda daha geni bilgi verecektir. Buna gre kabaca Ahbartler temelci (fundemantalist) ilahiyatlar, UsOliler ise "eletirici ilahtyatlar"dr. ikinciler, yani usli fkhlar veya ilahiyatlar ii hadislerinin meydana getirdii klliyata "d eletiri"yi uygulamaktan ekinmezler. Buna ka

r

lk Ahbartler bu klliyat olduu gibi kabul etmekte ve onun zerinde herhangi bir "d eletiri"yi kesinlikle reddetmektedirler. O halde bu iki grup veya okul arasndaki anma, esasta eriatla, fkhla ilgili bir anmadr. Ancak bu anma eriaun, fkhn alann aarak baka alanlarda da kendisini gstermektedir. Ahbartler ne mtehidlerin otoritesini, ne hadis nakilcilerinin otoritesini kabul etmeyip ii imamlardan rivayet edilen hadislerin ieriine nem verirler veya kendilerini balarlar. Usltler ise itihat imkann kabul ederler. Kendi dorultularnda dnce reterek siyaseti ve btn sosyal hayat iine alan retiler gelitirirler. Balangta "geleneki ve metinci" diyebileceimiz Ahbartlerin ar basmasna ka

r

lk (" Ahbar" zaten Arapa "haberler"in ouludur. Sz edilen haberler ise ii lmamlan'ndan nakledilen hadisler olan "haberler"dir) XVIII. yzyl balarndan itibaren Ahbartler gerilemeye balam ve Usliler glenmitir. ii velayet ve velayet-i fakh retisinde devrimci bir deiiklik yapan Humeyni bu ikinci gruba aittir (Bu son konuyla ilgili geni bilgi iin bkz. Taha Akyol, Osmanl'da ve Iran'da Mezhep ve Devlet, stanbul 1999, ss. 171-172).

30

nrl deildir, felsefeye kadar uzanr. Muhsin Feyz ve Gazi Said Kummi gibi byk ii teosoflarn Ahbariler olmalar bir tesadf deildir. Kelilm'm diyalektiinin sonucu olan kesinlikten baka bir kesinlik derecesinin hissedilmesi ve arzu edilmesi lsnde Kelam tanrbilimcilerinin tutumu metafiziki teosoflarn tutumu tarafndan alm bulunur.

Kelam ile hikmet-i ilahiyye (metafizik, kelime anlam bakmndan "tanrsal felsefe", etimolojik olarak theosofia), irJan (mistik teosofi), hikmet-i irakiyye (dou teosofisi), hikmet-i yemeniyye ("yemen" teosofisi, yemen kelimesi ile iman kelimesi arasndaki balantdan tr) arasnda, kuramsal bilginin kesinliini (ilm'l-yakin) kiisel olarak kazanlan ve yaanan bilginin kesinliinden (hakk'l-yakin) ayran uzun bir mesafe vardr.7 Molla Sadra irazi'nin -

7 Teosofi (Theosophia): Etimolojik olarak ilahi hikmet veya hikrnet-i ilahiyye anlamna gelen bu kavramla kastedilen Tann'nn bilgisi deil, insann Tann hakkndaki bilgisi veya derin bilgisidir. Bu bilgi Tann'nn varl, z, doas, sfatlar vb. hakknda dorudan sezgi ile elde edildii kabul edilen bilgidir. Teosoflar sezgiyle veya aydnlanna yolu ile evrenin temel ilkesi hakknda gerek bilgiye sahip olnak, dnya ile Tann arasndaki ilikinin gerek mahiyetini bilmek, bu bilgiye uygun olarak yaamak suretiyle insan zgrletirmek, insan hayatnn anlamn onaya koymak ve bylece insan mutlu etmek iddias ve amacna sahiptirler. Yunan felsefesinde teosofik retiler zellikle son dnemde onaya karlar ve onlarn en nl temsilcisi olarak yeni-Platonculuk zikredilebilir. Hristiyanln ilk yzyllarnda ortaya kan gnostik sistemler de esas olarak teosofk sistemler diye adlandnlabilir. Modem Ban felsefesinde teosofik retilere rnek olarak iseJacob Bhme, Paracelsus, Schelling'in retileri verilebilir.

Teosofiyi Tann hakknda aklla edilen bilgi anlamna gelen teolojiden, yani tannbilimden (ilahiyyat) ayrmak gerekir. te yandan pratikte her zaman mmkn olmasa da ilke olarak teosofiyi mistisizmden de ayrmak gerekir. nk mistisizm esas olarak Tann susuzluu, grnmeyene kar duyulan zlem demektir ve dini duygunun bir tezahrdr. Baka deyile mistisizm birok byk mistik tarafndan hakl olarak zerinde durulduu ve rneinin de verildii zere esas olarak duygusal, heyecansal bir olay, dolaysyla bir pratiktir. Bununla birlikte lbni Arabi'nin en iyi bir rneini tekil ettii bir mistikler grubu mistisizm ile teosofiyi ayran snrlan grmezlikten gelmek veya kabul etmemek eiliminde de olmutur. Dolaysyla bu kitapta da sk sk rnekleri grlecei zere ou zaman teosofi ile mistisizm veya Islam'daki adyla tasavvuf birbiri iine girmi veya birbiriyle kanm durumda bulunmaktadr.

Buna karlk teosofiyle teoloji ve mistisizm veya tasavvuf ile teoloji ara-

31

retisini izleyerek yine ok ana hatlaryla ifade edersek bu mesafenin almasnn bilen znede tam bir deime gerektirdiini syleyebiliriz. Bilen zne ontolojik yoksulluunun, yani varlk bakmndan kendi kendine yetme, var olmak iin gerekli olana sahip olma konusundaki yetersizliinin bilincine varrken ayn zamanda kendinde kald srece bilme konusundaki gszlnn -nk bilme bizatihi var olmann formudur- de farkna varr. Bir tarafta kendi benlii (ananiyya) iine ekilmi bir zne, ben, onun karsnda ise kendi bilinemezlii iine ekilmi, ondan tamamen ayn bir nesne, sen, tanrsal bir Varlk olduu srece, bu Varlk iin kabul edilen simler ve Sfatlar ne olursa olsun, bu nesnenin hakkn verecek bir bilgi mevcut olamaz.

Bu nesne ancak kendisine diyalektik olarak yaklalmamasyla, bilen zneye yine bilen zne tarafndan onun almas ile bilinebilir. Bu kendini ama, tecelli, tezahr (epip-

32

smdaki snrlar gerek Bat Hristiyan literatrnde gerekse Dou lslam literatrnde daha belirgin bir biimde belirlenmi olarak yaamasna devam etmitir. islim dnyasnda teolojinin karl tannbilim veya daha ak bir ifade ile Kelim tannbilimidir. Aslnda islim dnyas ile ilgili olarak bir baka aynn yapmak da gereklidir. Bu ayrm ise Farabi, lbni Sina gibi Yunan tarz felsefe yapan ve kendilerine feylesoflar (oulu felasife) denen grubun Tanr ftzerine retileri, yani geni anlamda tannbilimleri ile Nazzam, Allaf, E'ari, Gazali gibi dar anlamda Kelimclar denen grubun Tann zerine retileri, yani tannbilimleri arasnda yaplmas gereken ayrmdr. Her ne kadar yine literatrde Aristoteles'in tannbilimi, Platon'un tannbilimi, lbni Sina'nn tanrbilimi veya teolojisi gibi kavramlara rastlanmakta ise de bu filozoflann Tann nazariyeleri veya retileri ile dier dar anlamda KelAmclann Tann bilimleri veya Tanr retileri arasnda gerek kaynaklan, gerekse amalan bakmndan esasl farkllklar olduu gzden kanlmamaldr (konu hakknda geni bilgi iin yukanda 2 numaral dipnotta zikrettiimiz u makalemize baknz: "Bir slim Felsefesi Var mdr"). Bu eviride biz anlatlmas uzun olacak baz ekilsel ve ieriksel gerekelerle teosofi ve teosof kelimelerini hikmeti-ilahiyye, hikmeti-ilahiyyeci veya ilihi hikmet, ilihl hikmeti terimleriyle karlamamay uygun bulduk. Bylece, yani Bat dillerindeki karlklanyla olduklan gibi kullanmay tercih ettik. Buna karlk teolojiyi tannbilim olarak evirdik. Kelim sz konusu olduunda ise yine Kelim tannbilimininin zelliklerini gz nnde tutarak onu da olduu gibi braktk ve hazan ise ilgili yerlerinde dikkatle bakldnda grlecei zere zorunlu olarak Kelam tannbilimi demek zorunda kaldk.

hanie) bizzat balangtaki zne yerine, bu znenin bilgisinin nesnesi olarak kavramaya alt mutlak zneyi geirir. Tanr hibir zaman bir nesne deildir. O ancak kendisi tarafndan, her trl sahte nesnellikten korunmu mutlak zne olarak bilinebilir. Her trl Tanr bilgisinin canl znesi gerekte tanrsal znedir. insan aklnn kendisi hakkndaki dncesinde kendini dnen O'nun kendisidir. nk bu dncede kendini kendine aan "Gizli Hazine"dir (kenz-i mahji). Bu durum aklsal olan her ey (intelligible) iin de geerlidir (rnein aklsal bir aa, insan zihninde bilfiil hale geen formda kendi kendini dnen aatr). Ve bu derin zdelik, mistik gibi metafiziki iin de geerlidir. Onlar arasndaki snrlar belirsizdir. Her ikisi de "Ben onun kendisiyle grd gzm; kendisi ile duyduu kulam vb" diyen kudsi hadisin hakikatini yaarlar.

Burada lbni Arabi'nin veya onunla akraba olan dnrlerin bir okuyucusu iin tandk olmayan hibir ey yoktur. lslam dncesinin bu blgesine ilk defa yaklaan Batl okuyucuyu kaba bir tarzda ynlendirmek iin onun XIX. yzyln birinci yansnda "Sa Hegelcilik" olarak adlandrlan ve bu tarihten sonra da tam olarak unutulmasa da ortadan ekilen tanrbilimci filozoflarn dnceleriyle ba z benzerlikler gsterdiini syleyelim. 8 Bu ortadan ekil-

, 8 Sa Hegelcilik: Felsefe tarihinde Sa Hegelcilik olarak bilinen ey, Hegel'in lnl "gerek olan aklidir akli olan da gerektir" formlllnde birinci ksma arlk veren, yani gerek olann ayn zamanda aklsal olduunu savunan gr ve bu grlln temsilcileridir. Bunun sonucu olarak Sa Hegelciler mevcut dzenin aklsalln, dolaysyla doruluunu, meruiyetini kabul ederler. Buna karlk ilerinde en nl temsilcileri olarak Marx'n bulunduu Sol Hegelcilik ancak aklsal olann var olduunu veya var olmas gerektiini, dolaysyla mevcut olan, ancak kusurlu, eksik olan gerekliin aklsalla, yani haklla kavuturulmas ynnde bir abann gerektii grn savunur.

Burada Corbin'in Sa Hegelcilik derken neyi sylemek istedii tam olarak anlalamamaktadr. Ancak o muhtemelen yukarda ksaca tanunlamaya alumz eyden daha dar bir eyi, Hegelcilik iinde tannbilimsel konularla ilgili bir sa-sol ynelimini, tannbilimsel anlamda bir Sa-Sol Hegelcilii kast etmekte-

33

menin nedeni de belki Islam'da lbni Arabi kaynakl akm temsil eden eye ok saydaki batl aratrn.ayc dikkatsiz klan, onu anlamamasna ve ona haksz davranmasna yol aan ayn nedendir. Bat'da Sa Hegelciliin speklatif tannbiliminin ortadan kalk, lslam'da ise Ibni Arabi'nin teosofisinin varln srdrmesi: ite karlkl nedenleri sonuta hi phesiz Hristiyanlk olay ile slam olaym birbirinden ayran eyde aranmas gereken zt iki belirti.

Sa Hegelciliin tanrbilimci filozoflarnn tm emas Iznik Konsilinde karara balanan Teslis dogmasna dayanmaktadr.9 Oysa lslam teosofisinde tanrsal znenin kendi

dir. Konuya bu adan bakarsak unu syleyebiliriz ki eski veya klasik Hegelciler genellikle Hristiyanln savunucular olmular, hatta bazlar Hegel'i teistik bir ynde yorumlamlardr. Buna ka

r

lk Ludwig Feuerbach Hegelci bir zemine dayanarak insann lmden sonraki hayatm reddetmi ve Hegelcilii geleneksel Hristiyanln anla

y

nn tersine, bir panteizm olarak yorumlamak gerektiini sylemitir. Tanrbilim konusunda Hegelciliin kiisel lmszlk probleminden daha nenli bir problem ise burada tam da Corbin'in zerinde durdu sa nazariyesi ( Christologie) ile ilgili olarak ortaya kmur. Yine bir ijegelci olan D. F. Strauss nl Isa'nn Hayat adl eserinde Yeni Ahit'te lsa'ya izafe edilen mucizelerin ve doa-st zelliklerin tarihsel gerekliini reddeunitir. Ona gre lsa'run kiiliine ilikin ilk Hristiyanln yaratm oldu bu efsanede bir gereklik pay vardr. O, insann iinde tanrsal bir doay, z barndrddr. Baka deyile Tanr'mn insan klna brnmesi (incanation) bir insanda, yani lsa'da deil tr olarak insanda, insanlkta gereklemitir.

lsa'nn kiilii zerine bu gr tahmin edilecei zere Hegelcilik iinde byk grlt koparr. Strauss, lsa'nn kiilii, Tanr'nn insan klna girmesi konusunda deyim yerindeyse tanrbilimsel bir sol Hegelcilii temsil eder. Bunun ka

r

snda Bruno Bauer, Gabler gibi tanrsal olann ahslarda ve onun gsterdii mucizelerde tam olarak tecessm ettiini savunan dierleri ise yine tanrbilimsel olarak Sa Hegelcilii temsil ederler. Bu iki grup arasnda da lncil'de ifade edilen birok mucize hakknda phesini izhar eunekle birlikte Mutlak'n gene de tek bir ahsta tezahr etmesi gerektiini savunan Rosenkranz gibi merkezde yer alanlar vardr. imdi metinde Corbin'in zerinde durdu ey lznik konsili'nde Teslis dogmas zerinde yaplan tartmalar olduna ve yine o burada Sa Hegelcilie mensup tanrbilimci filozoflarn emasndan sz ettiine gre kastettii eyin yukarda hakknda ksaca bilgi verdiimiz tanrbilimsel anlamda Sa Hegelcilik olmas gerekir.

9 lk lznik Konsili: Burada kastedilen znik Konsili Arius'un sapkn gr ile ilgili olarak 325 ylnda yaptlan konsildir. Bu Konsil, Arius ve onun sapkn diye nitelendirilecek olan gr dola

ys

ile yapld iin nce Arius ve onun sz konu-34

kendisini dnrken varlk ve kendini aa vuran varlk (Deus revelatus) olarak belirlenme kazand Dnce "birinci" ile ayn tze sahip olan "ikinci ahs" deildir. Her trl "ayn tzden pay alma" (homoousie) dncesinden uzak olan bu teosofi, kendisi de Arius'un sa nazariyesini (christologie) model alan kur'ani Isa nazariyesi izler. llk tecelli, yaratklarn ilki ve en ycesidir (Protoktistos= mahluk-u evvel, yaratlan ilk varlk), ancak hangi adla kendisine iaret edilirse edilsin (Hakk- mahluk= yaratlm Tanr; hakikat- muhammediye= metafizik muhammedi hakikat;

su gr hakknda bilgi vermek gerekir. Arius lsa'dan sonra 250 civarnda domu ve 336

y

lnda lm olan ve lsa'nn kiilii zerine zel grnden dolay

321 ylnda nce lskenderiye'de, daha sonra 325 ylnda toplanan ilk znik Konsil'inde aforoz edilmi ve bu grnn kendisi de Kilise tarafndan sapkn gr olarak nitelendirilmi bir ahsur. Arius'un lsa'nn kiilii zerine olan bu gr en basit olarak onun tannsallguun reddedilmesi olarak tanmlanabilir.

Hristiyanln temel dogmas olan Teslis'de, yani Baba, Oul ve Kutsal Ruh lemesinde Oul'un Baba ile ilikisi nedir? Bu soru milattan sonra 60 ve 200 y

llan arasnda birok gnostik-teosofik sisteme yol amtr. Katolikler lsa'nn, yani Oul'un gerekten Tann'nn olu olduunu ve gerekten Tanr olduunu savunurlar. Arius ise lsa'

y

, yani Oul'u Baba'dan, yani Tann'dan aa, ikinci dereceden bir varlk olarak kabul eder. Ona gre sadece Tanri ezelidir, meydana gelmemitir. Buna karlk Oul, yani Isa meydana gelmitir. Bu tezin mantki sonucu lsa'nn Tanr ile ayn doaya, ayn mahiyete, ayn tze sahip olmaddr. Yine Arius'e gre Yuhanna'nn ycdttii Kelam (Logos, Verbe) tanrsal zn bir nitelii, sfatdr. Evet, o Tanr'nn doasnn bir zniteliidir (attribut), ancak ondan ayn bir ahs deildir.

lte bu grn Hristiyan dnyas iinde yaratt frtnann sonucu olarak 320 veya 32l'de lskenderiye piskoposu Aziz Aleksandros lskenderiye'de bir konsil toplar ve Msr ve Libya'dan gelen yzden fazla Piskopos Arius'u aforoz ederler. Ancak mesele kapanmaz. Constantine imparatorlua bal btn lkelerin piskoposlarn acele lznik'te toplantya agnr. Hatta Roma imparatorluu dndaki blgeden (rnein lran'dan) da baz piskoposlar gelir. Katlan kii says tartmaldr. Ancak yz civarnda kiinin katld hesaplanmaktadr. Katlan piskoposlarn ou Yunanldr. Konsil bizzat imparator Konstantin tarafndan alr. lmparator Latince bir konuma yapar ve dinsel barn tekrar tesis ettirilmesini ister. Katlanlarn ounluu Arius'un grlerine iddetle kar karlar. lsa'nn veya Oul'un Baba ile ayn tzden olduunu (homoouision ta patri) kabul ederler. lsa'nn meydana gelmi olduunu, ezeli olmadn, yoktan var edilmi olduunu (ex ouk onton) veya Baba'dan ayn bir hipostazdan veya tzden olduunu, deimeye tabi olduunu ileri sren kiiyi, yani Arius'u mahkm ve Ariusuluu sapkn gr ilan ederler.

35

nr- muhammedi =muhammedi k; akl-1 evvel= ilk akl) o bir yaratktr. Baka bir adan bakldnda, Dou Ortodoksluu'nun filioque'u 10 reddederek ruhbani ilevle peygambersi ilev arasndaki dengeyi muhafaza ettirdii farkedilecektir. Ancak Sa Hegelciliin tannbilimcileri, Dou Ortodoksluu'nun tannbilimcileri deildiler. Bununla birlikte gerekli deiiklikler yapldktan sonra (mutatis mutands) bu ekilde korunan denge ile ii teosofisinin muhammedi hakikat kavramnn kendisinde devam ettirdii denge arasnda bir benzerlik grlebilir: Bu onun iki cephesi, zahiri ve hatmi cepheleri, yani bir peygamber tarafndan getirilmi olan dinsel yasa (eriat) ile onun yorumcusu (hermeneute) olan Ruh'un tekil ettii iki cephe arasndaki dengedir; peygamberin meslei ile velayetin peygamberliin batnn tekil ettii lmam'n meslei arasndaki dengedir. Hadislere gre Oniki lmam'n her biri kendisinin Tanr'nn insanlara aa vurulmu Yz', tecellisi olduunu syleyebilir. Ayn zamanda o imannn formu olduu iin insann Tanr'ya gsterdii Yz'dr. Aradaki fark udur: Hristiyanlkta "epiphanie" (Tann'nn tezahr, tecellisi) varlk problemini mastar olarak (var olma=etre) veya zne olarak (var olan=etant) deil, emir olarak (var olsun=esto) ortaya koyar. llk tecelli olarak Protoktistos (mahluk-u evvel, yaratlan ilk varlk) bu ilk emrin kendisidir ve bundan dolay da tecelli z itibariyle yaratla aittir. Btn bunlardan "tarih" anlaynda nemli bir farkllk kar.

Tann'mn insan eklinde tecessm etmesi dogmasn (Incamation) tarihin iinde meydana gelen bir olay olarak kabul

10 Filioque: Byk dogmatik ve tarihi neme sahip teolojik bir grtr. Kutsal Ruh'un Oul'dan deil Baba'dan kt grne kar.filioque, onun hem Baba'dan hem Oul'dan bir ilke olarak kt grn ifade eder. Bu dogma drdnc Cataran (1215), ikinci Lyon (1274) ve Floransa konsilleri'nde (1438-1445) Katolik Kilisesi'nin resmi gr olarak kabul edilmitir. Dou Ortodoks Kilisesi ise 870'de resmen bu gr reddetmitir.

36

edip bir "tarih felsefesi" gelitirmek mmkndr. Ama mkaefe olaylan olarak tecellileri kabul edip tarih felsefesi yapmak zordur. Bu ikincilerin uygun olarak mmkn klacaklar ey, "hikmet-tarih"dir (historiosophie). Bir tarih felsefesi hatta ak olarak bilinemezci olabilir. O sonuta tecrbi dnya dzeyinde al

g

lanan olaylarn rgsnde ancak bir i nedensellii gz nne alabilir; Bunu yaparsa mutlak Ruh'un (Tin) dnyeviletirilmesini gerekletirmi olur. Buna karlk metafizik ve hikmet-tarih hibir bilinemezcilik biimi ile uyuamaz. Hikmet-tarih, tecrbi dnyadan baka bir dnya seviyesinde (yazarlarmz "melekut dnyasnn kefi seviyesinde" diyeceklerdir) olaylarn al

g

lanmasn gerektirir. O esas itibariyle ruhsal gler ve dnyamzdaki izlerini brakan st evrenler peindedir. Hikmet-tarihin verileri bir kutsal tarihin (hierohistoire) verileridir. iiliin peygamberlik dnemi, velayet veya ruhsal inisyasyon dnemi aynn, lbni Arabi' de peygamberler tipolojisi, ite Bau'da "felsefe tarihi" olarak deil de "hikmet-tarih" olarak adlandrlan alana ait verilerin konularna ayrlma biimleri. te burada sz konusu olacak olan dnce ve dnceleri yerlerine yerletirmek sz konusu olduunda her trl karlaurmal fenomenolojiye kendini kabul ettirecek snrlamalar.

unu da sylemek gerekir ki Bat'da "speklatif tanrbilim" denen eyi lslam'da batniliin teosofik metafiziinin tekabl olarak ortaya koyduumuzda "felsefe" ve "tannbilim" terimlerimizin yetersizlii ortaya kmaktadr. Bu yetersizlik bizim dnrlerimiz iin birbirlerinden ayrlmas mmkn olmayan iki eyin bylece birbirinden ayrlmas durumu ortaya kt iin daha ciddidir. "Speklatif' kelimesinin gerek anlam ancak speculum (ayna) ile ilikiye getirilerek anlalr. Speklatif tannbilimin akl Tanr'

y

yanstan bir ayna, kendisiyle Tanr'nn kendisini aa vurduu bir ayna grevini yerine getirir (F. von Baader'in sz:

37

spekulieren heisst spiegeln, yani "speklasyon yapmak, yanstmaktr"). lslam teosofisinde btn bunlarn tam bir karln bulmaktayz: Ana tema olan ayna (mir'at) kendisinde, kendisi tarafndan ve kendisi iin tecellinin, grnmenin (zuhur) meydana geldii, grnmenin yeri ve sureti olan (mazhar) insandr. Ama sz konusu olan tecelli, grnmedir, tecessm deil. Bir imge aynada grnr, tecessm etmez. Speklatif olan, hatmi olandr. Bundan dolay hikmeti ilchiyye teriminin doru evirisi felsefe veya tanrbilimden ziyade "teosofi"dir. Bu basit hanrlatna teosofiyi felsefe programnn dna atmaya alan her trl itirazn nn keser. Burada teosof, felsefeyi snrna gtrmek arzusundadr. Bu olmazsa dnrlerimiz felsefenin zahmete demeyecek bir ey olduunu dnrler. Akln felsefi kullanm, naklin tanrbilimsel ilenmesi zirve noktalarn ancak nc bir faaliyet biiminde, "ayna"da kendini gsteren eyin kefinde, almasnda, sezgisel algsnda bulurlar.

Bu emann btn "speklatif" dnrlerimizdeki uygulamasn tahkik edemeyeceiz. Ancak yukarda yaptmz taslak filozofa hi olmazsa Shreverdi ve Ibni Arabi'den bu yana slam felsefesinin dorultusunun Ruh'un (Tin) hangi destann temsil ettii hakknda bir fikir verecek ve onun burada ksa ve z olmak zorunda olacak olan iaretler labirenti iinde ynn bulmasna yardmc olacaktr. Tanrsal tecelli, varln ve varlk formlarnn tecelli ilevi ile ilgili olarak buraya kadar hatrlattklarmz Oniki lmamc veya Ismaili ii teosofi iin olduu gibi tasavvuf metafizii iin de geerlidir. Bununla birlikte arada baz farklar mevcuttur.

Bu farkllklarn ilki saysal dalmn sonucu olarak tasavvufun ounluunun Snni ounluk iinde bulunmasdr. Bununla birlikte tasavvuf, zorunlu olarak ( volens nolens) ii teosoflar tarafndan da kutsal imamlarn retisinden kaynaklanan dnce ve maneviyatn (spritualite) bir temsilcisi 38

olarak grlr. Haydar Amuli'nin gl bir biimde bize hanrlatmay stlenecei ey budur. Gnmz aratrmacsnn kendi payna Almeria okulunun bni Arabi iin ne ifade ettiini hatrlamas yeter. Bir ii'ye tasavvuf metafziinin baz cepheleri, adn koyamayan veya artk adn koymaya cesaret edemeyen bir imamet nazariyesinin (imamologie) cepheleri olarak grnr.

kinci olarak phesiz ok sayda ii sfi olmutur. "Tarikat" kelimesi "yol" anlamna gelir ve o bu yolun maddi "gereklemeler"i olarak sfi topluluklara verilmitir. Gemite ok canl ii sfi tarikatleri olmutur ve bugn de vardr. te yandan sfilerle ayn dili konuan, ancak onlarla kartrlmak istemeyen ve hibir zaman mevcut bir tarikata bal olduunu sylemeyen birok ii teosof olmutur ve bugn de vardr. Bunun birinci nedeni yukarda sylediimiz gibi Snni mminden farkl olarak ii mminin mamlarn hatmi retisini kabul ettii anda manevi yola da girmi bulunmasdr. kinci bir neden tasavvufun bir trnn bir eit dindarca bilinemezcilikten tr (evet, bu da vardr) bilgiyi kmsemi olmasdr. Hatta Molla Sadra onlara kar bir kitap yazmak zorunda kalmtr. Safevi dnemi esnasnda bu tasavvufun bunalmnn belirtilerinden biri olmutur. Bunun sonucu udur ki genellikle Bat'da dndmz gibi slam'da tasavvuf veya sfilik kavram mistik olayn (gerek speklatif mistik, gerekse tecrbi mistik) tmn kapsamaz. Gnmzde hala ran'da tercih edilen irfan ve 'urefa (arifler) kelimelerinin yaygn kullanlmalarnn nedeni budur.

Bu ksa toplu zetten sonra eserde yine ksaca ele alacamz konulan balk altnda srdrmeyi dnyoruz.

llk olarak gerek felasife geleneini izleyen, gerekse Kelam okullarna mensup olan dnrlerle onlarn hasmlarn iine alan Snni dnceyi ele alacaz.

39

ikinci olarak yukarda haurlatUmz "speklatif' metafizik anlamnda tasavvuf metafiziini -ki bu metafizik soyut mantksal kavramlar zerinde dnmek yerine duyusalst dnyalar ve olaylara nfuz etmekten ibarettir- ele alacaz. Bu grupta hem Snni hem ii manevi mritlerle bu gruba aidiyetleri pheli olan kiilerle karlaacaz. Bu blm nc blme geni bir giri oluturacakur.

nc olarak Nasrddin TO.si'den balayan XVI ve XVII. yzyllarda Isfahan okuluyla zirvesine ulaan ii dncesini inceleyeceiz. Bu dncenin abas drt yzyla yaylmtr ve temsil ettii rnek gnmzde de bir yeniden doua (palingenesie) davet niteliindedir.

40

A. Filozoflar

1. Ebheri

BiRiNCi BLM

SNNi DNCE

Filozoflarmzn bu dnyay terk ettikleri tarihe dayanan tamamen dsal kronolojik sraya gre ilk olarak 633/1264 ylma doru lm olan filozof, matematiki ve astronom olan Esirddin Mufazzal el-Ebheri'yi zikrediyoruz. Ksmen Musul'da, ksmen Anadolu'da geirdii anlalan hayat hakknda ok az ey bilinmektedir. Kitaplar az sayda olmakla birlikte byk bir neme sahiptir. nk onlar ders kitab devi grmler ve sk sk erh edilmilerdir. Bylece onun Porphyrios'un Isagci'sinin bir uyarlamas olan ve emsddin Fenari (834/14 70) tarafndan erh edilmi olan bir kitab, Kitclb'l-lsagci'si elimizde bulunmaktadr. ksmlk (mantk, fizik, metafizik) Felsefe Klavuzu (Hidayet'l-Hikmet) dierleri yan sra Mir Hseyin Meybdi (880/ 14 75'de) tarafndan erh edilmitir. Fakat btn eserleri arasnda en nemlisi ve Iran'da en fazla okunan Molla Sadra irazi tarafndan yazlm olan ok kiisel erhtir. Ebheri'nin bir di-

41

er eseri, Kef'l-Hekaik (Metafizik Hakikatlerin Kefi) filozofumuzun iraki retiye yaknlklarn ele verir. Eserin sras en fazla izlenen srann tersidir: nce mantk sergilenir, arkasndan metafizik, en sonra fizik gelir. Metafiziin teki dnya (ahiret) kuram ile ilgili (eschatologique) ksmnn lrak eyhi Shreverdi'den olduu gibi alnulanm baz sayfalar iermesi dikkate deerdir.

2. lbni Seb'in Bu filozofla Endls'e veda ediyoruz. Muhammed tb

ni Abdlhak lbni Seb'in Mrsiye'de 614/1217-1218'de domutur. O halde kendisi de 560/1165'de Mrsiye'de doan lbni Arabi'nin ksmen adadr ve onun gibi Dou'ya g etmitir. nce Fas'ta Septe'de kalacak, sonra 669/1270'de Mekke'ye giderek orada lecektir. Cesur ve kouturmalarla (persecutions) dolu filozof hayaunda hibir ey eksik deildir: Onda hem hatras zerine sadk renci ve hayranlarnn yansttklar aaa, hem de bu dnyada benzerlerinin kaderi olan inat kinlerin, sknu ve zulme uramalarn glgesi ile karlamaktayz. Vizigotlara kadar uzayan soyu Endls lslam uygarlnn en nl ve gerek temsilcileri arasndaki yerini salamlaurmaktadr.

ahsiyetinin gc, retiminin lslam filozoflar ve mutasavvflarnn miraslarn bnyesine katm olmakla birlikte kendine zg eilimleri olan bir okulun ortaya kmasna yol am olmas olgusunda kendisini gstermektedir. Bu okulun rencileri hocalarnm adyla Seb'inciler (Seb'iniyyn) diye adlandnlmaktaydlar. Onlar arasnda ilk planda gelen, Kadiz'de domu, ancak Fas'la yaam ve lm olan ve L. Massignon'un "Verlaine'in spontanlna sahip bir air" olarak niteledii uteri'dir (668/1269). iirlerinden biri Seb'incilerin kendilerine kurduklar manevi soy zincirini 42

(isnad) gstermektedir. Bu iirde sadece bni Arabi ile birlikte Shreverdi'nin adna rastlanmaz, ayn zamanda Shreverdi gibi Hermes'in manevi soyundan geldiini iddia ederek lbni Seb'in okulu, iraki dnrlerin eilimlerine olan yaknlklann da ortaya koyar (bkz. nc Blm, 3. madde). Gelecekteki aratrmalann lbni Seb'in'in zgrce setii lmnn sm zerine bize biraz k tutacan ummalyz. Sylendiine gre Mekke'de "Tann'yla birlemek arzusu ile" intihar etmitir. Damarlanm kesmi, kann aktm ve 2 evval 669/19 Mays 1270'te, yani Mrsiyeli nl hemerisi lbni Arabi'nin 1240 ylnda am'da meydana gelen lmnden otuz yl sonra hayata gzlerini yummutur.

Ibni Seb'in Septe'deki ikameti srasnda Muvahhid hkmdan Abdlvahid tarafndan Sicilya kral imparator il. Frederik Hohenstaufen'in gnderdii bir dizi soruyu cevaplamak zere grevlendirilmitir. Konuya ilikin eserinin ad buradan gelmektedir: Sicilya Sorulan zerine Konuma (el-Mesa'il'l-Skliyye). Aslnda Bat'da bugne kadar lbni Seb'in'in hretini salam olan bu eserdir. mparator tarafndan drt soru sorulmutu. Bunlar dnyann ezelden beri (ab aeterno) var olup olmad, tannbilimin nclleri ve doas, Aristoteles'in Kategoriler'i ve ruhun doas ve lmszl zerine sorulard. Bu son soruya ek olarak imparatorun Aristoteles ile erhisi Aphrodisyasl Aleksandros (tskender) arasndaki gr aynlklan zerine yaptrd bir soruturma da vard. Bu mektuplamann anlam, onu bir yandan bni Seb'in'in eserlerinin ve slam felsefesinin balam, dier yandan Bat balam iine yerletirmek suretiyle derinletirilmelidir. Bat balamndan kastettiimiz il. Frederik'in aratnc olarak sonsuz merak, dnyann merkezi, kozmosun imparatoru olarak Kamil nsan (tnsan- Kamil) fikri ile birlikte bir mesihilik -bu, kendileriyle iddetli atmalara girmeksizinJoachim'cilerin (Joachim de Flore'un rencilerinin) mesihi-

43

ligiyle uyumas mmkn olmayan bir mesihilikti- zerine dayanan bir "imparatorluk tannbilimi" ryasdr.1

Ibni Seb'in'in kendi eserlerinin balamna gelince, bu konuda yaymlanmas umulan eserlerini beklememiz gerekecektir. Ana eseri olan Budd'l-Arif(Arifin Ka gibi bir ey) ayn eserin anahtar olan eserle (Bursa Eminiyye ktphanesinde muhafaza edilen dnyada tek nshas bilinen Miftah- Budd'l-Arij) birlikte ilgin ve cesur fikirlerle doludur. Farabi, Ibni Sina, Gazali, Ibni Rd'e ilikin tasvirleri, Islam felsefesinde psikolojik yorum ynndeki ilk denemedir. Btn bu eserlerin oktan yaymlanm olmas gerekirdi (Budd'l-Arif 1978 de Beyrut'ta yaymlanmtr). Bundan sonra ele alacamz filozoflar bizi Endls'ten Iran topraklarna gtrecektir.

44

Joachimciler ve Joachim de Flore: Corbin'in szn ettii Joachim de Flore ltalya'da takribi olarak 1135-1202 yllan arasnda yaam olan bir Hristiyan tarih filozofudur. Bu ahsn hayat boyunca yaam olduunu ileri srd iki ilham veya keif ola

yn

dan biri Hristiyanln temel dogmas olan Teslis'in gerek anlam zerinedir. Buna gre iki Ahit (Eski ve Yeni Ahit'ler) aslnda iki dneminde tarihi temsil ederler. Tarihi l bak asndan yorumlayanjoachim'e gre tarih Baba'nn (Yasa) andan Oul'un (Sevgi) ana, oradan da Kutsal Ruh'un (manevi anlam) ana doru gelimektedir. Ancak bu nc a, birinci ve ikinci adan, yani Baba ve Oul'un alarndan ikili bir k (procession) ile olmaktadr. Bu nc a veya durum (status) tarihin tannlatnlmas anlamna gelnektedir. Joachim bu a son a, yedinci a (Sabbat a) olarak da adlandrmakta ve onu Deccal'n ortaya k ile tarihin sonu arasna yerletirmektedir. Kendisini ise bu son adan nce gelen an son iki neslinin banda olduunu dnmektedir.

Netice itibariyle grld gibi bu. tarih felsefesi baka birok benzeri gibi bir tr mehdiciliktir (messianisme, mesihilik) ve btn mehdiciliklerde olduu gibi de iinde ihtilalci tohumlar iermektedir. Joachim her ne kadar Kutsal Metinlerin ve Kilise'nin otoritesinin tarihin sonuna kadar devam edeceini belirterek ve bu an tarihi alar olmaktan ziyade manevi durumlar olarak yorumlanmas gerektiini syleyerek retisinin tehlikeli sonularndan kanmak istemise de ondan esinlenen baz fanatik gruplann nc ve son an gelni olduu, dolaysyla bundan byle mevcut kilise kurumunun ortadan kalkmas gerektii yorumlarna engel olamamtr. Bazlar tarafndan sapkn grl, bazlar tarafndan ise bir aziz olarak grlenjoachim ve ona dayananjoachimcilik XIII-XVI. yzyllar arasnda ortaya kan iyimser tarih yo rumlannn ilham kayna olmutur.

3. Katibi Kazvini Hem lakabnn Arapa biimiyle Katib (yazar), hem Fars

a biimiyle Debiran olarak tannm olan Necmddin Ali Katibi (675/1276) dnemin parlak filozoflar, astronomlar ve matematikileri arasnda bulunmaktadr. Felsefede Allame Hilli ile Kutbddin irazi'nin hocalarndan biri ve kendisi de Nasrddin Tsi'nin (bkz. nc Blm, 1. madde) rencisi olmutur. 657/1259 da Azerbaycan'da Mool hkmdar Hulagu Han'n giriimiyle balatlan Meraga rasathanesinin ina projesine katlmtr. Uzunca sre Kazvin'de hocalk yapmtr. afii olduu ve bu mezhep de iilikle zel olarak yakn ilikiler iinde bulunduundan Nasrddin Tsi'ye kar duyduu hayranln da sonucunda bu mezhebe kar gl bir yaknlk duymua benzemektedir .. Ona felsefi bilimlere ilikin belli saydaki eseri borluyuz. Felsefi ve mistik sorunlarn btnn kucaklayan Kitab Hikmet'l-Ayn' Allame Hilli ve baka biroklar tarafndan erh edilmitir. En ok zikredilen eseri, aralarnda Sa'dddin T aftazani ve Kutbddin Razi'ninkiler de olmak zere birok erhin konusu olmu olan mantk zerine yazd bir ders kitab niteliindeki Risalet'-emsiyye'sidir.

4. Reidddin Fazlullah

Reidddin Fazlullah 645/124 7 sralarnda Hemedan'da domu ve (dmanlarnn entrikalar sonucunda dokuzuncu lran tlhan' sultan Ebu Sa'id'in emri zerine idam edilerek) Tebriz'de 718/1318'de ackl bir ekilde lmtr. Evrensel bir deha olan Reidddin Fazlullah bugne kadar zellikle parlak tarih eseri ile tannmtr. nce Mool hkmdar Abagha Han dneminde (1265-1282) hekimlik mesleini icra etmi, sonra Gazan Han zamannda (1295-

45

1304) sarayn tarihisi olmutur. Cdmi't-T evarih (Tarihlerin Sentezi) adl antsal tarihi eserinin yazmna bu sonuncunun emri zerine girimitir. Ksa bir sre sonra eserin tasarm genilemi ve evrensel tarih boyutlarn kazanmtr. Ancak bu eser yann kalmtr (harikulade yazmalarla ssl el yazmalar mevcuttur). Reidddin Fazlullah bu eserde hekimlik hretini salayan ayn olaanst bilgileri sergiler. Daima kaynaklara gider, ilk elden bilgiler peinde koar. Bu bilgiler, eer sz konusu olan Hindistan ise bir biku'dan (bhikshu),2 in ise inli aydnlardan derlenir. Hayranlk uyandrc aratrmalarnn eitllilii bakmndan bir Leonardo da Vinci'nin benzeri olan Fazlullah, meteoroloji, aa kltr, anclk, mimari ve gemi yapm konularn iledii bugne kadar maaalesef bulunmam olan byk bir eser (Kitab'l-Ahya v'el-Asar) kaleme almtr.

Yaratc faaliyetini gstermek iin yeterli olan bu eserler btn dnda almasnn bugne kadar yaymlanmam olan bir baka blm felsefe ve felsefe tarihini daha dorudan ilgilendirmekte olan blmdr. Bu blm felsefe, mistik tannbilimi, Kur'an tefsirleri ve aynca ilerinde tannbilim ve tpla ilgili konularn kark olarak ele alnd bir mektuplar grubundan olumaktadr.

1969 Kasm'nda Tahran ve Tebriz niversitelerinde Reidddin'in lmnn alt yz ellinci yl dnmn anmak zere bir ran aratrmaclar kongresi dzenlenmitir. Burada alnan kararlar makul bir gelecekte onun szn ettiimiz henz yaymlanmam eserlerinin yaymlanaca midini vermektedir.

2 Bhikshu veya Bhikchou (Dilenci): Bu szck balangta hayata ilikin btn devleri yerine getirdikten sonra inzivaya ekilen ve kunuluunu salamaya ynelik ilelere kendini veren brahrnan anlamna gelmekteydi. Ancak Budizmin onaya kndan sonra sadece bu dinin ilecilerine, gnlk yiyeceini salamak iin dilenmek zorunda olan kiilere iaret etmek iin kullanlmaktadr.

46

5. Kutbddin Razi 766/1364'te lm olan Kutbddin Razi (Muhammed

lbni Ali Cafer), dnemin ad zellikle iyi bilinen bir filozofudur. Soyu bazlarna gre Deylem'deki Bveyhi emirlerine, bazlarna gre ise (nl eyh Sadk'un bir yesini tekil ettii) Kum'daki byk ii Babyi ailesine geri gitmektedir. Allame Hilli'nin en mehur rencilerinden biri olmutur. Ona on be kadar eser ve erh borluyuz. Bu eserler arasnda ran lbni Sinaclnn tarihi iin en nemli olan, iinde Fahrddin Razi ve Nasrddin Tsi'nin lbni Sina'nn larat' zerine kaleme aldklar iki byk erhlerinde var olan farkl grlerinin bilnosunu karmak ve karara balamak amacm gtt Kitab'l-Muhakemat'dr

Hocas Allame Hilli'nin verdii mezuniyet diplomasnda (icazet) rencisine dizdii vgler, te yandan, Molla Sadra irazi'nin rencisi ve kendisi de larat zerine ok kiisel byk bir erhin sahibi olan Abdrrezzak Lahici'nin, Kutbddin Razi'nin Ibni Sina'nn eseri zerinde dnen Nasrddin Tiisi'nin derin niyetlerini anlamak iin gerekli kapasiteye sahip olmadn dnmesine mani olmamtr.

B. Kelam T annbilimcileri 1. Fahrddin Razi Razi ad her zaman Tahran'm on iki kilometre kadar g

neyinde bulunan eski Rey ehrine (Avesta'nn Ragha's, Tobie'nin Kitab'mn3 Raghes'i) geri giden kiisel veya ailesel bir 3 Tobie'nin Kitab: Tobie, milattan nce VII. yzylda yaam olan Neftali ka

bilesinden bir Yahudi'dir. Tobie'nin Kitab ise bu kiinin olaylarla dolu hayat hakknda bilgiler veren bir kitaptr. Yazan bilinmeyen bu kitap Eski Ahit'in bir blmn oluturur. Tobie'nin hayatnn eitli safhalan ayrca birok ressamn tablosuna konu kayna olmutur.

47

kkene iaret eder. Rey'de 543/1149'da domu olan Fahrddin ok gezen biri idi. Harezm'de ve Mu'tezililerle hararetli tartmalara girdii Maverannehir'de karmza kmaktadr. Buhara'da, sonra bir okul at Herat'ta, bundan sonra Semerkant'ta, arkasndan Hindistan'da kalr. Daha sonra nihai ve kesin olarak yine Herat'a dner ve orada 607/1209'da lr.

Karmak bir kiilik olan Fahrddin Razi lslam'daki farkl dnce akmlarna hakim olmak ve onlar badatrmak ister. Buna gc var myd? Genliinde onu yakndan tanm olan lrak eyhi Shreverdi bundan emin deildi. Hem e'arici -ancak atomculuk kart- olan, hem de Yunan tarz Mslman filozoflar (Farabi, Ibni Sina; bundan baka eserinde Ebul'l Berekat el-Badadi'den nemli alntlar da vardr) hakknda derin bilgi sahibi olan Fahrddin Razi byk dogmatik sentezini gerekletirmek iin onlarn diyalektiinin btn imkanlarn kullanr. "Felsefenin tanrbilimle (Kelam) uzlamas onda son tahlilde Timaios'tan treyen Platoncu bir sistem plannda gereklemitir" (P. Kraus). Bu konuda karar vermek iin Razi'nin tm varlk metafiziini kaynanda yeniden ele almak gerekir. Burada bir yanda zlere (essences) veya mahiyetlere (quiddites) "uiaa hakkna sahip olan bir ey olarak mantn kabul (Platoncu eilim olarak adlandrlabilecek bir ey), dier yanda z metafizii izgisinde kalan ve varl zlere dardan eklenen bir ey olarak gren bir ontoloji karmza kmaktadr. Byle olmas doaldr, nk mahiyet, u veya bu mahiyet olarak (var) olmas bakmndan belli bir varla sahip olduu iin bu varlk fiili mahiyeti, varlnn fail nedeni olarak meydana getirmesi iin yeterlidir. Ancak varlk, mahiyete ait deildir. Bundan dolay dnce varlk (etre) ve z arasnda ayrm yapar. Bununla birlikte meydana gelmi olmas (constitue) bakmndan mahiyet var olmak iin gerekli olan eye 48

sahiptir. Burada problem lbni Sina ile ilgili olarak tam bir zihin zgrl ile ele alnmtr. Ancak Fahrddin Razi'nin zm biimi varlk metafiziinde kkl bir devrim gerekletirecek olan bir Molla Sadra irazi'nin eletirisinden zor kurtulacakur.

Fahrddin Razi Kelam, felsefe, Kur'an tefsiri, bunlardan baka up, astroloji, simya, firaset ilmi, mineroloji gibi yaklak on be konuyu iine alan nemli bir klliyat brakmur. Burada sadece unlar zikretmekle kendimizi snrlayacaz: llkin lbni Sina'nn ldrdt'na yapt erh ve Nasrddin Tsi'nin bu erh hakknda yapt derin eletirisi. Yukarda iaret ettiimiz gibi Kutbddin Razi daha sonra bu ikisi arasnda "hakemlik" yapmaya alacaktr. !kinci olarak filozoflarla (hukema) nceki ve sonraki dnem Kelam bilginlerinin (scolastiques) retilerine ilikin bir sistematik geni zet (Summa) (Muhassal).4 nc olarak "ark Meseleleri" (el-Mebahis'l-Merikyye) adn tayan, ancak balndaki bu "ark" kelimesinin anlamnn belirsiz kald, her halkarda lrakilerin kastettikleri teknik anlama yabanc olduU ok byk bir eser. Bu, varlk ve ana nitelikleri,

4 Summa veya Somme: Latince "summa", Franszca "somme" kelimeleri, bir bilime, bir konuya ilikin btn bilgileri zetleyen eser anlamna gelir. Ancak bu zetleyen eser kavramndan dolay bu tr eserlerin kk hacimli eserler olduklan sonucu kanlmamaldr. Tersine rnein Aquinal Thomas'nm ilahiyata ilikin nl "summa"s rneinde (Summa theologica) olduu gibi byle bir eser ok hacimli olabilir (Roma, 1918 Leonine basksnda 8 cilt, IV-XII ciltler). Benzeri ekilde ileride lsmail1lie ayrd blmde Corbin el-Hindi el-Berui'nin de yedi byk ciltlik bir "summa"sndan sz edecektir. Bu tr eserlerin bu zelliklerinin nedeni onlann inceledikleri konuya, alana, disipline ilikin btn tarihi bilgileri, btn farkl grleri, farkl retileri ieren bir eit felsefe tarihi veya felsefe ansiklopedisi hviyetinde olmalandr. Metinde "summa" veya "somme" kelimelerinin getii her seferinde anlan biz "sistematik geni zet" olarak Trke'ye evirdik. Ancak okuyucunun bu kavramn ierii ile ilgili olarak yanlmamas iin bu aklamay vermeyi de gerekli grdk. te yandan Corbin seyrek olarak summa kelimesi ile bir yazann btn eserlerini, yani klliyat'n (corpus) da kastetmektedir. Bu says ok daha az olan yerlerde ise onu klliyat'la karladk.

49

zorunlu olmayan varlk, Zorunlu Varlk (aklsal tanrbilim) byk kategorileri zerine kitaplk bir sistematik geni zettir. Drdnc olarak byk olu Mahmud iin yazd drt blmlk (henz yaymlanmam) bir baka sistematik geni zet. Beinci olarak yolculuklar esnasnda hemen hemen her yerde ve hemen hemen btn okullarn temsilcileriyle yapm olduu tartmalar (mnazara) anlatan bir kitap. Altnc olarak soru ve aratrmalarn okluu ile yine bir sistematik geni zet dzeyine ykselen sekiz kaln ciltten oluan byk Kur'an tefsiri (Mefatih'l-Gayb). Dier bir ok retken dnrde olduu gibi Razi hakknda da henz btnsel bir incelemenin olmamas bizi artmamaldr.

Fahrddin Razi'nin giritii uzlatrma, "belki retileri uzlaurma teebbsnden ok ... farkl zihinlere ortak bir dnce alan sunma abasdr.(. .. ) O, akl ile imandan ok filozof ile mmin arasnda bir uzlatrmadr" (Roger Arnaldez). Belki de onda mkemmel bir "karlatrmal felsefe" program sz konusudur. Ancak bu teebbste Razi'nin elinde sadece, savunmac bir diyalektik olan, speklatif veya bauni felsefenin znede meydana getirdii yapsal deiime hibir zaman ykselemeyen yukarda toplu bakta zikrettiimiz teknik anlamda Kelam vard. Problemin almas iin bu dzeye ulalmasnn gerekmesine karlk insan akl ile Kutsal Ruh olarak faal akl arasnda dntrc birlii iin iine katmakszn Fahrddin Razi sadece karsamac (discursif) akln imkanlarn seferber etmektedir. ok anlaml bir izgi: Fahrddin Razi hatta ii filozoflarn savunduu biimde metafizik mam ve mamlk kavramndan haberdar grnmemektedir. Sadra irazi'nin bu noktada kendisine yapaca ayrntl eletiri zellikle bir rnek tekil edici niteliktedir.

Ksaca Razi tipik bir Kelamc, Kelam diyalektiinin mkemmel bir skolastiidir. ok okunmutur. Muhassal' lb-50