he dabar 4_4_2012_

STUDIJA UTICAJA PROJEKTA HE DABAR NA IVOTNU SREDINU

- NACRT STUDIJE-

Banja Luka, april 2012. godine

Studija uticaja projekta HE Dabar na ivotnu sredinu

2

DIREKTOR

Mr Miroslav Vujatovi, dipl.in.saobraaja

1. Investitor HIDROELEKTRANA DABAR d.o.o. Trebinje 2. Dokument Studija uticaja projekta HE Dabar na ivotnu sredinu

3. Adresa Obala Luke Vukalovica

4. Telefon i faks investitora Telefon: +387 059 261 069 Faks:+387 (59) 261 019

5. Slubena kontakt osoba Prof.dr Radivoj Brati, dipl.in.graevine

6. Izvrilac Projekt a.d. Banja Luka

7.

Radni tim na izradi dokumenta PROJEKT a.d. Banja luka

Mr Ljiljana Stojanovi Bjelic, dipl.in.tehnologije Sanja Dobrnjac, dipl.in. tehnologije Mr Petar Begovi, dipl.in. geologije Vanja atara, dipl.in. tehnologije Dobrila Tasovac,dipl.in.poljoprivrede Darko Jovani, dipl.in. umarstva Dragan voro, dipl.in. graevine Mr ordje Odavi, dipl. arheolog Mr Jadranka Iveti, dipl.in. graevine Darja Dojinovi, dipl.prostorni planer Radojka Noica, dipl.in.arhitekture Darko vori, dipl.in. saobraaja Dragan Zaki, dipl.in. elektrotehnike Rodoljub Jankovi, dipl.in. mainstva Velibor Vukojevi, mainski tehniar

8.

Radni tim za izradu dijela Studije koji se odnosi na oblast voda uraenog pod nazivom Studija uticaja na ivotnu sredinu segment voda Zavod za vodoprivredu d.d. Sarajevo

Boo Kneevi,dipl.in. graevine Alma Bibovi,dipl.in. graevine Ahmed Proli,dipl.in. graevine Predrag Deli,dipl.in. graevine Edin Ali,dipl.in. geologije


3

LICENCA ZA OBAVLJANJE DJELATNOSTI IZ OBLASTI ZATITE IVOTNE SREDINE


4

SADRAJ : LICENCA ZA OBAVLJANJE DJELATNOSTI IZ OBLASTI ZATITE IVOTNE SREDINE ............. 3 SADRAJ : .................................................................................................................................................................... 4 SPISAK SLIKA: ............................................................................................................................................................ 7 SPISAK TABELA: .......................................................................................................................................... 8 1. OPTI DIO................................................................................................................................................................ 9 1.1. Uvodno obrazloenje ................................................................................................................. 9 1.1.2. Razrada sloene ciljne strukture ...................................................................................... 11 1.1.3.Pravni okvir ........................................................................................................................ 14 1. 2. Polazne osnove za izradu studije .............................................................................................. 16 1.3. Priloena dokumentacija ........................................................................................................... 20 2.TEHNIKI DIO ....................................................................................................................................................... 22 2.1. Opis lokacije i podruja mogueg uticaja projekta na ivotnu sredinu ............................................... 22 2.1.1. Kopija plana katastarskih parcela na kojima se planira izgradnja objekta ili izvoenje aktivnosti, sa ucrtanim rasporedom svih objekata u sastavu kompleksa .......... 26 2.1.2. Podaci o potrebnoj povrini zemljita u m2 za vrijeme izgradnje, sa opisom fizikih karakteristika i kartografskim prikazom odgovarajue razmjere kao i povrine koje e biti obuhvaene kada objekat bude izgraen. ................................................................... 26 2.1.3. Razlog za izbor predloene lokacije (ako je razmatrano vie mogunosti, opisati iste) .... 27 2.1.4. Prikaz pedolokih, geomorfolokih, geolokih, hidrogeolokih i seizmolokih karakteristika terena .......................................................................................................... 28 2.1.5. Podaci o izvoritu vodosnabdijevanja (udaljenost, kapacitet, ugroenost, zone sanitarne zatite) i podaci o osnovnim hidrolokim karakteristikama ................................ 42 2.1.6. Prikaz klimatskih karakteristika sa odgovarajuim meteorolokim pokazateljim ............... 43 2.1.7. Opis flore i faune, prirodnih dobara posebne vrijednosti (zatienih) rijetkih i ugroenih biljnih i ivotinjskih vrsta i njihovih stanita i vegetacije ..................................................... 49 2.1.8. Pregled osnovnih karakteristika pejzaa ........................................................................... 52 2.1.9. Pregled prirodnih dobara posebnih vrijednosti, nepokretnih kulturnih dobara u odnosu na objekte i aktivnosti ........................................................................................................ 54 2.1.10. Podaci o naseljenosti, koncentraciji stanovnitva i demografske karakteristike .............. 58 2.1.11. Podaci o postojeim poslovnim, stambenim i objektima infrastrukture, ukljuujui i saobraajnice ................................................................................................................... 61 2.1.12. Podaci o drugim zatienim podrujima, podrujima predvienim za nauna istraivanja, o arheolokim nalazitima i posebno osjetljivim podrujima ....................... 65 2.2. Prikaz i ocjena postojeeg stanja ivotne sredine, koja bi mogla biti izloe znaajnim uticajima projekta, ukljuujui podatke o njenom postojeem optereivanju ....................... 66 2.2.1. Identifikovani izvori emisija ................................................................................................ 67 2.2.2. Stepen zagaenosti vazduha osnovnim i specifinim zagaujuim materijama ............... 67 2.2.3.Nivo saobraajne i industrijske buke .................................................................................. 74 2.2.4. Nivo jonizirajuih i nejonizirajuih zraenja ....................................................................... 81 2.2.5. Kvalitet povrinskih voda i ugroenost otpadnim vodama industrije, naselja i poljoprivrede proizvodnje .................................................................................................. 82 2.2.6. Nivo podzemnih voda, pravac njihovog kretanja i njihov kvalitet ...................................... 91 2.2.7. Bonitet i namjena korienja zemljita i sadraj tetnih i otpadnih materija u zemljitu ... 92 2.2.8. Erozioni procesi predmetnog podruja ............................................................................ 101


5

2.3. Opis. projekta, ukljuujui podatke o njegovoj namjeni i veliini ........................................................ 102 2.3.1. Opis fizikih karakteristika cijelog projekta i uslovi upotrebe zemljita u toku gradnje i rada pogona postrojenja predvienih projektom ............................................................. 102 2.3.2. Opis projekta, planiranog proizvodnog procesa, njihove tehnoloke i druge karakteristike ................................................................................................................... 107 2.3.3 Prikaz vrste i koliine potrebne energije i energenata, vode, sirovina, potrebnog materijala za izgradnju i drugo ......................................................................................... 120 2.3.4. Prikaz vrste i koliine isputenih gasova, vode, i drugih tenih i gasovitih otpadnih materija, posmatrano po tehnolokim cjelinama, ukljuujui: emisije u vazduh, isputanje u vodu i zemljite, buku, vibracije, svjetlost, toplotu, zraenja ....................... 122 2.3.5. Identifikacija vrsta i procjena koliine mogueg otpada, prikaz tehnologije tretiranja (prerada, reciklaa, odlaganje) i svih vrsta otpadnih materijala ...................................... 130 2.4. Opis moguih uticaja projekta na ivotnu sredinu i pojedine njene elemente, u toku i nakon realizacije projekta, u redovnim i vanrednim okolnostima, ukljuujui i mogue kumulativne uticaje ................................................................................................................................................................. 131 2.4.1. Promjene kvaliteta vazduha, vode, zemljita, nivoa buke, intenziteta vibracija, zraenja, flore i faune ...................................................................................................................... 139 2.4.2. Promjene zdravlja stanovnitva ....................................................................................... 143 2.4.3 Promjene meteorolokih parametara i klimatskih karakteristika ..................................... 143 2.4.4. Promjena ekosistema ...................................................................................................... 145 2.4.5. Promjene naseljenosti, koncentracije i migracije stanovnitva ........................................ 146 2.4.6. Promjena namjene i korienje povrina (izgraene i neizgraene povrine, upotreba poljoprivrednog zemljita) ................................................................................................ 148 2.4.7. Promjene u komunalnoj infrastrukturi .............................................................................. 149 2.4.8. Promjene na prirodnim dobrima posebnih vrijednosti i kulturnim dobrima i njihovoj okolini, materijalna dobra ukljuujui kulturno-istorijsko i arheoloko nasljee ............... 151 2.4.9. Promjene pejzanih karakteristika podruja .................................................................... 152 2.4.10.Promjene meusobnih odnosa gore navedenih faktora ................................................. 153 2.4.11.Opis metoda koje su predviene za procjenu uticaja na ivotnu sredinu ....................... 153 2.4.12.Opis direktnih uticaja i bilo kakvih indirektnih, sekundarnih, kumulativnih, kratkotrajnih, srednjih i dugotrajnih, stalnih i povremenih, pozitivnih i negativnih uticaja ..................... 154 2.4.12.1. Mogui uticaji u pograninom podruju ...................................................................... 154 2.5. Opis mjera koje e nosilac projekta preduzeti za spreavanje, smanjivanje, ublaavanje ili sanaciju tetnih uticaja na ivotnu sredinu, obuhvata mjere za ureenje prostora, tehniko tehnoloke, sanitarno-higijenske, bioloke, organizacione, pravne, ekonomske i druge mjere ...................................................................................................................................................... 166 2.5.1. Mjere koje su predviene zakonom i drugim propisima, normativima i standardima i rokovima za njihovo sprovoenje ................................................................................... 166 2.5.1.1. Mjere za zatitu vazduha .............................................................................................. 166 2.5.1.2. Mjere za zatitu voda ................................................................................................... 167 2.5.1.3. Mjere za zatitu zemljita ............................................................................................. 168 2.5.1.4. Mjere za spreavanje i smanjenje vrstog otpada ....................................................... 169 2.5.1.5. Mjere za zatitu od buke .............................................................................................. 169 2.5.1.6. Mjere za zatitu pejzaa ............................................................................................... 170 2.5.1.7. Mjere za zatitu ekosistema ......................................................................................... 171 2.5.1.8. Mjere za zatitu ihtiofaune ............................................................................................ 171 2.5.1.9. Mjere za praenje i utvrivanje klimatskih promjena .................................................... 172 2.5.1.10.Mjere za spreavanje nanosa ..................................................................................... 174 2.5.1.11.Mjere za spreavanje prekograninog uticaja ............................................................. 175 2.5.1.12.Mjere koje se preduzimaju u akicidentnim situacijama ............................................... 179 2.5.1.13.Mjere za zatitu kulturno istorijskog nasljea .............................................................. 179 2.5.1.14.Mjere za zatitu postojeih objekata i komunalne infrastrukture ................................. 180 2.5.1.15 Mjere zatite zdravlja ljudi ........................................................................................... 181


6

2.5.1.16. Mjere zatite infrastrukture ......................................................................................... 181 2.5.2. Mjere koje se preduzimaju u sluaju nesrea veih razmjer ........................................... 183 2.5.3. Planovi i tehnika rjeenja zatite ivotne sredine (reciklaa, tretman i dispozicija otpadnih materijala, rekultivacija, sanacija) ..................................................................... 186 2.5.4. Druge mjere koje mogu uticati na spreavanje ili smanjivanje tetnih uticaja na ivotnu sredinu ............................................................................................................................. 187 2.6. Specifikacija i opis mjera za praenje uticaja na ivotnu sredinu u toku i nakon realizacije projekta ............................................................................................................................................... 188 2.6.1. Prikaz stanja ivotne sredine prije putanja objekta u rad na lokacijama gdjese oekuje uticaj na ivotnu sredinu .................................................................................................. 188 2.6.2. Parametri na osnovu kojih se mogu utvrditi tetni uticaji na ivotnu sredinu .................. 188 2.6.3. Mjesta, nain i uestalost mjerenja utvrenih parametara .............................................. 198 2.7.Pregled glavnih alternativa koje je nosilac projekta razmatrao i navoenje razloga za izabrano rjeenje s obzirom na uticaje na ivotnu sredinu ................................................. 199 2.8. Usklaenost projekta sa Republikim stratekim planom zatite ivotne sredine, drugim planovima na osnovu posebnih zakona i planovima i programima zatite ivotne sredine jedinica lokalne samouprave na koje se projekat odnosi i interpretacija ................................... 209 2.9. Podaci o eventualnim tekoama na koje je naiao nosilac projekta prilikom prikupljanja potrebnih podataka ............................................................................................................................ 215 3. Zakljuak ................................................................................................................................................ 216 3.1. Konstatacija da li se realizacijom predmetnog projekta mogu ili ne mogu obezbijediti potrebni uslovi za zatitu ivotne sredine .......................................................................... 217 3.2. Da li je projekat svojom funkcijom i tehnikim rjeenjima bezbjedan u smislu uticaja na ivotnu sredinu .................................................................................................................. 217 3.3. Prijedlog stalne kontrole parametara relevantnih za uticaj rada objekta na ivotnu sredinu, a koji su navedeni u Studiji ................................................................................... 217 3.4. Prijedlog nosiocu projekta i organu nadlenom za zatitu ivotne sredine u smislu daljih postupaka .......................................................................................................................... 217 4 Netehniki rezime .................................................................................................................................. 219 4.1.Prikaz i ocjena postojeeg stanja ivotne sredine .............................................................. 219 4.2.Kratak opis projekta sa podacima o njegovoj namjeni i veliini .......................................... 219 4.3.Opis moguih uticaja projekta na ivotnu sredinu .............................................................. 223 4.4.Opis mjera za spreavanje, samnjivanje ili ublaavanje tetnih uticaja na ivotnu sredinu 226 4.5. Skraeni pregled glavnih alternativa koje je nosilac projekta razmatrao i navoenje razloga za izabrano rjeenje, sa obzirom na uticaje na ivotnu sredinu ............................ 227 Aneksi ......................................................................................................................................................... 233 Izvori podataka .......................................................................................................................................... 233


7

SPISAK SLIKA: Slika 1 Sloena ciljna struktura Gorinji Horizonti HE Dabar ............................................................. 12 Slika 2 Integracija aspekata ivotne sredine u proces izrade projektne dokumentacije ......................... 15 Slika 3 ematski prikaz pozicije sistema HE "Dabar"u odnosu na granicu optina i entitete u Bosni i Hercegovini ...... 23 Slika 4 Pregledna karta karstnih polja Istone Hercegovine ............................................................... 31 Slika 5 Peina u koritu Zalomke klisura Oviji brod ........................................................................ 32 Slika 6.Ponor Obod ulaz u peinu ................................................................................................ 32 Slika 7 Pregledna karta karstnih polja i njihovih meusobnih podzemnih veza Istone Hercegovine ...... 38 Slika 8 Podruje: Gatako polje Fatniko polje vrela Trebinjice ................................................... 39 Slika 9 Uproteni uzduni profil Gatako polje-Jadransko more (Ombla) ............................................ 39 Slika 10 Promjena srednjih godinjih padavina u slivu za period od 1923-2008 ................................... 45 Slika 11 Lokacije mjerenja kvaliteta vazduha ................................................................................... 68 Slika 12 Mjerna stanica na terenu ................................................................................................... 69 Slika 13 Lokacija Vojine MM1 (optina Nevesinje) ............................................................................ 69 Slika 14 Lokacija MM2 Suica (na granici optina Berkovii i Bilea) .................................................. 70 Slika 15 Lokacija MM3 Paeni (optina Bilea) ................................................................................ 70 Slika 16 Rua vjetrova ................................................................................................................... 72 Slika 17 Topografski prikaz makrolokacije, sa pozicijama mjernih mjesta ........................................... 75 Slika 18 Nivo buke (linija crvene boje) i njena kumulativna raspodjela (linija plave boje) ....................... 78 Slika 19 Nivo buke (linija crvene boje) i njena kumulativna raspodjela (linija plave boje) ....................... 79 Slika 20 Nivo buke (linija crvene boje) i njena kumulativna raspodjela (linija plave boje) ....................... 80 Slika 21 Karta namjene korienja zemljita ueg podruja uticaja (Corine Land Cover, 2006) ............. 96 Slika 22 Karta nagiba terena .......................................................................................................... 98 Slika 23: Mogua raspodjela magnetnog polja u zavisnosti od primjenjene izvedbe vodova ............... 128 Slika 24 Osmotrene vrijednosti i trendovi suma godinjih padavina i doticaja u akumulaciju Bilea ..... 144 Slika 25 Pregledna karta postojeih i novoplaniranih puteva ............................................................ 150 Slika 26: Krivulje uestalosti i trajanja srednjih dnevnih protoka na H.S. Bijeli Vir - Izvor ..................... 158 Slika 27 Krivulje uestalosti i trajanja srednjih dnevnih vodostaja na H.S. Komolac ........................... 159 Slika 28 Krivulje uestalosti i trajanja srednjih dnevnih protoka na H.S. Komolac ............................... 160 Slika 29 Trebinjica, profil Granarevo-pokretni prosjeci niza (1926-2007.god) srednjih godinjih

proticaja ......................................................................................................................... 164 Slika 30 Hidroloke i klimatoloke stanice ...................................................................................... 173 Slika 31 Situacioni plan HE Dabar sa objektima kroz Dabarsko i Fatniko polje .............................. 201 Slika 32 Izgraeni tuneli, Dabarsko-Fatniko polje i Fatniko polje-akumulacija Bilea. ....................... 203 Slika 33 Energetski potencijali Istone Hercegovine ....................................................................... 213 Slika 34 Zatiena podruja prirode Istone Hercegovine ............................................................... 214


8

SPISAK TABELA: Tabela 1. Povrini zemljita u m2 za vrijeme izgradnje sistema ........................................................... 26 Tabela 2. Povrina zemljita u m2 pod objektima nakon izgradnje ........................................................ 27 Tabela 3. Pregledna tabela karstnih polja Istone Hercegovine ........................................................... 31 Tabela 4. Tabela najznaajnijih utvrenih podzemnih veza ................................................................. 35 Tabela 5. Tabelarni pregled klimatolokim/kimjernim stanicama i vrijednosti sume godinjih padavina na stanicama u slivu rijeke Trebinjice koje su radile u periodu od 1923.-2008. g. .............. 44 Tabela 6. Uestalost i jaina vjetra u Gackom i Nevesinju ................................................................... 48 Tabela 7. Relativna vlanost vazduha na meteorolokoj stanici Gacko(%) .......................................... 48 Tabela 8. Pokrivenost visokim umama na podruju Gornjih Horizonata ............................................. 49 Tabela 9. Zastupljenost pojedinih vrsta uma po optinama - Dravne ume ...................................... 49 Tabela 10. Zastupljenost pojedinih vrsta uma po optinama - Privatne ume .................................... 49 Tabela 11. Broj stanovnika na teritoriji optina na kojima se planira izgradnja sistema HE "Dabar"za period 1971 1991. godine ............................................................................................... 58 Tabela 12. Broj stanovnika po mjesnim zajednicama na kojima se planira izgradnja sistema HE "Dabar"za period 1971 1991. godine................................................................................ 58 Tabela 13. Procjena broja stanovnika za period 2001 - 2004. godine .................................................. 59 Tabela14 .Procjena broja stanovnika za 2011. godinu ......................................................................... 59 Tabela 15. Gustina naseljenosti na podruju na kome se planira izgradnja objekata sistema HE "Dabar"tokom 2004. godine ................................................................................................ 60 Tabela 16. Pregled bruto graevinskih povrina objekata na zemljitu na kojem se planira izgraditi sistem hidrotehnikih objekata He Dabar ........................................................................... 61 Tabela 17. Rezultati mjerenja kvaliteta vazduha na MM1 .................................................................... 71 Tabela18. Rezultati mjerenja kvaliteta vazduha na MM2 ..................................................................... 71 Tabela19. Rezultati mjerenja kvaliteta vazduha na MM3 ..................................................................... 71 Tabela 20. Srednje vrijednosti brzine vjetra, vlanosti vazduha, pritiska i temperature za period mjerenja od 09. do 12. novembra 2011. godine. ................................................................ 72 Tabela 21. Izmjerene vrijednosti nivoa buke ........................................................................................ 76 Tabela 22. Normativno propisane vrijednosti nivoa buke ..................................................................... 77 Tabela 23. Izmjerene vrijednosti buke ................................................................................................. 77 Tabela 24. Izmjerene vrijednosti nivoa buke ........................................................................................ 78 Tabela 25. Izmjerene vrijednosti nivoa buke ........................................................................................ 79 Tabela 26. Lokacija na kojima su prikazane mjerne stanice i broj mjerenja kvaliteta povrinskih voda za period 2002.-2004. godina .................................................................................... 82 Tabela 27. Klasifikacija kvaliteta vode u Republici Srpskoj .................................................................. 83 Tabela 28.Kvalitet vode Bilekog jezera u periodu 1974-2004. godina ................................................ 84 Tabela 29. Kvalitet vode Trebinjice u periodu 1974-2004. godina ...................................................... 85 Tabela 30. Kvalitet vode rijeke Munice u periodu 1996-2004. godina i rijeke Zalomke u periodu 2002-2004. godine ............................................................................................................. 86 Tabela 31. Kvalite voda na lokalitetima Ponor Udbine, rijeka Bune, Bunice, Bregave i Vrijeke, ispitivanje obavljeno: 30.11.2011.god. ............................................................................... 87 Tabela 32. Kvalite voda na lokalitetima rijeka Vrijeke Bune, Bunice, Bregave i Zalomke, ispitivanje obavljeno: 26.12.2011.god. ................................................................................................ 88 Tabela 33. Ekstremne vrijednosti parametara BPK5 i rastvorenog kiseonika u periodu 2002-2004. godine .............................................................................................................. 89 Tabela 34 Namjena korienja zemljita (Corine Land Cover 2006) .................................................... 95 Tabela 35. Nagibi terena ...................................................................................................................... 97 Tabela 36. Rezultati analize plodnosti zemljita ................................................................................... 99 Tabela 37. Lista kritinih uticaja prema EU direktivi za sektor hidraulinih objekata ............................ 136 Tabela 38. Prirodno kretanje broja stanovnika na podruju na kome se planira realizacija objekata sistema HE "Dabar"za period 1998 2010. godine ............................................................ 146 Tabela 39.Unutranje migracije kretanja na podruju na kome se planira realizacija objekata sistema HE "Dabar"u periodu 2007 2009. godine ............................................................ 147 Tabela 40. Orjentacione povrine uma predviene za krenje ........................................................... 151 Tabela 41. Trend vrijednosti koeficijenta opadanja prirodnih proticaja i proticaja Omble ..................... 163 Tabela 42. Predloene mjere ............................................................................................................... 187 Tabela 43. Monitoring plan .................................................................................................................. 189 Tabela 44.Prioritetne oblasti djelovanja na ouvanju ivotne sredine poboljanje trenutnog stanja, u skladu sa Akcionim planom zaivotnu sredinu BiH (NEAP) ................................................................. 211


9

1. OPTI DIO 1.1. Uvodno obrazloenje

Definiui osnovni cilj izrade Studije uticaja hidroenergetskog postrojenjenja Dabar na ivotnu sredinu Investitor HIDROELEKTRANA DABAR d.o.o. Trebinje je, u Projektnom zadatku, naveo da se od Studije oekuje da ona, saglasno svim dosadanjim istraivanjima, kao i studijskim, projektnim i drugim razmatranjima koncepata iznalaenja optimalnog rjeenja Integralnog Upravljanja Vodnim Resursima (IUVR-a) u slivu rijeke Trebinjice te, stim u vezi, do sada realizovanim ili odgovarajuim saglasnostima i dozvolama za daljnu izgradnju prihvaenim osnovnim konceptom fazne izgradnje cjelovitog sistema, sagleda da li se planirani nastavak dogradnje tog sistema uklapa u taj osnovni koncept, i da li se, ukoliko ima nekih odstupanja, istim ugroavaju uslovi i ogranienja definisana tim dokumentima, pogotovo u segmentu uticaja na ivotnu sredinu.Pri tome je, posebno, naglaeno da ocjenom uticaja na ivotnu sredinu treba obuhvatiti kako negativne tako i ukupne pozitivne efekte djelovanja sistema, drei se osnovne definicije IUVR-a da je: integralno upravljanje vodnim resursima je proces koordiniranog razvoja i upravljanja vodnim, zemljinim i drugim od vode zavisnim i na vodu uticajnim resursima, s ciljem da se postigne maksimalna rezultanta drutvenih i ekonomskih koristi na pravilan nain i ne ugroavajui vitalne ekosisteme. Ovakav, struno utemeljen i na primjeni principa Okvirne Direktive o vodama (ODV) zasnovan, pristup Investitora je bio osnovno usmjerenje da se u startu prihvati pristup koji e podrazumijevati temeljnu analizu svih dosadanjih istraivanja..., razmatranih koncepata...,do sada realizovanih ili odgovarajuim saglasnostima i dozvolama za daljnu izgradnju prihvaenim osnovnim konceptom fazne izgradnje cjelovitog sistema..., i ocjenu da li se planirani nastavak dogradnje tog sistema uklapa u taj osnovni koncept, i da li se, ukoliko ima nekih odstupanja, istim ugroavaju uslovi i ogranienja definisana tim dokumentima, pogotovo u segmentu uticaja na ivotnu sredinu. Pri tome je, naravno, temeljna panja posveena analizi preispitivanja usaglaenosti: (1) rjeenja koja su verifikovana i usvojena u prethodnim projektima (1976. god. Osnovni projekt; 1980. god. Idejni i dijelovi Glavnog projekta) i za koja su date odgovarajue saglasnosti i dozvole (23.06.1986. god. vodoprivredna saglasnost) i na osnovu kojih je zapoeta izgradnja pojedinih objekata (iskopan istrani potkop sa 4 galerije u podruju podzemne elektrane HE Dabar; uraen pristupni put do lokacije vodostana u duini od oko 6 km; izveden vodozahvat za snabdijevanje gradilita vodom) i zbog poznatih razloga prekinuta; najveim dijelom zavrena izgradnja kljunih objekata (tuneli: Dabarsko-Fatniko polje i Fatniko polje-Bileko jezero); (2) Usaglaenost tih istih rjeenja sa rjeenjima koja su, nakon zastoja u izgradnji i steenih novih saznanja, preispitana u projektu Aktuelizacija i novelacija osnova glavnog projekta HE "Dabar i na koja su date i aktuelizirane ocjene uticaja na okoli u studiji Aktuelizacija uticaja prevoenja voda Gornjih Horizonata na reim povrinskih i podzemnih voda- Konzorcijum: Energoprojekt Beograd i Zavod za Vodoprivredu Bijeljina, 2009.god.). Sve ovo, ukljuujui i saznanja steena pregledom i analizom obimne dokumentacije, a meu kojom poseban znaaj imaju projekti Aktuelizacija uticaja prevoenja voda Gornjih Horizonata na povrinskih i podzemnih voda, Konzorcij Energoprojekt, Beograd i Zavod za vodoprivredu, Bijeljina, 2009. godine; Studija Uticaj previenja voda r. Zalomke na reim voda Bune i Bunice i Uticaj prevoenjna voda Dabarskog polja na reim voda r. Bregave, HET Institut za koritenje i zatitu voda na kru, 1985. godine i projekat Analiza uticaja gradnje RHE apljina na izdanost izvora u Donjoj Neretvi - Institut za elektroprivredu i energetiku, Zagreb 2008 godine; Plan upravljanja rijenim slivom Neretve i Trebinjice- rad u toku; ,,Upravljanje akumulacijama i hidroelektranama sistema Trebinjice-2010.god.; Ekoloki prihvatjliv protok


10

Jo bolje razumijevanje, primjenom principa rijeke Trebinjice-2011.god.,...) i dr, je omoguilo da se definie jasna sloena ciljna struktura projekta pod nazivom - Integralno ureenje, koritenje, zatita i razvoj dijelova slivova rijeka Neretve i Trebinjice u zoni Gornjih Horizonata u kojoj je pojam ocjena uticaja na ivotnu sredinu obuhvatio kako negativne tako i ukupne pozitivne efekte djelovanja sistema u smislu ispunjenja zahtijeva datih u definiciji IUVR-a. Potreba definisanja ovakve ciljne strukture proizilazi iz zakljuaka Strune komisije, formirane s ciljem da se u novonastalim uslovima jo jednom proanalizira usklaenost do sad voenih i u nastavku planiranih aktivnosti na realizaciji sistema koritenja voda sliva rijeke Trebinjice koji glase: Polazei od injenice da je hidrosistem Trebinjica u drugoj etapi dominantno vienamjenski preporuujemo da se projektno rjeenje, osim sa hidroenergetskog aspekta, valorizuje i znatno ire, kroz efekte u oblasti vodosnabdjevanja, navodnjavanja, zatite od voda, socio-ekonomske aspekte uravnoteenog razvoja podruja, uticaja na okolinu, te ostale nesmjerljive uticaje. Potpunom realizacijom sistema doi e do promjene prirodnog reima povrinskih i podzemnih voda, iju kvantifikaciju je neophodno definirati. Zakljuke koji su proistekli iz matematskog modeliranja, a odnose se na uticaje prevoenja voda Nevesinjskog, Dabarskog i Fatnikog polja na male, srednje i velike vode , potrebno je provjeriti , uz upotrebu aktuelnih podataka i uz prethodnu verifikaciju modela. Nedvojbeno je da se razliiti interesi korisnika sistema mogu uskladiti samo njegovim integralnim upravljanje u irem podruju (slivovi r, Trebinjice i r. Neretve) i po kvalitetu i kvantitetu voda. U tom smislu potrebna je uspostava monitoringa kvaliteta i kvantita voda. Dodatnu osnovu za ovakav pristup ine i zakljuci sa sastanka Povjerenstva/Komisije za vodno gospodarstvo Republike Hrvatske i Bosne i Hercegovine (oujak/mart 2007god) u kojima se, pored ostalog, insistira na potrebi hitne uspostave .monitoringa i izrade Studije uticaja na okoli kako postojeih tako i planiranih objekata ovog sustava. Iz samog naziva ciljne strukture moe se zakljuiti da se ona odnosi na podruje Gornjih Horizonata koje svojim veim dijelom pripada slivu rijeke Neretve. Meutim, saglasno injenici da se radi o segmentu projekta koji u sebe ukljuuje i aspekt prevoenja dijela voda koje pripadaju slivu rijeke Neretve u sliv rijeke Trebinjice (podruje Donjih Horizonata) i koji je, kao takav, zbog njihove uticajne sprege (planerske i fizike) od poetka razmatran kao dio integralne cjeline itavog sistema, nastojali smo da, nastavljajui taj kontinuitet i uvaavajui gore navedene zakljuke i preporuke, kroz dopunska objanjenja i okvirnu analizu prirodnih karakteristika i podruja Donjih Horizonata i, posebno, karakteristika prirodnog reima voda i njihove ostvarene transformacije pod uticajem ve izgraenih vjetakih objekata, stvorimo dodatnu osnovu za:

- analognog zakljuivanja, prirodnih procesa oticanja i na prostoru Gornjih Horizonata i njihove oekivane (projektovane) transformacije pod uticajem izgradnje u kontinuitetu planiranih ili ve izgraenih dijelova vjetakih objekata ovog dijela sistema.

- stvaranje pretpostavki da javnost, ve u startu, prepozna, na razumljivim i realnim pokazateljima zasnovanim saznanjima, naglaeni vieciljni karakter i znaaj tako uvezanog projekta koji je, istovremeno, izdignut iznad nivoa samo energetskog cilja i koji predstavlja osnovu za blagovremeno prepoznavanje i vlastitih interesa u njemu.

- blagovremeno prepoznavanje pozitivnih i negativnih uticaja na vlastite i ire interese i na osnovu toga uee u predlaganju kompromisnih i na realnim osnovama zasnovanih rjeenja.

Preuzimajui obavezu da uestvujemo u izradi ovog i ovakvog projekta bili smo svjesni nae velike odgovornosti koja proizilazi iz navedene obaveze da toj javnosti i njenim


11

zastupnicima ponudimo korektnu i na realnim (dostupnim) podacima zasnovanu strunu podlogu, koja e im pomoi da, u ovako sloenom projektu isprepletenih interesa (meudravno i meuentitetsko vodno podruje, interesi uzvodnih i nizvodnih, ...), prepoznaju njegov vieciljni karakter i u njemu skup razliitih interesa koje je mogue, istovremeno, ostvariti samo uz uvaavanja prihvatljivih (ponekad i kompromisnih) realnih rjeenja koritenja prostora i voda. Ocijenili smo da e na doprinos razvoju procesa u tom smjeru biti autoritativan samo ukoliko svi zagovornici i protivnici realizacije projekta koji se razmatra u ovoj studiji ne nauu njoj bilo kakve elemente koji bi ukazivali na neku pristrasnost u odbrani onih uticaja projekta koji ne doprinose da se poboljaju uslovi kako bi se ljudima, ekosistemima,... na itavom uticajnom prostoru omoguio: laki pristup dragocjenoj vodi i energiji; svoenje uzroka problema njihove nesigurnosti (rizik od poplava) na najmanju moguu mjeru; obezbjeenje bitnih pretpostavki za proizvodnju hrane; ouvanje vitalnih ekosistemskih vrsta,... Svjesni injenice da ovakav pristup zahtijeva primjenu etike odgovornosti osloboene od bilo kakvih linih, emotivnih ili drugih predubjeenja, odluili smo da za praenje izrade i oblikovanje koncepcije izrade studije formiramo Struni savjet projekta sastavljen od izuzetnih poznavaoca ove oblasti, koji je, stalnim insistiranjem da se prikazivanje koncepta integralnosti projekta, i njegovih rjeenja u ovoj Studiji treba zasnivati na iskljuivo verifikovanim podacima, projektima i drugoj relevantnoj dokumentaciji, zapravo insistirao na odranju njegove vjerodostojnosti. Tome su doprinijele strune rasprave voene bilo na konsultativni sastanci bilo na drugi komunikacijski nain, s tim to su osnovu ovakvog pristupa inile korekcije i verifikacije pojedinih faza Studije. Osim toga vrena je i razmjena podataka sa obraivaima nekih meunarodnih projekata koji imaju dodirnih taaka sa ovim projektom, kao to su:

Projekt Dinaric Arc Sustainable Hydropower Initiative (Inicijativa za odrivu hidroenergiju u podruju Dinarskog luka) - WWF Mediterranean Programe; ouvanje vodenih ekosistema u Parku prirode Hutovo blato (rasprave i zakljuci sa radionice odrane u Motelu Karaotok Park prirode Hutovo blato 24.11.2011.god.),

Projekat (Plan) upravljanja rijenim slivom Neretve i Trebinjice financiran od strane GEF/wb iji je cilj osiguranje odrivog upravljanje ovim slivovima i iju realizaciju prate: MOFTER- ispred Bosne i Hercegovine, Hrvatske vode ispred Republike Hrvatske; Obraivai: Zavod za vodoprivredu Bijeljina i Elektroprojekt Zagreb.

1.1.2 Razrada sloene ciljne strukture

Slijedei kontinuitet gore navedenih saznanja opredijelili smo se za nastavak jo jae primjene, inae, u dosadanjem konceptu razvoja sistema, ve koritenog principa da, ukoliko nisu i svi drugi (osim energetskog) ciljevi jasno iskazani od samog poetka u jedinstvenoj ciljnoj strukturi, javnost ne moe uoiti vieciljni karakter planiranog sistema i njegov veoma iroki znaaj za integralni razvoj, ureenje i zatitu prostora sliva, suavajui tako njegovu uloga samo na hidroenergetske ciljeve. Na ovaj nain se, dakle, eli izbjei suena ocjena po kojoj se, najee, drugi efekti tretiraju kao cijena po kojoj drugi korisnici prostora dozvoljavaju elektroprivredi da svoj sistem sagradi na njihovom prostoru. Ta krupna metodoloka manjkavost veoma sueno prikazivanje ciljeva integralnog ureenja i koritenja prostora ima vrlo nepovoljnu socijalnu dimenziju: konfrontiranje subjekata koji u sutini imaju iste ciljeve. Imajui u vidu navedeno, kao i injenicu da izrada ove studija podrazumijeva, prvenstveno, provjeru i aktuelizaciju rjeenja i uticaja ve analiziranih i saglasnostima i dozvolama akceptiranih rjeenja uklapanja HE Dabar u osnovni koncept fazne izgradnje cjelovitog sistema, u tekstu koji slijedi su prikazani i ukratko definisani pojedinani ciljevi iz grupe sloene


12

ciljne strukture, kako bi se stvorila osnova (vodi) za njihovo bolje razumijevanje i konkretnu razradu.

Slika 1 Sloena ciljna struktura Gorinji Horizonti HE Dabar

Kao to se vidi iz date eme (slika 1.) svaka grana (pojedinani cilj) sloene ciljne strukture razgranava se dalje u odgovarajue, detaljnije, hijerarhijske strukture ciljeva, pri emu se eksplicitiraju svi ciljevi koji su relevantni sa stanovita integralnog razvoja razmatranog podruja (npr. grana socijalnih ciljeva se grana u hijerarhijsku strukturu koju ine demografski razvoj, migraciona politiku, politika zapoljavanja,...). Primijenjen je princip da su se ciljevi istog nivoa dekompozicije (ciljevi navedeni na slici) posmatrali, koliko god su to omoguavali raspoloivi podaci, ravnopravno-podjednako znaajno, nastojei da se izbjegne bilo kakva diskriminacija na tom planu koja bi, naprimjer u sluaju da se ekoloki ciljevi smatraju usputnim (marginalnim), mogla da dovede u pitanje kredibilitet Studije i, sljedstveno tome, formiranja neformalnih grupa koje bi se otro usprotivile projektu, nastojei, po svaku cijenu, da ga onemogue. Kljuni elementi obuhvaeni u analizi najuticajnijih pojedinanih ciljeva su razmatrani na nain prikazan u daljnjem tekstu. Analiza grane socijalnih ciljeva je usmjerena, s obzirom na stanje socijalnih problema na ovom podruju i injenicu da je HE Dabaru osnovi razvojni projekat ove regije, na analizu doprinosa HE Dabar i demografskom razvoju u njegovom eljenom pravcu, ukljuujui i migracionu politiku i politiku zapoljavanja i zadravanja radno sposobnog stanovnitva u zonama iz kojih su se ljudi iseljavali i jo iseljavaju, itd. Privredni - razvojni ciljevi su se, s obzirom na njihovu najtjeniju povezanost sa socijalnim ciljevima i raspoloivim resursima zavisnim od vodnih resursa, pokuali razloiti na ciljeve u domenu poljoprivrede, turizma i drugih tercijarnih djelatnosti koje, kako je to pokazalo iskustvo steeno na analizi efekata do sada realizovanog segmenta sistema Trebinjice, uvijek za sobom povlai jedan ovakav razvojni projekat.


13

Dosadanja saznanja o meusobnoj zavisnosti Ekolokih ciljeva i ciljeva vezanih za realizaciju ovog projekta su opredijelila da se ekoloki ciljevi razmatraju po uticajnim problemskim i prostornim grupama ciljeva kako slijedi:

odravanje neporemeenih reima malih voda u uticajnim zonama Bune, Bunice, Bregave i Hutova blata,

poboljavanje vodnih reima Bregave na potezu kroz Stolac u odnosu na sadanje stanje, ekoloki najprikladnijom regulacijom, iji je cilj da zadri prirodne oblike korita u vizuelno i

estetski neporemeenom stanju, uz spreavanja gubljenja vode iz korita ouvanje biodiverziteta faune i flore karstnih polja u neporemeenom stanju; ouvanje ambijentalnih vrijednosti na prostoru sistema; ouvanje u prirodnom stanju posebnih hidrografskih i ekolokih cjelina, kao to su Vrijeka,

Ljeljenica, sedrene barijere kod Stoca, ouvanje stanita Gaovica kao reliktnih vrsta, itd.

S obzirom da su saobraajni ciljevi na ovom podruju u tijesnoj vezi sa socijalnim i privredno/razvojnim ciljevima to je u projektu analizirana detaljnija hijerarhijska struktura u segmentima eventualno predviene izgradnja novih saobraajnica do objekata u sistemu i obnove postojeih puteva zbog dopremanja opreme. Takva nova mrea saobraajnica je posmatrana kao veoma vaan element itave ciljne strukture, jer je tijesno povezana sa ukupnim razvojnim ureenjem teritorije sliva. Ciljevi urbanog razvoja su posmatrani u sklopu prilagoavanja hidrolokih reima u zoni urbanih prostora (npr Stoca), ali i u zoni nizvodnih naselja itavog sistema (zakljuno sa Trebinjem) na nain koji e omoguiti povoljniju urbanizaciju u zoni vodotoka na kojoj su ureeni vodni reimi u smislu: smanjenja velike i poveane male vode i na taj nain poboljavanje uslova za razvoj kanalizacione infrastrukture, funkcionisanje PPOV (postrojenja za preiavanje otpadnih voda) i sanitaciju naselja. Razmatrana je i grana Kulturolokih ciljevi i njeno grananje u pravcima koji podrazumijevaju stvaranje uslova za trajnu zatitu nepokretnih kulturnih dobara (tamo gdje oni postoje) na uticajnom podruju razmatranog sistema (npr. prostor arheolokih lokaliteta nekropole steaka u zapadnom dijelu Dabarskog polja, peina Badanj sa gravurom u kamenu iz kasnog paleolitika, itd) Vodoprivredni i energetski ciljevi su, saeto reeno, analizirani kroz dekompovane detaljnije hijerarhijske strukture koje se odnose na ureenja i regulisanja vodnih reima sistemom akumulacionih jezera, zatite voda i stvaranje uslova za cjelovito iskorienje vodnih i hidroenergetskih potencijala vodotoka u slivu Trebinjice i posebno na Gornjim Horizontima. Na taj nain se eljelo potvrditi ili demantovati ubjeenje da hidroenergetika i vodoprivreda kao proizvodni sistemi postaju lokomotiva razvoja, koja moe da pokrene itav taj integralni, razvojni projekat ureenja, koritenja i zatite sliva Trebinjice na nain da se on na skladan nain uklopi u socijalno, ekoloko i svekoliko drugo okruenje.


14

1.1.3 .Pravni okvir

Procjena uticaja na ivotnu sredinu podrazumijeva identifikaciju, utvrivanje, analizu i ocjenu direktnih i indirektnih uticaja projekta s obzirom na sljedee elemente i faktore: - ljude, floru i faunu, - zemljite, vodu, vazduh, klimu i pejza, - materijalna dobra i kulturno nasljee, - meudjelovanje faktora navedenih u alinejama jedan, dva i tri.

Zakonom o zatiti ivotne sredine (Sl. glasnik RS, br. 28/07), l. 55-69 se definie cjelokupni postupak procjene o uticaju na ivotnu sredinu. Procjena uticaja na ivotnu sredinu je postupak ocjenjivanja prihvatljivosti projekata u odnosu na ivotnu sredinu, kao i odreivanje potrebnih mjera zatite ivotne sredine, kako bi se negativni uticaji sveli na najmanju moguu mjeru, te postigao visok nivo zatite ivotne sredine. Ovaj postupak se odvija u okviru svih faza razvoja projektne dokumentacije od planiranja do nivoa glavnog projekta.

Imajui u vidu zakonske obaveze Zakona o zatiti ivotne sredine kao i Uredbu o projektima za koje se sprovodi procjena uticaja na ivotnu sredinu i kriterijumima za odluivanje o obavezi sprovoenja i obimu procjene uticaja na ivotnu sredinu, novoplanirano postrojenje za proizvodnju elektrine energije HE Dabar planirane instalisane snage 159,15 MW. spada u postrojenja za koja je obavezna procjena o uticaju na ivotnu sredinu Zakonom se propisuje da svi pogoni koji se nalaze na listi definisanoj podzakonskim aktom mogu biti izgraeni samo ukoliko imaju ekoloku dozvolu izdatu u skladu sa odredbama tog zakona. Pored toga, niti jedna ovlaena institucija ne moe izdati graevinsku dozvolu niti bilo koju drugu neophodnu dozvolu, ukljuujui ekoloku dozvolu, za projekte koji podlijeu procesu procjene uticaja na ivotnu sredinu, ukoliko podnosilac zahtjeva uz zahtjev nije priloio kopiju odobrene Studije uticaja na ivotnu sredinu. Integracija procjene uticaja na ivotnu sredinu u projektni ciklus moe biti od velike koristi investitoru jer Studija uticaja na ivotnu sredinu moe dati pravovremene informacije u kljunim fazama projektnog ciklusa. Preliminarni nalazi iz Nacrta studije uticaja na ivotnu sredinu mogu ukazati na neke praktine izmjene u projektu kojima je mogue izbjei ili umanjiti negativni uticaji na ivotnu sredinu, ili na bolji nain sagledati ekoloke koristi. Investitor moe izraziti elju da usvoji ove izmjene u ranoj fazi planiranja projekta tako da je Konanu Studiju o uticaja na ivotnu sredinu mogue bazirati na revidiranom planu, opisujui umanjene uticaje i skromnije potrebe za upravljanjem uticajima. Slino tome, relevantno ministarstvo ima mogunost da pregleda i komentarie projekat, i, ako je potrebno, zahtjeva izmjene da bi se izbjegli ili umanjili negativni uticaji na ivotnu sredinu prije nego se donesu neopozive projektne odluke. Zakonom o elektrinoj energiji (Slubeni glasnik Republike Srpske, br. 8/08, 34/09, 92/09 i 1/11) uspostavljaju se pravila za proizvodnju i distribuciju elektrine energije na prostoru Republike Srpske i domae trgovine u ime Republike Srpske, te regulie uspostavljanje i rad elektroenergetskog sistema. Zakon regulie oblasti elektroenergetske politike, obavljanje elektroenergetskih djelatnosti i njihovo regulisanje, izdavanje dozvola i drugo. Uredbom o proizvodnji i potronji energije iz obnovljivih izvora i kogeneracije (Slubeni glasnik Republike Srpske, br. 28/11 i 39/11) utvruju se ciljevi i mjere za podsticanje proizvodnje elektrine energije iz obnovljivih izvora energije i kogenerativnih postrojenja, nain obezbjeenja i koritenja sredstava za podsticanje, te indikativni i okvirni ciljevi uea energije iz obnovljivih izvora u bruto finalnoj potronji energije. Cilj Uredbe je da se, u interesu sigurnosti snabdijevanja, ouvanja ivotne sredine i spreavanja klimatskih promjena, promovie upotreba obnovljivih izvora energije i efikasne kogeneracije, osigura konstatno i razumno poveanje


15

udjela energije iz obnovljivih izvora u ukupnoj potronji energije u Republici Srpskoj, te omogui ekonomina upotreba prirodnih resursa i odrivi razvoj. Na slijedeem dijagramu je prikazana integracija aspekata ivotne sredine u proces izrade projektne dokumentacije.

Slika 2 Integracija aspekata ivotne sredine u proces izrade projektne dokumentacije

KonsultantiNaru?ilac projektne

dokumentacije

Ministarstvo prostornog ure?enja ,

gra?evinarstva i ekologije

Ministarstvo Tim za ininjersko projektovanje Tim za procjenu uticaja na ivotnu sredinu(PUS) Ministarstvo ekologije RS

Projektni zadatak Tehnika studija sa vie varijanti Mapa konflikta u prostoru Ekoloka analiza vievarijanti

preporuke

Viekriterijumska analiza

IDEJNO REENJE IZRADA ZAHTjEVA ZA PRETHODNU PROCENU

2 varijante

2 VARIJANTE

Izra?uje tim za procenu

Priprema se Zahtjev za prethodnu procjenu o uticaju na ivotnu sredinu prema zakonu o zatiti ivotne sredine Republike Srpske Sl.gl.RS broj 28/07,?lan 59

Podloga za izradu Idejnog projektaPristupa se izradi Idejnog projekta

za odabranu varijantu

IDEJNI PROJEKAT IZRADA NACRTA STUDIJE

Reenje -Ministarstvo za

prostorno ureenje, graevinarstvo i

ekologiju RS

Diskusija sa timom za procenu i

priprema Javne rasprave

JAVNA RASPRAVA

Reenje o odobravanju Studije

IZVOAKI PROJEKAT

EKOLOKA DOZVOLA

MONITORING PLAN


16

1. 2. Polazne osnove za izradu studije

Osnov za izradu Studije su inili Projektni zadatak za izradu Studije o uticaja projekta HE Dabar na ivotnu sredinu i dokaza uz zahtjev za izdavanje ekoloke dozvole za hidroenergetsko postrojenje Dabar; Studija uticaja na ivotnu sredinu - Segment vodeZZV; dostavljena projektna i druga dokumentacija iz koje su se mogli sagledati uticaji kako u neposrednom okruenju projekta tako i u njegovoj iroj uticajnoj zoni; miljenja nadlenih subjekata u odgovoru na Zahtjev za prethodnu procjenu o uticaju HE "Dabar" na ivotnu sredinu Ministarstvu za prostorno ureenje, graevinarstvo i ekologiju Republike Srpske; ukljuujui i miljena optina Berkovii, Nevesinje....; Studije o uticaju na ivotnu sredinu za projekte za koje je postignut kompromis kroz prethodne faze aktivnosti (Razvojni program elektroenergetskog sektora RS, Prostorni plan RS, Prethodna studija ekonomske opravdanosti, Idejno rjeenje projekta sa predloenim varijantama, Zahtjev za prethodnu procjenu o uticaju na ivotnu sredinu HE Dabar, Idejni projekat); Zakljuci Strune Komisije zakljuaka za projekat Gornji Horizonti formirane prema zakljuku Meuentitetske komisije za vodoprivredu, rjeenjem Entitetskih Ministarstava nadlenih za okoli (u daljnjem tekstu Struna komisija za Gornje Horizonte) Povjerenstva/Komisije za vodno gospodarstvo Republike Hrvatske i Bosne i Hercegovine (oujak/mart 2007. godine).;sve vodoprivredne saglasnosti. i drugi uticajni dokumenti. Na osnovu ugovora broj 1583-4/11 izmeu Projekt a.d. Banja Luka i Hidroelektrana Dabar d.o.o. Trebinje , Projekt a.d. je u obavezi da uradi Studiju uticaja projekta HE Dabar na ivotnu sredinu, koristei postojeu tehniku dokumentaciju u vezi sa predmetnim projektom, kao i do sada izraene Studije i analize uticaja za podruje na kome se predmetni objekat nalazi. Za potrebe ove studije Zavod za vodoprivredu d.d. Sarajevo na osnovu ugovora br.1583-6/11 sa Projekt a.d. Banja Luka je uradio dio studje pod nazivom Studija uticaja na ivotnu sredinu - Segment vode ZZV; Rad na izradi Studije o uticaji HE Dabar na ivotnu sredine obuhvata slijedee zadatke:

sakupljanje relevantne dokumentacije koja e posluiti u izradi Studije o uticaja na ivotnu sredinu i to: topografskih podloga, tematskih karti podruja, prethodno uraenih studija i analiza za predmetno podruje, stratekih studija i planova zatite na dravnom i entitetskom nivou;

identifikaciju postojeeg stanja ivotne sredine i moguih uticaja na ivotnu sredinu; kvantifikaciju moguih uticaja i posljedica na ivotnu sredinu; kvalitativnu i kvantitativnu analizu uticaja na ivotnu sredinu; uee na javnoj raspravi u matinim optinama u kojoj se nalazi predmetni objekat

na kojoj e zainteresovane slube, organizacije i pojedinci biti u mogunosti da iskau svoje stavove, prijedloge i primjedbe, a konsultant e iste u realnoj i razumnoj mjeri ugraditi u predmetni dokument;

izradu plana zatite ivotne sredine od potencijalnih negativnih uticaja tokom izgradnje i eksploatacije;

izradu plana monitoringa ivotne sredine tokom izgradnje; izradu odgovarajue dokumentacije precizirane ovim projektnim zadatkom.

Na osnovu Rjeenja broj 15.04-96-105/11 Ministarstva za prostorno ureenje, graevinarstvo i ekologiju Republike Srpske o utvrivanju obaveze sprovoenja procjene uticaja i izradi Studije uticaja na ivotnu sredinu, sa strunim miljenjima subjekata propisanim u lanu 60. stav 1. Zakona o zatiti ivotne sredine - preien tekst (Sl. glasnik RS br. 28/07) i Uredbe o projektima za koje se provodi procjena uticaja na ivotnu sredinu i kriterijima za odluivanje o obavezi provoenja i obimu procjene uticaja na ivotnu sredinu (Sl. glasnik br. 7/06), Investitor je pokrenuo proceduru procjene uticaja na ivotnu sredinu.


17

Radi provoenja procedure procjene uticaja na ivotnu sredinu Zahtjev za prethodnu procjenu sa dokumentacijom je dostavljen na miljenje slijedeim subjektima:

1. Ministarstvu poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede, 2. Ministarstvu zdravlja i socijalne zatite, 3. Zavodu za zatitu kulturno - istorijskog i prirodnog nasljea.

U toku razmatranja i odluivanja o zahtjevu Ministarstvo je, u skladu sa lanom 60. Zakona o zatiti ivotne sredine, dostavilo zahtjev sa dokumentacijom na miljenje Ministarstvu poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede, Ministarstvu zdravlja i socijalne zatite, Republikom zavodu za zatitu kulturno - istorijskog i prirodnog nasljea i optinama Bilee, Nevesinje i Berkovii.

Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede u svom miljenju broj 12.07-337-134/11 od 31.05.2011. godine, konstatuje da pregledajui ponuene dokumente, panju su usmjerili na rjeenja koja su data za korienje i zatitu voda, uma, umskog i poljoprivrenog zemljita, te smatraju da je sadraj i obim navedene prethodne procjene uticaja prihvatljiv, s tim da se u narednim fazama odgovarajua dokumentacija dopuni sljedeim:

- Odgovarajuim hidrolokim analizama za garantovane ekoloki prihvatljive protoke i njihovo tano definisanje, kao i nainima isputanja istih.

- Obzirom da se najvie mjera, prije svega, mora odnositi na praenje stanja i zatitu, odnosno, spreavanje zagaenja povrinskih tokova, neophodno je dopuniti podatke o stanju mree hidrolokih stanica i osmatrakih profila, kako bi se obezbijedili kvalitetni podaci i podloge za naredne faze izrade projektne dokumentacije.

- U pogledu zatite flore i faune, kao i cjelokupnog akvatinog ekosistema podruja obuhvata ovog projekta, neophodno je definisati parametre i lokalitete za uspostavljanje trajnog monitoringa, kako u toku izvoenja radova, tako i tokom eksploatacije, u okviru kojeg detaljno opisati mjere zatite voda, uma i zemljita.

- Potreba kontinuiranog praenja, kako tokom izgradnje, tako i tokom eksploatacije, posebno se odnosi na monitoring obezbjeivanja garantovanih ekoloki prihvatljivih protoka, sa pokazateljima kvantitativnih i kvalitativnih parametara dotekle vode na ureene mjerne profile.

- Neophodno je nastaviti sa hidrolokim analizama, kako bi se sa sigurnou utvrdili raspoloivi vodni resursi i bilansi voda.

Ministarstvo zdravlja i socijalne zatite u svom miljenju broj 11/04-012-227/11-TM od 21.06.2011. godine, istaklo je sljedee:

Strateko opredjeljenje Republike Srpske je da kroz Nacrt Prostornog plana Republike Srpske do 2015. godine ide u pravcu razvoja termo i hidroenergetskih kapaciteta usklaenih sa kapacitetom raspoloivih sirovinskih resursa u dijelu koji se odnosi na realizaciju hidroelektrana.


18

Prostor koji je predmet Prethodne procjene uticaja na ivotnu sredinu, neminovno je praen odreenim uticajima na ivotnu sredinu. Pri izvoenju radova i kasnije tokom eksploatacije oekuje se minimalan negativan uticaj na zdravlje oblinjeg stanovnitva Panja se posvetila obavezama investitora u skladu sa zakonskom regulativom, opisu postojeeg stanja ivotne sredine, tehnikom opisu projektnog rjeenja i gradnje, dok su na kraju istaknuti mogui uticaji na ivotnu sredinu pri gradnji predmetnog objekta, odnosno tokom perioda eksploatacije i mjere za spreavanje, smanjivanje ili uklanjanje tetnih uticaja projekta. Predloene mjere ublaavanja negativnih uticaja uzimaju u obzir i pozitivne efekte predmetnog objekta na okolinu, razvoj podruja i plansko praenje efekata ublaavanja i uspostavljanje sistematskog monitoringa uz kompenzacione mjere unapreenja okruenja. Posebnu panju neophodno je posvetiti spreavanju nekontrolisanog izlivanja i nepravilnog zbrinjavanja otpadnih i atmosferskih voda, kao i drugog otpada, a naroito spreavanju sluajnog prosipanja ili curenja ulja i goriva iz radne mehanizacije direktno u povrinske vode. Takoe, neophodno je posvetiti veu panju negativnom uticaju buke, praine, odnosno naruavanja kvaliteta vazduha u odnosu na ruu vjetrova i konkretno obrazloiti preventivne mjere u cilju zatite zdravlja radnika, poblie objasniti idejno rjeenje za dispoziciju mulja i uticaj na ivotnu sredinu, kao i precizirati potencijalne opasnosti koje proistiu iz eventualne havarije predmetnog objekta. Potrebno je ugraditi u samu Studiju obavezu investitora da ukoliko se izgradnjom objekta pojavi bilo koji negativan uticaj na zdravlje ljudi i ivotnu sredinu, izvri obavjetavanje u skladu sa zakonskim odredbama Zakona o zatiti ivotne sredine - Preien tekst (Slubeni glasnik Republike Srpske", br. 28/07, 41/08 i 29/10) i nadlenostima Ministarstva zdravlja i socijalne zatite Republike Srpske. Kada se radi o zatiti zdravlja stanovnitva potrebno je slijediti zdravstvenu politiku i strategije za zdravlje u Republici Srpskoj do 2010. godine i preporuke Strategije 5. za praenje i redukciju rizinih faktora ivotne i radne sredine i jaanje infrastrukture i funkcije ustanova za zdravstvenu zatitu u postupku izrade prostornih i drugih planova, odnosno osnova i druge investiciono-tehnike dokumentacije (Slubeni glasnik Republike Srpske", broj 56/02), koji su u vezi sa Nacionalnim akcionim planom za zdravlje i ivotnu sredinu (NEHAP) za Republiku Srpsku, usvojenim od strane Vlade Republike Srpske (Slubeni glasnik Republike Srpske", broj 1/02). Shodno navedenom, a u odnosu na standarde i normative ija primjena je obavezna kod izgradnje predmetnog objekta, moe se konstatovati da izgradnja navedenog objekta, HE DABAR" na slivu rijeke Zalomke na profilu Poenje, na teritoriji optina Bilee, Nevesinje i Berkovii, projektovane snage 159,15 MW, investitora HIDROELEKTRANA DABAR" d.o.o. Trebinje, moe imati negativan uticaj na zdravlje i ivotnu sredinu, te su Prethodenom procjenom predviene dispozicione mjere sistema ili adekvatne mjere zatite, kojima se umanjuju nepovoljni efekti, a maksimiziraju pozitivni efekti na okruenje.

Republiki zavod za zatitu kulturno - istorijskog i prirodnog nasljea nije dostavio miljenje u ostavljenom roku, u skladu sa lanom 60. Zakona o zatiti ivotne sredine, iako im je zahtjev sa dokumentacijom uredno poslat i od strane Zavoda uredno zaprimljen.

Optina Nevesinje u svom miljenju broj 06-36-44/11 od 02.06.2011. godine, konstatuje da su u potpunosti saglasni na opis moguih uticaja projekta na ivotnu sredinu, kao i za predviene mjere za spreavanje, smanjenje ili uklanjanje tetnih uticaja na ivotnu sredinu.Optina Berkovii u svom miljenju broj 03/IV-36-5/11 od 06.06.2011. godine, istie da je u Studiji uticaja na ivotnu sredinu projekta HE DABAR" neophodno dati detaljne podatke o lokaciji na kojoj se projekat realizuje, kao i o podruju mogueg uticaja projekta na ivotnu sredinu sa prikazom i ocjenom postojeeg stanja ivotne sredine.


19

Poto je vreno dugogodinje praenje lokaliteta na kome e se realizovati ovaj projekat, evidentno je da postoji ozbiljna baza podataka na osnovu koje se moe uraditi temeljna procjena ovog objekta na klimatske promjene, kvalitet povrinskih i podzemnih voda i stanje ekosistema, uz detaljan opis i prikaz moguih uticaja projekta na ivotnu sredinu, sa opisom mjera za spravanje ili eventualno ublaavanje tetnih uticaja, kao i opis mjera za praenje svih uticaja u toku realizacije i nakon realizacije, a u toku eksploatacije objekta. Dalje navode, da iako se projekat u graevinskom smislu ne realizuje na teritoriji optine Berkovii, smatraju da e imati uticaj na ivotnu sredinu i na teritoriji optine, to bi bilo obrazloeno u Studiji o uticaju ovog projekta.

Optina Bilea u svom miljenju broj 11.06/37-01/11 od 16.06.2011. godine, konstatuje da su upotpunosti saglasni na dostavljeni opis moguih uticaja projekta na ivotnu sredinu, kao i na predviene mjere za spreavan1je, smanjanjenje ili uklanjanje tetnih uticaja projekta na ivotnu sredinu.

Pristigla miljenja su uvaena i ine sastavni dio Studije uticaja HE Dabar na ivotnu sredinu.


20

1.3.Priloena dokumentacija

1. HE Dabar, Osnove glavnog projekta, Knjiga1.1.Opisi i prorauni,Sarajevo,1989. god. 1

2. HE Dabar, Osnove glavnog projekta, Knjiga 1.2. Nacrti Sarajevo,1989. god. 1

3. HET, Hidroenergetsko iskoritenje voda Gornjih horizonata, Glavni projekat, HE Dabar, Geoloki uslovi izgradnje podzemnih objekata,Knjiga 2-Geologija,Sarajevo,1987. god.

1

4. HE Dabar, Osnove glavnog projekta, (Podzemni objekti), Izvjetaj o izmjenama 1

5. HE Dabar, Glavni projekat, Akumulacija, Knjiga 2.8.1. Geologija, Hidromehaniki uslovi ostvarenja kote 836 mnm , Sarajevo, 1988. god. 1

6. Dinamiki plan sa tehnologijom graenja tunela Dabar - Fatnica km. 0+000-1+378 (fascikla)Beograd 1986. god. 1

7. HE Dabar, Glavni projekat, Hidroloke podloge, Knjiga 3.1 Proraun velikih voda,Sarajevo 1988. god. 1

8. HE Dabar Glavni projekat Hidroloke podloge Knjiga 3.2 Obrada poplava Sarajevo 1988. god. 1

9. Izvjetaj o seizmikim ispitivanjima na mjestu strojare HE Dabar Beograd, 1978. god. 1

10. HE Dabar, Geoloke podloge, Geoloko-tektonske karakteristike terena si. Oboda Nevesinjskog polja ,Sarajevo,1968. god. 1

11. HE Dabar, (Idejni projekat) varijanta rjeenje snage, odnosno instalacije proticaja,Sarajevo,1970. god. 1

12. Mogua proizvodnja sistema Hidroelektrana na rijeci Trebinjici, Energetski efekti voda Dabarskog polja, Tehniki izvjetaj, Sarajevo, 1983. god. 1

13. Dabarsko polje - Ponor Ponikva, Ugraivanje ureaja za mjerenje proticaja, Izvedbeni projekat ,Sarajevo, 1980. god. 1

14. HET, Hidroenergetsko iskoritavanje voda rijeke Trebinjice, Idejni projekat, 5. HE Dabar, Knjiga 5.1. Geoloke podloge.Sarajevo, 1980. god.

1

15.

HET, Hidroenergetsko iskoritavanje voda Gornjih horizonata, Prevoenje voda Dabarskog i Fatnikog polja u akumulaciju Bilea, Idejni projekat, 1.Projektne podloge i ulazni podaci, Graevinski dio, Knjiga 1.1..Sarajevo, decembar, 1985. god.

1

16. HET, Hidroenergetsko iskoritavanje voda Gornjih horizonata rijeke Trebinjice, Glavni projekat, 1. HE Dabar, Projekt istraivanja i ispitivanja, Knjiga 1.1 Geologija, Sarajevo, 1987. god.

1

17. HE Dabar, Investicioni program, Knjiga 2, Sveska 1, Energetske analize, Energoinenjering, mart, 1990. god. 1

18. Gornji horizonti rijeke Trebinjice, Poplave u Dabarskom i Fatnikom polju, Idejni projekat, Knjiga 1, Sveska1,Sarajevo, decembar, 1985. god. 1

19. Gornji horizonti rijeke Trebinjice, Poplave u Dabarskom i Fatnikom polju, Idejni projekat, Knjiga 1, Sveska 2 Dokumentacija, Sarajevo, decembar, 1985. god.

1

20. Gornji horizonti rijeke Trebinjice, Poplave u Dabarskom i Fatnikom polju, Idejni projekat, Knjiga 2, Sarajevo, decembar, 1985. god. 1


21

21. Korienje akumulacije HE Dabar u uslovima ne pogoravanja poplava u Dabarskom polju, Sarajevo, april, 1966. god.

1

22. HPP DABAR, FEASIBILITY STUDY, ANNEX 2/1; PROJEKT DUSTIFICATION WITHIN EXPANCION PROGRAM FOR ELECTRIC POWER SYSTEM BIH (Verzija srpski jezik) Sarajevo,1986. god.

1

23. HE Dabar, Izbor lokacije strojare (Fascikla) apljina, 1990. god. 1

24. Poplave u Dabarskom i Fatnikom polju, Idejni projekat, Sarajevo, decembar 1985. god. 1

25. Prostorni plan slivnog podruja rijeke Trebinjice 1

26. Studija Uticaj prevoenja voda rijeke Zalomke na reim voda Bune i Bunice, HET Institut za koritenje i zatitu voda na kru, 1985. godine i projekat

27. Uticaj prevoenja voda Dabarskog polja na reim voda r. Bregave, HET Institut za koritenje i zatitu voda na kru, Trebinje, 1985. godine i projekat;

28. Rijeka Bregava mogunost poveanja malih voda, HET Institut za koritenje i zatitu voda na kru, Trebinje, 1986. godine i projekat;

29. Uticaj ovjekovog rada na promjene prirodnog reima voda u kru, Zavod za vodoprivredu Sarajevo, 1991. godine, Milorad Milievi;

30. Karst Istone Hercegovine i dubrovakog priobalja, 2006. godine, Petar T. Milanovi;

31. Integralno upravljanja vodama slivova rijeka Trebinjice i Drine Mjeoviti Holding Elektroprivreda Republike Srpske Matino preduzee a.d. Trebinje, 2007. godine;

32. Analiza uticaja gradnje RHE apljina na izdanost izvora u Donjoj Neretvi - Institut za elektroprivredu i energetiku, Zagreb 2008 godine;

33. Aktuelizacija uticaja prevoenja voda Gornjih Horizonata na reim povrinskih i podzemnih voda, Konzorcij Energoprojekt, Beograd i Zavod za vodoprivredu, Bijeljina, 2009. godine;

34. Projekat Plan upravljanja rijenim slivom Neretve i Trebinjice;

35. Studija uticaja na ivotnu sredinu i dokaza za izdavanja ekoloke dozvole za hidroenergetsko postrojenje dabar SEGMENT VODA


22

2.TEHNIKI DIO 2.1 Opis lokacije i podruja mogueg uticaja projekta na ivotnu sredinu

ire podruje obuhvata sistema Gornjih i Donjih Horizonata i njegovog uticajnog djelovanja je smjeteno u prostor Istone Hercegovine i dubrovakog priobalja i predstavlja jedinstvenu hidrogeoloku sredinu ogranienu prema zapadu sa donjim tokom rijeke Neretve, prema jugu sa obalom Jadranskog mora, prema istoku planinskim masivom Orijena, odnosno vododjelnicom sa slivom zaliva Boke Kotorske, a sjeverna granica je vododjelnica prema slivovima gornjeg toka rijeke Neretve i Drine. Osim neznatnog dijela Gatakog polja u cjelini pripada slivu Jadranskog mora, a na sjeveru granii sa slivom Crnog mora. Dolina donjeg toka rijeke Neretve do ua u more i obala mora od ua Neretve do Molunta su, istovremeno, erozioni bazisi prema kojima teku vode svih karstnih izdani, odnosno svih slivova ovog regiona. S obzirom na navedeni poloaj i injenicu da on obuhvata meuentitetska i meudravna izrazito karstna podruja na kojima se nalaze za izgradnju planirani i do sada realizovani objekti to je, iz ve navedenih razloga (t.1.1), u opisu ireg uticajnog podruja koriten pristup analize samo onih, prije svega glavnih, geomorfolokih obiljeja koja su, u kombinaciji sa drugim slinim obiljejima (klimatskim, hidrogeolokim, hidrolokim,...), doprinosila da se ovaj prostor, zbog ne poduzimanja adekvatnih mjera, vjekovima, tanije sve do 60-tih god prolog vijeka, drao na vrlo niskom nivou razvoja


23

Opis makrolokacije Podruje hidroelektrane Dabar se nalazi u istonoj Hercegovini. Kompletan sistem je smjeten na teritoriji Republike Srpske. Vode se sistemom HE Dabar prevode iz sliva Neretve u sliv Trebinjice te se nakon viestepenog energetskog iskoriavanja ponovo vraa u Neretvu preko hidroelektrane apljina. Imajui u vidu morfoloku predispoziciju viestepenog korienja voda u cilju iskoriavanja voda predmetno podruje je najperspektivnijie u podruju Bosne i Hercegovine.

Slika 3 ematski prikaz pozicije sistema HE "Dabar"u odnosu na granicu optina i entitete u Bosni i Hercegovini Prostorni plan Republike Srpske definie podruje na kome se planira izgradnja sistema HE Dabar kao mezoregiju Trebinje. Ovo podruje je okarakterisano kao izrazito nerazvijena regija. Prema popisu iz 1991. na podruju cijele istone Hercegovine ivjelo je oko 85000 ljudi to je jako rijetka naseljenost imajui u vidu povrinu koju zauzima istona Hercegovina.


24

Opis mikrolokacije Gornji Horizonti predstavlja podruje geotektonski izdvojeno krakim poljima u Istonoj Hercegovini, koji se nalazi na razvou voda izmeu rijeka Neretve i Trebinjice i to u vidu kaskadnih polja koja e biti meusobno povezani hidrotehnikim sistemom tunela i kanala. Predmetno podruje pripada izuzetno razvijenom dinarskom holo karstu, hidrografska mrea je veoma slabo razvijena, veina povrina se drenira vertikalno putem karpa, vrtaa i podzemnih karstnih kanala. itavo podruje karakteriu brojni izvori, vrela, ponori i estavele, suve doline i kraka polja, koja su due ili krae vremana plavljena. Objekti hidroenergetskog sistema Dabar se nalaze na teritoriji optina Nevesinje, Berkovii i Bilea . Nevesinjsko polje je krako polje na nadmorskoj visini 850-900 mnm, prua se pravcem severozapad-jugoistok na duini od 24 km, irine 8,5 km i zahvata povrinu od 170 km2. Polje se sastoji iz manjih polja Slato, Lukavac, Trusina, Morina i Zovidolsko polje na jugu. Okrueno je planinama Vele, Snijenica, Crvanj, Visoravni Morine, Bjelanica i Babe.

Nevesinjskim poljem tee rijeka Zalomka, ija je hidrografska mrea najrazvijenija u najnizvodnijem delu, gde se ulivaju i najvee pritoke Zovidolka, Dreanjka i Bukovik sa lijeve i niz manjih pritoka sa desne strane. Rijeka Zalomka je karstni vodotok sa dugim bezvodnim periodima i velikim poplavnim vodama, neizvjesnim granicama sliva, brojnim ponorima i vrelima du korita. Svoj povrinski tok Zalomka zavrava u ponoru Biograd na koti priblino 800 mnm. Rijeka Zalomka kao i itav sliv Nevesinjskog polja preko vrela na Buni i Bunici drenira se u Neretvu.

Specifian poloaj Dinarskih visokoplaninskih vjenaca, koji spreavaju prodor maritimnih uticaja, kao i otvorenost prema planinskom podruju na sjeveru, uslovljava kretanje podneblja od umjerenokontinentalne do kontinentalne klime u visokoj Hercegovini. Ljeta su suva i relativno topla, jeseni su toplije od proljea, zime su duge i vrlo hladne, naroito su izraena godinja temperaturna kolebanja u krakim poljima. Prosjene godinje padavine su dosta ujednaene i kreu se od 1.500-2.000 mm. Dominira maritimni gaovice, u rijeci Zalomci i pritokama mogu se sresti razne vrste rakova i aba.

Na razmatranom podruju analiziranog hidroenergetskog sistema Dabar nema zatienih prirodnih dobara i zatienih prirodnih vrijednosti.

Osnovne socioekonomske karakteristike podruja

Zbog izrazito surovih uslova ivota podruje na kome se planira gradnja HE Dabar je u prolom vijeku bi u stalnom procesu raseljavanja. Imajui to u vidu, podruje Istone Hercegovine spada u red privredno nerazvijenih podruja u BiH, a na osnovu Prostornog plana Republike Srpske do 2015. godine optina Nevesinje pripada izrazito nerazvijenom podruju kao i optine Berkovii i Bilea.

Dok je u posleratnom periodu (1948-1991. godine) bila prisutna stalna tendencija smanjenja stanovnitva optine Nevesinje, u periodu 1991-2006. godine zbog doseljavanja izbjeglica iz okolnih podruja Bosne i Hercegovine dolazi do porasta stanovnitva. Po poslednjem slubenom popisu stanovnitva iz 1991. godine, optina Nevesinje je imala 14.448 stanovnika, a sam grad Nevesinje 4.068 stanovnika, dok je 2006. godine u optini ivelo 19.969 stanovnika.

Istovremeno na ruralnom podruju optine zabiljeeni su negativni demografski trendovi, koji su rezultat negativnog prirodnog prirataja i neprekidnog iseljavanja u optinske i regionalne centre u blioj i daljoj okolini. Broj stanovnika 1991. godine u seoskim naseljima optine Nevesinje, koja se nalaze na teritoriji sistema Dabar je iznosio: Budisavlje 99, Biograd 507, Rast 153, Donji


25

Dreanj 121, Zovi Do 442, Beee 151. Seoska naselja optine su uglavnom smketena na rubovima krakih polja, travnim i umovitim planinskim padinama i u blizini vodih tjela i rijeka.

U strukturi ukupnog zemljita optine Nevesinje 874 km2 (Dokumentacija Prostornog plana Republike Srpske - Literatura 3) poljoprivredno zemljite uestvuje sa 57,3%, umsko zemljite sa 40,8% i ostala sa 1,9%. Vrednija poljoprivredna zemljita se uglavnom nalaze u krakom polju, kotlinama oko vodotoka, na blaim planinskim padinama i visoravnima.

Na podruju optine Nevesinje postoje pogodni zemljini, vodni i klimatski uslovi za razvoj poljoprivrede i uzgoj i korienje uma. U nevesinjskom krakom polju i na planinskim predjelima postoje prirodni uslovi za uzgoj itarica, odreenih vrsta voa i povra, razvoj pojedinih grana stoarstva. Veliki problem na cjeloj optini Nevesinje je izuzetno niska stopa zaposlenosti stanovnitva (oko 10%) i nepovoljna struktura zaposlenih sa malim ueem u privrednim djelatnostima (svega 5%).

U seoskim naseljima, koja se nalaze na teritoriji hidroenergetskog sistema Dabar proizvodnja poljoprivrednih proizvoda je uglavnom organizovana na individualnim poljoprivrednim gazdinstvima za porodine potrebe. Poljoprivredna proizvodnja u sadanjem stanju je okarakterisana kao vrlo ekstenzivna i u mnogome je zavisna od vremenskih prilika. Zbog nesrazmjere vodnih dotoka i kapaciteta krakih ponora, koji izazivaju poplave, kao i velikih sua u vegetacionim periodima, prinosi poljoprivrednih proizvoda su mali.

Snabdjevanje stanovnitva seoskih naselja pitkom vodom je organizovano grupnim vodovodima koji koriste vodu iz kaptiranih lokalnih vodnih vrela. U udaljenijim bezvodnim zaseocima koriste se preostale atrlje. Odvoenje otpadnih voda je neorganizovano uz isputanje u septike jame, u oblinje vodotoke ili na zemljite. Sva naselja su elektrificirana.

Na teritoriji optine Nevesinje postoje brojni sakralni objekti, spomenika obiljeja, kao i arheoloka nalazita, a registovano je i vie desetina lokaliteta nekropola steaka. Na lokacijama objekata hidroenergetskog sistema Dabar nema zatienih kulturno-istorijskih spomenika.

Podruje Gornjih Horizonata pripada Starohercegovakoj ekolokoj zoni koju karakterie brdsko planinski reljef sa visokom mogunosti gajenja agrokultura, proizvodnje hrane i industrijskih proizvoda. Mali broj stanovnika i gustina naseljenosti u seoskim naseljima, nizak nivo izgraenosti putne mree, zastupljenost ekstenzivne poljoprivrede i odsustvo industrije na podruju hidroenergetskog sistema Dabar generiu neznatna ugroavanja svih parametara ivotne sredine. Rijeka Zalomka uglavnom pripada I klasi povrinskih voda, sa povremenim blagim odstupanjima do II klase. U ekolokom pogledu brdsko-planinski ekosistemi ovog podruja su najmanje ugroeni i podruje je dobro ouvano.

Imajui u vidu da se jezero gradi u polju koje je prirodno bilo pod vodom u veem dijelu godine, na tom podruju nije bilo veih naselja. Kota uspora dolazi blizu par kua ali ih ne potapa. svi tuneli idu duboko kroz zemlju i nemaju uticaj na povrinu terena koja inae nije izgraena zbog okrenosti i velikog nagiba terena. Kanali koji se proteu kroz kraka polja, Dabarsko i Fatniko. Za ove kanale ve je izvrena eksproprijacija zemljita


26

2.1.1. Kopija plana katastarskih parcela na kojima se planira izgradnja objekta ili

izvoenje aktivnosti, sa ucrtanim rasporedom svih objekata u sastavu kompleksa

U aneksu ovog dokumenta nalaze se grafiki prilozi :

Prilog br. 3.2 Kopija katastarskog plana, akumulacija Nevesinje sekcija A- Prilog br. 3.2.Kopija katastarskog plana, akumulacija Nevesinje sekcija B- Prilog br. 4.Kopija katastarskog plana, derivacioni tunel Prilog br. 5.Kopija katastarskog plana, objekti uz mainsku zgradu Prilog br. 6.Kopija katastarskog plana, kanal kroz Fatniko polje

2.1.2. Podaci o potrebnoj povrini zemljita u m2 za vrijeme izgradnje, sa opisom fizikih karakteristika i kartografskim prikazom odgovarajue razmjere kao i povrine koje e biti obuhvaene kada objekat bude izgraen.

Taan podatak o povrini zemljita u m2, koja e biti obuhvaena graevinskim radovima za vrijeme izgradnje, bie definisana od strane izvoaa. U sljedeoj tabeli, iz tih razloga, dat je grub proraun o potrebnoj povrini za vrijeme izgradnje sistema koji je preuzet iz Strunog miljenja i UTU-a za pojedine dijelove, objekte sistema HE Dabar sa grafikih priloga Plan parcelacije . Sve date povrine ukljuuju povrine obuhvaene objektima kao i potrebnom povrinom za izvoenje graevinskih radova .

Tabela 4. Povrini zemljita u m2 za vrijeme izgradnje sistema

Objekti Povrina obuhvaena objektima i graevinskim radovima (m2)

Brana sa akumulacijom do 10 000 000 Zahvat i ulazna graevina do 11 000

Derivacioni tunelu otvorenom iskopu do 61 000 Pristupni put P1 do 33 000 Pristupni put P2 do 57 000

Put Vodozahvat-Brana Poenje do 41 000 Put za zahvatnu graevinu do 62 000

Pristupni put Straevicasa platoom za manipulaciju

do 27 000

Put Divin - Beee - Zovi Do do 322 000

Vodostan do 72 000

Mainska zgrada sa razvodnim postrojenjem do 83 000

Kanal Vrijeka Ponikve - Ljeljenica do 370 000

Energetski kanal kroz Dabarsko polje do 788 000

Proraun o povrini pod objektima nakon izgradnje dat je u sljedeoj tabeli:


27

Tabela 5. Povrina zemljita u m2 pod objektima nakon izgradnje Objekti Obuhvaena povrina objektima (m2)

Brana sa akumulacijom 10 000 000 Zahvat i ulazna graevina 11 000(uraunato u okviru akumulacije)

Derivacioni tunel u otvorenom iskopu 61 000 Pristupni put P1 33 000Pristupni put P2 57 000

Put Vodozahvat-Brana Poenje 41 000 Put za zahvatnu graevinu 62 000

Pristupni put Straevicasa platoom za manipulaciju

27 000

Put Divin - Beee - Zovi Do 322 000 Vodostan Bez povrinske parcele(u stijeni)

Mainska zgrada sa razvodnim postrojenjem 810 Kanal Vrijeka Ponikve - Ljeljenica 370 000 Energetski kanal kroz Dabarsko polje 788 000

Ove povrine dobijene su mjerenjima sa grafikih priloga Plan parcelacije iz Strunog miljenja i UTU-a za pojedine dijelove, objekte sistema HE Dabar kao i sa karte Objekti sistema HE Dabar za vrijeme izgradnje i u toku eksploatacije, R 1:50000. Opis fizikih karakteristika je detaljno opisan u taki 2.3.1. 2.1.3. Razlog za izbor predloene lokacije (ako je razmatrano vie mogunosti, opisati iste) Osnovni razlog za izbor predmetne lokacije jeste prirodni resurs hidropotencijala Gornjih horizonata to je definisano i Prostornim planom Republike Srpske kao i Nacrtom Strategije razvoja energetike Republike Srpske. Predloena lokacija je izabrana u skladu sa Uredbom o proizvodnji i potronji energije iz obnovljivih izvora i kogeneracije (Slubeni glasnik Republike Srpske, br. 28/11 i 39/11) kojom se utvruju ciljevi i mjere za podsticanje proizvodnje elektrine energije iz obnovljivih izvora energije i kogenerativnih postrojenja, nain obezbjeenja i koritenja sredstava za podsticanje, te indikativni i okvirni ciljevi uea energije iz obnovljivih izvora u bruto finalnoj potronji energije. Cilj Uredbe je da se, u interesu sigurnosti snabdijevanja, ouvanja ivotne sredine i spreavanja klimatskih promjena, promovie upotreba obnovljivih izvora energije i efikasne kogeneracije, osigura konstatno i razumno poveanje udjela energije iz obnovljivih izvora u ukupnoj potronji energije u Republici Srpskoj, te omogui ekonomina upotreba prirodnih resursa i odrivi razvoj. Sistem Gornji horizonti su pozicionirani nakon mnogih istraivanja kao tehniki optimalno rjeenje s obzirom na integralno upravljanje vodnim resursima. Optimizacija rjeenja podrazumjeva rjeenje koje obezbjeuje i drugim korisnicima voda dostupnost vodama. U prvom redu ovo se odnosi na poljoprivrednu proizvodnju u vegetacionom periodu kada je akumulacija na koti 836 m.n.m.. Sa druge strane u periodu malih voda kada vrela, u donjem toku Neretve imaju minimalnu izdanost, uputanjem voda u ponore vri se vjetako prihranjivanje vrela kao to je navedeno na slici 4. Na taj nain e se uticaj na male vode poveati. u periodu hidrolokog minimuma hidroenergetski sistem HE Dabar nee biti u funkciji proizvodnje elektrine energije ve u funkciji upravljanja vodama. Imajui u vidu sve ovo usvojeno tehniko rjeenje je optimalno sa aspekta upravljanja vodama i ouvanja ekosistema zavisnom o vodama u cijelom slivu


28

2.1.4. Prikaz pedolokih, geomorfolokih, geolokih, hidrogeolokih i seizmolokih karakteristika terena

Pedoloke karakteristike terena Nevesinjsko polje Na veem dijelu povrine Nevesinjskog polja preovladavaju automorfna zemljita. Najvie je zastupljena klasa kambinih(smeih) zemljita, humusno-akumulativnih i na manjim povrinama hidromorfna zemljita (Fluvisol). Tip zemljita koji preovladava je Distrini kambisol. Ovo zemljite nastaje na kiselim matinim stijenama kao to su beskarbonatni ljunci, kriljci, beskarbonatne gline i pijesci. Karakterie ga humusni horizont ispod kog se nalazi kambini. Ova zemljita su lakeg mehanikog sastava, reakcija zemljita je kisela do slabo kisela, imaju veliku vodopropusnost. Sadraj pristupanih hranjivih materija u ovom zemljitu je dosta nizak (osim sadraja K2O). Nizak stepen zasienosti bazama i nizak nivo trofinosti su glavni ograniavajui faktori produktivnosti distrinog kambisola, dok njihova dubina i ostala fizika svojstva najee nisu nepovoljna pa se ova zemljita u prosjeku mogu svrstati u srednje produktivna zemljita. Budui da su fizike osobine ovih zemljita uglavnom povoljne, kao i uslovi za razvoj korjenovog sistema, korekcijom hemijskih svojstava putem fertilizacije (N,P) moe se na ovim zemljitima oekivati znaajan meliorativni efekat. U poljoprivredi se uglavnom koriste kao livade, panjaci, manje za oranice (krompir, ra, jeam, zob). Mjere popravke su: zatita od erozije, kalcifikacija, humizacija, gnojidba sa NPK. Sadraj i karakter humusa ovise od nadmorske visine, ekspozicije, karaktera vegetacije. Ako se dre pod permanentnom vegetacijom mogu biti dosta otporna na proces erozije. Ogranienja ovih zemljita uglavnom se svode na njihova izraenu vodopropusnost odnosno slaba retenciona svojstva za vodu. Na preostalom dijelu polja, istonim rubom i jugoistonom preovladavaju humusno-akumulativna (Mozaici kalkomelanosol-luvisol) i aluvijalna zemljita(Fluvisol). Ova zemljita su dubokog aktivnog sloja, razliitog mehanikog sastava i hemijskih osobina. Ova zemljita su potencijalno pogodna za stvaranje visokoproduktivnog poljoprivrednog zemljita. Aluvijalna zemljita(Fluvisol) su potencijalno najplodnija zemljita i uglavnom se nalaze u dolinama rijeka (Zavodolka) i manji dio Zalomka. Proizvodne karakteristike ovog zemljita su dobre ali zbog blizine rijenog korita esto su izloena bujicama, plavljenjima tako da se njihove proizvodne vrijednosti mogu bitno umanjiti. Neophodne su mjere zatite od poplava i nanoenja materijala. Dabarsko polje Zemljita koja su najvie zastupljena u Dabarskom polju su iz razdjela hidromorfnih zemljita, klasa hipoglejnih i fluvijalnih zemljita. U gornjem, sjeverozapadnom dijelu polja zastupljeno je dolinsko aluvijalno zemljite Fluvisol. Ova zemljita spadaju u potencijalno najplodnija zemljita. Na njima najbolje uspijevaju ratraske i povrtlarske kulture ukoliko nisu ugroene od poplava ili kod pjeskovitih formi ako nema navodnjavanja u toku ljetnog perioda. Po mehanikom sastavu su jako heterogena tla od skeletnih do glinovitih, meutim opte povoljnih fizikih svojstava. Mogu biti karbonatna i beskarbonatna, slabo humozna. Imaju nepovoljan vodno-vazduni reim. U uslovima izloenosti dugotrajnim poplavama i uticajem visokih podzemnih voda uglavnom se koriste kao panjaci i livade pri emu se umanjuje njihova proizvodna vrijednost. Zbog opasnosti od poplava i nanoenja materijala sa okolnih rubnih terena polja potrebno je preduzeti odreene mjere zatite


29

U donjem, jugoistonom dijelu Dabarskog polja preovladava movarno, glejno zemljite tipa Euglej. Ovaj dio polja je vei dio godine pod vodom tako da zbog prevlaavanja nisu pogodna za intenzivnu poljoprivrednu proizvodnju. Meutim, hidrotehnikim melioracijama mogu se jednostavno privesti intenzivnoj kulturi i doprinijeti poljoprivrednoj proizvodnji. Oglejavanje (zamovarivanje) je uzrokovano kako povrinskim tako i podzemnim poplavnim vodama. Euglej je preteno glinovito zemljite i u procesu oglejavanja stvaraju se novi minerali gline. G horizont je dosta zbijen i kompaktan. Ova zemljita mogu imati veliki koeficijent bubrenja pa pri isuivanju obrazuju poligonalne pukotine. Euglej sadri do 10% humusa. Odlikuje se malom biolokom aktivnou, nedostatkom kiseonika u pedosferi kao i nepovoljnim fiziko-hemijskim osobinama. U prirodnim uslovima na takvim zemljitima rastu samo biljke koje podnose nedostatak kiseonika i to na eutrinom eugleju joha, poljski jasen, lunjak a na distrinom breza. Bez melioracija i regulacije nepovoljnog vodno-vazdunog reima epiglej se moe smatrati ogranieno produktivnim zemljitem za poljoprivrednu proizvodnju. Hidrotehnikim melioracijama koje se svode na sniavanje nivoa podzemne vode dobijaju se dobra poljoprivredna zemljita koja mogu da se koriste vie godina bez fertilizacije, zahvaljujui mineralizaciji akumuliranog humusa. Na rubnim i viim dijelovima polja, na veim kompleksima zastupljena su smea koluvijalna zemljita na krenjacima i krenim konglomeratima. Reakcija je neutralna ili slabo kisela. Ova zemljita imaju izraenu skeletoidnost, dobru vodopropusnost i mali retencioni kapacitet. Fatniko polje U Fatnikom polju preovladava zemljite Terra rossa iz razdjela automorfnih zemljita. Ime je dobilo po izrazito crvenoj boji koja dolazi od minerala hematita tako da se esto sree i naziv Crvenica. Ova zemljita nastaju na vrstim krenjacima i dolomitima i karakteristina je za mediteransko podruje a moe se nai sporadino i u kontinentalnom dijelu. Karakteristina je za podruje Hercegovine gdje se moe nai u krakim poljima i manjim dolinskim lokalitetima-vrtaama. Mehaniki sastav je glinovit sa vie od 30% gline a struktura je stabilna poliedrina. Crvenice nisu homogene dubine i sposobne da konzerviraju dovoljnu koliinu vode za kontinuirano snabdijevanje biljaka vodom u ljetnom periodu. U hemijskom pogledu to su bezkarbonatna tla, veli

he dabar 4_4_2012_

Documents