harita_cizim

7/29/2019 Harita_Cizim

1/153

DOKUZ EYLL NVERSTES MHENDSLK FAKLTES YAYINLARI NO:208

HARTAZM

(4. bask)

Do. Dr. Tahir EMREJeoloji Mhendislii Blm

MHENDSLK FAKLTES BASIM NTESZMR 2003


2/153

ii

nsz

Jeoloji haritalar, yerkabuu ile ilgili almalarda nemli bir belgedir. Bu

belgeden yararlanabilmek iin ilk yaplmas gereken onu okumak ve/veyayorumlamaktr. Jeoloji haritalarn yorumlamak iin haritaya dikkatli bakmak,

tm verileri gzlemek ve anlamak, veriler yardmyla boyutlu ekiller

tasarlayabilmek esastr. Yaplan yorum jeoloji kesitleri yardmyla kt zerine

aktarlr. Tm bu ilemler iin, zenli ve dikkatli olmak kaydyla, bol bol

uygulama yapmak yeterlidir. Ancak, yaplm bir jeoloji haritasn yorumlamakve kesit almay renmek ile arazide jeoloji haritas yapmak hibir zaman ayn

ey deildir.

Bu ders notlarnda, verilen bir jeoloji haritasn yorumlayabilmek ve giderek

jeoloji kesitini izebilmek iin gerekli temel bilgiler olabildiince ekillerle

bezenmi olarak anlatlmaya alld. Notlarn hazrlanmasnda daha ok

Foucault ve Raoult (1975) temel alnd. Ancak elimizdeki yapt henz ders

notlar niteliinde olduu iin anlatm ve ekillerde yaplan dorudan alntlarayrca belirtilmedi.

ekilleri izen M. Grle ve S. Kararmaka, basmda emei geen basm

atlyesi alanlarna ve notlar daktilo eden sevgili rencilerim E. Kran, D.

Yavuza itenlikle teekkr ederim.

Notlar basldktan sonra, kukusuz en byk katk, rencilerimin ve

meslektalarmn eksik ve hatalar konusundaki uyarlar olacaktr. Tmnenceden teekkr bor bilirim.

Bornova, Nisan 1997 Tahir EMRE


3/153

iii

NDEKLER

Sayfa No

NSZ..................................................................................................................iiEKLLER LSTES...........................................................................................viiLEVHALAR LSTES ......................................................................................... ixHaritalar.................................................................................................................1A. Haritalarn Snflandrlmas..........................................................................1

I. Amalarna Gre Haritalar............................................................................ 11. Genel Amal Haritalar: ....................................................................... 12. zel Amal Haritalar: .........................................................................1

II. leklerine Gre Haritalar ..........................................................................1III. Boyutlarna Gre Haritalar......................................................................... 2

TOPOGRAFYA HARTALARI...........................................................................3A. HARTALARDA LEK............................................................................... 4B. TOPOGRAFYA HARTALARININ YAPIMI ...............................................6C. 1/25 000 LEKL TOPOGRAFYA HARTALARININ ERDBLGLER............................................................................................................. 7D. ZDM ETLER .................................................................................12E. ARAKESTLERLE LGL ANIMSATMALAR..........................................15F. TRGONOMETRK ANIMSATMALAR......................................................16G. YERYZ EKLLERNN GSTERLMES ..........................................17

I. Tarama Yntemi: ........................................................................................ 17II. Plastik Glgeleme Yntemi: ..................................................................... 18III. Eykselti Erileri Yntemi:....................................................................181. Eykselti Erilerinin iziminde...................................................................Gzetilen Kurallar:......................................................................................... 202. Eykselti Erilerinin Yorumu (Topografya Haritasnn Okunmas) .......213. Topografya Haritalarnn Okunmasnda Yardmc lemler......................26

a) Herhangi Bir Noktann Ykseklii.......................................................... 26b) Herhangi ki Nokta Arasndaki Yatay Uzaklk ve Ykselti Fark..........27

(i) Yatay Uzaklk: ...................................................................................27(ii) Ykselti Fark: ..................................................................................27

c) Yama Eimi: ..........................................................................................27d) Gr Alan .............................................................................................28e) Paftalarn Adlandrlmas.........................................................................28

H. TOPOGRAFYA KEST HAZIRLANMASI................................................31BLOKDYAGRAMLARI................................................................................... 36A. ZOMETRK BLOKDYAGRAMLAR........................................................37

I. Yaln (Taslak) Blokdiyagramlar ..............................................................37

II. Seri Topografya Kesitleriyle Hazrlanan Blokdiyagramlar ...................38III. Kaydrma Yntemiyle Hazrlanan Blokdiyagramlar ............................40


4/153

iv

JEOLOJ HARTALARI ....................................................................................49A. LEK VE AYRINTILARINA GRE JEOLOJ HARTALARI..............49B. KAPSAMLARINA GRE JEOLOJ HARTALARI...................................52

I. Litolojik (Petrografik) Haritalar...............................................................52

II. Stratigrafik Haritalar............................................................................... 52III. Yapsal Haritalar....................................................................................52IV. Tml Jeoloji Haritalar ........................................................................52V. Fasiyes Haritalar....................................................................................52VI. Paleocorafya Haritalar .......................................................................53VII. Jeofizik Haritalar ................................................................................ 53

C. JEOLOJ HARTALARINDA YZLEK GENL .................................53I. Yzlek Geniliini Etkileyen Etmenler ................................................... 53

1. Katman Kalnlnn Etkisi ...................................................................542. Topografya Eiminin Etkisi..................................................................543. Katman Eiminin Etkisi........................................................................54

D. KATMANLARDA DORULTU VE EM................................................55I. Katman Eim Yn ve Eim Asnn Saptanmas....................................58

1. Katman-Topografya Yzeyi Arakesiti Yardmyla: ............................. 582. Eim Yn ve Kalnlk Yardmyla:.....................................................583. Jeolojik Yap Yardmyla:..................................................................... 58

II. Jeolojik Eykselti Dorular (Dorultular)..............................................58III. Katman Eim Ynnn Saptanmas ........................................................61

1. Yzey-Topografya Arakesiti Yardmyla .............................................61

a) Katman-Tepe Arakesiti Yardmyla...................................................63(i) Eik Katman (0 < < 90)........................................................... 63(ii) Dey Katman ( : 90)............................................................... 64(iii) Yatay Katman ( : 0) ...............................................................64

b) Katman-Vadi Arakesiti Yardmyla...................................................65c) zel Durumlar....................................................................................69

IV. Katman Eim Asnn Bulunmas .......................................................70V. st ste Duran ki Birimin Bal Ya .................................................. 71

E. KATMAN KALINLII..................................................................................74

I. Gerek ve Grnr Kalnlk..................................................................... 74II. Katman Kalnlnn Bulunmas .............................................................75III. Katmanlarda Dey Kalnlk ile Gerek Kalnlk Arasndaki liki.....76

1. Topografya Yatay .................................................................................772. Topografya Eimli ................................................................................ 78

a) Katman Topografya Eimleri Zt Ynl............................................78b) Topografya ve Katman Ayn Yne Eimli........................................78

(i) Katmann Eim As Topografya Yzeyinin Eiminden Kk78(ii) Katmann Eim As Topografya Yzeyinin Eiminden Byk

........................................................................................................... 79


5/153

v

IV. Doadaki ve Haritadaki Yzlek Genilii-Topografya YzeyininEimi-Katman Eimi Arasndaki liki ve Katmann Gerek KalnlnnBulunmas....................................................................................................79

1. Topografya ve Katman Ayn Yne Eimli...........................................79

a) Katmann Eim As Topografya Yzeyinin Eiminden Byk ( > )...................................................................................................................79b) zel Durumlar ......................................................................................80

(i) Topografya Yzeyi () Sabit, Katmann Eim As () Deiken..80(ii) Katmann Eim As () Sabit, Topografya Yzeyi () Deiken.82

c) Katmann Eim As Topografya Yzeyinin Eiminden Kk ( < )...................................................................................................................83

2. Topografya ve Katman Zt Ynde Eimli ..............................................83a) Topografya Yzeyi ve Katmann Eim Alar Toplam 90den Kk...................................................................................................................83

b) Topografya Yzeyi ve Katmann Eim Alar Toplam 90den Byk...................................................................................................................84

F. JEOLOJ KEST ZM .............................................................................. 84I. Eim Asnn Bilinmesi Durumu ........................................................... 85II. Kalnlk ve Eim Ynnn Bilinmesi Durumu......................................86III. Jeoloji Kesiti Almnda zlenecek Sra..................................................88IV. Kesit Almnda Karlalan Baz Duyarl Durumlar............................89V. Gen Yzeysel Oluuklarn Kesitle Gsterilmesi..................................90

G. JEOLOJ HARTA VE KESTLERNDE ZM KURALLARI ................92

I. Jeoloji Haritalar....................................................................................... 921. Aklama (Belirte)............................................................................... 922. Haritada Kesit izgilerinin Adlandrlmas (Bak. Say. 94)..................933. Jeoloji Haritalarnda Yazlarn Yerletirilmesi.....................................96

II. Jeoloji Kesitleri.....................................................................................101H. JEOLOJK YAPILARIN NCELENMES VE KESTTE GSTERLMES...........................................................................................................................107

I. Monoklinal Yaplar ................................................................................ 1071. Monoklinal Yap eren Haritalarn ncelenmesi ve Kesit Alm.......107

a) Birimlerin Kalnlklar Biliniyor ......................................................109b) Birimlerin Kalnlklar Bilinmiyor...................................................109

II. Kvrmlar ve Kvrml Yaplareren Jeoloji Haritalar.......................109Kvrml Yaplardan Kesit Alm .............................................................. 117III. Transgresyon, Regresyon, Uyumsuzluk .............................................118

1. Transgressif Uyumsuz Birimlereren Haritalardan Kesit Alm ......1202. Asal Uyumsuz Birimlereren Haritalardan Kesit Alm ...............125

IV. Faylar ve Fayl Dokanakeren Jeoloji Haritalar..............................1271. Fay eitleri ve Atmlar...................................................................... 129

a) Fay Atmlarnn Bulunmas .............................................................. 139(i) Kvrm Eksenine Dik Dorultuda Gelimi Dey Faylar.........140


6/153

vi

(ii) Faylanm Yatay Katmanlarda, Fayn Dey Atmnn Bulunmas.........................................................................................................142(iii) Jeolojik Eykselti izgileri Yardmyla Dey AtmnBulunmas........................................................................................ 142

KAYNAKA .................................................................................................... 143


7/153

vii

EKLLER LSTES

EKL SAYFA NO

1. zdm ve eleri ......................................................................................... 122. Kout zdmler ............................................................................................133. Konikzdmler ............................................................................................134. Kotlu zdm ................................................................................................. 145. zdmler Olarak Blokdiyagramlarn Gsterilmesi .....................................146. Elenik Dikzdm ....................................................................................... 157. Eykselti Erileri Yntemiyle Topografya Haritas Yapm.........................198. Sarp Yama (Kayalk) (1) ve Yarmalarn (2) Topografya HaritasndaGsterilii ............................................................................................................ 219. 1/25 000 lekli Topografya Haritalarnda Pafta Numaralar........................2910. 1/200 000 lekli Topografya Harita Paftalar............................................3011. 1/500 000 lekli Jeoloji Harita Paftalar.....................................................3012. Topografya Kesitiyle lgili Kavramlar.......................................................... 3213. Topografya Kesiti izimi.............................................................................. 34

14. Yaln (Taslak) Blokdiyagramlar.................................................................... 3715. Seri Profillerle zometrik Blokdiyagram....................................................... 3916. Kaydrma Yntemiyle zometrik Blok Diyagram Hazrlanmasnn Aamalar.............................................................................................................................4717. Kaydrma Yntemiyle Hazrlanm Birzometrik Blokdiyagram................4818. Yzlek Geniliini Etkileyen Etmenler ........................................................5419. Grnr Eim As Hesab ..........................................................................5620. Grnr Eim Abaklar.................................................................................5721. Deiik Eimli Katmanlarn Jeolojik Eykselti izgileri...........................60

22. Engebeli Bir Alan Deiik Ynlerde Kesen Deiik Eimli Yzeylerin BlokDiyagram ve Haritada Grn.........................................................................6223. Katman Vadi Arakesitiyle Katman Eim Yn Arasndaki liki................6624. Deiik Katmanlarn Vadi ve Srtlarla Arakesitinin Blokdiyagramlar veHaritalarda Grn ..........................................................................................6825. st ste Duran Birimlerin Bal Ya .......................................................... 7226. Jeolojik Eykselti izgileri Yardmyla Katman Dey KalnlnnBulunmas............................................................................................................ 7627. Monoklinal Yaplardan Kesit Alm............................................................ 108

28. Kvrml Yap rnekleri ve eleri ............................................................ 11129. Baz Kvrmlarn Blokdiyagramlar ............................................................ 115


8/153

viii

30. Ekseni Bir Yne (Kuzeye) Dalml Kvrmn Haritada Grnm............11631. Transgressif Uyumsuz Birimlereren Haritalardan Kesit Alm ..............12032. Asal Uyumsuz Birimlereren Haritalardan Kesit Alm........................12533. Bindirme Faylarnn Harita ve Kesitte izimi ............................................128


9/153

ix

LEVHALAR LSTES

LEVHA Sayfa

1. 1/25 000 lekli Topografya Haritalarndaki Ksaltmalar ............................... 82. 1/25 000 lekli Topografya Haritalarndaki mler (aretler) ........................93. Kaydrma Yntemiyle zometrik Blokdiyagram Hazrlanmasnn Aamalar434. Jeoloji Haritalarnda Kullanlan mler ............................................................ 505. Jeoloji Haritalarnda ve Kesitlerinde Kullanlan Simgeler ............................. 516. Tamamlanm Bir Jeoloji Haritas ve Kesitleri.............................................1067-8. Kvrm eitleri...................................................................................113-1149-13. Harita zerinde Faylarn Tannmas.................................................134-138


10/153

1

Haritalar

Harita bir deiimin ya da bir deer dalmnn herhangi bir yatay dzleme

izdmdr.

A. Haritalarn Snflandrlmas

Haritalar amalarna (kullanl yerlerine), leklerine ve boyutlarna gresnflandrlabilir:

I . Amalarna Gr e H ari talar

1. Genel Amal Haritalar:

Genel amal haritalar, yararlanlacak bir konuyla ilgili bilgileri kapsayanharitalardr. rnekse; topografya haritalar pek ok alanda kullanlan, genelamal haritalardr. Genel jeoloji haritalar da, temel jeoloji bilgilerini kapsayan,jeolojinin birok alannda yararlanlan genel amal haritalardr.

2. zel Amal Haritalar:

zel amal haritalar, belli bir amala hazrlanr. Kadastro haritalar yalnzcaarazi snrlarn gsterir. Benzerekilde petrol jeolojisi haritalar da yalnz petroljeolouna yardmc olur, ancak maden jeolou iin yararl bilgileri kapsamaz.Bu snflamaya bir nokta da - dier bir deyile kullan yerlerine greharitalarn snflamas da diyebiliriz. Buna gre; haritalar, Kadastro Haritas,Bitki rts Haritas, Ya Haritas, Maden Yataklar Haritas, Petrol Jeolojisi

Haritas vb adlar alr.

I I . lekler ine Gre H ari talar

1. Kk lekli Haritalar:lei 1/50 000den kk olan haritalar.


11/153

2

2. Byk lekli Haritalar:lei 1/50 000den byk olan haritalar.

3. Plan ve krokiler:

lei 1/5 000den byk haritalar.

III. Boyutlarna Gre H ari talar

1. ki boyutlu haritalar2. boyutlu haritalar3. ok boyutlu haritalar

ki boyutlu haritalar, bir dzlemdeki verileri kapsayan ve deiimlerigsteren haritalardr (baz corafya haritalar vb). Bu iki boyutlu haritalara bakabir deiken eklenirse, boyutlu haritalar oluur. rnekse; topografyaharitalar, nc boyutta, e ykselti erileri (ya da baka bir yntem)yardmyla ykseklii gsteren boyutlu haritalardr.

ok boyutlu haritalarda boyuttan sonra yeni deikenler haritalanr:Topografya haritasna jeoloji ilenerek ok boyutlu (deikenli) haritahazrlanm olur. Yerbilimlerinde ok boyutlu haritalar topografya haritalarkullanlarak hazrlanr, dier bir deyile topografya haritas olmadan ok boyutlu

jeoloji haritalar hazrlanamaz.


12/153

3

TOPOGRAFYAHARTALARI

Yerbilimlerinde ok boyutlu haritalara temel olarak topografya haritalar

kullanldndan, jeoloji haritas yapabilmek iin, ncelikle topografyaharitalarn ok iyi bilmek gerekir.

Latince; "topos" : yer, "graphos" : izmek demektir. Topografya szckolarak yerin resmini izmek anlamna gelir. Yeryznn bir ksmnn, belli biroranda kltlerek gsterilmesiyle topografya haritalar oluur. Daha ayrntltanmlarsak, topografya haritalar; herhangi bir arazi parasnn akarsu, gl,bataklk, sel yarnts, eme, demiryolu, kpr, kanal, patika, orman... gibibirok ayrntyla, engebe eklini belirli yntemlerle ve herhangi bir lee grekat zerinde gsteren haritalardr. Ayrntlar belli izgi, renk, simge veimlerden yararlanlarak gsterilir.

lk topografya haritalarnda uygulanan eitli taramalar engebenin dalmnveriyor, ancak ykseltileri hakknda yeterli bilgi kapsamyordu. . Daha sonradeniz yzeyi balang alnarak topografya ykseltileri haritaya ilenmeyebalanm ve eykselti erili topografya haritalar gelimitir.

Yerkrenin ekli nedeniyle, bunun yzeyini yatay yzeye (kda) aktarmakgeometrik ve jeodezik sorunlar dourur. Sorunu yalnlatrmak asndan

yeryznde kk bir alann dz bir yzeye dnmnden doacak karmakilemleri yok varsayacaz.

Bir topografya haritasnn yapm iin; nce, planimetri ad verilen, silindirikprojeksiyon yntemiyle yeryz parasnn yatay bir dzleme izdm izilir,sonra, yeryz ekilleri bunun zerinde gsterilir. Byle bir projeksiyonunkullanlabilir olmas iin belli oranda kltlmesi gerekir. Bu kltme "lek"ad verilen saysal deerle anlatlr.

lek; herhangi iki nokta arasnda harita zerinde llen deerin, szkonusu iki nokta arasndaki gerek (doadaki) yatay uzakla orandr.

rnekse; herhangi iki nokta aras harita zerinde 10 cm, bu iki noktaarasndaki yatay uzaklk doada da 2,5 km llm olsun; bu haritann le:10 cm / 2,5 km' dir. (birimlerin ayn olmas gerektiinden, 10/250 000: 1/25 000olur.) Konuma dilinde "1/25 000 (bir bl yirmibebin) lekli ya da, 25 000'lik (yirmibebinlik) harita" diye sz edilir.


13/153

4

eitli lekte topografya haritalar vardr. Genel amal yerbilimleriaratrmalarnda daha ok 1/25 000 lekli olanlar kullanlmaktadr. Bunlarou aratrmalar iin gerekli lnlere kavumu haritalardr. Bunun yannda1/1 00 000, 1/250 000, 1/500 000 lekli topografya haritalarysa, kadastro

almalarnda ve yerbilimlerinde ayrntl aratrmalar iin kullanlmaktadr.

Topografya haritalarnn byk bir ksm, fotogrametri yntemiyle havafotoraflarndan hazrlanr. Byk lekli olanlarysa saha lmleriyle dehazrlanr ya da denetlenir.

Genellikle 1/900 000 ya da daha kk lekli haritalarda yeryz ekillerinigstermek olanakszdr. Bu nedenle topografya haritalarnn lekleri 1/900 000'den byktr.

A. HARTALARDA LEK

Haritann en nemli elerinden biridir. 1/e eklinde yazlr. Her haritannaltna mutlak lek yazlmaldr. leksiz haritann hibir anlam yoktur. lekharitann altna rakamla (l/e) ya da izgisel olarak veya hem izgisel, hem derakamla yazlmaldr. Bask ya verilecek haritalarda baskda eklinkltlebilecei gz nne alnarak mutlak izgisel lek konulmaldr.lein nemini kavramak/vurgulamak amacyla renim aamasnda tm

harita ve kesitlerde (ekillerde) lein hem rakamla hem de izgisel olarakizilmesi yerinde olur.

lek, harita zerindeki deerin gerek deere orann gsteren deer olaraktanmlanabilir. Haritadaki verilerin ayrnts (haritann ayr nts) lekpaydasyla ters orantldr. Paydadaki say bydke harita zerindeki ayrntlarazalr ve lek klr. Paydadaki say (deer) kldke lek byr vedolaysyla harita zerinde ayrntlar belirginleir. Grld gibi; lekpaydasndaki say byk olan haritalar, lek paydasndaki say bundan kk

olan haritalardan daha kk leklidir. rnekse 1/50 000 ve 1/10 000 lekliharitalar karlatrldnda 1/ 50 000 lekli olan 1/10 000 lekli olanndandaha kk leklidir, baka bir deyile 1/10 000 lekli harita 1/50 000 lekliharitadan daha byk leklidir.

lein anlam, haritadaki bir birim deerin (uzunluun) doadaki e biriminekarlk geldiidir.


14/153

5

Topografya haritalar kout dik izdm yntemiyle yapldndan buharitalar zerindeki uzaklklarn yatay (ku uuu) uzakla karlk geldiiniunutmamak gerekir.

Doadaki A ve B noktalar harita zerinde A' ve B' noktalar olsun. Haritadanllen A'B' uzakl (a) A ve B noktalar arasndaki yatay (ku uuu) uzaklakarlk gelir.

Bu tanmlamalarn nda haritann lei yardmyla:

a) Harita zerinde iki nokta arsndaki uzakl lerek doada bu iki noktaarasndaki yatay uzakl bulabiliriz: Haritada iki nokta aras 3 cm olsun,haritann lei 1/25 000 ise, bu noktalar arasndaki yatay uzaklk; 3x25 000:

75000 cm: 750 m bulunur

b) Yeryznde iki nokta arasndaki yatay uzaklk biliniyorsa, bu yere aitlei bilinen bir harita zerinde bu iki nokta arasnn ne kadar olmas gerektiibulunabilir: ki nokta arasndaki yatay uzaklk sahada 750 m llmse, buyrenin 1/25 000 lekli haritasnda bu iki nokta aras : 750/25000 m: 0.03 m: 3cm' dir.

c) Bir yrenin deiik lekli iki ayr haritas bulunduunda, bu haritalardan

herhangi biri zerinde herhangi iki nokta arasndaki uzaklk llerek, ayn ikinokta aras dier haritada ne kadar llr sorusu yantlanabilir: AB aras 1/elekli haritada a cm llm olsun.

1/e' lekli ayn yrenin baka bir haritasnda AB aras:

1/e a cm1/e' x cm orants ile

x.1/e = a.1/e' buradan da x = a.e/e' cm bulunur.


15/153

6

1/20 000 lekli bir haritada iki nokta aras 11 cm llm, ayn yrenin 1/50000 lekli haritasnda bu iki nokta aras ka cm llr?

1/20 000 11 cm1/50 000 x cm Sonu: 4,4 cm: 44 mm olur

En ok kullanlan haritalarda 1 mm ve 1 cm' nin sahada karlk geldiideerler: 1/25 000 lekli haritalarda, 1 cm: 250 m, 1 mm: 25 m;1/50 000 lekli haritalarda, 1 cm: 500 m, 1 mm: 50 m' dir.

B. TOPOGRAFYA HARTALARININ YAPIMI

Jeodezi biliminin gelimesi ve stereofotogrametri (hava fotoraflarnnstereografik yorumu) yardm ve gelien renkli basm teknii yardmylagnmzde eykselti erili topografya haritalar yapm kolaylamtr.

Topografya haritalar zerinde kltmeden dolay kk ayrntlargsterilemez. Kuramsal olarak ve uygulamada ok nemli olanlar, her eyekarn belirli simgelerle gsterilir ve bu simgeler "Aklama", "Belirte",

"Lejand" adlar altnda liste eklinde belirtilir. Her haritann mutlak aklamalistesi bulunmaldr. "Aklama"da harita zerindeki tm im1er (bakalartarafndan bilinip bilinmediine ya da nem derecesine baklmakszn) belirtilir.

1/25 000 ve daha kk lekli haritalar okunmann kolaylatrlmas iinrenkli olarak baslr.

lek ve aklama dnda her haritada mutlak bulunmas gereken bir ncdeer kuzey okudur, dier bir deyile yn belirtecidir. Allm yn belirtme

kuzey oku konularak yaplr. Haritadaki yazlar haritann kuzeyi stte olacakekilde tutularak yazlr. (ok zorunlu durumlarda -zellikle jeoloji ilenirken-kural d uygulama yaplabilir). Buradan anlalabilecei gibi harita yazlarokunacak ekilde tutulduunda st ksm kuzey ksmdr. Ancak, haritannaklama listesinde K oku ayrca yer almaz.

50000

20000.11x


16/153

7

C. 1/25 000 LEKL TOPOGRAFYA HARTALARININERD BLGLER

I. Corafya Bilgileri

II. Topografya BilgileriIII. Arazi BilgileriIV. Yardmc Bilgiler

Balca corafya bilgileri yerleme merkezleri, gller, akarsular, tepe ve dasralaryla lke snrlar ve yollarla ilikilidir. Bu adlar 1/25 000' lik haritalarnlnlerine ve nem derecelerine uygun boyda yazlmtr.

Topografya bilgileri eykselti erileriyle belirlenir. Ek olarak, eykselti

erilerinin anlatmda yetersiz kald; kayalk, yarma, obruk, volkan bacas vbtopografya ekilleri harita zerinde zel im ve taramalarla gsterilmektedir.eitli topografya ekilleri, eykselti erileriyle yalnzca ykselti dalm vedeiimine bal bir anlatm kazanr. Bu nedenle eykselti erilerinin belirttiitopografya eklini doru tasarlamak iin eykselti erileri yorumlamakurallarn iyi bilmek gerekir.

Araziye ilikin bilgiler 1/25 000 lekli topografya haritalarnda lnl ekilve renklerle gsterilmitir. Bu renk ve ekillerin anlam haritann genellikle sa

kenarnda aklanmtr. rnekse; haritada yeil boyal ksmlar ormanlk araziyigsterir. Yeil alan ierisine konulan kk simgeler, ormann tipini belirler.Beyaz alan iindeki aa simgeleriyse orman nitelikli olmayan teke aalargsterir.

Arazideki; bataklk, eltik tarlas, tuzla, eme, kaynak, kuyu gibi suylailikili yaplar mavi renkle ve zel imlerle gsterilir.

Haritalardaki yardmc bilgilerse; haritann, kenarndaki grid koordinatdeerleri, alt ksmnda bulunan lek, kullanmla ilgili bilgiler ve K okundanoluur. Koordinat deerleri herhangi bir noktann koordinatlarnnbelirtilmesinde yarar.

Bu bilgilerin en nemlilerinden biri "ine sapmas" ile ilgili olandr.ne sapmasnn ne olduunu tam anlayabilmek iin, nce baz kavramlartanmlayalm.


17/153

8

Levha 1. 1/25 000 lekli Topografya Haritalarndaki Ksaltmalar


18/153

9

Levha 2. 1/25 000 lekli Topografya Haritalarndaki mler (aretler)


19/153

10

Yn As:

Bir vektrn, yatay dzlem zerinde (eer vektr yatay deilse, yatay dzlem

zerindeki dik izdmn), saat ibresi ynnde, dier bir deyile douya doruartacakekilde kuzeyle yapt aya bu vektrn yn as ad verilir. Yn as0- 360 derece arasnda olabilir.

Corafi Kuzey:

Yeryznde bir noktay kuzey kutup noktasna birletiren ve oku kuzeykutup tarafnda olan vektrn gsterdii yn corafik kuzey yndr. Corafikkuzey ve gney ynleri boylamlara kouttur.

Manyetik Kuzey:

Yerkrenin manyetik alan iinde zgrce dnebilen bir mknats inesininkuzey ucunun gsterdii yne manyetik kuzey yn denir. Dier bir deyile,yeryznde, zerinde bulunduumuz bir noktay, yerin magnetik gney kutupnoktasna birletiren ve oku manyetik gney kutbuna doru olan vektrn ynmanyetik kuzey yndr.

Girid Kuzeyi:

Topografya haritalar, birok lkede olduu gibi lkemizde de enlem veboylamlar birbirine dik bir koordinat sistemi olan Girid Koordinatlar ileyaplr. Girid boylam zerinde oku kuzey kutup ynnde bulunan vektrngsterdii yne girid kuzeyi denir. Girid ynlerine harita ynleri ad da verilir.

Girid kuzeyiyle manyetik kuzey arasndaki aya ine sapmas; giridkuzeyiyle corafik kuzey arasndaki ayla da boylam anm denir (ekil 2).ne sapmas yreye ve sreye bal olarak deitiinden bu durum topografya

haritalarnda yardmc bilgi olarak belirtilmitir.

ne sapmas, topografya haritalarnn sa alt kesindeki bilgiler yardmylahesaplanr. Bu bilgiler aadaki ekilde grld ekliyle sunulur.

Yl, haritann basld tarihi belirtir. Ortalama yllk deiim yreye gredeiir


20/153

11

Gnmzdeki ine sapmasn hesaplamak iin haritann ya (basm tarihiylegnmz arasndaki fark) ile ortalama deiim deeri arplarak kan sonu,deiim art ise haritann basm ylndaki ine sapmas deerine eklenerek (eksiise karlarak) gnmzdeki ine sapmas deeri bulunur.

rneklersek: 1955 ylnda yaplm, yllk deiim deeri +5 olan haritaya gre,2002 ylndaki ine sapmas:

(2002-1955) x 5 + 100'

47 x 5 + 100'ne Sapmas: 100' + 355' = 455' bulunur.

Anlatm dilinde "MK (Manyetik Kuzey) GK (girid kuzeyi) nin 4 derece 55dakika dousunda" diye belirtilir.

Ayn rnekte yllk deiim - 5' olsayd, bu durumda 2002 ylnn iin inesapmas;

47 x (-5) = -235 = -355'100' - 355' = -255'

olarak hesaplanr ve anlatm dilinde "manyetik kuzey (MK) girid kuzeyi(GK)' nin 2 derece 55 dakika batsndr" diye belirtilir.


21/153

12

Jeolog pusulasyla manyetik kuzeye gre ltmz deerleri giridkoordinatlaryla hazrlanm topografya haritalarna aktarrken yrel inesapmasn gz nnde tutmak ve aradaki fark dzeltmek gerekir.

Yaplan llerin her birini tek tek deitirip haritaya aktarmak yerine,lmeleri yapmadan nce, pusula ayar vidas yardmyla, lek emberi yreline sapmas deeri kadar saa ya da sola evrilerek pusula blge girid kuzeyinebalanmal, yani ine sapmas hatas dzeltilmelidir.

D. ZDM ETLER

Yerbilimleri aratrmalarnda eitli verilerin ya da yorumlarn izdmlerinegsterilmesi nemli kolaylklar salanmaktadr.

zdmler, ou boyutlu verilerin iki boyutlu bir dzlem zerindegsterilmesi ve sorunlarn geometrik izim yollaryla zmlenmesi amacndandomutur.

Bir cismi, uzaydaki bir P noktasyla birletiren doru ya da dorularn,bunlar kesen bir dzlemle arakesitine bu cismin P noktasna gre dzlemzerindeki izdm denir (ekil 1).

ekil 1. zdm ve eleri


22/153

13

Bu dorulara da izdm nlar ya da bak nlar denir.

P noktasnn (nlarnn birletii nokta) ve izdm dzleminin cisme gre

ald konuma gre deiik izdmler oluur. Buna gre izdmler:

Kout izdmPerspektif ya da konik izdm

olarak ikiye ayrlr.

Kout zdmler

P noktas sonsuzda varsaylaraknlarn kout alnd izdmdr (ekil 2).

zdm dzleminin nlara dik olarak alnd kout izdme dik izdmdenir (ekil 2-b).

ekil 2. Kout zdmler

Perspektif veya konik izdm' de izdm nlar cisimden belli uzaklktakibir P noktasnda yaknsayarak birleir (ekil 3).

ekil 3. Konikzdmler


23/153

14

boyutlu bir cismin bu ekilde, bir dzleme dik izdm, onu yeterincebelirleyemez. Yalnzca 2 boyutlu hakknda bilgi verir. Cismin veya eklin 3.boyutunu da belirleyebilmek iin eitli yntemler gelitirilmitir.

1. Yntem: Cismin ya da eklin izdm dzlemine uzakl, nc boyutolarak izdme katlabilir (ekil 4).

rnekse: Eykselti erili topografya haritalar

ekil 4. Kotlu zdm

2. Yntem: Cismin ona bal olarak tasarlayabileceimiz bir baz dzlemiylebirlikte izdm alnmasdr. rnein, blokdiyagramlar, topografya'y gzdecanlandrlan yatay bir taban alanyla birlikte yaplan izdmlerdir (ekil 5).

ekil 5. zdmler Olarak Blokdiyagramlarn Gsterilmesi

3. Yntem: Cismin birincisine dik 2. bir dzleme daha izdm almaktr.Bylece cismin 3. boyutunu da belirleyen birbirine dik iki izdm oluur ki

bunlara "elenik dik izdmler" denir (ekil 6).


24/153

15

ekil 6. Elenik Dikzdm

E. ARAKESTLERLE LGL ANIMSATMALAR

1. Kout olmayan iki dzlemin arakesiti bir dorudur.

2. Arakesit zerindeki bir noktadan dzlemler iinde kalan ve arakesite dikolarak izilen dorular arasndaki a, bu iki dzlem arasndaki en byk adr.

(ekildeki as).

3. Yatay bir dzlemle, belli bir geometrik ekli olan bir cismin arakesiticismin duruuna ve ekline gre deiikekiller sunar.


25/153

16

4. Bir dzlem zerinde kesien iki doru ann, bir dzlem zerindeki koutizdmlerinde (kout ve dik izdm) deeri deimez.

5. Herhangi kalnlktaki bir katman alt ve st yzeyleri arasnda sonsuzkout dzlemlerden olumu olarak dnebiliriz.

F. TRGONOMETRK ANIMSATMALAR

Sin :c

btan :

a

b

Cos : ca

cot : ba

Sin : a kldke a klr.: 0 ; Sin 0: 0 : Sin 180 bydke a byr.: 90 ; Sin : 1

Ayn ekilde Cos 0 : 1Cos 90 : 0 : Cos 270tan : ctan 0 : 0 : tan 180tan 90 : : tan 270

Sin : Cos (90-)Cos : Sin (90-)Sin (+) : Sin . Cos + Sin . CosSin (-) : Sin . Cos - Sin . Cos

Cos (+) : Cos . Cos + Sin . SinCos (-) : Cos . Cos - Sin . Sin


26/153

17

G. YERYZ EKLLERNN GSTERLMES

Geliim srasyla, topografya haritalarnda yeryz ekillerini gstermek iinbalca yntem kullanlmtr:

I. Tarama yntemi,II. Plastik glgeleme yntemi,III. Eykselti erileri yntemi,

Dier yntemler:

- Eykselti erileri ve tarama,- Eykselti erileri ve glgeleme,

- Eykselti erileri ve renkli ykselti zonlar,- Eykselti erileri ve renkli glgeleme,- Gri glgeleme ve renkli ykselti zonlar,- Renkli ykselti zonlar ve kahverengi tarama,- Renkli ykselti zonlar,- Aydnlatlm eykselti erileri,- Yatay ekil izgileri,- Noktalama,- Streografik,

- Kartografya,- Ortografik engebe,- Morfolojik ya da yzey ekilleri,- Trakografik ya da oransal engebe ve- Kiaroskura yntemleridir.

I. Tarama Yntemi:

Topografya, eim ynne uygun, kout izgilerle taranarak gzle

canlandrlr. lk topografya haritalarnda engebenin tm ayrntlar deil de,belirgin sra dalar, tepeler v.b. taramalar gsterilmitir. Daha sonra yaplanharitalarda birim alanda eit sayda izgi bulunacak ekilde alann tmtaranmtr. Topografyann eim derecesine gre izgi kalnl deimektedir.Bylece eim derecesinin bir fonksiyonu olarak, aktan karaya bir renk deiimiolumaktadr. 450 den daha eimli yamalar birim alana den tarama nedeniylekoyu renkte grlr.


27/153

18

II. Plastik Glgeleme Yntemi:

Tek ynl aydnlatmayla topografyada oluan glgelerin haritaya aktarlmasyntemidir. Bylece topografya ayrntlar bir hava fotoraf eklinde

boyutlandrlr. Bunu az da olsa gidermek iin belli nirengi noktalarna ykseltideerleri yazlr.

III. Eykselti Erileri Yntemi:

Gnmz topografya haritalarnda kullanlan en yaygn ve en gelimiyntemdir. Eykselti erileri, adndan da anlald gibi, belli bir dzeyden(deniz dzeyi) balayarak, topografyann eykseltili noktalarn birletiren

erilerdir. Eit aralklarla yinelenirler (ekil 7). Dier bir deyile, eykseltierileri eit dey aralkl yatay dzlemlerin topografya yzeyiyle arakesitidir.Doal olarak yatay dzlemler arasndaki ykselti fark ne kadar az olursaeykselti erileri o denli sk ve daha ok sayda olur. ki eykselti erisiarasndaki bu ykselti farkna "Eykselti erisi aral" veya ksaca "Eykseltiaral" denir. Byk lekli haritalarda bu aralk 510 m olarak alnr. Kklekli olanlardaysa lee uygun olarak bu aralk arttrlr.

Eykselti erileri haritann lei yannda, topografyann engebe ekline debaldr. ok dik ve engebeli alanlarda, dar bir harita alanna ok saydaeykselti erisinin skmasn nlemek amacyla eykselti aral fazla alnr.Buna karn az engebeli alanlarda topografyann ayrntsn belirleyebilmek iineykselti aral azaltlr. Eykselti erileri aralarndaki uzaklk genellikleharitann aklama ksmnda belirtilir. 1/25 000 lekli haritalarda yataydzlemler arasndaki uzaklk (eykselti aral) on (10) m' dir. lei 1/10 000olan haritalarda bu uzaklk genellikle 5 metredir.


28/153

19

ekil 7. Eykselti Erileri Yntemiyle Topografya Haritas Yapm


29/153

20

Eykselti erileri zerine deerleri yazlr. Ancak tm erilere deerlerininharita zerinde yaplmas harita zerinde karklk (skklk) yapacandangenellikle yuvarlak deerler yazlr ve bu deerlerin yazld eri dierlerindenbaknca ayrt edilecek ekilde (daha kaln) izilir. rnekse; 1/25 000 lekli

haritalarda 50 ve katlarna karlk gelen eykselti erileri dierlerinden kalnizilmitir ve zerlerine deerleri yazlmtr, aradaki drt eri daha ince olarakizilidir.

rnekse: Harita zerinde eykselti erileri arasndaki uzaklk;

1. Haritann leine,2. Topografyann eimine,3. Eykselti aralna baldr.

1. Eykselti Erilerinin iziminde

Gzetilen Kurallar:

a) Eykselti erileri, deiik ya daayn deerli olsun kesimez ve akmaz

b) Eykselti erileri kendi aralarnda

kapanr ya da kapanmadan haritann kenarnda son bulur.

c) Eim deitii zaman eykseltileri yinelenir.


30/153

21

ok sarp yamalarda eykselti erilerinin ok skk izilmesi gerekir.Yamalarda eim dike yaklatka, eykselti erileri o denli birbirine yaklarki, eykselti erilerini aktrmadan izmek teknik adan olanakszdr. Byleyerler, haritada, eykselti erileri izilmeden kayalk imleriyle gsterilir (ekil

8).

ekil 8. Sarp Yama (Kayalk) (1) ve Yarmalarn (2) Topografya Haritasnda Gsterilii

2. Eykselti Erilerinin Yorumu (Topografya Haritasnn Okunmas)

Eykselti erilerinin ykselti dalm v e d eiimi topografya eklinebaldr. Haritay inceleyerek, eykselti erilerinin belirttii topografya eklinedoru tasarlamak, dier bir deyile topografya haritasn okumak iin eykseltierileri yorumlama kurallarn iyi bilmek gerekir. Topografya haritasnnokunmas, jeolog iin -sahada ya da broda alsn- almalarnn kusursuzolabilmesi asndan birincil derecede nemlidir.

1. Bir yamacn (eimli bir yzey) eimi yksek deerli eykselti erisindendk deeriyle dorudur. En yksek eim, eykselti erilerine dikeydorultuda ki gerek eimdir.


31/153

22

2. Eykselti erileri arasndaki uzaklk ayn kalyorsa yamacn eimideimemektedir. Byle bir yzeye "dzgn yzey" (kendi iinde eimideimeyen), erimi sk sk deien yzeye "eri yzey" (dalgal yzey) denir.

Eykselti erilerinin aras alyorsa, yama eiminin azald, sklayorsa,artt anlalr.

3. Eykselti erilerinin aralar eim aa gittike alyorsa "yukar doruibkey yzeyler"; sklayorsa "yukar doru dbkey yzeyler" szkonusudur.


32/153

23

4. Eykselti erileri arasnda yer yer grlen geni boluklar yereldzlkleri gsterir. Bu kesimlerde izilen kesik izgiler "ara" eykselti erisidirve deeri, kendisine en yakn ( 1 v e 2 ) eykselti erilerinin deerlerinintoplamnn yarsna karlk gelir. ekildeki kesik izgiler (3) 150 m ykseklii

gsteren ara eykselti erisidir.

5. Eykselti erilerinin yksek deerliye doru girinti yapt yerler vadileriya da topografya girintileri; dk deerliye doru girinti yapt yerler srtlarveya topografyadaki kntlar belirtir.


33/153

24

6. Eykselti erileri knt ya da girintinin uzanmna gre simetrik olarakve her iki yanda eit aralklarla uzanyorsa simetrik srt (knt) veya vadi(girinti)leri betimler.

Eriler, knt veya girintinin uzanmna gre disimetrik ve bir yanda dieryana gre daha sk uzanyorsa disimetrik knt veya vadi (girinti) ler szkonusudur. Eykselti erilerinin sk olduu yamacn eimi dierinden fazladr.

7. Eykselti erilerinin belli bir dzen iinde olmayan ya da belli aral klarladeiikekiller sunan blmleri karmak vadi ve srtlar simgeler.


34/153

25

8. Srt ve vadileri yanstan eykselti erilerinin dnerken izdikleri ekilvadi ya da srtn geometrisini belirtir.

a) Keli dnme yapan eykselti erileri, taban vadi veya st sivri

eklinde vadi veya srtlar betimler. Eykselti erilerinin bklmeleriU

eklindeyse, st veya taban anm srt veya vadiler sz konusudur.

b) Vadi ya da srt gsteren eykselti erileri U eklinde dnyorsa, tabanveya st dzlemi srtlar sz konusudur.

9. Kendi aralarnda kapanan eykselti erilerinde merkeze doru deer

artyorsa tepe, azalyorsa ukurluk sz konusudur.


35/153

26

10. Eykselti erilerinin, sahay oluturan kayalarn fiziksel zellikleriyleyakndan ilikisi vardr.

3. Topografya Haritalarnn Okunmasnda Yardmc lemler

a) Herhangi Bir Noktann Ykseklii

(i) Harita zerinde, ykseklii aranan nokta eer bir eykselti erisizerinde ise noktann ykseklii zerinde bulunduu eykselti erisininyksekliine baldr.

(ii) Noktann eykselti erisi zerinde bulunmad durumda; sz konusunoktadan geen ve bu noktaya en yakn iki eykselti erisine dik olan doruizilir.

hA (A noktasnn ykseklii) : 500 + AC/BC (hB - hC)hB: 600hC: 500

veyahA : 600 AB(hB - hC) formlleri ile;

AB: 7 mm, AC: 18 mm, BC: 25 mm lldne gre,hA : 500 + 18/25 (600-500) :500+72 : 572 mhA : 600 7/25 (600-500) : 600-28 :572 m

veya basit bir orant ile:

BC 100 m x : AC/BC x 100 : 72 m

AC x m

hA : 500 + x : 572 m bulunur.


36/153

27

b) Herhangi ki Nokta Arasndaki Yatay Uzaklk ve Ykselti Fark

(i) Yatay Uzaklk: Aralarndaki yatay uzaklk aranan noktalar haritazerinde llr ve lek paydas ile arplr.

(ii) Ykselti Fark: Sz konusu noktalarn ykseklikleri dorudan haritadanokunur (eer noktalar eykselti erisi zerinde ise) ya da hesapla bulunur. kideer arasndaki fark noktalar arasnda ykselti farkdr.

c) Yama Eimi:

Yama eimini harita zerinde yeri bilinen farkl ykseklikteki iki noktay

kapsayan eimli yzeyin (yama), bu noktalardan yksekte olanndan aadabulunanna doru ilerlerken yamacn sunduu eim asdr diyetanmlayabiliriz. Yama eimi derece ya da % olarak bulunabilir.

AB'B geninde ; tan : BB' / AB' : yama eim as

Not: Sonu grafik yntemle (izimle) de bulunabilir.


37/153

28

% olarak yama eiminin bulunmas:% eim : BB'/AB'x100 kan sonu, eim:% ... olarak belirtilir.

BB' : hB - hA (yama eiminin bulunaca noktalar arasnda ykselti fark)

AB' : Sz konusu iki nokta arasndaki yatay uzaklkNot : Tm ilemlerde deerleri ayn birimde almak gerektiiunutulmamaldr.

d) Gr Alan

Bitki rts (orman) bulunmayan bir alanda, herhangi bir noktadan belli biryne bakldnda hangi noktalarn gr alan iinde kalaca, topografyayardmyla, baklan ynden geen topografya kesiti zerinde grafik olarak(izimle) saptanabilir.

e) Paftalarn Adlandrlmas

Topografya haritalar, haritann leine gre deien, belli alanlar kapsayanparalar (paftalar) eklinde baslr. Karkl nlemek amacyla, her parayaulusal ve uluslararas lnlere uygun olarak pafta ad verilir. Pafta ad,

haritann kapsad alana gre deien belli bal yerleim yerleri adlarndan vebaz numaralardan (zmir K 19-b1, Uak L 23-a4 veya Manisa II vb) oluur(ekil 9 ve 10). Ayrca lkemizde 1/500 000 lekli jeoloji haritalar dapaftalara ayrlm ve adlandrlmtr (ekil 11).


38/153

29

ekil 9. 1/25 000 lekli Topografya Haritalarnda Pafta Numaralar


39/153

30

ekil 10. 1/200 000 lekli Topografya Harita Paftalar

ekil 11. 1/500 000 lekli Jeoloji Harita Paftalar


40/153

31

H. TOPOGRAFYA KEST HAZIRLANMASI

Topografya kesiti, belli bir yerde, dey bir dzlemle topografya yzeyininarakesitidir (ekil 12). Bu kesit topografyann belli bir hat boyunca deiimini

belirler. Sz konusu dey dzleme kesit dzlemi denir. zerine jeolojikesitlerinin ilendii ya da jeofizik lmlerinin kayt edildii topografyakesitleri "profil" diye adlandrlr (profil= yanal).

Kesit dzleminin harita dzlemiyle arakesitine, yani kesit karacamz yeriharita zerinde gsteren doru parasna kesit izi ad verilir.

Kesit iziyle topografya eykselti erilerinin arakesitlerine (E, F, ... L) dekesit noktalar denir.

Topografya kesitini (profil) izeceimiz milimetrik kada, nce, kesit iziuzunluunda yatay bir izgi izilir; bu izgi temel izgisi olarak adlandrlr.

Temel izgisinin ularndan yukarya doru izilen dey dorulara kesitkenar izgileri denir.

Kesit izgisi, kenar izgiler ve temel izgiyle snrlandrlm yzeyse kesityzeyi' dir.

Kesit izgisi iziminde yan yana bulunan ayn ykseklikte iki kesit noktasbirletirilirken, arazi yzeyi incelenmesi sonucu temel izgiye aktarlan (notedilen) bilgi (dere, tepe, srt) dikkate alnp, ukur ya da ykseklik oluuna grebirletirilmelidir. ukurluk ya da yksekliin deeri harita zerindenbulunmaldr.

ki tr kesit alnabilir:

a) Yatay ve dey lei haritannkiyle ayn olanlar,b) Dey veya yatay lei haritannkine oranla bytlm olanlar.


41/153

32

ekil 12. Topografya Kesitiyle lgili Kavramlar


42/153

33

Kesit almnda u ilemler srasyla yaplr (ekil 13)

1. Kesit karlacak hat (kesit izi), topografya haritas zerinde kurunkalemle izilir. Kesit izinin haritann kenarlaryla kesitii yere ya da, eer kesit

haritay kat etmiyorsa, kesit alnacak ksmn u noktalarna (kesit izininularna) deiik harfler yazlr. Bu harfleri, ynlerle karmamas iin K, G, B,D nin dnda seilmesi iyi olur. Ayn kesit izgisi iin ayn harfi sl olarakkullanmak (x,x' y,y') harf saysn azaltacandan, karkl nler.

2. Kesit izi boyundan biraz daha uzun ve 67 cm genilikte bir kt erithazrlanr (milimetrik kd katlayarak bu i iin kullanabiliriz). Milimetrikkt zerine, kesit izi uzunluunda, yatay bir izgi (temel izgi) izilir. izgininularna haritada kesit izinin ularnda bulunan harfler yazlr.

3. Kt erit (veya katlanm milimetrik kt ya da kesitin izilebileceikt) kenar kesit izine aktrlr. Kesitin balang noktasndan balayarak,kesit izi boyunca, kesit iziyle eykselti erilerinin kesime yerleri kkizgiler halinde kda iaretlenir. aretlerken, her be eykselti erisinde birrastlanan kaln eykselti erisinin izgisi daha uzun izilerek altna deeriyazlr. Ayrca kat edilen dere, srt ya da tepe doruklarna, ayrlayc izgilerle(dere iin "V", srt iin " " , tepeler iin tepe ekline gre " " veya " ")iaretlemek gerekir. Bu iaretlerin alt ya da stne o noktann (vadi taban, srtst, tepe doruk noktas) ykseklii yazlr. Kesit izgisinin (varsa) kat ettii

yerleim yerleri, benzer ekilde, ayr bir simgeyle iaretlenir. Eer iaretlenenzel ekillerin (dere, tepe, srt, yerleim yeri) adlar varsa, haritadakiyle aynolmak kouluyla (deitirilmeden veya ksaltlmadan) yazlr.

Bylece, kesit izi boyunca, kesitle ilgili eitli veriler kt erideiaretlenmi olur.


43/153

34

ekil 13. Topografya Kesiti izimi


44/153

35

4. Temel izgisinin kenarlarndan dikler karlarak, lee uygun olarak,eykselti erilerine karlk gelen (eykselti erileriyle ayn rakamlara karlkgelen) ykseklikler iaretlenir. Bu dey izgilerin uzunluu, kesit izinin kestiien yksek noktadan sonraki -eer en yksek nokta yuvarlak bir rakm deilse-

yuvarlanm (10un katlar) ykseklik deerine dein uzatlmaldr. Alt u, kesithattndaki en dk ykseklikteki 100300400 m aada (bu deer alnantopografik kesitin kullanl amacna gre ayarlanr: Eer yalnzca topografikkesit alm amacn gdyorsa 100 m yeterlidir, eer jeoloji kesiti izilecekseduruma gre 300400 m olabilir.) olacakekilde seilir.

5. Kesit izgisinden aktarlan her entikten klan dikler zerinde, bu entiekarlk gelen eykselti erisinin yksekliine karlk gelen ykseklie birnokta konur. Bu noktalar bir izgiyle birletirilerek kesit karlm olur. Adlarprofil zerine izilen ksa (0.5 cm) bir izginin zerine yatay olarak yazlr.

6. Kesit izgisinin ynleri kesitin st ksmna yazlr. lek (yatay ve dey)yazyla ve izgisel olarak belirtilir.

Temize ekerken ok titiz davranmak gerekir. Dey lei kesitin yalnzcasol kenarna rakamlarla belirtmek yeterli ve daha estetik olur. Yalnzcatopografik profil izilecekse, alta temel izgisini izmek gerekir. (en alaktakinoktann 100 m aasndan geecekekilde). Ancak jeolojik kesiti izilecekse,temel izgisi duruma gre izilir veya izilmeyebilir.

Eer engebeler yeteri kadar ak grlmyorsa, topografya kesitinin deylei bytlebilir. Jeolojinin de ilenecei kesitlerde bizim iin nemli olanjeolojik yaplar olduundan, bu durum katmanlarn gerek konumununyansmasn deitireceinden zorunlu olmadka pek salk verilmez.

Topografya kesiti dorudan topografya haritasndan karlaca gibi sahada,harita olmad zaman ya da istenirse, dorudan l alnarak da hazrlanabilir.


45/153

36

BLOKDYAGRAMLARI

Herhangi bir arazi parasnn topografya eklini ya da bir veri deiimini

boyutlu grnt biiminde gzde canlandrmak iin blokdiyagramlarndanyararlanlr. Bu, eklin grnr ana hatlarnn belirli bir dzleme dikizdmdr. zdm dzleminin konumunu farkl seerek eitli grntdeblokdiyagramlar salanabilir. Bu konumda izdm dzlemi blokdiyagramnbak noktasn oluturur. rnekse: izdm dzlemi eklin gneyinde ise, eklegneyden baklyor demektir.

Jeoloji verilerinin yanstlmas amacyla hazrlanan blokdiyagramlarnnounda topografya yzeyi gsterilir. Bu nedenle bak ynnn seilmesindeen ok topografya gzetilmelidir. Topografyann dk ykseltili kesimindenykseklere doru, rnekse; ovadan tepelere ya da dalara; denizden karayadoru bak yn seilmelidir. Bak ynnn, topografya gidilerine (sradalara) dik ya da kout olmamasna, verev olmasna zen gsterilmelidir. Tmbu seimleri, verilerin daha aydn ve gzel gsterilmesi koulu denetler.

Blokdiyagramlarnn lei, arazi parasnn tipine, boyutlarna vediyagramn yapl amalarna gre normalden byk ya da kk seilebilir.rnekse; az engebeli ve geni alanlar iin dey lek byk seilmeli; okengebeli alanlarda dey lek daha kk tutulmaldr.

Blokdiyagramlarnn hazrlanmasnda ok nemli bir ilem blgenintopografyasn geree uygun biimde yorumlayan bir taramann yaplmasdr.Uygun bir tarama iin belirli esaslar ve biraz da el alkanl gereklidir. Bualkanlk iyi hazrlanm tarama rneklerinden yararlanarak sistemli biralmayla kazanlr. Tarama yerine glgeleme yntemi de uygulanabilir.

Blokdiyagramlar, izdm esaslarna gre, ikiye ayrlr:

A. zometrik veB. Perspektif blokdiyagramlar.


46/153

37

A. ZOMETRK BLOKDYAGRAMLAR

Blokdiyagramn her kesiminde lek ayn kalr. Uzunluk llerinde deiimolmaz. Kout izdm esaslarn tayan grntlerdir. zometrikblokdiyagramlar hazrlan ekillerine gre e ayrlr.

Yaln (taslak) blokdiyagramlar, seri topografya kesitleriyle hazrlanan vekaydrma yntemiyle hazrlanan blokdiyagramlar.

I. Yaln (Taslak) Blokdiyagramlar

Saha almas srasnda izilen ve belli bir saha parasn ana hatlarylagsteren blokdiyagramlardr. Jeoloji verileri sunmakta ya da yorumlaranlatmda kullanlan dikdrtgen prizma, kp vb boyutlu ekiller bu tipblokdiyagramlardr (ekil 14).

ekil 1. Yaln (Taslak) Blokdiyagramlar


47/153

38

II. Seri Topografya Kesitleriyle Hazrlanan Blokdiyagramlar

Bu yntemde, haritann n kenar na kout hazrlanacak topografyakesitlerinden yararlanlr. Saa yatk ve sola yatk grnml olmak zere iki trvardr.

1. nce blokdiyagram (Bd) n lei ve bak yn seilir. Bak ynnn birkenara dik olmas gerekir. Bu kenara kout ve belirli eit aralklarla kesit iziizgileri izilir. Kesit aralklar; arazi rneinin engebe durumuna gre deiir.ok engebeli yerlerde daha sk, az engebeli veya dze yakn alanlarda geniaralklarla kesit alnabilir.

2. Kesit izgileri boyunca seilen bir dey lee (en salkls haritannlei) gre topografya kesitleri izilir. Tm kesitlerin taban izgisi eit dzeydeizilmelidir. Bu balang dzeyi, harita alanndaki en dk ykseltinin altnda(harita alan Bd alnacak harita alandr.) olmaldr.

3. Amaca gre saa ya da sola yatk bir Bd taban izilir. Bu taban alannnkenarlar, haritayla ayn boyuttadr. Yalnzca kenarlarn asal ilikileribozulmutur. Yan kenarlar istee gre 45 50 saa veya sola yatrlr.

4. Hazrlanan topografya kesitleri bu izometrik taban zerine yerletirilir.


48/153

39

ekil 2. Seri Profillerle zometrik Blokdiyagram


49/153

40

5. Blokdiyagramn yan kenarlar, kesitlerin u noktalar birletirilerektanmlanr. Tarama yaplr, lek kuzey oku, jeoloji iin aklama vb bilgiler

konur, balk yazlr.

Bu yntemde seri kesitler, arac izim olup, onlarn yardmyla glgeleme yada tarama yapldktan sonra izimden kabilir. Tarama yaplmazsa karlmaz.

Bir dier yntemle; enine ve boyuna kesitlerle hibir tarama yapmakszntopografya yanstlabilir. Bu yntem ok engebeli alanlar dnda baarl birekilde uygulanabilirse de ok zaman alr.

Seri kesitlerle hazrlanan blokdiyagram, istendiinde, aral birka ksm (aynalan birka paraya blnerek) olarak da sunulma kolayl salar. Bu, aral, seriblokdiyagramlarn sayesinde daha ok sayda jeoloji enine kesiti izme,dolaysyla, jeolojik yapnn dalmn daha ayrntl biimde sunma olanadoar.

III. Kaydrma Yntemiyle Hazrlanan Blokdiyagramlar

Bu yntem eykselti erilerinin, bir taban alanndan balayarak, seilen

lye uygun bir ykseltiye kaydrlmas ilemine dayanr.

nce blokdiyagramn lei ve bak yn seilir. Seilen bak ynne greiki tr blokdiyagram izebiliriz:

a) Haritann bir kesinden baklan blokdiyagramlar, b) Haritann birkenarndan baklan diyagramlar.

Haritann bir kesinden baklanlarda, blokdiyagramnn bir kesi ne gelir

ve bitiik iki kenarna eik baklr. ki kenar arasndaki bak as 120 derecedolayndadr. Uzunluk lleri deimez, ancak blok dzeyleri deformeolmutur. Blokdiyagramnn hibir yzeyinde, a bakmndan bozulmamizimler yaplamaz.


50/153

41

Haritann bir kenarndan baklan blokdiyagramlarda, haritann bir kenar negelir ve bu kenara dik dier kenara eik baklr. Eik baklan kenarn sada ya

da solda oluuna gre de, saa yatk ya da sola yatk iki ayr grnmsalanabilir. Tm yzeylerde a ve b kenarna kout izgilerde deformasyonolmaz. Uzunluk lleri deimez, blokun n ve arka yzeyleri bozulmam,dier yzeyler bozulmutur. n ve arka yzeylerdeki izimlerde asal deerlerkorunur (doadaki gerek alar izim sonunda ortaya kanlarla ayndr). Diertm yzeylerde, yalnzca blokdiyagramn d kenarna kout olan izimlerdebozulma olmaz. Doadaki kout olan izgisellikler blokdiyagramda da birbirinekouttur.

Blokdiyagramlarn hazrlan u srayla yaplr:

1. Harita alan, kenarlara kout olacakekilde enine ve boyuna izgilerle eitkarelere ayrlr. Bu karelerin bykl haritadaki eykselti erilerinin sklkderecesine gre belirlenir.

2. Bak yn seilir ve ke ya da kenardan baka, saa ya da sola yatkolua gre izometrik bir taban izilir. Bu tabann boyutlar haritann boyutlarkadardr. Kareler a yardmyla harita zerindeki imler (eykselti erileri,akarsular, yerleim yerleri vb) bu izometrik tabana aktarlr.

3. zometrik tabann yandaki iki kesinden n izgiye birer dik izilir(kaydrma dorusu) ve bunlarn ortasnda bir ok konur.


51/153

42

4. Saydam bir kda (aydnger) izometrik taban iin izilen kaydrmadorularnn ayns izilir. Bunlar zerine, blokdiyagram iin seilen dey

lek, yukarya doru artan deerlerle ilenir.

5. Aydnger izometrik harita zerine konur ve kaydrma izgileri aktrlr.Aydngerdeki lekte haritann en byk eykselti erisine karlk gelendeerler alttaki okla aktrlp o eykselti erisi (rnekse 600) izilir. Ayniler en dk deerli eykselti erisine dein srdrlr. Bu ilem srasnda birsonra izilen eykselti erisinin, bir nceki tarafndan kapatlan ksm izilmez.rnekse; 200 eykselti erisiyle 300 (nceden izilen) kesiirse, nce izilen(300) stte duruyormu gibi dnlp 300 yukarsnda kalan 200 izgileriizilmez.

Bu kesim, eykselti erisinin grlmeyen arka ksmn oluturur. Haritanngrlebilen keleri ok o kenin ykselti deerine gelince kopya edilir.

Eykselti erileri kopya edilirken bunlarn dier izgiselliklerle (dere,dokanak, fay vb) kesime noktalar da iaretlenir.

6. Son olarak blokun nden grlen kenar, blok tabann oluturmak zere

kopya edilir. Bunun iin aydnger, harita alanndaki en dk eykselti erisideerinden biraz daha aaya (nden gsterilmek istenen jeolojik yapnnderinlii ya da deniz dzeyi gz nnde tutularak) kaydrlarak n kenarlarizilir.

7. Ke noktalar yukardan aayadr. z izgilerle taban kelerine (ndengrlen keler) birletirilir. Keden keye kenar profilleri, eykseltierilerinin ularndan geerek birletirilir.


52/153

43

Levha 1. Kaydrma Yntemiyle zometrik Blokdiyagram Hazrlanmasnn Aamalar


53/153

44

Bylece blokdiyagramn tasla hazrlanm olur. Eykselti erileriyledokanak, dere vb kesim noktalarnn iaretlenmi ksmlar birletirilerekdokanaklar, dereler vb izilir. Eykselti erileri kaldrlp tarama yaplabilir.

lek, K oku, blokdiyagramn bal, aklama yazlr. Yan kenarlara jeolojienine kesitleri ilenir.

Eykselti erili topografya haritalarndan kaydrma yntemleriylehazrlanan izometrik blokdiyagramlar, jeomorfolojiyi yanstrlar. Bunlar dnda,madencilik jeolojisi ve mhendislik jeolojisinde yeralt jeoloji verilerinigstermek iin kaydrma yntemiyle hazrlanan izometrik blokdiyagramlar okkullanlr. zellikle galeri ve tnellerin birbirleriyle ve jeolojiyle ilikilerinigstermede ok yararldr. Bu blokdiyagramlar, galeri ve tnelin her birinizerinde tayan tekne bloklardan oluur. Gerektiinde topografyay gsterenblokdiyagramn bir ksmn bu ekilde hazrlama olana vardr. Bylece galerive tnellerin topografyayla ilikisi sunulabilir.

Yeralt verilerini gsteren bu tipte blokdiyagramlarn hazrlanmas iin, tnelya da galerilerin planmetrik dalmn gsterir eykselti erili topografyaharitalar gereklidir.

izim aamalar unlardr:

1. Harita zerindeki galeriler harita kenarlarna kout izgilerle ayrlr.Bylece her bir galeriyi iine alan bir alan snrlanm olur.

Eik tnel varsa giri ve k azlar ayr alanlar olarak snrlanr.Her galerinin ykseltisi, ayn ekilde tnel giri ve giri azlarnn ykseltileri,kendi alanlarna yazlr.

2. Uygun bir bak yn seilir. Blokdiyagramlar kenar bakl ya da kebakl olabilir. Ke bakl ya da kenar bakl ya da kenar bakl saa yatk ya

da sola yatk oluuna gre blok taban alan seilir. Bu alana galeri ve tnellerindalmyla alan snrlar tanr. Kadn sol yanna kaydrma izgisi ve bazolarak bir ok konur.

3. Aydngerin sol yanna kaydrma izgisi ve bunun zerine dey lekilenir.

4. Aydnger, harita zerine kaydrma dorular stlenecekekilde konur. Oklek zerinde kaydrlarak en yksek alan deerine getirilir. Bu


54/153

45

alan, zerindeki gsterilmek istenenler (galeri, tnel vb) ile birlikte kopyaedilir. Ok, ondan sonraki alan dzeyine indirilirken, bak ynnde nden

grlen kelerin izledii doru izilir. Bylece en st dzeydeki alandan enalttaki alana dein srayla kaydrlarak kopya edilir.

Daha sonraki izilen alt dzeylerin nce izilen yksek ksmlarca kapatlanksmlar izilmez. Son olarak ok, en dk deerli alandan daha alt bir dzeyekaydrlarak blok taban izilir. Blokun yukardan aaya dey izgileri,Kelerin farkl dzeydeki konumlarn birletiren izgilerdir.

5. Harita alannn bir yerinden baka bir yerine uzanan eit tnel, bu yolboyunca kimi bloklarn yan duvarlarn, kimilerinin de tavanlarn delip geer.Bu delme noktalarnn saptanmas ve blokdiyagramda iaretlenmesi gerekir.Bunun iin delme noktalarnn haritadaki yeri ve ykseltisi bilinmelidir.Haritada blok yan duvarlarn delme noktalar (K,L,M,N,P) belirsizdir. Bloktavan dzlemlerindeki delme noktalarnnsa ykseltileri (tavan dzlemiyle ayn)belirli, yerleri belirli deildir. Bu bilinmeyenler hesaplamayla ya da izimyntemiyle bulunabilir.

Hesaplamayla bulmak iin orantdan hareket edilir.

rnekse; tnel A giri noktasyla B k noktas arasnda x haritauzaklnda (r: 40 mm) Y ykseltisini (r. 600 mm) kazanmsa C blokununduvarna kadar x1 (r: 6 mm) uzaklk iinde ne kadar ykselti kazanr?

Y1 = Y . X1 / X = 600 . 6 / 40 = 90 m


55/153

46

Bu kazanlan ykselti giri azndaki (A) ykseltisine eklenerek C blokununn duvarn 290 m de delip getii bulunur. Kaydrma ilemi srasnda ok 290 m

de iken K noktas, C blokunun n duvarna iaretlenir.

C blokunun tavann kestii noktay bulmak iin ters orant kurulur. Bu tavandzlemi 300 m dzeyindedir.

Giri az ile k az arasndaki 600 m lik ykselti farkn 40 mm uzaklktakazanan eik tnel 100 m lik ykselti farkn giri azndan ne kadar uzaklktakazanr.

X1 = X . Y1 / Y = 40 . 100 / 600 = 6.6 mm

Demek A noktasndan 6.6 mm uzaklktaki T noktas tnelin C bloku tavannkestii noktadr. Kaydrma srasnda ok 300 m dzeyinde iken T noktasiaretlenir. Benzer ilemler dier noktalar iin yinelenir.

Bu bilinmeyen deerlerin izim yntemiyle bulunmasnda, tnel yoluboyunca uzaklkla ykselti arasndaki bant bir graf haline getirilir. Bu grafyardmyla gerektii kesimde ykselti, gerektii iinde uzaklk bulunur.

6. Blokdiyagram, lek, K oku, balk, aklama eklenerek tamamlanr.


56/153

47

ekil 3. Kaydrma Yntemiyle zometrik Blok Diyagram Hazrlanmasnn Aamalar


57/153

48

ekil 4. Kaydrma Yntemiyle Hazrlanm Birzometrik Blokdiyagram


58/153

49

JEOLOJ HARTALARI

Temel bir topografya haritas zerinde, yeryznde grnm sunan(yzeylemi) kaya birimlerini ve dier jeoloji elerini (verileri) gsteren, zel

haritalara genel anlamda jeoloji haritas ad verilir.

Bir jeoloji haritasn, madenci, inaat mhendisi, tarm uzman, corafyacdeiik bak alaryla inceler. Ancak bizim yani jeologlarn bak ya da jeolojiharitasn incelemesi bu haritadan yrenin yapsn (jeolojik yapsn) vepaleocorafik evrimini aydnlatmak amacn gder. Bu olay eitli ekillerdekendini gsterir. Biz; sonuta, ncelikle yapsal analizin temeli olan jeolojikkesiti alma sorunu zerinde duracaz.

Tamamlanm jeoloji haritalarnda topografya iaretleri tek renkle (kara ya dakahverengi) gsterilerek karklk azaltlmaya allr, nk burada nemliolan jeoloji haritasdr. Topografya haritalarnda olduu gibi, jeolojiharitalarnda da zel im, simge, renk ve izgilerden yararlanlr (Levha 3 ve 4).Bu nedenle jeoloji haritalarnda da eksiksiz aklama bulunur. Haritannokunabilmesi iin kk tml nce "aklama"nn okunmas gerekir.

Jeoloji haritalar lek ve ayrntlarna, ayrca kapsamlarna gresnflandrlabilirler:

A. LEK VE AYRINTILARINA GRE JEOLOJHARTALARI

lekleri 1/50.000 den kk olan1ar: Genel jeoloji haritalar (lek kkolduundan ayrntlara fazla yer verilememitir).

lekleri 1/50.000 den byk olanlar: zel jeoloji haritalar.


59/153

50

Levha 2. Jeoloji Haritalarnda Kullanlan mler


60/153

51

Levha 3. Jeoloji Haritalarnda ve Kesitlerinde Kullanlan Simgeler


61/153

52

B. KAPSAMLARINA GRE JEOLOJ HARTALARI

I. Litolojik (Petrografik) Haritalar

Bir yredeki kayalar yalnzca litoloji (petrografi) zelliklerine dayanarakbirimlere ayrlabilir (rnekse; granit, kireta, kumta, gnays... vb). Bu tr kayabirimlerine litostratigrafi birimleri denir. Kayalarn yalar gz nne alnmaz.rnekse; Jurasik ve Kretase yal kiretalar ayn "Kireta birimi" ad altndabirletirilmi olabilir. Balca kaya stratigrafi birimleri Katman, ye, Formasyonve Guruptur.

II. Stratigrafik Haritalar

Bir yredeki, jeolojik yaa gre ayrlm kaya birimlerini gsteren jeolojiharitalardr. Kayalar, litoloji zellikleri gz nne alnmadan, yalnzca jeolojikyalarna gre birimlere ayrlr. Zaman stratigrafik birimi ad verilen bu birimlerbelli bir jeolojik sre iinde litoloji zellikleri birbirinden farkl kayalarkapsayabilir. rnekse; "st Kretase Serisi" birimi iinde kireta, kumta,andezit... vb kayalar bulunabilir. Balca stratigrafi birimleri Kat (Ya), Seri(Devre), Sistem (Devir) ve st Sistem (Zaman) dr. Ayra iindekiler zamanstratigrafi birimlerine karlk gelen jeolojik zaman birimleridir.

III. Yapsal Haritalar

Kayalarn litoloji zellikleri ve yalar zerinde fazla durulmadan, birinciplanda bir yrenin jeolojik yapsn yanstmak amacyla hazrlanm haritalardr.Daha ok yapsal ynden ok karmak yrelerde yaplarn daha anlalr olmasamacyla hazrlanr.

IV. Tml Jeoloji Haritalar

Yrenin; litoloji, ya ve yapsal zelliklerini bir arada ve aa yukar aynarlkta yanstan haritalardr. Ayrntlar leklerine gre deiir. Sahadayaplan jeoloji haritalarnda genellikle tml jeoloji haritas hazrlanmas esastr.

V. Fasiyes Haritalar

eitli fasiyeslerin ilendii haritalardr.


62/153

53

VI. Paleocorafya Haritalar

Eski kara snrlar ilenmitir.

VII. Jeofizik Haritalar

Sismik, gravimetrik, manstra... vb gibi eitleri vardr.

C. JEOLOJ HARTALARINDA YZLEK GENL

Jeoloji haritalar, yzeyleyen (yeryznde grlen) zaman ya da kaya

stratigrafisi birimlerinin snrlarnn topografya haritasna aktarlmasyla yaplr.Birimlerin yeryznde grlen ksmna yzlek ad verilir.

Haritada grlen yzlek genilii, doadaki yzlek snrlarnn (topografyaharitas yapma ynteminde olduu gibi) yatay dzleme kout dik izdmsonucu elde edilen izgiler (dokanaklar) arasndaki en ksa uzaklktr. Bunagre; haritada llen yzlek genilii ile (haritada llen yzlek geniliininharitann lei yardmyla hesaplanan deeri), doada, topografya yzeyiboyunca llen yzlek genilii, baz zel durumlar dnda, birbirine eitdeildir.

Yatay topografyada, eimli bir katmann haritadaki yzlek geniliiyledoadaki yzlek genilii birbirine eittir. Ayrca, yatay veya eimli birtopografyada, dey bir katmann haritadaki yzlek genilii katmannkalnlna eittir.

I. Yzlek Geniliini Etkileyen Etmenler

Jeoloji haritalar zerinde birimlerin yzlekleri farkl byklktedir.Baz birimler geni bir alanda, bazlarysa dar bir alanda yzlek verir. Birimlerinyzlek byklkleri (yzeyledikleri alanlar), o birimin kalnl ve eimin yansra, birimin gzlendii yeryz kesiminin ekline bal olarak deiir.

Herhangi bir tortul kaya birimi bir ya da birok katmandan olutuuna gre,sorunun daha kolay anlalmas iin, birim yerine herhangi bir katman elealnarak konu irdelenecektir.


63/153

54

Bu durumda, jeoloji haritalarnda, yzlek genilii;1. Katman kalnlna2. Katman eim asna

3. Topografik eime baldr.

ekil 5. Yzlek Geniliini Etkileyen Etmenler

1. Katman Kalnlnn EtkisiEimi deimeyen bir yamata, ayn eim al katmanlarda yzlek genilii

katman kalnlyla doru orantldr (katmann kalnl arttka yzlek geniliiartar) (ekil 181).

I1, I2 = Haritadaki yzlek genilii,I3 = Doadaki yzlek genilii I2 I3

2. Topografya Eiminin EtkisiKatman kalnl ve eimin deimemesi kaydyla, topografya eimiyle

katman eimi arasndaki fark azaldka yzlek genilii artar. Yatay ve kalnldeimeyen bir katman iin, topografyann eimi arttka yzlek genilii azalr,topografya eimi azaldka yzlek genilii artar (ekil 18-2). Dey

topografyada yzlek genilii sfrdr. Yatay topografyada ise yzlek geniliikatmann kalnl ile doru orantl, eim as ile ters orantldr. Dier birdeyile; yatay topografyada, katmann kalnl arttka yzlek genilii artar,eim as arttka yzlek genilii azalr.

3. Katman Eiminin EtkisiBelli bir yama ve belli bir katman kalnl iin (katman kalnl ve

topografya eimi ayn kalmak kaydyla) topografya eimiyle katman eimi

arasndaki fark azaldka yzlek genilii artar (ekil 18-3). Topografyayzeyiyle katman yzeyinin eim alar ayn ynde ve eit olduu zaman


64/153

55

yzlek genilii sonsuz olur (o yamacn yzeyi tamamen sz konusu katmandanolumutur). Dier bir deyile, harita zerinde o yama zerinde yalnzca okatman yzlek vermitir.

Dey bir katmann harita zerindeki yzlek genilii, o katmann kalnlnaeittir. Yeryz eklinin (topografyann) deiimi dey katmann haritazerindeki yzlek geniliine etki etmez.

D. KATMANLARDA DORULTU VE EM

Dzlemsel bir enin (katman, fay aynas) yatay dzlemle yapt arakesitedorultu denir. Tanmndan da anlald gibi dorultu yatay bir izgidir.Dorultunun kuzey ile yapt a dorultu yn olarak tanmlanr. Anlatmsadelii asndan dorultunun kuzeyle yapt dar a, ann hangi yndeolduu belirtilerek yazlr (K 20 D, K 35 B gibi). Dorultuya dik ynde, szkonusu yzeyin yatay dzlemle yapt aya gerek eim as denir Yzeyindorultusuyla dar a yapan herhangi bir ynde llen eim as, gerek eimasndan daha kktr ve grnr eim as olarak adlandrlr. Dier birdeyile, bir yzeyin dorultusuna dik olmayan dey bir dzlem zerindeyatayla yapt aya grnr eim as denir.

Yaplacak jeoloji kesitinin izi (kesit izgisi) eer katmann (birimin)dorultusuna dik deil ise, jeoloji kesitinde o katman (birim) iin, haritazerinde belirtilmi olan gerek eim as yerine, grnr eim as kullanlr.Grnr eim as hesapla (ekil 19) ya da abak yardmyla (ekil 20) bulunur.


65/153

56

tan =c

a a = c . tan

Cos =b

c b =

cos

c > '

Sin =b

c b =

sin

c : Gerek eim as

tan ' =b

a =

cos

tan.

c

c= tan . cos ' : Grnr eim as

: Kesit iziyle eim yn

=

sin

tan.c

c= tan . sin arasndaki dar a

: Kesit iziyle dorultutan ' = tan . cos arasndaki dar a

= tan . sin

ekil 6. Grnr Eim As Hesab


66/153

57

ekil 7. Grnr Eim Abaklar

Aadaki abaktan yararlanrken; kesit izgisi (izi) ile eim yn arasndakidar a iin "Eiklik" kolonundaki kaln yazlm rakamlar (formldeki asnakarlk gelir); kesit izgisi (izi) ile dorultu arasndaki dar a iin "Eiklik"kolonundaki ayra iinde yazl rakamlar (formldeki asna karlk gelir)kullanlr.


67/153

58

I. Katman Eim Yn ve Eim Asnn Saptanmas

1. Katman-Topografya Yzeyi Arakesiti Yardmyla:

ok nemli olan bu konuya baz kavramlar aklandktan sonradeinilecektir.

2. Eim Yn ve Kalnlk Yardmyla:

Grafik yntemle (izim ile) eim asn bulabilmek iin, topografyakesitindeki profil zerine katman snrlar iaretlenir. Topografya kesitindeki stdokana (F') merkez alarak yarap katman kalnl kadar olan ember izilir.

E' noktasndan bu embere izilen teetin yatayla yapt a birimin eimasna eittir.

3. Jeolojik Yap Yardmyla:

Kvrml bir seri iinde eim yn bilinmeyen bir birimin eim ynkvrmn eklinden yararlanlarak bulunabilir. Daha ilerde greceimiz gibi,genellikle, bir senklinalde eim ynleri yapnn iine doru, antiklinalde dadorudur.

Eimi bilinmeyen iki birim arasnda bulunan birimlerde, eer birimleruyumlu ise aradaki birimin eimi dierleriyle ayndr.

II. Jeolojik Eykselti Dorular (Dorultular)

Deniz yzeyine gre belli bir ykseklikte seilmi hayali yatay dzlemle

jeolojik yzeyin arakesiti olan erinin, harita zerindeki dey izdmnejeoloji eykselti erileri denir.


68/153

59

Jeolojik yzeyler ounlukla dzlem eklinde olduklarndan bunlarneykselti erileri de doru izgiler olur. Ancak kvrml yzeyler, domlar (vb)da jeolojik eykselti erileri dzgn deil, eri izgiler durumunda olur.

Bir jeoloji eykselti izgisi zerindeki tm noktalar, tanma uygun olarak,ayn bir jeolojik yzeye zg olup, deniz yzeyine gre de ayn yksekliktedir.


69/153

60

ekil 8. Deiik Eimli Katmanlarn Jeolojik Eykselti izgileri


70/153

61

III. Katman Eim Ynnn Saptanmas

1. Yzey-Topografya Arakesiti Yardmyla

Eer harita zerinde katmann (yzeyin) eimi belirtilmemise, katman-topografya arakesiti yardmyla eim yn ve as saptanabilir.

Eim asndan nce eim ynn saptamak gerekir. nce; kk bir alandakatman yzeyini bir dzlem olarak dnelim. Eer herhangi bir dzlemin, ayndoru zerinde olmayan noktas bilinmez ise bu dzlemin uzaydakikonumunu belirleyebiliriz.

Geni anlamda, dzgn bir yzey ve dzlem eklinde olan tm dokanaklar(iki birim arasndaki yzey) iin bu yntemler kullanlabilir. Yntemler tortul,mamatik ve metamorfik kayalar iin geerlidir.

Eer topografyayla yzeyin arakesiti dz bir izgi ise, problemin zmiin ayn doru zerinde olmayan nokta gerekir. Yani problemin zm iinkatman-topografya arakesitinin dz bir izgi sunmad durumlardanyararlanabiliriz. Baz zel durumlarda ve topografyann yatay olduudurumlarda arakesit dz bir izgidir (ekil 22).

Yatay Topografya: Yzey dey ya da eik olsun, yatay topografyaylaarakesit her zaman dz bir dorudur.


71/153

62

Engebeli topografyada "V" kuralnn en iyi gzlendii durumlar (dokananV oluturduu durumlar) yzeyin dorultusunun (bu engebeye yaklak olarak)engebenin uzanmna dik olduu durumdur.

ekil 9. Engebeli Bir Alan Deiik Ynlerde Kesen Deiik Eimli Yzeylerin BlokDiyagram ve Haritada Grn


72/153

63

a) Katman-Tepe Arakesiti Yardmyla

(i) Eik Katman (0 < < 90)

ekildeki haritada bir katmann alt ve st yzeyinin izleri grlyor. Buizlerden herhangi biri zerinde, ancak ayn (alt ya da st) iz zerinde olmakkaydyla ve ayn doru (hat) zerinde olmayan nokta alalm:Bunlardan ikisi ayn ykseklikte, dieri farkl ykseklikte olsun.

A = 650 m, B ve C 500 m ykseklikte;

Bu nokta bir dzlem belirler ve bu dzlemin eimi ayn zamanda bunoktalarn ait olduu katman dzleminin eimini belirler.


73/153

64

(ii) Dey Katman ( : 90)

Katmann dokanaklar tepeyi dz bir izgi izerek kat etmektedir. A, B ve Cnoktalarnn dey izdmleri ayn hat zerinde yer alr. Ancak uzayda A

noktas, B ve C noktasndan daha yksektir. A noktas, B ve C noktalarnn batya da dousunda yer almad katman deydir.

Topografya yzeyi nasl olursa olsun, dey Yzeylerin, harita zerindekiizleri bu yzeyin dorultusu boyunca uzanan dz izgidir. Dz bir hat boyuncauzanrlar. nk dey bir yzeyin, yatay bir dzlem zerine dik izdm dzbir izgidir.

(iii) Yatay Katman ( : 0)

Katman snr eykselti erilerine kouttur. Yani tm noktalarn ykseltisiayndr. A, B, C noktalarnn yatay bir dzlem zerindeki izdmleri yine ayndzlem zerindedir.


74/153

65

b) Katman-Vadi Arakesiti Yardmyla

Birimlerin harita zerindeki dokanaklar yardmyla eimi saptamak iin, dzolmayan (engebeli) bir topografyaya gereksinim vardr.

Vadi ile katmann arakesiti (sk rastlanan bu durum) ayrntl olarakincelenecektir.

rnekte; sadeletirmek iin, vadi gidii katmann dorultusuna dik ya da dikeok yakn olarak alnacaktr. Bu durumda eer vadi simetrik ise dokanan gidiivadi taban izgisine gre simetrik olarak grlr. ekillerimizi yaln ve kolayanlalr yapabilmek iin vadiyi simetrik, katmann dorultusunu vadi gidiinedik olarak alacaz (ekil 23). Bu durumda, katman vadi tabanndan geecei

iin, vadi tabannda katman-vadi arakesitine ait bir nokta bulunacaktr (ekil23'de; blokdiyagramlarndaki a' ve a noktalar).

ekil 23-1 ada; bir katmann vadiyle arakesiti V eklindedir. Bu arakesitzerinde a, b, c noktalarn alalm: a vadi tabannda, b ve c yamalarda aynykseklikte olsun. a noktas, b ve c noktalarndan daha alt dzeyde olduunagre eim douya, yani akarsu kaynana, dier bir deyile V'nin sivri ucunadorudur. Ayn durum ekil 1 bde haritaya yansm olarak ekil 1 c'deysekesitte grlmektedir.

Dokanan oluturduu V'nin sivri ucu eim ynn gstermektedir.Dokanan izdii Vnin kollar eykselti erilerinin oluturduu V'den dahaaktr.

ekil 23-2 ada; a noktas b ve c noktalarndan daha aada olduu iin,katman batya doru eimlidir. Dokanak harita zerinde yine V yapar ve V'ninsivri ucu eim ynn gsterir.

ekil 23-3 a'da; doada ok az rastlanan, ancak hata yapmaya yol aan bir

konum sz konusudur. a noktas vadi iinde olmasna karn b ve cnoktalarndan daha yksekte bulunmaktadr. Bu durumda katmann eimi vadiak ynndedir (batya doru), ancak katmann eimi vadi taban eimindenazdr. Bu konumda dokanan izdii Vnin sivri ucu katman eiminin ztynn gsterir; V'nin kollar topografya eykselti erilerinden dahakapanktr.


75/153

66

ekil 10. Katman Vadi Arakesitiyle Katman Eim Yn Arasndaki liki


76/153

67

ekil 23-4 a'da; a, b ve c noktalar ayn ykseklikte olduundan bu noktalarnbelirledii yzey yatay katmana karlk gelir. Ayn ekilde, daha batdakikatman vadiyi dz bir izgi eklinde kat ediyor, a', b', c' noktalar haritada aynizgi zerinde ancak uzayda a' noktas b' ve c' noktalarnn dou ya da batsnda

olmadndan katman deydir. Dokanak harita zerinde herhangi bir Vyapmaz, dier bir deyile dey bir dzlemin yatay dzlem zerindeki dikizdm dz bir izgidir.

SONU: Bir katman bir vadiyi kat ettii zaman, snrlar (dokanak izgisi:katman yzeyiyle topografya arakesitinin yatay dzlem zerine dik izdm)bir V yapar. Bu V'nin sivri ucu 3 durum dnda her zaman katmann eimynn gsterir. V'nin sivri ucunun katman eim ynn gstermediidurumlar:

1. Katman deyse: Snr izgisi vadiyi dz bir izgi olarak keser, buizginin yn katmann dorultusuyla ayndr.

2. Yatay katman: Eim yn sz konusu deildir. Dokanak V yapar, ancakV'nin kollar eykselti erilerine kouttur.

3. Vadi taban ile ayn yne eimli katmanlarda eer katmann eimi vaditaban eiminden kkse, snr izgisi bir V yapar, V'nin sivri ucu katmaneiminin zt ynn gsterir.

rneklerin tmnde katmann dorultusu vadi taban gidiine dik ve vadisimetrik alnd. Eer katmann dorultusu vadi taban izgisiyle 90 den farkl ayaparsa, Vlerin ekli simetrik olarak yansmaz. Vadi yamalar eimi farkl iseyine V'nin kollar dzensizlikler sunar. Ancak bu durumlarda da genel tanmlargeerlidir, dorultu ve eim ayn bir snr (dokanak) zerinde, ancak ayn doruzerinde olmayan nokta yardmyla bulunur.


77/153

68

ekil 11. Deiik Katmanlarn Vadi ve Srtlarla Arakesitinin Blokdiyagramlar ve HaritalardaGrn

I: Dey Katman II: Yatay KatmanIII: Kuzeye Einli Katman IV: Gneye Eimli Katman


78/153

69

c) zel Durumlar

Yzeyin (katman) eimi ile vadi taban eimi ayn ynde ve birbirine eitse,haritadaki dokanak vadi taban gidiine kabaca kout iki izgi eklinde uzanr.

Dzlemsel e dey olmad halde, haritadaki dokana dz bir izgieklinde uzanabilir.

1) Topografyann yatay olmas durumunda, eimli yzeyin eim as neolursa olsun, haritadaki izi dz bir izgidir. Bu durumda haritadan ancakyzeyin dorultusunu bulabiliriz (haritadaki dz izgidir) ancak eim yn veas hakknda hibir ey sylenemez. Neden; katmann uzayda bir doruzerinde olmayan noktasn bulamaymzdandr. Haritadaki snr (dokanak,

iz) ayn ykseklikteki noktalardr.


79/153

70

2) Eimi deimeyen dzgn bir yamac bu yamacn uzanmna kout olarakkesen dzlemlerin haritadaki izleri yine dz bir izgidir ve bu durumda da(yukardakine benzer ekilde) dokanak yardmyla yzeyin eim yn ve asbulunamaz.

Son iki zel durumda, eim ynn daha nce deindiimiz, komu birimineiminden ya da katmann bulunduu yap trnden (antiklinal, senklinal)karabiliriz.

IV. Katman Eim Asnn Bulunmas

Kuramsal olarak, yzeyin topografya ile arakesitinin yardmyla eim asbulunabilir.

OA'E = Eim as () tan = OE / OA'

Bu ilem topografya yzeyi ne olursa olsun (vadi, tepe, srt) geerlidir.Rakamsal sonu istendii zaman uygulanan bu yntem pratikte pek salk


80/153

71

verilmez. Topografya yzeyinin tam doadaki ekliyle haritaya yansmamoluu (topografya haritasnn yapl yanllklar) ve izilen jeolojik snrlarn%100 doru olmay nedeniyle, dokanaktan hesaplanan eim as doadallenle ayn kmaz. Onun iin arazi almalar srasnda, haritaya snrlan

izilen yzeylerin eim as ayrca llmelidir.

Yukardaki ekle gre u nemli sonucu karabiliriz:

Ayn bir topografya iin, bir jeolojik yzeyle topografyann arakesiti sonucuoluan V'nin ekli eim asna baldr. Yatay bir yzey iin V'nin gidiieykselti erilerine kouttur. Eim arttka V'nin kollan alr ve sonuta deyyzey iin doru bir izgi eklini alr.

Bu sonu ok kullanl ve yararldr. Bunun yardmyla herhangi bir ilemyapmadan eim deeri yaklak olarak ilk bakta (az, orta, yksek) belirtilebilir.

Vnin eklinin topografya ekliyle de ilgisini unutmamak gerekir. Vadiderinlii arttka Vnin ucu daha sivri grlr.

rnekse; yukardaki ekilde katman da yataydr. Ancak katman izlerininbatdan douya deiim gstermesi topografya ekliyle ilgilidir.

V. st ste Duran ki Birimin Bal Ya

Yukarda da belirtildii gibi, topografya yzeyiyle yapt arakesityardmyla bir dzlemin (yzeyin) eimini bulma ilemi, kk bir alan iin dzvarsaylan tm jeolojik yzeylere uygulanabilir.


81/153

72

Bu yntemle, st ste duran iki birim (birlik, grup )'in dokanak yzeylerinin(aralarndaki snr oluturan yzeyin) konumunu ve dolaysyla hibirstratigrafik veri ve yapsal varsaymdan yararlanmadan hangi birimin dierinistlediini, hangisinin altladn bulabiliriz.

Bu konu harita zerinde alrken olduu kadar sahada da en nemlisorundur. Konuyu yakndan irdelersek (ekil 25):

ekil 12. st ste Duran Birimlerin Bal Ya

ekil 25-I: Gri (I. birim) ve beyaz (II. birim) birimler arasndaki dokanak

eykselti erilerine kout, dolaysyla yatay bir dzlemdir. Gri birim topografikolarak st dzeyde bulunduundan dier birimin zerindedir.


82/153

73

ekil 25-II: Dokanan ekli, dokanak yzeyinin topografya yzeyiyle ztynde eimli olduunu gsteriyor. Gri birim eim ynnde olduu iindierinin zerindedir.

ekil 25-III: Dokanak yzeyi topografya ile ayn yne eimli ancak eimitopografya yzeyinin eiminden byk. Gri birim eim ynnde olduundantopografik olarak daha alakta olmasna karn II nolu birimin zerindedir.

ekil 25-IV: Dokanak yzeyi topografya ile ayn ynde eimli ancak eimas topografya yzeyindekinden kk. Gri birim eim ynnn ztt ynde veII nolu birimin zerindedir.

Bu kurallar, birimlerin i yap (strtiktr) ve litolojileri ne olursa olsungeerlidir. zellikle uyumsuzluk, transgresyon ve anormal dokanaklarincelerken bu kurallardan yararlanlacaktr.

Dikkat: Eimi deien yzeylerde, yzeyin haritadaki izinin ayn eykseltierisini ikiden ok noktada kesmesi durumunda, her zaman eit yksekliktekinoktalarn birletirilmesiyle dorultu bulunamaz. Bu hatlardan birinin yzeyin okesimdeki dorultusu olmas gerekir. Dier verilerden yararlanlarak gerektedorultuya kout olan izilir.

rnekse; ekildeki A birimi 300 eykselti erisini 1, 2, 3 ve 4 noktalarndakesmektedir. Bu noktalardan herhangi ikisinin birletirilmesiyle elde edilendorularn gerekten katmann dorultusu olup olmad baka verilerledorulanmaldr.


83/153

74

E. KATMAN KALINLII

I. Gerek ve Grnr Kalnlk

Gerek kalnlk: Bir katmann gerek kalnl, katmanlanma yzeylerine dikolarak llen kalnlktr. Buna gre, katman dorultusuna dik ynde alnankesitte grlen kalnlk gerek kalnlktr. Katman dorultusuna dik olankesitler, ayn zamanda, katmanlanmaya da diktir. Katmanlanmaya(stratifikasyona) dik olmayan kesitlerde grlen kalnla grnr kalnlk denir.Eer kesit dzlemiyle stratifikasyon dzlemi arasndaki a kk ise gerek vegrnr kalnlk arasndaki fark byktr (yukardaki ekilde e1 ile e2 arasndakifarka dikkat ediniz).

Katmanlanmaya dik ancak dorultuya dik olmayan kesitlerde ise grnrkalnlk (e') :


84/153

75

Ancak, e' = e . cos ' / cos formlnden de anlalaca gibi, gerek vegrnr kalnlk arasndaki fark kesite yanstlmayacak kadar kk olduu iingz nne alnmaz.

II. Katman Kalnlnn Bulunmas

Jeolojik kesit alm iin katman kalnl nemlidir. Eer katman kalnlverilmemise ve eim as biliniyorsa, ok az hata ile sz konusu katmankalnl hesaplanabilir.

Dey Katmanda: Haritadaki grnm genilii kalnla eittir.

Yatay Katmanda: Alt ve st yzeyler arasndaki ykselti fark katmankalnln verir.

Eik Katmanda: Dorultuya dik bir hassas kesitte llebilir ya dahesaplanabilir.

nce topografik profil izilir. Kesit izgisiyle dokanak kesim noktalarprofile aktarlr.


85/153

76

III. Katmanlarda Dey Kalnlk ile Gerek Kalnlk Arasndaki liki

Dey kalnlk, katmann alt ve st yz arasndaki dey uzaklk olaraktanmlanr.

Bir katmann dey kalnl ekilde bulunabilir:

1. Dey sondaj verilerinden,2. Yanlsz izilmi bir jeoloji kesitinden llerek,3. Harita zerinde izim ve hesapla: Katmann (birimin) alt ve st yzeyi iin

izilen jeolojik eykselti izgilerinden akan (harita zerinde st ste gelen)ikisi arasndaki deer fark katmann dey kalnlna eittir (ekil 26).

ekil 13. Jeolojik Eykselti izgileri Yardmyla Katman Dey Kalnlnn Bulunmas


86/153

77

1. Topografya Yatay

Eer kesit dorultuya dik deilse grnr eim (') ve grnr kalnlk (e')sz konusudur.


87/153

78

2. Topografya Eimli

a) Katman Topografya Eimleri Zt Ynl

b) Topografya ve Katman Ayn Yne Eimli

(i) Katmann Eim As Topografya Yzeyinin Eiminden Kk


88/153

79

(ii) Katmann Eim As Topografya Yzeyinin Eiminden Byk

IV. Doadaki ve Haritadaki Yzlek Genilii-Topografya YzeyininEimi-Katman Eimi Arasndaki liki ve Katmann Gerek KalnlnnBulunmas

1. Topografya ve Katman Ayn Yne Eimli

a) Katmann Eim As Topografya Yzeyinin Eiminden Byk ( > )

h : Haritadaki yzlek geniliik : Kesitteki yzlek genilii (doadaki yzlek genilii) : Katmann eimas : Katmann eim asII : Topografya yzeyinin eim ash(A-C) : Harita zerindeki A ve C noktalar arasndaki ykseklik farke : Katmann gerek kalnl


89/153

80

b) zel Durumlar

(i) Topografya Yzeyi () Sabit, Katmann Eim As () Deiken

(i-1) = e = h .

cos

)sin( , = 0 , sin0 = 0

h = k = tm topografya yzeyi (sonsuz)katman kalnl forml yardmyla bulunamaz.


90/153

81

(i-2) Dey Katman ( = 90):

(i-3) Katman Topografya Yzeyine Dik ( + = 90):

(i-4) Katman Yatay ( = 0)


91/153

82

(ii) Katmann Eim As () Sabit, Topografya Yzeyi () Deiken

(ii-1) = : Bir nceki zel durumla ( sabit, deiken) ayn sonu kar:Katman kalnl (e) forml yardmyla bulunamaz; katmann st yz

topografya yzeyiyle akr, dier bir deyile katmann st yz tm topografyayzeyini oluturur.

(ii-2) = 90

(ii-3) Topografya yzeyi katmana dik ( + = 90):

Bir nceki zel durumla ( sabit, deiken, + = 90) ayn sonucu verir.

(ii-4) Topografya Yatay = 0


92/153

83

c) Katmann Eim As Topografya Yzeyinin Eiminden Kk ( < )

2. Topografya ve Katman Zt Ynde Eimli

harita_cizim

Documents