T.C.

SELUK NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI

SLAM HUKUKU BLM DALI

HANEF FAKHLERN

MUHADDSLER TARAFINDAN ZAYIF HKM

VERLEN HADSLER KULLANMA NEDENLER

(el-HDYE RNE)

Mahmud Esad ERKAYA

YKSEK LSANS TEZ

Danman:

Prof. Dr. Orhan EKER

Konya 2009

II

T.C. SELUK NVERSTES Sosyal Bilimler Enstits Mdrl

BLMSEL ETK SAYFASI

Bu tezin proje safhasndan sonulanmasna kadarki btn srelerde bilimsel etie

ve akademik kurallara zenle riayet edildiini, tez iindeki btn bilgilerin etik

davran ve akademik kurallar erevesinde elde edilerek sunulduunu, ayrca tez

yazm kurallarna uygun olarak hazrlanan bu almada bakalarnn eserlerinden

yararlanlmas durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atf yapldn bildiririm.

Mahmud Esad ERKAYA

III

T.C. SELUK NVERSTES Sosyal Bilimler Enstits Mdrl

YKSEK LSANS TEZ KABUL FORMU

Mahmud Esad ERKAYA tarafndan hazrlanan Hanef Fakhlerin Muhaddisler

Tarafndan Zayf Hkm Verilen Hadisleri Kullanma Nedenleri (el-Hidye rnei)

balkl bu alma 21 / 05 / 2009 tarihinde yaplan savunma snav sonucunda

oybirlii/oyokluu ile baarl bulunarak, jrimiz tarafndan yksek lisans tezi

olarak kabul edilmitir.

Prof. Dr. Orhan EKER (Bakan) mza

Prof. Dr. Saffet KSE (ye) mza

Prof. Dr. Zekeriya GLER (ye) mza

IV

NSZ

Snnet, slm hukukunun kaynaklar arasnda, Kurandan sonra ikinci srada

yer almaktadr. Snneti byk oranda bize ulatran ise Hz. Peygamberden rivyet

edilen hadislerdir. Bundan dolay Hanef fakhler, tpk dier fakhler gibi Hz.

Peygambere aidiyetine inandklar hadislere dayanarak hkmler vermi, bylece

fkha dair telif edilen eserler, hadis bakmndan zengin bir muhtevaya sahip olmutur.

Fakat fkh kaynaklarnda yer alan baz hadisler zaman zaman shhat bakmndan

tenkitlere uram, bir ksmnn zayf olduu ynnde hkmler verilmi, bazlarnn

ise hadis kaynaklarnda yer almad ifade edilmitir. Bu deerlendirmeler

karsnda, Hanef fkhnn muteber eserlerinden biri olmas ve hkmlerin

delillerine yer vermesi sebebiyle Mergnnnin el-Hidye isimli eseri zerine birok

tahric almas yaplm, kullanlan baz hadislerin zayf olduu bu almalarda da

belirtilmitir.

Haneflerin, muhaddisler tarafndan zayf hkm verilen hadisleri kullanma

sebeplerini aratrdmz bu almamzda, kullanlan hadislerin Hanefler tarafndan

zayf grlp grlmedii, onlar tarafndan da zayf olduklar kanaati paylalyorsa,

hangi sebeplerle kullanlm olduu tespit edilmeye allm, bu tespitler yaplrken

el-Hidyede kullanlm olan hadisler aratrma konusu olarak seilmitir.

Aratrmamz, giri blm hari iki blmden olumaktadr. Giri blmnde

tezin muhtevas, amac, nemi, metodu, zayf hadisin ne olduu, Mergnnnin

hayat ve eserleri, el-Hidyenin fkh literatrndeki yeri ve el-Hidyede kullanlan

hadislerin shhat durumlar hakknda bilgiler verilmitir.

Birinci blmde, Haneflerin, muhaddisler tarafndan zayf hkm verilen

hadisleri kullanma sebepleri arasnda yer alan, hadislerin zayf olduunu kabul

etmeme baka bir ifadeyle bu rivayetleri makbul grme sebepleri zerinde

durulmutur.

kinci blmde ise, Hanef mezhep imamlarnn zayf olduunu kabul ettikleri

baz hadisleri buna ramen hangi sebeplerle kullanm olabilecekleri konusundaki

ihtimaller ele alnmtr. Nitekim Hanef mezhebi imamlarnn, istidll ettikleri

V

hadislerin shhatleri hakknda herhangi bir aklamada bulunmam ve baz istisnalar

dnda hadisleri kullanma sebeplerini aklamam olmalar, bu blmdeki

tespitlerin ihtimallere dayanmasn gerekli klmtr.

almalarm esnasnda danmanlm stlenen saygdeer hocam Prof. Dr.

Orhan EKER Beye; tez konusu belirlemede deerli fikirlerini esirgemeyen Prof.

Dr. Bnyamin ERUL Beye; almalarm sresince madd ve manev ynden

desteini aldm eim A. Hmeyra ERKAYAya; ayrca almamn ekillenmesi ve

tashihi hususundaki katklarndan dolay Dr. Abdurrahman CANDAN, Dr. Huriye

MARTI, Salih ENGEZER, Yusuf TRKER ve Konulu Hadis Projesindeki dier

mesai arkadalarm ve hocalarma teekkrlerimi sunuyorum.

Mahmud Esad ERKAYA

Ankara - 2009

VI

T.C. SELUK NVERSTES Sosyal Bilimler Enstits Mdrl

ZET

rencinin

Ad Soyad Mahmud Esad ERKAYA Numaras : 064244031004 Ana Bilim / Bilim Dal

Temel slam Bilimleri Ana Bilim Dal / slam Hukuku Bilim Dal

Danman Prof. Dr. Orhan EKER

Tezin Ad Hanef Fakhlerin Muhaddisler Tarafndan Zayf Hkm Verilen Hadisleri Kullanma Nedenleri (el-Hidye rnei)

alma, Hanef fakhlerin, muhaddisler tarafndan zayf olarak deerlendirilen

hadisleri hkm istidllinde kullanma sebeplerini konu edinmektedir. Bata Eb

Hanife ve talebeleri olmak zere daha sonraki asrlarda yaam Hanef fakhlerin

zayf hadis kullanma sebeplerini tespit etmeyi amalayan bu almada

Mergnnnin el-Hidye isimli eserindeki hadisler temel alnmtr.

Aratrmamz, giri blm hari iki blmden olumaktadr. Giri blmnde

tezin mahiyeti, zayf hadisin ne olduu ve el-Hidyede kullanlan hadislerin shhat

durumlar hakknda bilgiler verilmitir.

Birinci blmde, Haneflerin, muhaddisler tarafndan zayf hkm verilen

hadisleri kullanma sebepleri arasnda yer alan, hadislerin zayf olduunu kabul

etmeme baka bir ifadeyle bu rivyetleri makbul grme sebepleri zerinde

durulmutur.

kinci blmde ise, Hanef mezhep imamlarnn zayf olduunu kabul ettikleri

baz hadisleri buna ramen hangi sebeplerle kullanm olabilecekleri konusundaki

ngrlerimiz sunulmutur.

Anahtar Kelimeler: Hanef, Fakh, Zayf Hadis, stidll, el-Hidye.

VII

T.C. SELUK NVERSTES Sosyal Bilimler Enstits Mdrl

SUMMARY

rencinin

Ad Soyad Mahmud Esad ERKAYA Numaras: 064244031004 Ana Bilim / Bilim Dal

Temel slam Bilimleri / slam Hukuku

Danman Prof. Dr. Orhan EKER

Tezin ngilizce Ad Reasons of Hanafi Jurists Using of Hadiths Commented Weak by Muhaddiths, as a Proof (al-Hidayah Example)

The study is concerned -as its subject- with the reasons which have brought

Hanaf jurists to use the prophetic traditions commented as weak by muhaddiths, as

their proof. We have based our study on the Prophetic Traditions found in

Mergnns work called al-Hidayah, aiming to determine the reasons why Ab

Hanfah firstly and then his pupils along with Hanaf Jurists throughout Islamic

Jurisprudence history have used weak hadiths in their works.

Our study consists of two main chapters excluding introduction section. In

introduction section, we have given information about essence of the thesis, and what

does weak hadith mean, and the authenticity of hadiths used in al-Hidayah.

In the first section, we have dealt with the reasons why Hanaf Jurists dont

admit these hadiths commented weak by muhaddiths as weak in other words see

them usable in their works as evidence.

In the second section, we have discussed the reasons why Hanaf School

Imams used some hadiths which commented weak by muhaddiths, despite

confirming them weak, too and have given our assumptions about that.

Keywords: al-Hanaf, Jurists (Fakh), Weak Hadith, Deduction, al-Hidyah.

VIII

NDEKLER

BLMSEL ETK SAYFASI .................................................................................... II

YKSEK LSANS TEZ KABUL FORMU .........................................................III

NSZ ...................................................................................................................... IV

ZET ......................................................................................................................... VI

SUMMARY ............................................................................................................ VII

NDEKLER ..................................................................................................... VIII

KISALTMALAR ...................................................................................................... X

GR

ALIMANIN MAHYET,

ZAYIF HADS VE EL-HDYE

I. ALIMANIN MAHYET .......................................................................................... 2

A. Muhtevas .......................................................................................................... 2

B. Amac ve nemi ................................................................................................ 2

C. Metodu ve Kaynaklar ....................................................................................... 2

II. ZAYIF HADS ............................................................................................................... 4

A. Zayf Hadisin Rivyet Edilmesi ........................................................................ 9

B. Zayf Hadis ile Amel ....................................................................................... 11

III. el-HDYE .................................................................................................................. 12

A. el-Hidyenin Mellifi: Mergnn .................................................................. 12

B. el-Hidye ve Fkh Literatrndeki Yeri ......................................................... 13

C. el-Hidyede Hadis Kullanm......................................................................... 16

1. Hadislerin Sevk Edili Biimi ............................................................... 16

2. Kullanlan Hadislerin Sbt Durumu.................................................... 19

BRNC BLM

ZAYIF HKM VERLEN BAZI HADSLERN HANEFLER

TARAFINDAN MAKBUL GRLME SEBEPLER

I. RVAYETN SIHHATNE YNELK DEERLENDRMELERN CTHD OLMASI ...................................................................................................................... 22

IX

II. HADSLERN SENEDLER LE LGL SEBEPLER ............................................... 27

A. Mrsel Haberin Deeri .................................................................................... 27

B. mamlarnn Kendi eyhlerinin Rivyetlerini Daha Makbul Grmeleri ......... 34

C. Zayf Hkm Verilen Birok Hadisin Hasen Derecesinde Olduu Kanaati ... 37

III. HADSLERN MUHTEVASI LE LGL SEBEPLER ............................................. 53

A. Hadisleri Daha ok Metin tibariyle Deerlendirmeleri ................................. 53

B. mmetin/limlerin Makbul Telkk Ettii Zayf Hadisler ............................. 66

C. Zayf Hadislerin Baka Rivyetlerle Desteklenmesi ....................................... 77

IV. MEZHEP MAMLARINA DUYULAN GVEN VE ONLARI TAKLT ................. 93

V. MAMLARIN DELLLERNN BZE ULAMAMI OLMA HTMAL ............. 102

A. Fkh Kitaplarndaki Hadislerin Mezhep mamnn Delillerini Tam Olarak Yanstmad Kanaati .................................................................................... 102

B. Hadisin Daha Kuvvetli Bir Tarkten Elde Edilmi Olma htimali ................ 103

KNC BLM

HANEF FAKHLERN MUHADDSLER TARAFINDAN ZAYIF HKM

VERLEN HADSLER KULLANMA SEBEPLER

I. SIHHAT BAKIMINDAN DAHA KUVVETL HADSLERE ULAAMAMI OLMALARI HTMAL ........................................................................................... 109

A. Hadisleri Tedvn ve Tasnf Srecinin Henz Tamamlanmam Olmas ....... 111

B. Daha ok Kfe Rvlerine Ulalm Olmas ............................................... 116

II. REY VE KIYAS KARISINDA ZAYIF HADS ..................................................... 118

A. Taabbud Konulardaki Hkmleri Hadislerden karma Gereklilii ........... 118

B. Zayf Hadisin Rey ve Kyasa Tercih Edilmesi .............................................. 123

III. AMELLERN FAZLETLER KONUSUNDA ZAYIF HADS KULLANIMI ....... 132

A. Tevik Etme................................................................................................... 135

B. Sakndrma .................................................................................................... 138

IV. HTYATA DAHA UYGUN OLAN ZAYIF HADSLERN KULLANIMI ........... 140

V. TERCH SEBEB OLARAK ZAYIF HADS KULLANIMI ................................... 147

SONU .................................................................................................................... 150

KAYNAKLAR ....................................................................................................... 154

ZGEM ............................................................................................................ 165

X

KISALTMALAR

(ra) : radiyallahu anh

(sas) : sallallahu aleyhi ve selem

a.g.e. : ad geen eser

AF : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi

b. : bin/ibn

Bkz. : baknz

DA : Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi

DB : Diyanet leri Bakanl

Hz. : Hazreti

no. : hadis numaras

s. : sayfa

rh : rih

TDV : Trkiye Diynet Vakf

thk. : tahkik eden

trc. : tercme eden

ty. : tarih yok

v. : vefat tarihi

Y. : Yaynevi/Yaynlar

yy. : basm yeri yok

GR

ALIMANIN MAHYET,

ZAYIF HADS VE EL-HDYE

2

I. ALIMANIN MAHYET

A. Muhtevas

alma, Hanef fakhlerin, birok muhaddis tarafndan zayf hkm verilen

hadisleri kullanma sebeplerini konu edinmektedir. almada, zayf olarak

deerlendirilen hadislerin Hanefler tarafndan da zayf grlp grlmedii, zayf

grlmyorsa bunun sebepleri ve zayf olduu Hanef fakhler tarafndan da kabul

ediliyorsa, bu hadislerin hkm istidllinde kullanlma sebepleri ihtimaller

dorultusunda ele alnmtr.

almada zayf hadis kullanma sebepleri aratrlrken Eb Hanfe, onun

talebeleri Eb Ysuf ve Muhammed eybn, onlardan sonraki asrlarda yaam

Serahs, Semerkand, Ksn ve Mergnn gibi fakhler ele alnmtr. Mezhep

imamlar ifadesi ile Eb Hanfe, Eb Yusuf ve Muhammed kastedilmitir.

almada incelenen hadisler ise el-Hidyede kullanlm olan hadislerdir. Bu

hadisler ierisinde muhaddisler tarafndan zayf olduklarna dair kanaat belirtilen

hadisler tespit edilerek Hanef fakhlerin bunlar kullanma sebepleri aratrlmtr.

B. Amac ve nemi

Hanef fakhlerin hkm istidllinde kullandklar hadisler arasnda

muhaddislerin zayf grd birtakm rivayetler de yer almaktadr. almada bu

rivyetlerin Hanef fakhler tarafndan kullanlma sebeplerinin tespit edilmesi

amalanmtr. Bu ama dorultusunda yaplan almayla muhaddisler tarafndan

zayf hkm verilen birok hadisin Hanef fakhlerce de zayf grlp grlmedii

ortaya karlacak, el-Hidye gibi asrlar boyu el kitab olarak medreselerde okutulan

ve eitli vesilelerle okutulmaya devam eden bir eserde kullanlm hadislere kar

duyulan gvenin veya yneltilen tenkitlerin hakl olup olmad bu alma

dorultusunda ksmen de olsa aa karlm olacaktr.

C. Metodu ve Kaynaklar

almada zayf hadis kullanma sebepleri tespit edilirken, ncelikle el-

Hidyede kullanlm olan hadislerin shhat durumlar aratrlmtr. Bu yaplrken

3

de el-Hidyede bulunan 1085 civarndaki hadisin her birinin shhati ynnde

tespitlerde bulunmak almann snrlarn aaca iin her hadisin shhati konusunda

ayrca aratrma yapmak yerine el-Hidye zerine yaplm tahrc almalarndan

edinilen veriler dorultusunda almann esas konusunu tekil eden zayf hadis

kullanma sebepleri aratrlmtr. almada el-Hidyedeki hadislerin konu

edilmesinin en byk sebebi, zerine muhtelif tahrc almalar yaplm olmasdr.

Hadislerin zayf olduu ynndeki hkmler, Zeylanin Nasbur-Rye ve bn

Hacerin ed-Dirye isimli eserlerinde tespit edildii kadaryla baz muhaddisler

tarafndan yaplm deerlendirmelerdir. Bu deerlendirmeler dorultusunda

almada, haklarnda herhangi bir lim tarafndan sahh veya hasen hkm verilmi

hadisler incelenmemi, mrsel haberlerin dnda, sz konusu tahrc eserlerinde

nakledildii kadaryla, hibir lim tarafndan zayf olmad kanaati dile getirilmemi

hadisler incelenmitir. Bu hadislerin says ise yaklak 60 civarndadr. Bu hadisler

aratrlmak sretiyle almann balklar tespit edilmi, ilgili balklar altnda konu

ilendikten sonra, rnek olarak el-Hidyede bulunan ilgili hadisler ele alnmtr.

Tespit edilen sebepler ihtimallere dayanmas sebebiyle, her hadis farkl sebeplerle

kullanlm olabilecei iin balklar altnda verilen hadislerin kullanlma sebepleri

kesinlik arz etmeyip en kuvvetli ihtimal gz nnde bulundurularak ilgili balk

altna yerletirilmitir.

Hadislerin kullanlma sebepleri incelenirken bata Serahs ve Pezdevnin

Uslleri olmak zere Hanef usl eserleri taranm, ardndan fra dair yazlan

eserlere geilmitir. zellikle Serahs, Semerkand, Ksn gibi Hanef fakhlerin

fura dair yazm olduklar eserler taranmtr. el-Hidye zerine yazlan erhler ve

zellikle hadisler zerindeki deerlendirmeleriyle dikkat eken bnl-Hmmn

Fethl-Kadr isimli eseri ayrntl bir ekilde incelenmitir. bnl-Hmmn bu

eserinde, muhaddislere kar mezhebinin delillerini savunma niteliinde olduunu

syleyebileceimiz aklamalar vermesi asndan almada sk sk atfta

bulunulmutur. Her ne kadar yaplan aklamalarn Hanefler asndan geerlilii ve

balaycl tartlabilirse de, bnl-Hmmn bu eseri hadislerin kullanlma

sebepleri konusunda ipular vermesi bakmndan nemlidir.

4

Konumuzla dorudan ilgisi olan bir almaya rastlayamamakla birlikte genel

olarak zayf hadis ile amel konusunda baz almalar yaplmtr. Bunlarn en

nemlisi Leknevnin el-Ecvibetl-Fdla li-Esiletil-Aratil-Kmile ve Zaferl-

Emn bi-erhi Muhtasars-Seyyidi-erf el-Crcn f Mustalahil-Hads isimli

eserlerinin ilgili blmleridir. Bu eserde birok muhaddis ve fakhin zayf hadisle

amel konusundaki grleri nakledilmitir. Yine bu konuyla ilgili olarak Tnevnin

Kavid f Ulmil-Hads isimli eserinde satr aralarnda nemli mlmt bulunmakta,

ls-Snen isimli eseri ise Haneflerin istidll etmi olduklar hadisleri derlemesi,

tahric etmesi ve muhaddislere kar savunmas bakmndan nemlidir. Trkede ise

Selahattin Polatn Hadis Aratrmalar isimli eserinde yer alan Zayf Hadisle

Amel makalesi ve A. Esra ahyarn Zayf Hadis Rivyeti isimli doktora tezi zayf

hadis konusunda yaplm almalar arasndadr.

Bu almalar, genel olarak zayf hadislerle amel konusunda birok limin

grlerine yer vermekle birlikte zellikle Haneflerin bu konudaki kanaatlerine ok

fazla deinmemilerdir. Bizim almamzda ise Haneflerin kendi kullandklar

hadislerden hareketle, kullanma sebepleri ve zayf hadisle amel konusundaki

grleri tespit edilmeye allmtr.

II. ZAYIF HADS

Haneflerin fkha dair yazm olduklar eserlerde bulunan pek ok hadisin

shhati konusundaki deerlendirmeler, muhaddisler ve fakhler asndan farkllk arz

etmektedir. Bu adan ncelikle zayf hadisin ne olduu ve fakhler asndan

deerinin ne olabilecei meselesine deinmenin faydal olaca kanaatindeyiz.

Hanef fakhlerin usle dair yazm olduklar eserlere bakldnda, snneti ele

aldklar blmlerde zayf hadis terimine yer vermedikleri grlmektedir. nk

zayf hadis terimi muhaddislere ait bir terimdir. Hanef fakhler ise hadisleri

shhatlerine gre snflandrrken byle bir snfa yer vermemilerdir. Bundan dolay

Hanef fakhler, eer zayf hadis terimini kullanmlarsa, muhaddislerin stlahndaki

anlamyla kullanm olduklar sylenebilir. Fakat her ne kadar Hanef fkh usl

eserlerinde zayf hadis terimi yer almasa da, bn Hazmn (456/1064) el-hkm f

Uslil-Ahkm isimli eserinde Eb Hanfenin zayf hadisi rey ve kyasa tercih

5

ettiine dair bilgilere rastlanmaktadr. bn Hazm, Eb Hanfenin yle sylediini

nakletmektedir:

Eb Hanfe yle demitir: Raslllahdan (sas) gelen mrsel ve zayf

haber kyastan evldr. Byle bir haber bulunduunda kyas yapmak caiz

deildir. Yine demitir ki: Sahbe arasnda kendisine muhalefet edildii

bilinmeyen bir sahbden gelen rivyet kyastan nceliklidir. Yine

demitir ki: Keffretler, hadler ve mukaddert hususunda kyasla hkm

vermek caiz deildir.1

Eb Hanfenin zayf hadisi rey ve kyasa tercih ettiine dair nakledilen bu

rivyet, Hanef fkh kaynaklar yerine bir zhir fakh olan bn Hazmn eserinde yer

almaktadr. Bugn bize ulaan ilk dnem Hanef usl eserlerinde bu konuya

deinilmemi olmas, bu ifadenin Eb Hanfeye aidiyetinde phe olduunu

gstermektedir. Bununla birlikte, Hanef fr kaynaklarna bakldnda, baz

hadislerin Hanef fakhler tarafndan kyasa tercih edilmi olduu ve kyasa tercih

edildii belirtilen hadislerin pek ounun birok muhaddis tarafndan zayf grlen

rivayetler olduu anlalmaktadr. Hanef fakhlerin bu rivayetleri kullanrken

muhaddisler gibi zayf grm olabilecekleri dnldnde, zayf hadisi kyasa

tercih etme uygulamasnn bn Hazmn belirttii gibi Eb Hanfeye ait olma

ihtimali kuvvet kazanmaktadr.

bn Hazmn bu rivyetinin Eb Hanfeye ait olduunu dndmzde ise,

Eb Hanfenin rivyetleri kyasa tercih ederken muhaddislerin anlad ekliyle mi

yoksa kendi uslnce zayf grd rivyetleri mi kyasa tercih ettii konusunda

kesin bir ey sylemek pek mmkn gzkmemektedir. nk zayf hadis terimi,

Eb Hanfeden yarm asr sonra ortaya kmtr.2

Eb Hanfenin kullanm olduu ne srlen zayf hadis tabirinin ne anlama

geldiini anlayabilmek iin, ncelikle bata zayf hadis terimi olmak zere hadis

stlahlarnn ilk kullanldklar dnemlere gz atmann faydal olaca kanaatindeyiz:

1 bn Hazm, el-hkm, VII/54. Bu rivyeti daha sonralar, bn Kayyim (751/1350) (lml-

Muvakkn, I/77.), Zerke (794/1391) (el-Bahrul-Muht, IV/31; en-Nket, II/319), Aliyyl-Kr

(1014/1605) (Mirkt, I/41.) gibi limler de eserlerinde nakletmilerdir. 2 Bkz. Polat, Hadis Aratrmalar, s. 124.

6

Hadisleri, birtakm deerlendirmelerle sahhini sahh olmayanndan ayrarak

kullanma faaliyetinin I/VII. asrdan itibaren balad sylenebilir.3 Nitekim hicr ilk

asrda yaam limlerin ifadelerinden bu ak bir ekilde anlalmaktadr. Rebi b.

Huseym (65/684) hadislerin sahhini sakminden u ekilde ayrdn belirtmektedir:

Hadislerin bir ksmnda gn gibi aydnlk vardr, (bununla sahh

olduunu) anlarsn; bazlarnda ise gece karanl gibi karanlk vardr (bu

sebeple) onu tanyamazsn.4

brhim en-Neha (96/714) de hadislerin ancak alnabilecek olanlarn aldn

belirtir:

Hadisi iitir, alnabilecek olanlarn alr, geri kalann terk ederim.5

Bu ifadelerden de anlald gibi daha I/VII. asrda hadislerin sahhini

sakminden ayrma faaliyeti bulunmaktadr. Ayn ekilde II/VIII. asrda da hadisleri

deerlendirmeye tabi tutarak alma faaliyeti devam etmektedir. Sfyn es-Sevrnin

(161/778) u aklamalar bunun bir rneidir:

Hadisi ekilde alrm. Hadisi kimilerinden dinlerim, onu kendime dini

bir ilke edinirim. Kimilerinden duyarm, onun zerinde tevakkuf ederim.

Kimilerinden de duyarm, hadisini nemsemem ama o hadisi bilmek

houma gider.6

Hicr ilk asrda hadislerin sahhini sakminden ayrma ynnde birtakm

faaliyetler olmakla birlikte sahh hadislerin mstakil eserlerde cem edilmesi ve shhat

asndan deerlendirilmesi faaliyeti en geni biimde III. asrda olmutur. Bu

bakmdan II. Asrda, sahh, sakm, mevz ve baz zayf hadislerle ilgili tabirler

mevcut olmakla birlikte hadislerin shhat ve zayflk derecesini belirten terimlerin

ou III. asrda ortaya kmtr.7

3 Ycel, Hadis Istlahlarnn Douu ve Geliimi, s. 157. 4 Fesev, el-Marife vet-Trh, II/327. 5 Fesev, el-Marife vet-Trh, II/347. 6 Badd, el-Kifye, I/402. 7 Ycel, Hadis Istlahlarnn Douu ve Geliimi, s. 158.

7

Sahh hadis teriminin hadis literatrnde ilk kullanm Yahy b. Sad el-

Kattna (198/813) ait olmasna ramen, hadisin sahh olabilmesi iin gerekli artlar

ilk defa eserinde toplayan kimsenin mm fi (204/819) olduu ifade

edilmektedir.8

Hasen terimi, II/VIII. asrda kullanlmakla birlikte, Tirmiznin (279/892)

yaygn bir ekilde kulland grlmektedir.9

Zayf hadis kelime anlamyla II. asrda kullanlmakla birlikte terim olarak en

erken III/IX. asrn ortalarnda kullanlmtr. bn Sad (230/844), Ahmed b. Hanbel

(241/855), Mslim (261/874), Eb Dvd (275/888), Tirmiz zayf terimini deiik

vesilelerle kullanmaktadrlar.10

Muhaddislerin taksimiyle zayf hadis eitlerinin ilk kullanld dnemlere

baktmzda ise: Hicr ilk asrda daha ok senedi muttasl olmayan tm haberler

iin kullanlan mrsel tabiri, terim anlamn birinci asrn sonlarnda kazanmtr.11 lk

defa finin kulland munkat teriminin III. asrda senedi muttasl olmayan tm

rivyetler iin kullanld ifade edilmektedir.12 Abdullah b. mer (73/692)

tarafndan kelime anlamnda kullanlan mudal terimi, ilk olarak Ali b. Medn

(234/848) tarafndan tarif edilmitir.13 II. Asrdan itibaren yaygn olarak kullanlan ve

ho karlanmad ifade edilen tedlis kavramn, ilk defa mm fi tanmlamtr.

II. Asrda ube b. Haccac ve Abdurrahman b. el-Mehd tarafndan kullanlan z

tabirini ilk defa fi tanmlamtr. Mnker terimini ise mnkerl-hads eklinde ilk

defa kullanan Yahy b. Sad el-Kattn olmutur. 14

Bu bilgiler nda Eb Hanfe ve talebelerinin yaam olduklar dnemde

uygulama olarak sahh hadisi, sakminden ayrma faaliyetleri olmakla birlikte,

muhaddislerin stlahndaki anlamyla zayf hadis tabirinin o dnemde henz ortaya

kmam olduu, bununla birlikte szlk anlamyla zayf hadis tabirinin kullanld

8 Ycel, a.g.e., s. 158; Polat, Hadis Aratrmalar, s. 123. 9 Tnev, Kavid, s. 106-8. Bkz. Tirmiz, Tahret, 1, 7, 11, 21 vd. 10 Polat, Hadis Aratrmalar, s. 124. 11 Polat, Mrsel, DA, XXXII/52. 12 Ycel, Hadis Istlahlarnn Douu ve Geliimi, s. 158-170. 13 Ycel, a.g.e., s. 158-170. 14 Ycel, a.g.e., s. 158-170.

8

anlalmaktadr. Bu durum, Haneflerin kullandklar hadisleri deerlendirirken gz

nnde bulundurulmas gereken nemli bir ayrntdr.

Zayf hadis teriminin III/IX. asrda ortaya kt dnldnde, Eb

Hanfeye atfedilen bu ifadedeki, zayf hadis tabirinin terim anlamnda deil de

kelime anlamyla kullanlm olma ihtimalinin kuvvetlendiini syleyebiliriz. Fakat

Eb Hanfenin zayf hadis ifadesini szlk anlamyla kullandn dndmzde,

onun bu konudaki dncelerini bize aktaran bir eser olmamasndan dolay, bu

tabirden neyi kastettiini tespit etmek pek mmkn gzkmemektedir.

Hanef fakhlerin usle dair yazm olduklar eserlerde zayf hadis terimi yer

almasa da, onlarn da hadisleri deerlendirmede kendilerine has birtakm kriterleri

esas aldklar bilinmektedir. Onlar, rvde aradklar baz artlarn yannda,

rivyetleri, muhaddislerden farkl olarak arlkl bir ekilde metin ynnden de ele

almlardr. Fakat muhaddislerin stlahndaki zayf hadis kavramnn Haneflerin

uslnde neye tekabl ettiinin belirlenmesi ayr bir almada ele alnabilecek bir

konudur. Bundan dolay biz tezimizde, zayf hadisin Haneflerin uslnde neye

tekabl ettiini tespit etmek yerine, muhaddislerin genel olarak anlad ekliyle

zayf hadis kapsamna giren, Haneflerin de eserlerinde kullanm olduklar hadisleri

inceleyeceiz. Bu adan ilk nce muhaddislerin zayf hadis kavram ile neyi ifade

ettikleri konusuna deinmenin faydal olaca kanaatindeyiz:

Muhaddislere gre zayf hadis, sahh ve hasen hadisin artlarn tamayan

hadistir.15 Sahh hadisin artlar unlardr: Rvnin adalet ve zabtnn tam olmas,

senedin muttasl olmas, hadisin az ve muallel olmamas. Hasen hadisin artlar ise,

zabt hari sahh hadisin artlar ile ayndr. Bir rivyetin sahh veya hasen olabilmesi

iin aranan bu artlardan birinin yahut birkann bulunmamas durumunda o rivyet

zayf olarak adlandrlr.

Muhaddisler, zayf hadisi eitli ksmlara ayrarak incelemilerdir. Bunlardan,

tbinin sahbeyi atlayarak Hz. Peygamberden rivyette bulunulmasna mrsel;

senedinden bir rv den veya mphem bir rv zikredilen hadise munkat;

senedinden birbiri ardnca iki rvnin dmesine mudal; rvnin muttali olduu

15 bns-Salh, Ulml-Hads, s. 25.

9

eyhten iitmeden yahut da musr olmakla beraber mlk olmad eyhten iitmi

gibi rivyet ettii hadislere mdelles; zhiren sahh olmakla beraber, bu shhati yok

edebilecek gizli bir illete sahip olan hadislere muallel; bazen bir, bazen de birden

fazla rvden, birbirine muhalif ekillerde rivyet edilen ve aralarnda rvlerin adalet

ve zabt ynlerinden eit derecelerde olmalar dolaysyla herhangi bir tercih

yaplamayan hadislere muztarib; isndnda bir veya birka rvnin isim veya

nesepleri yahut da metninde baz kelimeleri, bilerek veya bilmeyerek deitirilmi

hadislere maklb; hadis rivyetinde yalanclkla itham olunan yahut sz ve

fiillerinden fsk olduu anlalan veya vehim ve gafleti ok olan kimselerin rivyet

etmi olduklar hadislere ise metrk denilmektedir.16

Zayf hadisin muhaddisler asndan ne anlama geldii konusunun yannda,

zayf hadisin deeri ile ilgili olarak zayf hadis rivyeti ve zayf hadisle amel

konularnda muhaddislerin grlerine ksaca deinmenin faydal olaca

kanaatindeyiz.

A. Zayf Hadisin Rivyet Edilmesi

Zayf hadis rivyetinin, hadisleri, mtb ve hitlerini tespit ederek

desteklemek; zayf hadislerin illet ve zayflk sebeplerini aklamak; sahh tarkleri

tespit etmek; sahh rivyetler arasnda tercihte bulunmak; farkl tarklerin tespit

edilmesi suretiyle zayfl gidermek iin mevcut tm rivyetleri toplamak gibi

amalar ile yapld sylenebilir.17

Muhaddisler hadisleri tedvn ederken, snneti en ince ayrntsna kadar tespit

edebilmek iin, Hz. Peygambere ait olma ihtimalini dnerek, ok zayf veya

mevz olmamak artyla nlerine kan her rivyeti toplama gayreti ierisinde

olmulardr. Fakat zayf grdkleri hadisleri naklederken, rivyetin zayf olduunu

aklamak konusu zerinde nemle durmular, zaf aklamay zayf hadis

rivyetinin artlar arasnda zikretmilerdir. Bununla birlikte, baz limler fezil gibi

ahkm iermeyen konulara dair rivyet ettikleri hadislerin zayf olduu

belirtilmeksizin de rivyet edilmesini caiz grmler, ahkm konusunda ise bu

16 Koyiit, Hadis Usl, 98-117. 17 Bkz. ahyar, Zayf Hadis rivyeti, s. 63-104.

10

teshl gstermeyip yalnzca sahh hadislerin rivyet edilmesi gerektiini

vurgulamlardr.18 Nitekim Sfyn es-Sevr (161/777), Abdullah b. el-Mbrek

(181/749), Sfyn b. Uyeyne (198/813), Abdurrahman b. el-Mehd (198/813),

Ahmed b. Hanbel (241/855) gibi birok lim amellerin faziletleri konularnda yapm

olduklar rivyetlerde teshl gsterdiklerini, fakat ahkm konusunda daha titiz

davrandklarn ifade etmilerdir.19

Zayf hadis rivyetinde dikkat edilmesi gereken dier bir husus ise hadislerin

senedleri zikredilmeyecekse, kesinlik ifade eden cezm siygas yerine zan ifade eden

temrz siygalarnn kullanlmasdr. bns-Salh, bir zayf rivyet senedsiz

nakledilecei zaman ( ) Raslllah yle buyurdu. eklinde kesinlik ifade

eden (cezm) lafzlarla deil de ( ) Raslllahtan rivyet edilmitir

ki gibi kesinlik ifade etmeyen (temrz) lafzlarla nakledilmesinin gerektiini ifade

etmektedir.20 nk rivyetin Hz. Peygamberden vrid olduu konusunda phe

vardr ve hadis ilmi hakknda yeterli bilgisi olmayan kimselerin o hadisi sahh

addetme ihtimli bulunmaktadr. Bundan dolay temrz siygalar kullanlmak

suretiyle hadisin zayf olduu belirtilmelidir.

Muhaddisleri zayf hadis rivyet etmeye sevk eden sebeplere bakacak olursak,

bunlarn banda, zayf hadisin de Hz. Peygambere ait olma ihtimali gelmektedir.

Mtevtir dndaki tm rivyetlerin Hz. Peygamberden sadr olmasnda phe

olduu dnlecek olursa, hadis zayf olsa bile, az da olsa Hz. Peygamberden

gelme ihtimalinin bulunmas, muhaddisleri zayf hadis rivyetine sevk etmitir. Zayf

hadisin rey ve kyasa tercih edilmesi ve fezil konularnda zayf hadis ile amelin caiz

grlmesi bu dncenin birer tezhrdr.21

Muhaddisleri zayf hadis rivyetine sevk eden bir baka sebep ise fakhlerin

mmetin uygulamalarn birer fkh delil olarak grp, bunlara uygun zayf hadisler

ile amel etmeleridir. Fakhlerin istidll ettii hadisler karsnda kaytsz kalamayan

18 Bkz. ahyar, a.g.e., s. 107-115. 19 Bkz. Leknev, el-Ecvibe, s. 36 vd. 20 bns-Salh, Ulml-Hads, I/60. 21 Bkz. ahyar, Zayf Hadis rivyeti, s. 10-16.

11

muhaddisler de bu zayf hadisleri rivyet etmek mecburiyetini hissetmiler ve

fakhlerin istidll ettikleri hadisleri cem etme gayreti ierisinde bulunmulardr. 22

Bunlardan baka; daha kuvvetli senedlere ulaamamak, li isnd daha makbul

olduu iin zayf da olsa l isnadn olduu rivyetin nakledilmesi, ihtiyata daha

uygun olmas, tedvn faaliyetleri ierisinde rical tertibinin esas alnmas, zayf

rivyetin ziyade iermesi gibi sebeplerle zayf hadisler rivyet edilmitir.

B. Zayf Hadis ile Amel

Zayf hadis ile amel konusundaki yaklamlar, hadislerin ahkm ve fezil

konularna dhil olmalarna gre farkllk arz etmektedir. Baz limler zayf hadisle

ameli, ahkm konusu olsun olmasn, hibir ekilde caiz grmezken23, bazlar ise

belli artlar dhilinde fezil hatta ahkm konusunda dahi zayf hadisle amel

edilebilecei kanaatindedir.24

limlerin byk bir blm zayf hadislerle ahkm konularnda amel

edilemeyecei kanaatinde olmasna ramen, baz limler, ahkm konularnda da

birtakm artlar dhilinde amel edilebileceini belirtmilerdir. Bu artlarn banda

zayf rivyetin baka rivyetlerle desteklenmesi gelmektedir. Bu, iki ekilde olur: Ya

kendisi gibi zayf rivyetlerle desteklenir ki, bu durumda zayf hadis, hasen

seviyesine kar. Ya da ayn mny ieren sahh rivyetlerle desteklenir. Ayrca baz

limler, mmetin/limlerin zayf bir rivyetin muhtevasyla amel etmesini o zayf

rivyet ile amel edilebilmesi iin kf grmlerdir.25

Zayf hadislerle ahkm dnda zellikle amellerin faziletleri konularnda amel

edilebilecei kanaati birok lim tarafndan dile getirilmitir.26 Daha ilk dnemlerden

22 ahyar, Zayf Hadis rivyeti, s. 36. 23 Zayf hadisle ameli mutlak olarak kabul etmeyenler arasnda u isimler saylmaktadr: Yahya b.

Man, Mslim, Eb me (665/1267), Eb Bekr b. Arab (543/1148), ihb el-Hafc (1069/1658).

Bkz. Polat, Hadis Aratrmalar, s. 134. 24 Bkz. Leknev el-Ecvibe, 36-58. 25 Bu konular tezimizin ilgili blmlerinde daha ayrntl bir ekilde ele alnacaktr. 26 Bu limler arasnda, Sfyn es-Sevr (161/777), Abdullah b. el-Mbrek (181/749), Sfyn b.

Uyeyne (198/813), Abdurrahman b. el-Mehd (198/813) ve Ahmed b. Hanbel (241/855) gibi limler

saylabilir. Nitekim bu limler, zayf hadis rivyetinde tesahl gsterdiklerini ifade etmekte

dolaysyla bu konularda zayf hadislerle ameli de kabul etmektedirler. Nevev (676/1277), bn

12

itibaren pek ok muhaddis tarafndan fezil konularnda hadis rivyet edilirken

teshl gsterildiinin belirtilmesi, bu konularda zayf hadisle de amel edilebilecei

dncesinin olduu intiban uyandrmaktadr. Nevev (676/1277) ile birlikte ise

zayf hadislerle amel edilebilecei anlay yaygnlk kazanmtr.27

III. el-HDYE

A. el-Hidyenin Mellifi: Mergnn

Ebl-Hasen Burhneddn Al b. Eb Bekr b. Abdilcell el-Fergn el-

Mergnn, 8 Receb 511de (5 Kasm 1117)28 Mvernnehirde, Fergana blgesine

bal Mergnn ehrinin Ritn kynde domutur.

Hocalar arasnda; Serahsden ders alan anne tarafndan dedesi Eb Hafs mer

b. Ali ez-Zendermas, Necmeddin Eb Hafs mer en-Nesef, Sadrehd, Aleddin

es-Semerkandnin rencisi Ziyeddn Muhammed b. Hseyin el-Bendenc,

Serahsnin rencisi Osman b. Ali el-Bkend, Eb Muhammed Ziyeddin Sid b.

Esad el-Mergnn ve Kymddin Ahmed b. Abdrred el-Buhr gibi limler yer

almaktadr.29

Bata Fkh olmak zere Hadis, Tefsir, Arap Dili ve Edebiyat alanlarndaki

bilgisiyle tannan Mergnnnin, Hanef fakhlerinin byklerinden, hafz, mfessir,

muhakkik, edb bir mctehid olduu belirtilmektedir.30 Takprzde, kendisini

Hanef mezhebi ierisinde ashb- tercihten sayarken, Leknev onun mezhepte

mctehid kabul edilmesinin daha doru olacan, son dnem Osmanl limlerinden

Seyyid Bey ise kitaplarnn meselede mctehid olduuna ahitlik ettiini

belirtmektedir. 31

Receb (795/1392), Irk (806/1403), Sehv (902/1496) ve Aliyyl-Kr (1014/1605) gibi limler

ise zayf hadislerle amel edilebilecei kanaatinde olduklarn aka beyan etmilerdir. Bz. Leknev

el-Ecvibe, 36-58. 27 Bkz. Syt, Tedrbr-Rv, I/298. 28 Bu tarih, Leknevnin tespitlerine gredir. (bkz. Mergnn, el-Hidye, I-II/8) Ziriklye gre ise

530/1135dir. (Bkz. Zirikl, el-Alm, IV/266.) 29 Mergnn, el-Hidye, I-II/7; Koca, Mergnn", DA, XXIX/182. 30 Zirikl, el-Alm, IV/266. 31 Mergnn, el-Hidye, I-II/7; Koca, Mergnn", DA, XXIX/182.

13

Mergnnnin rencileri arasnda oullar Celleddin Muhammed ve

Nizmeddin mer yannda emsleimme el-Kerder, Celleddin Mahmd b.

Hseyin el-sren ve Talm1-Mteallim mellifi ez-Zernc gibi limler

saylabilir.

14 Zilhicce 593te (28 Ekim 1197) vefat eden Mergnnnin kabrinin

Semerkantta bulunduu belirtilmektedir.32

Eserleri: 1. Bidyetl-Mbted. El-Hidyenin metni olup birok defa

baslmtr. 2. el-Hidye f erhil-Bidye. 3. Mntekal-Fur. 4. el-Feriz. 5. et-

Tecns ve1-Mezd fil-Fetav. Klasik fkh kitaplarnn sistematiine sahip, vkt

tr hacimli bir eserdir. Baz yazma nshalar bulunmaktadr.33 6. Mensik1-Hac.

7. Muhtrtn-Nevzil. Fkha dair olan eserin ibadetlerle ilgili blm Mahmd

Muhammed smail tarafndan Medine el-Cmiatl-slmiyye Klliyyet-erada

yksek lisans tezi olarak nere hazrlanmtr.34

B. el-Hidye ve Fkh Literatrndeki Yeri

el-Hidye, Burhneddn Mergnnnin, Kudrnin el-Muhtasr ve

eybnnin el-Cmius-Sarinde mevcut meseleleri bir araya getirmek suretiyle

kaleme ald yine kendisine ait olan Bidyet1-Mbted adl eserinin erhidir.

Mergnn, el-Hidyeyi yazmadan nce Kifyetl-Mnteh adyla Bidyet1-

Mbtedye erh yazm fakat eser byk bir hacme ulanca okuyucuya bkknlk

verebilecei dncesiyle yeni bir erh yazmaya karar vermi, buna da el-Hidye

adn vermitir.35

Mergnn, eserinde, meseleleri ele alrken nce Eb Hanfenin, sonra da

talebeleri Eb Ysuf ve Muhammed b. Hasan eybnnin grlerini vermi, zaman

zaman Zfer b. Hzeylin grne de atfta bulunmutur. Bunlarn delillerini

verirken tercih ettii grn delilini dierlerine cevap olmas iin en sona

32 Ktip elebi, Kefz-Znn, II/2032; Koca, Mergnn", DA, XXIX/182.

33 Sleymaniye Ktp., Sleymaniye, no. 587; Karaelebizde Hsmeddin, no. 194; ehid Ali Paa, no.

913; Damad brahim Paa, no. 680, 681; Lleli, no. 832. 34 Bkz. Zirikl, el-Alm, IV/266; Kallek, el-Hidye, DA, XVII/471. 35 Ktip elebi, Kefz-Znn, II/2032; Kallek, el-Hidye, DA, XVII/471.

14

brakmtr. Genellikle Eb Hanfenin grne meyletmekle birlikte zaman zaman

Eb Ysuf ve eybnnin grlerini tercih ettii de olmutur. Ayrca, Hasan b.

Ziyd el-Ll, bn Sema, Tahv, Kerh, Cesss ve Serahs gibi Hanef limlerinin

grlerine de yer veren Mergnn, zaman zaman fi ve Mlikin grlerine de

deinmi, fakat Ahmed b. Hanbelin grlerine yer vermemitir.36 Onun, Hanef

mezhebi fakhlerinin grlerinin yannda dier mezheplerin grlerine de yer

vermesi, el-Hidyeyi, gerek mezhep ii grler arasnda gerekse mezhepler

arasnda mukayese yapmas sebebiyle fkh literatrnde ayr bir yere sahip klmtr.

Hanef fkhnn en tannm ve muteber eserlerinden biri olan el-Hidye,

yllarca medreselerde ders kitab olarak okutulmutur. Ayrca Mergnnnin Arap

Dili ve Edebiyatna olan vukfu sayesinde Buhrden sonra en fasih eserin el-

Hidye olduu37 ve Kuran gibi kendisinden nceki kitaplarn hkmn neshettii

yorumlarnn yaplmasna sebep olmutur.38

el-Hidyenin nshalarnn ve zerine yaplan erh, haiye ve talik gibi a-

lmalarn okluu ona verilen nemin baka bir gstergesi olup bu kadar rabet

grmesinin sebebi, gvenilirlii, muhtevasnn dolgunluu ve slbunun gzellii

olduu sylenebilir.39

el-Hidye zerine Yaplan almalar: el-Hidye zerine altm civarnda

erh ve haiye yazlm olup bunlarn en mehurlar unlardr: 1. el-Kifye f erhil-

Hidye. Habbznin (691/1292) erhi olup deiik isimler altnda ok sayda

yazmas bulunmaktadr. 2. en-Nihye. Sink tarafndan 700/1301 ylnda ta-

mamlanan bu erh zerine Cemleddin el-Konevnin Hulsatn-Nihye adl bir

muhtasar vardr. 3. Nihyet1-Kifye li-Diryeti1-Hidye. Tcera mer b.

Ahmed b. Ubeydullaha ait olup bir nshasnda yeminle ilgili blmnn aban

673te (ubat 1275) tamamlandna dair bir kayt bulunduu zikredilmektedir. 4.

Mircd-Dirye il erhil-Hidye. Kvmddin el-Kknin 21 Muharrem 745 (4

Haziran 1344) tarihinde tamamlad eserde dier Mezhep mamnn grlerine

36 Kallek, el-Hidye, DA, XVII/471. 37 Zeyla, Nasbur-Rye, I/14. 38 Ktip elebi, Kefz-Znn, II/2032. 39 Kallek, el-Hidye, DA, XVII/471.

15

de yer verilmitir. 5. yetl-Beyn ve Ndiret1-Akrn f hiriz-Zamn. Emr

Ktib el-tknnin yazd bu erh yirmi alt yllk bir almadan sonra 747/1346da

tamamlanmtr. 6. el-Kifye f erhi1-Hidye. Celleddin el-Kurlnye (767/1366)

ait olup Aleddin bnt-Trkmnye (750/1349) nisbet edilen el-Kifye adl el-

Hidye muhtasaryla kartrlmamaldr. 7. el-nye. Bbert tarafndan yazlan bu

eser Anadoluda ok mehur olmutur. 8. el-Binye f erhil-Hidye. Bedreddin el-

Aynnin 817-850/1414-1446 yllar arasnda kaleme ald eser el-Hidyedeki

kapal ifadeleri amas, fkh konular derli toplu bir ekilde ele almas ve hadisleri

incelemesi bakmndan nemlidir.40 9. Fethl-Kadr. bnl-Hmma (861/1457)

ait olup daha ok hadisleri deerlendirmesi ve hkmleri istidll tarz bakmndan

dikkat eker. Telifine 829/1426 ylnda balanan ve mellifin vefatyla eksik kalan

eser Kitbl-Vekleden itibaren Kadzde Ahmed emseddin tarafndan

Neticl-Efkr f Kefir-Rumz vel-Esrr adl eserle tamamlanmtr.41

Baz limlerin el-Hidyede zayf hadislerle istidll edildiini ileri srmeleri

zerine eserdeki hadislerin tahrci iin muhtelif almalar yaplmtr. Bunlardan en

nemlisi, Cemleddin ez-Zeylanin (762/1360) Nasbur-Rye f Ehdsil-

Hidyesidir. Bu eserde, el-Hidyenin tertibine uyularak her babda geen hadisler

kaynaklar zikredilip shhat dereceleri bakmndan deerlendirilmekte, kayna bu-

lunamayanlar ise ayrca belirtilmektedir. bn Hacer el-Askaln (852/1448) bu eseri,

ed-Dirye f Tahrci Ehdsil-Hidye adyla ihtisar etmitir. Ayrca el-Hidye

zerine yaplan tahric almalarndan biri de Aleddin bnt-Trkmnnin

(750/1349) Tahrc Ehdsil-Hidye isimli eseridir.42 Bunlardan baka, Muhyiddin

Abdulkadir b. Muhammed el-Kurenin (775/1373) el-nye bi Marifeti Ehdsil-

Hidye isimli eseri ve Aluddin Ali b. Osman el-Mardnnin el-Kifye f Marifeti

Ehdsil-Hidye isimli eseri el-Hidye zerine yaplm tahric almalar arasnda

zikredilmektedir.43

40 Ktip elebi, Kefz-Znn, II/2032-9. Kallek, el-Hidye, DA, XVII/471. 41 Bkz. Ktip elebi, Kefz-Znn, II/2034; bnl-Hmm, Fethl-Kadr, I/11. 42 Kallek, el-Hidye, DA, XVII/471. 43 Ktip elebi, Kefz-Znn, II/2035.

16

C. el-Hidyede Hadis Kullanm

1. Hadislerin Sevk Edili Biimi

el-Hidye fkh hkmlerin delillerini zikretmesi bakmndan fkh

literatrnde nemli bir yere sahiptir. Bidyetl-Mbtedde zet olarak aktarlan

fkh konularn delilleri el-Hidyede tek tek zikredilmi, yer yer dier mezheplerin

delillerine de deinilmek sretiyle hadis asndan zengin bir muhtevaya sahip

olmutur. Fakat bu hadisler sevk edilirken muhaddislerden farkl bir slb

uygulanarak senedler zikredilmemi ve baz rivyetler mn ile nakledilmi, baz

rivyetlere ise sadece atfta bulunulmutur. Bu adan hadislerin sened itibariyle

deerlendirilmesi konusuda baz skntlar ortaya kmtr.

el-Hidye ve dier birok fkh kitabnda kullanlan hadisler, senedleri

zikredilmeksizin nakledilmitir. Fakhler iin hadisin senediyle birlikte rivyetinden

ok hadislerden karlan hkmlerin nemli olmas, baka bir deyile pratikte onlara

yarayan ksm nakletmeyi yeterli grmeleri, bu ekilde hareket etmelerinin en nemli

sebebi olduu sylenebilir.

Fakhlerin, hadisleri senedsiz nakletmi olmalar, onlar iin bir sorun tekil

etmese de, muhaddisler asndan dnldnde durum bundan farkldr. nk

muhaddisler hadisleri deerlendirirken, daha ok senede nem vermilerdir. Bu

adan muhaddislerin uslyle rivyetleri deerlendirebilmek ancak hadislerin

senedlerinin tespit edilmesi ile mmkn olabilir.

el-Hidyede bulunan hadislerin kaynaklarn tespit iin Zeyla (762/1360) ve

bn Hacer (852/1448) gibi limlerin yaptklar muhtelif tahric almalarnda44, her

ne kadar baz senedler tespit edilmi olsa da, Hanef fkh kaynaklarnda yer alan

hadislerin bu tarklerden elde edildiklerini kesin olarak sylemek pek mmkn

gzkmemekle birlikte, bu tespitler, en azndan fakhlerin kullanm olduklar bu

rivyetlere muhaddislerin de bir ekilde ulatklarn gstermesi bakmndan

nemlidir.

44 Bkz. s. 15.

17

el-Hidyede bulunan, muhaddisler tarafndan zayf hkm verilen baz

rivyetlere, aslnda Hanef imamlarn sahh bir tarkle ulam olmas muhtemeldir.

Ayn ekilde, muhaddislerin sahh tarklerle elde etmi olduklar rivyetlere, Hanef

imamlar zayf tarklerle ulam da olabilirler. O halde, tespit edilmi bu senedler

zerinden rivyetleri deerlendirmek her zaman bizi doru neticelere

ulatrmayabilir. Haneflerin kullandklar baz rivyetlerin zayf olduu sylenirken

bu hususun da gz nnde bulundurulmas gerekmektedir.

el-Hidyede yer alan hadisler senedsiz nakledilmi olmakla birlikte, baz

rivyetlerin hangi sahbeden nakledildii belirtilmi, baz rivyetlerde ise kesinlik

ifade etmeyen () rivyet edildi. () rivyet olunur. gibi mehul siygalar

kullanlmtr. Fakat Mergnnnin mehul siygalar, muhaddislerin stlhndaki

temrz siygas mukabilinde kullanp kullanmad ok net bir ekilde

anlalamamaktadr. Nitekim mehul siygalarnn kullanld bu rivyetler

incelendiinde, kimisinin sahh, kimisinin zayf tarklerle bize ulat grlmektedir.

rnein;

Peygamberden (sas) rivyet olunduuna gre, o, olgunlancaya kadar

hurmay, beyazlancaya ve afetten emin olununcaya kadar baa satmaktan

nehyetti.45

eklinde geen rivyetin sahh;

Rivyet olunur ki: Peygamber (sas), Yahudilere kar baka Yahudilerden

yardm talebinde bulunduu zaman ganimetten hi bir eyi onlara vermedi yni

onlara pay ayrmad.46

45 Bkz. Buhr, Selem, 3, no. 2246, 2247, 2248, 2249, 2250; Mslim, By, 50, no. 3864, 3873; Eb

Dvd, By, 22, no. 3368, 3369 vd. 46 Mergnn, el-Hidye, I-II/439. Hadisi, Beyhak u ekilde rivyet etmitir: bn Abbs Miksam

el-Hakem el-Hasan b. mre Eb Ysuf e-fi er-Reb Ebl-Abbs

Abdullah ve Eb Sad Beyhak. ( ]^_ ` b^c ` ef ijkflmn lmop ln lmn stuv ixy]z em]| l^f } )

18

eklinde geen rivyetin ise zayf olduu baz muhaddisler tarafndan ifade

edilmektedir.

Mergnnnin baz hadisleri naklederken mehul siygalar kullanmas, eer

hadisin shhatine ynelik bir imada bulunuyorsa, kulland hadisleri muhaddislerden

farkl bir metotla deerlendirdii anlamna gelir. u durumda muhaddislerin sahh

grd baz rivyetler ona gre zayftr. Fakat Mergnnnin, mehul siygalar

kullanrken rivyetlerin shhatine ynelik bir mda bulunmam olmas da

muhtemeldir.

el-Hidyede yer alan hadisler, hadis kaynaklarnda bulunan rivyetler ile

karlatrldnda, Mergnnnin bu hadislerin bir ksmn mn ile naklettii

grlmektedir. Zira Zeyla ve bn Hacerin eserlerine bakldnda rivyetlerin

birounun ayn lafzlarla kaynaklarda bulunmadnn belirtildii grlmektedir.

Zeyla, yaklak 1085 civarndaki hadisin47 237 tanesinin ayn ekilde hadis

koleksiyonlarnda bulunmadn belirtmitir. Bunu, hadislerin 164 tanesi hakknda

(), 63 tanesi hakknda ( ), 16 tanesi hakknda ise ( ) ifadesini

kullanarak belirtmitir. Ayn ekilde bn Hacer de, 239 hadis hakknda ( ), 23

hadis hakknda ( ), 54 hadis hakknda ( ), 15 hadis hakknda

ise ( ) ifadesini kullanarak el-Hidyede bulunan hadislerin, hadis

kaynaklarndaki rivayetlere lafz itibariyle yaknlna gre snflandrmtr.

Zeyla ve bn Hacerin tespitlerinden de anlald gibi el-Hidyede

kullanlan hadislerin yaklak drtte biri lafzlara ok bal kalnmadan

nakledilmitir. Bundan dolay rivyetlerin kaynaklarda bulunmas, daha g bir hal

almtr. el-Hidyede kullanlan hadisler, ayn mny ieren rivyetlerin senedleri

zerinden deerlendirilmeye tabi tutulmutur. Bundan dolay shhatleri konusundaki

deerlendirmeler kesinlik arz etmemektedir.

Raslllah (sas) Kaynuka Yahudilerinden yardm istedii zaman onlara bir miktar mal verdi fakat

onlara (ganimetten) pay vermedi. Beyhak, Hasan b. mrenin teferrt ettiini ve metrk olduunu

ifade etmitir. (Beyhak, es-Snenl-Kbr, IX/93, no. 18476.) 47 Bu say, Askaln, ed-Diryedeki numaralandrmaya gredir.

19

2. Kullanlan Hadislerin Sbt Durumu

el-Hidyede bulunan hadislerin shhati zerindeki deerlendirmelerin

muhaddisler ve fakhler asndan farkllk arz edecei muhakkaktr. Fakat biz burada

hadislerin subutu derken, muhaddisler ve hadis kaynaklar asndan bir

deerlendirme yapacaz.

el-Hidyede bulunan hadislerin bir ksm hadis kaynaklarnda

bulunmamaktadr. Zeyla, 16 hadis hakknda ( ) ifadesini kullanarak bunu

belirtmi48, bn Hacer de ayn hadisler hakknda ( ) ifadesini kullanmtr.

Zeyla ve bn Hacerin hadis kaynaklarnda bulamadklarn ifade ettikleri bu

rivyetler, muhtemelen el-Hidyede mn ile nakledildikleri iin hadis

kaynaklarnda bulunamamaktadr. Fakat bu rivayetler ayrntl bir ekilde

aratrldnda mn itibariyle benzer hadislerin tespit edilmesi muhtemeldir.

Hadis kaynaklarnda bulunamayan bu hadisler genel olarak birok Hanef fkh

kaynanda yer almaktadr. Bu hadislerin fkh kaynaklarnda yer almas,

muhaddisler iin olmasa da, fakhler iin bir deer tamaktadr.49

Nasbur-Rye ve ed-Diryedeki tespitlerden anladmz kadaryla el-

Hidyede bulunan 1085 civarndaki hadisin, sahh tarklerle rivyet edilenler

dnda, bir ksm hem zayf hem de sahh tarklerden rivyet edilmi, bir ksm ise

sadece zayf tarklerden rivyet edilmitir.

el-Hidyede nakledilen 132 hadis, bn Hacerin tespit ettii kadaryla hem

zayf, hem de sahh olduu belirtilen tarklerden nakledilmitir.50 Sadece zayf

tarklerden rivyet edilen hadis ise 60 civarndadr. Bunlardan baka bir de mrsel

48 Zeylanin kaynaklarda bulamad rivyetler iin bkz. Zeyla, Nasbur-Rye, I/388, I/204, II/162,

II/440, III/51, III/60, III/83, III/99, III/228, III/339, III/408, III/475, IV/56, IV/166, IV/201, IV/227. 49 Bkz. Leknev, Zaferl-Emn, s. 342-3. 50 Hem zayf, hem de sahh tarklerden nakledildii ifade edilen baz hadisler iin bkz. Askaln, ed-

Dirye, no. 9, 36, 38, 42, 47, 48, 56, 59, 63, 72, 73, 76, 78, 103, 116, 118, 124, 136, 145, 149, 151,

154, 171, 186, 192, 196, 204, 207, 214, 215, 221, 237, 239, 244, 245, 250, 257, 258, 275, 279, 282,

300, 304, 306, 308, 309, 310, 317, 325, 327, 339, 344, 365, 370, 373, 385, 390, 398, 402, 413, 427,

458, 471, 472 vd.

20

rivyetler bulunmaktadr. Bunlarn says ise 300 civarndadr. Bu 300 hadis

ierisinde sadece mrsel tarkten nakledilmi hadisler olduu gibi, hem mrsel hem

muttasl senedlerle geldii tespit edilen hadisler de bulunmaktadr.

Zayf hkm verilen hadislere baktmzda; hem sahh hem de zayf

tarklerden gelen 132 hadisin 75 tanesi badetler, 57 tanesi ise dier konularda;

sadece zayf tarklerden gelen 60 rivyetin ise 35 tanesi badetler, 25 tanesi dier

konularda kullanlmtr.

Hadislerin zayf olduu ynndeki kanaatler, genellikle bn Ad (365/975),

Drekutn (385/995) ve Beyhak (458/1065) gibi fi muhaddislere aittir. Bu

hadislerin byk bir blm ile mm finin istidll etmemi olmas da ayrca

dikkat ekmektedir. Eb Hanfenin birtakm fi muhaddisler tarafndan cerh

edildii51 gz nnde bulundurulduunda, Hanef fakhlerin kullanm olduklar baz

hadislerin zayf olduuna ynelik deerlendirmelere mezhep mensubiyetinin

etkisinin olup olmad hususu da ayrca dnlmelidir.52

51 Bkz. nal, mam Eb Hanfenin Hadis Anlay, s. 219-64; Numn, mm- zam Eb

Hanfenin Hadis lmindeki Yeri, 121-31. 52 Bkz. nal, mam Eb Hanfenin Hadis Anlay, s. 264.

BRNC BLM

ZAYIF HKM VERLEN BAZI

HADSLERN HANEFLER TARAFINDAN

MAKBUL GRLME SEBEPLER

22

ZAYIF HKM VERLEN BAZI HADSLERN HANEFLER

TARAFINDAN MAKBUL GRLME SEBEPLER

Hanef fakhlerin zayf hkm verilen hadisleri kullanma sebeplerinin ilki ve

belki de en nemlisinin hadisi zayf grmeme yahut da zayf olsa da birtakm

karineler ile o hadisleri makbul/istidlle uygun grme olduunu syleyebiliriz.

Nitekim hadislerin zayf olduu ynndeki deerlendirmeler muhaddislere aittir.

Hanef fakhler ise bu hadislerin birounu zayf grmeyerek istidllde kullanmak

konusunda herhangi bir tereddt duymamlardr. Bundan dolay tezimizin ilk

blmnde muhaddislerin zayf grdkleri baz hadisleri, Hanef fakhlerin

makbul/istidlle uygun grme sebeplerinden bahsedeceiz.

I. RVAYETN SIHHATNE YNELK

DEERLENDRMELERN CTHD OLMASI

Hadislerin shhatine ynelik yaplan deerlendirmeler muhaddislere ve

fakhlere gre farkllk arz etmekte olduu gibi, muhaddislerin kendi aralarnda da

hangi hadisin zayf olduu veya hangi hadisin sahh olduu konusunda hem fikir

olduklar her hadis iin sylenemez. nk muhaddislerin hadisler zerindeki

deerlendirmeleri genel olarak sened itibariyledir. Senedde bulunan rical hakkndaki

deerlendirmeler ise itihada dayal yarglardr. Bu adan hadislerin shhatleri

konusunda herkesin kabul ettii genel geer artlarn olduunu sylemek mmkn

deildir. Bu anlamda hadislerin shhatlerine karar vermek itihd bir meseledir.

Bununla birlikte zayfl veya shhati zerinde ittifak edilen hadislerin olduu da

gz ard edilmemelidir. Fakat tezimizin konusu itibariyle incelediimiz Haneflerin

kullandklar hadisler gz nnde bulundurulduunda, bu hadislerin birounun

shhati konusunda tartmalarn olduu grlmektedir.

Hadislerin shhatleri konusunda yaplan deerlendirmelerin itihd olduu

meselesi birok lim tarafndan ifade edilmitir. rnein, bn Teymiyye (728/1328)

imamlarn hadislere asla muhalefet etmeyeceklerini, muhalefet ediyorlarsa bunun

mutlaka hadisin shhati konusundaki phelerinden kaynaklandn belirtmitir.

nk hadisin shhati konusundaki deerlendirmeler itihaddir ve her mctehidin

23

rivyetler konusundaki kanaatlerinin farkl farkl olmas muhtemeldir. bn Teymiyye,

hadislerin shhatleri konusundaki ihtilaflarn riclin shhati konusundaki kanaatlerin

farkllndan kaynaklanmasnn yannda bir de mctehidlerin kendilerine zg

birtakm artlarnn olmasndan kaynaklandn da ifade etmektedir. rnein bn

Teymiyye, Kitab ve mehur snnete arz etme, asl prensiplere muhalefet etmeme,

rvnin fakh olmas gibi artlarn mctehidlere gre deiiklik arz ettiini

belirtmektedir.53

bn Hacer (852/1448) ise, imamlarn hadislerin talli konusundaki

deerlendirmelerinin zann- glibe dayandn, Filanca u hadiste hata etmitir.

dediklerinde, hakikatte hata yaptklar anlamna gelmeyeceini, bunun ancak

ihtimallerden birinin tercihi sonucunda verilmi bir hkm olduunu belirtir.54

bnl-Hmm (861/1457) da eserinde, hadislerin shhatleri konusundaki

deerlendirmelerin itihdlii zerinde durur. Ona gre rvler zerindeki

deerlendirmeler ve hadisin shhati iin ne srlen artlar itihaddir. Nitekim bir

limin ne srd art dier bir lim reddebilecei gibi, birinin sika dedii rvye

dier bir lim zayf diyebilir. Bundan dolay mctehid olmayan kimseler ounluun

ittifak ettii deerlendirmeleri esas alarak hadislerin shhati konusunda bilgi sahibi

olabilirler. Fakat mctehidlere gelince durum farkldr. Onlar, hadisin shhati

konusunda kendi artlar dorultusunda hareket ederek ictihadlaryla hadisin

shhatini belirlerler.55

el-Hidyedeki hadisler incelendiinde, muhaddislerin zayf grd birok

hadisin fakhler tarafndan zayf olarak alglanmad veya muhaddisler zayf deseler

bile bu hadislerin, birtakm karinelerle istidlle msait hale geldii anlalmakta, bu

husus zellikle bnl-Hmm tarafndan sk sk vurgulanmaktadr. bnl-Hmm

hadisleri savunurken genellikle muhaddislerin yntemlerini kullanm, onlarn

uslyle onlara cevap vererek zayf hkm verilen hadislerin aslnda zayf

olmadn kantlamaya almtr. el-Hidyede bulunan u hadisler bunun

rneklerinden birkadr:

53 bn Teymiyye, Reful-Melm, s. 19-22. 54 Askaln, Fethl-Br, I/585. 55 bnl-Hmm, Fethl-Kadr, I/445-6.

24

1. Mergnnnin, kan akc olmayan bir hayvann iine dt bir svy

anlatrken, Peygamber Efendimizin yle buyurduunu nakletmitir:

Yenilmesi, iilmesi ve onunla abdest alnmas helaldir.56

Bu hadis, hadis kaynaklarnda u ekilde gemektedir:

Peygamber (sas) Selmn Sad b. Mseyyib Ali b. Zeyd Bir b.

Mansr Sad b. Eb Sad ez-Zbeyd Bakiyye b. el-Veld Yahy b. Osman b.

Sad el-Hms Eb Him Abdulaffr b. Selme el-Hms Drekutn.

Peygamber (sas) Selmn Sad b. Mseyyib Ali b. Zeyd b. Cdn

Bir b. Mansr Sad b. Eb Sad Bakiyye Babas Ahmed b. Eb el-Ahyel

el-Hms Muhammed b. Humeyd b. Sheyl Drekutn.

Peygamber (sas), Selmna: Ey Selmn! Kan olmayan bir canlnn iine

dp ld her yiyecek ve iecein yenmesi, iilmesi ve onunla abdest alnmas

helldir. buyurdu.57

Drekutn ve Beyhak, hadisi Bakiyyeden bakasnn merf olarak rivyet

etmediini ve ondan rivyet eden Sad b. Eb Sad ez-Zbeydnin zayf olduunu

nakletmilerdir. bn Ad de Sadin rivyetlerinin az ve yeterince gvenilir

olmadn syleyerek Sadin mrf olmadn ifade etmitir.58

Serahsnin de59 ayn ekilde eserinde yer verdii bu hadisi bnl-Hmm

deerlendirirken Drekutnnin ve bn Adnin hadisin shhati hakknda yapm

olduu yorumlar nakleder ve Sad b. Eb Sad ez-Zbeydnin zayf olmadna dair

aklamalarda bulunur. bnl-Hmm, Drekutn ve bn Adye cevaben unlar

syler:

56 Mergnn, el-Hidye, I-II/24. 57 Drekutn, Snen, I/36, (no. 80). Beyhak, es-Snenl-Kbr, I/347, (no. 1239) 58 bn Ad, el-Kmil f Duafir-Ricl, III/405. 59 Serahs, el-Mebst, I/51.

25

Bakiyye isimli rv aslnda bnl-Velddir ve ondan el-Hammdeyn,

bnl-Mbrek, Yezd b. Hrn, bn Uyeyne, Vek, el-Evz, shk b.

Raheveyh ve ihtiyatla karlasa da ube gibi imamlar rivyette

bulunmulardr. Yahynn sylediine gre: ube Badata geldiinde

Bakiyyeyi vmtr. Buhr dnda birok kimse ondan rivyette

bulunmutur. Sad b. Eb Sade gelince Hatb-i Bdd onun hakknda

unlar syler: Babasnn ad Abdulcabbrdr. Sid ise sika bir rvdir.

Bylece Sad hakknda iddia edilen cehalet ortadan kalkmtr.60

bnl-Hmmn bu aklamalarndan, rivyetin zayf olmad kanaatine

sahip olduu anlalmaktadr. Aslnda onun bu ifadeleri, muhaddislerin uslyle

kendi mezhebinin hadislerini savunma gayretinin ak bir gstergesidir. bnl-

Hmmn buradaki deerlendirmesi Drekutnnin rivyeti zerindendir. Ne var ki,

Hanef Mezhep imamlarnn bu hadisi kimden rivyet ettii bilinmemektedir.

Bununla birlikte her ne kadar Haneflerin dayandklar sened tam olarak bilinmese de

bu rivyete ynelik eletirilere bnl-Hmm cevap vermi ve rivyetin zayf

olmad kanaatine varmtr. Ayrca, Haneflerin hadisleri daha ok metin itibariyle

deerlendirdikleri ve mezhep imamlarnn daha kuvvetli bir tarkle ulam

olabilecei dnldnde, onlarn bu hadisin shhati konusunda bir phe

ierisinde olmadklar da dnlebilir.

2.

Peygamber (sas) Muz bn-i Cebeli Yemene gnderirken ona; Her iki yz

dirhem (gm)ten be dirhem ve her yirmi miskal (altn)dan yarm miskal al. diye

yazmtr.61

Peygamber (sas) Muhammed b. Abdillah b. Cah Eb Kesr (bn Cahn

Mevls) Muhammed b. Eb Yahy Htim b. smil Abdulcebbr b. Sad

Abdullah b. ebb el-Hseyin b. smil Drekutn.

60 bnl-Hmm, Fethl-Kadr, I/83. 61 Mergnn, el-Hidye, I-II/125.

26

Peygamber (sas) Muz b. Cebeli Yemene gnderdiinde ona, her krk

dinara bir dinar, her iki yz dirheme be dirhem almasn ve be evsaktan aasna,

be zevdden aasna ve sebzelere zekat gerekmediini emretmitir.62

bn Hibbn, Abdullah b. ebbin haberleri deitirdii ve ald iin onunla

ihticac edilemeyeceini sylemitir.63

bnl-Hmm ise, Abdullah b. ebb hakkndaki iddialarn hadisin shhatine

zarar vermeyeceini belirtmekte ve rivyetin zayf olduunu kabul etmemektedir.64

3. : :

Peygamber (sas) iki rtl miktar olan bir md su ile abdest alr, sekiz rtl

miktar olan bir sa su ile de guslederdi.65

Hadisi, Drekutn, Enes b. Mlikten rivyet etmitir:

Peygamber (sas) Enes b. Mlik Cerr b. Yezd smil b. Eb Halid

Abde b. Sleyman Eb Asm Ms b. Nasr el-Hanef Muhammed b. lib

Ahmed b. Muhammed b. Ziyd ve Ali b. el-Hasan es-Sevvk Drekutn.

Peygamber (sas) iki rtl (su) ile abdest alr, sekiz rtl miktar olan bir sa (su)

ile guslederdi. Drekutn, bu rivyette teferrd eden Ms b. Nasrn zafl-hads

olduunu belirtmektedir.66

bnl-Hmm bu rivyetin senedi zayf olsa da tamamen bir kenara

braklamayaca kanaatindedir. Bunu yle aklar:

62 Drekutn, Snen, II/94, no. 1886. 63 bn Hibbn, el-Mecrhn, II/47, no. 581. 64 bnl-Hmm, Fethl-Kadr, II/209. 65 Mergnn, el-Hidye, I-II/141. 66 Drekutn, Snen, I/93, no. 309; II/152, no. 2113.

27

Hadisin senedinde zayflk varsa da, -zhirdeki (senedeki) bir zayflk

dnda- ravinin zayf olmas, asl itibariyle ondan faydalanmay (onu

kullanmamay) gerektirmez. nk zayf bir rvnin rivyet ettii her

haber yanl deildir.67

bnl-Hmmn bu ifadeleri, hadisin shhatinin sadece sened ile deil ayn

zamanda metin ile de tespit edilmesi gerektii, sadece senede baklarak yaplan

deerlendirmelerin her zaman iin doru sonulara ulatrmayaca kanaatinde

olduunu gstermektedir.

II. HADSLERN SENEDLER LE LGL SEBEPLER

A. Mrsel Haberin Deeri

Muhaddislere gre; en genel anlamda mrsel hadis, tbinin bir hadisi

Peygamber yle buyurdu. diyerek sahbeyi zikretmeksizin nakletmesidir.68

Mrsel kavram, hicr ilk asrda, isnda alternatif olarak rvnin senedsiz bir

ekilde Hz. Peygamberden naklettii haber iin kullanlrken daha sonraki asrlarda

tabinin Hz. Peygamberden rivyet ettii haber olarak alglanmaya balamtr.69

Hadisleri senedleriyle rivyet etme faaliyetinin henz tam olarak yerlemedii bu ilk

asrlarda, hadislerin aracsz bir ekilde Hz. Peygamberden rivyet edilmesinin ok

doal olduu takdir edilecektir.

lk dnem fakhlere gre de mrsel haber, senedinin neresinde olursa olsun

inkta bulunan, yni senedinde pe pee veya ayr ayr bir veya birden fazla rvinin

atlanm olduu haberdir.70 Bu anlamda muhaddislerin kategorisindeki munkat,

mudal, mdelles ve muallk gibi stlahlar, fakhlere gre mrsel kapsamna

girmektedir.71 Serahs ve Pezdevnin usllerinde de mrsel haberin yalnzca tabine

hasredilmedii, II/VIII., III/IX. ve hatta tm asrlar kapsad grlmektedir.72 Her

67 bnl-Hmm, Fethl-Kadr, II/298. 68 bns-Salh, Ulml-Hads, I/31. Ayrca bkz. Polat, Mrsel Hadis, 51. 69 Bkz. Polat, Mrsel Hadis, 63; nal, Eb Hanfenin Hadis Anlay, s. 173-4. 70 bns-Salh, Ulml-Hads, I/31. 71 Bkz. Polat, Mrsel Hadis, 51. 72 Bkz. Pezdev, Usl, I/173; Serahs, Usl, I/360.

28

asrdaki dil kimselerin mrsellerinden73 bahsedilmesi, mrselin muallk hadis ile

ayn mnda kullanldn gstermektedir.

Mrsel hadis, delil olma asndan muhaddisler ve fakhler tarafndan farkl

deerlendirilmitir. Mrsel hadisi, baz limler mutlak olarak delil sayarken74 baz

limler ise hibir ekilde delil kabul etmemilerdir.75 nc bir snf limler ise

belli artlar tayan mrsel haberlerle istidll etmilerdir.

Hadis limlerinin tamamna yaknna, fkh ve fkh usl limlerinin bir

ksmna gre mrsel hadis hkmen zayftr. Bundan dolay dini meselelerde huccet

saylmazlar. Bu limler, mrsel haberin zayf olduunu sylerken, hadisin senedinde

zikredilmeyen rvler arasnda adalet ve zabt ynlerinden kusurlu bir rvnin olma

ihtimaline dayanrlar.76

Hanefler ise, mrsel haberin makbul olduu kanaatindedirler. Onlar, hadiste

nkty zhir ve btn olarak ikiye ayrrlar ve mrsel hadisi de, zhir inkta

kapsamnda ele alrlar. Ayrca mrsel haberi; sahbe mrseli, ikinci ve nc

asrdaki mrsel, her asrdaki dil kimselerin mrselleri ve bir ynden mrsel, dier

bir ynden muttasl olan mrsel olmak zere drt ksmda incelerler.77

Bu mrsel haberlerden, sahbe mrselinin makbul olduu konusunda icm

olduu belirtilmektedir. kinci ve nc asrlardaki mrseller, Hanefler nezdinde

huccettir. s b. Ebn (220/835) gibi baz Haneflere gre ise bu guruptaki mrsel

haber msnedden stn grlmektedir. Dier asrlardaki dil kimselerin mrsellerine

gelince, onlarn mrselleri hakknda Hanefler arasnda fikir birlii yoktur. Baz

73 Pezdev, Usl, I/173; Serahs, Usl, I/360-3. 74 Selahattin Polat, mrsel hadisi mutlak olarak delil kabul edenler arasnda u limleri saymtr: Eb

Hanfe (150/767), Sfyn es-Sevr (161/777), Evza (157/773), Mlik b. Enes (179/795), Eb Him

(?), bn Kayyim (751/1350), bn Kesr (774/1372), Taber (310/922), Cesss (370/980), Tahv

(321/933), Amid (631/1233). Bkz. Polat, Mrsel Hadis, s. 100. 75 Selahattin Polat, mrsel haberin hibir ekilde delil olarak kabul edilemeyeceini syleyenler

arasnda u isimleri saymtr: bn Abbs (68/687), Sad b. Mseyyib (94/712), Yahya b. Sad el-

Kattn (198/813), Yahya b. Man (233/847), Eb Hayseme Zheyr b. Harb (234/848), Eb Bekr b.

Eb eybe (235/849), Ahmed b. Hanbel (241/855), el-Buhr (256/870), Mslim (261/874) vd. Bkz.

Polat, Mrsel Hadis, s. 110. 76 Uur, Hadis Terimleri Szl, s. 304. 77 Pezdev, Usl, I/171.

29

Hanefler her dil kimsenin mrselini kabul ederken, bazlar kabul etmemi, bunun

sebebini de zamann bozulmas olarak gstermilerdir.78

s b. Ebn neslin dndaki rvlerde ilim ehli olma artn ararken, Ebl-

Hasan el-Kerh (340/952) msned olarak rivyeti kabul edilen her rvnin irsalini de

kabul etmitir.79

Cesss (370/981) rvnin dil ve sika olmayan kimselerden yapt rivyetlerle

tannm bir kimse olmamas artyla ilk asrn mrselinin huccet olduunu;

sonraki asrlarda ise ancak dil ve sika kimselerden rivyet almakla mehur olmu

rvlerin mrsellerinin kabul edileceini ifade etmitir. Serahs de en salam gr

olduunu belirterek bu gr kabul etmitir.80

Kerh, s b. Ebn, Cesss, Serahs (483/1090), Pezdev (482/1089) gibi fkh

usl yazarlarnn ifade ettii, her asrdaki dil kimselerin mrsellerinin makbul

olduu anlay, hanef fkhna dair eser telif etmi tm fakhlerin hanefler nezdinde

dil kimseler olduu dnldnde, fkh kitaplarnda yer alan hadislerin

tamamnn bu kapsamda ele alnabilecei ve bylece Hanefler iin szkonusu

eserlerde kullanlm tm hadislerin huccet olduu anlalacaktr.

Bu anlaya gre, sened olmakszn dil olduu kabul edilen bir kimsenin

naklettii tm rivyetler makbuldr ve bu rivyetlerle istidll cizdir. Bu anlay,

muhtemelen daha sonraki Hanef fakhler tarafndan da kabul edilmi olmal ki fkh

kitaplarndaki hadis birikimini byk oranda ayn rivyetlerin oluturmu olmas

vakann byle olduuna dair bize ipular vermektedir. Mergnnnin bu anlay

kabul ettii dnldnde, Serahsye olan gveninden dolay el-Mebstda yer

alan hadislerin tamamn istidlle uygun grd anlalacaktr. Nitekim el-

Hidyede yer alan hadislerin tamamna yaknnn el-Mebstda da yer almas

muhtemelen bu anlayn bir rndr. Fakat Mergnn gibi daha sonraki dnem

fakhlerin kullanm olduklar hadisleri bu bak as ile deil de, kendilerinden

78 Pezdev, Usl, I/173; Serahs, Usl, I/360-3. 79 Serahs, Usl, I/363 80 Serahs, Usl, I/363

30

nceki fakhlere yahut da mezhep imamlarna olan gvenlerinden dolay bu hadisleri

kullanm olmalar da muhtemeldir.81

Son grup mrseller, yni bir ynden mrsel dier bir ynden muttasl olan

rivyetlerin ise, muttasl bir tarkten gelmesi sebebiyle mrselliklerinin ortadan

kalkaca baz muhaddisler tarafndan da ifade edilmektedir.82

Mrsel haber, muhaddisler tarafndan zayf addedildii iin83 fkh kitaplarnda

yer alan birok mrsel hadis, muhaddisler tarafndan zayf kapsamna sokulmutur.

Fakat Hanefler mrsel hadisleri zayf grmedikleri iin hkm istidllinde sk sk

kullanmlar, hatta kendi eyhlerinden aldklar mrsel rivyetleri muttasl

rivyetlerden daha makbul grmlerdir.

el-Hidyede de kullanlan birok hadisin, gerek hadis kaynaklarnda, gerekse

Eb Ysuf ve eybnnin el-sr isimli eserlerinde mrsel olarak yer ald

grlmektedir. Muhaddislerin el-Hidyede bulunan ve zayf olduunu ileri

srdkleri birok rivyetin zayfl mrsel olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu

eserdeki mrsel hadisler yaklak olarak 300 civarndadr. Bunlara rnek olarak

unlar verebiliriz:

1.

Her akc kandan dolay abdest gerekir.84

Hadis, Temm ed-Dr ve Zeyd b. Sbitten msned olarak, el-Hasan el-Basr

ve abden mrsel olarak rivyet edilmitir85.

Mrsel rivyetler, eybnnin el-Huccesinde u ekillerde gemektedir:

el-Hasan el-Basr Him b. Hasan smil b. Ayy eybn.

81 Bkz. Leknev, Zaferl-Emn, s. 342-3. 82 Pezdev, Usl, I/173; Serahs, Usl, I/363. 83 bns-Salh, Ulml-Hads, I/31. 84 Mergnn, el-Hidye, I-II/17. Serahs, el-Mebst, I/74; Kudr, el-Lbb, I/9; Ksn, Bedius-

Sani, I/24. 85 Zeyla, Nasbur-Rye, I/37; Askaln, ed-Dirye, I/30.

31

Abdest, her akc kandan dolay vaciptir.86

e-ab Abdlazz b. Ubeydullah smil b. Ayy eybn.

Abdest, her damla kandan dolay gereklidir. 87

Drekutn ise hadisi u ekilde rivyet etmitir:

Peygamber (sas) Temm ed-Dr mer b. Abdlazz Yezd b.

Muhammed Yezd b. Hlid Bakiyye Babas Ms b. s b. el-Mnzir

Muhammed b. smil el-Fris Drekutn.

Her akc kandan dolay abdest gerekir. 88

Drekutn, Yezid b. Halid ve Yezid b. Muhammedin mehul olduunu ve

mer b. Abdlazzin Temim ed-Drden byle bir rivyet iitmediini ifade

etmektedir. 89 Ayrca, bn Hacer de senedde zayflk ve inkta olduunu

belirtmektedir.90

Tehanev bu rivyetin zayf olmad kanaatindedir. O, mer b. Abdlazzin

Temim ed-Drden hadis iitmemesinin bir zaf olmadn ifade eder. nk

Haneflere gre ikinci ve nc asrlarda isnaddaki kopukluk hadisin shhatini

etkileyecek bir kusur deildir. zellikle mer b. Abdlazz misli ahsiyetlerin

yapt mrsel rivyetler kusur olarak kabul edilemez. Ayrca Tnev, isnadda

kopukluk olsa dahi baka rivyetlerle desteklendii iin bu rivyetin hasen

seviyesine ulat kanaatine varmtr.91

bn Ad ise hadisi, Zeyd b. Sbitten rivyet etmi ve hadisin zayf olduunu

belirtmitir. Rivyet yledir:

86 eybn, el-Hucce, I/69. 87 eybn, el-Hucce, I/69. 88 Drekutn, Snen, I, 156, (no. 570) 89 Askaln, ed-Dirye, I/30. 90 Askaln, ed-Dirye, I/30. 91 Tnev, lus-Snen, I/156.

32

Peygamber (sas) Zeyd b. Sbit Abdurrahman b. Ebn Muhammed b.

Sleyman b. Asm ube Bakiyye Ahmed b. el-Ferec Abdullah b. Eb

Sfyn el-Mevsl bn Ad.

Her akc kandan dolay abdest gerekir.92

Leknev de rivyetin zayf olduunu belirtmektedir.93 Fakat Tnev, rivyetin

zayf olduu kanaatine katlmamakta, aksine rvlerin sika olduunu ne srerek

hadisin hasen olduunu ifade etmektedir.94

bnl-Hmm hadisin zayf olduu hakkndaki grleri nakletmi, buna

cevap olarak da ayn konuyu ieren sahh rivyetleri delil getirmitir.95 Haneflerin

bu rivyeti hangi sebeple kulland tam olarak ifade edilmese de, mrsel hadisi

makbul grmelerinden dolay kullanm olmalar muhtemeldir.

2. :

Peygamber (sas) Sbit b. Kays b. emmsn hanm hakknda yle

buyurmutur: Ziyadesine gelince, hayr, almasn.96

Hadisi, Drekutn, At97 ve Eb Zbeyr98den rivyet etmitir. Ayrca Eb

Hanfenin rivyetlerinden derlenen Avlde Eyyb es-Shtiynden rivyet

edilmitir.99

92 bn Ad, el-Kmil, I/190. 93 Leknev, el-Cmius-Sar ve erhuh Nfiil-Kebr, I/73. 94 Tnev, lus-Snen, I/156. 95 bnl-Hmm, Fethl-Kadr, I/39. rnein u rivyet onun vermi olduu sahh hadislerden

biridir: y| iv i niz i_ _ v ikf u b }^n ef ip nixv l^f }]^_ ` b^c byn bn ] b|

l^f }]^_ ` b^c }^n ef ixv n v um v ]| ]n u_ n i n b_v k] ^z

b^c l n y_ b^oiv u| .b| iz iz zen n bp bk c n bte l Ftma bt. Eb

Hubey Peygamberin (sas) yanna geldi ve: Y Raslallah! Ben kanamalar hi kesilmeyen bir

kadnm, temiz olamyorum. Namaz terk mi edeyim? diye sordu. Raslllah (sas): Hayr, bu

damar(dan gelen bir kan)dr, hayz deil. Senin asl hayzn (balama zaman) geldii vakit namaz

brak. Hayzn (kesilme zaman) gelince zerindeki kan temizle, sonra namaz kl. buyurdu. Him

dedi ki: Ve babam (Urve b. Zbeyr) yle dedi: Ondan sonra yine o vakit gelinceye kadar her bir

namaz iin abdest al. (Buhr, Vudu, 63, no. 228.) 96 Mergnn, el-Hidye, I-II/301.

33

Hanefler bu hadisi de muhtemelen mrsel olmasn bir eksiklik olarak

grmekdikleri iin makbul grp kullanmlardr.

3.

Mslman bir erkei, ne Yahudi bir kadn ne de Hristiyan bir kadn ihsan100

edebilir. Yine kadn bir kle, hr bir erkei; erkek bir kle ise hr bir kadn ihsan

edemez. 101

Serahsnin de ayn ekilde eserine ald102 bu rivyet, hadis kaynaklarnda

ayn lafzlarla bulunmamaktadr. Anlam bakmndan en yakn rivyet bn Eb eybe,

Tabern, Drekutn ve Beyhaknin nakletmi olduu u rivyettir:

Kab Ali b. Eb Talha Eb Bekr b. Abdillah b. Eb Meryem sa b.

Yunus bn Eb eybe.

:

.

Kab, Yahudi veya Hristiyan bir kadnla evlenmek istedi. Bu konuyu

Peygambere (sas) sordu. Raslllah onu bundan nehy ederek yle buyurdu:

phesiz o seni ihsan edemez.103

Drekutn, Eb Bekr b. Eb Meryemin zayf olduunu sylemekte ve Ali b.

Eb Talhann Kaba ulamadn belirtmektedir.104

Beyhak, hadisin ayn ekilde u senedle de geldiini nakleder:

97 Drekutn, Snen, III/320, no. 3810. 98 Drekutn, Snen, III/254, no. 3573. 99 bn Hall, Avl, I/20. 100 Zina suunda recm, zina iftirasnda had cezasnn uygulanabilmesi iin ilgili tarafta aranan nitelii

ifade eden ihsan kavram, bir kimsenin fiilen veya hkmen zinaya kar tam bir koruma altnda

olmas ve bunu salayacak belli bir konuma sahip bulunmas demektir. Bkz. Dac, hsan, DA, s.

546. 101 Mergnn, el-Hidye, I-II/387. 102 Serahs, el-Mebst, V/131. 103 bn Eb eybe, Musannef, X/67, no. 29347. Bkz. Tabern, el-Muceml-Kebr, XIX/103. 104 Drekutn, Snen, III/147, no. 3254. Beyhak, es-Snenl-Kbr, VIII/353, no. 17415.

34

Kab Ali b. Eb Talha Eb Sebee Utbe b. Temm Bakiyye ibnl-Veld.

Beyhak, bu senedi verdikten sonra ayn ekilde bunun da munkat olduunu

sylemektedir.105

bnl-Hmm fakhlere gre rvler dil olduktan sonra hadisteki inktn,

mrsel kapsamna girmekte olduunu belirtmektedir.106

B. mamlarnn Kendi eyhlerinin Rivyetlerini Daha Makbul

Grmeleri

Eb Hanfe ve talebelerinin rivyet ettikleri hadislerin senedleri incelendiinde,

hadisleri daha ok kendilerinden fkh rendikleri eyhlerinden rivyet etmi

olduklar grlmektedir. Kendi eyhlerine kar duyduklar gven, onlarn

rivyetlerini baka kimselerin rivyetlerine tercih etmelerini salamtr. Burada Eb

Hanfenin eyhlerinin kimler olduunu anlayabilmek iin ncelikle ilim silsilesine

gz atacak olursak Hz. Peygamberden Eb Hanfeye doru u ekilde

sralayabiliriz:

Hz. Peygamber mer b. Hattb (23/643) / Abdullah b. Mesud (32/653) / Ali

b. Eb Talib (41/661) / bn Abbs (68/687) Esved b. Yezd en-Neha (75/694)

Mesrk b. Ecd en-Neha (62/682) brhim en-Neha (96/715) Hammd b.

Eb Sleyman (120/738) Eb Hanfe (150/767).107

105 Beyhak, es-Snenl-Kbr, VIII/353, no. 17415. 106 bnl-Hmm, Fethl-Kadr, V/239. 107 Badd, Trhul-Badd, s. XIII/334. Ayrca, Eb Hanfenin hadis rivyet ettii eyhleri

arasnda u isimler zikredilmektedir: Abdlazz b. Refi, Abdlkerm Eb meyye, Abdlmelik b.

meyr, Alkame b. Mersed, Asm b. Behdele, Asm b. Kleyb, At b. Eb Rebh, At b. es-Sib,

Atyye el-Avf, Avn b. Abdullah b. Utbe, Cebele b. Dnr, Eb Cafer el-Bkr, Eb Hasan el-

Esed, Eb shak es-Sebi, Eb Sfyan Talha b. Nfi, Ebz-Zbeyr, Enes b. Mlik, Heysem b.

Habb es-Savvf, Hiam b. Urve, bn ihb ez-Zhr, Ksm b. Ali b. el-Akmer, Katde, Kays b.

Mslim, Mansur b. el-Mutemir, Muhammed b. el-Mnkedir, Muhrib b. Disar, Mslim b. el-

Batn, Nfi (bn merin klesi), Nsh el-Muhallem, Sad b. Mesrk, Seleme b. Kheyl, Simak

b. Harb, ab, eyban en-Nahv, Tvs, Yezd el-Fakr, Ziyd b. Alka, Mlik b. Enes. Bkz. nal,

mam Eb Hanfenin Hadis Anlay, s. 19, 20, 54.

35

Eb Hanfenin hadis rivyetlerinin birounun yer ald Eb Ysuf ve mm

Muhammed eybnnin el-sr isimli eserleri incelendiinde rivyetlerin daha ok

u tarkle geldii grlecektir:

brhim Hammd Eb Hanfe.

Eb Ysuf108, Eb Hanfeden naklettii 1024 rivyetinin 628ini bu tarkle

nakletmitir. eybn109 ise eserindeki Eb Hanfeden naklettii 260 rivyetin

150sini bu tarkle rivyet etmitir.

el-srlarda yer alan hadislerin senedleri bakmndan tablo halinde

inceleyecek olursak:

el-srlarda Eb Hanfenin Hadis Ald eyhleri

Hadis Ald eyhleri Eb Yusufun el-srnda eybnnin el-srnda

brhim Hammd 628 150

Heysem 69 4

At b. Rebh 10 2

Eb shk 10 1

Nfi 7 -

dier 300 103

tolam 1024 260

Bu tabloya gre, Eb Hanfenin Heysemden rivyet ettii hadis says, Eb

Ysufta 69, eybnde ise 4; At b. Eb Rebhdan Eb Ysufta 10, eybnde 2;

Eb shktan, Eb Ysufta 10, eybnde 1, Nfiden Eb Ysufta 7dir. Eb

Hanfenin bunlarn dnda hadis ald eylerinin rivyetleri ise bu eserlerde

gememektedir.

Ayrca aradaki rvler deimekle birlikte Mesrkun bulunduu rivyet says,

Eb Ysufta 10, eybnde ise 2; Esvedin bulunduu rivyet says ise Eb 108 Eb Ysufun eserine ald toplam rivyet says 1059dur. 109 eybnnin eserine ald toplam rivyet says 266dr.

36

Ysufta 13, eybnde ise 6dr. Mesrk ve Esvedden nakledilen rivyetlerin az

olmasnda, rivyetlerin ounun mrsel olmasnn etkisi byktr.

Sahbe tabakasna baktmzda ise Eb Hanfenin Abdullah b. Mesddan

naklettii rivyet says Eb Ysufta 116, eybnde 25; Ali b. Eb Tlibden

naklettii rivyet says ise Eb Ysufta 37, eybnde 7dir.

el-sr isimli iki eserde yer alan Eb Hanfenin hadis ald rvlerden de

anlald gibi, Eb Hanfe, nakletmi olduu rivyetleri genelde fkh rendii

kendi eyhlerinden almtr. En ok rivyette bulunduu eyhi ise Hammd olmutur.

O halde Eb Hanfenin rivyetlerinin daha ok Hammddan nakledildii

grlmektedir. Ayn konuda baka rivyetler olsa dahi o, kendi eyhinden gelen

rivyeti nakletmeyi daha uygun bulmutur.

Eb Zehra, Eb Hanfe ve Evzanin arasnda geen, birbirlerine kar hadisleri

aldklar eyhlerini vmeleri ile ilgili bir mnazaray naklettikten sonra unlar

sylemektedir:

Her fakh, kedilerinden ilim ald ve rivyet ettii muhaddisten yana

olmakta, onun tarafn tutmaktadr. Bu ise muht taassubunun meneidir.

Daha ince bir tabirle: Her muhtin, oraya gelen sahbeden aldklar ve

rivyet ettikleri hadisleri tutmaya balamalar demektir.110

Eb Zehrann da ifalerinden anlald gibi, kendilerinden ilim ve hadis

alnan eyhler, dier rvlere nazaran daha makbul grlmtr. Eb Hanfenin de

kendi eyhlerinden naklettii rivyetleri karlam olduu dier haberlerden daha

makbul grd dnlebilir. Ne var ki Haneflerin kendi eyhlerinin rivyeti

olmas hasebiyle sahh grdkleri birok rivyet, muhaddisler tarafndan zayf

grlmtr. Dolaysyla fakhler, muhaddisler tarafndan zayf hadis kullanmakla

itham edilmitir.

110 Eb Zehra, Eb Hanfe, s. 297.

37

C. Zayf Hkm Verilen Birok Hadisin Hasen Derecesinde Olduu

Kanaati

Hanef fkh kaynaklarnda yer alan hadislerin zayf olduu yolundaki

muhaddislerden gelen tepkiler karsnda, Mezhep imamlarna isnad edilen delilleri

savunmak isteyen fkh limleri, birtakm gerekeler ne srerek, zayf hkm

verilen hadislerin, aslnda hasen mertebesinde olduunu iddia etmilerdir. Bu

iddiann temelinde bn Kayymn ilk dnem fakhlerin zayf grdkleri rivyetlerin

aslnda hasen seviyesinde olduu kanaati ve birok tarkten gelen zayf hadisin hasen

seviyesine kacana dair muhaddislerin usl kaidesi yer almaktadr.

bn Kayym, hasen tabirinin Mezhep imamlarndan sonraki dnemlerde ortaya

kt ve Bundan dolay da onlarn kyasa takdim ettiklerini syledikleri zayf

hadislerin aslnda hasen derecesinde olduunu ifade ederek unlar syler:

Selefin stlahndaki zayf ifadesinden kast, mteahhirnun

stlahndaki zayf deildir. Aksine mteahhirnun hasen diye

adlandrdn mtekaddimn zayf diye isimlendirmilerdir. 111

bn Kayymn bu ifadeleri, hocas bn Teymiyyenin hasen tabirinin ancak

Tirmiz ile terim olarak kullanlmaya balad dncesine dayanmaktadr. bn

Teymiyye, hasen tabirinin Tirmizye has bir stlah olduunu belirtir. Tirmizden

ncekiler iin hadisler ya sahhtir ya da zayftr. Bundan dolay Tirmizden

ncekilerin zayf dedii birok rivyet aslnda hasen mertebesindedir.112 Onlarla ayn

kanaati paylaan Tnev de, bn Kayymn zayf hadislere verdii rneklerin113

hepsinin ya hasen li-ztihi ya da hasen li-gayrih kapsamna girdiini belirtmekte ve

ls-Snenin incelenmesi durumunda bunun aka grleceini ifade

etmektedir.114

bn Kayym ve Tnevnin bu grlerine katlmayan Muhammed Avvme,

hasen tabirinin onlarn iddia ettikleri gibi Tirmiz ile balamadn, Tirmizden ok

nce de yaygn bir ekilde kullanldn, hasen tabirinin dellet ettii mnnn pek

111 bn Kayyim, lml-Muvakkn, I/77. 112 Sehv, Fethl-Mus, I/15; Tnev, Kavid, 100-1; Leknev, Zaferl-Emn, s. 145-6. 113 Bkz. s. 124. 114 Tnev, Kavid, s. 109.

38

ok lim tarafndan bilindiini ifade etmekte ve Tirmizden nce kullananlar

arasnda u isimleri saymaktadr: mm Mlik (179/795), fi (204/819), Ebl-

Veld Him b. Abdillah el-Bhil et-Taylis (227/841), Muhammed b. Abdillah b.

Numeyr (234/848), Ahmed b. Hanbel (241/885), Buhr (256/869), Ebl-Hasen el-

cl (261/874), Yakub b. eybe es-Seds (262/875), Eb Zra er-Rz (264/877),

Eb Htim er-Rz (277/890).115

Muhammed Avvme, hasen tabirinin Tirmiz ile ortaya kmadn, ancak

Cmiinde de grld gibi onun hasen tabirinin kullanmn mblaal bir

dereceye gtrm olduunu ifade etmektedir.116 Avvme, ayrca hasen tabirinin

zayfa eitlenince ortaya kabilecek sorunlardan bahsederken unlar sylemektedir:

Zayf hasen olarak anlayacak olursak, Ahmed b. Hanbelin hasen reye

mukaddemdir. demesinin ne anlam kalr? Halbuki bu, sabit, mukarrer

bir itir ve hasen hadis de her eit ihticcda huccettir. Mtekaddimnin -

Eb Htim, bn Arab ve onun eyhinden gelen rivyetler hari- hi

birinden hasenle ihticcn nefyine dair rivyet gelmemitir.117

Avvme, bu szleriyle, zayf hadis hasene eitlendiinde fakhlerin zayf

hadis kyas ve reyden evldr sznn bir anlam ifade etmeyeceini nk hasen

hadisin zaten huccet olduunu ifade etmi oluyor.

Fakhlerin kulland zayf hadislerin aslnda hesen derecesinde olduu iddias,

hasen teriminin o dnemde ortaya kmam olduu iddiasnn yannda, fakhlerin

kullanm olduklar zayf rivyetlerin birok tarkten gelmesi sebebiyle, hasen li-

gayrih kapsamna girecei kanaatine dayanmaktadr.118

Muhaddisler adalet artlarn tamakla beraber zabt ynnden sahh hadis

rvlerinin derecesine ulaamayan kimselerin, muttasl bir isnadla rivyet ettikleri z

ve illetten r hadisler iin hasen tabirini kullanmakta119 ve bu terimi hasen li-ztihi

ve hasen li-gayrih olarak iki ksmda ele almaktadrlar.

115 Tnev, Kavid, s. 106-8. 116 Bkz. Tnev, Kavid, s. 106. 117 Tnev, Kavid, s. 107. 118 Bkz. Leknev, Zaferl-Emn, s. 171-2. 119 Koyiit, Hadis Usl, s. 94.

39

Hasen li-ztihi, rvnin zabtndaki kusur hari sahh hadisin tm artlarn

tayan hadistir. Sahh hadisin dier artlar ise unlardr: Adaletin tam olmas,

senedin muttasl olmas, hadisin az ve muallel olmamas.120

Hasen li-gayrih ise, isnad mestr yni rvlerinin ehliyetleri tam olarak tespit

edilmemi, bununla beraber rivyet ettikleri hadiste fazla hata yapmayan ve kizb ile

itham edilmeyen kimselerin rivyet ettikleri hadistir ki, birka ekilde rivyet

edilmesi halinde z ve mnker olmaktan kar ve hasen li-gayrih adn alr.121

Muhaddislere gre, aslnda zayf olan bu hadisler, onlar takviye eden bir

hususun ortaya kmas ile hasen mertebesine ykselir. Bu hususun bulunmamas

halinde zafiyet devam eder ve istidllde kullanlmalar mmkn olmaz.122 Hasen li-

gayrih aslnda zayf olmakla birlikte zayflk sebebi muhtelif yollarla giderilen,

bylece baka rivyetlerin desteiyle hasen derecesine ykselen hadistir. Eer

zafiyeti giderilebilecek hadislerden ise, bu, baz rvlerin doru ve gvenilir

olmalarna ramen hafza ynnden zayflklar sebebiyledir. Eer bunlarn rivyet

ettikleri hadis bir baka ynden de rivyet edilecek olursa, doru rivyet ettikleri

anlalr ve bylece nceden zayf olduu bilinen hadis hasen mertebesine ykselir,

ancak bu mertebe hasenin li-gayrih mertebesidir.123

bns-Salh, zayf hkm verilmi hadislerin birok senedden rivyet edilmesi

durumunda hasen seviyesine kacan belirtir. Buna rnek olarak ( )

Kulaklar batandr. hadisini verir, fakat bununla birlikte birok ekilde rivyet

edilen her zayf hadisin hasen seviyesine kamayacan da vurgular. Ona gre,

zayf bir hadisin hasen derecesine ykselebilmesi iin; hadise zayf hkmnn

verilme sebepi, ehl-i sdk ve ehl-i diynet olan bir rvnin hfzndaki zaf olmas ve

bu hadisi destekleyici baka vecihlerden gelen rivyetlerin de bulunmas gerekir.

120 bns-Salhn tanm u ekildedir: Rvsi sdk (doruluk) ve emanet (gven) ynnden mehur

olan, fakat hfz ve itkan ynnden kusurlar sebebiyle sahh hadis ricalinin derecesine ulaamayan,

bununla beraber rivyet ettii hadiste tek kalan ve bu sebepten dolay hadisi mnker olan

kimselerden stn derecede bulunan, hadisi de az, mnker ve muallel olmayan kimsenin

r