hanefîfıkhındafitnegerekçesinedayalı ...bunlardan biri, “şer’in reyimize bıraktığı...

itne’ (çoğulu ‘fiten’), Arapça ‘f-t-n’ fiil kökünden türetilmiş bir mas-tar olup sözlüklerde ifade edilen ilk anlamı “imtihan etmek”dir.1 An-cak kelime, asıl olarak altın ve gümüşü cürufundan ayrıştırmak için

ateşe atma fiilini tasvir etmektedir.2 Daha sonra kelime altın/gümüş-ateş ilefiilin muhatabı arasındaki ilişkinin farklı boyutlarını ifade etmek üzere, cezbetmek/olmak, denenmek/denemek, musibete düşmek/düşürülmek, işken-ceye uğramak, ateşe atılmak, kargaşa ve savaş anlamlarını kazanmıştır.3 Buanlam genişlemesinin kelimenin semantik gelişimine paralel olarak yük-lendiği mecazi anlamlar sayesinde mümkün olduğu söylenebilir. Ateşe atıl-mak olgusu, kişinin iddia ve inançları karşısındaki tutumu bakımından‘deneme/denenme/imtihan”, verdiği acı ve ızdırap bakımından “musibet”,

Journal of Islamic Research 2011;22(1) 55

Hanefî Fıkhında Fitne Gerekçesine DayalıHükümler ve İstihsân Delili ile İlişkisi

ÖÖZZEETT Çalışmamızda fitne kavramının Hanefî fıkhındaki kullanımı ve hükümlerin kaynaklarıyla(deliller) ilişkisi tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu amaçla kavramın etimolojik değerlendirmesininyanı sıra Hanefî fıkhındaki kullanımı gözden geçirilmiştir. İbadet, muamelat ve kadınlara özgüdüzenlemelerde fitne kavramına dayanan hükümler incelenmiştir. Kavramın, Hanefî fıkhında genelahlak ve sosyal/siyasal düzenin korunması amacını temsil ettiği görülmüştür. Bu haliyle kavramınirtibatlı olduğu düşünülen istihsân delili incelenmiş ve fitne gerekçesine dayalı hükümlerin istihsânile verilen hükümler cinsinden olduğu değerlendirilmiştir.

AAnnaahh ttaarr KKee llii mmee lleerr:: Fıkıh; istihsân; fitne; kıyas

AABBSS TTRRAACCTT The subject matter of the present study, to explore the use of concept of fitnah in theHanafi fiqh and to determinate its relations with sources of provisions. For this purpose, in additionto etymological assessments of the concept of Fıtnah, its applications in Hanafi doctrine were alsoexamined. The adjudications based on the concept of fitnah such as; worship, rules of law and theunique legal arrangements related to women were synchronized in this study too. It was exploredthat in Hanafi fiqh, the concept of Fıtnah stands for, to protect the public morality and the so-cial/political order. İn this context, the proof of istihsān were also investigated, since it is related tothe Fıtnah. Furthermore it was found out that the provisions based on avoidance of fitnah are oneof the ways of adjudication with istihsān.

KKeeyy WWoorrddss:: Fiqh; istihsān; fitnah; qiyās

JJoouurrnnaall ooff IIssllaammiicc RReesseeaarrcchh 22001111;;2222((11))::5555--7700

Yrd.Doç.Dr. Mehmet BİRSİNa

aMuş Alparslan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ÖğretmenliğiÖğretim Üyesi

Ge liş Ta ri hi/Re ce i ved: 24.06.2010 Ka bul Ta ri hi/Ac cep ted: 10.11.2010

Ya zış ma Ad re si/Cor res pon den ce:Yrd.Doç.Dr. Mehmet BİRSİNMuş Alparslan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ÖğretmenliğiÖğretim Üyesi, Muş,TÜRKİYE/[email protected]

Cop yright © 2011 by İslâmi Araştırmalar

ARAŞTIRMA VE İNCELEME

fi zik sel ve psi ko lo jik bas kı ara cı na dö nüş me si ba kı -mın dan “iş ken ce ” an lam la rı nı ka zan mış gö rün -mek te dir. Ki şi nin ak lı nı ve mu ha ke me ye te ne ği niyi tir me si ne yol aça rak tes lim alan her tür lü al da tı -cı ca zi be so nu ızdı rap ve azap ol ma sı ba kı mın danfit ne kav ra mıy la ifa de edil miş tir. Bu ne den le şey-tan, di nar/dir hem ve ka dın için “el-fettân” ifa de sikul la nıl mış tır.4 Bir den faz la ke si min kar şı lık lı ola-rak ate şi har lan dır ma sı ise “kar ga şa ve sa va ş” an-lam la rı nı ka zan ma sı na ne den ol muş tur. Bu ne den le“bey ne hum fit ne tu n” ifadesi “ara la rın -da sa vaş bulunmaktadır” an la mı nı almıştır.5

Ke li me, Kur ’an’ da kar ga şa ve sa vaş dı şın da kidi ğer an lam la rıy la,6 sün net te ise, te mel an lam la rı -nın ya nı sı ra, İslam top lu mun da çe şit li dinî ve si-yasî se bep ler le or ta ya çı kan sos yal kar ga şa, anar şive iç sa vaş gi bi müs lü man top lu mun bir lik ve bü-tün lü ğü nü bo zan her tür lü yı kı cı fa a li yet ifa de et -mek için kul la nıl mış tır.7

Bu ça lış ma mız da fit ne kav ra mı nın İslam fık-hın da ki kul la nı mı ve hü küm le rin kay nak la rıy la(de lil ler) iliş ki si tes pit edil me ye ça lı şı la cak tır. Buşekil de fit ne ge rek çe siy le ve ri len hü küm le rin şer ’ide lil ler den han gi siy le ir ti bat lı ol du ğu nu be lir le meimkânı or ta ya çı ka cak tır. Zi ra aşa ğı da ver di ği mizör nek ler de gö rü le ce ği üze re fit ne kav ra mı na da ya -lı ola rak bir çok hü küm te sis edil di ği hal de, ço ğukez bu ge rek çe nin bağ lan dı ğı üst de lil be lir til me -miş tir. Bu ne den le fit ne ge rek çe si ne da ya lı hü küm-le rin fı kıh usu lü sis te min de ki ye ri ni tes pit et mek,bu hü küm le rin ye ni den de ğer len di ril me si ba kı -mın dan da önem ta şı mak ta dır.

İslam hu kuk çu la rı şer ’i hü küm le ri is tinbâteder ken da ha son ra la rı ‘şer’i de lil ler’ ola rak da ad-lan dı rı lan bir çok de lil (kay nak) kul lan mış lar dır.8

Mez hep le rin it ti fak ede rek baş vur duk la rı ya da ba -zen öz ve ya ad lan dır ma ba kı mın dan fark lı de ğer -len dir me le re ko nu et tik le ri de lil ler, “Fı kıh Usu lü ”içe ri sin de as li ve ta li de lil ler şek lin de grup lan dı rı -la rak in ce len miş tir.9 Söz cük ola rak “bir şeyi gü zelgör me k”10 an la mı na ge len is tihsân, Ha ne fî usul cü -le ri ta ra fın dan rey iz har et mek için baş vu ru lan buta li de lil ler den bi ri dir.11

İstihsân, re yi zab tu rapt al tı na al ma ça ba sı gü -den Şafiî (v.240/820) ta ra fın dan şâri lik tas la mak12

şek lin de ni te len miş tir. Bu na pa ra lel ola rak Şafiîusul cü le ri de is tihsânı, “de lil ol mak sı zın gü zel gör-dü ğü ile hü küm ver me k”13 tar zın da an la mış ve eleş-ti ri ye ko nu et miş ler dir. İbn Hazm (v.456/1063),is tihsân, is tinbât ve re’y kav ram la rı nın la fız la rıfark lı ol sa da an lam la rı nın tek ol du ğu nu be lirt mişve is tihsânı “hü küm ve re nin şim di ve so nuç ola rakya rar lı gör dü ğü şey le hü küm ver me si ”14 şek lin dean la mış tır. İstihsân, kı ya sın en da kik şek li dir ta nı -mın dan yo la çı ka rak is tihsânın kı yas ol du ğu nun iti-raf edil di ği ni, kı ya sın bâtıl olu şu ne de niy leis tihsânın da bâtıl ol du ğu nu be lirt miş tir.15 Şâfiî’ninis tihsânın “zev ke gö re fet va ver mek ve ya key fi li -k”16 ol du ğu gö rü şü nü onay la mış tır.17 Bü tün bu eleş-ti ri ler Ha ne fî fa kih le ri ni is tihsânın key fi likol ma dı ğı sa vu nu su yap ma ya it miş tir.18 İstihsânınde lil siz hü küm ver mek de ğil da ha güç lü de lil ilehü küm ver mek ol du ğu, di nin ko lay laş tı rı cı ve za-ru ret le ri göz önü ne al ma yı em re den nass la rı nın birge re ği ol du ğu ifa de edil miş tir.19

Ha ne fî usul cü le ri bu eleş ti ri le ri de dik ka te ala-rak is tihsânın çe şit li ta nım la rı nı yap mış lar dır. Se-rahsî (v.483/1090), “Ki ta bu’l-İstihsân” ’ın ba şın dabun la rın bir kıs mı nı nak let mek te dir: “İs tihsân, kı-ya sı terk edip in san lar için en uy gun ola nı al mak -tır.” “Hü küm ler de ko lay lı ğı ta lep et mek tir.”“To le rans lı ola nı al mak ve on da ki ra ha tı is te mek -tir.” gi bi ta nım la rı nak let tik ten son ra is tihsânın,“ko lay lık için zor lu ğu terk et me k” ol du ğu ta nı mı -nı ter cih et miş tir.20 İstihsân hak kın da ya pı lan di ğerta nım lar ise şöy le dir: “İs tihsân, müç te hid ta ra fın -dan dü şü nü len/bi li nen an cak ifa de si ken di si ne zorge len de lil di r”21 “İs tihsân, kı ya sın ge re ğin den on -dan da ha kuv vet li olan bir kı ya sa dön mek tir.”22 “İs-tihsân, da ha kuv vet li bir de lil ile kı ya sı tah siset mek tir.”23 “İn san la rın mas la ha tı için de li lin hük-mün den âde te dön mek tir.”24 Kerhî (v.340/951), “ilkhü küm den dön me yi ge rek ti ren da ha güç lü bir de -lil (ve cih) ne de niy le, bir me se le de ben zer le ri ne ve-ri len hü küm den baş ka sı na dön mek tir”25 şek lin deta nım la mak ta dır.

Mebsût’ta is tihsân de li li nin kul la nım ama cıgö ze ti le rek ya pı lan ta nım la rı nı ele alan Se rahsî,Usul ’ün de ise, da ha tek nik de ğer len dir me ler yap-mak ta ve Ha ne fî hu kuk çu la rı nın ter mi no lo ji sin deis tihsânın iki tü rü bu lun du ğu nu kay det mek te dir.

Mehmet BİRSİN HANEFÎ FIKHINDA FİTNE GEREKÇESİNE DAYALI HÜKÜMLER VE İSTİHSÂN DELİLİ İLE İLİŞKİSİ

Journal of Islamic Research 2011;22(1)56

��B1� �C� #��( � � B�� C$,� 9��&�� B�D D�C� �� *�!�� !� �� +�� % �� &�

%*��!�� E�� F��9�-�� ,� �%�� )!�!�!�-!� � ��"�� %�� %�� D)!�!�D� �� +�� %�� +�" �� !��,�-�+� ��/��,� ��/��,� � %�+ � �!��/�!�!�!��,� ��-"� (��,�� ,��)��%�� )��%��%�� )�� &�� "!��(�� -�� %�"%�� !��!�� ( �%*"��+��9 �� ) % ,��%�� +��B��/��/�� F,� ��(�� -�� &� +�� E� %�+ F,� ��%�� &%��'�� +�%�� -�� *�!��%�� +�� E��-F� �� )*�!�� .�� " �(��"� ��%��"�� %�� !��!�� -��-��+�%�� &��&��%��+�� "�� " ��,��D��E�D� 0�F��%�� %�� %�� %�E��)��%��F��%�� E+"�� F� #GHIJ� KLHMN$� ��(�� E�� %��F��)��

.��,�. �C��C��)��%��(��"��,�%!�� %,� ��"��%��,��%�� &� � �� O��%�"�%O�%+&�� "��%�%"��)��,� �� %�� )�+��!%�!�� &� � ��+�� +! !��!(!�!�+�� !��!�"��-��" ��

� � �� %�� !�!��"��"�� #��$� ��%�� %&� � ��"� ��-�� )��%�"�� !�!�� C�� )�%�"�� +� �� ( � � +�� 0�� "��-�� P��(��(��*��)*�!�-(��!�� "��+�� !�!�� %�%� ��(�� ,� ��( � �� + � )�� +�(��(�� !% � ��+�� )��%�� "�� !�!�� % �!� %�% ��"�� %&� � ��,� + � �!�!�� "�� (��%�� +�� *��

�%�� C��!�!��% ��+0 ��%��B��C��C�� +�� #��"��$� � ��@� ��&�� +�� "�� +�� *�� "�� +�� (�� ,� E1�� Q% �!F� ��%�� %�� )� &��-�� A� �*�-!�� E+�� "�� )!�� )*��FR?� �� )�� % ��%0�,� �� % �-!�� "�� +�� + � ��+��RR��

��R� �DS��O,� �%�0O��+��0�,�E�D D�F,�� ,� # ��T�9��9+� �(��U��9 0�$,��0� C�D��C�D�0"O�,��"� �RV?V/RA@V,�W7/XRY>6��DP��O,�S0� ��;+�C�D.0%�� +��<��,� � �� ,� E�D D�F,� �0� C�D�C��,� �"�U ,� # �"�$,� %�ZZV6� �+�� U�,� ;+ C�D1�� S�0� �� +�� D7��O��D�%�O,�� ,�E�D D�F,��0� ��0��D��0� ��"�U �RZY>/RA>[,�W/ZZVV��X� �%��0�O,� �D�0(�+,�� ,� E�D D�F,� � � # ��T��0��9��0��0�U�O$,� �D�0� C�D\0��""� D��0� C�D.��,��RVRX/RAAX,�%�[XZ6��+��U�,�� E�D D�F,��W/ZZVV��Z�DS��O,� ��,� E�D D�F,� �W7/XRY>6� �DP��O,�� ,� E�D D�F,� � %�ZZV6� �+��U�,�� ,�E�D D�F,�W/ZZVV��V��DP��O,�� ,�E�D D�F,��%�ZZV��>��DP��O,�� ,�E�D D�F,��%�ZZV��[��%��0�O,��E�D D�F,��%�[XZD[X>��Y��+�� ,��9,�]77��S�� % ��+ �6RAAV��%�RVA��@�D� ��+�,� ��,� !�" �� #�,� �D� + C D2�-0��"" C�D. +�0,� D2�+C� C%D�0��%,� �%��RZ@A/RA[A,�%�X?@DX?A��A��"��,�!�" �� #��$�� ,��%�� #.�� +��%�$�RZZ@,�%�V>��

Bun lar dan bi ri, “şer’in re yi mi ze bı rak tı ğı şeyin tak-di rin de iç ti hat ve ga lip rey ile amel et mek tir.” Bu -na ör nek ola rak fi i li bir leş me ol ma dan ve me hirtak dir edil me den mey da na ge len bo şan ma da ka dı -na fay da lan ma lık (mut ’a) ve ril me si ni bu yu ran âye-tin bu nun öl çü sü nü “ma ruf bir fay da lan ma lı k”ola rak tes pit et tik ten son ra, “bu, gü zel dav ra nanher ke sin üze ri ne bir yü küm lü lük tü r” (Ba ka ra,2/236) bu yur ma sı dır. Ayet te ifa de edi len fay da lan -ma lık (mut ’a) ki şi nin eli nin dar lı ğı na ve ge niş li ği -ne gö re va cip kı lın mış ve ma ruf şekil de tes pi ti şartko şul muş tur. Se rahsî âyet te ifa de edi len ma ru fun“ga lip rey ile gü zel gö rü len (is tihsân) şey” ol du ğu -nu be lirt miş ve hiç kim se nin is tihsânın bu tü rü neiti raz et me di ği ni be lirt miş tir.26

Se rahsî, is tihsânın di ğer tü rü nü ise şöy le ta-nım la mak ta dır: “Üze rin de iyi ce ka fa yo rul ma dı -ğın da şüp he ta şı yan zâhir kı ya sa muârız gö zü ken,fa kat ha di se nin ve ben zer le ri nin hük mü üze rin dede rin bir şekil de is tidlâl edil dik ten son ra zâhir kı-yas tan da ha kuv vet li ol du ğu or ta ya çı kan de lil -dir.”27 Bu ikin ci ta nım da is tihsân, zâhir kı ya saay kı rı dü şen giz li an cak te si ri da ha kuv vet li olande lil ha li ne gel mek te dir. Bu du rum da is tihsân giz -li de ol sa da ha kuv vet li de lil ile hü küm ver mek -tir.28 Da ha kuv vet li ol ma, de li lin te si riba kı mın dan dır, açık ve ya giz li olu şuy la il gi li de-ğil dir.29 Bu ta nı ma gö re is tihsân, kı ya sın iki tü rün-den ‘ha fi kı yas’ ile ör tüş mek te dir. Bu du rum dazâhir kı ya sa da ya nan asıl hü küm den ha fi kı yas ileula şı lan ye ni hük mü ayırt et mek için is tih sân te ri -mi kul la nıl mış tır.30 Fa kat bu ta nım, kı ya sın dı şın -da ör ne ğin nass, icmâ ve za ru ret ne de niy le ya pı lanis tihsâna yer ver me mek te dir.31 Hal bu ki ki mi za -man unu ta rak yi yen oruç lu nun oru cu nun bo zul -ma ya ca ğı, se lem ve ica re ak di nin ca iz olu şuör nek le rin de ol du ğu gi bi nass ile, ki mi za man ıs-tıs na’ ak di nin sa hih olu şun da ol du ğu gi bi icmâ ile,ki mi za man da ha vuz la rın ve ku yu la rın te miz len -me sin de ol du ğu üze re za ru ret ile is tihsân ya pıl -mış tır.32 Bu ne den le İbn Âbidîn, müc te hi dinzih ni nin ulaş tı ğı da ha güç lü de li lin nass, icmâ ve -ya ha fi kı yas ola bi le ce ği ni be lirt mek te dir.33

İstihsân hak kın da ki ta nım la rın çok lu ğu ve ne-re dey se ta ma mı nın eleş ti ri ye ko nu edil me si dik katçe ki ci dir. Ta nım la ra ya pı lan eleş ti ri le re ya kın dan

bak tı ğı mız da eleş ti ri le rin Ha ne fî le rin kav ra mı kul-la nım bi çi mi ve şer ’i hük mü tes pit yön tem le ri nok-ta sın da odak lan dı ğı gö rül mek te dir. “İs tihsân, ilkkı ya sın ge re ğin den on dan da ha kuv vet li olan baş kabir kı ya sa dön mek tir.” şek lin de ki ta nım, Ha ne fî le -rin unu ta rak yi ye nin oru cu na de vam et me si me se -le sin de ol du ğu üze re, nass ile gelen hük mü nüal dık la rı za man is tihsân et tik le ri ni söy le dik le ri be-lir ti le rek eleş ti ril miş tir.34 “Kı ya sın da ha kuv vet li birde lil ile tah si si” şek lin de ki ta nım, Ha ne fî le rin ba zenkı yas tan ba zen de kı yas tan baş ka sın dan is tihsân iledön dük le ri ifa de edi le rek eleş ti ril miş tir.35 Ker hi’ ninta nı mı da umu mun tah si si ne yö nel me yi ge rek tir di -ği, hâlbu ki is tihsânın kı yas tan is tihsâna dön me yi deiçer di ği ifa de edi le rek eleş ti ril miş tir.36

“İs tihsân, müç te hid ta ra fın dan dü şü nü len/bi -li nen an cak ifa de si ken di si ne zor ge len de-lil di r”37 ta nı mı Şevkânî ta ra fın dan ke li me si -nin ifa de et ti ği an lam çer çe ve sin den yo la çı kı la rakeleş ti ril miş tir. Ona gö re, dan ka sıt su bu ti ye -ti ke sin leş miş an lam ise onun la amel va cip tir. İtti -fak la mak bul dür. Şüp he duy mak an la mın da iseit ti fak la red de dil miş tir. Çün kü yal nız ca şüp he veih ti mal ile hü küm sa bit ol maz.38 “İn san la rın mas-la ha tı için de li lin hük mün den âde te dön mek tir.”şek lin de ki ta nı mı ise, eğer bu âdet Hz. Pey gam berza ma nın da sa bit ise sün net ile sa bit ol muş de mek -tir. Eğer sa ha be dö ne min de iti ra za ko nu ol ma dansa bit ol muş ise icmâ ile sa bit ol muş de mek tir. Yok,eğer de lil olu şu sa bit ol ma yan baş ka bir şey ne de -niy le ise, ke sin ola rak red de dil me si ge re kir.39

İstihsânın ta nı mı üze rin de uz la şı la ma mış ol-ma sı, esa sın da di ni hük mün tes pi tin de re yin ye ri -nin be lir len me siy le iliş ki li ol du ğu ka dar,Ha ne fî le rin is tihsânın ma hi ye ti ni açık bir şekil debelirlemede sı kın tı ya şa dık la rı nı da gös ter mek te -dir. İstihsânın ma hi ye ti nin tam ola rak açık lı ğa ka-vuş tu ru la ma mış ol ma sı, is tihsânın, fı kıh usu lün deba ğım sız bir ba his ola rak iş len me sin de da hi fay dabu lun ma dı ğı nın dil len di ril me si so nu cu na gö tür -müş tür. Bu gö rü şü sa vu nan Şevkânî, “is tihsân eğerön ce ki de lil le re ra ci ise, tek rar olur. Eğer on la rındı şın da ise, şer’ ile bir il gi si yok tur. Bu du rum da ba -zen şeri at te ol ma yan bir şeyi; ba zen de onun zıd-dıy la ko nuş mak tır.”40 de mek te dir.

HANEFÎ FIKHINDA FİTNE GEREKÇESİNE DAYALI HÜKÜMLER VE İSTİHSÂN DELİLİ İLE İLİŞKİSİ Mehmet BİRSİN


�"��+�� (��"�� )��&��"�� F�� *�� +�� "�� )�� +�� "��#� C�$��%��+ " ��0" ��+ � ��*��!%!�!�E�� +��"��F�� %&� � �� %��,�E+ ,�)!��%��!��+��"!�!��!�!� !�F�#��,�X/XZ[$� + " ��%�� 9" � �� "�� #� C�$� �� (�� )��(��)*��-�&�� %&� �� %O�0" �� E)��&��"��)!��)*�!��#�% ��%0�$��"F�� ( � �+�� %��% ��%0��+ � !�!�� (��+�� X[��

��%O,� �% ��%0�� (�� !�!�!� �%� �*"�� T� E:�� "�-� ��"�� (��!&�� "��0��"�%�� 0��)*�!��,�� %��+��!��!�!��+��% ��0�� %��0��"�% �� ( �� "��FXY�� -�� % ��%0�,��0��"�%��"��!��)��-�� %�� )�� % ��%0��)��%�� !�!�� X@�� ,�� %��+��,��"��)�� "�� )�� (��XA� � � �� )*�� % ��%0�,� ��"�%�� !�!�� B�� "�%C� ��*� !�� 0��"�%��"��%��!�!��"�%� �� "��!��!� �"�� % ��%�� Z?� 1�� + � ��,� ��"�%�� *��(��%%,��-�0�� "��"�&��% ��%0��"�� ZR��+ �� "�"�� - � ��+�� "�-�(�,�%��-��-�� *�� ( � )�+�� %%� ��,� �� % �%��C� �� %�� ( � )�+��-�0� ��,� �� " �� %�� ( � !�� % ��%0��"�&�� ZX�� +��^+��O�,��!- �� (��)!��!��%%,��-�0��"��"�%��+��-(��+�� ZZ��

�% ��%0�� ( � �� "%� �� "� �� %�� -�� 2�� "�&�� "�� +�� (�� +��C��!��!� %&� �"*� �� %��(��)*�!�� E�% ��%0�,� �� "�%�� )�(�� +�� +�� "�%��*�� F� �� ,� � �� "�"�� - �� %��%�%�� ( � !��,� ��%%�� !��!�!� �� % ��%0�� %*"��+�� ZV� E.�"�%�� +�� %�%�F� �� +�� "�% �� +�� "�% �� +��%�� % ��%0�� *��!�� Z>� .��C�� %�%�� "*��"�� )�� (��0�+ ��% ��%0��"�% ��% ��%0��*��"��(�� Z[��

E�% ��%0�,� �!� �� !�!�!��/+�� #abcHd$� ��-�� %�� %�� )��FZY� ��\��0�O� ��abcHd��%�� (��%��"�� e��)*�,�abcHd��%� �% + �" ��%��%��

��X[%D��%O,�%�&�'�� #" ,�77/RV@��XY%D��%O,�%�&�'�� #" ,�77/RV@��X@�+� C�D� �0�,�.�0� ��O�� +��9+� ��0��%D�O�0%O,�/�� #��,��0� C�D. +�C�D��"",� D2�+C� C�D`�0,��"� �RVXV/X??Z,�77/RADX?��XA�%D��%O,�%�&�'�� #" ,�77/R>?��9"��-��+��D� �0�O,��-�� ,�7W/Z��Z?��D�++U%O,�;+ �P"��9+� ��+��<��+��f%0,�%�#�'&�� '��" �� #��0� C�D. +�C�D��"",� D2�+C� C�D`�0,��"�U �RVXR/X??R,�%��V?V��ZR��D� �0�O,��-�� ,�W7/V��ZX�%D��%O,�%�&�'�� #" ,�77/R>?6��D� �0�O,��-�� ,�W7/YD@6��ZZ� �+�� ^+��O�,� �� ;�O�,� )�� &�� $�� &�� /�� %��'�� ,� # ��T� ^��9��9+� ��-U��_�9�� ,��0� �^��C�D. +,��"0�$�RVXZ/X??Z,�7/ZYY��ZV� ;+ C�D� %"�,� �� +�� 9�� +�� D2�""�+,� � ��&�� '� ��" �� #�,� �0� C�D. +�C�D��"",� D2�+C� C�D`�0,��"� �RV?Z/RA@Z,�77/XA[��Z>�;+ C�D� %"�� &��,�77/XA[��Z[�;+ C�D� %"�,�� &��,�77/XA[��ZY��D^��O,�� (�#�&,�7W/R[Z6��D\��0�O,�(�-�� " ,�77/X[?��

�"��+�� (��"�� )��&��"�� F�� *�� +�� "�� )�� +�� "��#� C�$��%��+ " ��0" ��+ � ��*��!%!�!�E�� +��"��F�� %&� � �� %��,�E+ ,�)!��%��!��+��"!�!��!�!� !�F�#��,�X/XZ[$� + " ��%�� 9" � �� "�� #� C�$� �� (�� )��(��)*��-�&�� %&� �� %O�0" �� E)��&��"��)!��)*�!��#�% ��%0�$��"F�� ( � �+�� %��% ��%0��+ � !�!�� (��+�� X[��


�% ��%0�� ( � �� "%� �� "� �� %�� -�� 2�� "�&�� "�� +�� (�� +��C��!��!� %&� �"*� �� %��(��)*�!�� E�% ��%0�,� �� "�%�� )�(�� +�� +�� "�%��*�� F� �� ,� � �� "�"�� - �� %��%�%�� ( � !��,� ��%%�� !��!�!� �� % ��%0�� %*"��+�� ZV� E.�"�%�� +�� %�%�F� �� +�� "�% �� +�� "�% �� +��%�� % ��%0�� *��!�� Z>� .��C�� %�%�� "*��"�� )�� (��0�+ ��% ��%0��"�% ��% ��%0��*��"��(�� Z[��



�"��+�� (��"�� )��&��"�� F�� *�� +�� "�� )�� +�� "��#� C�$��%��+ " ��0" ��+ � ��*��!%!�!�E�� +��"��F�� %&� � �� %��,�E+ ,�)!��%��!��+��"!�!��!�!� !�F�#��,�X/XZ[$� + " ��%�� 9" � �� "�� #� C�$� �� (�� )��(��)*��-�&�� %&� �� %O�0" �� E)��&��"��)!��)*�!��#�% ��%0�$��"F�� ( � �+�� %��% ��%0��+ � !�!�� (��+�� X[��


�% ��%0�� ( � �� "%� �� "� �� %�� -�� 2�� "�&�� "�� +�� (�� +��C��!��!� %&� �"*� �� %��(��)*�!�� E�% ��%0�,� �� "�%�� )�(�� +�� +�� "�%��*�� F� �� ,� � �� "�"�� - �� %��%�%�� ( � !��,� ��%%�� !��!�!� �� % ��%0�� %*"��+�� ZV� E.�"�%�� +�� %�%�F� �� +�� "�% �� +�� "�% �� +��%�� % ��%0�� *��!�� Z>� .��C�� %�%�� "*��"�� )�� (��0�+ ��% ��%0��"�% ��% ��%0��*��"��(�� Z[��



İstihsânın ma hi ye ti hak kın da, ta nım lar üze-rin den sü ren tar tış ma nın do ğur du ğu zi hin ka rı şık -lı ğın dan sıy rı lıp is tihsân de li li nin han gi ih ti ya cıkar şı la mak ve ya han gi so ru nu çöz mek için or ta yaçık tı ğı üze rin de dü şü nül me si zo run lu dur. Hz. Pey-gam ber ’in Mu az b. Ce bel ’i Ye men ’e gön de rir kenson ra dan or ta ya çı kan so run la ra na sıl çö züm üre te-ce ği so ru su na Mu az ’ın, ki tap, sün net ve rey şek lin -de ki ce va bı İslam hu kuk çu la rı ta ra fın dan ge nel birka bul ile ak ta rıl mış tır.41 An cak da ha son ra ge nel deha dis çi le rin özel de ise Şafiî usu lü nün be lir le yi ci ko-nu ma ulaş ma sıy la bir lik te bu so ru nun ce va bı olanrey, kı yas la sı nır lan dı rıl mış tır. Ve şer ’i hü küm le rinkay nak la rı ki tap, sün net, icmâ ve kı yas şek li ni al-mış tır.42 Ki tap, sün net ve icmânın sa bit ol du ğu gözönü ne alın dı ğın da, ye ni so run la rın çö zü mü kı ya saterk edil miş gö zük mek te dir.

Kı yas en ge nel şek liy le, asıl ve fer’ ara sın da or -tak il let yo luy la ku ru lan ba ğa da ya na rak ben zerme se le le ri ben zer hü küm ler le ni te len dir mek tir.Bu ra da mer kez nok ta yı ‘il let’ oluş tur mak ta dır. Geç-miş te ki bir me se le nin hük mü or tak il let yo luy la ye -ni me se le ye ak ta rıl mak ta ve ya ye ni or ta ya çı kan birme se le ye ay nı ne den le es ki bir me se le nin hük müve ril mek te dir. Or tak il let le rin tes pi ti ve ben zer me-se le le re ben zer hü küm le rin ve ril me si şer ’i hük müntes pit yo lu ola rak ka bul edi lip, bu yön tem le tes pitedi len hü küm le rin so nuç la rı göz ar dı edil di ğin de,sis te me uy gun an cak mak sa da mu ha lif hü küm ler lekar şı laş mak müm kün dür. İbnu’l-Mu kaf fa ’ın Ha li feMansûr’a ka za i prob lem le rin çö zü mü için ka tı kı-yas ta ısrar cı ol ma ma yı öğüt ler ken ifa de et ti ği gi bi,müc te hid, kı ya sı hiç terk et mez se çık ma za dü şer,bil di ği ve gör dü ğü çir kin şey le amel et mek zo run -da ka lır.43 Ka tı kı yas uy gu la ma sı ba zen nass, ba zenicmâ, ba zen mas la hat, ba zen de za ru ret ler ile ça tı -şa bi lir. Ör ne ğin, ak din ko nu su nun be lir len miş ol-ma sı ge rek ti ği ve mev cut ol ma ya nın (ma du mun)sa tı şı nın ca iz ol ma dı ğı il ke le ri ko nu lup, so run lar buil ke le re bağ lı ola rak ele alın dı ğın da, se lem, icâre,ıstıs na’ ve bel li bir üc ret kar şı lı ğı ha mam lar dan ya-rar lan ma gi bi me se le ler ana il key le ça tı şır. Bu me-se le ler tet kik edil di ğin de gö rü lür ki, bun la rın birkıs mı na biz zat şâri fark lı hü küm ler koy muş tur. Ki -mi ise top lu mun or tak uz la şı sıy la kı yas tan fark lı birşekil de çö züm len miş tir. İş te bu nok ta da kı ya sın ka-

tı lı ğı nı gi der mek için ta li de lil ler or ta ya çık mış tır.Bun lar dan bi ri olan is tihsân, kı ya sın bu da ral tı cıdo ğa sı nı es net me ro lü üst len miş tir.

Kı yas ti kel bir me se le de mu ay yen nass la ra ya-pı lan ben zet me ile hü küm el de et mek iken İstihsân,be lir li bir nass tan da ha çok di nin ge nel il ke le rin denalı nan şer ’i ‘asl ’a da ya na rak ve de lil le rin so nuç la rı nıgö ze te rek hü küm ver mek tir.44 Şâtıbî, “müc te hid,mü kel le fin fi il le ri nin hük mü hu su sun da şâri nin nâi-bi dir. Şâri, se bep ler yo luy la so nuç la rı (mü seb bebât)amaç la dı ğı na gö re, müc te hi din so nuç la rı dik ka te al-mak tan ka çın ma imkânı yok tur.”45 ifa de siy le is tihsâ-nın şer ’i bir de lil ola rak üst len di ği ro le dik kat çek mişol mak ta dır. İstihsânın en dik kat çe ki ci ta nım la rın -dan bi ri, “müç te hid ta ra fın dan dü şü nü len/bi li nen

an cak ifa de si ken di si ne zor ge len de lil dir”46

şek lin de ola nı dır. Ta nım hak kın da eş-Şevkânî’nineleş ti ri le ri ni bir ya na bı ra kıp Şâtıbî’nin de ğer len -dir me le riy le bu luş tur du ğu muz da, is tihsânın ne denifa de si zor bir de lil ol du ğu or ta ya çık mak ta dır.Çün kü is tihsân so mut ve mu ay yen bir de lil den zi-ya de mekâsîdu’ş-şeri a bağ la mı içe ri si ne yer leş mek -te dir. Bu bağ lam la iliş ki li ola rak mu te ber gö rü lenâdet, mas la hat, za ru ret, ko lay lı ğı ta lep gi bi hük münso nu cu nu gö ze ten de lil ler le ya pı lan is tihsânda,hük mün da ya na ğı nı oluş tu ran te o rik çer çe ve yi iyiaçık la mak di ğe rin den da ha zor dur. Bu durm da is-tihsân, doğ ru dan mu ay yen bir ‘asl ’a bağ la na ma yanprob lem le rin, nass la rın, tüm den ge lim (is tik ra) me-to duy la okun ma sıy la el de edi len kül li il ke ler ve hü-küm le rin so nuç la rı nı gö ze te rek çö züm le meyön te mi dir

Ha ne fî hu kuk çu la rı is tihsânın âmmın tah si siol ma dı ğı nı, il le tin or ta dan kalk ma sıy la hük mün deor ta dan kal ka ca ğı nı söy le miş ler, za ru ret ve top lu -mun or tak ör fü ne baş vu ra rak is tihsân yap tık la rı nıifa de et miş ler dir.47 An cak ça lış ma mı zın ko nu suolan fit ne kav ra mıy la ifa de edi len, top lu mun ah la -ki ve sos yal/si ya sal dü ze ni ni ko ru mak şek lin deaçık la ya bi le ce ği miz ge rek çe ye da ya lı ola rak bir çokhü küm ver dik le ri hal de çok az du rum da bu nun is-tihsân ol du ğu nu söy le miş ler dir. Bu ne den le top lu -mun ah la ki ve sos yal/si ya sal dü ze ni ni ko ru ma nınis tihsânın ne den le rin den bi ri ol du ğu be lir gin lik ka-zan ma mış tır. Ça lış ma mız da aşa ğı da ve re ce ği mizör nek ler de gö rü le ce ği üze re bir çok me se le nin hük -



.�"�%� �� +��%�� ""�� %%�� "�&�� +�� !�!�� % ��%0�,�+��+��%% ��)��C��B�%�C��"�� %�� )*� �� !�!�� VV� \0 �+O,� E�!- ��,� �!�� !��!� � % % �� 0�� 0�+�� \0��,� %+&�� "�� "�� %�� #�!%+++0 $��(�� )*�,� �!- �� %�� 0�� "�� FV>��%�"��% ��%0��C��+��!% ��(�� % ��%0�� -�� +��,� E�!� �� !�!�!��/+�� #abcHd$� ��-��%�� %�� )�� FV[� �� 2�� D\��0�OC�� +�� "�� +��&� \0 �+OC�� (��"�� + � � �� ( � ��,� �% ��%0��%��+�� ( �� "�� !��!��% ��%0��%�� ""��+��"��0%O� C�D��+�(��%��"�� +�(�� +�� )*�!�� 0� ,� ��%�� ,� �� ,� ��"��(�� &� )�+�� !��!�� %�� - � � )*� �� "�&�� % ��%0��,� �!��!�� "��(�� "�� "�� (�� % ��%0�,� ��(� �� ""�� +�� B�%�C�� +�(��"��&��+��,� ��%%��,� !�� )�� #�% ��$� � �� "�� %�"�� !��!�!��%�� )*� ��*�!��"*� ��

�� % ��%0�� 0�� %�%�� (��,� �� %�"��!��!�� -�(�� %*"��,� �� &� � �� *��!�� +�� % ��%0�� "�& �� VY� 9�-�� % � �� "�� ,� �&� � �� %�%"��/%�"�%�� !�� "�+��-(��)��"��"��+��!�!�� + � �� % ��%0�� ( � � %*"�� &� � �� %�%"��/%�"�%��!�� % ��%0�� +�� ( � +��)�� (�� -(�� *�� )*�!�-(�� !�� +�� %�� !��!� %&� � �� "�� - � +�� !�!�� +��%�� *�!�!�� E�� F� ��+�� +�� ,�-�� ,�� +�� C�� !�!�� %�%� �� +�(�� %�� "�� 2�&� � �� -��%��%�� &� �%�� "� �� (�� !�� +�� %� �� -��+��)��

.�� )*�� "�� (�� *��!��-��%!��!�-(�� ,��"�")��)*�!�+��-�,�� !�!�� +�� "!�� %&� � ��+��-� �� !�� %�%�� %&� �"�,��,�� % �!� ��%�� "�� %&� � ��!��!��-��

�

��VV��D\0 �+O,�;+ ��%��+��+��U%0,��Di��O��Dj��0 O,�� #��'��" ��-�-��'�,�# ��T��+��0�$,��0� C�D�C��,��"� �RVYR/RAAY,�777D7W/>[>��V>� �D\0 �+O,�� #�,� 777D7W/>>ZD>>V��\�C�� B�%�C�� %�� +�� ( ��*��,� X/XR,� RYA,� R@Z,� R@@,� XR[6� �D��%0,� V/R[V6� �D;�C��,� [/R?@� 0" �� "�� (�� *��!�!�� % ��!��g")��+�C��,�E��%�� *��!�!"��F,��9��C",� E��"��!�!��%��C��)��%�"��,�.�+C"��+��C�� !��"��F��+�� "�� %�"��+�� )� �"��"�%��"��%�� #�,�777D7W/>>>D>>[��V[��D^��O,�� (�#�&,�7W/R[Z6��D\��0�O,�(�-�� " ,�77/X[?��VY�%D��%O,�%�&�'�� #" ,�77/R>Z��

mü tes pit edi lir ken ve ya mev cut bir hü küm denbaş ka sı na dö nü lür ken “fit ne ” kav ra mı na baş vu rul -muş tur. İba det ler fık hın dan, ce za hu ku ku na, me-de ni hu kuk tan va tan daş lık hu ku ku na ka dar bir çokalan da şer ’i hü küm te sis edi lir ken ka çın mak bağ la -mın da da ol sa fit ne kav ra mın dan ya rar la nıl mış tır.Top lu mu oluş tu ran ka dın ve er kek cins le ri ara sın -da ki iliş ki nin ve ka dı nın top lum sal ha yat ta ki et kin-li ği ni dü zen le me ba kı mın dan ise fit ne kav ra mı nınkul la nım ala nı dik kat çe ki ci bir şekil de ge niş le -mek te dir.

Kav ra mın kul la nın alan la rı nı gör mek için Ha-ne fî kay nak la rın dan al dı ğı mız ör nek ler üze rin dein ce le me mi zi sür dü re ce ğiz. Bu şekil de, hem kav ra -mın yay gın lık ala nı gö rü le bi le cek, hem de hü kümbi na edi lir ken kav ra ma yük le nen an lam tes pit edi-le bi le cek tir. Hük me esas alı nan an la mın tes pi tiy le,kav ra mın, Ha ne fî usu lü içe ri sin de ye ri ni tes pit et -mek de müm kün ola cak tır.

FURÛ’ FIKIHTA FİTNE KAVRAMININKULLANIMI

A. İBA DET LER FIK HIN DA FİT NE KAV RA MI

11. Kur ’an kı ra a tin de bu lu nur ken sec de âyet le -ri okun du ğun da tilâvet sec de si yap mak Ha ne fî le regö re va cip, di ğer mez hep le re gö re sün net tir.48 Sec -de âyet le ri nin na maz da okun ma sı ha lin de tilâvetsec de si nin ya pı lış şek li üze rin de ise fark lı gö rüş leror ta ya çık mış ol mak la bir lik te, sec de âye ti, rek ’a -tın so nu na te sa düf edi yor sa na maz sec de siy le bir-lik te ye ri ne ge ti ril miş olur. Sec de âye ti nioku duk tan son ra kı ra a te de vam edi le cek se Ha ne fî -ler den bir kıs mı, rükû ve sec de kav ram la rın da bo -yun eğ me ve te va zu an lam la rı nın bir leş ti ğin denha re ket le kı yas ya pa rak rükûa eğil me yi öner miş -ler dir.49 An cak ima mın tilâvet sec de si için doğ ru -dan sec de ye git me si ge rek ti ği ni söy le yen Ha ne fîfa kih le ri de bu lun mak ta dır.50 Bu nun la bir lik te ima-mın giz li (ha fi) kı ra at ya pı lan na maz da tilâvet sec-de si ge rek ti ren âye ti oku ma sı ve aka bin de sec de yegit me si nin ce ma a ti, ima mın ya nı la rak rükûu terket ti ği dü şün ce si ne ite rek ka rı şık lık do ğu ra ca ğı ge-rek çe siy le mek ruh sa yıl mış tır.51 Mev silî’nin “in san-la rın şaşır ma ma sı içi n” di ye ifa de et ti ği ge rek çe yiSe rahsî, “eğer böy le ya par sa ce ma at şaşı rır ve ima-mın sec de yi rükûdan ön ce ye ala rak ha ta yap tı ğı nı

zan ne der. Bun da hiç giz li ol ma yan bir fit ne var-dır.”52 ifa de siy le ge rek çe yi de tay lan dı ra rak fit nekav ra mı na bağ la mak ta dır. Bu kul la nım da fit ne in-san la rın ya pıl ma sı ge re ken fi i li doğ ru tes pit imkâ-nın dan hak lı bir ne den le mah rum oluş la rı nındo ğu ra ca ğı ka rı şık lık, fit ne kav ra mıy la ifa de edil-miş tir. Bu fit ne den ka çın mak için nor mal şart lar daokun ma sın da hiç bir ke ra het bu lun ma yan âyet le rinkı ra a tin den sa kın mak ge rek ti ği son cu na va rıl mış -tır. Kal dı ki bu ter ci hi ya pan Se rahsî, Ebu Saîd el-Hudrî’den “Hz. Pey gam ber öğ le na ma zın da sec deet ti, biz onun sec de su re[sin de ki sec de âye ti ni]53

oku du ğu nu zan net tik.”54 ri va ye ti ni ak tar mak ta dır.Fı kıh usu lü açı sın dan dik kat çe ken hu sus sıh ha ti nitar tış ma ge re ği duy ma dan ak tar dı ğı ri va ye tin do-ğur du ğu hü küm den fit ne ge rek çe siy le uzak laş mışol du ğu dur.

22.. Zil hic ce hi la li nin gö rü le me me si ne de niy leari fe gü nü nü tes pit te ka rı şık lık ol ma sı du ru mu nude ğer len di ren Se rahsî, İmam Mu ham med’ den ge -len şu ri va ye ti ak tar mak ta dır: “Ara fat’ ta vak fe yedu rup bay ram yap tık tan son ra ter vi ye gü nü vak fe -ye dur duk la rı or ta ya çı kar sa vak fe le ri ca iz ol maz.Eğer kur ban bay ra mı gü nü vak fe ye dur duk la rı or-ta ya çı kar sa is tihsâna da ya lı ola rak vak fe le ri ca iz -dir. Hâlbu ki kı ya sa gö re ca iz ol maz. Çün kü vak febel li bir va kit ile ka yıt lan mış tır, Cu ma na ma zın daol du ğu gi bi bu va kit ten son ra ca iz de ğil dir. Fa katHz. Pey gam ber ’in “Ara fat [vak fe niz] bil di ği nizgün dü r” ha di sin den do la yı is tihsân yo luy la ca iz ka -bul edi lir. So nuç ola rak ha cı lar vak fe yap tık tan son -ra, şahit ler da ha ön ce hi la li gör dük le ri ne da irşahit lik yap mak için ge lir ler se, yar gı cın bu şahit li -ğe ku lak ver me me si, in san la rın hac cı nın ta mam ol-du ğu nu söy le me si ge re kir. Çün kü on la rınşahit lik le rin de fit ne ar zu sun dan baş ka bir şey yok-tur. Eğer şahit ler Ari fe ak şa mı nın geç sa at le rin dege lir ler se ve in san la rın fe cir den ön ce Ara fat ’a çık -ma imkânla rı bu lu nur sa şahit lik le ri ni ka bul eder.İnsan la rın vak tin de vak fe ye dur ma la rı için Ara fat -’a çık ma la rı nı em re der. Eğer bu na imkân yok sa,on la rın şahit lik le ri ne ku lak ver mez. İnsan lar ikin -ci gün vak fe ye du rur lar.”55 Gö rül dü ğü üze re Ha ne -fî ler hac cın rü kün le rin den bi ri olan vak fe ninza ma nı hak kın da or ta ya çı kan şahit li ği, so ru nunçö zü mü ne kat kı sı ba kı mın dan de ğer len dir mek te -



dir ler. Eğer vak tin tes pi ti so ru nun çö zü mün de iş-lev sel bir ni te li ğe sa hip se dik ka te alın ma sı ge rek ti -ği ka na a tin de dir ler. İş lev sel ni te li ği yok ise, buşahit li ği, “fit ne ar zu su ” ola rak ni te le yip red det -mek te ve açık ça bu hük mün kı ya sa ay kı rı olup is-tihsâna da yan dı ğı nı ifa de et mek te dir ler. Di ğer birifa dey le, fit ne den ka çın ma yı, is tihsân yap ma nında ya nak la rın dan bi ri ha li ne ge tir miş ol mak ta dır -lar.

33.. Ha ne fî le re gö re cu ma na ma zı nın sıh hat şart-la rın dan bi ri de dev let baş ka nın ha zır bu lun ma sıve ya iz ni dir. Ha ne fî ler bu ko nu da ki gö rüş le ri ni ri-va yet et tik le ri bir kaç ha dis ten al mış56 gö zük se lerde, te mel de da yan dık la rı asıl de lil fit ne den ka çın -ma dır. Cu ma kü çük mes cit ler de de ğil, bü yük ka la -ba lık la rın bir ara ya gel di ği bü yük iba det ha ne ler dekı lın mak ta dır. Bu yö nüy le, özel ih ti ma mı ge rek tir -mek te dir. Se rahsî’nin ifa de le riy le, “eğer cu ma nıneda sı için sul ta nın iz ni şart ko şul ma mış ol say dı, bufit ne ye gö tü rür dü. Ki mi in san lar er ken top la na rakken di le ri ne mah sus amaç la rı için na ma zı ika meeder, di ğer le ri ise na ma zı ka çı rır lar dı. Bun da fit neol du ğu açık tır. Bu ne den le in san la rın yö ne ti mi veada le ti sağ la ma gö re vi ni üst le nen dev let baş ka nı na(imam) bu iş tev di edil miş tir. Çün kü bu, fit ne yi tes-kin et me ye da ha ya kın dır.”57 Ha ne fî hu kuk çu la -rın dan Kâsanî de dev let baş ka nı iz ni ninaran ma ma sı ha lin de bu nun fit ne ye se be bi yet ve re -ce ği ni kay det tik ten son ra ne den le ri ni sı ra la mak ta -dır. Ona gö re Cu ma na ma zı, bü yük top lu luk la rınbir ara ya gel di ği bir iba det tir. Cu ma na ma zı nı kıl-dır mak şeref te lak ki edil di ği için li der lik eği li mibu lu nan lar, bu şere fe na il ol mak ama cıy la re ka betiçe ri si ne gi re cek ler dir. Bu re ka bet sert çe kiş me vekav ga la ra yol aça bi lir. So ru nun çö zü mü için bu gö -rev yö ne ti ci le re tev di edil miş tir.58

Ha ne fî ler, dev let baş ka nı nın ve ya onun yet ki -len dir di ği gö rev li nin kıl dır ma sı nı cu ma nın eda şar -tı ka bul et mek te ki ısrar la rı na rağ men, fit ne ve yaölüm se be biy le dev let baş ka nı nın bu lun ma ma sı du-ru mun da ara çö züm ler ara mış lar dır. Ha ne fî fa kih -le rin den Kerhî cu ma yı kıl dı ra cak bir ki şi üze rin debir le şe rek Cu ma kıl mak ta bir be is ol ma dı ğı gö rü -şü nü or ta ya koy muş tur.59 Bu ara yış fit ne den ka çın -mak için ile ri sür dük le ri şar tın is tihsâni olu şu nunda işa re ti dir. As lın da Ker hi’ nin ifa de et ti ği gö rüş,

sul tan iz ni eda şar tı kı lı nır ken vaz ge çi le rek asılhük me dö nül me si dir. Çün kü fit ne yi iza le et mekiçin is tihsânen kon muş bir şart, söz ko nu su ne den -le iba de tin ika me edil me si ne en gel ha le ge lir se, ar -tık bu şart ile gö ze ti len ya rar or ta dan kalk mışde mek tir. Bu du rum da hük mün de ğiş me si ka çı nıl -maz dır.

44.. Ha ne fî ler ge nel ola rak na ma zın rük nü tü-rün den ya pı lan bir ila ve, far zın te hi ri, va ci bin ter -ki ve te hi ri du ru mun da se hiv sec de si yap ma yı va cipka bul eder ler.60 İbn Âbidîn, bay ram, Cu ma, farz vena fi le na maz lar da se hiv sec de si yap ma nın hük mü -nün ay nı ol du ğu nu be lirt tik ten son ra “mu te ah hirfa kih ler ce ter cih edi len gö rüş ilk iki sin de (bay ramve Cu ma) fit ne yi sav mak için se hiv sec de si ya pıl -ma ma sı dır.” de mek te dir.61 Fit ne ne de niy le va cipolan se hiv sec de si ni uy gu la mak tan vaz ge çil me si sözko nu su ge rek çe nin hü küm te si sin de ki et ki si ni gös-ter mek te dir. Çün kü fa kih, ce ma a tin şaşır ma sı nı vedo ğa cak ka rı şık lı ğı ön le mek (fit ne den ka çın mak)için mev cut hü küm den is tihsân ile baş ka sı na yö-nel mek te dir.

55.. Ha ne fî ler, er ke ğin, yan la rın da er kek ce ma -at ol ma dan ka dın la ra mes cit te imam lık yap ma sın -da sa kın ca gör me mek te dir ler. Bu hu sus ta, Hz.Ömer ’in Ra ma zan ge ce le rin de Sü ley man b. EbîHas me’ yi ka dın la ra na maz kıl dır mak için gö rev -len dir me si ne da yan mak ta dır lar. Ko nu yu ta’ lil eder-ken ise, mes ci din hal vet ma hal li ol ma dı ğı nı,er kek le rin ora da ka dın lar la bir lik te ola bi le ce ği niifa de et mek te dir ler. Fa kat mes cid dı şın da ki ev veona ben zer baş ka yer ler de yal nız ca ka dın la ra na -maz kıl dır ma yı ise mek ruh ka bul et mek te dir ler. Buhu sus ta Hz. Pey gam ber’ den nak le di len ka dın lar ilehal vet ha lin de bu lun mak ile il gi li ge nel ha dis le reda yan mak ta dır lar.62 Bu ha dis le rin ya nı sı ra “ka dın -lar la yal nız kal ma da fit ne kor ku su nu n” bu lun du -ğu na işa ret ede rek gö rüş le ri ni fit ne kav ra mı nabağ la mak ta dır lar. Mes cid dı şın da ta ma men ka dın -lar dan olu şan bir ce ma a te na maz kıl dır ma da ki ke-ra he tin aşıl ma sı için ka dın la rın mah rem le rin denbi ri nin bu lun ma sı ge rek mek te dir. Ke ra he tin buyol la or ta dan kal ka ca ğı gö rü şü, Hz. Pey gam ber ’inev le rin de ken di le ri ne na maz kıl dır dı ğı nı an la tanHz. Enes ’in de vam la, “be ni ve ye ti mi ar ka sın da na-ma za dur dur du, an nem Um mu Se le me de ar ka -



mız da na maz kıl dı.” ifa de si ne da yan dır mak ta dır -lar.63

Bu ör nek te ko nu ya esas teş kil eden bir nassbu lun du ğu için, fit ne den sa kın ma ge rek çe si nas sıdes tek le mek için kul la nıl mak ta dır. Esa sın da mes-cit te yal nız ca ka dın la ra na maz kıl dır mak ca iz gö-rül mek te dir. Eğer mes cid dı şın da ki yer ler de kina maz mes cit te kıl dı rı lan na ma za kı yas edil miş ol-say dı, ke ra het ol ma dan na ma zın ca iz ol ma sı lâzımge lir di. An cak ka dın lar la hal ve ti ya sak la yan ge nelhü küm ile Hz. Enes ’in ri va ye ti kı ya sa mu ha lif ola-rak va rid ol muş tur. Bu nok ta da, nas sa da ya na rakkı yas terk edil miş tir.64 Fit ne den ka çın ma ge rek çe -si de, kı ya sa ay kı rı ola rak va rid olan nas sın zım nın -da bu lu nan il le ti gös ter mek te dir. Nas sın kı ya saay kı rı ola rak ter cih edil me si nass ne de niy le is tih-sânda bu lun mak tır. Bu nun la bir lik te “her ha lü kar -da na maz sa hih tir, çün kü ke ra het na ma zındı şın da ki bir du rum için söz ko nu su dur.”65 de ni le -rek so ru nun na ma zın şart ve rü kün ler ile il gi li de -ğil, da ha ta li bir du rum ile il gi li ol du ğu be yanedil miş tir. Esa sın da Se rahsî, is tihsân ya pı lan yer dekı ya sın hük mü nün de ca iz ol du ğu ka na a ti ni bir ve -him ola rak ni te le mek te dir.66 An cak bu ra da is tihsânşart ve rü kün ile il gi li ol ma dı ğı için fi i lin but la nı nıde ğil, ke ra het ile bir lik te ca iz olu şu na yol ver mek -te dir.

66.. Fit ne den ka çın ma dü şün ce si nin mev cut hü-küm den baş ka sı na yö nel me ne de ni ola rak ka buledil di ği du rum lar dan bi ri de, gü neş tu tul ma sı na-ma zı (kusûf na ma zı) ile il gi li dir. “Ki şi nin evin dekıl dı ğı na maz, farz na maz lar ha riç en fa zi let li na-maz dır.”67 ha di sin den do la yı na fi le na maz lar da asılolan ce ma at le de ğil, tek ba şı na eda edil me si dir. Bu-nun la bir lik te bay ram, Ra ma zan na ma zı (te ra vih)ve gü neş tu tul ma sı (ku suf) na maz la rı hak kın da ce-ma at le kı lın dı ğı na da ir de lil va rid ol muş tur.68 Kusûfna ma zı nı, cu ma yı kıl dır ma ya yet ki li olan ima mınkıl dır ma sı müs te hab tır.69 An cak izin li imam ha zırbu lun maz sa, fit ne den ka çın mak için in san la rın ev-le rin de tek ba şı na kü suf na ma zı nı kı la ca ğı ifa deedil miş tir. Kü suf na ma zı nı tek ba şı na kıl ma yı do-ğu ran di ğer ne den ler ise şid det li rüzgâr, gün düz ya-şa nan aşı rı ka ran lık ve kor ku ola rak ifa deedil mek te dir.70 Fit ne ile bir lik te sa yı lan di ğer ne-den le rin za ru ret kap sa mı na gir di ği göz önü ne alın-

dı ğın da, ör nek te ki fit ne nin sos yal dü ze nin ko run -ma sı açı sın dan za ru ret il ke si nin bir par ça sı ka buledil di ği gö rül mek te dir.

77.. Cu ma nın “mıs r” ola rak ad lan dı rı lan şehirve ya şehir hük mün de ki yer le şim mer ke zin de kı-lın ma sı ge re kir. Bu, cu ma nın eda şart la rın dan bi ri -dir. Cu ma kıl ma ya el ve riş li bir yer le şim ye rin debir den faz la yer de kı lı nan cu ma nın sa hih olup ol-ma ya ca ğı hu su sun da ise, Ebu Ha ni fe ve Mu ham -med, iki ve da ha faz la yer de cu ma nın sa hih ola ca ğıgö rü şün de dir ler. Ebu Yu suf’ tan ise iki gö rüş ri va yetedil miş tir: Bun la rın il kin de, bir yer le şim bi ri min deyal nız ca iki yer de cu ma nın sa hih ola ca ğı, da ha faz-la sın da sa hih ol ma ya ca ğı, di ğe rin de ise şeh rin or-ta sın dan bir neh rin geç me siy le ade ta hük men ikişeh re bö lün me si du ru mun da iki ay rı yer de cu makıl ma nın sa hih ola bi le ce ği ni ifa de et miş tir.

Tek yer de cu ma kıl ma ko nu sun da ısrar eden lerise, Hz. Pey gam ber ve Ra şit ha li fe ler tek mes cit tecu ma kıl dı lar. Bu tek yer de cu ma nın sa hih ol du ğu -nu gös ter mek te dir. Ay rı ca eğer iki mes ci de cu makı lın ma sı na ce vaz ve ri lir se da ha faz la sı na da ce vazver me nin ge rek li ola ca ğı nı, da ha sı her mes cit aha-li si nin ken di mes ci din de cu ma kıl ma sı nın ca iz ol-du ğu so nu cu nu do ğu ra ca ğı, hâlbu ki böy le birgö rü şün kim se ta ra fın dan dil len di ril me di ği ni söy-le miş ler dir. Di ğer ta raf tan bu du ru mun ce ma a tinazal ma sı na yol aça ca ğı için cu ma nın ‘top lan ma’ an-la mıy la çe li şe ce ği ni söy le miş ler dir. İsla mın ilk dö-ne min de ki ge le ne ği sür dür mek is te yen bu gö rü şekar şı lık, iki yer de cu ma nın sa hih ol du ğu nu sa vu nangö rüş, şehir le rin bir bi rin den uzak ge niş bir ala naya yıl dı ğı nı, yaş lı ve za yıf la rın cu ma yı eda et mekiçin bir böl ge den di ğe ri ne gi dip gel me si nin zor ol-du ğu nu, bu ne den le iki yer de cu ma nın kı lın ma sı nace vaz ver dik le ri ni söy le miş ler dir. Bu gö rüş le rin deza ru re te da yan dık la rı nı, za ru re tin ise mik ta rın catak dir olun ma sı ge rek ti ği ni söy le ye rek bu za ru re tiniki yer de kıl ma ile kal ka ca ğı nı ile ri sür müş ler dir.

Se rahsî, Ebu Ha ni fe ve Mu ham med ’in gö rüş -le ri ni de ğer len di rir ken yal nız ca “tek yer de Cu makıl mak ca iz dir gö rü şün de zor luk ve fit ne yi az dır -ma an la mı var dır. Çün kü bir şehir hal kı ara sın dabir şekil de ih ti laf bu lu na bi lir. Eğer bir yer de top la -nır lar sa fit ne nin az ma ne de ni ola bi lir. Hâlbu ki bizfit ne yi tes kin et mek le em re dil dik.”71 de mek te dir.



Kar şı lık lı ola rak or ta ya ko nu lan de lil le re bak-tı ğı mız da gö rüş le rin, ta yin edi len mas la hat la ra veza ru ret le re da ya lı ola rak ge liş ti ril dik le ri gö rül mek -te dir. Cu ma nın tek yer de kı lın ma sı üze rin de ısrareden ler ge le ne ği ve cu ma mın top lan ma an la mı nımu ha fa za et me ye ça lış mış lar, iki ve da ha faz la yer -de kı lın ma sı na ce vaz ve ren ler top lum sal ge liş me vebu na bağ lı ola rak şehir le rin bü yü me si ni dik ka te al -mış ve za yıf bi rey le ri gö zet me yi amaç la mış lar dır.Se rahsî bu yak la şım la ra ra kip ve mu ha lif grup la rıtek na mazgâhta top la ma nın do ğu ra ca ğı sı kın tı la rıila ve et mek te dir ki ta ma men sos yal ve si ya sal dü ze -ni ko ru ma yı amaç la yan bir de lil kul lan mış ol mak -ta dır. Bu şekil de fit ne kav ra mı sos yal ve si ya saldü ze ni ko ru ma ama cı na kar şı lık ge len bir de lil ola-rak denk le me gir mek te dir. Di ğer za ru ret le rin ya nısı ra sos yal ve si ya sal za ru ret hü vi ye ti ne bü rün -mek te ve is tihsân ile hü küm ver me sü re ci ne dâhilol mak ta dır.

B. MU A ME LAT FIK HIN DA FİT NE KAV RA MI

11.. Meş ru dev let oto ri te si ne çe şit li te vil ler ya pa-rak kar şı çı kan ve bel li bir güç top la yıp (şev ket) birböl ge de fi i li oto ri te yi ele ge çi ren (te mek kün) is yan -cı grup lar la (eh lu’l-bağy)72 meş ru ik ti dar men sup -la rı (eh lu’l-adl) ara sın da mey da na ge len iç sa vaş‘fit ne’ kav ra mıy la ifa de edil mek te dir.73 Fa kih ler,bâğile rin baş kal dı rı la rı nı ma si yet, on lar la sa vaş ma -yı mün ke re en gel ol ma (en-neh yu ani’l-mün ker)gö re rek farz ka bul et mek te dir ler.74

İsla mın ilk dö ne min de ya şa nan ve fi ten ta biredi len Ce mel, Sıf fin ve Neh ra van olay la rın da ço-ğun luk la Hz. Ali’ nin ta kın dı ğı tu tum lar dan dev şi -ri len bu hu kuk75 bir çok is tis na i hü küm lerta şı mak ta dır. Da ğı lan is yan cı bir lik le ri ta kip et mek,esir le ri ni öl dür mek, mal la rı nı ga ni met ka bul edippay sa hip le ri ne tev di et mek, ya ra lı la rı nı öl dür mek,ço cuk ve ka dın la rı nı kö le leş tir mek ya sak lan mış tır.Hat ta te mek kün şar tı nı ha iz ol muş is yan cı (ba ği)gru bun te lef et ti ği can ve mal la rın taz mi nin den devaz ge çil miş tir.76 Hâlbu ki sa vaş ha li bu lu nan ül ke -ler le (dâru’l-harb) ya pı lan sa vaş lar da bun la rın bir-ço ğu hu ku ken müm kün ka bul edil mek te dir.

Bu özel hu ku ki dü zen le me le rin te o rik ola rakda yan dı ğı ta raf la rın Müs lü man olu şu, is yan cı la rınbir te vi li nin bu lu nu şu77 ve te mek kün kud re ti ne

ulaş ma la rı gi bi şart lar fit ne kav ra mı şem si ye si al-tın da top lan mak ta dır. Zi ra İslam ge le ne ği, Müs lü -man lar ara sın da or ta ya çı kan bu olum suzdu rum la rı fit ne ve ço ğu lu fi ten kav ram la rıy la ifa deet miş tir. Bu ba kım dan fi ten hu ku ku, Müs lü man larara sın da ‘fit ne’ ha li ola rak ifa de edi len özel şart la -rın çö züm len me si için ge liş ti ril miş tir. Nor mal şart-lar da te lef edi len can ve mal la rın taz min edil me sinas sın em ri iken, “töv be edip ada let eh li nin ara sı -na ka tı lan ki şi ler den te lef et tik le ri mal ve can la rıntaz mi na tı ola rak bir şey alın ma z”78 yar gı sı na va rıl -mış tır. Biz zat Se rahsî’nin ifa de et ti ği gi bi, “taz mi -nin düş me si, sa ha be nin it ti fa kıy la kı ya sın hi la fı nasa bit ol muş bir hü küm dür. Züh ri’ den ri va yet edil-di ği üze re “fit ne mey da na gel di ğin de, Hz. Pey gam -ber ’in çok sa yı da sa ha be si ha yat tay dı ve Kur ’an ’ınte vi li ile akı tı lan ka nın, çiğ ne nen ırzın, te lef edi lenma lın taz mi ni nin kal dı rıl mış ol du ğun da it ti fak et-miş ti ler.”79 Zuh ri’ nin sa ha be nin it ti fa kı ola rak ak-tar dı ğı bu özel hu ku ki dü zen le me ler kı ya sa mu ha lifola rak mey da na gel miş tir. Kı ya sa mu ha lif hü kümin şa et me nin Ha ne fî usu lün de ki kar şı lı ğı is tihsân-dır. İstihsân ile hü küm te sis et me ye yol açan te melge rek çe, fit ne kav ra mıy la ifa de edi len si ya sal za ru -ret tir. Bu kul la nı mıy la fit ne/fi ten, si ya sal za ru ret -le re kar şı lık gel mek te ve en az za rar ile sos yal vesi ya sal dü ze ni res to re et me ama cı nı hu ku ki çö züm-le rin mer ke zi ne ta şı mak ta dır.

22.. İslam hu ku ku mu ha ke me usu lün de şahit li -ğe önem li bir yer ay rıl mış tır. Bu du rum şahit le ringü ve ni lir ol ma la rı nı zo run lu kıl mak ta dır. Şahi dinadil olup ol ma dı ğı nın tes pit edil me si için çe şit lime ka niz ma lar ge liş ti ril miş tir. Bu me ka niz ma lar danbi ri de ‘tez ki ye’ ku ru mu dur. Şahi din gü ve ni lir li ği -ne ta nık lık eden ki şi ye baş lan gıç ta açık tan tez ki yeyap tır mak ter cih edi lir ken, Ka dı Şurayh ’tan iti ba -ren giz li tez ki ye ye ge çil miş, an cak ka rı şık lık la rı ön-le mek için açık tan tez ki ye de de vam et miş tir. İsimka rı şık lı ğı nı ön le mek için şahi din ne se bi, fi zik selözel lik le ri ve ev ad re si ka yıt al tı na alın mış tır. Ha-ne fî hu kuk çu la rı bü tün bu ted bir ler le bir lik te Tez-ki ye yi ya pan ki şi ye giz li tez ki ye den son ra ale nitez ki ye için de so rul ma sı ge rek ti ği ni dü şün müş ler -dir. Çün kü ola ki tez ki ye yi ya pan ki şi baş ka sıy la ka-rış tır mış tır ve ya al da tıl mış tır. Bu ne den le deşahit lik ya pan dan baş ka sı nı tez ki ye et miş tir. Ale ni



tez ki ye ile bu şüp he or ta dan kal kar. Ha ne fî le rin gö-rüş le ri ni bu şekil de özet le yen Se rahsî, “an cak gü-nü müz de fit ne den ka çın mak için bu nu terk et mekgü zel gö rül müş tür ” di ye rek ale ni tez ki -ye den vaz geç me yi öner mek te dir. Bu ra da da yan dı -ğı ge rek çe, fit ne den ka çın mak tır. Fit ne ile is tihsân

kav ram la rı nı tek cüm le de se bep so nuç i-liş ki si içe ri sin de zik ret me si,80 is tihsâni hük mün fit-ne den ka çın ma ama cı na yas lan dı ğı nı gös ter-mek te dir. Fa ki hin hü küm ve rir ken fi i lin va ra ca ğıso nu cu gö zet me si, ist ihsân ile hü küm ver mek ola-rak de ğer len di ril mek te dir.

33.. Ha ta en mey da na ge len öl dür me fi i li ne ikiadil ki şi şahit lik et ti ği za man di ye te hük me di lir.Ka til bun dan do la yı ne hap se di lir, ne de ke fa let ge-re kir. Çün kü ha ta iş le yen ki şi ma zur, ha ta isedin/şer’ de mer ha met le mu a me le sa ha sı dır. Ha ta ileadam öl dü ren ta zir ce za sı na da çarp tı rıl maz. An cakeğer ka til se fih/ah lak sız bi riy se ah lak sız lı ğın dando la yı hap se di lir. Çün kü ah lak sız/se fi hin hap sin defit ne yi tes kin var dır.81 Fit ne yi tes kin et mek ama-cıy la mev cut hük me ila ve ya pıl mak ta dır. Bu tarzbir hük mün is tihsâna da ya lı ol du ğu açık tır.

44.. Ha ne fî ler, cel de nin, zi na ce za sı nın (hadd)ta ma mı ol du ğu nu ka bul eder ler. Zi na eden bekârauy gu la nan cel de ce za sı na, bir yıl sür gün de ek le -nir se, bu yol la zi na ce za sı na (hadd) ila ve ya pıl mışola ca ğı nı, bu nun da nas sın nes he dil me si de mek ol-du ğu nu dü şü nür ler. Gö rüş le ri ni çe şit li ri va yet ler ledes tek le me ye ça lı şır lar. Bu bağ lam da ak tar dık la rıri va yet ler den bi ri şudur: “Be de ni ka bar cık lar la do -lu has ta lık lı bir ki şi ma hal le nin ca ri ye le rin den bi-ri nin üze rin de onun la zi na eder ken gö rül dü,he men Hz. Pey gam ber ’e ge ti ril di. Hz. Pey gam ber“ona yüz cel de vu ru n” de di. Ora da ki ler, “onun be-de ni dar bı kal dır ma z” de di ler. Bu nun üze ri ne Hz.Pey gam ber, “üze rin de yüz püs kül bu lu nan bir hur -ma sal kı mı alın, onun la vu ru n” de di. Bu ri va yet teHz. Pey gam ber ’in sür gü nü em ret me di ği ne dik katçek mek te dir ler. Ha ne fî le re gö re eğer sür gün haddce za sı nın bir par ça sı ol say dı, had den so rum lu tut-tu ğu gi bi sür gün le de so rum lu tu tar dı. Di ğer bir ri-va yet de Hz. Ömer ile il gi li dir. Ömer, Ebu Bek re’ yeevin de zi na ne de niy le cel de vur muş, eşi ne ise giz-le me si ni em ret miş tir. Eğer sür gün hadd ce za sı nın

ta mam la yı cı par ça sı ol say dı eşi ne giz le me si ni em-ret mez di. Ay rı ca Ömer ’in iç ki iç ti ği için sür gün et-ti ği bir ki şi nin ir ti dat edip Bi zans ’a ka tıl dı ğı nıgö rün ce, “val la hi, bun dan son ra kim se yi as la sür-gün et me ye ce ğim.” sö zü ne da ya nır lar. Zi ra sür günşer’ ta ra fın dan hadd ola rak va ze dil miş ol say dı,Ömer, onu uy gu la ma ya ca ğı na da ir ye min et mez di.Ay rı ca Hz. Hz. Ali’ nin, “sür gün fit ne ola rak ye ter,hâlbu ki hadd fit ne yi tes kin et mek için va ze dil miş -tir.” gö rü şü nü de lil ola rak alır lar. Sür gü nü ge rek ligö ren İbn Mes’ûd’un gö rü şü nü de ak ta ran Se rahsî,“biz Ali’ nin gö rü şü alı yo ruz. Çün kü onun gö rü şüfit ne yi ve fe sa dı sav ma ya da ha uy gun dur.” di ye rekri va ye te da ya lı de lil le ri nin ya nı sı ra, fit ne den ka-çın ma yı gö rüş le ri nin te mel de li li yap tı ğı nı gös ter -miş tir.82 Bu şekil de hü küm le rin so nuç la rı nı gö ze tenyak la şım la rıy la pa ra lel lik gös te ren ri va yet le ri ter-cih et tik le ri gö rül mek te dir.

55.. Ay rı lan eş le rin ço cuk la rı nın kim de ka la ca ğıhu su su nu de ğer len di ren fa kih ler ço cu ğun ken di ba-şı na bes le ne ce ği, gi yi ne ce ği vb. iş le ri ni yü rü te bi le -ce ği ça ğa ka dar an ne de kal ma sı ge rek ti ği ni ter cihet mek te dir ler. Hat ta kız ço cu ğu nun bu çağ dan son -ra da an ne nin ya nın da kal ma sı nın eği ti mi açı sın danda ha doğ ru ola ca ğı ve an ne nin hi ma ye si nin ev li likça ğı na ka dar sü re bi le ce ği ni ifa de et mek te dir ler. An -cak kız ço cu ğu er gen lik ça ğı na gi rip ev li lik ya pa bi -le cek ni te lik le ri ha iz olun ca ev len dir me ve la ye tiba ba ya ve ril mek te dir. Çün kü ev li lik ça ğın da ki birkız ço cu ğu fit ne ye ma ruz ha le gel miş tir. Er kek ler -de, ka dın lar da bu lun ma yan bir kıs kanç lık var dır. Buse bep le ba ba, kız ço cu ğu nu an ne nin ko ru ya ma ya -ca ğı ba kım lar dan ko ru ya bi lir. Bu na kar şı lık an ne,al da tı la rak fit ne ye dü şü rü le bi lir.83 Gö rül dü ğü üze rebu ör nek te, ge rek kız ço cu ğu nun ev li lik ça ğı na ka -dar ve la ye ti nin an ne ye bı ra kıl ma sın da, ge rek se ev-len me ça ğı na gel di ğin de ev len dir me ve la ye ti ninba ba ya ve ril me sin de ço cu ğun ve top lu mun mas la -ha tı gö ze til miş tir. Top lum sal ahlâkı ko ru ma en di -şe si, fit ne ye dü şü rül me teh li ke si ile ifa de edi le rekis tihsâna da ya lı hü küm te sis edil miş tir.

66.. Ha ne fî Hu kuk çu lar, müs lü man lar ile ara la -rın da sa vaş du ru mu olup sulh ha li bu lun ma yangayr-ı müs lim ül ke sin de (dârul harb),84 bir müs lü -ma nın, ki tap eh li ka dın la ev len me si nin ca iz, an cak



�%�� *�� "�� +�� S��,� �� "��( �� 9��C�� (�� + �� Y>�+��% �%��!�!�� (�� %"��-��+�� &� ��,� %�� *��!��,��)�� + ��&�&�"� %��&�� ,�"��*��!��,� ��- ��*�� "�%�� !�� %"��-�� #+�(�$� )� + �� (��-�� )�� Y[��0�+ �� %�� + � ��!��#�0� C�D��+$�"�&��%��+ ��+��( �� !��!��+ ��

� � *�� !�� "��(�� !%�!�� ,��%"��-�� +�� + � � � YY� �� !�� )�+�� %�"%�� &�� P��%��)��(�,�!%�!��%�� "��+ �� % �� ( � �� "�� +�� ,� !%�!�� %�� B�� C� �� *�� *�!��%�� )�� -�� %��%%�� ,�E *�+��&�� %�� -�� +�� "� ��FY@� "��)�%�� %OC�� (�� )�+�,� E �� !��%�,� %��+�� "�� "�%�� %�+� � �� +��!�!��!��P!��C��" ��(��!��E�� "��)��(��,��g")��+�C��%�"�� %��+%��"� �"��. �C��C�� ,� ��(�� ,� �� ( �� FYA� P ��C�� %��+�� (�� + � *�� !�� "�%�� "�� )�� .�"�%�� !�!�� % �!�� (�� % ��%0�� % ��%0�� !�!�� %�%� �"�"�� )��,� �� "�� %�"�%�� "�� /�� ,�%�"�%�� )�� %�%"��%�"�%��!��% �� -�� *�!��

53� �%�� % �!�� (� *��+�� "�� "�� )!�� \�� &� ��(�� %&� ��%�� )�� +�� B ��"C�� \��)!��(�� "�+��)�� "�"�& �� -�� ,� .�� \ ��"�C �� +�� )�� ""� )��,� ��-�� *�� "� �� %�� (�� *�� %+�,� ��%�� *�� %�� "� � �� +! !�� + � �+�� +�� 2��""�� "�&�� "� )�� "�� %�� "� �� %�� %�� )�� (�� !�!��!�� !��!� �� ""�� "�&�� +��%�"�� "�� "�&��+��%�� "� �� 9�� "� �� + � �!&�� )*�!�� + � �� *� �"��%O,� E��-�� )!�!�!�� + � � �� )!�� )*�!��!� !��#mnopqrsIqtsu$�F� ��"�� "�� )��"�� *�� "��(�� )��,�� 1� ��% ��%0��#mnopqrsIqtsu$�� -!��%+&�%�� %��%�� %�@?,� �% ��%0�� !��!�� -�� "�%��(��)*% �� 1��!�!��-�(��%�� - �)*� �%�,� �% �%��!�!��(��

��Y>��%��,�� ,�E��'��$�� -�F,�9��:��%� %��%"��;�% � !%!,�9��X??>�#��%�� 2��$,�%�R[>DR[Y��Y[�%D��%O,�� ",�]/RX[DRXY�YY��+�� "��)��(�� D��O,�\�% ��O�� +��;+�C�D9++0%� 9�� +�� ,� 8�� &�� /�� ,� � +�� % ��0� �D�0+O� �D��+O,��%��RZ>Y/RAZ@,�W77/Z@X��Y@�%D��%O,�� ",�]/RXY��YA�%D��%O,�� ",�]]]/RVX_RVZ6��D.0%0�O,�.��,�W77/RVR��@?�%D��%O,�� ",�]W7/[?��

�%�� *�� "�� +�� S��,� �� "��( �� 9��C�� (�� + �� Y>�+��% �%��!�!�� (�� %"��-��+�� &� ��,� %�� *��!��,��)�� + ��&�&�"� %��&�� ,�"��*��!��,� ��- ��*�� "�%�� !�� %"��-�� #+�(�$� )� + �� (��-�� )�� Y[��0�+ �� %�� + � ��!��#�0� C�D��+$�"�&��%��+ ��+��( �� !��!��+ ��

� � *�� !�� "��(�� !%�!�� ,��%"��-�� +�� + � � � YY� �� !�� )�+�� %�"%�� &�� P��%��)��(�,�!%�!��%�� "��+ �� % �� ( � �� "�� +�� ,� !%�!�� %�� B�� C� �� *�� *�!��%�� )�� -�� %��%%�� ,�E *�+��&�� %�� -�� +�� "� ��FY@� "��)�%�� %OC�� (�� )�+�,� E �� !��%�,� %��+�� "�� "�%�� %�+� � �� +��!�!��!��P!��C��" ��(��!��E�� "��)��(��,��g")��+�C��%�"�� %��+%��"� �"��. �C��C�� ,� ��(�� ,� �� ( �� FYA� P ��C�� %��+�� (�� + � *�� !�� "�%�� "�� )�� .�"�%�� !�!�� % �!�� (�� % ��%0�� % ��%0�� !�!�� %�%� �"�"�� )��,� �� "�� %�"�%�� "�� /�� ,�%�"�%�� )�� %�%"��%�"�%��!��% �� -�� *�!��

53� �%�� % �!�� (� *��+�� "�� "�� )!�� \�� &� ��(�� %&� ��%�� )�� +�� B ��"C�� \��)!��(�� "�+��)�� "�"�& �� -�� ,� .�� \ ��"�C �� +�� )�� ""� )��,� ��-�� *�� "� �� %�� (�� *�� %+�,� ��%�� *�� %�� "� � �� +! !�� + � �+�� +�� 2��""�� "�&�� "� )�� "�� %�� "� �� %�� %�� )�� (�� !�!��!�� !��!� �� ""�� "�&�� +��%�"�� "�� "�&��+��%�� "� �� 9�� "� �� + � �!&�� )*�!�� + � �� *� �"��%O,� E��-�� )!�!�!�� + � � �� )!�� )*�!��!� !��#mnopqrsIqtsu$�F� ��"�� "�� )��"�� *�� "��(�� )��,�� 1� ��% ��%0��#mnopqrsIqtsu$�� -!��%+&�%�� %��%�� %�@?,� �% ��%0�� !��!�� -�� "�%��(��)*% �� 1��!�!��-�(��%�� - �)*� �%�,� �% �%��!�!��(��

��Y>��%��,�� ,�E��'��$�� -�F,�9��:��%� %��%"��;�% � !%!,�9��X??>�#��%�� 2��$,�%�R[>DR[Y��Y[�%D��%O,�� ",�]/RX[DRXY�YY��+�� "��)��(�� D��O,�\�% ��O�� +��;+�C�D9++0%� 9�� +�� ,� 8�� &�� /�� ,� � +�� % ��0� �D�0+O� �D��+O,��%��RZ>Y/RAZ@,�W77/Z@X��Y@�%D��%O,�� ",�]/RXY��YA�%D��%O,�� ",�]]]/RVX_RVZ6��D.0%0�O,�.��,�W77/RVR��@?�%D��%O,�� ",�]W7/[?��

mek ruh ol du ğu gö rü şün de dir ler. Dârul harb de ev le-nen ki şi nin, Hz. Pey gam ber ’in, “ben müş rik le bu-lu nan her müs lü man dan be ri yi m... ”85 buy ru ğu narağ men ora da ya şa ma yı se çe bi le ce ği ni, bu ne den leço cuk la rın kö le lik ve gayr-ı müs lüm le rin ah la kı nıedin me teh li ke si al tın da ol duk la rı gi bi en di şe ler, buev li li ğin, mek ruh olu şu nun ge rek çe le ri ara sın da sa-yıl mış tır. Bü tün bu ge rek çe ler, “bun da ba zı fit ne lervar dır ve bu yüz den mek ruh tur.” de ni le rek fit nekav ra mı şem si ye si içe ri si ne top lan mış tır.86

77.. Ha ne fî hu kuk çu la rı şarap üre ti min de kul la -na ca ğı bi li nen bir tüc ca ra ara zi ki ra la ma nın ve yaüzüm sat ma nın ca iz olup ol ma dı ğı hu su su nu ele al-mış lar ve özet le iki gö rüş or ta ya koy muş lar dır. EbuHa ni fe, top rak ve üzüm sa tı şı nın ca iz ol du ğu gö rü -şün de dir. Ebu Yu suf ve Mu ham med ise bu sa tı şıke rih gör müş ler dir. Bu gö rüş le ri de ğer len di ren Se-rahsî, Ebu Ha ni fe’ nin gö rü şü nün kı ya sa da yan dı ğı -nı, Ebu Yu suf ve Mu ham med ’in sa tı şı ca izgör me yen gö rü şü nün is tihsâna da yan dı ğı nı ifa deet mek te dir. Bu is tihsânın ge rek çe le ri ni an la tır kende şöy le de mek te dir: “Ay nın dan şarap üre te cek ki-şi ye mey ve su yu ve üzüm sa tı mı gü nah/is ya na yar-dım cı ol mak ve imkân sağ la mak tır. Bu iseha ram dır. Sa tı cı sat mak tan ka çı nır sa, müş te ri ninşarap yap ma sı zor la şır. Bu ne den le sa tım da fit ne yiaz dır ma, sa tım dan ka çın mak ta ise fit ne yi tes kin et -me bu lun mak ta dır.”87 Kı ya sı terk eden Ebu Yu sufve Mu ham med fit ne kor ku su nu is tihsânın te me li -ne yer leş tir miş ler dir.

C. KA DIN LA RA ÖZ GÜ HÜ KÜM LER DE FİT NE KAV RA MI

11.. Ka dın la rın Hz. Pey gam ber dö ne min de va -kit, Cu ma ve bay ram na maz la rı na ka tıl dık la rı bi li -nen bir hu sus tur. Bu nun la bir lik te Ha ne fî ule ma sıka dın la rın Cu ma ve Bay ram na maz la rı da dâhil ol -mak üze re ce ma at le na ma za ka tıl ma la rın da çe şit limah zur lar gör müş ler dir. Bu ko nu lar da baş vur duk -la rı çe şit li ha ber le rin88 ya nı sı ra, özel lik le genç ka-dın la rın bu na maz la ra ka tıl ma sın da ki fit ne kor ku suüze rin de dur muş lar dır. Cu ma na ma zı nın farz ol-ma dı ğı grup lar ara sın da yer alan ka dın la rın is tis naoluş ne den le ri ara sın da ka dı nın ai le için gö rev le ri -nin ya nı sı ra, er kek le rin bu lun du ğu bir top lu lu ğaka tıl ma sı nın fit ne ye yol aça ca ğı dü şün ce si be lir le -yi ci rol oy na mış tır.89

Yaş lı ka dın la rın ce ma a te ka tıl ma la rı hak kın daise Ebu Ha ni fe, sa bah, ak şam ve yat sı na maz la rı na;Ebu Yu suf ve Mu ham med ise, bü tün na maz la ra ka-tı la bi le cek le ri ni söy le miş ler dir.90 Ebu Yu suf ve Mu-ham med, fit ne or ta mı oluş tu ra cak bir il gi nin yaş lıka dın lar için söz ko nu su ol ma ya ca ğı nı gö rüş le ri nete mel ya par ken Ebu Ha ni fe, şeh ve te aşı rı düş künki şi le rin fit ne ye dü şe bi le ce ği en di şe si ni di le ge tir -miş tir. Ge nel ahlâka mu ğa yir dav ra nan la rın (fâsık)öğ le, ikin di ve Cu ma na maz la rı vak tin de cad de veso kak lar da bu lun duk la rı na dik kat çek miş tir. Kal dıki Cu ma na ma zı, şehir de (mısr) eda edil mek zo run-da dır. Şehir de olu şan aşı rı iz di ham ne de niy le ka-dın lar ve er kek ler bir bi ri ne çarp mak zo run daka lır lar ki bun da fit ne var dır. Bu na kar şı lık sa bahve yat sı na maz la rı vak tin de fâsık la rın uy ku da bu-lun duk la rı, ak şam na ma zı vak tin de ise ak şam ye-me ğiy le meş gul ol duk la rı için fit ne kor ku su yok tur.Ay rı ca bu va kit ler de ka ran lık, ka dın lar ile er kek -le rin ba kış la rı ara sı na gi rer. Söz ko nu su ne den ler -le yaş lı ka dın lar bu va kit le rin ce ma a ti ne ka tıl makiçin dı şa rı çı ka bi lir. Bu şekil de Ha ne fî mez he bi ninilk imam la rı ka dın la rın ce ma a te ka tıl ma sı so ru nu -nu Hz. Pey gam ber dö ne mi uy gu la ma sın dan fark lıbir şekil de hük me bağ la mış lar dır. Bu ko nu da da-yan dık la rı ge rek çe le ri nin or tak kav ra mı fit ne kor-ku su dur.91 Kâsânî’ye gö re, genç ka dın la rın Cu ma,bay ram ve di ğer na maz la ra çık ma la rı “evi niz deotu ru n”92 âye tiy le ya sak lan mış tır. Ona gö re, ka dın -la rın ‘ev le rin de otur ma la rı nı’ em re den âyet as lın dadı şa rı da do laş ma la rı nı (in ti kal) ya sak la mak ta dır.“Çün kü ka dın la rın dı şa rı çık ma la rı şüp he siz fit nene de ni dir ve ha ra ma yol açan şeyin ken di si de ha-ram dır.”93 Kâsanî, bir baş ka yer de Hz. Ömer ’in gençka dın la rı ce ma a te ka tıl mak tan men edi şi ni uy gu la -ma nın ne de ni ola rak kay det tik ten son ra “on la rınce ma a te çık ma la rın da fit ne se be bi bu lun mak ta dır.Fit ne ise ha ram dır. Ha ra ma gö tü ren şeyin ken di side ha ram dır.” de mek te dir.94 Bu şekil de fit ne kav-ra mı, ce ma at le eda edi len iba det le re ka dın la rın ka-tıl ma la rı nı sa kın ca lı gö ren yak la şı mın de li li ha li negel mek te dir. Hz. Pey gam ber dö ne mi nin fi i li sün-ne ti top lu mun de ğiş me si ve fit ne kav ra mıy la ifa deedi len ge nel ahlâka mu ğa yir dav ra nış la rın yay gın -laş ma sı ne de niy le terk edil miş ol mak ta dır. Fa kihbu ter ci hi ni ya par ken ge nel ahlâkı, hat ta ka dı nı ko-



ru ma yı he def le ye rek ka dın la rın ma bet ler de ce ma -at le na ma za ka tıl ma fi i li nin so nuç la rı nı göz le miş tir.Bu gün fark lı de ğer len dir me le re ulaş mak müm künol sa da, ken di dö nem le ri nin kül tü rü içe ri sin de ka-dı nın ce ma a te ka tıl ma sı nı is tihsânen tah ri menmek ruh95 gör müş ler dir.

22. Ka dın la rın ce ma at oluş tu ra rak na maz kıl-ma la rı, na maz dan ön ce ezan ve ka met oku ma la rıhak kın da Ha ne fî hu kuk çu la rın dan Se rahsî şöy lede mek te dir: ““Ka dın la rın na maz için ezan oku ma sıve ka met ge tir me si ge rek li de ğil dir. Çün kü bun larce ma at le na ma zın sün net le ri dir. Ka dın la rın ce ma -a ti ise bir ara ya gel me le rin de fit ne bu lun du ğu içinkal dı rıl mış tır (ne sih). Bu ba kım dan ce ma at le na -maz kı la cak olur lar sa; “biz bir ka dın top lu lu ğu Ai -şe (rha)’nin ya nın day dık. Bi ze imam lık yap tı,or ta mı za dur du, ezan ve ka met ge tir me den na mazkıl dır dı.”96 ri va ye tin den do la yı ezan sız ve ka met sizkı lar lar. Çün kü mü ez zin yük sek çe bir ye re çı ka rakken di si ni gös te rir, ezan okur ken se si ni yük sel tir.Ka dın ise fit ne kor ku suy la bun dan men edil miş tir.Bu nun la bir lik te eğer ezan ve ka met ile na maz kı-la cak olur lar sa sün ne te mu ha lif dav ran dık la rı vefit ne ye ma ruz kal dık la rı için isâet le bir lik te na maz-la rı ca iz dir.97

Ka dın la rın oku du ğu ezan mak sa dı hâsıl et ti ğiiçin ca iz, an cak mek ruh tur. Mek ruh olu şu iki te -mel ge rek çe ye bağ lan mış tır. Bun lar dan il ki, ka dın -la rın ezan oku ma sı se lef za ma nın da bu lun ma yanve son ra dan or ta ya çı kan iş ler den dir. İkin ci si ise,ezan ce ma at le na maz kıl mak için okun du ğu hal deka dın lar ce ma at le na maz dan men edil miş ler dir.Ay rı ca ka dın la rın se sin de fit ne bu lun du ğu için ka-dın la rın eza nı mek ruh tur.98

33.. Ebu Ha ni fe’ nin ce ma a ti ol ma yan bir mes cit -te ka dın la rın itikâfa gir me si ni ca iz, ka dı nın ken dievi nin mes ci din de itikâfa gir me si ni ise da ha fa zi -let li gör dü ğü ri va yet edil miş tir. Bu gö rü şü de ğer -len di ren Se rahsî, “Doğ ru olan bu dur. Çün küce ma at mes cit le ri ne her kes gi rer. Ka dın gün bo yuör tü lü ola maz ve fâsık lar dan ken di si ne bir fit ne ningel me sin den kor ku lur. Ya sak ol ma sı nın ne de ni debu dur. Bu itikâfın ken di siy le il gi li de ğil dir, itikâfınce va zı na mâni de ğil dir, evi nin mes ci din de itikâfa

gi rer se bu yer onun hak kın da mes cid hük mün de -dir.”99

44. Ya nın da eşi ve ya mah re mi bu lun ma dan ka-dı nın hac yol cu lu ğu na çı kıp çı ka ma ya ca ğı mez hep -ler ara sın da tar tış ma ko nu su ol muş tur. Eşi ve yamah re mi ol ma dı ğın da bir ka dın top lu lu ğu içe ri sin -de se ya hat et me si nin ca iz ol du ğu nu söy le yen Şafiî-ler, hac cın far zi ye ti ni tes pit eden âyet te ki “güçye tir me yi” azık ve bi nek ola rak an la mış lar dır. Far zıeda et me ama cı ta şı yan bu yol cu lu ğu nor mal yol cu -luk tan ayı ra rak hic ret yol cu lu ğu na ben zet miş ler dir.Ay rı ca hac cın farz bir iba det ol du ğu nu, farz la rın isegüç ye ti ri le bi lir lik vas fı nı ha iz ol ma sı ge rek ti ği ni be-lir te rek ka dı nın mah re mi ni ih ra ma gir me ye zor la -ya ma ya ca ğı nı, mah re mi nin ona re fa kat et me si ninde va cip ol ma dı ğı nı, sırf hac ya pa bil mek için ka dı -nın ev len me zo run lu lu ğu bu lun ma dı ğı nın ise it ti -fak la ka bul edil di ği ni ha tır la tır lar.100 Bude ğer len dir me ler den son ra tek so run ola rak fit ne yedüş me teh li ke si kal mak ta dır ki, bu nun da ün si yetku ra bi le ce ği bir ka dın top lu luk içe ri sin de bu lun -mak la aşı la bi le ce ği ni dü şün müş ler dir.

Ha ne fî ler bu ko nu da İbn Ab bas ’ın Hz. Pey-gam ber’ den ri va yet et ti ği şu ha di si esas al mak ta -dır lar: “Al lah ’a ve âhi ret gü nü ne ina nan bir ka dı nınüç gün ve üç ge ce den faz la bir yol cu lu ğa ya nın daeşi ve ya mah re mi ol ma dan çık ma sı he lal ol maz.Bu nun üze ri ne bir adam kalk tı ve ben fa lan ca gaz-ve ye çık mak is ti yo rum, eşim ise hac cet mek is ti yor.Ne ya pa yım? de yin ce Hz. Pey gam ber, “onun la bir-lik te çık, on dan ay rıl ma ” bu yur du.101 Ha ne fî ler buri va yet te Hz. Pey gam ber ile adam ara sın da ge çendi ya log dan ta raf la rın hac yol cu lu ğu nu an la dık la rı -nı, bu ne den le hac yol cu lu ğu nun di ğer ih ti ya ri yol-cu luk lar dan bi ri ol du ğu so nu cu na var mış lar dır.Hic re tin ise kur tu lu şu amaç la yan zo run lu (ızdı ra ri)bir yol cu luk ol du ğu nu ifa de et miş ler dir. Hacc yol-cu lu ğu ile hic re ti ayır mak için id det bek le me nindârul harb den hic ret et me ye mâni ol ma dı ğı hal dehacc yol cu lu ğu na çık ma ya mâni ol du ğu nu be lirt -miş ler dir. Mah re min bu lun ma yı şı nın se fer den alı-koy ma ya te si ri, id de tin te si ri gi bi dir. İddetne de niy le hac se fe rin den men edil di ği ne gö re, ay -nı şekil de mah re min bu lun ma yı şı ne de niy le demen edi lir. Bu, ka dı nın fit ne nin he de fin de olu şu



ne de niy le dir. Ka dın la rın bir ara ya top lan ma sıy lafit ne ar tar, or ta dan kalk maz. An cak onu ko ru yanbir ko ru yu cu ve ona ta mah et me yen bi ri ile kal karki bu da mah re mi dir.102

So ru nu tar tı şan fa kih le rin ya şa dık la rı ça ğın se-ya hat şart la rı al tın da dü şün dük le ri bi li nen bir hu-sus tur. Bu ba kım dan gü nü müz de fark lıde ğer len dir me ler yap ma imkânı ol mak la bir lik te,ko nu mu zun bağ la mın dan kop ma dan tar tış ma la rabak tı ğı mız da, so ru na so nuç la rı açı sın dan ba kıl dı ğıve hük mün ni ha i ola rak ka dın la rın fit ne ye uğ ra -ma sı ve ya fit ne ye se be bi yet ver me si ih ti ma li ne da-yan dı rıl dı ğı gö rül mek te dir. Ha ne fî ler, ri va yetet tik le ri ha di sin il le ti ni de fit ne kor ku su ola rak an-la mış lar dır. Bu ne den le so run, ka dı nın bir top lu lukiçe ri sin de hacc yol cu lu ğu na çık ma sı nın kor ku lanfit ne yi or ta dan kal dı rıp kal dır ma ya ca ğı nın tes pi -tin de dü ğüm len mek te dir. Şafiîler, bir top lu luk içe-ri sin de ki ka dın la rın fit ne den ma sun ola cak la rıka na a tin de ol ma la rı na kar şın Ha nefîler, ka dın top-lu lu ğu nun fit ne ye da ha açık ol du ğu gö rü şü nü dil-len dir miş ler dir. İstihsânın en be lir gin özel li ğido ğu ra ca ğı so nuç la rı gö ze te rek de lil le ri de ğer len -dir mek tir. Fit ne en di şe si nin olup ol ma dı ğı na da irde ğer len dir me ler, so nu cu dik ka te al mak ta ve hü -küm fit ne kor ku su nun var lı ğı ve ya iza le si üze ri nete sis edil mek te dir.

55. Ka dın la rın ken di si ne hiz met et mek üze reer kek hiz met çi tut ma la rı nın ca iz ol du ğu ka bul edil-dik ten son ra is ter hür is ter se kö le ol sun bu hiz met-li ler le hal vet ha lin de bu lun ma sı fit ne kor ku suy lamek ruh gö rül müş tür.103

66.. Ha ne fî hu kuk çu la rı ya ban cı hür ka dı nın av -ret ma hal li nin bü tün vü cu du ol du ğu104 tes pi ti niyap mak la bir lik te çe şit li ri va yet le rin ya nı sı ra za-ru ret il ke si ne da ya na rak bun dan is tis na lar yap mış -lar dır. Ya ban cı hür ka dın lar ile il gi li hü küm le riin ce le yen Se rahsî, er ke ğin ya ban cı hür ka dın la rınza hir zi net yer le ri ne ya ni yü zü ne, el le ri ne, ayak la -rı na ve Ebu Yu suf’ tan ya pı lan bir ri va ye te gö re,kol la rı na şeh vet duy gu su ta şı ma dan ba ka bi le ce ği nive ka dı nın da er ke ğin av ret ma hal li dı şın da ki vü cu-du nu ay nı şart la gö re bi le ce ği ni be lirt mek te dir.105

Ko nu hak kın da ta raf la rın da yan dık la rı ri va yet le -ri106 ak tar dık tan son ra hü küm le rin il le ti ola rak gö-

rü len fit ne ge rek çe si ni ele al mak ta dır. Ya ban cı ka-dı nın yü zü dâhil hiç bir uz vu na ba kıl ma sı nı ca izgör me yen ler, fit ne kor ku su ge rek çe si ni şöy le izahet mek te dir ler: “Ka dı nın be de nin den hiç bir şeyebak mak mu bah de ğil dir. Çün kü bak ma nın ha ramolu şu fit ne kor ku su ne de niy le dir. Üs te lik gü zel li -ği nin ço ğu, ka dı nın yü zün de dir. Bu ne den le yü zü -ne bak mak tan ne şet ede cek fit ne kor ku su, di ğeraza la rı na bak mak tan da ha faz la dır.”107

Ka dın la rın za hir ziy net ma hal li ne şeh vet ol-mak sı zın bak ma nın ca iz ol du ğu nu söy le yen Ha ne -fî ler, Pey gam ber ’in, bo ya lı ol ma yan bir ka dın eligö rün ce “bu bir er kek eli mi dir? di ye so ru şu nu, Hz.Ali ve İbn Ab bas ’ın za hir ziy ne ti, ‘sür me ve yü zük-tür’ şek lin de ki açık la ma la rı na da yan mak ta dır lar.Ay rı ca hut be de mih rin yük le til me si ni eleş ti ren Hz.Ömer ’e kar şı çı kan ka dı nı “kı zı la ça lan ka ra ya nak -lı bir ka dı n” şek lin de tas vir eden râvi nin an la tı -mın dan ha re ket le yü zü nün açık ol du ğu nu de lilge tir mek te dir ler. Se rahsî, bu de lil le ri ser det tik tenson ra, ko nu nun odak nok ta sı olan fit ne kor ku su -nun iza hı na geç mek te dir: “Fit ne kor ku su ka dı nınel bi se si ne bak mak la da ola bi lir. Bir ki şi, ‘ka dı nınelin de ki bo ya (kı na), gö zün de ki sür me ve sa rı el bi -se le ri be ni baş tan çı ka rır’ di ye bi lir. Kal dı ki ka dı -nın el bi se si ne bak ma nın mu bah olu şun da şüp heyok tur. Bu hu sus ta fit ne kor ku su na iti bar edil mez.Ay nı şekil de yü zü ve el le ri hu su sun da da ...”108 Buşekil de Ha ne fî ler za hir ziy net ma hal li hu su sun dafit ne kor ku su na iti bar edil me ye ce ği ni ka bul et miş -ler dir. Bu na iti bar eden le rin da hi za ru ret ge rek çe -siy le (ör ne ğin Hz. Ai şe) ka dı nın bir gö zü nü açı ğaçı ka ra bi le ce ği ni söy le mek zo run da kal dık la rı na işa-ret et miş ler dir. Ha ne fî ler, ka dı nın sos yal ha yat ta kiiş le ri ni yü rüt me si, alış-ve riş yap ma sı gi bi za ru ret -le ri da ha güç lü gör müş ler dir. Bu ne den le de fit nekor ku su nu bı ra kıp hük mü za ru ret de li li ne da yan -dır mış lar dır. An cak mü te ah hir Ha ne fî fa kih le ri, fit-ne den ka çın ma il ke si ne ye ni den yö nel miş ler vegenç ka dın la rın er kek ler ara sın da yü zü nü aç mak -tan men edi le ce ği gö rü şü ter cih edil miş tir. Bu ter-ci hin ne de ni ni açık la yan İbn Abidîn, “yü zün av retma hal li ol ma sın dan de ğil, ak si ne fit ne kor ku sun -dan do la yı ”109 bu ter ci hin ya pıl dı ğı nın al tı nı çiz-mek te dir.



77.. Ha ne fî ler, ya ban cı ka dı na/er ke ğe bak makhu su sun da ge nel ola rak za ru ret ne de niy le fit nekor ku su nu hü küm de esas al ma mış lar dır. An cakaçık ziy net ma hal li de dâhil ol mak üze re ka dı na do-kun mak ta za ru ret ol ma dı ğı nı dü şün dük le ri için ay -rı de ğer len dir miş ler ve fit ne den ka çın ma il ke si neda ya na rak hü küm ver miş ler dir.110 Bu na gö re, ya-ban cı genç ka dı nın eli ne ve yü zü ne do kun mak şeh-vet duy ma ya ca ğın dan emin olun sa da hi he lalde ğil dir. Çün kü bak mak tan fark lı ola rak te mas taza ru ret yok tur. Yaş lı ka dın lar ise bu hü küm den is-tis na edil miş tir. Çün kü şeh vet duy ma yan yaş lı ka -dın ile mu sa fa ha et mek te ve eli ni tut mak ta fit nekor ku su bu lun ma dı ğı için bir be is gö rül me miş tir.Çün kü ha ram lık fit ne kor ku su ne de niy le dir.111 Buhu sus ta ki hü küm ler fa ki hin ken di dö ne mi nin sos-yal ya pı sı nı gö ze te rek is tihsân yo luy la ver di ği hü-küm ler dir. Bi rey sel ve top lum sal ahlâkınyoz laş ma ma sı kay dıy la is tihsâna da ya lı bu gi bi hü-küm le rin ye ni is tihsânla ra ka pa lı ol ma dı ğı dü şü -nü le bi lir.

88.. Ha ne fî ler, ka dın la rın er kek ler le bir lik te ay -nı cel se de yar gı cın hu zu ru na alın ma la rı nın do ğu -ra ca ğı iz di ha mın, fit ne ve çir kin lik or ta mıoluş tu ra ca ğı nın giz li ol ma dı ğı var sa yı mın dan ha re -ket le cins le rin ay rı ay rı hu zu ra alın ma sı nı mu ha -ke me usu lü il ke si ha li ne ge tir miş ler dir.112 Fa kat buku ral ka dın lar ara sın da mey da na ge len bir da va laş -ma/hu su met du ru mu için ko nul muş tur. Er kek lerile ka dın lar ara sın da mey da na ge len bir hu su metiçin ika me edi len bir da va da ka dın ve er kek le ri bir-lik te hu zu ra al mak tan ka çış imkânı gö rül me miş tir.An cak da va lı la rın çok lu ğu ne de niy le her bi ri içinay rı gün be lir len me si de uy gun gö rül müş tür. Çün -kü da va lı la rın çok lu ğu mah ke me önün de iz di ha mave tar tış ma la ra yol açar. Bu iz di ham da ise aşikâr birfit ne bu lun mak ta dır.113 Gö rül dü ğü üze re bü tün dü-

zen le me ler, ka rı şık lı ğın ön len me si ve ka dın-er kekiliş ki le ri için hoş gö rül me yen or tam la rın oluş tu -rul ma ma sı üze ri ne bi na edil miş tir. Di ğer bir ifa dey -le fık hi hü küm, sos yal dü zen ve ge nel ahlâkpen ce re sin den tes pit edil miş tir.

SONUÇFu ru’-ı fı kıh ta bir çok so ru nun şer ’i hük mü nü bul-mak için do ğu ra ca ğı so nuç la rın dik ka te alın dı ğı gö-rül mek te dir. Fit ne kav ra mı bu çer çe ve de kul la nı lanbir de lil ni te li ğin de dir. Fit ne kav ra mı ge nel ola rakge nel ahlâkı ve sos yal/si ya sal dü ze ni ko ru ma en di -şe si ni ifa de et mek te dir. An cak fit ne kav ra mın danha re ket le ge nel ahlâkı ve sos yal/dü ze ni ko ru maama cı na yö ne len fa kih ler, is tihsân için te mel al dık-la rı tes pit le ri, içe ri sin de ya şa dık la rı sos yal ve si ya -sal çev re ye gö re be lir le miş ler dir. Fit ne kav ra mı nınyo ru mu da bu nun dı şın da de ğil dir. Bu ne den le fit -ne kav ra mı na da ya lı ola rak ver dik le ri ki mi hü küm-le rin isa bet li gö rün mü yor olu şu yön te minza yıf lı ğı nı gös ter mez. Kal dı ki fit ne ge rek çe si ne da-ya na rak, is yan cı lar ile il gi li ya pı lan de ğer len dir -me ler hâlâ gün cel li ği ni ko rur ma hi yet te dir.

Hu kuk top lu mu dü zen le yen ku ral lar bü tü nüol du ğu ka dar, top lum sal de ği şim ler den de et ki le -nen bir ku rum dur. Bu ne den le Ha ne fî fa kih le ri ninfit ne ge rek çe si ne da ya na rak ver dik le ri hü küm le ri,yi ne on la rın yön te mi ni kul la na rak ye ni bir şekil dede ğer len dir mek müm kün dür. Fit ne kav ra mıy la an-la tı lan ge nel ahlâk ve sos yal/si ya sal dü ze nin ko run-ma sı ile hü küm le rin so nuç la rı nı gö zet me il ke siyer li ye rin de dur mak ta dır. Han gi hük mün bu ama -cı ger çek leş tir me ye uy gun ol du ğu her za man tar tı -şı la bi lir. Fa kat hük mün esa sı nı oluş tu ran ‘asl ’ıntes pit edil me si, top lum ile hu kuk (bu na en ge nelan lam da di ni de dâhil ede bi li riz) ara sın da ki ba ğınsağ lık lı ku rul ma sı nı sağ la ya cak tır.





KAYNAKLAR

1. el-Cevherî, İsmâîl b. Hammâd, “f-t-n”, es-Sıhâh tâcu’l-luğa ve sıhâhi’l-Arabiyye, (tahk.:Ahmed Abdulğafûr Atâr), Dâru’l-İlm li’l-Melâ-yîn, Beyrut 1404/1984, VI/2175; ez-Zema-hşerî, Cârullah Ebi’l-Kâsım Muhammed b.Ömer, Esâsu’l-belâğa, “f-t-n”, Dâru’l-Ma’rife,Beyrût, (t.y.), s.334; İbn Manzûr, Ebu’l-FadlCemâluddin Muhammed b. Mukrim el-Ifrıkî el-Mısrî, Lisânu’l-Arab, “f-t-n”, Dâru Sâdır - DâruBeyrût 1375/1956, V/3344.

2. İsfehânî, er-Râğıb, Müfredâtu elfâzi’l-Kur’ân,“f-t-n”, (tahk.: Safvân Adnân Dâvûdî), ed-Dâ-ru’ş-Şâmiyye - Dâru’l-Kalem, Dımeşk1412/1992, s.623; İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab,“f-t-n”, V/3344.

3. el-Cevherî, es-Sıhâh, “f-t-n”, VI/2175; ez-Ze-mahşerî, Esâsu’l-belâğa, “f-t-n”, s.334; İbnManzûr, Lisânu’l-Arab, “f-t-n”, V/3344.

4. ez-Zemahşerî, Esâsu’l-belâğa, “f-t-n”, s.334.

5. ez-Zemahşerî, Esâsu’l-belâğa, “f-t-n”, s.334.

6. İsfehânî, Müfredât, “f-t-n”, s.623-625.

7. Çelebi İ. Fiten, DİA, XII. Cilt. İstanbul;1994.s.149.

8. el-Hudaribek, Muhammed, Usûlu’l-fıkh, el-Mektebetu’t-Ticâriyyetu’l-Kubrâ, et-Tab’atu’s-Sâdise, Mısır 1389/1969, s.208-209.

9. Seyid Bek, Usûl-u Fıkıh Dersleri, Dersaadet(Karar Matbaası) 1338, s.45.

10. es-Serahsî, Şemsu’l-Eimme Ebû Bekr Mu-hammed b. Ebî Sehl, Temhîdu’l-ukûl fi’l-usûl(Usûlu’s-es-Serahsî, (tahk.: Ebû Abdurrah-mân Salâh b. Muhammed b. Arîda), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût 1417/1996, II/148.

11. el-Âmidî, Ali b. Muhammed, el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm, (tahk.: Seyyid el-Cumeylî), Dâru’l-Ki-tâbi’l-Arabî, et-Tab’atu’s-Sâniye, Beyrut1406/1986, IV/162.

12. eş-Şâfiî, Muhammed b. İdrîs, el-Umm, el-Mat-baatu’l-Kubra el-Emîriyye bi Bûlâk, Mısır1322, V/203.

13. eş-Şîrâzî, Ebu İshak İbrahim b. Ali, el-Luma’fî usûli’l-fıkh, Thk, Muhyiddin Raybmızto –Yusuf Ali Bedevî, Dâru Kelmi’t-Tayyib – Dâruİbn Kesîr, et-Tab’atu’s-Sâniye, Dımeşk1418/1997, s.244.

14. İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b.Saîd, el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm, Dâru’l-Kutu-bi’l-İlmiyye, Beyrut (ty.), IV/195.

15. İbn Hazm, el-İhkâm, IV/198.

16. eş-Şâfiî, er-Risâle (İslâm Hukukunun Kay-nakları), (çev.: Abdulkadir Şener-İbrahim Çal-ışkan), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları,Ankara 1997, s.274.

17. İbn Hazm, el-İhkâm, IV/197.

18. es-Serahsî, Temhîdu’l-ukûl, II/148; el-Buhârî,Abdulazîz Ahmed b. Muhammed Alâuddin,

Keşfu’l-esrâr an usûli Fahru’l-İslam el-Bezd-evi, (tahk.: Abdullah Mahmud MuhammedÖmer), Daru’l-kutubi’l-İlmiyye, et-Tab’atu’l-ÛlâBeyrût 1418/1997, IV/3 vd. Ayrıca istihsânakarşı çıkan Şâfiî’nin “istihbâb’ kavramını kul-lanarak aynı noktaya geldiği ifade edilmiştir.es-Serahsî, Temhîdu’l-ukûl, II/149; el-Buhârî,Keşfu’l-esrâr, IV/3 vd.

19. es-Serahsî, Temhîdu’l-ukûl, II/148; Seyid Bek,Usûl-u Fıkıh Dersleri, 82.

20. es-Serahsî, Şemsu’l-Eimme Ebû Bekr Mu-hammed b. Ebî Sehl es-Serahsî, el-Mebsût,Dâru’l-Ma’rife, Beyrût (t.y.), X/145.

21. el-Âmidî, el-İhkâm, IV/163; eş-Şevkânî, Mu-hammed Ali, İrşâdu’l-fuhûl ilâ tahkîki’l’-hakkimin ilmi’l-usûl, (tahk.: Şa’ban Muhammed İs-mail), Dâru’l-Kutub, Kahire (t.y.), II/260.

22. el-Âmidî, el-ihkâm, IV/163.

23. el-Buhârî, Keşfu’l-esrâr, IV/3; el-Âmidî, el-ihkâm, IV/163.

24. eş-Şevkânî, İrşâdu’l-fuhûl, II/260.

25. el-Buhârî, Keşfu’l-esrâr, IV/3; el-Âmidî, el-İhkâm, IV/164.

26. es-Serahsî, Temhîdu’l-ukûl, II/148.


28. İbnu’l-Humâm, Kemâluddîn Muhammed b.Abdurrahmân es-Sîvâsî, Şerhu Fethi’l-kadir,Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, et-Tab’atu’l-Ûlâ, Bey-rut 1424/2003, II/19-20.

29. es-Serahsî, Temhîdu’l-ukûl, II/150. Ayrıcabkz. el-Buhârî, Keşfu’l-esrâr, IV/3 vd.

30. ed-Debbûsî, Ebu Zeyd Abdullah b. Ömer b.Îsâ, Takvîmu’l-edille fî usûli’l-fıkh, Dâru’l-Ku-tubi’l-İlmiyye, et-Tab’atu’l-Ûlâ, Beyrût1421/2001, s. 404.

31. el-Buhârî, Keşfu’l-esrâr, VI/4.

32. es-Serahsî, Temhîdu’l-ukûl, II/150; el-Buhârî,Keşfu’l-esrâr, VI/7-8;

33. İbn Âbidîn, Muhammed Emîn, Reddu’l-muh-târ ale’d-Durri’l-muhtâr Şerhu Tenvîri’l-ebsâr,(tahk.: Âdil Ahmed Abdulmevcûd – Ali Mu-hammed Muvvad, Dâru Âlemi’l-Kutub, Riyâd)1423/2003, I/377.

34. Ebu’l-Huseyn, Muhammed b. Ali b. et-Tayyib,el-Mu’temed fî usûli’l-fıkh, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, et-Tab’atu’l-Ûlâ, Beyrut 1403/1983,II/296.

35. Ebu’l-Huseyn, el-Mu’temed, II/296.

36. Ebu’l-Huseyn, el-Mu’temed, II/296.

37. el-Âmidî, el-İhkâm, IV/163; eş-Şevkânî, İrşâ-du’l-fuhûl, II/260.





42. Taştan, Osman., “Merkezileşme Sürecindeİslam Hukuku: Bölgeselliğe Veda veya Şâfi’îFaktörü”, Hayri Kırbaşoğlu, Sünni Paradig-manın Oluşumunda Şâfiî’nin Rolü, Kitâbiyât,Ankara 2003, s.160-161.

43. İbn Mukaffa’, Abdullah, “Risâletu’s-Sahâbe”,(Âsâru İbnu’l-Mukaffa’ içinde) Dâru’l-Kutubu’l-İlmiyye, et-Tab’atu’l-Ûlâ, Beyrût 1499/1989,s.317.

44. Bkz. eş-Şâtıbî, Ebu İshak İbrahim b. Mûsâ, el-Lahmî el-Ğirnâtî, el-Muvâfakât fî usûli’ş-şerîa,(tahk.: İbrahim Ramadân), Dâru’l-Ma’fire,Beyrut 1471/1997, III-IV/565.

45. eş-Şâtıbî, el-Muvâfakât, III-IV/553-554. Şer’idelillerin ‘asl’ında sonuçların muteber ol-duğuna örnek olarak Bakara, 2/21, 179, 183,188, 216; en-Nisâ, 4/164; el-En’am, 6/108âyetler ile nifakları ortaya çıktığı için öldürül-meleri için istişare edilen münafıklar hakkındaHz. Peygamber’in, “insanların Muhammed ar-kadaşlarını öldürüyor demelerinden kor-karım.”, Hz. Aişe’ye, “kavmin yakın zamandaküfürden İslam’a girmiş olmasaydı, Kabe’yi İb-rahim’in temelleri üzerinde yeniden inşa eder-dim” ve ibadetleri zayıflatır endişesiyleibadetlerde aşırı gitmeyi yasaklayan hadisle-rini aktarmaktadır. el-Muvâfakât, III-IV/555-556.

46. el-Âmidî, el-İhkâm, IV/163; eş-Şevkânî, İrşâ-du’l-fuhûl, II/260.


48. İbn Rüşd el-Hafîd, Ebu’l-Velîd Muhammed b.Ahmed b. Muhammed el-Kurtubî, Bidâyetu’l-muctehid ve nihâyetu’l-muktesid, (tahk.: Mu-hammed Subhî Hasen Hallâk), Mektebetu İbnTeymiyye, et-Tab’atu’l-Ûlâ, Kâhire 1410,I/516.

49. es-Serahsî, Temhîdu’l-ukûl, II/151; İbnu’l-Humâm, Şerhu Fethi’l-kadir, II/19-20.

50. el-Merğînânî, Burhânuddin Ebu’l-Hasen Ali b.Ebî Bekr b. Abdilcelil, el-Hidâye fî Şerhi Bidâ-yeti’l-mubtedî, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî,Beyrût 1416/1995, I/78; el-Mevsılî, Abdullahb. Muhammed b. Mevdûd, el-İhtiyâr li ta’lîli’l-Muhtâr, Çağrı Yayınları, İstanbul 1984, I/75.

51. el-Mevsılî, el-İhtiyâr, I/75.

52. es-Serahsî, el-Mebsût, II/10; ez-Zeyleî, Fah-ruddîn Osman b. Ali b. Muhcen el-Bariî, Teb-yînu’l-hakâik Şerhu Kenzi’d-dekâik veHaşiyetu’ş-Şilbî, Hşy: Şihabuddîn Ahmed b.Muhammed. b. Yûnus eş-Şilbî, Matabaatu’l-Kubra el-Miriyye, Bulât, Kahire 1313h, II/10.

53. Secde, 32/12.

54. es-Serahsî, el-Mebsût, II/10.

55. es-Serahsî, el-Mebsût, IV/56.



56. es-Serahsî, “Biz Cabir b. Abullah’ın rivayet et-tiği “ve onun adil veya zalim bir imamı oldu-ğunda” hadisini delil almaktayız. Bu hadisteHz. Peygamber cumayı terk eden kişininvaid/ceza tehdidine maruz olması için imamışart koşmuştur. Yine nakledilen eserlerde,“dört şey yöneticilere havale edilir ve bunlar-dan biri cumadır” denir. Serehsi, el-Mebsût,II/21-22, 25.

57. es-Serahsî, el-Mebsût, II/25

58. el-Kâsânî, Alâuddin Ebû Bekr b. Mes’ûd, Be-dâiu’s-senâi’ fî tertîbi’ş-şerâi’, Dâru Kutubi’l-İl-miyye, et-Tab’atu’sâniye, Beyrut 1406/1986,I/261.

el-Kâsânî, Bedâiu’s-senâi’, I/261.

59. el-Kâsânî, Bedâiu’s-senâi’, I/261.

60. el-Meydânî, Abdulğanî el-Ğanîmî ed-Dıme-şkî, el-Lubâb fî Şerhi’l-Kitâb, Mektebetu’l-İl-miyye, Beyrût (t.y.), I/95-96.

61. İbn Âbidîn, Reddu’l-muhtâr, II/560.

62. es-Serahsî, el-Mebsût, I/166. “Haberinizolsun, bir erkek bir kadınla yalnız kalmasın.Çünkü üçüncüleri şeytandır.” Tirmizî, “Fiten”,7.

63. es-Serahsî, el-Mebsût, I/166.

64. “Kıyasın terki bazen nass, bazen icmâ, bazende zaruret nedeniyle olur.” es-Serahsî, Tem-hîdu’l-ukûl, II/150.




68. el-Kâsânî, Bedâiu’s-senâi’, I/282; ez-Zeyleî,Tebyînu’l-hakâik, I/230.

69. el-Merğînânî, el-Hidâye, I/86-87; el-Kâsânî,Bedâiu’s-senâi’ I/282.

70. el-Merğînânî, el-Hidâye, I/87; İbn Âbidîn, Red-du’l-muhtâr, III/68-69.

71. es-Serahsî, el-Mebsût, II/121

72. Bağy, sözlükte istemek anlamına gelirkenörfte, helal olmayanı istemek anlamı ka-zanmış ve oradan da haddi aşmak anlamınaulaşmıştır. Dâmad, Şeyhzâde Abdurrahmanb. Muhammed, Mecmau’l-enhur fî Şerhi Mul-teka’l-ebhur, Matbaatu’l-Osmaniyye, İstanbul1305. I-II/331.

73. es-Serahsî, el-Mebsût, X/124, 128

74. es-Serahsî, el-Mebsût, X/124

75. Birsin, Mehmet, “Mâverdî’nin Devlet Anlayışı”,Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,Ankara 2005 (Basılmamış Doktora Tezi),s.165-167.

76. es-Serahsî, el-Mebsût, X/126-127

77. Belli bir tevile dayanmalarının gerekli olmadığıda ifade edilmiştir. Bkz. er-Ramlî, ŞemsuddînMuhammed b. Ebi’l-Abbâs Ahmed b. Hamza,Nihâyetu’l-muhtâc ilâ Şerhi’l-Minhâc, Mat-baatu Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, Mısır1357/1938, VII/382.

78. es-Serahsî, el-Mebsût, X/127.

79. es-Serahsî, el-Mebsût, XXX/142–143; el-Kâ-sânî, Bedâiu’s-senâi’, VII/141.

80. es-Serahsî, el-Mebsût, XVI/60.

81. es-Serahsî, el-Mebsût, XX/107.

82. es-Serahsî, el-Mebsût, IX/44.

83. es-Serahsî, el-Mebsût, V/208.

84. Özel, A., Dârülharb, DİA, VIII. Cilt. İstanbul;1993. s.536.

85. en-Nesâî, Ebu Abdurrahmân Ahmed b.Şuayb b. Alî, Sünen, Beytu’l-Efkâr ed-Dev-liyye li’n-Neşri ve’t-Tevzî’, Riyad (t.y.), “Ka-sâme”, 26-27.

86. es-Serahsî, el-Mebsût, V/50.

87. es-Serahsî, el-Mebsût, XXIV/26.

88. Bu hususlardaki hadisler için bkz. ez-Zeyleî,Cemaluddîn Ebu Muhammed Abdullah b.Yûsuf, Nasbu’r-râye li ehâdîsi’l-Hidâye, Mu-essesetu’r-Reyyân, Cidde (t.y.), II/30-33, 197-199.

89. es-Serahsî, el-Mebsût, II/22.

90. el-Meydânî, el-Lubâb, I/81-82.

91. es-Serahsî, el-Mebsût, II/41; el-Kâsânî, Be-dâiu’s-senâi’, I/270.

92. el-Ahzâb, 33/33.



95. el-Meydânî, el-Lubâb, I/80.

96. Bu rivayetin diğer varyantları ve değerlendir-meler için bkz. ez-Zeyleî, Nasbu’r-râye, II/30-33.



99. es-Serahsî, el-Mebsût, III/119.

100. Şâfiîlerin görüşleri için bkz. el-Mâverdî, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habîb, el-Hâvi’l-kebîr, (tahk.; Alî Muhammed Muavved ve ÂdilAhmed Abdulmevcûd), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût1414/1994, IV/363-364.

101. el-Buhârî, Ebû, Abdullah Muhammed b. Ebi’l-Hasen b. İsmail, el-Câmiu’s-sahîh, et-Tab’atu’s-Sâniye, Mektebetu’r-Ruşd–Nâşirûn, Riyâd 1428/2006, “Taksîru’s-Salât”,4. el-Buhârî hadisin ilk bölümünü rivayet et-mektedir. Hacc yolculuğu ile ilgili ikinci kısmıBezzâr Müsned’inde aktarmaktadır. Bkz. ez-Zeyleî, Nasbu’r-râye, III/10.

102. es-Serahsî, el-Mebsût, IV/111; ez-Zeyleî,Tebyînu’l-hakâik, II/5.

103. es-Serahsî, el-Mebsût, XVI/55



106. Hanefilerin dayandıkları rivayetler için bkz. ez-Zeyleî, Nasbu’r-râye, IV/239 vd.




110. Bu konuda delil alınan çeşitli rivayetler de bu-lunmaktadır: “Kim, kendisine yol (mahremlikbağı) olmayan kadının avuç içine temasederse, kıyamet günü avuçlarına ateşten birköz konur.” “Hz. Peygamber biat alırken yaşlıkadınlarla musafaha ederdi, fakat genç kadın-lar ile musafaha etmezdi. Elini büyük bir sukabına koyar sonra da kadın elini onadaldırırdı. Bu onun biatiydi.” Ancak Hz. Aişebu hadisi inkâr etmiş ve “kim Hz. Peygamberyabancı bir kadının elini tutmuştur derse, onaen büyük iftirayı atmış olur.” demiştir. Hz. EbuBekir, hilafeti zamanında, süt emzirmeye ve-rilen çocukların bulunduğu kabilelerin birkısmına gitti. Yaşlı kadınlarla musafaha edi-yordu. Hz. Zubeyr Mekke’de hastalandığındabir yaşlı kadını hastalığında kendisine bak-ması için tutu. Kadın onun ayaklarını sıvazl-ıyor, başına dokunuyordu. es-Serahsî,el-Mebsût, X/153-154. Zeyleî, bu rivayetleritek tek aktarmakta ve ‘garip’ olduğunu söyle-mektedir. ez-Zeyleî, Nasbu’r-râye, IV/240.

111. es-Serahsî, el-Mebsût, X/154; el-Meydânî, el-Lubâb, IV/164.





el-Âmidî, Ali b. Muhammed, el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm, (tahk.: Seyyid el-Cumeylî), Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, et-Tab’atu’s-Sâniye, Beyrut 1406/1986.

Birsin, Mehmet, “Mâverdî’nin Devlet Anlayışı”, An-kara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara2005 (Basılmamış Doktora Tezi).

el-Buhârî, Abdulazîz Ahmed b. Muhammed Alâud-din, Keşfu’l-esrâr an usûli Fahru’l-islam el-Bezdevi,(tahk.: Abdullah Mahmud Muhammed Ömer), Da-ru’l-kutubi’l-İlmiyye, et-Tab’atu’l-Ûlâ Beyrût1418/1997.

el-Buhârî, Ebû, Abdullah Muhammed b. Ebi’l-Hasenb. İsmail, el-Câmiu’s-sahîh, et-Tab’atu’s-Sâniye,Mektebetu’r-Ruşd –Nâşirûn, Riyâd 1428/2006.

el-Cevherî, İsmâîl b. Hammâd, es-Sıhâh tâcu’l-luğave sıhahi’l-Arabiyye, (tahk.: Ahmed AbdulğafûrAtâr), Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, Beyrut 1404/1984.

Çelebi, İlyas, “Fiten”, DİA, İstanbul, 1994, XII/149.

ed-Debbûsî, Ebu Zeyd Abdullah b. Ömer b. Îsâ,Takvîmu’l-edille fî usûli’l-fıkh, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, et-Tab’atu’l-Ûlâ, Beyrût 1421/2001.

Dâmad, Şeyhzâde Abdurrahman b. Muhammed,Mecmau’l-enhur fî Şerhi Multeka’l-ebhur, I-II, Mat-baatu’l-Osmaniyye, İstanbul 1305.

Ebu’l-Huseyn, Muhammed b. Ali b. et-Tayyib, el-Mu’temed fî usûli’l-fıkh, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, et-Tab’atu’l-Ûlâ, Beyrut 1403/1983.

Hudaribek, Muhammed, Usûlu’l-fıkh, el-Mektebe-tu’t-Ticâriyyetu’l-Kubrâ, et-Tab’atu’s-Sâdise, Mısır1389/1969.

İbn Âbidîn, Muhammed Emîn, Reddu’l-muhtârale’d-durri’l-Muhtâr Şerhu Tenvîri’l-ebsâr, Thk, ÂdilAhmed Abdulmevcûd – Ali Muhammed Muvvad,Dâru Âlemi’l-Kutub, Riyâd 1423/2003.

İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd,el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye,Beyrut (ty.).

İbnu’l-Humâm, Kemâluddîn Muhammed b. Ab-durrahmân es-Sîvâsî, Şerhu Fethi’l-kadîr, Dâru’l-

Kutubi’l-İlmiyye, et-Tab’atu’l-Ûlâ, Beyrut 1424/2003.

İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemâluddin Muhammed b.Mukrim el-Ifrıkî el-Mısrî, Lisânu’l-Arab, Dâru Sâdır- Dâru Beyrût 1375/1956.

İbn Mukaffa’, Abdullah, “Risâletu’s-Sahâbe, (Âsâruİbnu’l-Mukaffa’ içinde) Dâru’l-Kutubu’l-İlmiyye, et-Tab’atu’l-Ûlâ, Beyrût 1499/1989

İbn Rüşd el-Hafîd, Ebu’l-Velîd Muhammed b.Ahmed b. Muhammed el-Kurtubî, Bidâyetu’l-muc-tehid ve Niâyetu’l-muktesid, (tahk.: MuhammedSubhî Hasen Hallâk), Mektebetu İbn Teymiyye, et-Tab’atu’l-Ûlâ, Kâhire 1410.

el-İsfehânî, er-Râğıb, Müfredâtu elfâzi’l-Kur’ân,(tahk.: Safvân Adnân Dâvûdî), ed-Dâru’ş-Şâmiyye - Dâru’l-Kalem, Dımeşk 1412/1992.

el-Kâsânî, Alâuddin Ebû Bekr b. Mes’ûd, Bedâiu’s-senâi’ fî tertîbi’ş-şerâi’, Dâru Kutubi’l-İlmiyye, et-Tab’atu’sâniye, Beyrut 1406/1986.

el-Merğînânî, Burhânuddin Ebu’l-Hasen Ali b. EbîBekr b. Abdilcelil, el-Hidâye fî Şerhi Bidâyeti’l-mub-tedî, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrût 1416/1995.

el-Mâverdî, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed b.Habîb, el-Hâvi’l-kebîr, (tahk.; Alî Muhammed Mu-avved ve Âdil Ahmed Abdulmevcûd), Dâru’l-Kutu-bi’l-İlmiyye, Beyrût1414/1994,

el-Mevsılî, Abdullah b. Muhammed b. Mevdûd, el-İhtiyâr li ta’lîli’l-Muhtâr, Çağrı Yayınları, İstanbul1984.

el-Meydânî, Abdulğanî el-Ğanîmî ed-Dımeşkî, el-Lubâb fî Şerhi’l-Kitâb, Mektebetu’l-İlmiyye, Beyrût(t.y.).

en-Nesâî, Ebu Abdurrahmân Ahmed b. Şuayb b.Alî, es-Sünen, Beytu’l-Efkâr ed-Devliyye li’n-Neşrive’t-Tevzî’, Riyad (t.y.).

Özel, A., Dârülharb, DİA, XIII. Cilt. İstanbul; 1993.

er-Ramlî, Şemsuddîn Muhammed b. Ebi’l-AbbâsAhmed b. Hamza, Nihâyetu’l-muhtâc ilâ Şerhi’l-Minhâc, Matbaatu Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, Mısır1357/1938.

es-Serahsî, Şemsu’l-Eimme Ebû Bekr Muhammedb. Ebî Sehl es-Serahsî, el-Mebsût, Dâru’l-Ma’rife,Beyrût (t.y.).

_________ Temhîdu’l-ukûl fi’l-usûl (Usûlu’s-Se-rahsî), (tahk.: Ebû Abdurrahmân Salâh b. Muham-med b. Arîda), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût1417/1996.

Seyid Bek, Usûl-u Fıkıh Dersleri, Dersaadet (KararMatbaası) 1338.

eş-Şâfiî, er-Risâle (İslâm Hukukunun Kaynakları),(çev.: Abdulkadir Şener-İbrahim Çalışkan), TürkiyeDiyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1997.

_________el-Umm, el-Matbaatu’l-Kubra el-Emî-riyye bi Bûlâk, Mısır 1322.

eş-Şâtıbî, Ebu İshak İbrahim b. Mûsâ, el-Lahmî el-Ğirnâtî, el-Muvâfakât fî usûli’ş-şerîa, (tahk.: İbrahimRamadân), Dâru’l-Ma’fire, Beyrut 1471/1997.

Şevkânî, Muhammed Ali, İrşâdu’l-fuhûl ilâ tahkîki’l-hakki min ilmi’l-usûl, (tahk.: Şa’ban Muhammed İs-mail), Dâru’l-Kutub, Kahire (t.y.).

eş-Şîrâzî, Ebu İshak İbrahim b. Ali, el-Luma’ fî usû-li’l-fıkh, Thk, Muhyiddin Raybmızto – Yusuf Ali Bed-evî, Dâru Kelmi’t-Tayyib – Dâru İbn Kesîr,et-Tab’atu’s-Sâniye, Dımeşk 1418/1997.

Taştan, O., “Merkezileşme Sürecinde İslam Hu-kuku: Bölgeselliğe Veda veya Şâfi’î Faktörü”, HayriKırbaşoğlu, Sünni Paradigmanın Oluşumunda Şâ-fiî’nin Rolü, Kitâbiyât, Ankara 2003.

ez-Zemahşerî, Cârullah Ebi’l-Kâsım Muhammedb. Ömer, Esâsu’l-belâğa, Dâru’l-Ma’rife, Beyrût,(t.y.).

ez-Zeyleî, Cemaluddîn Ebu Muhammed Abdullahb. Yûsuf, Nasbu’r-râye li ehâdîsi’l-Hidâye, Mues-sesetu’r-Reyyân, Cidde (t.y.).

ez-Zeyleî, Fahruddîn Osman b. Ali b. Muhcen el-Bariî, Tebyînu’l-hakâik Şerhu Kenzi’d-dekâik ve Ha-şiyetu’ş-Şilbî, Hşy: Şihabuddîn Ahmed b.Muhammed. b. Yûnus eş-Şilbî, Matabaatu’l-Kubrael-Miriyye, Bulât, Kahire 1313h.

BİBLİYOGRAFYA

hanefîfıkhındafitnegerekçesinedayalı ...bunlardan biri, “şer’in reyimize bıraktığı...

Documents