MADEN TETKİK VE ARAMA GENELMÜDÜRLÜĞÜ DENİZ ARAŞTIRMALARI(MTA TURKUAZ ARAŞTIRMA GEMİSİ)

Haldun KAHRAMAN* veDr. Füsun YİĞİT FETHİ*

“Denizlere hâkim olan, cihana hâkim olur”

MUSTAFA KEMAL ATATÜRK

Önemli enerji kaynaklarının ve ulaştırma

koridorlarının kesiştiği bir bölgede yer alan ül-

kemiz için başta deniz yetki alanlarımız olmak

üzere tüm denizlerde yapılacak araştırma fa-

aliyetlerinden elde edilen her türlü bilgi, deniz

alanlarında uygulanacak hukuki, askeri, siyasi

ve ticari stratejilerin geleceğine ışık tutacaktır.

Denizlerimizde egemenlik hak ve menfaatlerin

muhafazası ile günümüzde ve yakın gelecekte

yaşamsal öneme sahip kara alanlarındaki do-

ğal kaynakların hızla tükeniyor olması konuları

bilim ve teknolojideki gelişmelerle denizlere

yönelik bilgi üretme zorunluluğunu bir kez da-

ha gözler önüne sermektedir. Diğer yandan

dünya genelinde yaşanan doğal afetler (dep-

rem, tsunami, küresel ısınma, iklimsel değişim-

ler vb.) ile son yıllarda gittikçe artan enerji (pet-

rol, doğal gaz boru hatları tesisleri vb.) ve

enerji güvenliği ihtiyacı denizlere olan ilgiyi art-

tırmıştır.

Yer bilimleri alanında Ülkemizin geleceğine

yönelik bilimsel ve stratejik planlamalar yapan

Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü

(MTA) yer bilimlerinin tüm alanlarında olduğu

gibi, üç tarafı denizlerle kaplı yaklaşık 400.000

km2 lik deniz yetki alanlarımızı da göz önünde

bulundurarak belirlediği öncelikler çerçevesin-

de deniz araştırmalarına da büyük önem ver-

mektedir. Bu amaçla, Kurumumuz başta deniz

yetki alanlarımız olmak üzere tüm denizlerde

jeolojik, jeofizik, oşinografik ve hidrografik ça-

lışmalar gerçekleştirmeyi hedeflemektedir.

Kurumumuzda deniz araştırmaları faaliyet-

leri, 1976 yılında MTA SİSMİK-1 (Hora) araştır-

ma gemisinin hizmete girmesi ile başlamıştır

(Şekil 1). MTA SİSMİK-1 ekonomik ömrünü

1

*Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Deniz Araştırmaları Dairesi Başkanlığı, Ankara

Şekil 1- MTA Sismik-1 Araştırma Gemisi.

Doğal Kay. ve Eko. Bült. (2015) 20: 1-8

2

Şekil 2- MTA SELEN Araştırma Botu.

tamamladığı 2004 yılına kadar hizmetine de-

vam etmiştir. Bu dönem zarfında özellikle Ege

ve Akdeniz’deki hak ve menfaatlerin korunma-

sına yönelik stratejik çalışmalar başta olmak

üzere, tüm denizlerimizde petrol-doğal gaz ve

TKİ/TTK adına Karadeniz’de kömür aramaları

(derin sismik, gravite, manyetik etütler), sismo-

tektonik ve mühendislik amaçlı etütler ile bir-

çok ulusal ve uluslararası bilimsel araştırmalar

yapılmıştır. Ekonomik ömrünü tamamlayan

MTA SİSMİK-1 araştırma gemisi 2004 yılında

İTÜ Denizcilik Fakültesi’ne eğitim amaçlı kulla-

nılmak üzere hibe edilmiştir.

Bunu müteakip, ülkemizin derin sismik

araştırma kapasitesine haiz tam donanımlı bir

araştırma gemisine olan ihtiyacı gündeme ge-

tirilmiş ve söz konusu acil ihtiyacı karşılamak

üzere MTA TURKUAZ çok amaçlı araştırma

gemisi ile sığ alanlarda çalışmalar yapabilecek

özellikteki MTA SELEN araştırma botunun te-

darik süreci başlatılmıştır.

Tedarik işlemlerine 2006 yılında başlananMTA SELEN araştırma botu 2011 yılı itibarı ilehizmete girmiştir (Şekil 2). 21 m tam boya sa-hip olan araştırma botu sığ deniz alanlarındayer bilimleri amaçlı projelerin yürütülmesineuygun bilimsel sistemler ile donatılmıştır. Araş-tırma botunda 2B çok kanallı sığ sismik sistem,yüksek ayırımlı sığ sismik sistemleri, denizmanyetometresi, yandan taramalı sonar siste-mi, 100 m su derinliğine kadar sürekli ölçümkapasiteli akıntı ölçüm cihazı, 1000 m su derin-liğine kadar iletkenlik, sıcaklık, derinlik ve oksi-jen içeriği ölçüm kapasiteli CTD cihazı, 400 msu derinliğine kadar deniz suyu örneklemeekipmanı, deniz tabanından çökel örneklemesiyapmak üzere grab örnekleyici ile 3 m uzunluk-ta gravite/piston karotiyer yer almaktadır.

MTA SELEN araştırma botunda yer alan ör-nekleme ekipmanı ile 400 metre su derinliğinekadar olan kıyı ötesi alanların genel jeolojiközellikleri araştırılmakta olup bu alanlarda hükümsüren sedimantolojik ve tektonik süreçlerinin

3

Şekil 3- MTA SELEN Jeolojik Örnekleme Çalışması.

incelenmesine yönelik deniz tabanından karot

ve yüzey örnekleri alınabilmektedir (Şekil 3).

Alınan örneklerden deniz tabanı çökel da-

ğılımı haritaları üretilmektedir. Ayrıca elde edi-

len deniz tabanı çökel örnekleri üzeride yürütü-

len laboratuvar analizleri neticesinde, örnekle-

nen alanın çökel tarihçesi ve bu tarihçe boyun-

ca meydana gelen sismolojik, paleontolojik,

mineralojik, jeokimyasal ve iklimsel değişimler

açıklanarak havza-ortam evrimine yönelik yo-

rumlamalar yapılmaktadır (Şekil 4).

Yürütülen deniz araştırmasının amacına yö-

nelik olarak yeryuvarını oluşturan kayaçların

farklı jeofiziksel özelliklerinden istifade ederek

sismik ve manyetik veriler toplanmaktadır. Bu

kapsamda araştırma botunda kullanılan çok ka-

nallı yüksek ayrımlı sığ sismik sistemiyle (su de-

rinliği 500 m ye kadar olan alanlarda) deniz ta-

banındaki yapısal unsurların ortaya konulması,

sediman tarama sistemi (sub-bottom profiller)

ile su derinliği 300 m kadar olan alanlarda ve

güncel çökellerde, çökellerin kalınlık ve yapısal

özelliklerinin ayrıntılı tespiti yapılabilmektedir

(Şekil 5).

Gerçekleştirilen hidrografik/oşinografik

araştırma faaliyetleri kapsamında tek ve çok

ışınlı iskandil sistemleri kullanılarak kıyı, şelf

ve açık deniz alanlarının morfolojik özellikleri-

nin ortaya konulmasına yönelik derinlik harita-

ları üretilmektedir. Yapılan ölçüm ve örnekleme

çalışmaları ile de su kolonundaki sıcaklık, ilet-

kenlik, derinlik (CTD) değişimleri tespit edil-

mekte, 600 m ye kadar olan derinliklerden su

örneklemesi yapılarak söz konusu örneklerin

laboratuvar analizleri neticesinde çalışılan su

kolonunun fiziksel, kimyasal ve biyolojik özel-

likler ortaya konulmaktadır. Ayrıca, su kolonu-

nun ilk 100 metrelik kısmına yönelik akıntı yö-

nü ve şiddeti belirlenebilmektedir. MTA SELEN

4

(a) (b)

Şekil 4- (a) ; (b) Jeoloji/Oşinografi laboratuvarı çalışmaları.

Şekil 5- (a) Sediman Tarama sistemi; (b) Su Örnekleme Sistemi; (c) Yandan Taramalı Sonar Sistemi balığı;(d) Çok kanallı sığ sismik sistemi kontrol ünitesi.

(a) (b)

(c) (d)

araştırma botunda Yandan Taramalı Sonar sis-temi kullanılarak deniz tabanındaki doğal veyapay yapı/nesnelerin akustik görüntülenmesiile deniz tabanı mozaik haritaları üretilmekte,çökel karakterizasyonu yapılabilmekte ve batıkarama veya jeoarkoloji gibi kısıtlı alanlardakapsamlı çalışmalar gerçekleştirilebilmektedir.

Diğer taraftan açık ve derin denizlerde yerbilimleri yanında deniz bilimlerinin diğer dalla-rında da kapsamlı araştırma faaliyetleri ger-çekleştirebilmek amacıyla temini öngörülenUlusal çok amaçlı ve modern donanıma haizbir araştırma gemisinin (MTA TURKUAZ) teda-rik işlemlerine 2008 yılında başlanmıştır. Bukapsamda yürütülen kurumlar arası işbirliklerineticesinde teknik özellikleri belirlenen MTATURKUAZ araştırma gemisinin bilimsel araş-tırma ekipmanı ile birlikte anahtar teslim teda-rik işlemleri Savunma Sanayii Müsteşarlığı(SSM) tarafından üstlenilmiştir. Yüzde 100 yer-li ve tamamen Türk mühendislerinden oluşandizayn ekibi tarafından gerçekleştirilen MTATURKUAZ araştırma gemisinin inşasına 2012

yılı Eylül ayında başlanmıştır. 28 Mart 2015 ta-rihinde törenle denize indirilen (Şekil 6) gemi-nin iç donatımı ve bilimsel sistemlerinin mon-tajları sonrasında 2016 yılı içinde Kurumumu-za teslimi ve hizmete girmesi öngörülmektedir.

Modern sevk ve manevra sistemleri ile do-natılacak olan MTA TURKUAZ araştırma gemi-sinde uluslararası sivil havacılık standartlarınahaiz bir helikopter pisti (helidek) ve hassas se-yir ve mevki muhafazasına yönelik IMO Class 1dinamik pozisyon sistemi (DKS) bulunacakolup teknik özellikleri çizelge 1’de yer almakta-dır. Gemide, 2B/3B sismik sistem yanında tümdenizlerde ölçüm kapasiteli yüksek ayırımlı sığsismik, deniz gravimetresi, deniz manyetomet-resi, 5000 m çalışma derinliği kapasiteli tek/çokışınlı iskandil sistemleri, 1500 m çalışma derin-liği kapasiteli iş sınıfı uzaktan kumandalı sualtıaracı (ROV: Şekil 7), 1000 m su derinliğine ka-dar ölçüm kabiliyetine sahip karinaya monteliakıntı ölçüm cihazı, 2500 m su derinliğine ka-dar su örnekleme ekipmanı ile derinlik, sıcaklık,iletkenlik, çeşitli kimyasal algılayıcılar içeren

5

Şekil 6- MTA TURKUAZ araştırma gemisinin denize inişi (28 Mart 2015).

6

TURKUAZ ARAŞTIRMA GEMİ ÖZELLİKLERİ

Klas Notasyonu +1 A5 Research Vessel FO LA FS S4PR +M AUT-C DK1

Tam Boy 86,66 m

Genişlik 19 m / 23 m

Derinlik 8 m

Draft 6 m

Tonajı 4575 (gross)

Deplasman Ağırlığı 4867 ton

Ana Makinalar 4 X 2520 kW ABC 12V-DZC Dizel Jeneratör

Ana İticiler 2 X 3500 kW Rolls Roys

Baş İtici 1 X 1050 kW Rolls Roys

Sürat (Maksimum) 17 knots

Sürat (Ekonomik) 14 knots

Yakıt Kapasitesi ~1,500 m3 (Motorin)

Helidek 12 Ton Sikorsky

Dinamik Konumlandırma Sistemi Kongsberg DP-I

Personel Kapasitesi 55 kişi

Kreynler A-Frame, Dregen Knuckle Kreyn

Botlar Norpower Jemar Sismik Çalışma Botu, RHIB Bot

Ofisler Veri İşlem, ROV Kontrol, Hava Tabancaları Kontrol Odaları

Laboratuvarlar Araştırma Laboratuvarı, Örnekleme Laboratuvarı

ARAŞTIRMA EKİPMANI

2B / 3B SİSMİK SİSTEM

Kayıt Sistemi Sercel Seal 428 Marine

Navigasyon Sistemi Sercel SeaPro Nav 3D Lite

Streamer Tipi Sercel Sentinel® Solid Streamer

Streamer Kapasitesi 4 X 4 km (Gemi Altyapı Kapasitesi 8 x 8 km)

Streamer Konumlandırma Sistemi Sercel Nautilus

Streamer Kurtarma Sistemi Geospace HSRD

Hava Tabancaları Kontrol Sistemi ION Digishot

Hava Tabancaları Tipi 72 adet Bolt Technologies 1900 - LLXT (8400 inçküp)

Hava Tabancaları Dizin Sayısı 6 Dizin @ 12 hava tabancası

Paravan BARO 44 / 46

Sismik Kompresör 3 adet LMF 48/138-207-E60

Veri İşlem Ünitesi / Veri Yorumlama 2B / 3B CGG Geovation / Petrel Suite

DİĞER SİSTEMLER

Yüksek Ayrımlı Sığ Sismik Sistemi Kongsberg TOPAS PS18 Full Ocean

Deniz Gravimetresi Sistemi MicroG MGS-6 / 193

Deniz Manyetometresi Sistemi Geometrics G882

Tek Işınlı İskandil Sistemi Kongsberg EA600 (18 kHz / 200 kHz)

Çok Işınlı İskandil Sistemi Kongsberg EM 2040-7 (300-500 kHz) / EM 302 (20 kHz)

Uzaktan Kumandalı Sualtı Aracı (ROV) GATE Gelibolu 1500 (İş Sınıfı, 1500 m)

Karinaya Monteli Akıntı Ölçme Sistemi Teledyne RDI Ocean Surveyor OSII38

Su Örnekleme Sistemi SeaBird SBE 55 Plus (12 Şişe)

CTD ve Kimyasal Algılayıcılar SeaBird SBE25 (CTD, pH, Bulanıklık, DO, PAR, OPR, CH4, H2S)

Jeolojik Örnekleme Ekipmanı OSIL Piston Corer (18 m), OSIL Box Corer

Ölçüm / Örnekleme Vinçleri MacArtney Cormac V / Cormac II, Rolls Royce(ODIM)

Çizelge 1- MTA TURKUAZ Araştırma Gemisi Teknik Özellikleri.

CTD cihazı, 2500 m kapasiteli kutu karotiyer

ve 18 m uzunlukta gravite/piston karotiyer

ekipmanı bulunacaktır.

MTA TURKUAZ araştırma gemisi ile Ülke-

miz deniz yetki alanları başta olmak üzere dün-

ya denizlerinde doğal kaynakların aranması,

karalardaki jeolojik yapıların denizlerdeki de-

vamlılığının tespiti, deprem, iklim değişikliği

araştırmaları vb. amaçlarla su kolonunun, de-

niz tabanının ve taban altında yer alan yerka-

buğunun özelliklerinin araştırılmasına yönelik

faaliyetlerin icra edilmesi hedeflenmektedir.

Ayrıca özel sektör kuruluşları veya üniversite-

ler tarafından derin ve açık denizlerde yapıl-

ması planlanan yer bilimleri veya deniz bilimle-

rinin diğer dallarına yönelik bilimsel ve teknik

araştırmalara (fiber-optik haberleşme kablola-

rı, doğal gaz ve petrol boru hatları güzergah

veya stabilite incelemeleri, mühendislik veya

yer seçimi amaçlı jeoteknik projeler, deniz kirli-

liği, ekoloji araştırmaları vb.) destek sağlanabi-

lecektir.

Ülkemiz deniz araştırmalarının geleceğineyön verilmesi amacıyla Kurumumuzun da içe-risinde yer aldığı Seyir Hidrografi ve Oşinogra-fi Hizmetleri Kurulu (SHOH) tarafından hazırla-nan ve Bakanlar Kurulu Kararı ile 02.10.2014tarih ve 29117 sayılı Resmi Gazete’de yayım-lanarak yürürlüğe giren “Türkiye Ulusal DenizAraştırma Stratejisi Belgesi (TUDAS)” kapsa-mındaki “EK-A: Türkiye Ulusal Deniz AraştırmaStratejisinin Uygulanmasına İlişkin Eylem Pla-nı” ile belirlenen 34. madde numaralı öncelikile “Denizlerde uzun süreli ölçüm/gözlem sis-temleri ile deniz araçlarını işletecek olan Türki-ye Deniz Araştırma Merkezi (TÜDAM)” kurul-ması konusundaki ihtiyacın değerlendirilerek;yapısı, çalışma şekli, personel ihtiyacı, kurul-masının sağlayacağı fayda ve mahsurları iledayandırılacağı mevzuat gibi konuların incele-neceği bir etüt projesi yapılması kararlaştırıl-mıştır. Bahse konu eylem planı ile ortaya konu-lan TÜDAM’a yönelik faaliyetler hususunda ko-ordinatörlük görevi MTA Genel Müdürlüğü veTÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi’ne (TÜ-BİTAK-MAM) verilmiştir.

7

Şekil 7- İş Sınıfı Uzaktan Kumandalı Su Altı Aracı (ROV).

8

Kurumumuz TÜDAM’ın hayata geçirilmesi-ne yönelik olarak dünyada örnek teşkil edebi-lecek uluslararası kuruluşlarla işbirliği çalışma-larını başlatmıştır. Bu kapsamda Kurumumuzile bilimsel ve teknik altyapıya sahip önemli de-niz araştırma merkezlerinden Fransa DenizAraştırmaları Enstitüsü (IFREMER) ve GüneyKore Jeoloji ve Maden Araştırmaları Kurumu(KIGAM) arasında mutabakat zabıtları (MoU)imzalanmıştır. Bunun yanı sıra İtalya’dan IS-MAR, İngiltere’den NOC, Hollanda’dan NIOZ,Almanya’dan KDM, GEOMAR ve MARUM gibikurumların da aralarında bulunduğu denizaraştırma merkezleriyle de işbirliği çalışmalarıyürütülmektedir.

Kurulduğu 1935 yılından itibaren Ülkemizinyer bilimleri alanındaki faaliyetlere öncülükeden MTA Genel Müdürlüğü, “teknik alt yapısıve uzman kadrosuyla ürettiği nitelikli bilgiyi ka-muoyunun kullanımına en etkin şekilde sun-mak ve gerçekleştirdiği yer bilimleri kapsamlıdeniz araştırmaları ile uluslararası platformdatanınan, saygın bir kurum olmak” ilkesine yö-nelik faaliyetlerine deniz araştırmaları konu-sundaki yaklaşık kırk yıllık bilgi birikimi ve de-neyimden destek alarak artan bir ivme ile de-vam edecektir.