H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 1

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 2

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 3

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 4

Idazkuntza Kontseilua

Idazkuntza Kontseiluburua: Igor EstankonaKontseilukideak: Elena Martinez, Xabier Mendiguren,Jon Martin, Juan Luis Mugertza.

Diseinua eta maketazioa: Berria.Inprimaketa: Gertu Grafikak

ISBN: 1130-2445Lege Gordailua: SS-359/90

Euskal Idazleen Elkarteak ez ditu derrigorrean beregain hartzenHegats aldizkariko kolaboratzaileen iritziak.

Zemoria kalea, 25 behea20013 DonostiaTel: 943 27 69 99

Faxa: 943 27 72 88Posta elektronikoa. eie@idazleak.org

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 5

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 6

Joxan Artzek hasitako hitzaurrea ............................................................... 9

Xabier Lete, lore gorrien arteko poetikaJose Angel Irigaray ............................................................................ 11

Estalitako egia esanezinen poesiaLourdes Otaegi Imaz............................................................................. 25

Xabier Lete: guztien lana guztien eskuJoxerra Garzia ...................................................................................... 39

Xabier Leteren musikaAntton Valverde.................................................................................... 51

Oinarrizko bibliografia eta diskografiaXabier Mendiguren Elizegi ..................................................................... 57

Poema antologia labur bat ..................................................................... 61

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 7

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 8

Joxan Artzek hasitako hitzaurrea

Atzo deitu nion Joxan Artzeri Hegatserako artikulu bat, poemasorta bat edo otutzen zitzaiona eskatzeko asmoz , eta esan zidanlanpetuta zebilela, zenbait idazlan orrazten ari zela, liburu batekopiezei ordena bilatzen.Esan nion lan astunak direla horiek,ez zeladerrigorra baiezkoa ematea.Banekien,ostera, burua garbitzekobota zidala aitzakia labur bihozbera,apur batean zutaz aritu ginela-rik aitortu baitzidan egitorduan:

– Ez naiz oraindik Xabierrekin egon.

Lurdesekin bai, haren aurpegi gaztearekin hitz egiten du Ar-tzek, badute elkarren berri. Baina zure heriotzak lur jota utzi du,oraindik ez ei daki zelan hurreratu zugana,nondik hasi,ze larretan.Jainkorik ez duzuen sinestunon mundua amaigabea da.

«Izarren hauts urdinaeta itsas-hegi luzeabesterik ez legokeenlur errearen beste alde hortan»(Bigarren poema liburua,1974)

Eta kristauen antzera lur eman dizueten fedegabe mistikoonedermena ez dago mundu honetan.

«belaze goitarretako argitasuneanberreskura dezagula maitasun lehenabrisarak gure bekokiak zimurrez garbitzean»(Egunsentiaren esku izoztuak, 2008)

Bilatu ezazu zeuk Artze,eta hitz egiozu.Errua,oinazea,zoriona,beldurra eta salbazioa bizien ardura absurdoak direla esaiozu. Ja-danik badakizu,zuretzat ez dira ezer:egite onak eta txarrak baizikez daude.

Igor EstankonaHegatseko Idazkuntza Kontseilua2011ko apirila

9

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 9

10

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 10

11

Xabier Lete, lore gorrien arteko poetikaJose Angel Irigaray

Ezaguna da Xabier Leteren ibilbide oparoa,bai poesian bai kanta-gintzan; batean zein bestean nabarmendutako dohain berezia.Egiatan, bakan da gauzatzen gure hizkuntzaren bizitasun osasun-garria hain manera eraginkorrean. Oiartzunen ongi errotua,ahozkotasun eta herri kulturan –eta hor aipagarria da lekuonata-rren itzala, bereziki Juan Marirena– eta, gisa berean, gogoa irekia,munduan kokatua –ingurukoan eta urrutikoan–,biak propioki uz-tartuz jardundakoa izan da poesia eta kantuen sorkuntzan.Harenpoema eta kantuetan memento berean da herri hizkuntza biziasentitzen eta hizkuntza jasoa gozatzen, existentziaren drama etaironia,euskaldunaren eta giza aberearen patua,poz eta mina,egu-noroko irudiak eta arnasa handiko metaforak… Lurrari atxikiaeta lau haizetarat zabaldua, poetak inoiz ez du ikuspegia galtzen,non dagoen, zer eta nondik duen kantatzen, bertatik bertaramundu guztian gaindi.

Xabier Leteren poetikan nabarmentzen den berezitasun nagu-sienetarikoa, doikabe. Horri lotua, gauza eta gertakizunak hitz-poesia bilakatzeko deliberamendu… eta dohaina. Harenhastapenetako poema bat Gauzen izentatze etengabe bat da dei-tzen,eta honela hasten:«Poesia/ gauzak izentatzeko era bat da».Etasarreran zehazten du: «Gauzek, ordea, beren izena behar dute. Etagertakizunek. Beren izena behar dute, eta izena bilatuz gero leporatuegin behar zaie.Euriari, euri / Aleari, ale / Lagunari, lagun / Etsaiari,etsai / Zoroari, zoro / Erailketari, erailketa / Goseari, gose / Ega-rriari, egarri / Heriotzari, heriotze / Gorputzari, gorputz / Desio-ari, desio. Izentatze horrek, gauzen begiratze lehiatsu eta aspergarrihorrek harririk mugituko ez duenaren uste osoz. Ez baitatza hortanauzia,ez mirakulu,ez aterabidetan.Eguneroko identifikatze baten be-harretan baizik.Denbora gosetiaren sabel izugarrira nahaspila gorro-tagarrian ez erortzean… Gudari irabazle inoiz izango ez garenezgero, ez gaitezela, arren, gudari ezezagun izan. Hitzak izaten jarrai

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 11

daitezela, desgastez hil edo zentzu argitsu indartsu berri batez jantziditzagun bitarte.Hitzak izaten jarrai daitezela».Honaraino Leterenhitzak.Poesiari buruzko paradigma bat.

Ondorioz,ongi dakigu,hainbat eta hainbat sentimendu,poz etamin, galera, amets,… eder, zehatz eta indartsuki zituen izendatu-rik utzi,uzta poetiko jorian.

Lehen idatziak Muga, Oarso, Jakin eta, bereziki, Zeruko Argia–«Gazte naiz» eta «Kultura gaiak» sailetan– aldizkarietan plazara-tu bazituen ere,poesia dago Xabier Leteren literatur ibilbidearenhastapenean. Joan den mendeko 60ko hamarkadan hasia, era ja-rraikiagoan 1964. urtetik aitzina. Hain zuzen, garai horretan ida-tzitakoak Donostian antolatzen zen Agora Sarian irabazle gertatuziren, 1966 eta 1967 urteetan. Bilduma horietakoak izan zirenbere lehen poesia liburuan plazaratuko zituen poemak, Egunetikegunera orduen gurpillean (Cinsa-Hegosa,Bilbo,1968).

Garai berean,baina,Ez dok Amairu taldearen sortze dinamikantxertatu zen eta, laster, ia ustekabean, jendaurrean kantatzeariekin zion. Segidan nabarmendu zen kantatzeko era indartsu etasinesgarriagatik –ahotsa lakar, ahoskatze zehatz eta garbia–, kan-tu-testuen mailagatik, herri tradizioan txertatuak bezainbat goimailako poetikan,berau zabaldu eta aberasteagatik...

Urte horietan ondu zuen sorkuntza eta izan zuen eragina–musikan eta poesia mailan– baitezpadakoak izan ziren, taldeaneta, oro har, euskal kulturaren gaurkotze eta garatze prozesuan.Hasieratik nabarmentzen zitzaizkion herri kanturako dohain be-rezia, garaiko arazoekiko sentsibilitatea, ironia eta kezka existen-tziala.Nola ez oroitu lehen urteetako Lore gorrien balada,AlzatekoJaun,Kontrapasa edota Giza aberea bezalakoen ondoan Detroite-ko beltzen aldeko Ez kanta beltza kantu deiadarra,Viet-Namgogerlaren kontrakoa edota Txile kantua. Ondotik etorriko zirenNafarroa arragoa, Ni naiz, Xalbadorren heriotzean, Habanera etabeste hainbat.Asko zinezko mugarri euskal kantagintzan; baitez-padako erreferente bilakatuz,taigabe elikatzen dute subkontzien-te kolektiboa.

12

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 12

Kantu horiekin bost disko plazaratu zituen. Lurdes Iriondore-kin batera beste bi, kantu berriekin eta herrikoiekin.Horiez gain,Bertso eta kopla zaharrak disko bikoitza,Antton Valverde eta JulenLekuonarekin,Txirritaren bertsoak disko bikoitza Antton Valverde-rekin,eta,azkenik,Berrehun urtez bertsotan,zazpi disko bertsolari-tzaren antologia gisa.Denera 18 disko.

Ez Dok Amairu taldea desegin eta ondoko urteetan, bi arlo-etan jardun zuen. Kantagintzan, bakarka, Lurdes Iriondorekin,Zazpiribai ikuskizunean (ipar eta hegoko zenbait kantari bil-duz), Antton Valverderekin… Emaitza: aipatuetariko zenbaitkantu eta disko, kontzertuak... Letretan, hainbat hitzaurre, arti-kulu eta kolaborazioz gain, poesia idazten: Bigarren poema libu-rua (Gero, 1974) deitutakoan, aurreko ezaugarriekin batera,poetika helduagoa eta zalantza existentzialaren eragina nabar-mentzen dira. Urrats desbideratuak (Gipuzkoa Kutxa Argitalpe-nak, 1981) 1980ko Irun Hiria saria izan zen lanean, berriz, etsi-pena eta ezkortasuna hasten dira poetaren mundua errotiktindatzen. Hurrengoa Zentzu antzaldatuen poemategia (Euskal-tzaindia-BBK, 1992) da, erakunde horiek antolaturiko Arrese-Beitia lehiaketa irabazirik; Biziaren ikurrak (Erein, 1993) izene-koan, berriz, aurreko liburuko poemategiaren atal oso baterantsi zuen. Bietan, eri handi izan ondoren onduak, izpirituali-tatearen xerkako desmartxa deliberatuan azaltzen da; bizitzekoeuskarri diratekeenak izendatuz, hitz-poesia bilakatuz, egiazkigauzatzen has zitezen. Azken urteetan, Rilke, Orduen Liburuadisko-liburua (Pamiela, 2004), txekiarraren hogeita hamarpoema Karlos Gimenezek pianoz lagundurik. 2006an Abestitzaketa poema kantatuak (Elkar), kantu bilakaturiko bere poemenbilduma argitaratu zuen.

Azkenik, Egunsentiaren esku izoztuak liburua dugu. Hamabosturte bere poemarik argitaratu gabe egon ondoren 2008koabenduan Pamielaren eskutik plazaratua. Bertan, menturazinoiz baino modu erabatekoagoan, aurreko liburuetan nabar-mendutako gai, arrangura eta kezkak, estilo, taxukera, hizte-

13

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 13

gia…, hots, Leteren mundu metaforikoa, hiztegi poetikoa, gau-zatzen da.Aspaldian bizi izanikako esperientziak –osasun ara-zoak, galerak, heriotza…– gogoetatuz eta hitz bilakatuz, ohi be-zala azala eta mamia egoki uztartuz, poeta lurralde sakon etasentituagoetan, zinezkoagoetan, murgiltzen da, ezinago sinesga-rri. Inoiz baino gehiago nabarmenduz existentziarekiko kezka,sentimenduen munta, oinazea, denbora, galera zentzua, erredi-mitua-edo izateko beharra… Zentzu horretan, mugarri bereziada, ziklo osoa hetsi nahi izan balu bezala. Hainbat non, zantzuguztien arabera, behin eta sentipen eta egitateak poesia-hitz bi-lakatutakoan, poeta bera osatuxeago jalgi baitzen liburua on-tzeko eta plazaratzeko prozesutik; agian, bizitzaren aro ezinagoberezia pasatu izanaren eta (bere buruarekin haste) zituzkeenzorrak kitatu izanaren ondorioz. Liburu horrek 2009ko Litera-turako Euskadi Saria jaso zuen, baita urte bereko Espainiar Li-teratur Kritikoen Elkartearen poesia saria ere. Liburuaren osa-garri gisa DVD bat argitaratu zen Gipuzkoako Foru AldundikoKultura eta Euskara Departamentuaren laguntzarekin (Pamiela,2009), eskaini zituen errezitaldietako bilduma gisa. Xabier Letebere azken jardun poetikoan ikus-entzuteko lekukotasun ba-kana.

* * *Kezka sozialaren eragina nabaria bazen ere,orobat esperimenta-zioarena, hastapenetik nabari da Leteren poesia sentipen etakezka pertsonalez zeharkatua dela; existentziarekiko «dardaradramatikoa», Juan Mari Lekuonak izendatu zuen bezala: «Itz dar-dartsu hoietan, beraz,/ ezin bestean/ nere etxea, gure lurra, euriarentristura epela,/ illunabarra ta egunsentia daude./ Eta gaiñera,/ batezere,/ eguneroko lagunen giroa, kezka luzeak,/ neskatx bat,/ eginbehar ez ditudala segura dakitan/ gauz ugari,/ eta agian noizbait eginbeharko ditudan/ bat edo bi…».Ahapaldia 60ko hamarkadakoa da,lehen poemen artekoa eta Egunetik egunera orduen gurpilleanliburuan argitaratua (Cinsa/Hegosa, 1968).

14

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 14

Baina, nahiz berak aitortzen duen «neretzat oso zaila izan dabeti poesia argitsua eta baikorra idaztea» egia izan, ene aburuz, ho-rrek bere poetikaren funtsezko beste osagai bat lausotzen du:zir-to ironikoak duen munta, bere buruaz kitzikagarriki trufatzekobezala beste hainbat gai lotsagabe, are mutiri, tratatzeko era osa-sungarria.Nago horrek arnasa osagarria ekarri izan diola beti,po-esian eta bizitzan.

Inguratzen zuen munduarekiko arbuioa, kezka existentziala,herriaren aldeko lehia, ironia, zirto eta kitzika…,dena aski nahas-mahas hasiera hartan, fresko, ausart. Zintzo ere bai: bere buruaeta inguruarekiko jarrera paradoxala, adibidez, lañoki adieraztenzuen Poeta hoiek –kantu ere bilakatu zen– poeman: «…Ai, poeta!Gogorra izango da zuretzat Askatasun Eguna». Bikoiztasun hori,poeta eta ingurua, gisa berezian garatuko zuen gaia da. Hasieranaski modu paraleloan, oraintxe uztarturik, oraintxe jare elka-rrengandik, are elkarren aitzi. Baina, funtsean, bere buruarekikoarrangurak modu sinesgarrian txertatuz eta islatuz herriaren etajendartearen patuan, beti bertatik kantatu baitzuen: «Zelai ertze-ko lore gorriak/ neguak zapuztu ditu,/ neskatxaren ezpain eriak/nork lezazke laztandu,/ gure herriko baratzak dira/ lorerik gabe gel-ditu…».

Berrogei urte berantago, jada aski galdutzat bizi zituen herriazeta jendeaz,galera sentimendu hori poesia bilakatzearen taigabe-ko afanean, gerla garaiko aitaren belaunaldiaren ankerkeria gain-ditzeko gaitasunaz eta duintasunaz dihardu; gorazarrea egiteazgain, bere patua harenaren idera du irudikatzen, bat eginez gal-duen alderdian: «Ezagutu ditut gerla galduetatik/ solas hain gutxire-kin itzulitakoak,/ jokatua zuen bakoitzak bere zortea/ ongi ulertzenez zituzten lehiagunetan,/ isilik zeuden beren lan eta etxeetan/ ibiliakzirelako intxortetan eta artxandetan (…)/ haien ohore apalean kon-tsolatzen naiz/ galtzaile ni ere beste gerla batean,beste ataka batzue-tan».

Kezka pertsonala eta kezka kolektiboa. Bere garaian, gazteta-sunak,osasunak eta arrazoimenak,hein batean bederen,neurrian

15

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 15

bizituak,moldatuak eta eleder bilakatuak.Kezka existentziala na-gusitu ahala, baina, eboluzionismo eta zientziaren makulua fun-tsezko bilakatuko zaio. Izarren hautsa ezagunaz gain, hau erekantatzen zuen: «Sinesten dut/ egun batetan hilen naizela/ hutseaneroria/ ezerezean amildua/ hauts bihurtuko naizela./ Sinesten dut/hartuko nauen lur hortatik/ landare berriak/ sortuko direla,/ landare-tatik zuhaitzak/ zuhaitzetatik loreak/ loreetatik fruituak,/ fruituetatik/gizonak eta abereak/ bazkatuko direla».

Hain azalpen erabatekoak diren Izarren hautsa eta Sinesten dutpoemak, hasierako freskotasuna atxikiz, poetika helduagoa es-kaintzen zuen Bigarren poema liburua deitu zuenekoan agertu zi-ren, nahiz lehendik eginak izan. Sentimenduetan oinarrituagoa,zalantzak ere lehen baino ugariago azaltzen dira,naturaren bilaka-eraren zentzuan kokatuak, agnostizismoa oinarrian materialis-moa garapenean. Nola ez oroitu Lukrezioren De Rerum Naturaliburuaz, avant la lettre, askatasunaren materialismoari buruzkoazalpen eta aldarrikapen filosofiko-poetikoa («Natura librea da, /nagusirik eta jainkorik gabea,/ inposaketa edota hertsadurarik ga-bea»). Baina Leterengan larritasuna ez da aise ematzen.Aurreko-en garaiko poema batean honela zioen: «Zakurrek jan bezate/esperantza,/ zerrien bazkari bihur dadila/ justiziaganako ametsa,/ as-toek zanpa ditzatela/ injenuitatearen loreak,/ ziminoek likistuz hon-datu daitezela/ uste onaren irrifarrak (…)/ ezerezaren aurrean/osotasun bilakatuko gara,/ horrela/ gizon izanaz».

Poemak aski ongi adierazten du poetaren dezepzioa,eta nahizoraindik zientziaren makuluan pausatzen zen, hondoraino iritsibeharra zen, nihilismora. Hor kokatu zen hurrengo poema libu-rua,Urrats desbideratuak.

Balizko esperantzak hondoraturik,bai pertsonal mailan bai ko-lektiboan,porrotak elikatzen eta zeharkatzen du poesia.Ezkorta-sun nietzschetarrak etsipenera darama: «Esku izoztuak luzatzendizkiot/ gau sakonari arrenka,(…)/ Zama hartu eta aurrera jarraituz/irterarik gabeko ibilbidetan,/ erantzunik gabeko gau itsuak/ besteegunsenti zikinago bat/ halabeharrez erdi dezan».Artean ere «esku

16

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 16

izoztuak» zen eta dezepziozko lurraldean jalgibide guti.Agian ba-karra, ihesa. Eta errealitatetiko ihesarekin batera ustezko balore-en mundua eraisteko joera. Bidenabar, nabarmen utziz aurrekosinesmena: «Maitasuna maitasuna/ romantikoen uharte,/ penak de-segingo zaitu/ odola izoztu arte».Eta ildo beretik:«Etsipenaren uhar-te gorrian/ naukazute orain/ deserriratua,/ ez dakit zenbatgarrenekaitzak/ bultzatu ninduen hara,/ ez naiz iñoiz itzuliko/ aspaldi amai-tu baizen/ sekulan helbururik izan ez duen/ bidajea». Poeta ilunpehorietara iritsi izanaren gakoetarik bat haren behialako historiaizan daiteke:«Desolaziozko basamortuetan/ aurkitu nahi banauzue/jarrai haratago haurtzaroko iturburuetara».Beste bat, Letek esplizi-tuki nabarmentzen zuen –tradizio judu-kristauan hain baldintza-garri eta eraginkor den– errudun sentimendua; hain zuzen,aurreko pasartea Kulpa ezarriak poemakoa da.

«Ihesean», herriarekiko atxikimendu eta itxaropena ere arra-kalaturik geldituko dira. Eta, jakina, arrazoi objektiboak inoiz ezdira eskas izaten edozein ihes garatzeko garaian.Herri mailakoanere ez. Heriotza utopi izendatu dutenei poema hor kokatzen da:«Herri dokabea/ gu denen herria,/ besterik izan ez ta/ hain baita gu-rea,/ hain gorrotagarria/ hain zentzugabea/ hil nahiago duena/ biziizan baino,/ ekaitzek ingurua/ jan diotelarik…».Hala ere, badu kali-purik herriarekiko leialtasuna aldarrikatzeko: «Eta aberria, orain/lotsaldi eta erorka guzien izandapena zait (…)/ Ez gaitu maitasunakbatzen, ikara larriak baizik./ Horregatik natzaio agian leial aberri do-hakabe honi». Orobat pertsonal mailan:«Baina iñork ez nau herbes-teratuko/ zentzuen aurrean oparo datzaten/ aro ederren siñuetatik/margo eta usai/ ihintz eta lanbro/ zuhaizti itzaltsuen kaligrafia mires-garritik». Natura,aterbe izateaz gain,indar eta atseden iturri bakargisa.

Baina bizi mina,oinazea… eta egoa,ez dira aise laketzen nihilis-moan (nahiz balirudikeen poeta jarrera-kokapen horretan «lake-tzera» ere iristen dela). Bere buruaz beste egitearen bideahautatu ezean –«Alferrik baita guztia/ azken fineko legetan/ kuraiaez balitz aski/ bideak eraikitzeko»–,eta ez da kasua,hutsa berdindu

17

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 17

lezakeenaren xerka ematen da.Naturak eta materialismoak exis-tentziaren zentzua eman diezaiokete, heriotza ulertarazi, bainaezin diote ezerezarekiko auzia xuritu,ezta hilondokoaz lasaigarri-rik eskaini ere.Eta aitzitikoa nagusituko zaio, izpiritualismoa,oro-korra zein erlijio zehatz bati lotua.Hein batean, hor kokatuko dahandik goitiko Xabier Leteren poesia, nahiz beti arrazoimenareneraginez ondua izan eta ez gutitan bere usaiako osagaiak han-he-menka nabarmendu. Jakitun izanagatik ere bizi-mailak materiarenbilakaeraz eta eboluzioaren eraginez baizik ezin direla gauzatu,jainkozko entitatea du sortzen bere nahikari eta izuen idera, askirilketar eran.Fatalismoak ez dezan eraman erabateko etsipenerajainkotasuna du deitzen, konbokatzen; haren balizkotasunean daaterbetzen.Berraurkikuntzan sinetsi nahi/beharra,beraz,zalantzaeta autotronpatzeak gorabehera.Egia erran,gizateriak ez du bes-terik egin bere bilakaera luzean.

Poesiak ezin heriotza berrerosi, baina bizi-larrimina eztitzenlagun dezake,are liseritzen,besteak beste,min-izu hori exortziza-tze aldera, hitz bilakatuz. Zenbat eta hitz zehatz eta eraginkorra-go,hainbat eta osatzaileago.Leteren kasuan bilakaera nabarmena,nik uste.

Arnasaz handitu, egituraz sendotu eta mailaz garatuagoko po-etika eskaintzen zuen Zentzu antzaldatuen poemategia lanean,adi-bidez, bada hori dena –nihilismotik izpiritualitaterako bidea, ezordea xuri-ta-beltz gisan– islatzen duen poemarik. Desolaziokolurraldean bada arrazoimenaren printzarik, baina funtsean ezkordager:«Egunsentira leihoratu naiz, gogoetekin hain ilun,/ txiro eta ne-katurik desio ezinezkoen/ sakabanatze urdurian,/ jainkoak ukatuzeta haien altxor preziatua, dohaina;/ izadia eta itxaropenaren artean,erdian ni,/ bakarrik, harro ene bilaketa etsiperatuan». Zalantza etaguzti, baina, salbabide zaion izpiritualitatean murgilduko da:«Zen-bat aldiz, Jauna, gau beltzak didan estali/ izpiritu asaldatuaren argisuspertu berria/ eta adinenaren hondakinetan naizen etzan urduri/amor emanez biziari jakituriaren liburu hertsietan…». Garai bere-koa da:«Gorde nazazu, Jauna,/ gorde nazazu neronengandik lehenik/

18

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 18

beldur handiaren arratsalde hontan, (…)/ Gorde nazazu, Jauna,/ ezarerioaren ezpata garratzetik/ itxaropen izugarri honetatik baizik».Mistikoen izpiritu oinazetua oroitarazten du, nahiz beti nabar-mentzen zaion,eta are nagusitzen,bere lurtar talantea…

Ihes guztien jatorria den heriotzak, beraz, bilakaeran aitzinatuahala bere poesia osoa kutsatuko du,ezkortasunak arlo gehienak«hunkituko» ditu.

Adibidez,herriarena.Gertakizunak «lagun» –beti kausi daitez-ke zuribideak– zalantzan ezartzen zuen lehenagoko leialtasuna:«Aberria, berriro, lotsa makurraren izendapena zait/ senideen begie-tan gorrotoa eta mespretxua/ ikusten ditudanean harro eraikiak sus-moaren ikur (…)/ Nor izango zaio oraindik leial aberri dohakabehoni?».

Egunsentiaren esku izoztuak liburuan, bestalde, bizi-min horipoesia bilakatzean, aski jabalduran dihardu:«Eskua luzatuko duzu/eta ahots batek erantzunen dizu/ “ez dago amoinik xahutzaile zoro-entzat”,/ orduan bideari begiratuko diozu/ eta ez duzu han/ egun betiberdinen gristasuna baizik atzemanen,/ inorenak ez diren ordu erorihoriek/ izanen dira zure gogoetagune,/ igarotzen zara iraganeko lu-rraldeetatik/ jaso nahirik irudietan antzinako argiaren/ gardentasunasaldatuak/ garisailen gerriburu urretsua/ mahastien lerrokatze horni-tua,/ baina dena dago erreten zikinduetan atxilotua/ ez baita izadia-ren beira horretan/ zoritxar handi bat baizik isladatzen,/ orainohartzen zara ibar argitsuak/ beti haratago daudela/ beste lurraldee-tan, herbeste urrunean,/ eta zuri ez dagokizula/ itsaso beltzaren he-gietan idatzia izan zena/ oroitzea baizik/ missus in hanc veniotimide liber exulis urbem».

Amaitzeko ematen duen latinerazko perpaus hori –hiri honeta-ra igorria, erbesteratu baten liburua naiz eta beldurrez iristen naizzuengana–, hain zuzen, Ovidioren Tristia lanekoa da –bidenabar,badagoke zer aztertu frango Leterenean ugari diren zita edotakeinuen arloan–. Jakina da Ars Amandi poemategi ezagunaren egi-lea, Zesar Augustok Itsaso Beltzeko Tomis hirira –egungo Cons-tanza, Errumanian– erbesteratu zuenez geroztik, kexu eta

19

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 19

penetan zela, abaildurik erabat. Ovidiorentzat erbesteratzea hil-tzea bezalakoa zen, handik idatzi eta igorri poema-gutunak nos-talgiaz,erreguz eta oroitzapenez beteak ziren;Leterentzat,berriz,hizpide duen erbestea ez da «hiltzea bezalakoa»,berak berraurki-kuntzaz mamitu nahi duen Thanatos-en itzalpeko ezereza bera da.Baina ezin handik gutunik igorri adiskideei, ez oroitzapenik ezdeus.Hortik etsipena nagusitzea:«(…) /ez,apirila ez da hilik triste-ena/ urtarriletik abendura dira denak uzkurrak/ lur antzuan bizi gare-nontzat,/ guk antzutu genuen lurrean/ zauritutakoentzat ahazturarenhilobiak eraikiz/ hori da bizitza deitzen duguna/ eta ongi dakizu ez ge-nukeela/ erruki apur baten eskubiderik/ joan zitzaizkigun haiek ez ba-ligute/ amoroski barkamena dohan eskainiko ( …)».

Jainkorik ez da agertzen; joandakoen barkamena, maitasuna,date kontsolamendu bakarra.Atarramentu osasungarria poe-sia… Arestian aipatu Gauzen izentatze etengabe bat poeman zioeneran:«Poesia/ gauzak izentatzeko era bat da./ Beraz/ ez dizut/ lorete-gi aberats ugaria/ erakutsiko/ ez izarren ordenarik/ agertuko./ Gure bi-deak ez darama/ eskainitako hirira/ bide soila baizik ez da:/ gauzenizentatze etengabe bat…».Eta, gainera, izendatze zehatz eta esan-guratsua, gaiari eta bere garapenari –erritmoa, metaforak, hizte-gia…– dagokienez. Poesia, era zehatz bezainbat esanguratsuangaratzen den jarduera terapeutikoa delakoan…

Leterentzat «ezin daiteke esan poemaren “gaia” poetaren baitanez zegoenik,horrek suposatzen dituen eduki atal konplexuekin (senti-menduak,bizitzaren esperientzia,haustura-guneen kontzientzia,gale-ren barne-izendapenak),baina,era berean,gai horrek,formarik ezean,ezin zezakeen adierazpenik izan hitzek (lehen hitz argitu, harrigarri,misteriotsuek) ibilbidea agertu ez baliote; eta agertu esatean ez daagerpen diskurtsiboa adierazi nahi, ikuskatze mistiko baten pare lego-keen beste “agertze”mota bat baizik.Hitzak beti baitira harrigarriak,eta neurri batean arrotzak ere bai, beste nonbaitetik etorriak poema-ren lurraldera».

Hitz etorriak… eta arrazoiaren bidez propioki eta osoki adie-razi ezin dena, «erran ezinezkoa», hitz poetiko bilakatuak. Baina

20

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 20

«oinaze eta sufrimendurik gabeko esperientziatik ezin daitekeaegiazko poesiarik sortu. (…) Iraganarekiko bidaia beti berritua da,etagogoeta esparru, han baitaude gure kulpak, gure desleialtasunak etagure kontzientziaren urradurak».Horretan bat egiten du hain maitezuen Salvador Espriurekin, poesiagintza ia osoa heriotzarekikoirudien inguruan gauzatzen zela baitzioen katalan poetak,etenga-beko gogoeta edo meditazio moduan.

Letek «oso zaila izan da beti poesia argitsua eta baikorra idaztea»dio. Besteak beste, estimu handitan zeukan Salvador Espriurenantzera, katalana poesia malenkoniaren hizkerez mamitzen delapentsatzen dutenetarikoa baitzen.Oiartzuarrarentzat, agian, are-ago: kulpaz, hobenaz eta erruaz. Poesia, beraz, sentimendu horihitz bilakatzen den heinean, eta hitz publikoa, damubide date, be-rrerospena edo erredentzioa bilatzen duena.Sorkuntza gehiene-tan bada horretarik zerbait; hortik maiz duten eraginterapeutikoa. Baina, Joan Margaritek dioen bezala, arte espresio-bideetan dautzakeen sortzailearen minak unibertsal mailara eka-rri ezean, nikerian murgil eta itorik, emaitza nekez izan daitekegoi-arnasakoa.Egunsentiaren azken lana aurrekoak baino narrati-boagoa da;besteak beste,agian horregatik,bizipen eta minen «bi-luzte» horretan, batzuetan, patetismoaren mugetan dabilelakoitxura har daiteke, ezinbesteko balitzaio bezala, poetikoki… etapertsonalki.

Dena den, iruzurrik ez. Letek garbi uzten du zein diren bera-rentzat poesiaren izaera eta zeregina,non kokatzen den bera.«Po-esiak aldarrikatzen digu bizitza galera dela, denboraren haginenartean kraskatuak eta deseginak izatea.(…) Hitzek ezin dezakete bi-zitza erredimitu, eta are gutxiago heriotza. Hala ere, heriotzarekinlehian pentsatzen dugu, idazten dugu, gure hondarrak, gure aztarre-nak salbatu nahirik; baina heriotzaren esperientziak hesten ditu bizi-tzaren eta poesiaren ibilbideak. Eta azken-azkenean, biluztuenbakardadera eta oroitzapenen egoitza mingarrietara eramanak izangarenontzat zer gehiago geldituko litzateke. Gogoeta bat, agian, etabegiratze bat noizbait aberriaren lurraldeak izan ziren haietara; urru-

21

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 21

neko egoitza misteriotsuak, guttika-guttika gure bizitzaren gertaguneeta aldaguneetan urratzen, desziurtzen eta itzaltzen joan zaizkigu-nak».Garbi dago,Leteren poesia min eta galera sentimenduan lo-ratzen da, ez zaio interesatzen beste poesiarik. Horretan batdator pentsatzen dutenekin goi arnasako literatura,zer esanik ezpoesia,min eta galeraren lurraldean baizik ez dela loratzen.

Hizpide dugun liburuko Negua Venezian (1998) poeman, adibi-dez, horrekin denarekin –galeraren mina, oroitzapena, existen-tziarekiko kezka,gizateriarenganako dezepzioa…– poiesis bat duontzen: «Isilik, ihes zihoan arratsaldean ontzia/ ezpondetatik harun-tzagoko itsasoruntz/ ahazturak gizakumeen ametsei/ destainu dagienerresuma urrunera,(…)».

Edertasunez bezainbat nostalgiaz hornituriko mikrokosmosberezia,Venezia,egoki gertatzen zaio bere malenkoniaz gain,exis-tentziaren joan-etorriak, patua, irudikatzeko. Eszenatoki horre-tan du poetikoki bilbatzen,maitearekiko loturan,bere oroitzapeneta sentimenduen mundua.Vivaldiren musikaren oihartzunak fe-rekatua, areago, agian, maitearekin batera onduriko bizitzaren al-deko aldarriak: «(…) hemen gaude, esan genion elkarri,/ bizidunumezurtz, baina hemen gaude oraindik (…)».Historiaz eta ederta-sunez hain hornitua den hirian Herioren itzala sentitu ohi da ze-harka, areagotuz, agian, pertsonal mailako larritasuna.Kontsolamendu bakarra: maitasunaz eta beronen eraginez oroi-tzapenera datorren musika… Eta, literaturaz eta existentziaz arigarenez,hori dena poesia idatzia bilakatzea.

Hain zuzen,bere jarduera literarioak hori baizik ez du adieraz-ten:poesia-literaturak, lehenengo eta behin,egileari berari egitendiola on;ondotik,agian,oro duindu gaitzakeela,ederretsi.Horrenadibide da liburuko Obababako lurraldeari begira ataleko poemasorta;haien artean:«Urtarrileko eguerdi batean igo nintzen/ gailurre-an datzan hilerri isilera,/ galdutakoei erreoparia eskaini nahi izannien/ baina hain nengoen eskuhuts/ hain umezurtz, hain herabe/ ezbainuen adorerik izan argizari bat pizteko ere…/ (…)/ ez gaude ba-karrik,eresiek,poemek laguntzen gaituzte/ eta bizitzaren muinean oi-

22

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 22

nazea antzeman zutenek,/ haiekin nengoke,haiengan naiz / joan zire-nekiko azken enkontrua arte…/ eta negar egin nahi izan nuen/ hau-tsi, hustu landa babesgarri haietara,/ ederresten nuen arbasoenaberrian ahuspeztu,/ aitortu, amore eman, apaldu, senidetu,/ norbai-tek irakatsia zidalako/ gizagotzen gaituzten amodioen hiztegia».

Literatura,beraz,giza kondizioa duintzeko jarduera date Lete-rentzat.Ez salbabide delako;bai,ordea,konpartitzen den heinean,elkar kontsolatzeko jarduera gisa.Poeman,berriz ere bere egoeramindutik abiaturik,ezin berdinduz galera eta nostalgia,sosegu etaare arnasa ematen dio literatur lurraldea ikusi eta,batez ere,sen-titzeak.

Beti ere, sinistuz «egunsentietan kulparen zamak kolpatzen gai-tuela jakitea, horretaz konturatzea, hori da poesia, eta jakitea maitedugun guzti hura iragankorra dela, hauskorra;maite ditugun izaki etapertsonak ezin ditugulako zoritxarretik eta heriotzatik libratu. Poesia,beste era batean esateko, otoitz etsiperatu bat izango litzateke gureizate iluna nora ezera daramaten jainko uzkurrei zuzendua».Usteka-bean bezala jainkoak agertzen dira, hola pluralean, uzkurrak etanora ezera daramatenak, gainera… Sinistu nahi duenaren azpitikzinez sinisten dena ez ote den agertzen, funtsezko agnostizismobaten isla,ez bada gehiago.

Otoitz etsiperatua izateaz gain, beraz, bestela adierazi ezin di-renak elederrez errateko jarduera ere bada poesia,galerak eta mi-nak berdintzen saiatzeko heinekoa.Adibidez, 2005gn. urtekoazaroaren 27an, igandea, Lurdes bisitatzera erietxera nindoala izen-buru-azalpena daraman poema.Nire aburuz,Egunsentiaren eskuizoztuak liburuko gailurretarik da, modu berezian laburbiltzenduena azken denboretako Xabier Leteren poetika:«Azaroko arra-tsaldean elurra ikusi dut/ Bianditz mendiaren hegal-gailurretan,/ xurihartan begirada itsatsirik/ “berriz ere negua atarian” / esan diot ahotsapalez nere buruari,/ zer nolako hunkidura elur xuriena/ nerabeak gi-nenean herri galdu hartan…/ begiratzen genituen bortuak,mendile-rroak/ eta han ekialdean Nafarroa zegoela esaten ziguten,/ Lesaka,Baztan,Auñamendiak/ haratago Europako erresumak edo agian Erru-

23

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 23

sia/ ez baikenekien noraino ailegatzen zen mundua,/ baina mendilepohurbil haietatik zetorkigula dena/ hori ongi genekien gure ezjakin eska-sean,/ hodeiak,ekaitzak,elurrak eta negua,/ eta izendatzearekin erai-kitzen zirela gertakizunak/ eguratsen aldaketak iragarri etahalabehartuz…/ gero laster eguberria genuen atarian/ eta Olentzeroikazkina menditik jaisten zenean/ sua eta mezua bailarara ekarriz/ gu-re bihotzetan zilarrezko txintxarriek/ errepikatzen zuten zorion harri-tuaren/ doinua…/ penaz begiratzen genien orduan zoritxarrekoei/ etahaiengandik hurbilago ginen sentitzen/ zorteak onizatearen atari epe-letatik uxatu zituelako…/ gaur, izan ginen hartatik/ ia ezer ez deneangeratzen/ berriro xuriz jantziak ikusi ditut mendiak,/ ekialdeko bortue-tara begiratu dut hunkitua/ eta barnearen barne barneratuenetik es-natu zait/ denboraren abaraskaren pean/ estalia zegoen kantua:/goiko mendian elurra dago,errekaldean izotza».

Bere oinazetik abiaturik –jada oso larri zegoen Lurdes bisita-tzera– hitz gutirekin inguru oso bat ez ezik –bizitu eta ezaguturi-ko mundua, ororena izan daitekeen mundua– behinolako garaibat ere ikusarazten du maiteki.Nostalgiaz,malenkoniatsu…,bai-na ez negarti. Galtzear dagoen maitearekiko nostalgian. Biak alabiak atarramenturik gabeko gisan bizituak edo, hobeki erranik,maitearenak bestea hala hartzerat eramana,eta alderantziz:haur-tzaroko geografia-bizikerak maitearena konformidadeagoan-edoonartzera.Eta bere nostalgia-mina hitz bilakatzean giza kondizio-aren minaz ere ari da, guztiongan datzan poetikotasunean:bizitzaeta munduari izari eta ostertz ezkutuak sentitu eta ikusaraziz.Ga-leraren minak –sobera sinesten ez duen– jendartean jabaltzendela dirudi, –galdutzat ematen duen– herri jakindurian; funtsean,–bere barne barnekoenetako abaraskapean estalirik zetzan– he-rri-eresian:«goiko mendian elurra dago, errekaldian izotza». Bizitza-ren dialektika gazi-geza bailitzan, ez salbabidetzat, bai, ordea,kontsolamendu gisa.Eta,bizi-minean bazen ere,hori dena izenda-tutakoan,agian,osatuxe eta konformidade(ago)an geldituz.

Giro horretan zela,itzali zen poetaren ahotsa.Ondu zituen po-esia eta kantuetan,baina,biziraunen du euskaldunen menturan.

24

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 24

Estalitako egia esanezinen poesiaLourdes Otaegi Imaz

Xabier Letek hitzaurre, elkarrizketa eta bestelako saioetan berepoesiaz adierazitako hausnarketaren uzta ez da beti kritikoaknahi lukeen bezain zabala, baina bai haren ibilbidearen urratsakmodu egiatian ezagutzera emateko ahaleginaren lekukotza.Azpi-marragarria da alde horretatik azken hamarkada.Hilburuko poe-tikoa ehuntzen ari izan balitz bezala, Abestitzak eta poemakantatuak (2006) bildumaren hitzaurrean hausnarketa zintzoaegin zuen egileak,eta amaieran erantsitako bi elkarrizketen bidezosatu zuen.Hein berean da aipagarri Poesiaz gogoeta bat (Pamiela,2008) liburuxka, non bere ideia poetikoen sintesi lan bati ekinzion,aurreko liburuetako hitzaurreetako ideia batzuk berridatziz.Horrela, bere ahoz ezagutu ditugu bere sustraiak (bertsolaritza,herri kantagintza, kantautore frantsesak eta kataluniarrak…),bere zaletasun literarioak (Dostoievski,Tolstoi,Camus…) eta es-tetika gaiez azken urteetan garatu zuen hausnarketa poetikoa.Ondare hori oinarritzat hartuta, ondorengo lerro hauetan Lete-ren ideien eta balorazio kritikoaren arteko esparrua jorratzea danire helburua,kritika xeheagoak bere obraz egingo duen epaiarenildoak izendatze aldera.

Leteren poesiaren bilakaeraren lekuko dira argitaraturiko seipoesia liburu nagusiak, nahiz eta testu labur ezezagunagoak etatestu grabazioak ere aintzakotzat hartzekoak diren Leteren obrazhitz egiterakoan.Bi multzotan bilduta aurkezten dira haren obrak,bien arteko mugarri delarik 1986ko urtea. Lehenengo hirurak,Egunetik egunera egunen gurpillean (1968) Bigarren poema liburua(1974) eta Urrats desbideratuak (1981) bateratsu har litezke.Trazunagusitan deskribatzeko, lehen idazlanetan poetak gizatalde bate-an edo gizaki orokorrarengan ezarri zuen ardatza.Aberriaren, gi-zarte auzien eta historiaren inguruko hausnarketen adierazpen dabere obra. Gizateria osoaren auzien inguruan dihardu funtsean,eta giza existentziaren eta heriotzaren zentzuaz galdetzen du.

25

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 25

Utopia sozialen,kezka existentzialen eta Jainkorik gabeko giza-teriaren larriduraz dihardu bere poesiak, eta horregatik, euskalpoesiaren historiak olerkari sozial eta existentzialistaren arokotestutzat jotzen ditu liburu horiek.Aldiz, bigarren aroko hirurakBiziaren ikurrak (1992),Zentzu antzaldatuen poemategia (1992) etaEgunsentiaren esku izoztuak (2008) gizaki indibidualaren barneta-suna, sufrimendua eta bilaketa espiritualaren lekukotza emateradatozela esaten da.Hor helduko dira maitasunaren eta errukiarenaurkikuntza,kontsolamenduaren eta erredentzioaren jomuga.

Lehen garaiko poesia euskal herriaren kezka kolektiboari etairaganari nahiz etorkizunari buruzko iradokizunetan murgilduadago; bigarrena, ordea, barnealdera eginiko bidaia bakartia da.Nolanahi ere, inoiz ez zuen alde batera utzi jokabide kolektiboa-rekiko begirada etikoa,azken uneko lerro artean ere isurtzen da,hala nola Lizardiren asaben baratzaren aipamenean edota Eskein-tza nire aita zenari izenekoan.

Poesia tradizionalaren ildoan kokatu izan da Leteren obra(Iturbide,2000) eta beti gogoan hartzekoa da Leteren testuetakoera bateko eta besteko aipamenek Homero, Lukrezio,Virgilio,Dante, Hölderlin edo Rilke bezalako aitzindariekin elkarrizketanzihardutela.Halere,Xabier Lizardi,Carles Riba nahiz Salvador Es-priu bezalako idazleen hitzetan bilatu zuen bermea gehienetan.Hitz batean esanda, lirika klasiko handi baten altzoan hartzen duabaroa,bai erreferentzietan,bai formetan,bai gaietan; alabaina al-dian aldiko beste eragin batzuen artean aipa litezke poesia sozia-la,existentzialista eta surrealistaren arrasto nabariak.

Bere poesiaren ibilbidea deskribatzeko asmoz, Letek bereobra poetikoaren epai zorrotza burutu zuen behin baino gehia-gotan azken urteetan, eta agian, gazte garaiko testuekiko zorro-tzegia ere izan zen. Paveseren aipamena ere hartu zuen ahotan«Izan zen gizon bat/ saiatu zena,baina ez zuena asmatu» (2006,42).Baina, zertan asmatu? Portaera eta anbizio intelektualaren arlorazekarren epai gogor hori, kazetariaren galderek eskatuta. Porrothitza ere erabili zuen.

26

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 26

Haren irakurle askok ez genuke iritzi horrekin bat egingo.Por-taeren arloa pribatua da noski,ez da inoren egitekoa poetaren ba-lioztapenen epaile izatea, baina, agian, anbizio intelektualari edolorpen literarioei dagokienez, egilea bera ez zitekeen izan neur-tzaile egokiena.

Aitzitik, hirurogeita hamarreko belaunaldiaren bizierak, pen-tsaerak eta kontraesanak sumatu eta adierazteko sentiberatasunaizan zuela baieztatzen dute iritzi kritikoek aho batez.Moldatu zi-tuen testuek beren erpin estetikora eraman zituzten garaiko kez-kak,eta bizi-esperientzia baliotsu bilakatu zuten gizaldi oso batensentiera.Gisa berean,garaiko edozein irakurlek suma lezake Lete-ren poesia irudi indartsuez mintzo zaiola,kolpatu egiten duten ze-har aipamenez adierazten duela bere hausnarketa, baliabidedramatikoak,ironikoak,umoristikoak edota lirikoak modu trebezerabil zitzakeela aldi bakoitzean lortu nahi zuen efektua iristeko.Ez dago hor porrot intelektualik, ez eta hutsarterik ere,ordu ilu-nenetan erakutsi zuen duintasunean.

Esango nuke horixe adierazi nahi izan zuela 2010eko abenduanharen izena eta oroimena omentzera tanatoriora nahiz elizkizune-tara hurbildu zen jende-saldoak.Leteren testuek beraiena ere ba-zen zerbait esaten zutela adierazi nahi zuten askok eta askok,zeren,

haizeak negar egiten zuen hemendikan pasatzeanEgunetik egunera egunen gurpillean (1968) liburuan daude EuskalHerri osoan ezagutzen diren Altzateko jaun,Poeta horiek,Bedeinka-tua, santifikatua bezalako testuak.Lore gorrien balada izeneko poe-ma har dezakegu horien lekuko:

«Zelai ertzeko lore gorriakNeguak zapuztu dituNeskatxaren ezpain eriakNork lezazke laztanduGure herriko baratzak diraLorerik gabe gelditu»

27

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 27

Neskatxen ezpain gorrien zauriek, zeharbidez, bere duintasu-na diruagatik saldu duenaren zimelduraz hitz egiten dute, zapal-duta bizi zen herriaren miseria sozial, politiko eta kulturalaz. Ezdago azalpen luzeen beharrik agertzeko poema honek aberatse-kin ezkontzen diren neska gazteen kasuen aipamen konkretuazgizarte auzia iradokitzen zuela. Garaiko isiltasun behartuarenmuga-mugetan mintzatzen da egilea,modu agerian esan ezin denairadokiz.Errepara diezaiegun testuaren bi bertsioei, liburukoa etaabestikoa.Biak alderatuta,esaterako, suma litezke autozentsura-ren zantzuak:1968ko testuan zioenaz «gizonak zeinek maiteko dituillunetik irtetzean, zeiñek maiteko ditu justiziaren bakardadean»(EEOG, 73) gazte espetxeratuen errealitatea iradokitzen zen«illuna», «justizia» eta «bakardadea» hitzek osaturiko gune se-mantikoaren bitartez. Kantu gisa grabatu zen aldakian «gizonakzeinek maiteko ditu kartzelatik irtetzean» bilakatu zen.

Leteren hizkuntza poetikoaren soiltasuna nabaria da.Adieraz-kor mintzatzen da ni poetikoa:

«Saminez diot:loreak zeñek jarri zituen elizako aldaretan nagusiak ekarritako zillarrezko ontzietan?»

Entzun nahi duenarentzat identifikazio ukaezinak egiten ditupoetak, dirua «nagusia, zilarra», «Eliza/elizako aldaretan» eta«justizia/iluna» artean. Horiei aurka jartzen zaizkie «gazteak/ez-pain eriak» edota «lore gorriak/ herriko baratzak». Lehenak diragazteen ametsak haustearen errudun, neguak zelai ertzeko loregorriak zapuztearen erantzule. Hitzen konnotazio indarra area-gotzen du zentsurak beharturiko hizkera analogikoak:hitzen ohi-ko esanahitik haratago dauden edukiak iradokitzeko gaitasunaigartzen du irakurleak, testuinguruak ematen baitizkio deskode-tzeko giltzak.

28

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 28

Xalbadorrek esperantzarik gabeko amodio gaztearen porrotairadoki zuen antzeko irudiaz:«Martxoko hormak galduko duen lorepollit goiztiarra» zen bere bihotz penatua. Letek irudi beraz mezuezberdina iradoki zuen,baina irakurlea ez zen galtzen, lerro arte-an irakurtzen ikasia baitzen. Ildo beretik, poetak galdera egitendio haizeari zergatik egiten duen negar hemendik pasatzean, bai-na ez du erantzunik jasoko, «Maiteaz galdezka» dabilela, Jainkoa-ren erantzunik jasotzen ez zuen gisa berean:

«arratsaren illunak eguna bildu zuen Jainkoak inundikan ez zidan erantzun»(Abestitzak eta poema kantatuak, 54)

Garaiko poeta sozial gehienak baino irudi gordinagoez mintza-tzeko ausardia hartzen du Letek, eta ez dio ukorik egiten analo-giaren alde asimetrikoak ere behar den guztian adierazteari:

«Diruak mintzo egiten badu neskatxen bihotzeanbirjinak hautsiko dituzte ezkontzako arratsean»

Mezuaren ortodoxia ideologiko edo erlijiosoaren gainetikdago etika pertsonalaren eskakizuna Leterentzat. Beragan sakonsustraituriko gizalege batek darama inplikazio sakonagoetara.Au-zia ez da sinplea,zanpatuak berak bere hondamendian duen ardu-ra ere esan behar da.

izarren hautsa denboran zehar bilakatu zen bizigai Bigarren poema liburua (1974) izenekoan aurki daitezke Izarrenhautsa, Nafarroa Arragoa, Sinesten dut, Hala ere, Hitzez hitz etaoihartzun sakoneko beste hainbat testu ezagun. Garaiko euskalgizartean utopia sozial eta politikoen ahotsa bilakatu zen berepoesia, baina kezka existentzialaren eta krisi erlijiosoaren adie-

29

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 29

razle ere bai. Gizarte arazoak, kezka existentziala eta erlijiosoabatera aurkezten dira hirurogeietako hainbat idazletan,hala nola,Joxe Azurmendi (Hitz berdeak 1971), Juan Mari Lekuona (Mindu-ra gaur 1972), edo Bitoriano Gandiaga (Hiru gizon bakarka 1974),eta Leteren bigarren liburua ildo berekoa da. Pentsamendumolde horren adierazle estetiko aipagarria da Izarren hautsa kan-tua eta beste nonbait xeheki aztertzeko aukera izan nuenez(Egan, 2005 eta 2007) ez dut oraingoan aipamen soila besterikegingo. Letek bere poema diskurtsiboen artean kokatzen zuentestu hori, materialismo dialektikoaren konpendio argumenta-tuegia ote zen iradokiz.Altzateko Jaun ere molde berekotzat har-tzen zuen.

Baliteke Leteren balorapen hori bere azkenaldiko poetikarenbilakaeraren ondorio izatea, hots «esperientzia haragitua» kalifi-katu zuen poetikaren irizpideen araberako neurketaren ondorio.Halere, testuaren eduki ideologikoarekin bat etorri ala ez, hareneite tinko eta dotorea nabari dezakegu,oraindik duda izpirik gabe.Ahozko literaturaren, bereziki bertsolaritzaren era bateko etabesteko oihartzunetan bermatua sentitzen dugu, esanaren natu-raltasunaz eta komunikatzeko gaitasun apartaz jantziriko testuabegitantzen zaigu.Urteen joanak itzali ez duen atxikimendua sor-tzen du entzuleengan,eta horren arrazoitzat aipa liteke ideien ar-teko oreka, neurria eta klasikotasun balioa. Ideologiakgorabehera, «sinesten dut» otoitzaren solemnitate liturgikoazehundua dago eta oihartzun hori eraginkorra gertatzen da.

Orokorrean, berezitasun halako batek ukitzen du bere lehenbi liburuetako poesia hori: ikuskera ilun, kezkatu eta etsikorrakblaitzen du, baina, era berean, bizitza egarri handia adierazten du,norabide eskakizun aseezin batek orientatzen du galdeketa eten-gabea. Camus idazlearen existentzialismoaren zantzuak nabaridaitezke etsipen ekintzaile horretan. Leteren hausnarketa filoso-fikoa eta etikoa da neurri handi batean.Ulertu egin nahi du moduarrazionalean, eta errealitate sentsiblearen barne dinamika eza-gutu,hautu etikoa egiteko.Bestela esanda, Izarren hautsan bezala,

30

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 30

Sinesten dut poemaren baitan aurki daiteke Leteren belaunaldiko-en hausnarketa filosofiko eta sozialaren formulazio oso bat, giza-kia bere osotasunean hartzen duena, maila pertsonalean etaunibertsalean, baina garai hartako Euskal Herriaren errealitatesozialari eta politikoari ere begiratzen ziona.

Urte gutxiren buruan, ordea, Letek formulaturikoa bezalakofede utopikoak urratu egiten dira. Ideia filosofikoetan Nietzsche,Heidegger eta Witgensteinen filosofien eraginez positibismoarenfuntsak zalantzan jartzen dituzten mugimenduak hedatu zirengure artean,progresoaren printzipioaren ordenamenduak funtsagaldu eta errealitatea ezagutzeko ezintasunaren susmoa hedatuzen. Utopia sozialen gainbehera eta haien errealizazioen infernutotalitarioak ezagutu ziren sasoi bertsuan,Euskal Herrian aldake-ta politikoak heldu ziren azkenik,baina ez zituzten era bateko etabesteko espektatibak bete, eta desenkantu fenomenoa nagusituzen,oso epe laburrean.

Ihesa zilegi balitzUrradura dramatiko horien lekuko izan zen Urrats desbideratuak(1981). Leteren estetikan aldaketa gertatu zen eta gaztaroko ga-rraztasuna, ironia nahiz umorismo bufoiaren erabilera baztertuzituen.Inguratzen zuen errealitatearen kritika urragarria eta ideiajasoekiko kitapenak modu satirikoan egiteari utzi zion,nihilismo-ra zeramalakoan. Ihesbideetara jo zuen lehen urraspide hartan.Batzuetan,iragan mitikora egin zuen Ilion izenekoan;besteetan,lu-rralde amestuetara, Habanera kantuan bezala; edota Ihesa zilegibalitz bezalako testu biribiletan mamitzen da,tankera existentzia-lagoa hartuz.

Aberri dohakabearen errealitate kolektibo laidogarri batetikihes egin nahiaren adierazpen da liburua, lotsak eta espantuakzimurtzen dute kontzientzia. Liburuaren amaierako bi testuak,Aberria orain eta Epilogoa bezalako poemak, hitz zehatzez min-tzo dira, desenkantuaren izenean, lilura utopikoen gainbeheraetsigarriaz:

31

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 31

«Eta aberria,orain,lotsaldi eta erorka guzien izendapena zait:atari horretatik begiratu ditut egunsentiak gertakizun harrigarriei alferrik itxoinaz.»(Aberria,orain, 77)

Poetaren ibiliek osatzen dute urrats desbideratuen labirintoa-ren egitura, eta poemek errealitate hori asumitzeko ezintasunazmintzo dira,zeren

«azkenean gogoetak hilerriz beterik daude gurutze erdoiltu,belartzar eta sasiz»

Adierazteko moldea ametsgaiztoetako surrealismoz kutsa-tzen da, zentzugabeko errealitate bati buruz mintzatzeko. Epilo-goa izena daraman azken poeman, pasilloan pilatzen diren zapatabustiak dira bilaketa neketsu eta fruitu gabearen lekukotza pateti-koak.Noizbait indartsu,kritiko eta aldarrikari izandako poetarenahotsak ez du orain sineste finkorik edo mezu bortitzik formula-tzeko,okerreko bidea seinalatzeko beldurrez,ez dauka hitz zaka-rrik ere.Ezereza amildegia da orain,onartezina:

«kristo! Birao baten pretentsiorik ere ezBideak baitira labainak haserrearen ezerezeruntz»(Epilogoa, 79)

BiographiaHamar urteren buruan argitaratu zituen hurrengo bi liburuak etaZentzu antzaldatuen poemategia (1992) nahiz Biziaren ikurrak(1992), parametro indibidual eta intimoaren alorrekoak diragehienbat.Bilakaera horretan zerikusi nabarmena izango du aipa-turiko desenkantuak, baina baita gaixotasun larri baten esperientzia oinazetsuak ere. 1986tik aurrera, giza izatearenhauskortasunaren esperientzia gailenduko zaio, eta, heriotzaren

32

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 32

hurbiltasuna ideia abstraktua izatetik,errealitate gordina eta per-tsonala bilakatzen da. 1986-88ko osasun-krisi latzetik aurrerakotestuak aldaketa espiritual horren lekuko nabariak dira.Bizitzakogertakariei begiratzeko zentzumenak bestelakoturik ditu, antzal-datuak.

Biziaren ikurraken hitzaurrean adierazi zuen Letek barne-bio-grafia baten tankerako zerbait konfiguratzen zutela liburuko tes-tuek, eta esperientzia erlijioso bat adierazteko bidea bilakatuzirela.Testugintza ere arlo horretako literaturari lotzen zaio,otoitz eta salmoekin, letania eta bestelako molde estrofiko klasi-koekin.Horren emaitza umotua da Biziaren ikurrakeko Biographia.Izpirituaren biografia halako bat da,Rainer Maria Rilkeren poemabaten hasierarekin abiatzen dena eta pertsonaren bilakaerarenkronika poetiko bilakatua.Arnasa handiko testua da, bizitzarendohainen, ordu zoriontsuen eta garraztasunen arteko orekahausnartuaz mamitua:

«Nire izatearen ordu ilunenak maite ditut orainHaiek zirelako kontzientziaren ingude garratza,Itzaltzear delarik zentzu iratzarrien lorezko baratza,Ezin baitut hazia gatzak estali zuen lur antzuan erein.»

Azken hiru liburuetan Leteren poesiagintza barnekoi eta iz-pirituala bilakatzen da.Leteren bizi egarria eta argitasun eska-ria, sufrimenduaren arragoa ikaragarrian, bilaketa izpiritualabilakatzen da eta ezinbesteko behera beharraren akatamen-dua.Onarpenezko hitzak dira Biographia horren azken lerroak:

«Ez du idatziko liburu zaharrean mutu eta gorrakZorabio batean nahasten direlarik begi hain nabarrak:Azken arnasarekin ordainduko ditugu antzinako zorrak»(Biziaren ikurrak, 73)

Aldaketa espiritualak aldaketa estetikoa ere badakar berare-kin. Leterentzat ezinbesteko da orain sublimazio espirituala, aldi

33

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 33

berean estetikoa,filosofikoa eta erlijiosoa dena.Naturaren aurre-an, edertasunaren aitzinean edota bizitza misterioen aurrean, ja-rrera «harritu» edo «sublimatzailea» hartzen du. Bere esanetan,gizakiaren gaitasun erredimitzaile bat da transzenditzeko gaita-sun hori.

Bat egiten dute horretan Leteren eta Lizardiren poetikek. Le-tek zarauztarrari eskaini zizkion poemen sakoneko arrazoia bienizpiritualtasun eta ikuskera estetikoaren funtsezko batasuna da,izan ere, bientzat «poesia zauri bat da lehenik bihotz begietan»(2008a,122).

«Ez zintuzten nehoiz zentzu erneekIzadi ederraren miraritik baztertuEta muino berdeetan aldatu zenuenIzpirituaren loredi xumea.»(Joan zirenei, I,Xabier Lizardiren gorazarrez, 2008,121)

Biografiaren bihurguneetan, gaixotasunaren eta heriotza hur-bilaren kontzientzia beldurgarrian dimentsio berri batean koka-tzen da poeta: kontenplaziorantz eta hausnarketa estetiko,filosofiko eta erlijiosorantz orientatu da.Estetikaren intentsitate-ak eta transzendentziaren egarriak bat egiten dute azken liburu-ko hainbat pasartetan, bere hitzen bidez adierazteko, «Azkenfinean nik uste dut edermena, jainkomena eta emozioen mundu sako-na ezin direla bereizi» (2008,204).

Paisaia eta naturaren osagai txikien obserbazioa eta izendape-na dimentsio poetikoan kokatzen da, eta ezagutza espiritualareneremuan elaboratzen. Erlijioari lotzen zaio sarri Lete paisaiareninguruko hausnarketaren unean, zeren, naturaren aurrean, berabaino handiagoa den errealitate batekiko miresmenez harritzekogaitasuna berreskuratu du. Gune horretan sumatzen du existen-tzia fisikotik harantzago doan zerbaitekiko errespetua izan leza-keela, baita zentzu erlijiosoan ere. Horregatik, erlijioaz aridenean,Lete «harriduraz transzenditzen gaituena akatatzeaz» min-

34

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 34

tzo da,eta ez fedeaz.Jainkoa misterio bat,eta beti alboko gelan da-goen ezezagun bat bada ere,otoitz egitea eta sinestun moduan bi-zitzea aukeratzen du, aterpe espirituala baita transzendentziaLeterentzat (2006:191).

Testuok poesia erlijiosoan sartu dira,baina zehatzagoa litzate-ke bilaketa izpiritual guztiz pertsonal baten testigantza direla esa-tea. Fede modu irrazional bati atxikitzen zaio, Blas Pascalpentsalari frantsesaren esana bere eginez:«argudioak ditu bihotzakadimenak alkantzatzen ez dituenak» (2006,204).Eta Leteren biho-tzaren arrazoiak zein diren jakiteko Egunsentiaren esku izoztuak li-buruko azken testua irakurtzea da aski, fede erlijiosoari bainogehiago eusten baitzion maitasunean zuen fede hunkigarri bati:

«Jaso nazazu,maite,azken egunean,Zatoz nire bidera eta adeitsu, irrizDei nazazu nire izenezNi zure erruki handian salbatua izan nadin»(203-204)

Eta barnearen barne barneratuetatikPoesiaz gogoeta bat izeneko liburuxkan hausnarketa orohartzaileaegin zuen Letek poesiari buruz.Bere ideia poetikoen «manifestu»laburtzat har genezake:«Poesia neurri handi batean, esan ezin direngizakumearen atal horietaz zerbait esan eta zerbait argitu nahi izateada.Jakituria sakonaren pareko izan daiteke,adimenak esaten asmatu-ko ez lukeena hizkeren hedatze harrigarriz egiaztatuko bailiguke,giza-tasunean eta egiatasunean gu bermatuz» (2008b, 20-21). Ildoberekoa zen sintesian 1974ko Xalbadorren heriotzean erabili zuen«inoiz esan ezin diren estalitako egien» formulazioa ere. Esan ezinadenaz ari da,beraz,poeta bere kautan:maitasunaz,heriotzaz,giza-teriaren bizitzaren zentzuaz, aberriaren iraganaz eta etorkizunazduen sentimenduaz…

Bistakoa da Letek hizkuntza poetikoaren transzendentzia in-darrean sinesten duela,erreferente nabarmen guztietatik harata-

35

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 35

goko oihartzun harrigarriz betea den esparrua dela beretzat,giza-kiaren barnetasuna aldarrikatzen duena, pozez, penaz, hutsunezeta oinazez,bere zauri guztiekin eta lehia itsuenekin.Bere esane-tan, bizitza galbide erredimiezina den arren, heriotzarekin lehianpentsatzen omen dugu gizakiok,halere,eta poesia egiten poetek.Horregatik, galeraren esperientzia horren aurrean, poesia iraga-nera eginiko bidaia malenkoniaz betea da,gogoeta bat eta begira-tze bat noizbait aberriaren lurraldeak izan ziren haietara(2008:28).Hona liburutik hautaturik errezitatzen zuen testua

«Azaroko arratsaldean elurra ikusi dutBianditz mendiaren hegal-gailurretan,xuri hartan begirada itsatsirik“berriz ere neguaren atarian”esan diot ahots apalez nire buruari,zer nolako hunkidura elur xurienanerabeak ginenean herri galdu hartan… (...)Gaur, izan ginen hartatikia ezer ez denean geratzenberriro xuriz jantziak ikusi ditut mendiak,ekialdeko bortuetara begiratu dut hunkituaeta barnearen barne barneratuetatik esnatu zaitdenboraren abaraskaren peanestalia zegoen kantua:Goiko mendian elurra dago,errekaldean izotza.»(2008a,146)

36

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 36

BIBLIOGRAFIALete,Xabier, Egunetik egunera orduen gurpillean (Edit.Cinsa,1968)

Lete,Xabier,Maitasun kantu laburra (1969)

Lete,Xabier,Bigarren poema liburua (Gero,1974)

Lete,Xabier,Urrats desbideratuak (Caja de Ahorros Provincial de Guipúz-coa,1981)

Lete, Xabier, Zentzu antzaldatuen poemategia (Euskaltzaindia-B B K,1992)

Lete,Xabier,Biziaren ikurrak (Edit.Erein,1992)

Lete,Xabier,Deusetik izatera (Edit. Itxaropena,1977)

Lete,Xabier, Udazkenean: (irukoa) (Itxaropena,Ernani Saria 1970)

Lete, Xabier, R. Mª Rilkeren «Orduen liburua» [Soinuzko grabazioa] (Pa-miela,2004)

Lete, Xabier,Angel Lertxundi eta Juan Mari Lekuona, Xabier Lizardirenolerkiak (Erein,1983)

Lete, Xabier,Angel Zelaieta,Anjel Lertxundi Xabier Lizardi: olerkari etaprosista (Jakin,1974)

Iturbide,Amaia, B. Gandiaga, J.A.Artze eta X. Leteren poemagintza (Erein,2000)

Otaegi,Lourdes,«Xabier Lete. Izarren hautsa»,Egan, (2005,71-88)

Otaegi, Lourdes, (2007) «Xabier Lete. El poema Izarren hautsa» Cienaños de poesía,Cien años de poesía.53 poemas en catalán,gallego y Vasco:es-tructuras poéticas y pautas críticas. Joana Sabadell-Nieto, J.Kortazar,LucíaFraga y José María Paz Gago.(Editorial Peter Lang.Berna.Suiza,521-534)

Otaegi, Lourdes, Lizardiren poetika Pizkundearen ingurumariaren argitan,(Erein,1994)

37

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 37

38

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 38

Xabier Lete: guztien lana guztien eskuJoxerra Garzia

Zaila da, oso, aztertzaileari guztiz urrutiko eta arrotz gertatzenzaion zerbait behar bezala aztertu eta ulertzea, aztergaiarekikogehiegiko distantzia eta gutxiegiko atxikimendua oztopo gaindi-gaitzak baitira azterbidean, mundu akademikoan besterik ustebide badute ere,zoritxarrez.

Hori bezain arriskutsua da, ordea, aztergaia gertuegi edo mai-teegi izatea, eta horixe da, hain zuzen ere, niri Xabier Leterekingertatzen zaidana: nire nortasunaren zati ezinbesteko bihurtudela (zaidala, dudala), gertuegi eta maiteegi dudala azterketa gu-txieneko objektibotasunez egin ahal izateko.

Nahi ere ez dut nahi, egia esan,Xabier Lete objektiboki azter-tu.Oraingoz ez,behintzat.Etorriko da –etorriko ahal da– horre-tarako garaia ere, baina orain, Xabier hil zenetik urte erdia ereigaro ez denean, dolurako garaia dugu oraindik. Gero arrazoiakbere lana txukun egingo badu, aurrena emozioena kitatu beharradaukagu. Xabierren inguruan, haren omenean edo aitzakian, el-kartu eta geure poz-oinazeak sublimatzeko garaia dugu oraindik.Beraz:

«bide batetik okertu gabe esan dezagun bertsua;ixil-ixilik kanta dezagun euskaldunen sekretua»

Ondorengo lerroetakoa ez da, inola ere,Xabier Leteri buruz-ko azterketa akademikoa, baizik eta nire barne sentipen batenkontu emate halakoa, subjektiboa bezain zintzoa, zintzoa bezainsubjektiboa.

Ezin esan Xabier lagun izan nuenik,ez behintzat hitzaren ohikoadieran.Aurrez aurre lehen aldiz hitz egin genuenerako, Xabie-rren aspaldiko miresle nintzen ni. Esan ohi da hobe dela bere

39

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 39

obrarengatik miresten dugun artista pertsonalki ez ezagutzea,baina,kasu honetan behintzat,Xabier aurrez aurre ezagutzeak ezzidan harekiko mirespena zapuztu, areagotu baizik. Geroztik,hainbat une eta egoeratan egokitu ginen elkarrekin Xabier etabiok,eta hari mutur horietatik tiraka osatu dut sasi kronika naha-si (ez krono eta ez logiko) hau.

INondik edo handik hasi behar,eta 1991.urtean hasiko naiz.Ordu-rako ezagutzen nuen Xabier pertsonalki, baina data ez da guztizarbitrarioa.Batetik,urte horren jiran behin baino gehiagotan ego-kitu zitzaidan Xabierrekin egotea edota aritzea;bestetik,urte ho-rretako neguan, Plazara aldizkarian egin zioten elkarrizketaluzean,oso deklarazio interesgarriak egin zituen Xabierrek (sare-an da elkarrizketa hori osorik, ikusi nahi duenik balego).Kontuakkontu,1991.urtea ardatz edo mugarri gisa irudikatzen dut nik Xa-bier Leterekiko:hantxe egiten dute bat orduko iraganak eta arte-an etorkizun zenak (orain hori ere –gauza gehienak bezala–guretzat iragana den arren).

Hitzetik Hortzera programan ari nintzen ni aipatu urte hartan.Bertso munduan sarri aipatzen zen bat-bateko bertsoen eta ber-tso jarrien arteko kontrastea, zeinen bizi eta sendo zegoen bat-batekoa, eta zeinen geldo eta pattal bertso jarria. Hori dela eta,programan bertso jarriei tartetxo bat egitea otu zitzaidan eta, ja-kina, ez nuen asko pentsatu beharrik izan nor zen bertso jarrieiarnasa emateko pertsonarik egokiena.

Izan ere,kanpotik inork eskatu gabe ere,bertso klasikoak ber-pizteko bi saio bikain egina zen Xabier Lete,besteak beste eta na-gusiki Antton Valverderekin batera: bi disko bikoitz, bertsozaharrekin osatua bata, eta Txirritaren bertsoekin bestea, biakere 1970eko hamarraldian (bidenabar esanda: sarri ahanzten–edo isiltzen– bada ere, aitortu beharra dago klasikotzat jotzendiren bertso gehien–gehienak bertso jarriak direla, ez bat–bate-koak). Niretzat ez ezik, belaunaldi bat baino gehiagorentzat ere

40

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 40

funtsezkoak izan ziren bi disko horiek, bertso tradizioa kultura-ren plazaren erdi-erdian kokatu zutelako,gozagarri.

Duela gutxi, Xabierri Bilbon egin zitzaion omenaldi bat tarte-ko,Antton Valverderekin hitz egiteko aukera izan nuen,eta bertsokontua ere izan genuen hizpide.Arnas hotsari ere copyrighta jarrinahi zaion garaiotan harrigarri badirudi ere,gaur egun bat-batekobertsolariek barra-barra erabiltzen dituzten bertso doinu batzukValverdek berak,edo Letek,edo biek sortuak dira.«Bertso doinubatzuk», idatzi dut arestian,hain zuzen ere Valverdek berak ere ezdakielako zenbat diren eurek sortutakoak.

Gauzak horrela, ez da harritzekoa orduko hartan nik XabierLeterengana jo izana. Bai, ordea, Xabierrek nik hitz erdi esan or-duko desafioa onartu izana. Kopuru zehatza ez daukat gogoan,baina hogeitaka bertso sail grabatu zituen Xabierrek.Gero Hitze-tik Hortzeran aldiko bat eskaini bagenuen ere, bi saiotan grabatugenituen bertso guztiak,Miramongo plato batean.Nik hartu nuengozatua,ez da hitzez erraz azaltzekoa;beti bezala, bertsoekin eu-rekin adina (edo gehiago) gozatu nuen bertso sail bakoitzari Xa-bierrek egiten zion aurkezpen hitzalditxoekin (eta, dena esatenhasita, baita grabazioaren atsedenaldietako solasaldiekin ere).Te-lebistak baditu bere sorginkeriak, eta grabazioak antolatzekomodu hark ikusle jator baten kritika izan zuen ondorio:primeranzegoela Xabier Lete kantari jartzea, baina negargarria zela aldirojertse bera jantzita ateratzea telebistan… Egia esan,ez zen guztizhorrela, lehen grabazio saiotik bigarrenera aldatu egin baitzuenjertsea.Bi jertseak estilo berekoak ziren,hori bai.

Bertso zaharrak biziberritzeaz gain,asko eta asko dira bertso-lariek beren jardunerako hartu edo egokitu dituzten Xabierrenkantu doinuak (Habanera eta Haizea dator Iparraldetik, azken as-paldian erabilienetako bi baino ez aipatzearren).

Dolu osteko azterketan, Xabier Leteren merituen balantzeaegiterakoan, eman ohi zaion baino garrantzi handiagoa eman be-harko zaio,nik uste,bertso munduari egindako ekarpenari.Beste-ak beste,honako galdera hauek egin eta erantzun beharko ditugu:

41

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 41

zer eskaintzen zion bertsoak Xabierri, beste kultur produktuekeskaintzen ez ziotenik? Zer zen bertsotan gehien estimatzen zue-na (dialektika, ideien dantza, formulazioak…)? Zer irizten ziongaur egungo bertsogintzari?

Bakoitzak bere Xabier Lete izango du, noski, baina Xabierrekbertsolaritzarekiko beti ere beti erakutsi zuen atxikimendua ain-tzat hartzen ez duen balantzea ez da soilik subjektiboa izango,propio desitxuratua eta makurra baizik.

Izan ere, Xabierren bertsozaletasunak eta bertso lanek trabaegiten bide baitio zenbaiti. Zenbait horien artean, batzuek poe-sian bakarrik aitortzen diote Xabierri bere maila, edota poeta-kantari moduan.

IINire akorduan bateratsu doaz bi jarduera horiek. Gogoan dutBartzelonan ikasle nintzela, Burgosko epaiketak pasatu berri, gu-retzat, erlijioa galdu eta euskara aurkitu berritan, geure buruaulertzeko ezinbestekoak zirela Xabierren orduko poema etakantuak: «gizona kartzelan sartu dute», «behingoz utzi zezalazeru goi isila»…

Xabierren handitasuna zer bakar batean adieraztera behartukobanindute (bortxaz beharko du baina),zera esango nuke nik:belau-naldi oso baten (edo gehiagoren) mundu ikuskera (kezka,balio,bel-dur, itxaropen, aldeko zein kontrako erreferentzien bilduma)hitzetan formulatzen maisuki asmatu izana dela Xabierri gehien esti-matzen eta miresten diodan dohaina.Nik neuk,sarritan sentitu izandut amorrutik gertuko sentipen halako bat Xabierrekiko,neuk sen-titua berak hain egokiro formulatuta aurkitzean,Sarrionandiak zioe-naren bidetik (bide batez esanda,nago ez ote den horixe XabierrekXenpelar,Txirrita eta abarrengan gehien estimatzen zuena).

Hortik aurrera, eztabaida daiteke ea lorpen hori poetari alakantariari dagokion.Xabierrek berak ematen duen azalpena,ber-tso munduan bat-bateko bertsoa eta bertso jarria bereiztekoerabiltzen denaren oso antzekoa da:

42

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 42

«Bi mundu izan dira, gezurra badirudi ere, ez kontrajarriak, bainabai diferenteak, eta nik beti sentitu eta bizitu dut kontradikzio hori,konturatu izan naizelako kantatzeko testuak beti direla diferenteak,poesiarako idazten dituzunekin konparatuta. Zergatik?: hala atera-tzen dira, jeneralki.Kantatzeko gaiek,dirudienez,ulerterrazagoak izanbehar dute, gero hizkuntzaren aldetik ere libertade gehiago eskain-tzen diozu zeure buruari kanturako testuak idazterakoan, hizkuntzarazoak modu popularrago edo xumeago batetan moldatzen dituzu-lako,eta poesian,behar bada,gehiago konplikatzen dituzu testuak.Or-duan, beti egon da hor kontradikzio bat. Nik beti pentsatu izan dutpoesia idatzia eta argitaratzekoa gauza bat dela, eta beste bat delakantatzekoa,eta orain ere hala uste dut.Poeta izan naizen momentue-tan, behar baldin bada, sentitu naiz konplikatuago adierazpenetan,baina kantatu dudanean konplikazio horiek limatzen eta espresioplastiko zehatzagoa ematen saiatu naiz. Kanta batetan esaten direngauzek eta erabiltzen diren imajinek izan behar dute ulerterrazagoak,eta hori nabarmena da. Poesian, berriz, hori ez da hain beharrezkoa,zeren eta poesia leitzen da behin eta berriz, eta hasieran iluna izandaitekeen kontzeptua edo irudia, gero argitzen da.»

(Plazara, 1991ko negua; hemendik aurrerako prosa-aipu guz-tiak ere elkarrizketa horretatik hartuak dira)

Mirespena mirespen, ez dirudi oso estu hartzekoak direnikXabierren hitzok, kanturako propio sortutako hitzekin baterahasiera-hasieratik musikatu baitzituen berak idatzitako poemak,eta elkarrizketa horretan aurrerago Xabierrek berak dioena erebide horretatik doala esango nuke:

«Hala ere, azken bolada honetan, entseiatu nahi nituzke poesia-tik musikarako bide zuzenagoak. Azkeneko liburuan joango direnpoema batzu orain kantatu ditut, eta hemendik urte betera egingodudan disko horretan, gehienak poesia liburuan doazen testuakdira. Nahiko nuke ahalegin bat egin testu horiek kantarako balioz-tatzeko. Ez dakit zenbateraino lortuko dugun, baina nahiko nuke

43

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 43

orain idatzi ditudan poema filosofikoago horiek kanta bihurtzea,eta elaborazio zehatz batekin, eta gaien aldetik ez batasuna, bainabai kidetasun bat egon dadila kanten aldetik, atmosfera berdintsubat, lotura formal batzu...»

Itxuraz, gauza bat eta haren kontrakoa, biak esaten ditu Xabierrek aipu horietan, eta horixe da, nire ustez, Xabierrenezaugarririk behinena: ez dela eskema manikeo batera errendi-tzen ahal. Xabierren diskurtsoan ez dago zuri-beltz banaketaerabatekorik. Zurian bilatu beharra dago beltza, eta beltza zu-rian. Ez poesia-kantua bikoteari dagokionez soilik, orokorreanbaizik.

Nire ustez poesia eta kantua, biak dira komunikazio tresna,bakoitzak bere arau propioak dituen arren. Nik garbi daukatXabierren eragina askoz txikiagoa izango litzatekeela, bereobra idatzira mugatu izan balitz, hitza kantu bihurtu izan ezbalu. Euskal kantagintzan ohorezko lekua du Letek, eta ez ba-karrik bere kantuen hitzengatik. Alde horretatik, sutu egitennaiz Xabier kantari kaxkarra zela entzuten dudanean, hori dio-tenen irizpideen arabera Bob Dylan ere kantari txarra izangobailitzateke. Kantari ona, ordea, ez da ahotsa akademiaren ara-bera darabilena, entzuleengana iritsi eta haiengan eragitenduena baizik. Eta, alde horretatik, gutxi dago munduan XabierLete bezain kantari onik.

Dolu osteko azterketa, nire ustez, geure izateari eta egoeraridagozkien irizpideen arabera egin behar dugu, ez kanpotik ezarrinahi dizkigutenen arabera.Konplexurik gabe,alegia,batez ere iku-sita Lete kantari txartzat duten askok inolako lotsarik gabe diote-la Sabina kantari ona dela.

IIIKantu eta poesian, bietan ere hitza da, nolanahi ere, Xabierrenarma gorena. Eta hitzak, Enzensbergerrek esango lukeen bezala,badu alde deseroso bat:nahi ez dela ere,zer edo zer esan beharra

44

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 44

dago,alegia,nahiz gaur egungo kantari askok eta telebista-progra-matzaile gehien-gehienek nahiago luketen deus ere esan gabe jar-dutea.

Xabierrek,berriz,zerbait esan nahi duelako idazten du,eta kan-tatu ere horrexegatik du kantatzen.Denboran zehar, gai asko jo-rratu ditu Xabierrek bere obran. Esango nuke, hala ere, betitxikitik ari dela,formula topiko erabatekoetatik ihesi,pertsona etabere txikitasuna abiapuntu eta helburu duela. Ideologia handi-mandien garaian,behin eta berriz gogorarazten digu berak «gurdiokerra zuzen lezakeen dotrinarikan ez» duela,edo «bat-bateko li-brakuntza» ez duela aspaldi sinesten.Gutako batzuek,garai harta-ko modari jarraiki,geure buruaren satira garbia ikusten dugu oraingarai batean amorragarria zitzaigun Teologia, ideologia kantuan.Nola ez zitzaigun ba amorragarri gertatuko, bete-betean asma-tzen bazuen gutako askoren ibilbidea:

«…foileto batzuk eman diozkatehutsaren truke,debalde,Marx eta Lenin irakur ditzangehiegi nekatu gabe:hiru astean egiten zaigufede berriaren jabe.»

Erabateko ideologien kontrako jarrera hori dela eta, batzuekberen ikur bihurtu nahi izan dute Lete,Xabierren meriturik han-diena «balio demokratikoen defendatzaile sutsu» izatea balitz be-zala,Urgell kultur sailburu anderearen hitzetan esateko.

Egia esan,Xabier ez da osorik irensten erraza.Horrek, ordea,ez digu eskubiderik ematen,Xabierren figura guri komeni zaigunneurrira ekartzeko.Dudarik gabe,Xabier beti agertu izan zen ba-lio demokratikoen defendatzaile, eta abertzaletasuna ulertzekomodu jakin baten kontra:«Nik ikusten nituen postura batzuk,baikor itxurakoak, sentitzen nuenbazutela atzetik karga oso negatibo bat,eta gero gertatu den zatiketa

45

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 45

izugarriaren hazia han zegoen.Orduan, gaizki sentitzen nintzen opti-mismo faltsu harekin, eta abertzaletasun itxurazkoaren mundu hare-kin. Dena zen heroiko samarra, eta nik susmoa nuen hor faltsukeriaasko zegoela,eta opzioak ere eztabaidagarriak zirela.»

Sarkasmoaren muga zeharkatzea da,ordea,hori euskal identi-tatearen aldeko ahaleginei zilegitasuna ukatzeko erabiltzea:

«…internazionalistak sentitzen zirenak, erdi marxistak, edo ezmarxistak,eta horiek oso kritikoak hasi ziren sentitzen Euskalerriarenzenbait balore tradizionalekiko, eta, klaro, nik hori ikusten nuen, etaikusten nuen,baita ere,ze historiak sortzen ari ziren…/… nik hori pis-ka bat kanpotik begiratzen nuela,eta barneratu nuenean,atera zitzai-dan oihu bat esanez “Euskalerri nerea ezin zaitut maite / baina nunbiziko naiz zugandik aparte”, bigarren partea nire koda zen, bainabeste batzu hor geratzen ziren,«ezin zaitut maite» horretan,edo “naz-katua nago”,edo “ez dut sinisten balore hauetan”...»

Euskalerriarekiko Xabierren harremana,nire ustez, Joxe Azur-mendiren poema batek adierazten du egokien, eta ez da kasuali-tatea poema hori Xabierrek kantu bihurtu izana:

«Kate honek lotzen nau,Kate honek nau hiltzen,Kate honen gogorrakNau ederragotzen»

Ez dut uste kantu hori grabatua daukanik Xabierrek. Nik EzDok Amairuren emanaldietatik ezagutzen dut, eta ez zait berehalaahaztuko zer-nolako zirrara eragiten zidan kantu horrek.

Hiltzen nauen horrexek nau ederragotzen:kontraesanak nahi-taezkoak dira pentsamendu konplexuan (eta,bestalde,konplexuaez dena apenas den pentsamendu). Esplizituki esana utzi zigunhori Xabierrek zein den aurrera egiteko bidea:

46

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 46

«ezaren gudaz baietza sortuz,ukazioa legetzat hartuz.»

Euskara eta euskal identitatearen katean ezinbestean lotuta,euskara ikur huts bihurtzearen kontrako amorratua zen Xabier.Duela urte batzuk, Josean Goikoetxeak Innervisions bere diskora-ko hitz batzuk idazteko eskatu zion Xabierri. Handik laster, Xa-bierrek jakinarazi zion baietz, idatziko zuela testua, bainagazteleraz.Arrazoia: nazka-nazka eginda zegoela berak euskarazidatzita zeinen melenga geratzen zen gaztelerara halamoduzitzultzen ziotelako.Pasadizoak grazia berezia du niretzat,bueltan-bueltan neuk itzuli behar izan bainuen Xabierrek gazteleraz ida-tzia, eta ez da munduan jende asko izango horrelako lanikegindakorik. Gure D eredu, euskal adar, buletin ofizial eta euska-razko publizitateetan dabilen euskara ikusita, sarri gogoratzenzait Xabierren jarrera.

IVUrte batzuk lehenago, ni Euskadi Irratian eta bera GipuzkoakoForu Aldundian ginela, elkarrizketa luze bat egin nion. Graba-ziorako ordu pare bat falta zirela agertu zen (Diputaziotik ber-tara zegoen orduan Euskadi Irratia,Andia kalean).Trago parebat egin genuen elkarrekin, eta, mikrofonoak irekitzeko zorianzeudela, galdetu nion ea nola hitz egin behar genuen, hika alazuka: «orain arte hika jardun diagu, ez?», izan zen bere eran-tzuna.

Denetatik hitz egin genuen elkarrizketa hartan. Xehetasunakaspaldi ahantzita ditudan arren, gogoan dut luze jardun zuela Xa-bierrek heriotzaz, artean gaixotasunaren arrastorik ez bazuenere. Modu batean edo bestean, bizitza heriotzak egiten duela ja-sangarri,horixe esan zidan.Komunikazio kontuez aspaldian ardu-ratzen naizen aldetik,ezagutu ditut hiztun eta hizlari on,trebe etaegokiak (bestelakoak gehiago,baina). Inor ez,ordea,ez lehengo ezoraingoetan, Xabierren mailakorik. Esateko zuenera erabat ego-

47

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 47

kitutako hizkera eta erregistroan beti, bai pasadizo xelebreakkontatzen zituenean, bai barne gatazkarik korapilatsuenaren be-rri ematen zuenean.

Bere mundualdiko azken urteetan, nabarmena da heriotzaketa heriotzaren osteko nolabaiteko transzendentziak presen-tzia handia hartzen dutela Xabierren obran. Ezin esan, ordea,ezer berririk denik, 1991ko hitzok kontuan hartuta:

«... Materiak bere legeak ditu, eta ez dakit lege horiek norbaitekezarri dizkion ala ez, baina ezarri baldin badizkio ere, gero mate-riaren legeak autonomoak dira. Eta gure arrazoia ere, autonomoada eta librea, eta ni razionalista naiz, eta librepentsadorea izanbehar dela uste dut. Materialista izaten segitzen dut, eta uste duthori kontziliatu daitekeela, edo uztartu daitekeela, nahi baldin bada,sinismen edo fede batekin.»

Arrazoia, fedea, kristautasunaren oihartzun halako bat, pan-teismoa… Xabierrek arragoatzat jotzen du Nafarroa berekantu ezagunean, baina nago ez ote den Xabier bera arragoa-rik arragoena.

Garbi dago transzendentziaren kontu hori ez zela izan gaixo-tasunaren ondorio. Hasiera-hasieratik ageri da joera hori Xabie-rrengan. Haren obran (bai poemetan, bai kantuetan) aroakbereizten hainbat saio egin izan da.Hemen behin eta berriz aipa-tzen ari garen Plazara aldizkariko elkarrizketa hartan, elkarrizke-tatzaileak hiru aro proposatzen dizkio Xabierri, harenkantagintzaz ari dela: lehena,existentzialista;bigarrena, festa-giro-koa (bertsoak barne); eta hirugarrena, barnekoiagoa. Xabierrekerantzun luzea ematen dio,baina erantzunaren hasiera esangura-tsua iruditzen zait,oso:

«Nik esango nuke kantatzen hasi nintzenean oso gaztea nintzela,poe-sia idazten ere hasi berria...,ezjakina nintzen,oso.Ez bakarrik letra al-detik ezjakina,baizik eta bizitzari buruz ere.»

48

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 48

Dolu aldia amaitutakoan,Xabier behar bezala aztertzen hasita-koan,haren obran joera,estilo eta aroak bereizi beharko ditugu,ziurasko.Kontuz,ordea, erabateko bereizketekin. Izan ere,Txirrita etaBrassens,Xenpelar eta Brel, batera daude Xabier Leteren baitan.Kritika soziala eta surrealismoa ere sarri uztartzen ditu,gorago aipa-tu dudan Teologia, Ideologia kantuko Adan hura,Marx eta Lenin hainazkar ikasi zituena, adibidez,ondo modu surrealistan iristen da Bil-bora:

«Adan badoa triste ta mutuparadisua galdutaBilbo aldera ailegatzen dagaueko trena hartuta.»

Esan dut lehenago ere, baina ez naiz esaten nekatuko: ezerbada,konplexua da Xabier Lete.Alde horretatik,garbi dago besteeuskal artista batzuk baino irensten zailagoa dela, nabarmena dahori erakundeek eta hedabideek batzuei eta besteei eskaintzendieten tokian eta egiten dieten harreran.

Osorik irentsia izateko zailtasun hori da, ordea, Xabier Lete-ren baliorik handiena, are gehiago gurea bezalako herri sarritanukatu eta sarriagotan urkatu batean. Xabierrek berak hori eska-tzen zuen,duela hogei urte:

«Gaur, alde horretatik, harrituta nago, zeren eta iruditzen zait guregizartea askoz ere sinplistagoa bihurtu dela;arazo ideologikoak, senti-mentalak, balore eta edukiei buruzko gogoetak, eta arazo formalakere –estetikoak,hizkuntzarekikoak,modu etikoak...– nik uste dut kon-plejoagoak zirela orduan, eta ikuspuntu desberdinagoetatik tratatzenzirela.Gaur ez dagoen halako konplejidade bat bazegoen abertzalegodeituko genukeen mundu horretan.»

Xabier Lete osorik, aise eta eroso kabitzeko moduko herriaeraikitzen saiatzea, horixe da guri dagokiguna. Horretan asma-tzen badugu,denontzat izango da onura.Bestela,bakoitzak kome-

49

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 49

ni zaion puska bakarrik hartzen badu aintzat, ez dugu atarramen-tu onik izango.

Batzuek ukatu arren,bi identitateren arteko talka bizi dugu as-paldian hemen. Erabat eraiki gabe dugun identitatearen izeneanastakeria latzak egin izan ditugun arren,ez da astakeria makalagoaidentitate handi-mandi bat (edo bana) ezarriz gurea eraikitzeko zi-legitasuna behin eta berriz ukatzea,zer eta aniztasunaren izenean.

Euskal herritar guzti-guztiek dute eskubidea Xabier Lete eza-gutu eta gozatzeko. Dolu aldiko gure kantu, kontu, omenaldi etaenparauak amaitzen direnean, beraz, Xabierrek guretzat duenxarmaren gakoak aurkitu eta argitu beharko ditugu, ikerketarenbidez,hori gabe ez baitago eskubide hori bermatzeko modurik:

«Gizonen lana jakintza dugu:ezagutuz aldatzea…»

Lan horretan gure erakunde (gobernu, aldundi, unibertsitate)nagusiek jokatuko duten papera ikuskizun dago, baina aurreka-riek ez dute baikor izateko aitzakia askorik eskaintzen. Nolanahiere, horretan (kultura txikiko handien handitasuna kultura han-dian bizi direnei jakin eta sentiarazten) aitzindari eta bultzagilelana egitea lukete kulturen aniztasunaren leloa sinesgarri bihur-tzeko modu bakarra.

Bitartean, zer gerta ere,hobe dugu Xabier Leteren erreferen-tzia begien bistan edukitzea beti,Altzateko Jaun halako baten gisa:

«Gure izatearen testigu zuzena makurtu gabeko zuhaitz lerdena desertuko haizeak legortu ez duen lorea itsasoaren kolorea,hor zaude zu.»

50

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 50

Xabier Leteren musikaAntton Valverde

Hitzak eta doinuaXabierren musikaz aritzerakoan ezinezkoa da aparteko, isola-turiko atal bat bezala aztertzea. Garbi dago tresnatzat erabilizuela bere mezua besterengana helarazteko. Horretarako eginzituen kantak. Eta emaitzak goi mailakoak izan daitezen, ele-mentu guztiak onak izan behar dira. Poesiaren kalitateak ez duzalantzarik sortzen eta, esan dezagun hasieratik, doinuaren kali-tateak ere ez. Hau ez da, baina, nahikoa: behar-beharrezkoa daolerki bakoitzari doakion musika jartzea; eta horretan maisuizan genuen Xabier.

Dioguna zergatik diogun ikusteko, gogora ekarri ditzagunkanta pare bat. Ezagunak dira eta ez zaizue gehiegi kostatuko,hurrengo lerroak irakurtzen dituzuen bitartean, barrutik be-deren kantatzea:Maiteaz galdezka: Gerora bere lanetan beti azaltzen digunkezka planteatzen du poema honetan; horretarako sortu duendoinua sakona da eta erraz eta sentimenduz kantatzen dena.Interesantea da behin eta berriro indarrez errepikatzen due-nean «zutaz maite egina dut galde».Kontrapas: Esan balidate herrikoia dela ez nintzateke harrituko.Ezin hobeto uztartzen dira poesiaren garapen motza eta erre-pikapenak frase musikalarekin. Lagun artean pozik abesten denkanta horietakoa, dudarik gabe.

Hirurogeita hamalaugarren urtean kaleratu zuen diskoandaude, baita ere, beste olerkarien poemekin eginiko abesti bi:Ondar gorri (Lizardiren Urte aroak ene begian poematik hartu-tako zati bat) eta Izotz-ondoko eguzki (Lizardirena hau ere). Ko-mentario bat merezi dutelakoan nago.Azkeneko honetan ema-ten du Lizardiren lirikak musikagilea kutsatu duela, etasortarazten diola modu maiorrean egindako doinu baikorra etaesperantzaz betea. «Berriro igo nauzu ene mendira, oroigarri zaha-

51

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 51

rrei maitez begira» kantatzen duenean, berriz, igoeraren nekeasentiarazten digu; igoera pausatua, igoera astuna, oraindik lore-tan dagoen huntza nagiak hornitzen duen gurdibidean ba-rrena… Eta «beetik nator ibarrak izoztuta utziak, mendia yaiezdago irrika biziaz…» abestearekin batera, olerkariak sentitzenduen pozarekin kutsatzen gaitu.

Dozenaka jarri ditzakegu adibideak, baina orain era horre-tako abestiak utzi eta aipatu ditzagun, nolabait esatearren,doinu pragmatikoak deituko nituzkeenak.Adibide gisan, hauek:Teologia, ideologia, Gizon arruntaren koplak eta Langile batenseme. Ez dituzte doinu melodiatsu eta lirikoak, xinpleak etaefektiboak baizik. Kontatu behar dena kontatzeko, garbi daukaXabierrek musikak ez duela protagonismorik eduki behar. Ho-rretan hainbeste maite zuen abeslari-poeta Georges Brassenszenaren antza hartzen diot. Brassensek ere bere poemetakobatzuk musika erraz baten bidez emateko ez zuen batere era-gozpenik, nahiz eta beste batzuetan doinu zoragarriak sortu.

Badaude beste zenbait kanta abertzaletasunari, edo maitasu-nari, edo pertsona eta egoera konkretuei egindakoak: Lore batzauri bat, Chile, Nik ez dut amets haundirik, Seaska kanta, e.a.Gauza bera esango genuke: kasu bakoitzean, gaiari ondo doa-kion doinua jartzen asmatu zuen.

Kantatzeko estiloaEz Dok Amairu sortu baino lehen, zenbait jende adoretsu hasiazen kantatzeko lanetan: Lurdes Iriondo, Mikel Laboa, BenitoLertxundi… eta Xabier Lete, besteak beste. Gitarra soilez la-guntzen zuten ahotsa, eta baldintza tekniko oso eskasetan ari-tzen ziren: herrietako frontoietan, oholtzarik eta ezer gabe,banketa bat haren gainean hanka jartzeko, mikro txar bat aho-aren parean, eta suerte pixka batekin beste bat gitarraren al-tueran. Jende dezente biltzen zen normalean, eta infiltratu gisaInformación y Turismo-ko enplegaturen bat, zer arraio kantatzenzuten kontrolatzeko.

52

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 52

Baldintza horietan apainduretan galtzea deskalabrua izangozen; hobe zuten indarrarekin abestu eta publikoa bereganatzenahalegindu.

Garai hartako Xabier Letek ez zuen, horratik, batere pro-blemarik baldintza horietan kantatzeko: ahots indartsu eta ga-rratz xamarrak, bizar beltz eta ile luzeak, itxura oldarkorraematen zioten. Eta kantatzen hasten zenean, laster jabetzenzen eszenatokiaz. Gitarrarekin ez zen konplikatzen, akorde ele-mentalak eta beste adornu txikiren bat, garbi-garbi eta sekulanhutsik egin gabe, horrela botatzen zuen bere kantua: dignitateaskorekin, indarrarekin, adierazkortasun handiz eta sentimen-duarekin. Gainera, hitzak ahoskatzen maisua zen, eta horrekere publikoarekin harremana sortzeko aukera ematen zion.

Urteek aurrera egin zuten eta kantaldietako baldintzek ho-bera.Teatro itxietan aritzen ziren batzuetan, anplifikazio ekipoonak zituzten gehienetan, eta musika laguntzaile trebeak agertuziren: biolontxeloa, esku-soinua, baxu elektrikoa eta, askotan,pianoa. Horrek eragina izan zuen kantatzeko estiloan. Batetik,ez zen beharrezkoa kantaldi osoa garrasika egitea, eta bestetik,egoera politikoaren aldaketak bultzaturik, sarriago eskatzen zi-tzaizkien abesti intimistak, baladak eta amodio kantak. Hala ereXabierrek lortu zuen, behar zenean, betiko indarrarekin kanta-tzen jarraitzea… osasunak lagundu zion bitartean behintzat.

Gero etorri ziren garai okerragoak. 1985az geroztik gorpu-tzak ez zion deskantsurik eman. Ebakuntzak bata bestearenatzetik, eta gero eta ahulago.Azkeneko urteetan, horri erantsibehar zaio Lurdesen heriotza. Bere intimitatean eta poesiagin-tzan errefuxiatu zen, eta hor utzi dizkigu azken olerki eta sen-timenduak, Egunsentiaren esku izoztuak izeneko liburu zoraga-rrian.

Kantaldi batKantautoreen lanak bi une ezberdin ditu kanta bakoitzeko:sorkuntza unea eta jendaurrean kantatzekoa. Bigarren honi ga-

53

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 53

rrantzi handia ematen diot nik, sorkuntzaren nahitaezko osaga-rria dela iruditzen zaidalako.Abestia ez da hitza eta doinua ba-karrik, jaialdi batean ematen den modua ere bada. Aurrekoaondo uler dadin, gure kantaldietako bat nola egiten genuenkontatuko dut.

Berdin Bermeon edo Oiartzunen, jaialdia hasi baino lau edobost ordu lehenago antolatzaileekin elkartzen ginen azken de-taileak zehazteko. Argiek eta mikrofonoek ordurako prestegon behar zuten, eta probak egiten hasten ginen. Kantaldiaantzoki batean egin behar bazen gauzak nahiko agudo etaondo preparatzen ziren; baina herriko frontoian tokatzen bazi-tzaigun, orduan hasten zen kalbarioa. Neguan pasatzen geni-tuen hotzak eta hezetasunak ez ziren nolanahikoak. Oso zailaeta garestia izan ohi da frontoi bat berotzea, eta hotza pasa-tzen genuen. Entseguak eta probak egiten hasiak ginenean bisi-tak zetozen: inguruko irrati-emisorako bi edo hiru gazte hur-biltzen ziren Xabierrekin elkarrizketa bat grabatzeko asmoz,edo herriko ikastolako neska-mutiko talde batek maisuak jarri-tako debereak zekartzan. Denek nahi zuten Xabierrekin egon:entrebista eta argazki batzuk, galdetegi bat bete, edo auskalo!Horrela pasatzen zen denbora, eta entseguak korrika eta pre-saka bukatu behar izaten genituen. Publikoa etortzen hasia zeneta kanpoan zegoen, ateak ireki zain.

Aurreko egunetan egiten genituen entseguetan kantak auke-ratzen genituen, eta zerrenda osatu. Baina kantatzera gindoa-zen lekuaren arabera aldaketa batzuk egitea pentsatzen bage-nuen –batez ere frontoia bazen, edo antzokia–, taberna baterajoaten ginen, papera eta boligrafoa hartuta, errepertorioa erre-pasatu eta ordenan jartzeko.

Ni naiz kanta gustatzen zitzaion Xabierri hasiera emateko.Lau edo bost abesti serioren ostean katxondeozko bat sartzengenuen, giroa pixka bat lasaitzeko. Eta taktika horrekin jarrai-tzen genuen kantaldiaren azken aldera arte, non gure iritziz ga-rrantzizkoenak ziren abestiak programatzen genituen.

54

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 54

Behin aipatutako abestien ordena edo gidoia bukaturik, an-tzoki edo frontoirako bidea hartzen genuen, jaialdia puntualhasteko intentzioarekin. Eszenatokira atera eta, besterik gabe,Ni naiz zetorren; gero jendeari agurra eta eskertzea, gu entzu-tera hurreratzeagatik; gero musikarien aurkezpena banan bana,bakoitza zutitu eta txalo batzuk jasoaz. Ondoren, kanta bakoi-tzaren aurretik, Xabier azalpenak ematen hasten zen. Abestiserioetan, serio gainera. Beste poeta baten olerkiren bat kan-tatu behar bagenuen, horretaz aritzen zen, haren literatur esti-loaz, haren garaiaz edo beste edozein detailez. Giroa arintzekobotatzen genituenak aurkezterakoan beti lortzen zituen jende-aren barreak. Horrela iristen ginen errezitaldiaren amaiera al-dera. Bukatu zela esaten zuenean, jendea beste bat! eskatzenhasten zen. Guk gehiegi luzatu gabe botatzen genuen propina.

Kantaldia bukatutzat eman eta jaso behar genituenak jaso-tzen hasten ginen. Gero, kotxean sartu eta, nekatu arraioeginda, etxera.

Aldaera txiki batzuk gorabehera, horrelakoak izaten zirengure kantaldiak.

Musika-egituraKultura musikal handikoa zen Xabier. Era eta aro guztietakoautoreak eta obrak ezagutzen zituen. Kontzertuetara maiz joa-ten zen, eta etxean disko bilduma txukun bat zeukan. Hala ere,musika estudio ezak batetik, eta zerabilen instrumentua nahikomodu elementalean jotzeak bestetik, asko mugatzen zutenharen lana, batez ere hasierako urteetan, berak jotako gitarrasoila zuelako lagun bakar. Denborarekin beste musikarien la-guntza izango zuen, eta baita beste maila bat lortzeko moduaere.

Kanta batzuetan dominante, subdominante eta tonikaz ba-liatzen zen bakar bakarrik, noizbehinka zazpigarreneko akorde-ren bat sartuz. Beste kanta batzuetan modua aldatu ohi zuen(maiorretik minorrera edo alderantziz), eta gehienetan, zegoen

55

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 55

tonutik errelatibora pasatu ohi zen. Mugarri horiek markatzenduten eremuan sortzen ditu Xabierrek bere melodiak.

Esandako guztiari, ordea, erantsi behar zaio aparteko sentsi-bilitatea eta intuizioa. Bestela ulertezina da nola sortu dituendoinu batzuk, sortu dituen moduan. Harrigarriak iruditzen zaiz-kit, esate baterako, Alzateko jaun, Izotz-ondoko eguzki, Ondargorri, Xalbadorren heriotzean, eta beste zenbait kantaren doi-nuak.

Oiartzungo kantaldiaAurrean doazen lerroak idazteari utzi diot egun pare batez,Oiartzunen Xabierren omenez egin berri dugun kantaldia pre-paratzeko. Berarekin ibili eta bere kantaz eta poesiaz baliatuginen abeslari eta talde zenbaitek hartu dugu parte. Kiroldegiabetetzen zuten mila eta bostehun lagunekin batera gogoratueta kantatu ditugu Altzateko jaun, Maiteaz galdezka, Chile, Lorebat zauri bat, Haur andaluz bati sehaska kanta, San Martin, azkenlarrosa, Gizon arruntaren koplak, Heriotzaren begiak, Ni naiz, Na-farroa arragoa, Izotz-ondoko eguzki, Kontrapas, Errota zaharra,Xalbadoren heriotzean eta abar luze bat –hiru orduz aritugara–. Benetan esan dezakegu bai publikoa, bai antolatzaileak,baita abeslariak ere, harrituta gelditu garela, nahiz eta aurretikere ezagutzen genuen, denon begi eta belarrietara ekarridugun aberastasun musikalarekin. Eskerrik asko, Xabier, utzidizkiguzun dozenaka kanta eta doinu ederrengatik. Ziur nago,urteen eta moden gainetik, luzaro iraungo dutela gure eta gureondokoen artean.

56

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 56

Oinarrizko bibliografia eta diskografiaXabier Mendiguren Elizegi

Xabier Letek literaturari egindako ekarri nagusia bere poesia li-buruek osatzen dute, eta hauexek dira Letek argitara emandakopoema-bildumak:

Egunetik egunera orduen gurpillean (Cinsa,1968)

Bigarren poema liburua (Gero,1974)

Urrats desbideratuak (Gipuzkoako Kutxa,1981)

Zentzu antzaldatuen poemategia (Euskaltzaindia-BBK,1991)

Biziaren ikurrak (Erein,1992)

Egunsentiaren esku izoztuak (Pamiela,2008)

Sei liburu ageri dira zerrenda horretan, baina egiazki bost direlaesan liteke,Zentzu antzaldatuen poemategia eta Biziaren ikurrak li-buru bera baitira funtsean:bata literatur lehiaketa bateko saritzai-leak argitaratua eta bestea argitaletxe komertzial batek.Lete askikritikoa zen bere aspaldiko testuekin,eta gaur egun azkena baizikezin liteke topatu liburu-dendetan. Besteak eskuratzeko, liburu-tegi onetara jo behar.

Horien ondoan jartzekoa litzateke, dudarik gabe, Leteren kan-ten hitzak (ez guztienak, egileak berak egindako aukeraketabaizik, itzulpen batzuk ere barne direla) biltzen dituen liburua,idazleak testuinguruaz emandako beste hainbat jakingarri erebadituena:

Abestitzak eta poema kantatuak (Elkar,2006)

57

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 57

2008ko bere azken liburuarekin batera opari gisa banatu zen Le-tek bere poetika azaltzen zuen liburuxka:

Poesiaz gogoeta bat (Pamiela,2008)

Leteren poesiaren aukeratxo bat gaztelaniaz irakurri nahi due-nak,berriz, liburu kolektibo honetan aurki dezake:

Siete poetas vascos (Pamiela,2009)

Gauza jakina da, bera poeta izateaz gainera, beste poeta batzuenlana bereziki maite eta miresten zuela. Horren frogagarri geratuzaizkigu,han-hemen egindako kritika,artikulu eta hitzaurreez gai-nera, talde lanean idatzitako liburu hauek:

Xabier Lizardi, olerkari eta prosista (X. Lete,A. Lertxundi,A. Ze-laieta) (Jakin,1974)

Juan Mari Lekuona hurbiletik (J. M. Lekuona, L. Otaegi, X. Lete)(Eukaltzaindia,2008)

Aipa ditzagun, azkenik, hainbaten artean idatzitako beste hiru li-buru,egilearen kezken esparru zabalaren berri ematen digutenak:garai batean antzerkian lan egin eta sakondu zuen,Eugenio Aroze-narekin batean Oiartzungo Intxixu taldean; erlijioa kezka biziaizan zuen bere azken urteetan; eta gai politiko nahiz sozialak erebeti izan zituen gogoeta iturri:

Antzerkia deuseztik izatera (X.Lete,E.Arozena) (Itxaropena,1977)

Heriotza bizi (X.Galardi,X.Lete,M.Arrieta) (Idatz,2007)

Hitz lau (K. Izagirre, R. Saizarbitoria, X. Lete,A. Lertxundi)(Egunkaria,2003)

58

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 58

* * *

Xabier Leteren diskografiaren berri zehatza nahi duenakbadok.info webgunean du informaziorik zabalena. Guk hemengrabazio nagusien zerrenda hutsa egingo dugu:

Xabier Lete: Kantariaren izen hutsarekin hiru disko daude,Herri Gogoak 1968an eta 1969an kaleratutako bi EP (lau kan-ta bakoitzak),eta Artezik 1974an atera zuen LPa.

Lurdes Iriondo-Xabier Lete: Bi kantariak elkartuz, Herri Go-goak kaleratu zuen EP bat 1969an; eta izen berarekin LP batdisketxe berak 1976an (Xabierren lehen bi EPak,Lurdesen bateta bien artekoa batuz).

Ondorengo guztiak disko luzeak dira; azkena,berriz, bere kantenbilduma gisakoa. Liburuak ez bezala, diskook merkatuan jarrai-tzen dute,nahi dituenaren eskura.

Kantatzera noazu (Artezi,1976)

Lore bat,zauri bat (Herri Gogoa,1978)

Eskeintza (Elkar,1991)

Hurbil iragana (Elkar,1992)

Leteren kantagintzak beste adar handi bat ere hartzen du:bertsokantatuak. Esan liteke berak deskubriarazi zizkiola bertsolari za-harrak hainbat eta hainbat euskalduni, Julen Lekuona eta AnttonValverderekin batean 1974-76an egindako grabazio gogoangarrihaien bitartez. Gero, 2001ean, zazpi diskoko bilduma zabal batosatu zuen,bertsolaritza zahar nahiz oraintsukoaren sortarik go-gokoenekin.

59

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 59

Bertso zaharrak (Herri Gogoa,1974)

Txirritaren bertsoak (Herri Gogoa,1976)

Lazkao Txiki (Elkar,2001)

Basarri,Uztapide (Elkar,2001)

Elizanburu,Etxahun,Otaño (Elkar,2001)

Xalbador (Elkar,2001)

Txirrita (I eta II) (Elkar.2001)

Xenpelar,Bilintx (Elkar,2001)

Azkenik, poemak errezitatuz bi disko-liburu kaleratu zituen: batagogoko poeta baten testu euskaratuekin eta Karlos Gimenezenmusikaz,bestea bere azken liburuko poemekin eta Joxan Goikoe-txearen soinuaz.

Rilke:Orduen liburua (Pamiela,2004)

Neguan izan zen (Pamiela,2009)

60

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 60

61

Poema antologia labur bat

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 61

62

Bide ezkutua

Harria,egurra, sua,uraburnia

odolatrena

barkua laiñoalau pikusei eltze

tamiza, katea, polealitro erdi bat ardo

Naparroatikekarria.

Ideak, pentsamentuakkoraje gutxi,

Aizpurutxo-ko erretore gittarra jotzalleaetabere anima

kondenatu nahi dutenzazpi milla etsai.

Alkiaelizapakeadirua,

bankero jauna,atozpeka-taria.

Kartzelako ateak laixteritxiko dituzte.

Igande arratsaldeetan

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 62

63

jendeakdaukan

festarako gogoa,trajea

zapatak

korbatasoiñeko berria

trolebusaurdaiazpiko bokadilloa

kafea

kopata puroa.

Jende askonegar askobero asko.

Izerdiakea

letxe-txarraAvenida-ko señoritoak

Monaco kafetegiakalegarbitzaillea

eta haren alabaLolita,

ez baidaoso polita

eta gaiñera...gaiñera...

Astelenaasteartea

asteazkena,Viet-Nam-go

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 63

64

gerranork asi zuen

eta norkbukatu behar du.

Piñudiak,galaxiakAlfa

BetaGama,

poetaren fama txarraeta beste horrelako milla

txorakeri.

Giroa,kidea,bolara,proposizioaoposizioalehiaketa,

ikatz almazenaketa morala:

zeharo debekatzen dizuet.

Piper poteatomate makilla

aitzurra traktoreaplan de ordenación

(iñoiz egiten ez dena)gibelaurdalla

sahetsa,requiemrequiemrequiem.

Burnia

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 64

65

keakatea

alikatea,S04H2

prosperidadearen abotsa.Oquendo kalean

Zeruko Argiaeta

inpernuko itzala.

Nere lagun batekoso kabreatuta zegoen

egun gogoangarri bateanbotatako

maldizio bikaiña,«nik nahi — nahi nik — nahi —

nahi nik nuke nahinik nuke

nikhikk...»

(Geroztik oso ixillik dago)

Gure izakera jatorra,meza

ezpatadantzaeuskera gaxoadibidendoak

belarrimotzakkoreanoak

hiru milla peztakosoldat ugaria,

amurruiakelkarri mokoka

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 65

66

beste harrekesan

zuenbezela.

Nagusiamorroialangillea

enkargadoakapataza

pioia.Eskallera, igeltsoa,arrastoa,

gabeko hamarterdiakAmsterdam-go erlojoan.

Merkatu Batua,zelofan papera

diskursoapromesa

programaksistemak

etxeak sindikatoak pakeaordena.

San Agustin-en filosofia.Kontuz ibillikomunismoarekin,

balio dezunaordainduko dizut

ez gehiagoez gutxiago.

Ni ez nauk politikan sartzen...

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 66

67

Laratzean suabaratzean tipulak

txuleta jateabizitza lasai eta ederra

alajaiña,alajaiña.

Marmita bete esperantza,maitasun berri bat bihotzean.

Etorri dedilla hoiekkendu nahi dizkidan

majoa.Mundu gaxoa

hain zahar ta hain gaztea,oraindik

ikusi behardituzunak.

(1968)

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 67

68

Ni ez nintzen txori

Ni ez nintzen txoriOrhinbaina han nengoenOrhineta Xiberuatik lanbroa zetorrenOrhira:lanbro hestu harekbiltzen ninduenOrhin.

Negarrik gabeOrhinkabi hustu hartazgogoetak nerabilzkinOrhinitsasoko lurrunakOrhinbiloak bustitzen zizkidan bitarteanOrhin.Gogoetak narabilzkinOrhineta melankoliapozoin desiragarri bilakatu zenOrhiko bortuetan,Orhiko bortuetanarranoekjatekorik ez zutelakobeste bortu batzutaraihes egin behar izan zuteneanOrhitik.Ez arranoez kilkir

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 68

69

Orhin,Orhiko deserriratuen oihuanabaituzoihua oihartzunOrhinoihartzun minberagarriaOrhiko bortuetan.

Orhiko txoriaez zegoenOrhin,eta lanbroaktristura huraizkutatu egin nahi zuenOrhiko bortuetan.

(1974)

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 69

70

Malkoak euri balira

Malkoak euri baliraudazken traidoreanmaitalerik gabekolpez bazter utziaemazte adintsuagertatzen deneanehun hodei ilunenjasa izugarriekkaleak uholdekaitoko lituzkete,errotik garbitukoohizko zekenkeriakhondakinez gainezkadituen bihotzak.

Malkoak euri balirakupirarik gabehaurtxo baten gorputzagerra izugarriekburniz eta metrailazhausten dutenean,ama denen oihuekespantuzko irrintzizizoztu lezaketeentzumenik ez duenitsaso zabala.

Malkoak euri baliraadoleszente batenezpain oihukariakharresi baten kontratorturaren espantuz

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 70

71

zauri direneanetxerik altuenaklotsaz eror litezkegizadi osoaredimitu nahirik,eta lore bakarrekentona lezaketeehortze letani batzerraldo gainetan.

(1981)

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 71

72

Ez harrotu

Ez harrotu,bidaiari gotor,argialdi bitxi eta bakanetan uste izateagatik adimenez makurrerazi zenitzakeelazure indarren gainetik dituzun arau eta neurriak.

Begira eguerdi zabaleko emaitzei,udako garisail,oliondo hain marraztuei,nola eskeintzen dizuten,zure arduretatik at,edertasun osoaren geometria.

Ausart bazintez pentsatzera jainko izkutukoei diezula ebatsi intelektoaren argi mirestua,jakin ezazu gero ez dagoela zugan izpiritu betierekoaren egoitza.

Sufrimentua,oinazea,eskasia zarela zu,eta aberri eragotzi batetaramuino galduetatik begiratzea.

Eta zure oroitzapen ttikiarizor dioten begiramen hunkituabizidunen egunerokotasunetik hain azkar desagertzean,hor jarraituko dutela garisailek,mahastiek, lur ederraren geometriek,eta itsaso beti hasiberriak.

(1992)

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 72

73

Dena eskatu genion

Eskatu,dena eskatu genion bizitzari argia, gozamena, jakituria,paradisuetako hondartzetatik herbesteratuak izan ginen arte...baina trenek gauerdietanxixtuz iragarritako bidaia helmuga harrigarrietara egitean ni ere bidaiari izanen naiz bizidun ororen edalontzia hondarreraino hustuz...baina birlotua orain uneari,ordueiurruneko hiri ederren itxaropenik gabe larrosen urrinaz oroitzen naizeta gorputz jainkotuen erakartasunaz...hor jardin isila baratzondoaren ezkutuan etxearen ibilgune beti berrasmatuak oihan hezearen abaroa mendi hegaletan eta palmondoen itzaleandohain eta emaitzen ekialdeko itsasegiak...haruntz noakizue betirako,ametsen galbidetik adiskide maitatu gaur ia ahaztuok.

(2008)

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 73

74

XIV

Hondar harrigarri bat geratuko da soilikase ezin zen begirada harena,zure gau eta egunak iharrausi baitzituenbabes eta erantzunik eskaini gabe.Haiek iragan ziren,arratsaldeko andere misteriotsuak,eta ahotsak eta usainakbaina deus ez zen zuretzat izan,kea eta ausentzia baizik.Lehia hartan ez zen gailurrik egoneta ez zenituen lortu zure ahalegin saiatuaren fruituak,horrela,mundua ezabatzen joan zenzure arima bakar,desanparatuaren zoruan.

(2008)

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 74

Hiri ttipi hartako geltokian(Ama trenetik jaitsi zenekoa)

Hiri ttipi hartako geltokianitxarongo dizut goizaldean,begiak erne,zentzuak esna,eta egun berriaren irteera dizut adieraziko eguzki gorriaren itsasorduan landak lanbroaren artetikdorre altuetan desziurtzen direlarik.Nahiz eta zuk,nekearen menpeko agian edo iragan urratu baten lausopean,soseguaren gunerik ez aurkitumirarien erresuma berreskuratzeko.Urrundu zitzaigun denboraz arituko gara,ezarian,edo gogoeten hariakbeste hilerri batetara eramanen gaitu.Gero egunek ilunabarreruntz jarraituko dute atsedenik gabeko lasterkaneta urteen joaneangeltoki berdinean egonen natzaizu zain gure bidaiakhiri baten babeslekua aurkitu dezan azkenean.

(2008)

75

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 75

Urtarrileko eguerdi batean

Urtarrileko eguerdi batean igo nintzen gailurrean datzan hilerri isilera,galdutakoei erreoparia eskaini nahi izan nien baina hain nengoen eskuhutshain umezurtz,hain herabeez bainuen adorerik izan argizari bat pizteko ere...atsekabearen ordu besteratuak zirenkulpa eta oinazea intzirioka direnetakoagertakizunari zentzuzko hitz bat eman nahi diogunean,baina ezin,hain ezinesana izaki heriotza...orduan ibarrean eliz kanpaiek jo zuten ordua eta begira jarri nintzen poetaren lurraldeari,zer naiz ni,oihukatu nuen barneruntz,haren hitz eder errukitsuetan antzaldatua gizatasunean bermatua izan dena baizik,ez gaude bakarrik,eresiek,poemek laguntzen gaituzte eta bizitzaren muinean oinazea antzeman zutenek,haiekin nengoke,haiengan naizjoan zirenekiko azken enkontrua arte...eta negar egin nahi izan nuenhautsi,hustu landa babesgarri haietara,ederresten nuen arbasoen aberrian ahuspeztu,aitortu,amore eman,apaldu,senidetu,norbaitek irakatsia zidalakogizagotzen gaituzten amodioen hiztegia.

(2008)

76

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 76

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 77

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 78

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 79

H47_130x190.qxp 1/6/11 13:19 Página 80