ft E S İ N . E Mnl 1 1 9 8 9

(İh nün.

ft E S İ N . E Mnl 1 1 9 8 9

• • R K I Y E D İ Y A N E T V A K F I m m m m

ANSİKLOPEDİSİ

A H M E D YESEVİ KÜLLİYESİ 1

Yesi'de Ahmed Yesevî'nin türbesi etrafında cami, tekke ve

kütüphaneden teşekkül eden külliye. L J

E M E L ESİN

İstanbul - 1989

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

A H M E D Y E S E V İ KÜLLİYESİ

A H M E D YESEVİ KÜLLİYESİ

Yesi'de Ahmed Yesevî'nin türbesi etrafında cami, tekke ve

kütüphaneden teşekkül eden külliye. L -I

Kül l i ye S i r i d e r y a n e h r i n i n d o ğ u s u n d a T ü r k i s t a n şeh r i n in k u r u l d u ğ u o v a d a b u ­l u n m a k t a d ı r . B u ç e v r e n i n . G ö k t ü r k H a ­kanl ığ ı d e v r i n d e 1550-7451. ka l ın t ı l a r ı 8 k m . g ü n e y d e b u l u n a n Ş â v e g a r ) adl ı ş e h r e bağl ı o l d u ğ u ve b u r a d a Y a s s ı (Yas ı . d a h a s o n r a k i söyleyiş iy le Yes i ) ad l ı b i r k a l e b u l u n d u ğ u b i l i n m e k t e d i r . G ö k ­t ü r k Hakan l ı ğ ı z a m a n ı n d a n k a l m a s e r a ­m i k ö r n e k l e r i n e A h m e d Y e s e v î Kül l iyes i e t r a f ı n d a y a p ı l a n kaz ı l a rda d a r a s t l a n ­mış t ı r . İ s l â m o rdu l a r ı 7 5 2 d e Ş â v e g a r ' a v a r a r a k ş eh r i n b e y i i l e s u l h a k d e t m i ş ­l e r , d a h a son ra l a r ı i se ş e h i r ha lk ı k e n d i ­l iğ inden m ü s l ü m a n o l m u ş ve Ş â v e g a r . m ü s l ü m a n - T ü r k i l l e r i i l e g a y r i m ü s l i m T ü r k l e r a r a s ı n d a k i k u z e y b a t ı s ınır ş e ­h i r l e r i n d e n b i r i h a l i n e ge lm i ş t i r . S u r l a r ­la çevr i l i o l a n , m e s c i d i , iç k a l e s i v e ç a r ­şısı b u l u n a n Ş â v e g a r . A h m e d Y e s e v T n i n y a şad ığ ı ç a ğ d a , e t r a f ı n d a k i d ı ş m a h a l l e ­l e r v e b a ğ l a r i l e b i r l i k t e b ü y ü k b i r m e r ­k e z g ö r ü n ü m ü n d e y d i ve d i n u l e m â s ı y e ­t i ş t i rmek l e ş ö h r e t b u l m u ş t u . Y â k ü t , X I I I . yüzyı l b a ş l a r ı nda M o ğ o l ist i lâs ı d e v r i n d e b u bö lge İçin " Ş â v e g a r . I l a k ( i ^ 1 ) i l i n -

Ahmed Yesevi Külliyesi nin çinilerle kaplı, kûfi yazılı kuzey cephesi ve tackapısı

d e k i ( Taşken t çevresi) T ü r k b e l d e l e r i n ­d e n b i r i d i r " d e m e k t e d i r lMu'cemil'1-bül-dân. I I I . 315 . 3161

Ş â v e g a r ' ı n az g ü n e y i n d e , i l k İ s l â m ! T ü r k - m e r k e z l e r i n d e n i sp i câb 'da (Say-r a m ) d o ğ a n A h m e d Yesev î , " h i k m e t ' l e -r i n d e , ç o c u k k e n S i r i d e r y a b o y u n c a d a h a k u z e y d e k i Ş â v e g a r ç e v r e s i ne ge ld iğ in i ş u m ı s r a i l e a n l a t m a k t a d ı r : " Y e t i y a ş d a A r s l a n B â b g a k ı ld ım s e l â m " . A r s l a n B â b v e y a A r s l a n B a b a y a a t f e d i l e n kü l l i ye . Ş â v e g a r ve Fâ r âbTn in d o ğ u m y e r i o l a n K e n g ü - T a r b a n ( O t r â r / T u r â r ) i l e K a r a -c u k a r a s ı ndad ı r . B u h a r a ' d a i k e n "ka r ın-daş l ı k v i l âye t i T ü r k i s t a n ' ı v e " U l u ğ Ba ­b a ravza la r ı A k T ü r b e f i öz l eyen A h m e d Y e s e v T n i n . n i s b e s i n i n d e g ö s t e r d i ğ i g i ­b i , v a t a n ı n a d ö n ü n c e o " A k T ü r b e ' n i n b i r a z g ü n e y i n d e . Yass ı K a l e s i ' n d e m a ­k a m t u t t u ğ u a n l a ş ı l m a k t a d ı r . Kü l l i ye ­n i n b i r b ö l ü m ü n ü n A h m e d Yesev î h a ­y a t t a i k e n m e v c u t o l d u ğ u , y a p ı l a n kaz ı ­l a r d a n b e l l i o l m u ş t u r . İ lk kü l l i ye , ş i m d i ­k i b inan ın k u z e y k ı s m ı n d a m e s c i d ve t ü r b e n i n b u l u n d u ğ u y e r d e d i r . B u r a d a . H a k a n î T ü r k m i m a r i s i , ü s l û b u n d a , k e l e ­b e k b i ç im inde kes i lm i ş t u ğ l a s ü s l e m e ­l e r i b u l u n a n b i r d u v a r o r t a y a ç ı ka r ı lm ış , ay r ı ca i l k kü l l i yen in iç inin s ü s l e n m e s i n ­d e k a y m a k t a ş ı n d a n oyma l ı k a p l a m a l a r ku l lan ı ld ığ ı d a t e s b i t e d i l m i ş t î r . B u k a ­z ı l a rda , t ü r b e n i n y e r i n i n d e ğ i ş m e d i ğ i v e ç e v r e d e b u l u n a n k e m i k l e r d e n A h m e d Yesev î ' n i n ö l ü m ü n d e n s o n r a kü l l i yen in e t r a f ı n d a b ü y ü k b i r meza r l ı ğ ı n t e ş e k k ü l e t t iğ i an laş ı lm ış t ı r . A r k e o l o j i ç a l ı şma l a r ı i l e velî şa i r in . " A l t m ı ş ü ç t e k i r d i m y i r g e s ü n n e t d i yü / M u s t a f a g a m â t e m t u t u p k i r d i m m u n a " b e y t i n i n m â n a s ı d a a y ­

d ı n l a n a b i l m i ş i m Kül l iyenin yak ın ında y e r a l t ında b u l u n a n d e h l i z , k u b b e l i m e s c i d ve y i n e k u b b e l i d a h a k ü ç ü k ç i l ehane . A h m e d Yesev î ' n i n . Hz. P e y g a m b e r i n ö l ­d ü ğ ü y a ş t a o n u n için m a t e m t u t m a k g a y e s i y l e nası l y e r a l t ına g i rd iğ i s o r u s u ­n u c e v a p l a n d ı r m ı ş t ı r . Y e r a l t ı ndak i b u m e s c i d v e ç i l ehanen in yap ı s ı d a A h m e d Yesev î ' n in y a ş a d ı ğ ı d e v r e u y a n özel l ik ler g ö s t e r m e k t e d i r .

A h m e d Y e s e v T n i n ö l ü m ü n d e n s o n r a . Y a s s f n ı n (Yas ı ) z i y a r e t g â h ve dinî m e r ­k e z o l a r a k g e l i ş m e y e d e v a m e t t iğ i v a k ­f i y e l e r d e n a n l a ş ı l m a k t a d ı r . B a ğ l a r , b a h ­çe le r i ç inde b a ş k a t ü r b e l e r ve b u a r a d a A h m e d Y e s e v T n i n kızı G e v h e r H a t u n u n m e z a r ı d a b u l u n m a k t a d ı r . T ü r k vel î ler i s i l s i l e s i n i n " s e r -ha l kas ı " say ı l an A h m e d Yesev î ' y e " h a z r e t - l T ü r k i s t a n " d e n m e s i s e b e b i y l e , m e z a r ı n ı n b u l u n d u ğ u Yass ı v e o n u n b u l u n d u ğ u v i l â ye t d e ayn ı ad ı a lm ı ş t ı r . Y a s s f n ı n m e r k e z o l d u ğ u T ü r ­k i s t a n şeh r i v e v i l âyet i X IV. yüzy ı lda , b i r ­b i r i i l e r e k a b e t h a l i n d e b u l u n a n C e n g i z a h f a d ı n d a n d o ğ u d a Ç a ğ a t a y , ba t ı da Cu-c ioğul lar ı i l e T i m u r a r a s ı n d a el d e ğ i ş ­t i r m e k t e i d i . R a k i p l e r i n i y e n i p C e n g i z s o y u n d a n b i r h a t u n i l e e v l e n e r e k kü re-g e n ( h a k a n damad ı ) unvan ın ı a l a n T i ­m u r , h a m d n l şânes i o l a r a k A h m e d Y e ­sevî Kü l l i yşs i 'n i y e n i d e n inşa e t t i r m i ş t i r . T i m u r ' u n e m r i y l e , e s k i kü l l i yen in y ık ı l a ­r a k âb idev î ş ek i l de y e n i d e n inşa e d i l m e ­s i için t a y i n e d i l e n M e v l â n â U b e y d u l l a h (bazı k a y n a k l a r d a ise A b d u l l a h ) S a d r t a r a ­f ı n d a n 1 3 9 6 y ı l ında ç a l ı ş m a l a r a b a ş l a n ­m ı ş v e i n ş a a t b i r kaç yı l i ç inde t a m a m ­l anmış t ı r . D ö r t y ö n e g ö r e m i h v e r l l o l a n â b i d e 4 6 . 5 X 6 5 m . ebad ında b i r y e r k a p -

162

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

AHMED ZEKİ PASA

l a m a k t a d ı r . G ü n e y d e 1 8 m e t r e y e y ü k s e ­l e n g i r i ş t a k ı n ı n i k i y a n ı n d a ç i f t e m i n a ­r e l e r b u l u n m a k t a d ı r . B u r a d a n , k a z a n l ı k d e n e n t e k k e m e y d a n ı n a g i r i l i r . K azan l ı ­ğ ın k u b b e s i 3 7 . 5 m . y ü k s e k l i k t e d i r . O r ­t a d a d u r a n , s a n a t e s e r i k a z a n ve e j d e r ağızl ı k a n d i l l e r L e n i n g r a d ' d a E r m i t a j M ü z e s i ' n e g ö t ü r ü l m ü ş t ü r . A d a k s a h i ­b i a s k e r î r icâ l in b ı r ak t ı k l a r ı t u ğ l a r d a a r t ı k kazan l ı k t a b u l u n m a m a k t a d ı r . K ü l ­l i y e n i n k u z e y b a t ı k ö ş e s i n d e m e s c i d . b a ­t ı s ı nda k ü t ü p h a n e , k u z e y d o ğ u k ö ş e s i n ­d e v e d o ğ u d a a k s a r a y d e n i l e n h ü k ü m ­d a r v e ş e y h m a k s û r e ' l e r i y e r a l m a k t a ­dır . T ü r b e m i h v e r ü s t ü n d e , k u z e y d e b u ­l u n m a k t a d ı r . A h m e d Y e s e v T n i n s a n d u ­kas ı y e ş i m t a ş ı n d a n d ı r . Kül l i ye c e p h e ­l e r i n i n b ü y ü k k ı sm ı çini i l e kap l ıd ı r v e çini t u ğ l a l a r ü z e r i n d e b ü y ü k b o y kû f î h a r f l e r l e y az ı lm ı ş " A l l a h " , " M u h a m m e d " g i b i y az ı l a r v e b inan ın ü s t k ı smın ı çev ­r e l e y e n B a k a r a s û r e s i n i n e l l i s e k i z i n c i â ye t i o k u n m a k t a d ı r . Ç o k i n c e oymac ı l ı k s a n a t ı g ö s t e r e n a h ş a p kap ı l a r v e a l t ın ya ld ız l ı t u n ç t o k m a k l a r d a n â d i r g ü z e l ­l i k t e d i r .

X V l - X V I I l . yüzy ı l l a rda . C e n g i z ' i n oğ lu Cuc i a h f a d ı n d a n Özbek ve K a z a n h a n ­lar ı d e n i l e n sü lâ l e l e r in i d a r e s i n e g e ç e n Y a s s ı , A b d u l l a h K a z a n H a n z a m a n ı n d a ( 1 5 5 7 - 1 5 8 3 ) y e n i d e n i m a r g ö r d ü . İ r an H ü k ü m d a r ı Ş a h İ smâ i l 1 5 1 0 ' d a B a t ı T ü r ­k i s t an ' ı n g ü n e y i l l e r i n i ist i lâ e d i p A lev î m e z h e b i n i k a b u l e t t i r m e k i s t e y i n c e , ço ­ğ u H a n e f î o l a n Tü rk i s t an l ı l a r . A h m e d Yesev î Kü l l i yes i 'n i b u m e z h e b i n t i m s a ­l i o l a r a k g ö r d ü l e r v e o n u n m â n e v î h i ­m a y e s i n e s ığ ınd ı la r . D e v l e t m e r k e z i b i r m ü d d e t o r a d a b u l u n d u . D a h a s o n r a k i d e v i r l e r d e i se Y a s s ı ' d a s i k k e bas ı ld ığ ı

Ahmed Yesevî Külliyesi nin kuzey kısmındaki türbenin çi­nilerle süslü çok dilimli kubbesi

Ahmed Yesevi Kulliyesı'nın elanı

v e I ş ım ( E s i m ) H a n (ö . 1628) z a m a n ı n ­d a d a b u ş e h r i n o r t a l ı k (başşehir) o l d u ­ğ u g ö r ü l m e k t e d i r . Kül l i ye i ç inde b u l u ­n a n h a n v e h a t u n m e z a r l a r ı b u d ö n e ­m e a i t t i r .

T ü r k i s t a n ' ı n 1 8 6 4 t e R u s y a ' y a i l h a k e d i l m e s i n d e n s o n r a d a ö n e m i n i k a y b e t ­m e y e n A h m e d Yesev î Kü l l i yes i , b u g ü n e k a d a r İç A s y a ' d a m ü s l ü m a n T ü r k l ü ğ ü n e n b ü y ü k z i y a r e tgâh ı o l m a y a d e v a m e t ­m iş t i r . B u g ü n d e b a y r a m n a m a z l a r ı için A h m e d Yesev î C a m i i ' n i n d ı ş ında t o p l a ­n a n c e m a a t i n b ü t ü n ovay ı d o l d u r d u ğ u g ö r ü l m e k t e d i r .

BİBLİYOGRAFYA: Taberî. Tarih (de Goe|e). II, 8 3 ; Makdisî. Ah-

senü'ttekâstm, s. 2 7 4 ; Sem'âni. el-Ensâb. VIII (nşr. Muhammed- Avvâmel. Dımaşk 1976 — Beyrut 1396/1976 , s . .43 ; Yâküt. Mu'cemul-büldân. II. 315, 3 1 6 ; Handmîr, Habîbü's-siyer. Tahran 1333 hş.. III, 4 6 8 ; M. E. Masson, Mau-zoley Hoci Ahmeda Yaseui. Taşkent 1930; W. Bar tho ld , Histoire des Turcs d'Asie Centrale, Paris 1945, s. 186; G. Le Strange. The Lands of the Eastern Caliphate, Cambridge 1966, s. 485 , 4 8 6 ; Kazak SSR Tarihi. Alma-Ata 1979. II, 72, 110 ; H. Nurmuhammedov . Mauzoley Hoci Ahmeda Yase. Alma-Ata 1980, s. 29. 32, 2 2 6 ; A. Mankovskaya. " N e k o t o r i e a r h i t e k t u r o -arheologiçeskie n a b l u d e n n i y e po restavrats i i k o m p l e k s a H o c a A h m e d a Yasav i v g. Tur-kestana" , izuestiya An Kazak SSR. XXVII, A l ­ma-Ata 1958, s. 66-67; T. N. Senigova. "Un i-k a l ' n o e k u l ' t o v o so ru j en i e v rayone g. Tur-kestana" , Prosloe Kazaxstana po arheolo-giçeskimi istoçnikou, Alma-Ata 1976, s. 112-113; Kazak Souiet Entsiklopediyası, A lma ­Ata 1977, XI, 215-216. m

l ifti E M E L E S İ N

A H M E D ez-ZAHİD

(bk. ENDERABl).

A H M E D ZEKİ PAŞA Ahmed Zekî b. İbrâhîm b. Abdillâh

(1867-1934)

Mısırlı âlim ve edip. L J

2 3 M u h a r r e m 1 2 8 4 ' t e ( 2 7 Mayıs 1 8 6 7 ) İ s k e n d e r i y e ' d e d o ğ d u . A s l e n Mağr ib l i -d i r ; d e d e s i v e y a babas ı b i r t i c a r e t k a f i -l e s i y l e Y a f a ' y a g e l m i ş ve d a h a s o n r a Re-ş îd ' e y e r l e şm i ş t i r . İlk ve o r t a t a h s i l i n i İ s ­k e n d e r i y e . B e n î S ü v e y f v e K a h i r e ' d e y a p ­t ı . K a h i r e H u k u k M e k t e b i ' n d e n (Medrese-tü' l-idâre ve ' l-hukük) m e z u n o l d u (1888 ) İ smâi l i ye 'de m ü t e r c i m o l a r a k göreve b a ş ­l a d ı k t a n b i r s ü r e s o n r a İç iş ler i B a k a n l ı ­ğı M a t b u a t K a l e m i ' n e ( Ka l emü m a t b û â t i vezâreti 'd-dâhil iyye) geç t i . el-Vekâ'icuT-M j ş n ' y y e adl ı r e s m î g a z e t e d e m ü t e r ­c i m ve r e d a k t ö r o l a r a k çal ışt ı . D a h a s o n ­r a B a k a n l a r K u r u l u ' n a (Mecl isü 'n-nüzzâr) m ü t e r c i m ve i k i n c i s e k r e t e r , a r d ı n d a n d a g e n e l s e k r e t e r t a y i n e d i l d i . B u s ı r ada " p a ş a " unvan ın ı a ld ı ( 1916 ) Mıs ı r ' ı t e m -s i l e n p e k çok i lmî k o n g r e y e i ş t i r ak e t ­t i . M ı s ı r Ün i ve r s i t e s i ' n in (bugünkü K a h i ­re Ünivers i tes i ) k u r u l u ş ç a l ı şma l a r ı na d a k a t ı l a n A h m e d Z e k i P a ş a e l-Mecl isü ' l-i lmî el-Mısrî , e l-Cem' i yye tü ' l -coğrâ f i yye-tü ' l -H id î v i yye . e l -Mecmau ' l - i lm î ( S a m ) . Roya l A s i a t i q u e S o c i e t y ( L o n d r a ) . Rea l A c a d e m i a d e H i s t o r i a ( M a d r i d ) g i b i k u ­r u l u ş l a r d a d a ü y e i d i . M ı s ı r ha lk ına v a k ­f e t t i ğ i b ü y ü k b i r k ı smı t a r i h v e e d e b i y a ­t a d a i r o l a n L a t i n c e , A l m a n c a , i n g i l i z c e , F rans ızca , İ t a l yanca , İ spanyo lca ve A r a p ­ça 1 8 . 7 0 0 c i l t l i k y a z m a ve m a t b u e s e r ­d e n m e y d a n a g e l e n k ü t ü p h a n e s i n e (el-Hizânetü 'z-Zek iyye ) ö n c e D â r u l-kütübi' l-M ı s r i y y e ' d e özel b i r y e r ayr ı ld ı ( I 9 I 0 -1921) . d a h a s o n r a Kubbe tü ' l -Gü r î ' y e t a ­ş ınd ı . K ü t ü p h a n e ö l ü m ü n d e n s o n r a t e k ­r a r Dârü ' l - kü tüb i ' l - M ı s r i y y e ' y e n a k l e ­d i l d i ( 1935)

İ s l â m d ü n y a s ı n ı n kü l t ü r e l v e t e k n i k y ö n d e n ge l i şmes i için i l m e , dolay ıs ıy la k i t a p ve k ü t ü p h a n e l e r e b ü y ü k ö n e m v e ­r i l m e s i n i z a r u r i g ö r e n A h m e d Z e k i Pa ­şa , İ s t a n b u l k ü t ü p h a n e l e r i n i b i r e r b i r e r d o l a ş t ı k t a n s o n r a g ö r d ü ğ ü düzens iz l iğ i , k i t a p l a r d a n f a y d a l a n m a h u s u s u n d a k a r ­ş ı laş ı lan güç lük l e r i , b u k o n u d a g e r e k l i d ü z e n l e m e l e r i n y a p ı l m a s ı v e k i t ap l a r ı n k o r u n m a s ı için a l ı nmas ı i c a p e d e n t e d -

165

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı