gÜzergÂh i - museum with no frontiers

35

Ahmed Gazi Medresesi,ana eyvan kemerininsag* köselig*indekiarslan kabartması,1375, Mentese EmiriAhmed Gazi, Beçin

GÜZERGÂH I

Sahillerin SultanıAydog*an Demir, Yekta Demiralp, Rahmi H. Ünal

I.1 MI·LASI.1.a Ulu Camii I.1.b Firuz Bey Camii

I.2. BEÇI·NI.2.a Kale I.2.b Büyük Hamam I.2.c Ahmet Gazi Medresesi I.2.d Bey Hamamı (isteg*e bag*lı)I.2.e Kızıl Han

I.3. ÇAMI·ÇI·

I.3.a Bafa Hanı (isteg*e bag*lı)

I.4. BALATI.4.a I·lyas Bey Külliyesi

PENCERE: Medresede Eg*itim

XI. yüzyıl sonlarında, Balkanlar’da,Batı ve Kuzey Anadolu’da önemli birgüç olan Bizans I·mparatorlug *u, IV.Haçlı Seferi’nin (1204) yıkıcı etkile-rini bir daha üzerinden atamadı. Ana-dolu’nun büyük bir kısmına egemenolan Selçuklu Sultanlıg *ı da Mog *olsaldırıları kars ısında yenik düstü(1243). Mog *ol baskısından bunalanyüzbinlerce insan, Türkmen Beyleri-nin ve bazı Selçuklu yöneticilerin emrialtında, Batı Anadolu’da iyice zayıfla-mıs olan Bizans direncini kırarak butopraklara yerlestiler.Antik Karia’yı isgal ederek Mentese

36

Beylig *ini kuran (1280) Mentese Beyve halefleri gelismek için denizci yerlihalkla, yani Rumlar’la isbirlig *i yapıpdenizlere açıldılar. St. Jean sövalyele-ri gelinceye kadar (1310), kısa birsüre Rodos’un bir bölümüne sahipoldular. Beçin’de güzel bir medrese(1375) yaptıran Ahmed Gazi’nin ken-disine “Sahillerin Sultanı” ünvanınılayık görmesi, denizlerde hakimiyetkurma özleminin bir ifadesi olmalıdır.Önemli bir ticaret limanı olan Balat’a(Miletos) sahip olan Mentese Beylig *iVenediklilerle 1331-1414 yılları ara-sında altı defa anlasma yaparak, barısve ticareti güvence altına aldı. Buanlasmalara göre, Venedik tüccarlarıMentese topraklarında serbestçe tica-ret yapabilecekler, Balat’a yerlesebile-cekler, Aziz Nikolas adı verilecek birkilisede ibadet edebileceklerdi. Balat’-ta oturacak olan Venedik Konsolosu,Venediklileri ilgilendiren davalarda özelyargılama yetkisine sahip olacaktı. Alıs-veris nedeniyle borçlu kalan Venediklibir tüccarın yerine bir baskası sorum-lu tutulmayacak ve tutuklanmayacaktı.Mentese beyleri ticaret hacminingelismesi için Lâtin harfleriyle yazıl-mıs , Napoli tipi Gigliati denilenresimli gümüs paralar da bastırdılar.Verimli ovalara ve güvenli ticaretedayalı Mentese Beylig *i ekonomisi,ülkenin bayındır bir hale gelmesi için,önemli bir kaynak yarattı. Bu sayedeBeçin’de, Milas’ta ve Balat’ta anıtsaleserler insa edildi.1350’li yıllarda, Çanakkale Bog *azı’nıgeçerek, Trakya’nın fethine girisen ve

Firuz Bey Camii,taçkapı, 1394,Mentese Valisi HocaFiruz, Milas

GÜZERGÂH I Sahillerin Sultanı

Kosova Bölgesi’ne kadar ilerleyenOsmanlı kuvvetleri, Bizans’ı I·stanbulçevresine hapsettikten sonra Batı Ana-dolu’daki beylikleri Osmanlı toprak-larına katmıstır. Aydın ve MenteseBeylikleri’nin hangi yıl fethedildikle-ri kesin olarak saptanamamaktadır.Bununla birlikte, 1389-90 yıllarındaBalat’ın zaptedilmis oldug *u dü-sünülmektedir. Ahmed Gazi 1391yılında vefat edince, Beçin’de insaettirdig *i medreseye gömülmüstür.Milas’ta, insası 29 Kasım 1396’datamamlanan Firuz Bey Camii’ni insaettiren Hoca Firuz, Osmanlı sultanı I.Bayezid’in Mentese Valisi’ydi.Osmanlı Devleti, 1402 Ankara Sava-sı’ndan sonra yeniden kurulan Men-tese Beylig *i’ni, 1424 yılında ortadankaldırdı. Bu tarihten sonra birOsmanlı sancag*ı (valilig*i) olarak idareedilen Mentese’de, Beçin ve Balat gibiyerler giderek önemlerini yitirip, ter-kedilmis kentler durumuna düstüler.(A.D.)

Bu Güzergâh, Milas kent merkezinde bas-lamaktadır. Antik Karia Bölgesi’ndenbaslayarak kuzeye dog*ru devam etmekte veantik I·yonya Bölgesi’nde sona ermektedir.Milas kent merkezi ve Beçin Kalesi’ndeki,eserler gezildikten sonra, D.525 karayoluile kuzeye dog *ru yola devam edilir. BafaGölü güney sahilindeki engebeli arazigeçildikten sonra, Büyük Menderes Neh-ri’nin (antik Meandros Nehri)yüzyıllardır biriktirdig *i alüvyonlarlaolusmus Söke Ovası’na ulasılır. Söke’yegelindig *inde, gecenin geçirileceg *i yer

hakkında karar verilmesi gerekir: Ziya-retçi ister bir sonraki Güzergâh’ın bas-langıç noktası olan Selçuk’ta, ister dahahareketli bir sahil kenti olan Kusadası’n-da geceleyebilir. Selçuk yönüne devameden ziyaretçiler, yolları üzerindeki Ortak-lar kasabasında mola verip, çok sayıdakilokantadan birinde, yörenin ünlü çöp sisve ayranını ya da ızgara sucug *unu tada-bilirler.Toplu tas ım araçlarını kullanacak olanziyaretçiler, ziyaretlerini bir gündetamamlayamayabilirler. Ancak Türkiye’de,kentler arasında iyi bir ulas ım ag *ı mev-cuttur. Milas’tan Beçin’e, kent garajındanhareket eden dolmuslarla ulasılabilir. BafaHanı ise Milas – Söke karayolu üzerindeyer aldıg *ından, toplu tasıma araçlarıylaseyahat edenlerin bu yapıyı ziyaret etme-leri güçtür. Balat’a gitmek için önce Söke’-ye gitmek ve sehir garajından Balat ya daDidim dolmuslarına binmek gerekmekte-dir. Söke Ovası boyunca uzanan yoldan,özellikle hasat zamanında (Eylül – Ekim)geçilirken, pamuk yüklü ve ısıklandırmasıyetersiz traktörlere dikkat edilmelidir.

37


Ahmed Gazi adınabasılmıs gümüs sikke(1359-91), ÜstünErek Koleksiyonundan

Kent, Mentese Beylig*i’nin kurulusu ileyeniden önem kazanmıstır.

I.1.a Milas Ulu Camii

Hoca Bedrettin Mahallesi, I·nönüCaddesi, Milas.

1359-1391 yılları arasında hükümsüren ünlü Mentese Emiri AhmedGazi, babasının ölümünden sonra kar-des leri arasında pay edilen Beyliktopraklarının bir kısmını kendi idare-si altına almıstır. Mentese Beyleri için-de en uzun süre iktidarda kalan Ah-med Bey’in iktidar dönemi Beylig *inen parlak dönemidir. Ahmed Gazi’ninBeçin, Milas, Balat, Fethiye ve Çine’-de insa ettirdig *i yapılardan birkaçıbugün de ayaktadır. Bunlardan Milas

I.1 MI·LAS

Antik adı Mylasa olan kent antikdönem Karia’sının baskentlig *ini deyapmıs ancak bu ünvanı, Karia’nınPers Satrapı Maousolos zamanındaHalicarnassus’a (bugünkü Bodrum)kaptırmıstır. Perslerle kurdug*u iyi ilis-kiler sonucu daha serbest bir yönetimgösteren Mausolos öldüg *ünde karısı,simdi yalnızca temel izlerinin görüle-bildig*i, Dünya’nın Yedi Harikası’ndanbiri olan anıt mezarı (Maousoleum)yaptırmıstır. Milas’ın 13 km. dog*usun-da bulunan ve Labranda dinsel merke-zi nedeniyle, Helenistik dönemde deönemini sürdürmüs olan kent, Romadöneminde idari bir merkez duru-mundaydı. Milas’ın Bizans dönemi ileilgili fazla bir sey bilinmemektedir.

Ulu Cami, batıcephesi, 1378,

Mentese Emiri AhmedGazi, Milas

38


Milas

Ulu Camii son yıllarda bastan asag *ıonarılmıstır ve halen ibadete açıktır.Milas Ulu Camii’nin kuzey cephesi or-tasındaki ana giris kapısı dısında, dog*uve batı cephelerinde de birer girisivardır. Kuzey cephesindeki taçkapınınsag*ında yer alan merdiven, ezan okumaküzere çatıya çıkısı sag*lamak için insa edil-mistir. Taçkapı üzerindeki Arapça kita-bede, caminin insaatının Ekim 1378tarihinde tamamlandıg*ı belirtilmektedir.Batı cephesindeki girisin üst kısmındakiOsmanlıca kitabe ise 1904 tarihli birvakfiyedir. Yapıdaki desteklerin ve üstörtünün çesitlilig*i, deg*isik zamanlardaönemli onarımlar geçirdig*ini kanıtla-maktadır. Bütün cephelerde görülenoldukça kütlevi payandalar sonradaneklenmis olmalıdır. Minber 1879 tari-hinde yenilenmistir. Ancak, eski min-berin Ocak 1380 tarihli kitabesi yeniminber üzerine kopya edilmistir. Milas Ulu Camii, plan seması ve üst örtü-sü ile Selçuklu dönemi geleneg*ini devamettirmektedir. Kıble duvarına dik uzanansahınlar, Selçuklu dönemi bazilikal planlıcamilerin semasına uygundur. Bir kubbeile örtülü olan mihrabın önündekimekân, bu hacimi, caminin dig*er kesim-lerinden farklı kılmaktadır. (R.H.Ü)

I.1.b Firuz Bey Camii (Kursunlu Cami)

Firuz Pasa Mahallesi, Kısla Caddesi, Milas.

Kentin merkezinde, genis bir avlununortasındadır. Avlunun batı kenarı bo-

yunca sıralanan medrese hücreleri,onarımlar sonucu özelliklerini kay-betmislerdir. Cami avlusundaki hazi-rede mevcut mezarlar, 1930’lu yıllar-da baska bir mezarlıg *a nakledilmistir.1396 yılında insası tamamlanan yapıson yıllarda esaslı bir onarım geçir-mistir ve halen ibadete açıktır. Dısta,tüm cepheler mavi damarlı mermerplakalarla kaplanmıstır. Türk gezginiEvliya Çelebi «mavi renkli mermerle-ri nedeniyle Türklerin yapıya Gök

Ulu Cami, giriscephesi, 1378,Mentese Emiri AhmedGazi, Milas

39


Milas

Cami adını verdiklerini» söylemekte-dir. Pencerelerinin herbiri farklıdüzendedir. Hem ibadet yeri, hem de misafirhanegörevi gören çok is levli camilerindeg *isik bir uygulaması olan bu cami-de, dog *uda ve batıda birer tabhanehücresi bulunmaktadır. Tabhanelere veibadet mekânına ulas ımı sag *layandag *ılım mekânının boyutları çokküçülmüstür. Normal kosullarda,caminin iki yan duvarından biriningiris cephesine yakın ucunda yer alanve özel bir kaide üzerinde yükselenminare, burada cami duvarı üzerineoturtulmustur. Son cemaat yeri ortaaçıklıg*ının altında ve taçkapı üzerinde-ki kitabe levhasının çevresinde görülenbitkisel süslemeler, Selçuklu gelenek-lerinden uzaklasıldıg *ının isaretlerinitas ır. Son cemaat yeri destekleriarasına yerlestirilmis sebekeli mermerkorkuluklar, geometrik örneklerlebezenmistir. Yapı, Hasan bin Abdullahadında bir mimar tarafından insa edil-mis; süslemelerini, Musa bin Adil adlıusta yapmıstır. (R.H.Ü.)

Milas’a 50 km uzaklıktaki Bodrum’da(antik Halicarnassos), Dünya’nın YediHarikası’ndan biri olan Mausoleum’unkalıntıları bulunmaktadır. XII. yüzyılda,Mausoleum’un tasları kullanılarak, St.Jean sövalyeleri tarafından insa edilenAziz Petrus Kalesi, bugün dünyaca ünlübir Sualtı Arkeoloji Müzesidir. Bodrum,yaz aylarında, yerli ve yabancı turistle-rin rag*bet ettig*i, sirin bir sahil kentidir.

Firuz Bey Camii,Güney cephesi, 1394,Mentese Valisi HocaFiruz, Milas

Firuz Bey Camii,Mihrap, 1394,

Mentese Valisi HocaFiruz, Milas

40


Milas

Milas kentinin güneyinde, kent merkezine4 km uzaklıktadır. Milas garajından veyakent merkezinden hareket eden Beçin dol-musları ile ulasılabilir.

I.2 BEÇI·N

Milas Ovası’nın kenarında, ovadan 200m. yükseklikte, düz bir platonun üze-rine kurulmus olan Beçin kentininkalesi, yalçın bir kaya kitlesinin üzeri-ne oturmaktadır. Kalenin kuzeyindekidik yamacın üzerinde ve eteklerinderastlanan kalıntılar, antik dönemde, bualanın nekropol olarak kullanıldıg *ınıdüsündürmektedir. Kalenin dog *u-sunda, Helenistik döneme tarihlenentemel kalıntısı ile surların güneydog*ukösesinde yer alan tapınak (M.Ö. IV.yüzyıl), kalenin, Türk dönemindenönce de var oldug*unun kanıtlarıdır.

XIII. yüzyıl sonlarına dog*ru MenteseBeyleri’nin eline geçen Beçin kenti, butarihte, muhtemelen küçük bir yerlesimyeriydi. Bugün kent örenleri içinde yeralan Bizans Sapeli’nin küçük boyutları bukonuyu desteklemektedir. Nitekim,1330’lu yıllarda kenti ziyaret eden ünlüArap gezgini I·bn Batuta, Beçin’in “yenikurulmus, yeni binaları ve mescidleriolan bir kent” oldug*unu söylemektedir.Ören yerindeki yapı kalıntılarının büyükçog*unlug*unun Türk dönemine aitolması, kentin Türk döneminde hızlı birgelisme gösterdig*ini kanıtlamaktadır.Nüfusu hızla artan ve gelisen kent, çog*uXIV. yüzyıla tarihlenen çesitli yapılarladonatılmıstır. (R.H.Ü.)

I.2.a Beçin Kalesi

Beçin örenlerinin yayıldıg*ı alanda çoksayıda su kaynag *ı ve kuyu bulun-

Beçin Kalesi, batıdangenel görünüs,IV-XIV. Yüzyıl, Beçin

41


Beçin

I.2.b Büyük Hamam

XVII. yüzyıl ortalarında Beçin’i ziya-ret eden ünlü Türk gezgini EvliyaÇelebi, Beçin’de hamam bulunmadı-g *ını nakletmektedir. Oysa ki bugünkentte, bes adet hamam öreni vardır.Evliya Çelebi’nin ifadesinden, bu ha-mamların onun ziyareti sırasında yaharap, ya da çalısmaz durumda olduk-ları anlasılmaktadır. Ünlü Türk hamamları, gelenek olarakRoma hamamlarına bag *lanmakla bir-likte, plan olarak onlardan oldukçafarklıdır. Roma hamamlarında mevcutunsurlar, «sog *ukluk» dıs ında, Türkhamamlarında da görülür. Hamamın,dısarısı ile dog *rudan bag *lantılı bölü-mü, «Soyunmalık» (apodyterium) ola-rak adlandırılır. «Ilıklık» (tepidarium),soyunmalık ile hamamın sıcak birim-leri arasında bir geçis mekânı duru-mundadır. Bazı hamamlarda, ılıklık ilesoyunmalık arasında «aralık» adı veri-len bir küçük mekân daha vardır.«Sıcaklık» (calidarium) olarak adlan-dırılan kesimi olusturan mekânların,çok deg*isik sekillerde düzenlendikle-ri görülür. Ayrı bir birim olarak tasar-lanmıs olan su deposu, aynı zamandasuyun ısıtıldıg*ı yerdir.Beçin’deki Büyük Hamam, kentin engörkemli yapılarındandır. Üst örtününtamamına yakını göçmüs olmasınakarsın, duvarların büyük kesimi ayak-tadır. Zemini, iri devsirme mermerbloklarla kaplanmıstır. Kazılar sırasın-da, biri soyunmalık, dig *eri de ılıklıkmekânında olmak üzere iki adet havuz

masına rag *men kale, kentin üzerindeyer aldıg *ı platodan 50 m. kadar dahayüksek oldug *u için kaleye su çıka-rılması mümkün olmamıstır. Su ihti-yacı, kaleye çıkan merdivenlerinbas langıcındaki sarnıçla kars ılan-maktaydı. Surların güney eteg *ine,muhtemelen Mentese döneminetarihlenen bir de çesme ins a edil-mistir. Dairesel bir hat izleyen surlar, bugünonarıma muhtaç durumdadır.Güneydeki surların bir kısmı birantik tapınag *ın temelleri üzerineoturmaktadır. Henüz ayrıntılı bir se-kilde incelenmemis olan bu tapınag*ınZeus’a adanmıs oldug *u tahmin edil-mektedir. Bugün metruk ve harapdurumda olan kale içindeki evler,1980’li yıllara kadar kullanılmak-taydı. Bu evlerin en eski tarihlisi ençok 100 yıl öncesine tarihlenmekte-dir. Bununla birlikte, burada, XIV.yüzyıla tarihlenen bir hamam öreni-ne rastlanması, kale içindeki iskanınoldukça eski oldug *unu düsündür-mektedir. (R.H.Ü.)

Büyük Hamam,güneybatıdan genelgörünüs, XIV. Yüzyıl,Beçin.

42


Beçin

veya fıskiyesinin oldug*u anlasılmıstır.Hamamın ilginç özelliklerinden biride soyunmalıg *ının, dısarıya açılan ikikapısının bulunmasıdır. Isı kaybınameydan vermemek için hamamlarınhemen hepsinde soyunmalıg *ın tekgirisi bulunur. Bazı Türk hamamları, erkeklere vekadınlara tahsis edilmis yan yana ikiayrı hamam seklinde insa edilmistir.Bu hamamlarda, kadınlara ayrılankesimin giris i, genellikle fazla is lekolmayan bir yan sokag *a açılır. Bu ted-bir, kadınların hamama rahatça giripçıkmalarını sag *lamak için düsünül-müstür. Çifte hamamlar dısında, sade-ce kadınlara tahsis edilmis hamamyoktur. Haftanın bir veya iki günü,hamama sadece kadınlar kabul edilir-di. Büyük Hamam’da gördüg *ümüz ikigiristen dog*udaki bir sokag*a açılırken,batıdaki giris bu sokaktan görüleme-yen, küçük boyutlu bir tali giris tir.Hamamın kadınlara tahsis edildig *igünlerde, muhtemelen sokag*a bakanana giris kapatılmakta, kadın müste-riler arka cephedeki bu kapıdan giripçıkmaktaydılar. (R.H.Ü.)

I.2.c Ahmed Gazi Medresesi

Ünlü Mentese Beyi Ahmed Gazi’nininsa ettirdig*i bu medrese, Mentese Bey-lig*i baskentinde, günümüze ulasabilenyapılar içinde en sag *lam durumdaolanıdır. Son yıllarda baslatılan onarımçalısmaları halen devam etmektedir. Taçkapısı üzerindeki Arapça kitabede

bu medresenin, 1375 yılında, «BüyükEmir, Sahillerin Sultanı Ahmed Gazi»tarafından insa ettirildig *i yazılıdır.Ahmed Gazi’nin «Sahillerin Sultanı»sıfatını kullanması, Mentese Emirle-rinden Mesut Bey ve Orhan Bey zama-nında hızlanan Ege Denizi’nde hakimi-yet kurma çabalarının sonuçlandıg *ınıkanıtlamaktadır. Bu dönemde EgeDenizi adaları, I·talya ve Güney Fransaile canlanan ticari faaliyetler ve insantrafig*i, Türk mimarisinde yabancı bazıunsurların ilk defa ortaya çıkmasınavesile olmustur. Medresenin taçkapısı,geleneg*ini devam ettirdig*i Selçuklu taç-kapılarının bütün ög *elerine sahipolmasına rag *men, ayrıntıda önemlifarklılıklara sahiptir. Taçkapı ana nisiniçerçeveleyen çok sayıda silme, gotiktaçkapıları yakından anımsatmaktadır.Avluda, bugün içinde iki mezarın yeraldıg*ı ana eyvanın avluya bakan cephe-

43


Beçin

Büyük Hamam, kazıve konservasyonçalısmaları sonrasındasoyunmalık, XIV.yüzyıl, Beçin.

yakın olanı Ahmed Gazi’ye aittir. Biti-sig *indeki dig *er mezarın ise, Menteseemirlerinden Sücaeddin I·lyas Bey’e aitolabileceg *i öne sürülmüstür. Yörehalkı, bu iki mezarın din ulularına aitoldug*unu düsünmekte ve ziyaret ede-rek adak adamaktadır. (R.H.Ü.)

I.2.d Bey Hamamı (isteg*e bag*lı)

Ahmed Gazi Medresesi’nin bulun-dug *u kesim kentin merkezi duru-mundadır. Kentin en büyük camii olanOrhan Camii (1330-31) medresenintam karsısındadır. Medresenin 50 m.kadar batısında yer alan iki katlı büyükkonak, kentin ileri gelenlerinden biri-ne, belki de Mentese Beyi’ne aitti.Bey Hamamı, bu konag*ın 25 m. kadarkuzeyinde yer almaktadır.

sinde iki arslan figürü mevcuttur. Olduk-ça basit çizgilerle meydana getirilmisolan bu iki arslan figürünün ellerindebirer flâma görülmektedir. Arslanlardansag* taraftakinin tuttug*u flâmanın üzerin-de, Arap harfleriyle «Ahmed Gazi»yazılıdır. Selçuklu döneminde de «kar-tal», «arslan» gibi bazı hayvan figürleri-nin sultanın simgesi olarak kullanıldıklarıbilinmektedir. Ancak bunlardan hiçbiri,burada oldug*u gibi ellerinde flâma tasırdurumda resmedilmemistir. Medresenin sekiz hücresi, eninedikdörtgen sekilli bir avluya açılmak-tadır. Medreselerden çog *unun avlu-sunda görmeg *e alıs tıg *ımız revaklarburada yoktur. Ana eyvanın ikiyanındaki iki büyük hücre, dershanehücreleridir. Hücrelerin tümünde vedershanelerde birer ocak vardır. Anaeyvan içindeki iki mezardan avluya

44


Beçin

Ahmed Gazi Medresesi,giris cephesi, 1375,Mentese Emiri AhmedGazi, Beçin.

Muhtemelen XV. yüzyıl baslarında insaedilmis olan Bey Hamamı, XIV. yüzyılınikinci yarısına tarihlenen BüyükHamam’a yaklasık 100 m. uzaklıktadır.Aynı islevde iki yapının birbirine bukadar yakın olusu, Bey Hamamı’nınyakınındaki konag*ın bir parçası, özel birhamam olabileceg *ini düsündürmek-tedir. Yapı içindeki sıvalar üzerindehalen izleri görülebilen süsleme kalın-tıları, yapının özenli bir isçilig*e sahip ol-dug *unu göstermektedir. Üst örtüsütamamen çökmüs olmasına karsın,duvarların önemli bir kesimi ayaktadır.Tamamen yıkılmıs olan soyunmalıkkısmının temelleri, kazılar sonucu orta-ya çıkarılmıstır. (R.H.Ü.)

I.2.e Kızıl Han

Avrupa’dan Çin’e uzanan I·pekYolları’nın en önemlilerinden biri üze-

rinde yer alan Anadolu’ya hakim olanTürkler, XII. yüzyıl sonlarından itiba-ren, transit ticaretin sag *ladıg *ı maddiçıkarları farketmis ve bu ticareti gelis-tirmek amacıyla önlemler almıslardır.Bu amaçla insa edilen kervansaraylartüccarlara güvenli bir geceleme ve bukervansarayların yakınında kurulanpazarlarda ticaret yapma olanag *ısag*lamaktaydı. XIV. yüzyıl içinde bir-birleriyle çekisen Batı Anadolu’dakibeylikler, XV. yüzyıl basında Osmanlıhakimiyeti altına girip yörede güvenliksag*lanınca, ticari faaliyetler birden birecanlanmıstır. Bergama, Menemen,Tire gibi Batı Anadolu kasabalarındainsa edilen ilk hanların XV. yüzyılatarihlenmelerinin nedeni budur. Batı Anadolu’daki hanlar, Selçukludöneminin kervansarayları gibi gör-kemli, gösterisli deg*illerdir. Beçin’de,kısmen sag *lam durumdaki iki han da

Kızıl Han, güneycephesi, XV. yüzyıl,Beçin

45


Beçin

I.3 ÇAMI·ÇI·

I.3.a Bafa Hanı (isteg*e bag*lı)

Bafa Hanı, Mentese Beylig*i’nin önemliliman kenti Balat (Miletos) ile baskentBeçin arasındaki kervan trafig*ininoldukça yog*un oldug*u; Beylik ortadankalktıktan sonra yavas yavas azalan tra-fig*in, uzun süre daha devam ettig*i bilin-mektedir. Nitekim, 1670’li yıllardaBalat’ı ziyaret eden Türk gezgini EvliyaÇelebi, deniz ticaretinin faal oldug*ununakletmektedir. Balat’tan Milas veBeçin’e uzanan kervan yolu üzerinde yeralmaktadır. Dikdörtgen sekilli tek birmekândan olusan hanın taçkapısı, önün-den geçen karayoluna bakmaktadır. XIV. yüzyılda insa edildig*i tahmin edi-len han, tek sahınlık basit planından

sade, gösteris siz yapılardır. Bugünsadece duvarları ayakta kalabilmis, üstörtüsünün tamamına yakını göçmüsolan Kızıl Han, iki katlı bir yapıdır.Plan seması olarak Afyon yakınların-daki Dög*er Kervansarayı’nın yakın birbenzeridir. Enine dikdörtgen sekillitek bir mekândan olusan alt kat, yükhayvanlarının bag *landıg *ı ahırdı. Yol-cuların bir kısmı, hayvanlarla birliktebu mekânda gecelemekteydi. Giriskapısının solunda, halen izleri görüle-bilen merdivenle çıkılan üst katta ikioda mevcuttu. Yolcuların bir kısmıda bu odalarda gecelemekteydi.(R.H.Ü.)

Söke-Milas karayolu (D.525) üzerinde,Aydın-Mug *la il sınırı üzerinde, Milas’ayaklasık 40 km. uzaklıktadır.

46


Beçin

Kızıl Han, üst katodalarındankuzeydekininpandantiflerinden biri,XV. Yüzyıl, Beçin

çatısına düsen yag*mur suları, bu kanal-lar aracılıg *ıyla sarnıca sevkedilmistir.Sarnıç basit bir onarımla bugün dahikullanılabilecek durumdadır. (R.H.Ü.)

Milas- Söke Karayolu (D.525) BafaGölü’nün güney sahilini izler. Gölünkuzey sahiline dimdik inen yalçın kaya-larla kaplı dag*ların (Bes Parmak Dag*ları),çekici bir görüntüsü vardır. Göle ulasma-dan önce, Pınarcık’tan kuzeye dönülerekgöl kıyısı izlenirse, antik Herakleia amLatmus antik kentinin kalıntılarına(bugünkü Kapıkırı) ulasılabilir.

Balat, antik Miletos kentinin Türk döne-mindeki adıdır. Milas’tan Miletos’a git-mek için D.525 nolu karayolunun 55.km.sinde, Batı’ya, Akköy yönüne dönmek

çok bitisig *indeki sarnıçla dikkat çek-mektedir. Oldukça engebeli bir araziyapısına sahip olan Mug *la ili kırsalalanında, çok sayıda sarnıç mevcuttur.Yöre, dog*al su kaynakları bakımındançok zengin olmamasına karsın, Tür-kiye’nin en çok yag *ıs alan ikinci böl-gesidir. Bu sarnıçlar sonbahar, kıs veilkbahar aylarında yag *an yag *mursularını biriktirerek, hemen hiç yag *-mur düsmeyen yaz aylarında kullana-bilmek amacıyla insa edilmis lerdir.Kaldı ki, handa geceleyecek yolcu veyük hayvanlarının suya her zaman ihti-yaçları vardır.Silindir gövdeli basık bir yapı olansarnıca su toplayabilmek amacıyla,hanın uzun kenarlarına saçak seviyesin-de küçük kanallar insa edilmistir. Hanın

47


Çamiçi

Kızıl Han, ahır,XV. yüzyıl, Beçin

gerekir. Güzergâha dahil Balat I·lyas BeyKülliyesi, antik dünyanın o görkemliyapılarının kalıntıları arasındadır.

I.4 BALAT

Balat’ın üzerine kurulmus oldug*u antikMiletos kenti, antik I·yonya Bölgesi’ninen önemli kentlerinden biriydi. Odönemlerde Meandros (bugünküBüyük Menderes) nehrinin denizedöküldüg*ü bölgede, bir yarım ada üze-rinde yer alan kent, nehrin tasıdıg*ı alüv-yonların bölgeyi doldurması nedeniyle,bugün denize 9 km. mesafededir. Ünlükent planlayıcısı Hippodamos’un ızgaraplanına uygun kurulan kent, Akdeniz veKaradeniz kıyılarında kurdug*u koloni-

48

lerle zenginlesmis, I·yonya dünyasındaönder bir konuma ulasmıstır. Thales,Anaksimenes, Anaksimandros gibi ünlüfilozofları, Hippodamos ve I·sidoros gibiünlü mimarları yetistiren kent, Romadöneminde de önemini korumus olmak-la birlikte, limanının giderek alüvyon-larla dolarak bataklık haline gelmesisonucu, ticaretin sekteye ug*ramasıylaönemini yitirmeye baslamıs ve eski gör-kemli günleri arar olmustur. Bizansdöneminde tiyatronun bulundug*u tepe-nin üzerine bir kale insa edilmistir.Zaten Balat adı da, Yunanca “Palatia”(kale) adının Türklerce yorumlan-masından gelmektedir.1390’lı yılların basında, Mentese Bey-lig *i Osmanlı topraklarına katılmıstır.Ancak 1402 yılında, Sultan I. Baye-zid’in, Ankara yakınlarında Timurla


Çamiçi

I·lyas Bey Külliyesi,Cami ve medreseninkuzeyden görünüsü,1404, I·lyas Bey, Balat

yaptıg*ı savasta, Mentese hanedanındanI·lyas Bey, Timur’un yanında yeralmıstı. Sultan Bayezid bu savasta, yeni-lip esir düsünce Timur, kendisine des-tek olan dig *er emirler gibi I·lyas Bey’ide yeniden Mentese tahtına oturtmus-tur. Yeniden kurulan Mentese Bey-lig *i’nin baskenti, Beçin’den Balat’atasınmıstır. Özelikle Mentese Beylig *isırasında safran, susam, bal, balmumu,halı gibi malların satıldıg *ı bir pazarkonumuna gelmistir. Bu dönemde,buradan Kıbrıs ve Rodos’a bug*day gön-derilmekteydi. Kent, XIX. yüzyıldatamamen terkedilmis durumdaydı.

Yapıya, Miletos antik kentinin kalıntılarıboyunca (Faustina Hamamı’ndan geçile-rek) ilerlenerek ulasılabileceg *i gibi, biletgisesinden müzeye giden karayolunda iler-leyip, yaklasık 200 m. sonra sola sapanyolu izleyerek de ulas ılabilir. Arabayla

giden ziyaretçilerin, arabalarını bilet gi-s esi yanındaki park yerine bırakmalarıgerekmektedir.

I.4.a I· lyas Bey Külliyesi

I·lyas Bey Camii

Mimarî açıdan kayda deg *er bir özel-lig *i olmayan I·lyas Bey Camii, özenlimermer isçilig *i ve zengin süslemele-ri ile dikkat çekmektedir. Kare sekil-li mekânı örten 14 m. çapındakioldukça büyük kubbeyi tas ıyanduvarların kalınlıg*ı, 2 m.den fazladır.Dıs duvarlar ve iç duvarların belirlibir yükseklig *e kadar olan kesimi,Miletos örenlerinden alınmıs mer-mer plakalarla kaplıdır. Milas FiruzBey Camii veya Selçuk I·sa Bey Camiigibi, komsu kentlerin çag *das yapı-

49


Balat

I·lyas Bey Hamamı,halvetlerdeki malakârisüslemelerden ayrıntı,XV. yüzyıl basları,I·lyas Bey, Balat

Kuzey cephesi üzerindeki taçkapı,Selçuklu ve kısmen de Beylikler döne-minde devam eden geleneksel taç-kapıların çizgilerini tasımaz. Taçkapıiçinde yer alan üç kemerli açıklıktaniki yandakiler, sebekeli mermer lev-halarla kapatılmıstır. Ortadaki açıklıg*ıörten kemer içinde yer alan Arapçakitabeye göre yapı, Menteseog *ulla-rı’ndan I·lyas Bin Mehmet tarafındaninsa ettirilmistir ve insaat, 1404 yılıortalarına dog*ru tamamlanmıstır.Harime açılan alt sıra pencerelerintavanlarında görülen ve yazı seritle-riyle renkli tas kakmalardan olusansüslemeler, çok az yapıda mevcuttur.Boyu 7, eni 5 metreyi asan mermermihrap, zengin süslemelere sahiptir.Harimin kuzey-batı kösesine oturanve duvar içine yerlestirilmis bir mer-divenle ulasılan minaresi, bugün mev-cut deg*ildir.

I· lyas Bey Medresesi

Cami avlusunu dog *u, batı ve kuzeyyönlerden kusatan medresenin hücre-leri farklı boyutlardadır. Hücrelerindüzensizlig*i, caminin özenli isçilig*i ileçelismektedir. Medrese, camidensonra insa edilmis olmalıdır. Camininkars ısındaki küçük, kubbeli mekânmedresenin dershanesidir. Son yıllar-da yapılan kazılarda, avlunun batıkanadındaki hücrelere bitisik, bir bas-ka medresenin temelleri ortayaçıkartılmıstır. Bu ikinci medrese, dahada geç tarihlidir.

larında da görülen, cephelerin mer-mer is lemi, bir yandan antik örenyerlerindeki malzeme bollug *una;dig *er yandan da, I·talya’da da görülenbir dönem modasına bag *lanmaktadır.Dog *u, batı ve güney cepheleri üze-rinde yer alan, iki sıra halinde düzen-lenmis dörder pencerenin çerçevele-ri üzerindeki zengin süslemelerarasında, renkli tas kakmalar dikkatçekmektedir.

50


Balat

I·lyas Bey Hamamı,sıcaklık, XV. yüzyılbasları, I·lyas Bey,Balat

Hamam

I·lyas Bey Camii’nin kuzeyindeki ikihamamın da I·lyas Bey tarafından insaettirildig *i kabul edilmektedir. Ara-larında 2 m.lik dar bir geçit bulunaniki ayrı hamamın, niçin yan yana insaedilmis oldug *u tam olarak bilinme-mektedir. Kaynaklarda, çesitli yapılarıarasında hamam da bulunan külliye-lerde, ilk olarak hamamın insa edil-dig*ine iliskin kayıtlara rastlanmaktadır.Bilindig *i gibi Müslümanlar, cinseltemastan sonra, vücutlarının tamamınıyıkamak ve abdest almak zorundadır.Cinsel temas sonrası yıkanmadansokag*a çıkan Müslüman, günah islemissayılır. Külliyelerin hepsinde muhak-kak yer alan camilerin insaatında

çalısan isçilerden, yukarda açıklanannedenle yıkanmak zorunda olanlar,çalısmaya baslamadan önce yıkanabil-sinler diye ilk olarak hamamın insaedildig*i nakledilmektedir. Buradaki ikihamamdan küçüg*ünün bu amaçla insaedildig *i düsünülmektedir. Ancak çokküçük boyutlardaki bu hamamın ihti-yaca cevap vermeyeceg *i görülmüs vehemen yakınına daha büyük ikinci birhamam insa edilmis olmalıdır. I·nsaattamamlandıktan sonra da, yeni insaedilen büyük hamamın erkeklere,küçüg*ünün de kadınlara tahsis edildig*itahmin edilmektedir. Dengeli bir plansemasına sahip olan büyük hamamda,yas sıva üzerine kalıp basılarak eldeedilmis süslemelerin izleri halen görü-lebilmektedir. (R.H.Ü.)

51


Balat

52

etrafına sıralanmıs mekânlardan olu-san bu yapıların her bir kenarınınortasında birer eyvan, eyvanlararasında ise ög *renci hücreleri yeralmaktadır. Bu plan seması Anadolu’-da insa edilmis medreselerin planınıda etkilemistir. Bu dönemde insa edil-mis medreselerden günümüze ulasa-bilen örneklerin tümünde avlu,eyvan, kıs lık dershane mekânı veög *renci hücreleri bulunmaktadır. Bumimarî unsurların yanı sıra bazımedreselerde mescid, türbe, havuzveya sadırvan ve minare gibi unsurlarda yer almaktadır. Anadolu Beyliklerive özellikle Osmanlı döneminde insa

Medrese ög*rencileri,Codex Vindobonensis,8626, ÖsterreicheschesNational Bibliothek,Viyana

Medreseler I·slâm ülkelerinde ortayaçıkmıs eg*itim kurumlarıdır. Öncelericamiler, ibadet saatleri dısında birerokul olarak kullanılmıstır. Buralardaverilen eg*itim, Kur’an’ı ezberletmekve dini bilgiler vermekten öteye gide-memistir. Daha sonraki tarihlerde,ibadet mekânı olarak kullanılan cami-lerin, aynı zamanda bir okul olarakkullanılması uygun görülmemis vehocalar (ög *retmenler) dersleri evle-rinde vermeye baslamıslardır.Medrese adıyla anılan ve X. yüzyılatarihlendirilen yapıların izlerine ilkkez Horasan ve Maveraünnehir Böl-gesi’nde rastlanmaktadır. Bir iç avlu

MEDRESE EG*ITI·MI·

53

edilmis medreselerde her zaman aynımimari sema uygulanmamıs, farklıplan semasına sahip medreseler deinsa edilmistir.Zenginler ve devlet büyükleritarafından yaptırılan medreseler, dev-lete bag*lı kurumlar deg*illerdi. Ög*ren-cilerin beslenme ve dig*er giderleri ilegörevlilere ödenecek ücretler vemedresenin bakım ve tamir giderleridevlet tarafından karsılanmıyordu. Bunedenle medrese insa ettirenler,medrese giderlerinin, ölümlerindensonra da karsılanabilmesi için, düzen-li gelir getiren mallarından bir bölü-münü medreseye vakfediyorlardı.Sonuç olarak, medreseler birer vakıfkurumlarıydı.Medreselerde okutulan dersler,ög*renim süreleri, günlük ders saatlerive tatil günleri konusunda medreselerarasında bir birlik yoktu. Medreselerverilen eg *itime uygun adlarla daanılmaktaydı. Örneg*in hadis okutulanmedreselere “Darülhadis”; Kuranezberletilen medreselere “Darülhuffaz”veya “Darülkurra”; tıp eg *itimi verilenmedreselere de “Darüttıb” denmek-teydi. Dersler “müderris” adı verilenög*retmenler tarafından verilmekteydi.Her medresede, müderrisin okuttug*udersleri ög *rencilere tekrar ettiren veonlara yardımcı olan bir veya birkaç

“muid”, bir hizmetli, bir temizlikçi, birkütüphane memuru ve medrese görev-lileri ile ög*rencilerin devamını kontroleden, gelmeyenleri mütevelli heyetinebildiren bir “noktacı” bulunuyordu.Farklı alanlarda eg*itim verilen medre-seler, müderrisin aldıg*ı yevmiyeye görederecelendirilmisti.Bir medresede 20 ile 40 arasındaög *renci ög *renim görmekteydi.Ancak, Osmanlı padisahları tarafındaninsa ettirilmis medreselere hücresayısı kadar ög *renci alınıyordu. Buög*rencilerin tüm giderleri karsılandıg*ıgibi, ayrıca ellerine bir miktar yevmi-ye de veriliyordu. (Y.D.)

Balat’ın 20 km güneyinde, bugün büyükölçüde harap olmasına rag*men görkemi-ni hâlâ koruyan Dydima ApollonTapınag *ı yer almaktadır. Sahil kentiDidim ve Altınkum plajı tapınag *a 5 km.uzaklıktadır..Balat’ın 16 km. kuzeyinde, Balat-Sökekarayolu üzerindeki antik Priene kenti,muhtes em konumuyla ziyaretçilerinibüyülemektedir. Kusadası’nın 30 km güneyinde çes itlibitki ve hayvan türlerinin koruma altınaalındıg *ı Dilek Yarımadası Milli Parkı,yörenin ziyarete deg *er bir baska ilginçkösesidir.

gÜzergÂh i - museum with no frontiers

Documents