gündüz - belleten 789-817 araba tekerleri

8/16/2019 Gündüz - Belleten 789-817 Araba Tekerleri

1/53

M.Ö. I. B‹NYILIN ‹LK YARISINDA ÖNASYA KRALLIKLARINDA ARABA TEKERLEKLER‹N‹N

ÖZELL‹KLER‹ VE YAPIM TEKN‹KLER‹

SERHAN GÜNDÜZ

M.Ö. I. biny›l›n ilk yar›s›nda Önasya ülkelerinin siyasi co¤rafyas›na k›-saca bak›ld›¤›nda, Do¤u Anadolu’da ve Kuzeybat› ‹ran’da Urartu Devletinin,Güneydo¤u Anadolu ve Kuzey Suriye’nin bir bölümünde Geç Hitit Kent Devletlerinin, ‹ç Anadolu yüksek yaylas›nda K›z›l›rmak ve Konya ile Ni¤debölgelerinde bat›da Afyon’dan, do¤uda Kapadokya’ya kadar olan bölgelerdeFrig Devletinin, ‹ç Bat› Anadolu’da Lidya, Bat› Anadolu k›y›lar›nda kuzeyde

yer alan Troas yöresinden ‹zmir’e kadar olan bölgelerde Aeoller, ‹zmir-Ay-d›n Bafa Gölü aras›nda Orta Yunanistan’dan göç eden ‹on’lar, Ayd›n-Bafa’-dan Fethiye’ye kadar olan bölgede Dor’lar ve Güneybat› Anadolu’da iseLikya yerleflmelerinin yer ald›¤› görülür1. Anadolu d›fl›ndaki bölgelerdeUrartu’nun güneyinde yer alan ve merkez bölgesi Kuzey Mezopotamya’daolmak üzere bir devlet kuran, Anadolu’ya ve Akdeniz k›y›lar›na ulaflmak

amac›yla Yak›n Do¤uya s›k s›k seferler düzenleyerek Mezopotamya’danM›s›r’a kadar çok genifl topraklarda egemenlik kurmufl Asur ‹mparatorlu¤u,‹ran’da Medler, daha sonras›nda ise Persler (Ahamenidler) bulunmakta-d›r (Resim 98). M.Ö. 547-533 y›llar› aras›nda Anadolu’nun tümü Pers’lerinegemenli¤i alt›na girmifltir.

Bu ça¤da Önasya ülkelerinde iki veya dört atla çekilen arabalar bafll›cas›savafl olmak üzere avlanma, ulafl›m ve yar›fl gibi çeflitli amaçlarla kullan›lan vedolay›s› ile devletlerin siyasi, ticari ve sosyo-ekonomik yaflam›na önemli katk›-larda bulunan iki tekerlekli tafl›t araçlar› idi. Arabalarla ilgili bilgilerimizinço¤u, ele geçen çok az say›daki buluntular d›fl›nda, bu ça¤daki araba tasvirle-rinden elde edilmektedir. Çok sevilen ve s›kça betimlenen bu araba tasvirleri

tafl kabartmalar, bronz objeler, çeflitli metal kaplar, mühürler, fildifli levhalar,baz› binalar›n d›fl kaplama duvarlar› ve iç duvarlar›, mezar odalar›, lahitler

1 Y›ld›r›m, R. 1996: s. 90.


2/53

790 SERHAN GÜNDÜZ

gibi çok çeflitli materyal üzerinde yer almaktad›r. Bu tasvirler her zaman pro-filden betimlenmifltir.

Bu makalede M.Ö. I. Biny›l›n ilk yar›s›nda kullan›lan Önasya arabalar›-n›n tekerleklerinin özellikleri ve yap›m teknikleri hakk›nda genel bilgi ve-rilmifltir. Daha sonra tekerleklerin bu özellikleri çeflitli kültürlere göre s›n›f-land›r›lmak suretiyle tarihsel bir süreç izleyerek ve mevcut tasvirlerden ör-nekler vererek incelenmifltir. Önasya ülkelerinin d›fl›nda kalmas›na ra¤menBat› Anadolu ile yak›n siyasi ve kültürel iliflkisi nedeniyle K›ta Yunanistan

araba tekerleklerine; Önasya ile yak›n iliflkisi ve Önasya tasvirlerinde aç›kçaanlafl›lamayan baz› teknik detaylar›n ve araba tekerleklerinin gerçek ölçüle-rinin saptanmas›na yard›mc› olmas› nedeniyle de K›br›s’ta ele geçen gerçektekerlek buluntular›na yer verilmifltir. Karfl›laflt›rmal› olarak M›s›r araba te-kerleklerine de de¤inilmifltir. Böylece ça¤dafl kültürler aras›ndaki etkilefliminortaya ç›kar›lmas›na ve mukayeseli bir inceleme yap›labilmesine olanak sa¤-lanmas› amaçlanm›flt›r.

IIII.... MMMM....ÖÖÖÖ.... IIII.... BBBBiiiinnnn yy y y ››››llll››››nnnn ‹‹‹‹llllkkkk YY Y Y aaaarrrr››››ssss››››nnnnddddaaaa ÖÖÖÖnnnnaaaassss yy y y aaaa AA A A rrrraaaabbbbaaaa TTTTeeeekkkkeeeerrrrlllleeeekkkklllleeeerrrriiiinnnniiiinnnn ÖÖÖÖzzzzeeeelllllllliiiikkkklllleeeerrrriiii

Mevcut tasvirlerin ve kaz›larda ele geçen az say›daki buluntular›n ›fl›-¤›nda bu ça¤ arabalar›n›n iki tekerlekli araçlar oldu¤u görülür. Daha öncekiça¤larda görülen dört tekerlekli araçlara bu ça¤da rastlan›lmaz. Tekerlekle-

rin bafll›ca elemanlar› tekerlek çemberi , ispitler, ve tekerlek göbe¤idir. Butekerlekler tek veya iki çemberden, M.Ö. 8. yüzy›ldan itibaren Asur’da ise üççemberden oluflan ispitli tekerleklerdir.

aa a a )))) TT T T ee e e kk k k ee e e rr r r ll l l ee e e kk k k ‹‹ ‹ ‹ ss s s pp p p ii i i tt t t ll l l ee e e rr r r ii i i

Tekerlek ispitleri bir ucu tekerlek göbe¤ine, di¤er ucu tekerlek çembe-rine giren ve tekerle¤in yar›çap› uzunlu¤unda olan çubuklard›r. Ahflap te-kerlek çemberinin dayan›kl›l›¤›n› art›rarak hareket halinde iken tekerle¤inda¤›l›p parçalanmas›n› önlemektedir. Bu ça¤da Önasya araba tekerlekleri-nin ispit say›s› alt› ile on aras›nda de¤iflmektedir. M.Ö. 9. yüzy›lda alt› ispitlitekerlekler yayg›n olarak kullan›l›rken (Resim 2,15), M.Ö. 8. yüzy›ldan itiba-

ren baz› istisnalar d›fl›nda sekiz ispitli tekerlekler tercih edilmifltir (Resim1,39). Tasvirler M.Ö. 9. yüzy›l Asur, Urartu ve Geç Hitit arabalar›n›n teker-leklerinin önce alt› ispitli iken daha sonraki dönemlerde M.Ö. 8. yüzy›l›n ilk

yar›s› ve sonras›nda sekiz ispitl i tekerlekler olduklar›n› göstermekte-dir (Resim 1,9,16,37,40-42). Geç Hitit arabalar›nda ise M.Ö. 8. yüzy›ldan iti-baren alt› veya sekiz ispitli tekerlekler efl zamanl› kullan›lm›flt›r (Resim 8,11).


3/53

ARABA TEKERLEKLER‹N‹N ÖZELL‹KLER‹ VE YAPIM TEKN‹KLER‹ 791

Frig tekerlekleri alt› veya sekiz ispitlidir.(Resim 25,26). K›ta Yunanistan ilekültürel iliflki içerisinde olmas›na ra¤men do¤usundaki di¤er Anadolu kül-türlerinin etkisinde kalan Lidya (Resim 28) ve Bat› ve Güneybat› Anadolu’-daki Yunan kökenli kent devletlerinin araba tekerlekleri de ça¤›n bafllang›-c›nda alt› (Resim 84,85), daha sonra sekiz ispitlidir (Resim 27,28,41). Bunakarfl›n M.Ö. 8. yüzy›l K›ta Yunanistan arabalar›n›n tekerlekleri ise dört ispit-lidir (Resim 54-60,64,65); çok ender olarak sekiz ispitli tekerlekler de görü-lür. Dört ispitli tekerlek kullan›m› K›ta Yunanistan ve Ege Bölgesinde GeçBronz Ça¤›nda bafllam›fl ve Demir Ça¤›nda da devam etmifltir. Anadolu d›-

fl›ndaki baz› Önasya ülkelerinde M.Ö. I. Biny›l›n ilk yar›s›nda on-oniki hattaonalt› adet ispite sahip tekerlekler de tasvirlerde yer almaktad›r. Asur ka-bartmalar›nda düflman askerlerine ait arabalar›n veya yük arabalar›n›n on-dan fazla ispite sahip oldu¤u görülür. ‹ran’da güçlü bir devlet kuran ve M.Ö.6. yüzy›lda Frig ülkesine ve daha öteye ilerleyerek Anadolu’nun büyük birk›sm›n› iflgal eden Ahamenid’lere ait savafl arabalar›n›n tekerlekleri de on

veya ondan fazla ispite sahiptir (Resim 75,76). K›br›s/Salamis’te (M.Ö. 8. yüzy›l) ele geçen gerçek araba tekerleklerinin de ispit say›s› sekiz (Resim 63),ender olarak da ondur (Resim 31). Tekerlek çemberlerinin çap› ile ispit sa-

y›s› aras›nda do¤ru orant›l› bir iliflki oldu¤u bilimsel olarak kan›tlanm›flt›r.Tekerlek çap› büyüdükçe tekerle¤in hareket halindeki dayan›kl›l›¤›n› sa¤la-

mak için ispit say›s›n›n da artmas› gerekmektedir2

. Dolay›s› ile daha fazla sa- y›da ispite sahip tekerlekler daha büyük boyutlu tekerleklerdir.

bb b b )))) TT T T ee e e kk k k ee e e rr r r ll l l ee e e kk k k ÇÇ Ç Ç ee e e mmmmbb b b ee e e rr r r ll l l ee e e rr r r ii i i

Bu ça¤ tekerleklerinin ahflaptan yap›lm›fl tek bir çember veya içteki ince,d›fltaki kal›n olmak üzere iki çemberden olufltu¤u tasvirlerde aç›kça görüle-bilmektedir. M.Ö. 9. yüzy›l›n son çeyre¤ine tarihlenen Urartu arabalar›n›ntekerle¤inin kal›n tek bir çemberden (Resim 22) oluflmas›na karfl›n, M.Ö. 8.

yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren görülen geç dönem Urartu tekerlekleribirkaç istisna d›fl›nda iki çemberden (Resim 16) oluflmaktad›r. M.Ö. 9. yüzy›l

Asur arabalar› tekerleklerinde ise dar bir iç çember ve daha genifl bir d›flçember olmak üzere iki çember (Resim 35), III. Tiglat-Pileser’den itibaren(M.Ö. 745-727) ise bazen iki, ancak genellikle üç çember görülür (Resim37). Frig (Resim 25) ve Geç Hitit (Resim 2, 6) tekerleklerinde içteki ince,d›fltaki kal›n olmak üzere iki çember yer al›r. Bat› ve Güneybat› Anadolu tas-

2 Kökten, H. 1993: s. 221.


4/53

792 SERHAN GÜNDÜZ

virlerinde tekerle¤in tek çemberden olufltu¤u görülür. K›ta Yunanistan te-kerlekleri tek çemberli (Resim 59,60) veya bazen iki çemberli (Resim 65),K›br›s tekerlekleri ise içteki ince d›fltaki kal›n olmak üzere iki çemberlidir.(Resim 77).

II. Asurnasirpal’e (M.Ö. 883-859) ait kabartmalar iki tekerlek çemberin-den d›flta olan kal›n çemberin tek bir parçadan oluflmad›¤›n›, kompozit birtekerlek oldu¤unu göstermektedir. Asur tekerle¤inin bu d›fl çemberi üçtenalt›ya kadar çeflitli say›da de¤iflen segmentlerden oluflan bir yap› gösterirken

(Resim 33,34), Urartu tekerlek çemberi iki segmentten oluflur gösterilmek-tedir ( Resim 16). Geç Hitit, Bat› ve Güneybat› Anadolu Kent Devletleri te-kerlek çemberlerinin segmentleri ise gösterilmemifltir.

M.Ö. I. Biny›l›n ilk yar›s›nda kullan›lan bu araba tekerleklerinin büyük-lü¤ü tasvirlerden anlafl›lamamaktad›r. Ancak bu konuda direkt bilgi, 0.85 m.,0.90 m., 1.05 m. ve 1.50, 1.90 m. çap›nda ölçülere sahip oldu¤u hesaplanan

ve K›br›s/Salamis’teki kaz›larda ele geçen tekerleklerden elde edilebilmek-tedir. Bal›kesir’de ele geçen Ahamenid araba tekerle¤inin çap› 1.12 m. dir.M.Ö. 1570-1070’e tarihlenen M›s›r Yeni Krall›k dönemi araba tekerlekleri ise0.87 m.-1.00 m. çap›ndad›r. K›ta Yunanistan’›n M.Ö. 8. yüzy›la ait dört ispitliaraba tekerlekleri ise M›s›r tekerleklerinden daha küçük çaptad›r. Geç Hi-

tit,Urartu ve Asur tekerlekleri ise orta büyüklükte (0.85 m- 0.95 m.) tekerlek-lerdir3. Ancak Asur kabartmalar› üzerindeki tasvirlerde M.Ö. 8. ve 7. yüzy›laait Asur tekerlekleri M.Ö. 9. yüzy›l Asur tekerleklerinden ay›rt edici flekildebüyük olarak betimlenmifltir. Baz› kral arabalar›n›n tekerlekleri ise bu araba-lardakilerden de daha büyük gösterilmifltir (Resim 40- 42). Gerçekte ça¤daflkültürlerde görülenlerden daha büyük olmakla birlikte, bu tekerleklerin tas-

virlerde biraz abart›l› büyüklükte gösterildi¤ini söyleyebiliriz. Çünkü kral,hatta atlar bile normalden daha büyük olarak tasvir edilmifltir.

cc c c )))) TT T T ee e e kk k k ee e e rr r r ll l l ee e e kk k k GG G G öö ö ö bb b b ee e e kk k k ll l l ee e e rr r r ii i i

Tekerlek çemberleri ve ispitleri d›fl›nda di¤er bir tekerlek eleman› datekerlek göbe¤idir. ‹spitlerin içteki uçlar› tekerlek göbe¤ine, d›fltaki uçlar›

ise çembere girmek suretiyle sabitlefltirilmektedir. Bu ça¤›n alt› veya sekiz is-pitli tekerleklerinin, tekerlek ispit say›s›na eflit olarak ispitlerin iç k›s›mdakiuçlar›n›n girece¤i ayr›, ba¤›ms›z segmentlere sahip silindirik bir yap› göste-

3 Littauer, M.A.-Crouwel, J.H. 1979: s. 106.


5/53


ren bir tekerlek göbe¤i vard›r. Nitekim K›br›s/Salamis Mezar 3’te ele geçengerçek bir tekerlek göbe¤i uzun bir silindir biçimindedir.(Resim 31). M.Ö. I.Biny›l› arabalar›n›n uzun silindir biçimli tekerlek göbekleri ahflaptan; Asurtekerleklerinin göbekleri ise genelde metalden yap›lmaktayd›. Bu tekerlekgöbeklerinin gerçek boyutlar› ise sadece K›br›s/Salamis Mezarlar›nda elegeçen tekerleklerde(Resim 31) ölçülebilmifltir. K›br›s’taki tekerlek göbekleri0.68 m. ve 0.70 m. boyutunda olup Eski Ça¤da bilinen boyutlar› aflmaktad›r.M.Ö. 6. yüzy›la ait olup Bal›kesirde ele geçen Ahamenid tekerle¤i buluntu-sunda (Resim 75) top fleklindeki ahflap tekerlek göbe¤i 0.16 m. çap›ndad›r.

M›s›r tekerlek göbekleri ise 0.31 m.- 0.44 m. aras›nda de¤iflmektedir. DemirÇa¤›nda Orta Avrupa’da yer alan Hallstatt kültüründe ise 0.39 m.-0.44 m.aras›ndad›r. Hallstatt kültürüne ait arabalar›n tekerlek göbe¤inin boyutu-nun, Asur ve Urartu araba tekerlek göbeklerinin yak›n bir paraleli oldu¤uileri sürülmektedir4. Tekerlek göbeklerinde M.Ö. 9. yüzy›lda yuvarlak (Resim5,8,37,70,87) daha sonralar› rozet (Resim 28,41,43,80) veya çeflitli biçimlerdesade veya dekorasyonlu kapaklar kullan›lm›flt›r (Resim 2,15,34,35).

IIIIIIII.... TTTTeeeekkkkeeeerrrrlllleeeekkkk YY Y Y aaaapppp››››mmmm TTTTeeeekkkknnnniiiikkkklllleeeerrrriiii

Tekerlek ispitlerinin, tekerlek göbeklerinin ve çemberlerinin yap›mteknikleri hakk›nda çeflitli görüfller ileri sürülmektedir.

aa a a )))) TT T T ee e e kk k k ee e e rr r r ll l l ee e e kk k k ‹‹ ‹ ‹ ss s s pp p p ii i i tt t t ll l l ee e e rr r r ii i i vv v v ee e e TT T T ee e e kk k k ee e e rr r r ll l l ee e e kk k k GG G G öö ö ö bb b b ee e e kk k k ll l l ee e e rr r r ii i i YY Y Y aa a a pp p p ››››mmmm TT T T ee e e kk k k nnnnii i i kk k k ll l l ee e e rr r r ii i i

Tekerlek ispitlerinin yap›m› ile ilgili bir görüfle göre M.Ö. 9. yüzy›l Asur(Resim 33,34) ve Urartu’nun alt› ispitli tekerlekleri (Resim 15) ve Asur ara-balar›n›n özelliklerini tafl›yan Geç Hitit döneminin alt› ispitli tekerlekleri(Resim 5, 7) ve K›ta Yunanistan’›n dört ispitli tekerlekleri (Resim 60-62), M›-s›r’›n Yeni Krall›k dönemine (M.Ö. 1570-1070) ait dört ve alt› ispitli (Resim49,53) tekerleklerinin ispit yap›m tekni¤i ile yap›lm›flt›r. M›s›r tekerleklerineait bu teknikte ispitler tek bir ahflap parças›ndan yap›lm›flt›r. Dört ispitli birtekerlekte bu ispitler uzunluklar› boyunca tam yar› ortas›ndan doksan dere-celik bir aç› ile bükülmekte veya alt› ispitli bir tekerlekte bu ispitler altm›flderecelik bir aç› ile bükülmekte ve böylece ispitin uzunlu¤unu oluflturan

birbirine efl bu iki yar›m parça, s›rt s›rta getirilerek tutkalla birbirine yap›flt›-r›lmaktad›r. Bu flekilde bükülmüfl olan tahta parçalar›n›n(ispitlerin) iç k›-s›mdaki uçlar› ayn› zamanda tekerlek göbe¤inin bölümlerini oluflturmakta-

4 Littauer, M.A.-Crouwel, J.H. 1979: s. 109; Kökten, H. 1993: s.223.


6/53

794 SERHAN GÜNDÜZ

d›r. ‹spitlerin her iki uçlar›na eklenen silindir biçimli yan kenarlarla(kulaklarla) da ispitler geniflletilmektedir. ‹spitlerin bu uçlar› ›slak iken,üzerlerine yerlefltirilen ham deri ve tutkalla birbirlerine tutturulmaktad›r. Buham deri su geçirmez,hafif ve ayn› zamanda kuvvetli bir ba¤lay›c› materyaloluflturmaktad›r. Bu ham deri tekerlek göbe¤inden ç›kan her ispit boyuncasadece k›sa bir mesafeye kadar uzanmaktad›r. M›s›r duvarlar›ndaki tasvirlerbu karmafl›k tekerlek göbe¤i ve ispit yap›m›n›n sadece M›s›r’da de¤il, ç›k›fl

yeri olan Önasya’ da da genifl çapta kullan›ld›¤›n› göstermektedir. Böyle bir yap›m tarz› gösteren alt› ispitli gerçek bir tekerlek kal›nt›s› da Güneydo¤u

Anadolu’da Lidar’da5 bulunmufl olup Geç Bronz Ça¤› sonlar›na, Hitit ‹mpa-ratorluk ça¤›na (M.Ö. 1600-1200) tarihlenir. Bu yap›m tarz› K›ta Yunanistan-’da da ilk kez Geç Bronz Ça¤›nda ve daha sonra Demir Ça¤›nda da dört is-pitli araba tekerleklerinin yap›m›nda kullan›lm›flt›r. Ancak K›ta Yunanistan-’›n kompozit tekerlek ve ispit yap›s› M›s›r’›n Yeni Krall›k döneminden tek biraç›dan farkl›d›r. O fark da ba¤lay›c› materyal olarak M›s›r’da ham deri vetutkal kullan›l›rken, Yunanistan’da ham deriden yap›ld›¤› düflünülen sicim

veya iplerle ispitler tekerlek göbe¤inin çevresine ba¤lanm›flt›r (Resim64,65). M.Ö. 9. yüzy›l Urartu, Frig, Bat› Anadolu ve Asur araba tasvirlerindetekerlek göbe¤inden ç›kt›¤› yere yak›n bir mesafede ispitlerin hafifçe kal›n-laflm›fl gösterilmesi, M›s›r tekerleklerindeki ispitlerin ayn› yerinde ba¤lay›c›

materyal olarak kullan›lan ham deriye iflaret etti¤i fleklinde yorumlanmakta-d›r. Bu özellik, daha sonraki sekiz ispitli tekerleklerde ve hatta yap›m tekni-¤inin böyle bir uygulamay› kesinlikle olanaks›z k›ld›¤› çok say›da ispite (on-onalt›) sahip Elam arabalar›nda (Resim 67,68) da görülmektedir6.

‹spitlerin yap›m tekni¤i ile ilgili olarak ileri sürülen di¤er bir görüfl detekerlek göbe¤inin yine silindirik oldu¤u; ancak metalle kapland›¤› ve ispit-lerin bu tekerlek göbe¤inin ahflap olan çekirde¤ine girmeden önce bu ispit uçlar›n›n içinden geçece¤i metalden yap›lm›fl k›sa soketlere (borucuklara)sahip bulundu¤u fleklindeki görüfltür. M.Ö. 9. ve 8. yüzy›la ait tasvirlerdekiUrartu tekerleklerinde (Resim 22) de ispitlerin tekerlek göbe¤ine girece¤i

yerdeki k›sa borucuk biçimli fliflkin k›s›mlar ispitlerin geçti¤i yerlerdir. Baz›

Asur tekerleklerinde (Resim 34-37, 44) ve Geç Hitit tekerleklerinde (Resim2,3) , Bat› Anadolu (Resim 27) ve ayr›ca Orta Avrupa’da Demir Ça¤›nda Geç

5 Lidar Höyük eski Samsat yak›nlar›nda flimdiki Atatürk Baraj› bölgesindedir.6 Crouwel, J.H. 1992: s. 35, 36.


7/53


Hallstatt kültüründe böyle bir yap›m tarz›n›n uyguland›¤› tasvirlerde aç›kçagörülmektedir7.

bb b b )))) TT T T ee e e kk k k ee e e rr r r ll l l ee e e kk k k ÇÇ Ç Ç ee e e mmmmbb b b ee e e rr r r ll l l ee e e rr r r ii i i nnnnii i i nnnn YY Y Y aa a a pp p p ››››mmmm TT T T ee e e kk k k nnnnii i i kk k k ll l l ee e e rr r r ii i i

M.Ö. I. Biny›l›n ilk yar›s›nda Asur arabalar› ile Urartu ve Geç Hitit ara-balar› aras›ndaki yak›n benzerlikler, arabalar›n tekerlek çemberlerinin yap›mtekniklerinde de gözlenebilmektedir. Tasvirlerde tekerlek çemberlerininsay›s› ve baz› özellikleri ço¤u kez aç›kl›kla görülmektedir. Daha önce debelirtti¤imiz gibi Urartu tekerle¤inin d›fl çemberi iki segmentten, Asur teker-

le¤inin ise M.Ö. 8. yüzy›ldan itibaren üçten alt›ya kadar de¤iflen say›da seg-mentten yap›lm›flt›r. Bu özelliklerin bilinmesine karfl›n tekerlek çemberleri-nin yap›m teknikleri konusundaki bilgilerimiz ancak bilim adamlar›n›n var-say›mlar›na dayanmaktad›r. Bu yap›m teknikleri konusunda farkl› görüfllerileri sürülmektedir. M.A. Littauer, Geç Asur Dönemi tekerleklerinin yap›-m›nda “Lamba-Z›vana” tekni¤inin kullan›ld›¤› görüflündedir. Bu konu iledaha yak›ndan ilgilenen G. Kossack8 benzer bir görüfl ileri sürmekle birlikteM.Ö. 9. yüzy›l Geç Asur Dönemi arabalar›n›n d›fl tekerlek çemberinin sonderece genifl oldu¤u için, bükülerek kavislendirilmek suretiyle flekillendiri-len ve 3-6 aras›nda de¤iflen say›da kereste parças›ndan yap›lm›fl olabilece¤ini,ancak bu parçalar›n birbirine kelepçelerle de tutturulmufl oldu¤unu iddia

etmektedir. Urartu tekerlek çemberinin ise bükülerek kavislendirilmifl ikiadet kereste parças›ndan yap›ld›¤› ve bu tahta parçalar›na su buhar› uygula-narak kavis kazand›r›ld›¤› görüflü bilim adamlar›nca paylafl›lan bir varsay›m-d›r9.

Tasvirlerde M.Ö. 9. yüzy›l II. Asurnasirpal araba tekerleklerinin (Resim33) d›fl çemberi enli uçlu alt› adet segmentten yap›lm›fl gösterilmektedir. Buparçalar kavislendirilmek ve yan yana gelmesi gereken enli ve yass› uçlar› ha-fifçe birbiri üzerine bindirilip tutkal ve ham deri ile desteklenmek suretiyletek bir çember oluflturulmaktad›r10. Tekerlek a¤›r oldu¤u takdirde bu yap›mtekni¤i flafl›rt›c› de¤ildir. fiöyle ki bir tahta parças›n›n kesitinin çap› ile buparçan›n bir tekerlek çemberini oluflturmak üzere ›s›t›larak bükülebilme

(kavislendirme) derecesi aras›nda direkt bir ba¤lant› vard›r. Kereste parças›

7 Littauer, M.A.-Crouwel, J.H. 1979: s. 106, 107.8 Merhav, R. 1991: s. 60.9 Merhav, R. 1991: s. 60.

10 Littauer, M.A.-Crouwel, J.H. 1979: s. 107.


8/53

796 SERHAN GÜNDÜZ

ne derece kal›n ise, o derece daha az bükülebilmektedir. Bundan dolay›, de-rinlik kazand›rmak için bu tekerlek iç ve d›fl olmak üzere iki çemberden veyatek bir çemberden oluflmaktad›r. ‹ki çemberden oluflan Asur tekerle¤inin d›flçemberi kal›n oldu¤undan tek bir parçadan de¤il, segmentler halinde ya-p›lmas› o ça¤›n tekniklerine göre kan›mca zorunlu idi. II. Asurnasirpal dö-nemine (M.Ö. 883-859) ait baz› arabalar›n tekerlek çemberinin iç k›sm›nda,ispitlerin tekerlek çemberine girdi¤i yerlerde tekerlek çemberinin segment-lerini bir arada tutan ba¤lay›c› materyal ile ilgili hafif izler görülmektedir(Resim 34). II. Sargon döneminde (M.Ö. 722-705) ispitlerin çevresinde çiz-

giler halinde görülen kal›nlaflma da ba¤lay›c› materyal olabilir (Resim 45-47). Ham deri ve tutkaldan oluflan böyle bir ba¤lay›c› materyalin kullan›lma-s›n›n mant›kl› bir amac›, ›s› ile bükülerek kavislendirilmifl çemberin iki seg-mentinin yan yana durmas› gereken genifl ve yass› uç k›s›mlar›n›n birbiriüzerine hafifçe bindirilerek birlefltirilmesinde, bu segmentlerin daha s›k› vesa¤lam durmas›n› sa¤lamak olabilir11.

Tekerlek çemberinin d›fl k›sm›nda ham deriden yap›lm›fl ve d›fl lastikolarak adland›rabilece¤imiz bir lasti¤in yer ald›¤› anlafl›lmaktad›r. Bu hamderi düzlefltirilerek, üzerine geçirilece¤i çembere tamamen oturacak flekildeba¤lanmaktad›r. Bu teknikte, ham deri ›slak iken çemberin çevresine geçi-rilmekte ve deri kurudukça büzülüp s›k›ca ahflap çemberin çevresine yap›fl-

maktad›r. Bu lastik, araba hareket halindeyken tekerlek yüzeyini afl›nmaktankorudu¤u gibi tekerle¤in elemanlar›n› bir bütün olarak birlefltirmeye de

yard›mc› olmaktad›r. M›s›r’da ve Yunanistan’da ele geçen gerçek tekerlekkal›nt›lar›ndan anlamaktay›z ki M.Ö. 14. yüzy›lda M›s›rl›lar (Resim 51) veDemir Ça¤›nda Yunanl›lar çevresi ham deri ile kapl› bir tekerlek kullanm›fl-lard›r. Böyle bir lasti¤in, Asur’da da kompozit tekerlek çemberinin parçala-r›n› bir arada tutmaya yard›mc› oldu¤u varsay›labilir12 .

Ancak düzlefltirilmifl ham deriden bir tekerlek lasti¤ini sadece ba¤lay›c›materyalle ba¤layarak çember üzerine tutturmak, özellikle iniflli yokufllu tafll›

yollarda arabalar›n gidifli s›ras›nda tekerle¤in görece¤i zarar nedeni ile zorbir ifl idi. ‹flte bu sorunun çözümünde daha önce sözünü etti¤imiz “LambaZ›vana” yap›m tekni¤inin kullan›ld›¤› varsay›lmaktad›r. Bu teknikte d›fl çem-berin yüzeyinde dil fleklinde d›fla ç›k›nt›l›, uzant›l› k›s›mlar bulunmaktad›r ve

11 Littauer, M.A.-Crouwel, J.H. 1979: s. 123.12 Crouwel, J.H. 1992: s. 37.


9/53


10/53

798 SERHAN GÜNDÜZ

tekerlek yap›m›n›n var olup olmad›¤› flüphelidir17. Bal›kesir Üçp›nar tümü-lüsünde ve Sardes-Bintepeler nekropolündeki kaz›larda ele geçen ve M.Ö. 6.

yüzy›la tarihlenen on ispitli Ahamenid tekerleklerinde de “U” ve “T” biçimlikelepçelerin kullan›ld›¤› görülür18.

Bat› Anadolu kent devletleri ile çok yak›n kültür iliflkisi içerisinde bulu-nan, dolay›s› ile sanat›nda yak›n benzerlikler bulunan M.Ö. I. Biny›l›n ilk ya-r›s›ndaki K›ta Yunanistan’›n dört ispitli araba tekerlerinde ise kelepçe kulla-n›lmad›¤› ve dört adet ispitin tekerlek çemberine girdi¤i yerde üçgen biçimli

k›sk›lar›n yer ald›¤› görülür (Resim 54-56,60-62). ‹spitler tekerlek çemberine yaklaflt›kça incelmekte ve belki de çemberin içerisine z›vana ile yerlefltiril-mektedir. Bu ahflap k›sk›lar›n, ispitlerin çember ile birleflti¤i yerde, tekerle-¤in ahflap k›sm›n› y›pranmaktan koruyup güçlendirdi¤i hem de bas›nc›ndaha fazlas›n› çembere yükledi¤i anlafl›lmaktad›r. Bu k›sk›lar›n tekerlekçemberine nas›l tutturuldu¤u, tutkal m›, ip veya sicim mi kullan›ld›¤› kesinolarak bilinememektedir. Di¤er yandan tasvirlere bak›ld›¤›nda bu objelerink›sk› olmaktan ziyade, ispitlerin yar› çaplar›n›n sadece genifllemesinden olufl-tuklar› görüflü de kuvvet kazanmaktad›r. ‹spitler ile çemberlerin M›s›r YeniKrall›k döneminde (M.Ö. 1570-1070) oldu¤u gibi ham deriden bir ba¤lay›c›

ve tutkalla birlefltirildi¤i düflünülmektedir19. Yunanistan’daki bu ispit k›sk›lar›Önasya ülkelerinde bilinen bir uygulama de¤ildir.

K›ta Yunanistan’da bir k›s›m Demir Ça¤› kompozit araba tekerlekleriyleilgili baflka bir yorum da ahflap çemberin d›fl k›sm›nda yer alan ve tekerle¤ikoruyan bir lastik ifllevi gören demirden bir çemberin ›s›t›larak yap›lm›fl ol-du¤udur. Bu teknikte, k›z›l derecede ›s›t›larak yumuflat›l›p genlefltirilmek su-retiyle demirin tekerlek çemberi üzerine uyumlu bir flekilde oturtulabilmesi

ve sonradan so¤uyup büzülen demirin tekerlek çemberini ve di¤er ahflapparçalar› birbirine s›k›ca ba¤lamas› sa¤lanmaktad›r. Bu uygulamaya Etrüsk-ler’de ve M.Ö. 7. yüzy›l Orta Avrupa Geç Hallstatt kültüründe de rastlan›l-maktad›r. Bafllang›çta demirden yap›lm›fl bu çember lasti¤i, d›fl yüzeyden içe-riye do¤ru çak›lan ba¤lay›c› demir çivilerle yap›l›yorsa da sonradan bu uygu-lama terkedilmifltir. Piggott’a göre Önasya’da tekerlek çemberine iribafll› çi-

vilerin çak›lmas› tekni¤i ilk kez M.Ö. 7. yüzy›lda Sanherib’den (M.Ö. 705-681) itibaren Asur'da kullan›lm›flt›r. Asur kral arabalar› tasvirleri de bunu

17 Crouwel, J.H. 1987: s. 106.18 Kökten, H. 1993: s. 222,227.19 Crouwel, J.H. 1992: s. 36.


11/53


kan›tlamaktad›r (Resim 41,42). Till-Barsip’ten ça¤dafl Asur duvar boyalar›üzerindeki tasvirlerde bu çivilerin alt›nda metal(?) bir lastik gösterilmekte-dir. Dolay›s› ile bu yap›m tekni¤inin kayna¤›n›n Önasya oldu¤u ileri sürül-mektedir. Ancak çevresine iri bafll› çivilerin çak›l› oldu¤u bu tekerlek tipiMezopotamya’da M.Ö. 3. Binin ortalar›ndan beri bilinen bir uygulama idi.Sanherib döneminde yeniden benimsenip kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Yuna-nistan’da ise 0.87 m. ve 1.11 m. çap›ndaki bu tür çivili araba lasti¤ine, teker-lek göbe¤i, dingil ve di¤er demir araba parçalar› ile birlikte Tesalya’dakiM.Ö. 6. yüzy›l tümülüs gömülerinde rastlan›lm›flt›r. Asl›nda bu çivili teker-

lekli veya demirden yap›lm›fl lasti¤e sahip Yunan arabalar› süratli hafif araba-lar olmay›p yük arabalar› ve vagonlard›r20. Anadolu’da Bal›kesir civar›ndakaz›larda ele geçen M.Ö. 6. yüzy›la tarihlenen on ispitli Ahamenid tekerle¤i-nin (Resim 75) demirden ince bir tekerlek lasti¤i vard›r. Böyle bir lastik aynidöneme tarihlenen Ahamenid tekerle¤inde de yer al›r (Resim 76). Ayr›caResim 50’deki Ahamenid tekerle¤inin d›fl çemberinin çevresine seyrek ara-l›klarla iri bafll› çivilerin çak›ld›¤› görülmektedir.

Tekerle¤in ahflap k›s›mlar›n›n yap›m›nda kullan›lan kerestenin ise Yu-nanistan’da Olympia arabalar› ve M›s›r’da Yeni krall›k dönemi (M.Ö. 1570-1070) arabalar›nda kan›tland›¤› üzere karaa¤aç (ulmus) oldu¤u anlafl›lmak-tad›r. Bugün bile sert, sa¤lam bir kereste olarak tekerlek yap›m›nda tercih

edilmektedir. Yunanistan’da sö¤üt a¤ac›ndan kerestelerin kullan›ld›¤› daGeç Bronz Ça¤›nda Knossos Linear B tabletlerinden anlafl›lmaktad›r21. YeniKrall›k döneminde M›s›r arabalar›nda tekerlek göbe¤inin yuvalar›n›n ve te-kerlek ispitlerinin yap›m›nda yafl kay›n a¤ac› kullan›ld›¤› bilinmektedir.Çünkü bu a¤aç kururken büzülür ve tekerle¤in ahflap elemanlar›n› bir aradatutar. M›s›r d›fl›nda Önasya’da da kullan›lan kay›n a¤ac›n›n tekerlek yap›-m›nda kullan›m› Kafkaslardan daha öteye gitmez. Piggot, a¤aç bak›m›ndanzengin olan Anadolu Urartu bölgesinin M.Ö. 13. yüzy›ldan itibaren, özellikleM.Ö. I. Binin ilk yar›s›nda, en iyi arabalar› imal eden bir bölge oldu¤unu vehatta Çinlilerin savafl arabas› yap›m›nda Urartu arabalar›n› örnek ald›klar›n›,ayr›ca delikli tekerle¤in Mezopotamya icad› olmas›na ra¤men Urartu’nun o

ça¤da önemli bir araba yap›m merkezi oldu¤unu ileri sürmektedir22.

20 Crouwel, J.H. 1992: s. 38; Littauer, M.A.- Crouwel, J.H. 1979: s. 108; Piggot, S. 1983:s. 140, 159.

21 Crouwel, J.H. 1992: s. 38.22 Gropp, G. 1981: s. 121; Piggot, S. 1983: s. 204.


12/53


13/53


Teflup’un arabas›n›n (Resim 4) tekerle¤i, belki de dini amaçl› bir araba oldu-¤undan çok farkl› biçimde betimlenmifltir. Bu tekerlek disk biçimli yekparebir tekerlek olup merkezinden sa¤a ve sola dikey konumda ve simetrikolarak uzanan hilal biçimli parçalara sahip görünmektedir. Bu tekerlekasl›nda mitolojik bir sahnede yer ald›¤›ndan, gerçek bir tekerle¤i yans›t›p

yans›tmad›¤›n› söyleyemeyiz.

bb b b )))) UU U U rr r r aa a a rr r r tt t t uuuu AA A A rr r r aa a a bb b b aa a a TT T T ee e e kk k k ee e e rr r r ll l l ee e e kk k k ll l l ee e e rr r r ii i i

M.Ö. 9. yüzy›l›n son çeyre¤i ile 8. yüzy›l›n ilk yar›s›na ait erken dönem

Urartu arabalar› ile daha sonraki geç dönem Urartu arabalar›n›n tekerlekleriaras›nda farkl› baz› özellikler bulunmaktad›r. Erken dönem arabalar›n›ntekerlekleri oldukça küçük ve kal›n tasarlanm›fl bir yap› gösterir. Bu tekerlek-ler alt› ispitlidir. Van Müzesi’nde bulunan kumtafl› blok üzerindeki araba(Resim 15) kal›n tek bir çemberden oluflan bir tekerle¤e sahiptir. Van’dakikabartma çok y›prand›¤›ndan bu tekerle¤in dingil kapa¤›na sahip olup ol-mad›¤› pek anlafl›lamamaktad›r. Ancak sekizgen bir kapak oldu¤u düflünül-mektedir. Baz› tasvirlerde tekerlek ispitlerinin uçlar›n›n tekerlek göbe¤inegirece¤i yerde boru biçimli kal›n fliflkin k›s›mlar (soketler) görülür. Bu du-rum ispit yap›m tekni¤inde de aç›kland›¤› üzere ispitlerin tekerlek göbe¤inegirmeden önce bu k›s›mlar›n içinden geçti¤ini göstermektedir (Resim 22).

Van Yukar› Anzaf Kalesin’de ortaya ç›kar›lan ve M.Ö. 9. yüzy›l›n sonuna ta-rihlenen kalkan parças› üzerindeki resim sahnesinde24 yer alan arabada dakal›n tek bir çemberden oluflan tekerlek alt› ispitlidir. ‹spitler do¤rudan te-kerlek göbe¤ine girmektedir ( Resim 96).

Urartu tekerlek çemberinin yap›s›n› anlamak için gerekli malzemeninele geçmemifl olmas›na karfl›n Asur ve Urartu tekerlek çemberlerinin yap›mteknikleri hakk›nda ileri sürülen çeflitli görüflleri ve Urartu tekerlekçemberinin iki segmentten olufltu¤unu daha önce belirtmifltik.

Resim 14’de Ermenistan’da Paravakar’dan ele geçen oldukça ilginç birtekerlek tipi karfl›m›za ç›kar. Disk biçimli bu tekerle¤in çemberi ve ispiti yok-tur. Tekerlek göbe¤i yuvarlakt›r. ‹spitlerin yerini, tekerlek üzerine eflit aral›k-

larla oyulmufl alt› adet üçgen flekil alm›flt›r. Tekerle¤in merkezinde boynuzfleklinde bir ç›k›nt› yer al›r.

24 Belli, O. 1998: s. 21.


14/53

802 SERHAN GÜNDÜZ

Resim 13’de Transkafkasya’dan ele geçen ve M.Ö. 9. yüzy›l sonuna tarih-lenen bronz bir kemer üzerindeki ilginç araba tasvirinde yuvarlak tekerlekgöbe¤inden ç›kan ve tam simetrik olarak yerlefltirilmeyen dört ispitli ve tekçemberli bir tekerlek görülür. Bu ispitler tam birbirlerinin karfl›s›na gelme-mifl ve de¤iflik bir tarzda yerlefltirilmifltir. Bu durum çizim hatas›ndan kaynak-lan›yor olabilir. Bu tekerlek küçük olup tekerlek çemberi incedir. Resim93’deki araban›n tekerle¤inde de ayn› teknik özellikler görülür. Bu tekerlekde Urartu'da ender görülen flekilde dört ispitlidir. Yaln›z Transkafkasya ara-bas›ndan fark› ispitlerin daha simetrik olmas› ve tekerle¤in daha kal›n bir

çemberden oluflmas›d›r.

Geç dönem (M.Ö. 8. yüzy›l›n ikinci yar›s› ve sonras›) Urartu araba tasvir-lerinden anlafl›laca¤› üzere bu arabalar erken dönem arabalar› tekerlekle-rinden farkl› özellikler tafl›r. Tekerlekler alt› yerine sekiz ispitlidir ve tekerlekçemberi daha büyük boyuttad›r (Resim 19,95,97). Ancak M.Ö. 7. yüzy›la ta-rihlenen k›r›k bronz kemer parçalar›, okluklar ve mi¤ferler üzerindeki arabatasvirlerinden anlafl›laca¤› üzere bu geç dönemde bazen alt› ispitli tekerlek-lerin (Resim 24,94), hatta baz› bronz kemerler üzerindeki arabalarda dört ispitli tekerleklerin bile sekiz ispitli tekerleklerle efl zamanl› olarak kullan›l-d›¤› görülür. ‹spit say›s›ndaki bu farkl›l›¤›n, araba tasvirlerinin küçük boyuttaolmas›ndan ve sanatç›n›n bir ihmalinden kaynakland›¤› düflünülse de, daha

önceki ça¤lardan gelen bir gelenek olarak daha az say›da ispite sahip araba-lar›n da hâlâ yap›m›na devam edilmekte oldu¤u olas›l›¤›n› da göz ard› ede-meyiz25.

Geç dönem Urartu arabalar›nda ispitler erken dönem arabalar›nda ol-du¤u gibi tekerlek göbe¤ine girmeden önce boru fleklindeki kal›n ç›k›nt›l›k›s›mlar›n içinden geçmemekte, do¤rudan tekerlek göbe¤ine girmektedir(Resim 16,17). Tekerle¤in merkezinde belki de dingil kapa¤›n› gösteren ol-dukça büyük yuvarlak bir obje mevcuttur. Tekerlek, iki konsentrik çember-den oluflur. D›fl çember daha genifltir ve içteki çembere yerlefltirilen dikdört-gen flekilli iki adet eleman, belki de tekerlek çemberlerini bir arada tutank›sa kelepçelerdir (Resim 16). I. Argiflti’ye (M.Ö. 786-764) ait levha üzerin-deki Urartu tekerlek kelepçelerinin ayr›ca tekerlek lasti¤ini de yerine raptet-ti¤i görülür. Urartu bronzlar› üzerindeki araba tasvirlerinde her tekerlektekarfl›l›kl› duran iki adet kelepçe yer al›r. Bu uygulama Asur’da ilk kez III.

25 Merhav, R. 1991: s. 58.


15/53


16/53

804 SERHAN GÜNDÜZ

yarar vard›r. Bu nedenle Asur’da tekerlek kelepçelerinin ilk kullan›m›n›nM.Ö. 8. yüzy›l›n daha erken bir safhas›na rastlam›fl olabilece¤i veya kelepçe-lerin belki de ilk olarak Urartu’da kullan›lm›fl olmalar› olas›d›r27.

Asur’da, Suriye’de ve ‹ran’da kelepçeler buluntu olarak henüz ele geç-memifltir. Bu durum karfl›s›nda, orijini belli olan dört adet Urartu tekerlekkelepçelerinin önemi iyice anlafl›lmaktad›r. K›br›s’ta Salamis’te demir kelep-çeler Mezar 3’te, di¤er araba parçalar› ile birlikte bulunmufltur. Demir ke-lepçeler M.Ö.8. yüzy›l›n geç safhas›nda ve M.Ö.7. yüzy›lda Avrupa’da Halls-

tatt ça¤›na ait araba tekerlekleri ile iliflkili olarak Avrupa’da da bulunmufltur. Ancak yine de biçimleri, boyutlar› ve ifllevleri aç›s›ndan Urartu kelepçeleri-nin en yak›n benzerleri flüphesiz Asur, özellikle Sanherib (M.Ö. 705-681) ve

Asurbanipal (M.Ö. 665-630) dönemi kelepçeleridir (Resim 73)28. Kelepçele-rin rolü, tekerle¤in yap›s› ile, özellikle tekerlek çemberiyle, direkt olarak ilifl-kilidir. Ancak Urartu ve Asur’da gerçek bir tekerlek henüz bulunamam›flt›r

ve dolay›s›yla bu tekerleklerin yap›m›na ait bilgilerimiz de tekerlek çember-lerinin yap›m teknikleri bölümünde aç›klad›¤›m›z gibi varsay›mlara dayan-maktad›r. M.Ö. 6. yüzy›la ait olup ‹ç Bat› Anadolu’da ele geçen bir Ahame-nid arabas›n›n on ispitli tekerle¤ine29 ait alt› adet demir kelepçenin bulun-du¤unu belirtmifltik.

Geç dönem Urartu araba tasvirlerinde kelepçesiz tekerlekler de görülür.Irpuni’de (Arin-Berd) bronz bir kemer üzerindeki arabada (Resim 21) M.Ö.7. yüzy›l›n ikinci yar›s›na tarihlenen büyük yuvarlak bir tekerlek göbe¤inesahip, k›sa ve sekiz adet kal›n ispitli, iki çemberli bir tekerlek görülür. ‹çtekiçember ince d›fltaki ise kal›nd›r. Tekerlek göbe¤inin ortas›nda iki halkal› yu-

varlak bir dingil kapa¤› yer al›r. Geç dönem arabalar›ndan olan Çavufltepearabas›n›n (Resim 12) tekerle¤i kal›n tek bir çembere ve sekiz ispite sahiptir

ve di¤er geç dönem arabalar›nda rastlanmayan ancak erken dönem tekerlek-lerinde görülen biçimde ispitlerin içteki uçlar› borucuklardan (soketlerden)geçerek tekerlek göbe¤ine girmektedir. Di¤er bir geç dönem arabas› olanKayal›dere levhas› üzerindeki arabada (Resim 20), bronz bir mi¤fer üzerin-deki arabada (Resim 19) ve Anzaf’da bulunan bronz bir levha üzerindekiarabada (Resim 97) ise ispitler do¤rudan tekerlek göbe¤ine girmektedir. Ka-

yal›dere arabas› (Resim 20) ince, bronz mi¤fer üzerindeki araba (Resim 19)

27 Merhav, R. 1991: s. 59 ; Özgen, E. 1983: s. 122.28 Merhav, R.1991: s. 60 ; Özgen, E. 1983: s. 112.29 Kökten, H. 1993: s. 222.


17/53


ve Anzaf arabas› ise (Resim 97) kal›n olmak üzere tek bir tekerlek çemberinesahiptir. Karmir-Blur’dan bronz bir okluk üzerinde görülen di¤er bir geçdönem arabas›n›n (Resim 24) tekerle¤i ise içteki ince d›fltaki kal›n olmaküzere iki çemberden oluflmaktad›r. Geç dönem arabalar›n›n büyük ço¤un-lukla tekerlekleri iki çemberden oluflmaktad›r. Ancak Çavufltepe ve Kayal›-dere araba tekerlekleri tek çemberli olmakla bir farkl›l›k göstermektedir.Geç dönem Irpuni (Arin-Berd) ve Karmir-Blur arabalar› iki çemberli olma-s›na karfl›n kelepçeye sahip görünmemektedir. Kan›mca bu sanatç›n›n ha-tal›, eksik çiziminden kaynaklanmaktad›r.

Resim 18’deki dini araban›n tekerle¤i tek bir çemberden oluflmaktad›r. Ancak tekerle¤i iki eflit parçaya bölecek flekilde tekerle¤in çap› uzunlu¤undabir çubuk tekerlek göbe¤inden geçiyor gösterilmektedir. Bu tekerle¤in ispiti

yoktur. Disk biçimlidir.

Toprakkale mühür bask›s› üzerindeki tasvirde Kral II. Rusa’n›n (M.Ö.685-645) ad›n›n yaz›l› oldu¤u araba M.Ö. 7. yüzy›l bafllar›na tarihlendiril-mektedir (Resim 66). Bu araba tek bir ince çembere sahiptir. Tekerlek sekizispitlidir ve ispitler tekerlek göbe¤ine girmeden önce topuza benzer fliflkink›s›mlardan geçmektedir.

Urartu Devletinin Kuzeybat› ‹ran yay›l›m alan› içerisinde yer alan Ha-

sanlu IV arabalar›n›n tekerlekleri ise alt› ispitlidir. Hasanlu IV’teki kaz›lardaele geçen k›r›k araba buluntusunun hafif küçük bir araba oldu¤u ve teker-le¤inin 90.0-95.0 cm çap›nda alt› ispitli bir tekerlek oldu¤u görülür. Resim30’da konstrüksiyonu görülen bu araban›n tekerle¤i alt› ispitlidir ve tekerle-¤inde iki çember ve yuvarlak bir dingil kapa¤› ve ortas›nda dingil çivisi yeral›r.

M.Ö. 9 - 8. yüzy›la tarihlenen alt›n bir kase (Resim 32) ve gümüfl birbardak üzerindeki (Resim 29) Hasanlu arabalar› da ayn› tekerlek tipine sa-hiptir.

cc c c )))) AA A A ss s s uuuurr r r AA A A rr r r aa a a bb b b aa a a TT T T ee e e kk k k ee e e rr r r ll l l ee e e kk k k ll l l ee e e rr r r ii i i

M.Ö. 9. yüzy›l Geç Hitit, Urartu ve Asur arabalar›n›n yak›n benzerliklertafl›d›klar›n› belirtmifltik. M.Ö. 9. yüzy›l Asur tasvirlerinde II. Asurnasirpal(M.Ö. 883-859) ve III. Salmanasar (M.Ö. 858-824) dönemi arabalar›n›n te-kerlek çemberleri göze çarp›c› bir biçimde genifltir ve ikiden fazla segment-ten yap›lm›fl görünmektedir (Resim 33-36). II. Asurnasirpal dönemi araba-


18/53

806 SERHAN GÜNDÜZ

lar› her zaman alt› ispitli (Resim 33) iken, ayn› kral dönemine ait ayn› ka-bartmalar üzerinde betimlenen yabanc› askeri birliklere ait arabalar sekiz is-pitlidir (Resim 36). Hatta bazen sekizden fazla ispite sahiptirler (Resim 35).Tekerlek iki belirgin çemberden oluflur görünmektedir. ‹çteki ince ve dar-d›r; d›fltaki daha kal›n ve genifl olup dört veya daha fazla segmentten yap›l-d›¤› aç›kt›r. Bu gerçek II. Asurnasirpal dönemi tekerlek çemberleri üzerin-deki dikey çizgilerden anlafl›lmaktad›r (Resim 36). Bu özellik daha sonrakidönemin baz› tekerleklerinde de görülür .D›fltaki çemberin bir tekerlekçemberi veya çemberi kaplayan bir lastik olup olmad›¤›, ispitlerin uçlar›n›n

bu çembere girip girmedi¤ine ba¤l› olarak saptanabilmektedir.

Asur tekerleklerinin göbe¤i genellikle metalden yap›lm›flt›r ve dahaönce de yap›m tekniklerinde belirtti¤imiz üzere alt› adet tekerlek ispitineeflit say›da olmak üzere ispitlerin iç uçlar›n›n girece¤i alt› adet tekerlek gö-be¤i segmentine sahip bulunmaktad›r. Bu tip tekerlek göbe¤i ilk kez II.

Asurnasirpal döneminden itibaren kullan›lmaya bafllam›flt›r30.

III. Tiglat-Pileser döneminde (M.Ö. 745-727) Asur arabalar›nda farkl›stilistik özellikler göze çarpar. Bu arabalarda tasar›m ve ekipman aç›s›ndanönemli de¤ifliklikler yap›lm›flt›r. Bu dönemde kullan›lan arabalar›n tekerlek-lerinin çaplar›, M.Ö. 9. yüzy›lda kullan›lanlardan daha büyüktür ve bu teker-

lekler alt› yerine sekiz ispite sahiptir. III. Tiglat-Pileser’den itibaren Asurlularsekiz ispitli tekerle¤i benimsemifllerdir. Bu dönemin tekerleklerinde iki, ge-nelde üç çember yer al›r (Resim 37-39). Üç çemberli olmas› durumunda,k›sk› biçimli iki çift kelepçe, çemberleri birbirine ba¤lamak için kullan›lm›fl-t›r. Resim 37’deki III. Tiglat-Pileser arabas›n›n tekerlek göbe¤i ispit say›s›naeflit segmentlere sahip görünmektedir ve yuvarlak bir dingil kapa¤› vard›r.Bu tip bir tekerlek III. Tiglat-Pileser’den itibaren Asur’da bir de¤iflime u¤-ramadan sonraki dönemlerde de aynen kullan›lmaya devam etmifltir31.

II. Sargon döneminde (M.Ö. 722-705) Korsabad kabartmalar› üzerindegörülen arabalardan anlafl›laca¤› üzere ayn› tip tekerlekler kullan›lmaya de-

vam etmifltir. Tekerleklerde d›fltaki kal›n olmak üzere üç çember yer al›r. ‹s-

pitlerin çevresinde çizgiler halinde görülen kal›nlaflma ba¤lay›c› materyalolabilir. Bu tekerlekte kelepçe görünmemesi kan›mca sanatç›n›n ihmalinden

30 Madhloom, T.A. 1970: s. 14.31 Madhloom, T.A. 1970: s. 18.


19/53


20/53

808 SERHAN GÜNDÜZ

oniki hatta onalt› ispitli tekerleklere veya disk biçimli tekerleklere sahiptir.Kal›n bir tekerlek çemberi vard›r. Dingil, düz platform fleklindeki araba ka-sas›n›n alt›na iki adet içbükey biçimli makara ile tutturulmufltur ve dingilin

dönerken ahflap araba kasas›n› afl›nd›rmas›n› önlemek için “π” biçimindedemirden tekerlek pabuçlar›na sahiptir. Till Barsib kabartmalar›ndaki tasvir-lerde ve K›br›s yük arabalar›na ait gerçek araba buluntular›nda bu dönemindingillerine ait tekerlek pabuçlar› görülmektedir. Alt› ispitli olan Asur yükarabalar› ile çok ispitli olan Elam yük arabalar› rozet veya baflka motiflerle

süslü (Resim 67) dingil kapaklar›na veya süssüz sade kapaklara (Resim 68)sahiptir. Bu dönemin yük arabalar› kat›rlar, nadiren öküzler ve atlar taraf›n-dan çekilmektedir32.

dd d d )))) FF F F rr r r ii i i gg g g AA A A rr r r aa a a bb b b aa a a TT T T ee e e kk k k ee e e rr r r ll l l ee e e kk k k ll l l ee e e rr r r ii i i

Bu ça¤›n Anadolu devletlerinden Friglere ait ele geçen az buluntu ara-s›nda tekerle¤e de rastlan›lm›flt›r. Frig Kenti Gordion’daki ilk kaz›larda Tü-mülüs P. 40’ta ele geçen dört atl› minyatür arabada (Resim 25) günümüzekalan parçalar dört at, iki adet kay›fl ve tekerleklerdir. Alt› ispitli ve iki çem-berli olan tekerle¤in tekerlek göbe¤i ile birlikte dökümünün yap›ld›¤› anla-fl›lmaktad›r. Bu tekerlek göbe¤i profilden bak›ld›¤›nda konik biçimdedir veiçteki ve d›fltaki ucunda yüksek kabartma tekni¤inde üç basamakl› bir k›s›m

mevcuttur. Tekerlek göbe¤inde yuvarlak bir dingil kapa¤› ve dikdörtgen fle-killi dingil çivisinin bafl› görülmektedir. Günümüze de¤in korunan orijinaldingilin uçlar›, dingil deliklerine tutturulmufl vaziyette halen görülmektedir.Bu sabit dingilin yuvarlak kesitli oldu¤u, ancak tekerlek göbe¤ine girmedenönce bu dingilin ucunun yass› oldu¤u ve tekerlek göbe¤ine perçin çivisi iletutturuldu¤u anlafl›lmaktad›r. Araba kasas›n›n arka alt k›sm›na perçin çivileriile tutturulan dingilin sabit olmas›na karfl›n tekerlekler serbestçe dönebil-mektedir. Tekerlek çemberinin hem iç hem de d›fl yüzeyinde düzensiz birflekilde aç›lan deliklerin oluflturdu¤u noktal› çizgiler halinde bir dekorasyongörülür. Bu noktal› dekorasyon ispitlerin tekerlek çemberinden ayr›ld›¤› yer-leri göstermektedir. Ayn› zamanda kelepçelerin incise çizgilerden oluflan

klapa biçimindeki ç›k›nt›lar›, ispitlerin girdi¤i tekerlek çemberinin iç çevresiile bu çemberin d›fl çevresinin birbirine ba¤land›¤›n› göstermektedir33. Te-

32 Madhloom, T.A. 1970: s. 23; Littauer, M.A. -Crouwel, J.H. 1979: s. 11.33 Young, S.R. 1981: s. 23, 24.


21/53


kerlek çemberlerinin segmentlere nas›l ayr›ld›¤› ise belirtilmemektedir.(Resim 25).

Bu minyatür dört atl› araban›n (Resim 25) birçok detay› II. Asurnasirpalzaman›nda (M.Ö. 9. yüzy›l) Nimrud’daki kuzeybat› saray›n›n ortostadlar›üzerindeki araba tasvirleri ile benzerlik tafl›maktad›r. Bu benzerlikler iç uçla-r›n›n borucuk biçimli soketlerden geçti¤i alt› adet tekerlek ispiti, tekerlekle-rin büyüklü¤ü, ispitlerin girdi¤i tekerlek çemberinin içteki çevre kenar›n›nd›fl çevre kenar›ndan ayr› olarak tasvir edilmesi ve kelepçe sistemi ile iliflkili

benzerliklerdir34

.M.Ö. 6. yüzy›la ait bir tasvirde görülen Friglerin Bat› Anadolu’dan etki-

lendiklerini kan›tlayan araban›n tekerle¤i ise sekiz ispitli ve ince tek birçemberden oluflmaktad›r. Dingil kapa¤› yuvarlakt›r (Resim 26).

ee e e )))) AA A A hhhhaa a a mmmmee e e nnnnii i i dd d d AA A A rr r r aa a a bb b b aa a a TT T T ee e e kk k k ee e e rr r r ll l l ee e e kk k k ll l l ee e e rr r r ii i i

‹ran’da güçlü bir devlet kuran ve M.Ö. 6. yy.’da Frig ülkesine ve dahabat›ya seferler düzenleyerek Anadolu’yu bir süre egemenli¤ine alan bir Perskavmi olan Ahamenidlere (Achaemenid) ait olup Bat› Anadolu’daki kaz›-larda ele geçmifl gerçek araba tekerle¤i buluntular› Ahamenid tekerle¤ininözellik ve yap›s›n› en iyi flekilde aç›klamaktad›r. Bal›kesir Üçp›nar Tümülü-

sünde ele geçen bronz ve demirden araba buluntular› Ahamenid döneminetarihlenmektedir. Bursa Müzesinde koruma alt›na al›nan bu buluntular›nkonservasyonu Ankara Üniversitesi Baflkent Meslek Yüksekokulu taraf›ndan

yap›lm›flt›r. Bu buluntular aras›nda araba tekerleklerine ait demirden bir d›flçember, ahflap tekerlek çemberi parçalar›n› bir arada tutan “U” ve “T”formlu demir kelepçeler, araba tekerle¤inin dingil çevresinde dönmesinisa¤layan ahflap tekerlek göbe¤ine ait halkalar ile tekerlek ispitlerinin teker-lek göbe¤ine girdi¤i yuvalar›n iki yan›nda yer alan ince halkalar, gemler, uç-lar› profilli ve k›sa çivilerle birlefltirilmifl genifl bantlar, halkal› çiviler, çiviparçalar› bulunmufltur. Her bir tekerlek mezar›n girifline üç parça halindeb›rak›lm›flt›r. Ahflap konstrüksiyon tamamen yok olmufltur. Ancak demirdend›fl çemberi ahflap iç çember üzerinde sabitlefltiren mekik bafll› çiviler in situ

olarak bulunmufltur. Araban›n iki tekerle¤ine ait demir çemberleri oluflturanalt› adet segmentten üçü bir tekerlek çemberine di¤er üçü di¤er bir tekerlekçemberine aittir.

34 Young, S.R. 1981: s. 26.


22/53

810 SERHAN GÜNDÜZ

Araba tekerleklerinin ahflap iç çemberinin segmentlerini birbirine tut-turmak ve sabitlefltirmek için kullan›lan iki adet “U” ve dört adet “T” formlukelepçeler demirden yap›lm›flt›r. Tekerlek ispitlerinin sapland›¤› ve tekerle-¤in dingil üzerinde dönmesini sa¤layan ahflap tekerlek poyras›n›n hareket nedeniyle parçalan›p da¤›lmas›n› önlemek için kullan›lan ve top fleklindekitekerlek poyras›n›n ön ve arka bölümleri (bafl tas› ve arka tas›) ile ispitlerinsapland›¤› yuvalar›n ön k›sm›na tak›lan halkalar (top halkas›) demirdendir.Bu tekerlek on ispitlidir. Ahflaptan kal›n bir tekerlek çemberi ve d›fl›na geçi-rilen demirden ince bir tekerlek lasti¤i vard›r (Resim 75). Tekerlek çap› bü-

yüdükçe tekerle¤in hareket halindeki dayan›kl›l›¤›n› sa¤lamak için ispit say›-s›n›n da artmas› ve iki tekerlek ispiti aras›ndaki yay uzunlu¤unun yaklafl›k25.0-30.0 cm olmas› gerekti¤i bilinmektedir. Bu nedenle bu Üçp›nar teker-le¤inin on ispitli oldu¤u hesaplanm›flt›r. Bu hesaplamalara göre tekerle¤inçap› 1.12 m., ahflap tekerlek çemberinin kal›nl›¤› 9.2 cm. ikinci tekerle¤inçember kal›nl›¤› ise 9.2 cm’dir. “T” ve “U” formlu kelepçelerin üç segmentlitek çemberi birlefltirmekte kullan›ld›¤› ve kelepçelerden her birinin demird›fl tekerlek çemberinin segmentlerinin uç k›s›mlar›na gelecek flekilde yer-lefltirildikleri anlafl›lmaktad›r. Bu saptamalar in situ halde korunmufl “U” bi-çimli kelepçeler ve demirden d›fl tekerlek çemberi segmentleri yard›m›yla

yap›lm›flt›r. Bu saptamaya göre “T” biçimli kelepçelerin tekerlek üzerindedengeli yerlefltirilmesi amaçlanm›fl ve demirden d›fl çember segmentlerininuç k›s›mlar›na oturtulmufltur. Kelepçeler d›fl çemberin segmentlerinin uç k›-

s›mlar›na yak›n yerlefltirildi¤inde, “T” biçimli kelepçelerin her ikisinin de is-pitlerin üzerine oturdu¤u görülür. Kelepçelerin genifl olan üst k›s›mlar› te-kerlek çemberi segmentlerinin birleflmesini sa¤larken, daha dar bir bant fleklinde afla¤›ya do¤ru uzanan alt k›s›mlar› ise segmentlerin birleflme nokta-s›nda tekerlek çemberine saplanan ispitin dayan›kl›l›¤›n› sa¤lar. Demir hal-kalar ahflap tekerlek göbe¤inin de¤iflik bölümlerinin sa¤lamlaflt›r›lmas›nda

ve hareketten kaynaklanan da¤›lmalar›n önlenmesinde kullan›l›r. Buna göretekerlek göbe¤inin üzerinde ispitlerin sapland›klar› yuvalar›n ön veya arka-s›nda yer alan göbek halkas› tekerlek çap›n› belirler. Bu Ahamenid tekerle-¤inin top fleklinde olan ahflap göbe¤inin çap›n›n 0.16 m. oldu¤u hesaplan-m›flt›r. Tekerlek göbe¤inin ön k›sm›ndaki silindirik bölüme geçirilen teker-lek göbe¤i kapa¤› ise alt›gen flekilli bir halkadan oluflur. Bu buluntular ara-

s›nda dingil çivisi bulunamam›flt›r. Bu nedenle büyük bir olas›l›kla dingil sa-bit de¤ildir ve tekerlekle birlikte hareket etmektedir35.

35 Kökten, H. 1993: s. 221-225.


23/53


Manisa Müzesi taraf›ndan Sardes-Bintepeler nekropolündeki kaz›lardaele geçen demir tekerlek buluntular› aras›nda bronz dingil çivileri, koç bafll›çiviler ve çanlar 1992 Sardes kaz› laboratuar›nda koruma alt›na al›nm›flt›r.Bu Ahamenid tekerle¤inin konstrüksiyonu bu tekerle¤in oniki ispitli oldu-¤unu, içte daha az kal›n ahflap bir tekerlek çemberi, d›fl›nda kal›n ikinci ah-flap bir tekerlek çemberi ve bunun da d›fl›nda demirden ince bir araba lasti-¤inin bulundu¤unu göstermektedir. Bu tekerle¤in lasti¤inin d›fl yüzeyi t›rt›l-l›d›r. Bu üç tekerlek çemberini bir arada tutan alt› adet kelepçe ve ayr›ca iç-teki iki ahflap çemberi tutan ayr› iki kelepçe görülür. Tekerlek göbe¤inde ise

rozet flekilli bir kapak ve insan bafl› figürlü bir bafl› olan dingil çivisi yer al›r(Resim 76)36.

Resim 50,52’deki Ahamenid dönemi arabalar›n›n tekerle¤i ise içtekiince, d›fltaki kal›n olmak üzere iki çemberden oluflmaktad›r. D›fltaki kal›nçember tekerlek lasti¤i olabilir. Her iki tekerlek de sekiz ispitlidir. ‹spitleriniçteki uçlar› tekerlek poyras›na do¤rudan girmektedir; ancak Resim 50’dekitekerlekte ispitlerin d›fl uçlar› her iki çemberi birbirine tutturmaya yard›mc›olacak flekilde d›fl çemberin üzerine kadar uzanmaktad›r. Tekerle¤in d›flçemberine, Asur’da oldu¤u gibi s›k aral›kla de¤il, seyrek aral›klarla iri bafll›çiviler çak›lm›flt›r.

ff f f )))) BB B B aa a a tt t t ››››,,,, ‹‹ ‹ ‹ çç ç ç BB B B aa a a tt t t ›››› vv v v ee e e GG G G üüüünnnnee e e yy y y bb b b aa a a tt t t ›››› AA A A nnnnaa a a dd d d oo o o ll l l uuuu AA A A rr r r aa a a bb b b aa a a TT T T ee e e kk k k ee e e rr r r ll l l ee e e kk k k ll l l ee e e rr r r ii i i Bat› Anadolu’ya Trakya üzerinden Yunanistan’dan ve Ege adalar›ndan

gelen Yunan kökenli kavimlerin özellikle sahillerde kurduklar› kent devletle-rinin sanat›nda Do¤u etkisi kadar K›ta Yunanistan etkisi de görülmektedir.Hemen hemen her zaman dört ispitli olarak tasvir edilen K›ta Yunanistanarabalar› tekerleklerinin aksine, Bat›, ‹ç Bat› ve Güneybat› Anadolu arabalar›dört ila on ispite kadar de¤iflen say›da ispitlere sahip tekerlekler olarak gös-terilmektedir. Ancak dikkatli ve özenli yap›lan tasvirler alt› (Resim 85) veyasekiz ispitli (Resim 86) araba tekerleklerinin revaçta oldu¤unu kan›tlamak-tad›r. Bu araba tekerleklerinde (Resim 27,28) ispitler tekerlek göbe¤ine

yaklafl›rken (Resim 28 ve 82) veya orta k›s›mlar›nda yani yar› yerlerinde veya

tekerlek çemberine yaklafl›rken (Resim 86) kal›nlaflmaktad›r. Bu kal›nlaflmabu dönemin Ahamenid ve di¤er Önasya arabalar›nda da görülen bir uygu-lama olarak dekoratif amaçl› bir oymac›l›k sanat› olabilir. Ancak alternatif bir yorum olarak daha önce de yap›m tekniklerinde aç›klad›¤›m›z üzere bu

36 Kökten, H. 1993: s. 227.


24/53

812 SERHAN GÜNDÜZ

kal›nlaflma Asur ve Urartu’da Demir Ça¤›nda Avrupa’da Geç Hallstatt kültü-ründe de görüldü¤ü gibi, ispitlerin uçlar›n›n tekerlek göbe¤ine girmedenönce geçece¤i k›sa metal soketlere sahip, bronz kaplama bir tekerlek göbe¤iolabilir. Baz› durumlarda tekerlek çemberine do¤ru gittikçe ispitlerin genifl-lemesi (Resim 86, 88) ba¤lay›c› materyali göstermektedir. Tekerlek çembe-rine ait s›n›rl› bilgi bir veya iki piflmifl toprak d›fl duvar kaplamas› olarak kul-lan›lan levhalardan elde edilmektedir. M.Ö. 6. yüzy›la tarihlenen piflmifl top-rak d›fl duvar kaplamas› olan bir levha üzerindeki araba tasvirinde (Resim28) tekerlekte çift çember yer al›r. Ancak bu çemberlerden d›fltaki ahflap bir

tekerlek lasti¤i veya daha büyük bir olas›l›kla ham deriden bir lasti¤i gösteri- yor olabilir37. Bu tekerlek sekiz ispitlidir. ‹spitlerin içteki uçlar› tekerlek gö-be¤ine girmeden önce fliflkin yumrucuk veya borumsu k›s›mlardan geçmek-tedir. Tekerlek göbe¤inde rozet biçimli dingil kapa¤›n›n bulunmas› Geç

Asur araba tekerleklerinin dingil kapaklar›n› an›msatmaktad›r.

M.Ö. I. Biny›l›n ilk yar›s›n›n sonlar›na tarihlenen Anadolu’ya komflu‹ran’daki Ahamenid ‹mparatorlu¤u krallar›ndan I. Darius’e (M.Ö. 521-486)ait Persepolis’teki merdiven kabartmalar› üzerinde yer alan bir Lidya heye-tini ve haraç olarak Pers kral›na getirilen Lidya arabalar›n› gösteren tasvir-lerde ise tekerlek oniki ispitlidir. ‹spitlerin ortalar›ndaki kal›nlaflma ba¤lay›c›eleman›n varl›¤›n› göstermektedir. Dingil kapa¤› yuvarlak çift halka biçi-

mindedir. Tekerlek iki çemberden oluflur. D›fltaki lasti¤in çevresine iri bafll›çiviler s›k aral›klarla çak›lm›flt›r. Ahamenid tekerleklerine benzemektedir.

Lidyal›lar›n M.Ö. 485 y›l› dolaylar›nda Persepolis’te Ahamenid (Pers)kral›na haraç olarak getirdikleri di¤er bir arabay› ve Lidya heyetini tasvireden ve Apadana’n›n do¤u merdivenlerindeki kabartmalarda yer alan sah-nede bu iki tekerlekli Lidya arabas›n›n dönemin Ahamenid arabalar›na ben-zer flekilde oniki ispite sahip oldu¤u ve kal›n d›fl çemberin çevresine iri bafll›çivilerin çak›ld›¤› ve yuvarlak dingil kapa¤›n›n ortas›nda insan figürlü birbafl› olan dingil çivisi görülebilmektedir (Resim 89). Bu araba modeli, M.Ö.I. Biny›l›n ortalar›nda savaflta ve geçit törenlerinde kullan›ld›¤› gibi ulaklartaraf›ndan da kullan›lmaktayd›38.

Bat› Anadolu Aiolia’da Larisa (bugünkü Buruncuk köyü) kentinden elegeçen (Resim 88) araban›n tekerle¤i ise ince tek bir çemberden oluflan ve

37 Crouwel, J.H. 1992: s. 71.38 Wilber, D.N. 1969: s. 24.


25/53


K›ta Yunanistan arabalar› gibi dört ispite sahip orta büyüklükte hafif bir te-kerlektir. Tekerlek çemberine do¤ru ispitlerin genifllemesi ba¤lay›c› mater-

yalin varl›¤›n› gösterir.

Yine Larisa’dan ele geçen Resim 84,85’deki arabalar›n tekerlekleri incetek çemberli ve alt› ispitlidir. Resim 85’deki tekerlekte ispitler tekerlek göbe-¤ine girece¤i yere yak›n boru biçimli soketlerden geçmektedir. Tekerlek gö-be¤inde alt›gen flekilli bir dingil kapa¤› yer al›r. Resim 84’deki araba tekerle-¤inin ispitleri ise do¤rudan tekerlek göbe¤ine girmektedir. Alt›gen flekilli

dingil kapa¤› ve ortas›nda dingil çivisinin bafl› görülebilmektedir. Resim82,83’deki arabalar›n tekerlekleri ise sekiz ispitlidir ve y›ld›z biçimli dingilkapaklar› vard›r. Ancak Resim 81’ deki tekerle¤in ispitleri Resim 85’deki te-kerlektekine benzer flekilde tekerlek göbe¤ine girmeden önce boru biçimlisoketlerden geçmektedir.

Güneybat› Anadolu’da Kuzey Likya bölgesindeki K›z›lbel’de bulunanmezar odas›n›n duvar boyalar› üzerindeki araba tasvirlerinde de kal›n tekçemberli ve sekiz ispitli büyük boyutta tekerlekler görülür. Tekerlek göbe-¤inde yuvarlak bir kapak bulunmaktad›r (Resim 87).

Bat› Anadolu’da Kyzikos’da (Erdek) bulunan ve M.Ö. 6. yüzy›l›n sonçeyre¤ine tarihlenen mermer bir kabartma üzerindeki araba tasvirinde görü-

len tekerlek ise ince tek çemberli ve orta boyutta bir tekerlektir. Sekiz ispitliolup ispitler tekerlek göbe¤ine girmeden önce k›sac›k boru biçimli k›s›mlar-dan geçer (Resim 27).

Bat› Anadolu’da Mu¤la’n›n K›flla köyü yak›n›ndaki eski ‹asos kentindekibir ortostad üzerindeki araba tasvirinde tekerlek kal›n tek bir çembere ve se-kiz ispite sahiptir. Bu tekerle¤in ispitlerinin tekerlek göbe¤ine yak›n bir

yerde borucuk biçimli soketlerden geçtikten sonra tekerlek göbe¤ine girdik-leri görülmektedir (Resim 81).

M.Ö. I. Biny›l›n ilk yar›s›nda K›ta Yunanistan’da ise sabit dingil üzerindedönen ve her iki uçtaki uzun dingil çivileri ile sa¤lamlaflt›r›lan dört ispitli te-kerlekler (Resim 54-61, 64-65) hem t›rabzanl› hem de ön k›sm› yüksek araba-larda kullan›lm›flt›r. Çok ender olarak sekiz ispitli tekerlekler de betimlen-mifltir. Ayr›ca Olympia’dan ele geçen sekiz ispitli k›r›k bir tekerlek parças› dabulunmufl olup M.Ö. 5. yüzy›l›n üçüncü çeyre¤ine tarihlendirilmektedir.Dört ispitli tekerle¤in kullan›m› Yunanistan’da ve Ege bölgesinde Geç Bronz


26/53

814 SERHAN GÜNDÜZ

Ça¤›nda bafllam›fl ve Demir Ça¤›nda da devam etmifltir39. Halbuki M.Ö. I.Biny›l›n ilk yar›s›nda Önasya ülkelerinde tekerlek ispit say›s› önce alt› dahasonra M.Ö. 8. yüzy›lda sekiz olarak kararl›l›k kazanm›flt›r. Ancak bu ça¤daÖnasya’n›n baz› kültürlerinde 10-12 hatta 16 adet ispite sahip tekerleklerinde kullan›ld›¤›n›, Bat› Anadolu Kent devletlerinde ise do¤usundaki di¤erÖnasya ülkelerinin etkisi ile, tekerleklerin alt› veya sekiz ispitli oldu¤unu be-lirtmifltik. K›ta Yunanistan tekerlekleri ya tek çemberden (Resim 59,60) veyafarkl› kal›nl›kta iki çemberden (Resim 65) oluflmaktad›r. Ancak yar›fl amac›ile kullan›ld›klar› düflünülürse K›ta Yunanistan tekerleklerinin tek bir çem-

berden ve d›fl›ndaki ham deriden bir lastikten oluflan hafif tekerlekler olmas›büyük bir olas›l›kt›r40. K›ta Yunanistan’›n t›rabzanl› ve önü yüksek arabalar›-n›n dört ispitli tekerleklerinin de M›s›r ve Önasya ülkeleri yap›m tekni¤inde

yap›ld›¤›n› ilgili bölümde aç›klam›flt›k. Asur, Urartu ve Ahamenid arabala-r›nda kullan›lan metal kelepçelerin Önasya d›fl›nda K›br›s araba tekerlekle-rinde de (Resim 77) kullan›ld›¤›n›, ancak K›ta Yunanistan’da bu kelepçele-rin kullan›lmay›p ayn› ifllevi gören dört adet üçgen biçimli k›sk›n›n (Resim60,61) ispitlerin çembere girdi¤i yerde kullan›ld›¤›n› an›msatmal›y›z.

Sonuç olarak, M.Ö. I. Biny›l›n ilk yar›s›nda Önasya araba tekerlekleri is-pitli tekerlekler olup ispit say›s› M.Ö. 9. yüzy›lda alt› iken M.Ö. 8. yüzy›l›n or-talar›ndan itibaren sekiz ispitli tekerlekler kullan›ma girmifltir. Ancak baz›

kültürlerde alt› veya sekiz ispitli tekerleklerin efl zamanl› olarak kullan›lm›flolduklar› da tasvirlerden aç›kça anlafl›lmaktad›r. Çok ender olarak baz›Urartu ve Bat› Anadolu tasvirlerinde dört ispitli birkaç tekerle¤e de rastla-n›lm›flt›r. Elam, Keldani, Ahamenidler gibi baz› kültürlerde ve K›br›s’takiaraba buluntular›nda ise on-oniki ispite sahip tekerleklerin de bu ça¤da kul-lan›ld›¤›na tan›k olmaktay›z. Tekerlek çap› artt›kça ispit say›s›n›n da artmas›gerekti¤i bilimsel bir gerçektir. Bu durumda daha fazla say›da ispite sahiptekerleklerin daha büyük çapta oldu¤u ve dolay›s› ile daha büyük boyuttakibir araba kasas›n› tafl›yabilece¤ini söyleyebiliriz. M.Ö. 9. yüzy›l›n alt› ispitli veiki kifli bar›nd›ran arabalar›na karfl›n, sekiz veya daha fazla ispitli büyük çapl›tekerleklere sahip ve üç hatta dört kifli tafl›yabilecek boyutta daha büyük ka-

salar› olan M.Ö. 7 ve 6. yüzy›l arabalar›n›n savafllarda daha üstün ve etkin birgüce eriflmesinin sa¤lanmas›, tarihi süreç içerisinde tekerlek yap›m›ndaki ge-liflmeyi iflaret etmektedir.

39 Crouwel, J.H. 1992: s. 35.40 Crouwel, J.H. 1992: s. 37.


27/53


Bu ça¤da tekerlekler bafllang›çta kal›n tek bir çember, daha sonralar› iç-teki ince d›fltaki kal›n olmak üzere iki çemberden oluflmaktad›r. Asur’da iseçember say›s› M.Ö. 7. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren üçe kadar ç›kmaktad›r.Tasvirler Urartu tekerle¤inin iki, Asur ve Ahamenid tekerle¤inin kal›n vegenifl olan d›fl çemberinin ise 3-6 aras›nda de¤iflen say›da segmentten yap›l-d›¤›n› göstermektedir. Bu segmentli yap›m tarz› o ça¤daki tekniklere görekal›n ahflap çemberin tek bir parça olarak kavislendirilmesinin olanak d›fl›olmas›ndan kaynaklan›yor olmal›d›r.

Tekerle¤i oluflturan tek çemberin veya birden fazla çemberden oluflantekerlekte d›fl çemberin çevresi ham deriden bir lastik ile kaplanmak sure-tiyle tekerle¤in ahflap k›s›mlar›n›n dayan›kl›l›¤› art›r›lmakta ve ayn› zamandaiki çemberin bir arada tutulmas› sa¤lanmaktayd›. Baz› Ahamenid arabalar› ve

Asur kabartmalar›nda yer alan ve Elamlar, Keldaniler gibi yabanc› kavimlereait olan yük arabalar› ile K›ta Yunanistan yük arabalar›n›n tekerle¤inin çev-resinde ise demirden bir lastik veya s›k aral›klarla iri bafll› çiviler görülmek-tedir. Bu çeflit bir lasti¤in daha sa¤lam ve dayan›kl› oldu¤u aç›kt›r. Ancak ço-¤unlu¤u savafl amac›yla kullan›lan Urartu, Asur ve Geç Hititler gibi ülkelerin

veya ço¤unlu¤u yar›fl arabas› olan Bat› ve Güneybat› Anadolu araba tekerlek-lerinin araban›n sürati ve manevra yetene¤i aç›s›ndan demir bir lasti¤e sahipolmamas›; aksine ham deri gibi hafif bir materyalin tercih edilmesi kan›mca

zorunlu ve ak›lc› bir uygulamad›r.

Tasvirlerden aç›kça anlafl›lamayan tekerlek yap›m teknikleri konusun-daki bilgilerimizin ço¤u ele geçen az say›daki tekerlek buluntular›n›n ince-lenmesi sonucunda çeflitli bilim adamlar›nca ileri sürülen varsay›mlara da-

yanmaktad›r. Bu bilgilerin ›fl›¤›nda tekerleklerin ispit, çember ve tekerlekgöbekleri gibi elemanlar›n›n ve yap›m tekniklerinin çeflitli kültürlere göre vetarihsel süreç içerisinde baz› ufak farkl›l›klar gösterse de özdefl denebilecekkadar çok yak›n benzerlikler tafl›d›klar›na tan›k olmaktay›z. Bu benzerli¤inÖnasya ülkeleri aras›ndaki siyasi, ticari ve kültürel iliflkilerin do¤al bir so-nucu oldu¤u aç›kt›r.

Önasya ülkelerinde kaz›lar devam etti¤i sürece yeni buluntular›n elegeçmesi ve bugünkü bilgilerimize yenilerinin eklenmesi olas›l›¤› da gözönünde bulundurulmas› gereken bir husustur.


28/53

KISALTMA VE KAYNAKÇA

A.S. : Anatolien Studies.

AKURGAL, E. 1995 : Hatti ve Hitit Uygarl›klar›. ‹stanbul.

AKERSTRÖM, A. 1966: Die Architektonischen Terrakotten Kleinasiens.Lund.

ALBENDA, P. 1986 : The Palace of Sargon, King of Assyria. Paris.

AZARPAY, G. 1968 : Urartian Art and Artifacts. Los Angeles.

BARNETT, R.D. - FALKNER, M. 1962: The Sculpture of Tiglath-Pileser III

(745-727 B.C.); Eserhaddon (681-669 B.C.) from the Central and South West Palaces at Nimrud. London.

BELL‹, O. 1998 : Anzaf Kaleleri ve Urartu Tanr›lar›. ‹stanbul.

BURNEY, C.A. 1966. : “A First Season of Excavations at the Urartian Citadelof Kayal›dere”, A.S. XVI, s. 55-113.

CALMEYER, P. 1991 : “Utilitarian and Votive Armor: Helmets and Quivers”,Urartu: A Metalworking Center in the First Millennium B.C.E., s.123-134.

CARRATELLI, G.P. 1993 : Aslantepe, Hierapolis, Iasos, Kyme. Venezia.

COLLON, D. 1987 : First Impressions Cylinder Seals in the Ancient Near East. London.

LITTAUER, M.A. - CROUWEL, J.H. 1979: Wheeled Vehicles and Ridden Animals in the Ancient Near East. Köln.

CROUWEL, J.H. 1985 : “Carts in Iron Age Cyprus”, R.D.A.C., s. 203-218.

CROUWEL, J.H. 1987 : “Chariots in Iron Age Cyprus”, R.D.A.C., s. 101-118.

CROUWEL, J.H. 1992 : Chariots and Other Wheleed Vehicles in Iron Age Greece. Amsterdam.

ERZEN, A. 1978 : Çavufltepe I. Ankara.

GROPP, G. 1981 : “Ein Pferdegeschirr und Streitwagen aus Urartu”, Iranica Antiqva XVI, s. 95-123.

KELLNER, H.J. 1991 : “Grouping and Dating of Bronze Belts”, Urartu: A

Metalworking Center in the First Millennium B.C.E. s. 140-162.KELLNER, H.J. 1991 : Gürtelbleche aus Urartu, Prahistorische Bronzefunde

12/3. Stutgart.

KÖKTEN, H. 1993 : “Bal›kesir, Üçp›nar Tümülüsü Araba Buluntular› Kon-servasyon Projesi”, Araflt›rma Sonuçlar› Toplant›s› XI, s. 221-227.


29/53


30/53


31/53


32/53


33/53


34/53


35/53


36/53


37/53


38/53


39/53


40/53


41/53


42/53


43/53


44/53


45/53


46/53


47/53


48/53


49/53


50/53


51/53


52/53


53/53

gündüz - belleten 789-817 araba tekerleri

Documents