gt kỹ thuật môi trường.pdf

Kyî thuáût Mäi træåìng

CAÏC KHAÏI NIÃÛM CÅ BAÍN VÃÖ MÄI TRÆÅÌNG & TAÌI NGUYÃN

=============================================================

1.1 - KHOA HOÜC MÄI TRÆÅÌNG

Khoa hoüc mäi træåìng nghiãn cæïu mäúi quan hãû giæîa mäi træåìng vaì con ngæåìi trong quaï trçnh phaït triãøn cuía xaî häüi. Hay noïi mäüt caïch khaïc khoa hoüc mäi træåìng nghiãn cæïu mäi træåìng säúng trong caïc mäúi quan hãû kinh tãú xaî häüi nhàòm âaím baío hiãûu quaí sæí duûng, baío täön taïi taûo vaì laìm phong phuï hån cháút læåüng cuía mäi træåìng säúng.

Khoa hoüc mäi træåìng laì mäüt ngaình khoa hoüc ráút räüng låïn, phæïc taûp vaì coï tênh liãn ngaình cao, âæåüc dæûa trãn cå såí cuía nhiãöu ngaình khoa hoüc tæû nhiãn, xaî häüi vaì cäng nghãû nhæ sinh thaïi hoüc, sinh hoüc, thäø nhæåîng hoüc, âaûi dæång hoüc ...

1.2 - CAÏC KHAÏI NIÃÛM CÅ BAÍN VÃÖ MÄI TRÆÅÌNG

1.2.1- Khaïi niãûm mäi træåìng :

Mäi træåìng bao gäöm caïc yãúu täú tæû nhiãn vaì yãúu täú váût cháút nhán taûo quan hãû máût thiãút våïi nhau, bao quanh con ngæåìi, coï aính hæåíng âãún âåìi säúng, saín xuáút, sæû täön taûi vaì phaït triãøn cuía con ngæåìi vaì thiãn nhiãn - (Luáût baío vãû mäi træåìng). Báút cæï 1 váût thãø, mäüt sæû kiãûn naìo cuîng täön taûi vaì diãùn biãún trong mäi træåìng.

Mäi træåìng säúng laì täøng håüp caïc âiãöu kiãûn bãn ngoaìi coï aính hæåíng tåïi sæû säúng vaì phaït triãøn cuía caïc cå thãø säúng.

Mäi træåìng säúng cuía con ngæåìi laì täøng håüp caïc âiãöu kiãûn váût lyï, hoïa hoüc, sinh hoüc, xaî häüi bao quanh vaì coï aính hæåíng tåïi sæû säúng vaì phaït triãøn cuía caï nhán vaì cäüng âäöng con ngæåìi. Mäi træåìng säúng cuía con ngæåìi laì caí vuî truû

= 2 =

www.moitruongxanh.info

Kyî thuáût Mäi træåìng bao la. Trong âoï coï hãû Màût Tråìi, trong hãû coï Traïi Âáút laì bäü pháûn aính hæåíng træûc tiãúp vaì roî rãût nháút.

1.2.2- Cáúu truïc cuía mäi træåìng:

Trong mäi træåìng säúng luän coï sæû täön taûi vaì tæång taïc giæîa caïc thaình pháön vä sinh vaì hæîu sinh.

Vãö màût váût lyï Traïi Âáút âæåüc chia laìm 3 quyãøn vä sinh: khê quyãøn, thuíy quyãøn vaì âëa quyãøn; chuïng âæåüc cáúu thaình båíi caïc nguyãn täú váût cháút vaì chæïa âæûng nàng læåüng dæåïi caïc daûng khaïc nhau: quang nàng, thãú nàng, cå nàng, âiãûn nàng, hoïa nàng...

Vãö màût sinh hoüc Traïi Âáút coï sinh quyãøn, bao gäöm caïc cå thãø säúng vaì nhæîng bäü pháûn cuía thaình pháön vä sinh taûo nãn mäi træåìng säúng cuía caïc cå thãø naìy.

a/ Thaûch quyãøn (mäi træåìng âáút) : Laì låïp voí Traïi Âáút coï âäü daìy 60-70 km trãn pháön luûc âëa vaì 2-8 km

dæåïi âaïy âaûi dæång. Tênh cháút váût lyï vaì thaình pháön hoïa hoüc cuía thaûch quyãøn tæång âäúi äøn âënh, coï aính hæåíng to låïn âãún sæû säúng trãn Traïi Âáút.

b/ Thuíy quyãøn (mäi træåìng næåïc) : Laì pháön næåïc cuía Traïi Âáút bao gäöm âaûi dæång, säng, häö, ao, suäúi, næåïc

ngáöm, bàng tuyãút vaì håi næåïc... Täøng læåüng næåïc 1.454,7x106 km3, læåüng næåïc naìy nãúu phuí lãn bãö màût Traïi Âáút seî taûo nãn 1 låïp næåïc daìy 0,3-0,4 m bao gäöm næåïc màûn, næåïc ngoüt vaì næåïc låü. Thuíy quyãøn âoïng 1 vai troì cæûc kyì quan troüng, khäng thãø thiãúu âæåüc trong viãûc duy trç cuäüc säúng cuía con ngæåìi, sinh váût vaì cán bàòng khê háûu toaìn cáöu.

c/ Khê quyãøn ( mäi træåìng khäng khê ) : Laì låïp khäng khê bao quanh Traïi Âáút. Khê quyãøn âoïng vai troì cæûc kyì

quan troüng trong viãûc duy trç sæû säúng vaì quyãút âënh tênh cháút khê háûu thåìi tiãút trãn Traïi Âáút.

d/ Sinh quyãøn : Bao gäöm caïc cå thãø säúng, thaûch quyãøn, thuíy quyãøn vaì khê quyãøn taûo

nãn mäi træåìng säúng cuía sinh váût. Hay noïi mäüt caïch khaïc sinh quyãøn laì thaình

= 3 =


Kyî thuáût Mäi træåìng pháön mäi træåìng coï täön taûi sæû säúng. Sinh quyãøn gäöm caïc thaình pháön hæîu sinh (coï sæû säúng) vaì thaình pháön vä sinh coï quan hãû chàût cheî, tæång taïc phæïc taûp våïi nhau. Khaïc våïi caïc quyãøn váût lyï vä sinh, sinh quyãøn ngoaìi váût cháút vaì nàng læåüng coìn chæïa caïc thäng tin sinh hoüc våïi taïc duûng duy trç cáúu truïc vaì cå chãú täön taûi, phaït triãøn cuía caïc váût säúng. Daûng thäng tin phæïc taûp vaì phaït triãøn cao nháút laì trê tuãû con ngæåìi coï taïc âäüng ngaìy caìng maûnh meî âãún sæû täön taûi vaì phaït triãøn cuía Traïi Âáút.

Nhæîng biãún âäøi sáu räüng, maûnh meî trãn Traïi Âáút, cuîng nhæ nhæîng hoaût âäüng ban âáöu cuía con ngæåìi åí trong vuî truû âãöu do trê tuãû con ngæåìi taûo nãn. Tæì nháûn thæïc âoï hçnh thaình khaïi niãûm trê quyãøn. Trê quyãøn bao gäöm caïc bäü pháûn cuía Traïi Âáút , taûi âoï coï taïc âäüng cuía trê tuãû con ngæåìi. Trê quyãøn chênh laì nåi âang xaíy ra nhæîng taïc âäüng to låïn vãö mäi træåìng maì khoa hoüc mäi træåìng cáön âi sáu nghiãn cæïu.

1.2.3- Caïc chæïc nàng cå baín cuía mäi træåìng :

Âäúi våïi mäüt caï thãø con ngæåìi, cuîng nhæ våïi cäüng âäöng nhiãöu ngæåìi vaì caí xaî häüi loaìi ngæåìi, mäi træåìng säúng coï thãø xem laì coï 3 chæïc nàng cå baín:

- Mäi træåìng laì khäng gian säúng cuía con ngæåìi. - Mäi træåìng laì nåi cung cáúp taìi nguyãn cáön thiãút cho cuäüc säúng vaì

hoaût âäüng saín xuáút cuía con ngæåìi.

- Mäi træåìng laì nåi chæïa âæûng caïc phãú thaíi do con ngæåìi taûo ra trong cuäüc säúng vaì hoaût âäüng saín xuáút cuía mçnh.

a/ Mäi træåìng laì khäng gian säúng cuía con ngæåìi: Trong cuäüc säúng cuía mçnh con ngæåìi cáön coï mäüt khäng gian säúng vaì

hoaût âäüng våïi mäüt phaûm vi (âäü låïn) cuîng nhæ mäüt cháút læåüng nháút âënh.

Traïi Âáút, bäü pháûn mäi træåìng gáön guîi nháút cuía loaìi ngæåìi trong haìng tràm triãûu nàm qua khäng thay âäøi vãö âäü låïn. Trong khi âoï dán säú loaìi ngæåìi trãn Traïi Âáút laûi tàng lãn theo cáúp säú nhán. Diãûn têch bçnh quán âáöu ngæåìi theo âoï âaî giaím suït ráút nhanh choïng (baíng1.1).

Baíng 1.1 : Quaï trçnh tàng træåíng dán säú vaì thu heûp diãûn têch bçnh quán âáöu ngæåìi trãn thãú giåïi: Nàm -106 - 105 104 0 1650 1840 1930 1994 2010 Dán säú ( triãûu ) 0,125 1,0 5,0 200 545 1000 2000 5000 7000 Diãûn têch âáút /ngæåìi.ha 120000 15000 3000 75 27,5 15 7,5 3,0 1,88

= 4 =



Sæû haûn chãú khäng gian säúng coìn bë sæû phán bäú khäng âãöu vãö máût âäü dán säú caìng laìm thãm càng thàóng. Taûi caïc vuìng âä thë, khu cäng nghiãûp, vuìng thám canh näng nghiãûp diãûn têch âáút bçnh quán âáöu ngæåìi chè bàòng 1/100 tháûm chê 1/1000 trë säú trung bçnh trãn toaìn Traïi Âáút.

Mäüt säú âãö taìi nghiãn cæïu cho tháúy ràòng máût âäü dán säú quaï âäng âuïc dáùn âãún sæû máút äøn âënh xaî häüi, tan våî gia âçnh, treí em khäng âæåüc nuäi dæåîng giaïo duûc chu âaïo, täüi phaûm tàng nhiãöu. Khäng gian säúng quaï cháût chäüi goì boï, con ngæåìi seî bë æïc chãú, hãû thäúng näüi tiãút bë âaío läün, tæì âáy sinh ra nhiãöu càn bãûnh tháön kinh, tuáön hoaìn, ung thæ vaì dãù daìng bë caïc nguäön bãûnh khaïc xám nháûp.

Con ngæåìi âoìi hoíi khäng gian säúng khäng chè vãö phaûm vi räüng låïn maì coìn caí vãö cháút læåüng. Khäng gian säúng coï cháút læåüng cao træåïc hãút phaíi saûch seî, tinh khiãút; cuû thãø laì khäng khê, âáút, næåïc tiãúp xuïc våïi con ngæåìi vaì âæåüc con ngæåìi sæí duûng khäng chæïa hoàûc chæïa êt cháút báøn, âäüc haûi âäúi våïi sæïc khoíe cuía con ngæåìi, caính quan tæåi âeûp, haìi hoìa, thoía maîn vãö tháøm myî vaì tám lyï cuía con ngæåìi.

b/ Mäi træåìng laì nåi cung cáúp taìi nguyãn : Mäi træåìng laì nåi con ngæåìi khai thaïc nguäön læûc vãö váût liãûu, nàng læåüng

cáön thiãút cho cuäüc säúng vaì saín xuáút cuía mçnh. Táút caí caïc nãön saín xuáút tæì sàn bàõt, haïi læåüm, qua näng nghiãûp âãún cäng nghiãûp âãöu phaíi sæí duûng caïc nguyãn liãûu: âáút, næåïc, khäng khê, khoaïng saín láúy tæì Traïi Âáút vaì caïc daûng nàng læåüng cuíi, gäù, than, dáöu khê, nàõng, gioï ... bàõt nguäön tæì nàng læåüng Màût Tråìi hoàûc nàng læåüng nguyãn tæí khai thaïc tæì nàng læåüng tiãöm taìng trong váût cháút cáúu thaình Traïi Âáút.

Våïi sæû phaït triãøn cuía vàn minh loaìi ngæåìi nhiãöu nguäön váût liãûu thiãn nhiãn khäng taïi taûo trãn Traïi Âáút ngaìy caìng suy giaím. Âãø khàõc phuûc tçnh traûng naìy con ngæåìi tiãún haình thàm doì, khaío saït, khai thaïc caïc taìi nguyãn tiãöm taìng trong loìng âáút, dæåïi biãøn caí âãø coï thãm nguyãn liãûu måïi. Khoa hoüc vaì cäng nghãû cuîng âaî âæåüc sæí duûng vaì chãú taûo nãn caïc váût liãûu nhán taûo thay thãú váût liãûu thiãn nhiãn hoàûc täø håüp caïc tênh nàng cuía váût liãûu thiãn nhiãn trong mäüt váût liãûu nhán taûo. Váût liãûu måïi trong nhiãöu træåìng håüp laì nhán täú taûo nãn nhæîng tiãún bäü quan troüng vãö khoa hoüc vaì cäng nghãû. Nhæng mäüt säú træåìng håüp gáy nãn nhæîng váún âãö gay cáún cuía mäi træåìng nhæ mäüt säú nhæûa

= 5 =


Kyî thuáût Mäi træåìng täøng håüp khäng thãø phán huíy theo con âæåìng tæû nhiãn hay mäüt säú hoïa cháút træì sáu diãût coí coï chu kyì phán huíy keïo daìi nhiãöu nàm.

c/ Mäi træåìng laì nåi chæïa âæûng phãú thaíi : Trong sæí duûng nguyãn liãûu vaì nàng læåüng trong cuäüc säúng sinh hoaût vaì

saín xuáút cuía mçnh con ngæåìi chæa bao giåì vaì háöu nhæ khäng bao giåì âaût hiãûu suáút 100%. Noïi caïch khaïc con ngæåìi luän luän taûo ra phãú thaíi: phãú thaíi sinh hoaût vaì phãú thaíi saín xuáút. Mäi træåìng chênh laì nåi chæïa âæûng caïc phãú thaíi âoï. Trong caïc xaî häüi chæa cäng nghiãûp hoïa máût âäü dán säú tháúp, caïc phãú thaíi thæåìng âæåüc taïi sæí duûng. Caïc cháút baìi tiãút âæåüc duìng laìm phán boïn, caïc phãú thaíi tæì näng, lám saín âæåüc duìng laìm thæïc àn gia suïc hoàûc nhiãn liãûu. Nhæîng caïi khäng thãø taïi sæí duûng, taïi chãú thæåìng âæåüc phán huíy tæû nhiãn båíi vi sinh váût sau mäüt thåìi gian tæång âäúïi ngàõn âãø tråí laûi thaình håüp cháút hoàûc nguyãn täú duìng laìm nguyãn liãûu cho quaï trçnh saín xuáút måïi. Trong xaî häüi cäng nghiãûp hoïa, máût âäü dán säú cao, læåüng phãú thaíi thæåìng ráút låïn, khäng âuí nåi chæïa âæûng, quaï trçnh phán huíy tæû nhiãn khäng âuí sæïc xæí lyï. Nhiãöu cháút phãú thaíi khäng thãø phán huíy tæû nhiãn hoàûc coï âäüc tênh ráút cao våïi mäüt læåüng nhoí. Váún âãö chæïa âæûng vaì xæí lyï phãú thaíi tråí thaình váún âãö càng thàóng cuía mäi træåìng.

1.2.4- Phán loaûi mäi træåìng:

Tuìy theo muûc âêch vaì näüi dung nghiãn cæïu mäi træåìng säúng cuía con ngæåìi âæåüc phán thaình mäi træåìng thiãn nhiãn, mäi træåìng nhán taûo vaì mäi træåìng xaî häüi.

- Mäi træåìng thiãn nhiãn bao gäöm caïc nhán täú thiãn nhiãn: váût lyï, hoïa hoüc vaì sinh hoüc täön taûi khaïch quan ngoaìi yï muäún cuía con ngæåìi hoàûc êt chëu sæû chi phäúi cuía con ngæåìi.

- Mäi træåìng nhán taûo bao gäöm nhæîng nhán täú váût lyï, sinh hoüc, xaî häüi do con ngæåìi taûo nãn vaì chëu sæû chi phäúi cuía con ngæåìi.

- Mäi træåìng xaî häüi bao gäöm caïc mäúi quan hãû giæîa ngæåìi vaì ngæåìi taûo nãn sæû thuáûn låüi hoàûc tråí ngaûi cho sæû täön taûi vaì phaït triãøn cuía caï nhán vaì cäüng âäöng cuía con ngæåìi.

Sæû phán chia naìy chè âãø phuûc vuû muûc âêch nghiãn cæïu, phán têch caïc hiãûn tæåüng phæïc taûp trong mäi træåìng. Trong thæûc tãú caí 3 loaûi mäi træåìng cuìng täön taûi, xen láùn vaìo nhau vaì tæång taïc våïi nhau hãút sæïc chàût cheî. Caïc thaình

= 6 =


Kyî thuáût Mäi træåìng pháön mäi træåìng khäng täön taûi åí traûng thaïi ténh maì luän coï sæû chuyãøn hoïa åí trong tæû nhiãn, diãùn ra theo chu trçnh vaì thäng thæåìng åí daûng cán bàòng.

1.3 - TAÌI NGUYÃN

1.3.1- Khaïi niãûm:

Theo nghéa räüng taìi nguyãn laì cuía caíi, nghéa laì táút caí nhæîng gç coï thãø duìng vaìo mäüt muûc âêch haình âäüng naìo âoï. Trong khoa hoüc mäi træåìng taìi nguyãn laì táút caí nhæîng gç coï trong thiãn nhiãn vaì trong xaî häüi coï thãø phuûc vuû cuäüc säúng, saín xuáút vaì caïc hoaût âäüng khaïc cuía con ngæåìi. Hay noïi mäüt caïch khaïc taìi nguyãn bao gäöm táút caí caïc nguäön váût liãûu, nàng læåüng, thäng tin coï trãn Traïi Âáút vaì trong khäng gian vuî truû maì con ngæåìi coï thãø sæí duûng phuûc vuû cuäüc säúng vaì sæû phaït triãøn cuía mçnh.

1.3.2- Phán loaûi taìi nguyãn:

Taìi nguyãn coï thãø phán thaình 2 loaûi chênh: taìi nguyãn thiãn nhiãn vaì taìi nguyãn con ngæåìi.

- Taìi nguyãn thiãn nhiãn laì nhæîng taìi nguyãn coï sàôn trong tæû nhiãn, do thiãn nhiãn hçnh thaình nãn, con ngæåìi coï thãø khai thaïc, gia cäng chãú biãún âãø sæí duûng vaìo nhæîng muûc âêch nháút âënh. Âáút, næåïc, ræìng, biãøn, khoaïng saín... laì taìi nguyãn thiãn nhiãn.

- Taìi nguyãn con ngæåìi laì sæïc lao âäüng chán tay, trê thæïc, täø chæïc, thãø chãú xaî häüi, táûp quaïn, tên ngæåîng âem laûi cho xaî häüi sæïc maûnh vaì khaí nàng haình âäüng coï hiãûu quaí hån. Âäüi nguî cäng nhán, caïn bäü, ngæåìi quaín lyï, phaïp luáût, cå quan quaín lyï kinh tãú, âoaìn thãø xaî häüi, tän giaïo laì nhæîng taìi nguyãn con ngæåìi.

Taìi nguyãn thiãn nhiãn laûi coï thãø phán thaình taìi nguyãn váût liãûu, taìi nguyãn nàng læåüng vaì taìi nguyãn thäng tin.

- Taìi nguyãn váût liãûu laì nhæîng taìi nguyãn cáúu taûo bàòng caïc nguyãn täú váût cháút coï åí trãn Traïi Âáút.

- Taìi nguyãn nàng læåüng bao gäöm nàng læåüng Màût Tråìi vaì caïc dáùn xuáút cuía noï (nhæ nàng læåüng næåïc, gioï, soïng...), nàng læåüng âëa nhiãût vaì nàng læåüng haût nhán.

= 7 =



- Taìi nguyãn thäng tin laì taìi nguyãn di truyãön sinh hoüc nàòm trong gen caïc sinh váût.

Trong sæí duûng cuû thãø ngæåìi ta chia ra taìi nguyãn âáút, taìi nguyãn næåïc, taìi nguyãn khê háûu, taìi nguyãn sinh váût, taìi nguyãn lao âäüng ...

Theo khaí nàng taïi taûo, taìi nguyãn âæåüc phán thaình taìi nguyãn taïi taûo âæåüc vaì taìi nguyãn khäng taïi taûo âæåüc.

- Taìi nguyãn taïi taûo âæåüc laì taìi nguyãn coï thãø tæû duy trç hoàûc âæåüc bäø sung mäüt caïch liãn tuûc, coï thãø âæåüc thay thãú hoàûc phuûc häöi sau mäüt thåìi gian våïi âiãöu kiãûn phuì håüp. Vê duû nhæ nàng læåüng màût tråìi, cáy träöng, váût nuäi, nguäön næåïc, khäng khê...

- Taìi nguyãn khäng thãø taïi taûo âæåüc laì taìi nguyãn täön taûi mäüt caïch coï haûn, seî máút âi hoàûc hoaìn toaìn biãún âäøi, khäng coìn giæî âæåüc tênh cháút ban âáöu sau quaï trçnh sæí duûng nhæ taìi nguyãn khoaïng saín, dáöu moí..., caïc thäng tin di truyãön cho âåìi sau bë mai mäüt.

Theo sæû täön taûi, ngæåìi ta chia taìi nguyãn thaình caïc loaûi taìi nguyãn dãù máút vaì taìi nguyãn khäng bë máút.

- Taìi nguyãn dãù máút coï thãø phuûc häöi hoàûc khäng phuûc häöi âæåüc. Taìi nguyãn phuûc häöi âæåüc laì taìi nguyãn coï thãø âæåüc thay thãú hoàûc phuûc häöi sau mäüt thåìi gian våïi âiãöu kiãûn phuì håüp, vê duû nhæ cáy träöng, váût nuäi, nguäön næåïc bë nhiãùm báøn.

- Taìi nguyãn khäng bë máút bao gäöm taìi nguyãn vuî truû (bæïc xaû màût tråìi, nàng læåüng thuíy triãöu...), taìi nguyãn khê háûu (nhiãût, áøm cuía khê quyãøn, nàng læåüng cuía gioï...) vaì taìi nguyãn næåïc.

1.3.3- Âàûc tênh cå baín cuía mäüt säú taìi nguyãn phäø biãún nháút:

a/ Taìi nguyãn âáút : Taìi nguyãn âáút laì taìi nguyãn váût liãûu coï yï nghéa cæûc kyì quan troüng âäúi

våïi con ngæåìi. Âáút laì cå såí cuía chäù åí, laì âëa baìn khai thaïc caïc taìi nguyãn näng, lám, ngæ nghiãûp, laì nåi xáy dæûng caïc cå såí saín xuáút cäng nghiãûp vaì caïc cå såí haû táöng cuía xaî häüi.

= 8 =



Vãö säú læåüng taìi nguyãn âáút xaïc âënh theo diãûn têch. Vãö cháút læåüng, xaïc âënh theo âäü phç nhiãu cáön thiãút cho saín xuáút näng nghiãûp vaì caïc nhu cáöu sæí duûng khaïc.

Theo taìi liãûu quan tràõc viãùn thaïm, vaìo khoaíng cuäúi tháûp kyí 1980 täøng säú diãûn têch trãn Traïi Âáút laì 14.777 triãûu ha, trong âoï 1.527 triãûu ha bë bàng bao phuí vaì 13.250 triãûu ha coï màût âáút. Trong diãûn têch âoï coï 12% laì âáút canh taïc, 24% laì âáút âäöng coí cho chàn nuäi, 32% laì âáút ræìng, 32% laì âáút cæ truï vaì âáút âáöm láöy ngáûp màûn hoàûc ngáûp ngoüt. Tyí lãû caïc loaûi âáút thay âäøi ráút nhiãöu tuìy theo âiãöu kiãûn thiãn nhiãn vaì trçnh âäü phaït triãøn kinh tãú xaî häüi cuía tæìng næåïc vaì tæìng vuìng. Âáút coï tiãöm nàng khai thaïc näng nghiãûp trãn toaìn Traïi Âáút khoaíng 3.200 triãûu ha, hiãûn nay måïi khai thaïc 1.500 triãûu ha.

Taìi nguyãn âáút trãn thãú giåïi nhçn chung âang åí tçnh traûng suy thoaïi nghiãm troüng do bë khai thaïc quaï mæïc våïi nhæîng phæång thæïc khäng thêch håüp, do phaï hoaûi táöng phuí thæûc váût gáy xoïi moìn, ræía träi. ÅÍ Hoa Kyì bçnh quán mäùi nàm khoaíng 8,5 triãûu ha bë næåïc vaì gioï xoïi cuäún âi khoaíng 25.000 triãûu táún âáút maìu måî. Trãn mäùi ha âáút canh taïc trung bçnh bë xoïi moìn tæì 1,8 - 3,4 táún âáút / nàm. Læåüng âáút dinh dæåîng bë ræía träi vaìo khoaíng 5,4 - 8,4 triãûu táún haìng nàm, tæång âæång våïi sæû máút âi cuía 30 - 50 triãûu táún læång thæûc.

Biãún âäøi khê háûu kãút håüp biãûn phaïp sæí duûng âáút khäng håüp lyï gáy ra sa maûc hoïa. Æåïc tênh âãún nay 10% âáút coï tiãöm nàng khai thaïc näng nghiãûp trãn Traïi Âáút bë sa maûc hoïa. Sa maûc Sahara åí Bàõc Phi mäùi nàm tiãún vãö Âëa Trung Haíi haìng tràm meït, laìm máút âi hàòng nàm khoaíng 100.000 ha âáút näng nghiãûp vaì âäöng coí.

Caïc biãûn phaïp caíi taûo âáút, boïn phán, tæåïi tiãu vaì xaí thaíi næåïc khäng håüp lyï cuîng gáy ra tçnh traûng âáút bë ä nhiãùm båíi caïc cháút âäüc. Haìng nàm 15% âáút trãn toaìn cáöu bë suy thoaïi vç lyï do nhán taûo. Trong âoï suy thoaïi vç xoïi moìn do næåïc 55,7%, do gioï 28%, 12,1% do máút dinh dæåîng. ÅÍ Trung Quäúc diãûn têch âáút bë suy thoaïi 280 triãûu ha, chiãúm 30% laînh thäø, åí ÁÚn Âäü máút 3,7 triãûu ha âáút träöng troüt mäùi nàm, khu væûc Cháu AÏ Thaïi Bçnh Dæång 860 triãûu ha âáút bë hoang maûc hoïa.

Næåïc ta coï trãn 33 triãûu ha âáút, hiãûn nay âæåüc phán bäú sæí duûng nhæ sau:

- Saín xuáút näng nghiãûp : 6.993×103ha. - Âáút coï ræìng : 9.395×103ha.

= 9 =



- Âáút chuyãn duìng : 972×103ha. ( giao thäng , væûc næåïc , moí) - Âáút åí : 818 ha. - Âáút boí hoang chæa duìng : 14.925×103ha. (gäöm âáút bàòng 1.035×103 ha, âáút âäöi nuïi 11.268×103 ha).

Saín xuáút näng nghiãûp âæåüc phán thaình 7 vuìng kinh tãú khaïc nhau: vuìng Trung du miãön nuïi Bàõc Bäü, vuìng âäöng bàòng säng Häöng, vuìng duyãn haíi Bàõc Trung Bäü, vuìng duyãn haíi Nam Trung Bäü, vuìng Táy Nguyãn, vuìng Âäng Nam Bäü vaì âäöng bàòng säng Cæíu Long. Âáút saín xuáút näng nghiãûp chuí yãúu åí âäöng bàòng säng Häöng vaì âäöng bàòng säng Cæíu Long. Coï khoaíng trãn 5 triãûu ha âáút träöng cáy haìng nàm, trong säú naìy coï khoaíng trãn 4 triãûu ha âáút träöng luïa. Diãûn têch âáút an toaìn hån 2 triãûu ha, coï khoaíng gáön 3 triãûu ha âáút hoàûc bë nhiãùm màûn hoàûc bë pheìn. Âáút luïa haìng nàm bë thu heûp haìng vaûn ha do bë láún chiãúm âãø laìm âáút åí vaì xáy dæûng cäng trçnh. Do naûn phaï ræìng hiãûn nay 11 triãûu ha âäöi nuïi âaî tråí thaình âäöi nuïi troüc. Do âoï baío vãû vaì sæí duûng håüp lyï taìi nguyãn âáút âaî tråí thaình nhiãûm vuû hãút sæïc quan troüng trong viãûc baío vãû mäi træåìng vaì phaït triãøn bãön væîng.

b/ Taìi nguyãn ræìng : Ræìng laì bäü pháûn hãút sæïc quan troüng trong mäi træåìng säúng cuía con

ngæåìi. Ræìng cung cáúp cho con ngæåìi nhæîng váût liãûu cáön thiãút, taïc âäüng træûc tiãúp âãún sæû täön taûi vaì cháút læåüng cuía caïc taìi nguyãn khaïc nhæ khäng khê, âáút, næåïc vaì taûo ra nhæîng âiãöu kiãûn thuáûn låüi cho âåìi säúng vaì saín xuáút cuía con ngæåìi.

Trong lëch sæí Traïi Âáút, khi con ngæåìi xuáút hiãûn thç ræìng nguyãn thuíy chiãúm lénh táút caí màût âáút træì vuìng âaìi nguyãn vaì sa maûc. ÅÍ vuìng än âåïi phäø biãún laì ræìng Taiga, åí vuìng xêch âaûo vaì nhiãût âåïi laì ræìng mæa nhiãût âåïi.

Ræìng coï quan hãû chàût cheî våïi âáút, ræìng tham gia vaìo sæû hçnh thaình phaït triãøn cuía âáút vaì baío vãû âáút. Âáút laûi laì nguäön váût liãûu nuäi dæåîng ræìng, cho pheïp ræìng sinh træåíng vaì phaït triãøn. Âáút ræìng háöu nhæ tæû boïn phán, caình laï råi ruûng tæì cáy âæåüc vi sinh váût phán huíy âæa tråí vãö daûng caïc nguyãn täú dinh dæåîng cáön cho cáy háúp thuû âãø sinh træåíng. Dæåïi taïn laï cáy ræìng thuáön loaûi læåüng muìn lãn tåïi 5-10 táún/ha/nàm, våïi mæïc tàng træåíng 300-500 taû/ha.nàm.

= 10 =



Ræìng coï taïc duûng âiãöu hoìa khê háûu do låïp thæûc váût nhiãöu táöng tiãúp nháûn aïnh saïng Màût Tråìi ngàn caín viãûc hun noïng màût âáút. Ræìng ngàn caïch caïc luäöng gioï baîo baío vãû caïc khu dán cæ hoàûc näng nghiãûp. Ræìng laì nguäön tiãu thuû khê CO2 vaì cung cáúp khê O2. Haììng nàm qua caïc phaín æïng quang håüp 1 ha ræìng âæa vaìo khê quyãøn khoaíng 16 táún äxy tæû do, ræìng thäng 30 táún /ha, coìn cáy träöng chè tæì 3-10 táún /ha.

Ræìng coï taïc duûng âiãöu tiãút doìng chaíy säng ngoìi våïi viãûc giæî næåïc trãn læu væûc trong muìa mæa luî vaì cung cáúp laûi trong muìa mæa kiãût. Do âoï ræìng laìm cho luî luût vaì haûn haïn båït nghiãm troüng, chãú âäü thuíy vàn trãn caïc læu væûc coï ræìng tråí nãn âiãöu hoìa hån.

Ræìng coìn coï giaï trë du lëch, phong caính, thãø thao. Ræìng laì nåi taìng træî taìi nguyãn sinh váût hoang daûi. Trong nãön kinh tãú så khai ræìng laì nguäön cung cáúp læång thæûc, thæûc pháøm chênh cho con ngæåìi. Trong nãön vàn minh näng nghiãûp, taìi nguyãn sinh váût goïp pháön nháút âënh vaìo nguäön læång thæûc, thæûc pháøm vaì coï vai troì quan troüng do caïc cäng duûng, pháøm cháút âàûc biãût cuía caïc saín pháøm sinh váût tæì ræìng. Trong caïc næåïc cäng nghiãûp hoïa nguäön gen tæì caïc sinh váût quê hiãúm coï giaï trë âàûc biãût trong chàn nuäi, träöng troüt vaì cäng nghiãûp hoïa dæåüc.

Luïc chæa coï sæû can thiãûp cuía con ngæåìi ræìng chiãúm khoaíng 6 tyí ha trãn màût âáút. Diãûn têch naìy chè coìn laûi 4,4 tyí ha vaìo nàm 1958 vaì 3,8 tyí ha vaìo nàm 1973. Âãún nàm 1995 diãûn têch ræìng kheïp kên chè coìn 2,9 tyí ha.

Ræìng Viãût Nam cung cáúp nhiãöu saín váût quan troüng: gäù, cuíi, cáy thuäúc, cáy duìng trong cäng nghiãûp, cáy læång thæûc thæûc pháøm, cáy caính, caïc âäüng váût sàn bàõt, máût ong... Hiãûn nay theo æåïc tênh ræìng cung cáúp cho khoaíng 35-45x106m3 gäù vaì cuíi haìng nàm.

Trong chiãún tranh Myî âaî duìng bom vaì cháút âäüc hoïa hoüc phaï huíy khoaíng 2 triãûu ha ræìng åí Miãön Nam Viãût Nam. Haìng nàm theo thäúng kã diãûn têch ræìng bë thu heûp 200 nghçn ha, nguyãn nhán gäöm chaïy ræìng, du canh du cæ láúy âáút laìm näng nghiãûp. Máút ræìng, sæû suy thoaïi âáút do xoïi moìn tàng nhanh. Chæång trçnh träöng cáy gáy ræìng phuí xanh âáút träúng âäöi troüc haìng nàm âæåüc 100 nghçn ha.

= 11 =


Kyî thuáût Mäi træåìng Baíng 1.2 :Phán bäú ræìng theo vuìng laînh thäø åí Viãût Nam:

VUÌNG Diãûn têch laînh thäø

(1000 ha) Diãûn têch ræìng

(1000 ha) Tyí lãû che phuí

(%) Táy Bàõc Bàõc bäü 3.153,6 290 9,2 Âäng Bàõc Bàõc bäü 3.367,3 591 17,5 Trung tám Bàõc bäü 3.908,6 993,5 24,0 Âäöng bàòng Bàõc bäü 1.143,6 41,3 0,4 Bàõc Trung bäü 5.189,0 1.647,5 32,6 Duyãn Haíi Trung bäü 4.506,7 999,2 22,2 Táy Nguyãn 5.526,8 2.554,5 46,2 Âäng Nam bäü 1.347,5 532,6 22,4 Âäöng bàòng Nam bäü 3.987,7 171,6 0,4

c/ Taìi nguyãn næåïc : Næåïc laì taìi nguyãn coï yï nghéa quyãút âënh âäúi våïi sæû säúng vaì phaït triãøn

cuía con ngæåìi vaì xaî häüi loaìi ngæåìi. Næåïc laì thaình pháön cáúu thaình nãn sinh quyãøn vaì taïc âäüng træûc tiãúp âãún caïc yãúu täú cuía thaûch quyãøn, khê quyãøn vaì caïc nhán täú taïc âäüng âãún khê háûu thåìi tiãút trong khê quyãøn. Næåïc væìa laì mäüt taìi nguyãn váût liãûu, væìa laì váût mang nàng læåüng, di chuyãøn caïc váût cháút coï trãn Traïi Âáút dæåïi daûng hoìa tan, lå læíng hoàûc di âáøy trong næåïc.

Næåïc di chuyãøn theo tuáön hoaìn næåïc nhæ laì mäüt chu trçnh thu tháûp, thanh loüc vaì phán phäúi næåïc mäüt caïch liãn tuûc vaì khàõp moüi nåi trãn Traïi Âáút.

Täøng læåüng næåïc coï trãn Traïi Âáút laì 1.454×106km3. Khoaíng 94% laì næåïc màûn åí biãøn vaì âaûi dæång, khoaíng 2% laì næåïc ngoüt cuía caïc nuïi bàng vaì bàng haì åí 2 cæûc, khoaíng 0,6% laì næåïc ngáöm åí táöng näng vaì táöng sáu. Næåïc trong khê quyãún chiãúm 0,001%, trong sinh quyãøn chiãúm khoaíng 0,0002%, trong säng ngoìi tyí lãû êt nháút, chè coï 0,00007%. Thæûc sæû con ngæåìi chè duìng cho âåìi säúng cuía mçnh khoaíng 0,3% læåüng næåïc coï åí trãn Traïi Âáút dæåïi daûng næåïc ngoüt. Trong pháön âoï thæûc tãú hiãûn nay chè duìng âæåüc 1%, vç 99% hiãûn nay con ngæåìi khäng våïi tåïi âæåüc hoàûc næåïc bë ä nhiãùm âãún mæïc næåïc khäng xæí lyï âæåüc.

Sæû phán bäú næåïc khäng âäöng âãöu theo khäng gian vaì thåìi gian laìm cho taìi nguyãn næåïc hãút sæïc thiãúu thäún taûi tæìng nåi, tæìng muìa, màût khaïc laûi quaï thæìa thaîi gáy tai hoüa khuíng khiãúp vaìo muìa luî luût.

= 12 =



Hiãûn nay trãn phaûm vi toaìn cáöu con ngæåìi duìng 8% trong täøng næåïc ngoüt âæåüc khai thaïc cho sinh hoaût, 23% cho cäng nghiãûp, 63% cho näng nghiãûp. Våïi trçnh âäü hiãûn nay âãø saín xuáút 1 táún giáúy cáön 250 táún næåïc; 1 táún phán âaûm cáön 600 táún næåïc; 1 táún âæåìng hoàûc 1 táún bäüt cáön khoaíng 1.000 táún næåïc; nhu cáöu sinh hoüc cuía con ngæåìi vaì âäüng váût vaìo khoaíng 10 táún næåïc/1 táún tãú baìo säúng. Âãø âaïp æïng nhu cáöu cuía mçnh taûi nhiãöu nåi trãn thãú giåïi hiãûn nay con ngæåìi âaî sæí duûng hãút nguäön næåïc màût vaì âaî khai thaïc nguäön næåïc ngáöm. So våïi 3 tháûp kyí træåïc âáy læåüng næåïc ngáöm âæåüc khai thaïc âaî tàng gáúp 30 láön. Cháút læåüng næåïc coï nhæîng suy thoaïi nghiãm troüng. Näöng âäü nitrat cuía caïc säng åí cháu Áu cao hån nhiãöu láön so våïi tiãu chuáøn saûch, näöng âäü phäút pho, thuäöc træì sáu, âäü chua âãöu quaï giåïi haûn cho pheïp. Theo baïo caïo cuaí Liãn Håüp Quäúc hiãûn nay chè 79% dán thaình thë vaì 41% dán näng thän âæåüc hæåíng næåïc saûch vaì âiãöu kiãûn vãû sinh. Bçnh quán trong 5 ngæåìi säúng åí caïc næåïc âang phaït triãøn coï 3 ngæåìi khäng âæåüc uäúng næåïc saûch, 80% bãûnh táût trong nhán dán caïc næåïc naìy bàõt nguäön tæì viãûc duìng næåïc bë ä nhiãùm.

ÅÍ Viãût Nam læåüng mæa bçnh quán nàm laì 1.900mm (634 tyí m3 næåïc). Dæû træî áøm trong âáút laì 426 tyí m3/nàm. Viãût Nam thuäüc nhoïm næåïc giaìu taìi nguyãn næåïc taûi chäù, ngoaìi ra coìn thu nháûn nguäön næåïc ngoaûi lai tæì Trung Quäúc, Laìo, Campuchia laì 132,8 tyí m3. Viãût Nam coï maûng læåïi säng ngoìi khaï daìy âàûc vaì phán bäú tæång âäúi âäöng âãöu trãn laînh thäø, coï 2.500 säng daìi trãn 10 km våïi täøng chiãöu daìi trãn 52.000 km. Doüc theo båì biãøn trung bçnh 20 km coï mäüt cæía säng vaì máût âäü læåïi säng thay âäøi tæì 0,5 âãún 2,0 km/km2. Tuy nhiãn læåüng doìng chaíy phuû thuäüc vaìo chãú âäü mæa.

Læåüng mæa trãn laînh thäø Viãût Nam låïn nhæng laûi phán bäú khäng âäöng âãöu, táûp trung chuí yãúu trong caïc thaïng muìa mæa. Læåüng mæa låïn laûi táûp trung nãn taûo ra doìng chaíy ráút låïn. Do taìi nguyãn næåïc phán bäú khäng âäöng âãöu vaì dao âäüng ráút phæïc taûp theo thåìi gian, viãûc khai thaïc næåïc gàûp nhiãöu khoï khàn vaì phæïc taûp. Nhæîng vuìng mæa låïn coï moâun doìng chaíy âaût trãn 70 tháûm chê 100 l/s/km3, vuìng mæa êt doìng chaíy nhoí coï nåi chè âaût 5 l/s/km3, chãnh nhau tåïi 20 láön.

Træî læåüng næåïc ngáöm coï thãø khai thaïc vaìo khoaíng 10 triãûu m3/ngaìy. Trong caïc tháûp kyí qua næåïc ngáöm bë khai thaïc quaï mæïc, væåüt quaï khaí nàng tæû naûp laûi mäüt caïch tæû nhiãn. Mæûc næåïc taûi caïc giãúng khai thaïc âãöu bë haû tháúp, coï nåi âãún haìng chuûc meït, keìm theo âoï laì âáút bë luïn, næåïc màûn, chua xám nháûp.

= 13 =


Kyî thuáût Mäi træåìng Âiãøn hçnh laì åí thaình phäú Häö Chê Minh, næåïc ngáöm âaî khai thaïc tæì 1960 mäüt caïch quaï mæïc, do âoï âaî bë nhiãùm màûn buäüc phaíi chuyãøn sang sæí duûng næåïc màût. Âãún nay sau hån 30 nàm ngæìng khai thaïc maì táöng ngáöm váùn bë màûn chæa phuûc häöi âæåüc.

Vãö cháút læåüng næåïc åí caïc væûc næåïc bë suy thoaïi roî rãût. Háöu nhæ táút caí caïc säng häö åí caïc âä thë vaì khu cäng nghiãûp låïn âãöu bë ä nhiãùm. Hai doìng säng chênh: säng Häöng vaì säng Mekäng tæìng âoaûn cuîng âaî bë ä nhiãùm. Næåïc åí caïc kãnh mæång, säng vuìng âäöng bàòng âãöu êt nhiãöu bë ä nhiãùm thuäúc træì sáu. ÅÍ caïc væûc næåïc vuìng âäöng bàòng Nam bäü coìn bë ä nhiãùm båíi kyï sinh truìng vaì caïc vi sinh váût gáy bãûnh tæì caïc nguäön phán bàõc vaì phán gia suïc khäng âæåüc xæí lyï. Pháön låïn caïc bãûnh viãûn, nhaì maïy, khu dán cæ âä thë, khu cäng nghiãûp cuî âãöu khäng làõp âàût hãû thäúng xæí lyï næåïc thaíi, táút caí caïc loaûi næåïc thaíi âãöu thaíi ra caïc væûc næåïc tæû nhiãn.

d/ Taìi nguyãn khoaïng saín : Khoaïng saín âæåüc hçnh thaình trong caïc quaï trçnh âëa cháút taûo thaình Traïi

Âáút vaì liãn tuûc biãún âäøi traûng thaïi sau âoï. Khoaïng saín täön taûi dæåïi nhiãöu daûng åí trong caïc låïp voí cuía Traïi Âáút, trong dung nham dæåïi caïc låïp voí, dæåïi âaïy biãøn, hoìa tan trong næåïc biãøn vaì âaûi dæång cuîng nhæ trong næåïc ngoüt.

Khoaïng saín âæåüc phán thaình hai nhoïm chênh:

-Khoaïng kim loaûi: våïi caïc kim loaûi thäng thæåìng, thæåìng gàûp våïi træî læåüng låïn (Al, Fe , Mn, Cu , Mg ,Pb , ...) vaì caïc kim loaûi hiãúm våïi træî læåüng nhoí vaì phán taïn (Au, Ag, Pt , Hg...).

-Khoaïng phi kim loaûi: våïi caïc loaûi quàûng (photphat, sunphat, Na, K...); caïc nguyãn liãûu khoaïng (caït , soíi, âaï väi ...) vaì caïc nhiãn liãûu khoaïng (dáöu moí, khê âäút...).

Khoaïng saín laì taìi nguyãn khäng taïi taûo. Viãûc khai thaïc vaì sæí duûng laìm caûn kiãût træî læåüng cuía chuïng trãn Traïi Âáút. Theo dæû baïo hiãûn nay thç træî læåüng Sàõt, Nhäm, Titan, Cräm, Manhã, Vanadi... coìn låïn; træî læåüng Baûc, Bismut, Thuíy ngán, Amiant, Âäöng, Chç, Keîm, Thiãúc, Mälipâen coìn khäng nhiãöu; træî læåüng Barit, Graphit, mica, Inâi coìn laûi ráút êt vaì coï nguy cå caûn kiãût sau mäüt thåìi gian ngàõn.

= 14 =



Thë træåìng khoaïng saín hiãûn nay thãø hiãûn sæû thiãúu cäng bàòng trong tráût tæû kinh tãú thãú giåïi. Caïc næåïc phaït triãøn mua khoaïng saín tæì caïc næåïc âang phaït triãøn våïi giaï tháúp vaì baïn haìng hoïa chãú taûo tæì caïc nguyãn liãûu naìy våïi giaï cao. Âãø traïnh tçnh traûng naìy gáön âáy caïc næåïc âang phaït triãøn chuyãøn sang xuáút kháøu kim loaûi tinh chãú âãø coï thãm giaï trë gia tàng vaìo nguyãn liãûu.

Theo dæû baïo thç trong vaìi tháûp niãn tåïi nhu cáöu vãö khoaïng saín sàõt seù tàng khoaíng 960 triãûu tåïi 1.900 triãûu táún/nàm; vãö bauxite tæì 90 âãún 180 triãûu táún/nàm; tæì 1980 âãún nàm 2000 nhán loaûi tiãu thuû 3 âãún 4 láön nhiãöu hån täøng säú khoaïng saín phi kim loaûi maì loaìi ngæåìi âaî sæí duûng tæì luïc noï sinh ra âãún âáöu tháûp kyí 1980.

Quan âiãøm bi quan cho ràòng tçnh traûng caûn kiãût khoaïng saín seî gáy tråí ngaûi låïn cho sæû phaït triãøn cuía nhán loaûi. Quan âiãøm laûc quan cho ràòng træî læåüng khoaïng saín tuy khai thaïc ngaìy caìng khoï khàn nhæng coìn ráút låïn. Khoa hoüc vaì cäng nghãû seî giuïp cho con ngæåìi phaït hiãûn træî læåüng måïi, caïc nguäön thay thãú tæû nhiãn hoàûc nhán taûo. Nhiãöu âãö taìi khoa hoüc âaî âæåüc tiãún haình âãø tçm váût liãûu coï âuí tênh nàng váût lyï cáön thiãút våïi giaï thaình thêch håüp âãø thay thãú váût liãûu âang caûn kiãût. Mäüt hæåïng quan troüng khaïc laì taïi chãú phãú thaíi. Vê duû taûi Hoa Kyì cäng nghãû chãú taûo ätä sæí duûng âãún 90% váût liãûu taïi chãú. Haìng nàm næåïc naìy taïi chãú khoaíng 950.000 táún nhäm, 1.175.000 laûng âäöng, 28 triãûu laûng baûc vaì 2,7 triãûu táún vaìng. Biãûn phaïp hæîu hiãûu nháút laì tiãút kiãûm tiãu duìng. Nãúu táút caí moüi ngæåìi trong âåìi säúng vaì saín xuáút haìng ngaìy âãöu coï yï thæïc haûn chãú tiãu duìng haìng hoïa vaì caïc váût liãûu khaïc thç taìi nguyãn khoaïng saín väún laì taìi nguyãn khäng thãø taïi taûo seî duy trç âæåüc láu hån.

Viãût Nam nàòm trãn baín lãö cuía hai vaình âai kiãún taûo vaì sinh khoaïng cåî låïn cuía Traïi Âáút vç váûy coï nguäön khoaïng saín ráút phong phuï vãö chuíng loaûi vaì âa daûng vãö loaûi hçnh. Kãút quaí thàm doì vaì khaío saït tåïi nay cho tháúy ta coï hån 3.500 moí vaì âiãøm quàûng cuía 90 loaûi khoaïng saín. Âaî vaì âang khai thaïc khoaíng gáön 1.000 moí.

Træî læåüng quàûng sàõt coï tåïi haìng tràm triãûu táún, bauxite tåïi vaìi tyí táún, thiãúc haìng chuûc ngaìn táún. Caïc quàûng kim loaûi nhæ vaìng, baûc, âäöng, keîm, âaï quê,... âãöu coï taûi nhiãöu nåi trãn âáút næåïc ta.

Hiãûn nay khai thaïc moí quàûng åí Viãût Nam coìn ráút laûc háûu, tyí lãû taïch thu tháúp, cháút thaíi quàûng boí âi coìn chæïa nhiãöu khoaïng saín coï êch khaïc. Baîi thaíi

= 15 =


Kyî thuáût Mäi træåìng âãöu khäng coï qui hoaûch, thäng thæåìng laì cháút âäúng ngay taûi moí khai thaïc. Khai thaïc than åí moí than Quaíng Ninh laì mäüt dáùn chæïng cho viãûc laîng phê vaì laìm ä nhiãùm mäi træåìng.

e/ Taìi nguyãn nàng læåüng : Nàng læåüng laì âiãöu kiãûn táút yãúu cho sæû täön taûi vaì tiãún hoïa cuía moüi sinh

váût. Trong quaï trçnh phaït triãøn cuía xaî häüi loaìi ngæåìi nguäön nàng læåüng thæåìng xuyãn chuyãøn dëch tæì daûng naìy sang daûng khaïc. Daûng nàng læåüng thiãn nhiãn âáöu tiãn âæåüc con ngæåìi sæí duûng laì nàng læåüng Màût Tråìi, âæåüc duìng mäüt caïch tæû nhiãn âãø soi saïng, sæåíi áúm, phåi khä læång thæûc, thæûc pháøm vaì caïc âäö duìng. Tiãúp âoï laì nàng læåüng gäù, cuíi, räöi tåïi nàng læåüng næåïc, gioï, nàng læåüng keïo cuía gia suïc. Nàng læåüng khai thaïc tæì than âaï ngæû trë trong thãú kyí 18-19. Nàng læåüng dáöu moí thay thãú vë trê cuía than âaï trong thãú kyí 20 vaì tæìng bæåïc chia seí vai troì cuía mçnh våïi nàng læåüng haût nhán. Caïc daûng nàng læåüng måïi êt ä nhiãùm nhæ nàng læåüng Màût Tråìi, nàng læåüng næåïc, gioï, thuíy triãöu, nàng læåüng vi sinh váût thu nháûn âæåüc våïi nhæîng phæång phaïp vaì phæång tiãûn cäng nghãû tiãn tiãún cuîng âang måí räüng phaûm vi hoaût âäüng cuía mçnh.

Nhu cáöu nàng læåüng cuía con ngæåìi tàng lãn nhanh choïng trong quaï trçnh phaït triãøn. 100.000 nàm træåïc cäng nguyãn, mäùi ngaìy mäüt ngæåìi tiãu thuû khoaíng 4000 âãún 5000 Kcal. 500 nàm træåïc cäng nguyãn tàng lãn 1200Kcal. Âáöu thãú kyí 15 lãn tåïi 26000Kcal, giæîa thãú kyí 19 laì 70000 Kcal vaì hiãûn nay trãn 200000 Kcal .

• Than âaï :

Than âaï laì nham thaûch tráöm têch, thaình pháön chuí yãúu laì cacbon. Than âaï âæåüc hçnh thaình qua nhiãöu thåìi kyì âëa cháút, chuí yãúu vaìo thåìi kyì Paleozoi caïch âáy khoaíng 225-350 triãûu nàm.

Than âaï âæåüc phán thaình ba loaûi chênh: than náu, than chæïa dáöu vaì than cæïng. Træî læåüng caïc loaûi than trãn toaìn thãú giåïi hiãûn nay æåïc âoaïn vaìo khoaíng gáön 700 tyí táún. Theo täúc âäü sæí duûng hiãûn nay træî læåüng naìy coï thãø âaïp æïng nhu cáöu 180 nàm næîa (dæû âoaïn nàm 1995).

Viãûc sæí duûng than âaï laìm nhiãn liãûu coï nhæîng taïc âäüng låïn tåïi mäi træåìng. Trong thàm doì, âiãöu tra, khaío saït coï thãø gáy thiãût haûi êt nhiãöu tåïi taìi nguyãn âáút, taìi nguyãn ræìng, caïc læu væûc säng suäúi taûi vuìng thàm doì, khaío saït.

= 16 =



Than thæåìng duìng laìm nhiãn liãûu cho caïc nhaì maïy âiãûn, âun caïc näöi håi hoàûc cáúp nhiãût cho caïc loì luyãûn kim. Quaï trçnh âäút thæåìng gáy ra caïc loaûi ä nhiãùm khaïc nhau. Thäng thæåìng coï buûi, caïc äxyt læu huyình, äxyt nitå, äxyt caïcbon vaì nhiãût thaíi. Mäüt nhaì maïy nhiãût âiãûn cäng suáút 1.000MW mäùi nàm thæåìng duìng 2,7 triãûu táún than. Læåüng than naìy thaíi ra khoaíng 5 triãûu táún CO2, 18.000 táún NOx, 11.000-110.000 táún SOx vaì 1.500-30.000 táún buûi.

Sau quaï trçnh âäút than âãø laûi mäüt læåüng phãú thaíi ráút låïn. Phãú thaíi naìy gäöm tro mën bay lãn khäng vaì xè cuûc âoïng laûi åí âaïy loì. Nhaì maïy nhiãût âiãûn 1.000MW haìng nàm coï khoaíng tæì 180.000-680.000 táún phãú thaíi ràõn.

• Dáöu moí vaì khê thiãn nhiãn :

Dáöu moí laì mäüt daûng cháút nhaîo maìu âen, häùn håüp nhiãöu cacbua hydro sau chãú biãún seî tråí thaình caïc nhiãn liãûu cäng nghiãûp, caïc hoïa cháút duìng trong chãú taûo phán boïn, dæåüc pháøm, âäö nhæûa, cháút bäi trån.

Khê thiãn nhiãn laì häùn håüp caïc cacbua hydro nheû, trong âoï metan chiãúm pháön låïn, coï thãø duìng laìm nhiãn liãûu cho sinh hoaût, cäng nghiãûp vaì nguyãn liãûu cho mäüt säú ngaình cäng nghiãûp hoïa cháút. Trong quaï trçnh âäút khê thiãn nhiãn gáy ä nhiãùm ráút êt so våïi caïc daûng nhiãn liãûu khaïc.

Dáöu moí vaì khê thiãn nhiãn coï åí trong âáút liãön vaì ngoaìi biãøn khåi. Hiãûn nay ngæåìi ta âaî khai thaïc dáöu khê åí âäü sáu hån 10 km dæåïi màût âáút. Khai thaïc dáöu khê trãn âáút liãön khäng coï taïc âäüng ä nhiãùm mäi træåìng tráöm troüng, nhæng coï thãø gáy luïn, suût. Coï vuìng bë suût tåïi 9 meït (Los Angeles - Hoa Kyì). Khai thaïc dáöu khê åí biãøn khåi gáy ä nhiãùm tráöm troüng trãn caïc âaûi dæång vaì biãøn. Ä nhiãùm coï thãø do dáöu, thoaït tæì caïc tuïi chæïa dáöu tæû nhiãn. Hiãûn nay æåïc læåüng haìng nàm coï 600.000 táún dáöu moí thoaït vaìo næåïc biãøn theo daûng naìy, chiãúm 50% täøng säú dáöu ä nhiãùm trong caïc âaûi dæång. 20% do dáöu traìn khoíi giãúng khai thaïc, våî äúng dáùn dáöu. Trong nhæîng nàm gáön âáy haìng nàm caïc tai naûn âàõm taìu dáöu âem khoaíng 200.000 táún dáöu vaìo biãøn, viãûc ræía caïc taìu âem khoaíng 1.300.000 táún dáöu vaìo biãøn. Dáöu traìn gáy tai haûi nghiãm troüng cho caïc hãû sinh thaïi biãøn, hãû sinh thaïi næåïc ngoüt vaì caí caïc hãû sinh thaïi trãn âáút ven båì.

Quaï trçnh âäút dáöu, khê âãöu sinh ra caïc cháút gáy ä nhiãùm tæång tæû nhæ âäút than. Khê thiãn nhiãn luïc âäút chè sinh ra CO2, mäüt êt CO, NOx vaì håi næåïc. NOx vaì SOx do âäút dáöu chè bàòng 1/10 do âäút than, buûi êt hån nhiãöu vaì khäng coï xè than.

= 17 =



• Thuíy nàng :

Loaìi ngæåìi tæì haìng chuûc nghçn nàm vãö træåïc âaî biãút sæí duûng nàng læåüng cuía doìng næåïc våïi nhæîng thiãút bë thä så nhæng hãút sæïc thäng minh: xe næåïc, gaìu næåïc, cäúi xay næåïc, mæång næåïc tæû chaíy. Thuíy nàng âæåüc duìng trong tæåïi tiãu âäöng ruäüng, chãú biãún näng saín, chuyãøn âäüng maïy moïc thuí cäng. Tåïi âáöu thãú kyí 19 thuíy nàng âæåüc duìng âãø saín xuáút âiãûn nàng.

Tiãöm nàng thuíy âiãûn cuía thãú giåïi æåïc tênh vaìo khoaíng 2.214.000MW. Thuíy nàng âæåüc liãût vaìo daûng nàng læåüng saûch, khäng thaíi ra cháút gáy ä nhiãùm. Tuy nhiãn viãûc xáy dæûng caïc häö chæïa næåïc låïn coï thãø coï nhæîng taïc âäüng låïn vãö sinh thaïi, xaî häüi vaì kinh tãú cáön âæåüc xem xeït kyî træåïc luïc quyãút âënh xáy dæûng nhaì maïy thuíy âiãûn.

• Nàng læåüng haût nhán :

Nhaì maïy âiãûn nguyãn tæí âáöu tiãn âi vaìo hoaût âäüng nàm 1954 taûi Liãn Xä, sau âoï caïc næåïc åí cháu Áu, cháu Myî vaì mäüt säú næåïc åí cháu AÏ âaî láön læåüt xáy dæûng vaì khai thaïc caïc nhaì maïy âiãûn nguyãn tæí. Dæû âoaïn âãún nàm 2020 nguäön âiãûn nàng haût nhán seî chiãúm 60-65% täøng cäng suáút âiãûn nàng trãn thãú giåïi.

Viãûc sæí duûng âiãûn haût nhán traïnh âæåüc caïc daûng ä nhiãùm thäng thæåìng taûi caïc nhaì maïy nhiãût âiãûn nhæng laûi laì nguäön gáy nguy hiãøm låïn vãö mäi træåìng do caïc cháút thaíi phoïng xaû.

• Caïc nàng læåüng khaïc :

Bao gäöm nàng læåüng tæì caïc nhiãn liãûu truyãön thäúng nhæ gäù, cuíi, nàng læåüng gioï, thuíy triãöu, âëa nhiãût, sæïc keïo cuía suïc váût, nàng læåüng Màût Tråìi, nàng læåüng vi sinh, nàng læåüng duìng hydro laìm nhiãn liãûu.

ÅÍ Viãût Nam cho âãún cuäúi thãú kyí 18 taìi nguyãn nàng læåüng dæûa chuí yãúu vaìo nàng læåüng gäù cuíi vaì sinh khäúi. Ngoaìi ra coìn khai thaïc räüng raîi nàng læåüng tæì sæïc ngæåìi, sæïc keïo cuía suïc váût, nàng læåüng tæû nhiãn cuía aïnh saïng Màût Tråìi, nàng læåüng doìng chaíy cuía næåïc, nàng læåüng thuíy triãöu âãø tæåïi tiãu caïc caïnh âäöng luïa.

Than âaï âæåüc khai thaïc åí vuìng Âäng Bàõc tæì khoaíng 1830. Âiãûn nàng xuáút hiãûn åí Viãût Nam vaìo khoaíng cuäúi thãú kyí 19. Tåïi nàm 1930 åí næåïc ta nàng læåüng thë træåìng gäöm khoaíng 2 triãûu táún than âaï anthraxit vaì 65 triãûu

= 18 =


Kyî thuáût Mäi træåìng KWh âiãûn nàng. Nàm 1940 lãn tåïi 2,5 triãûu táún anthraxit vaì 95 triãûu KWh âiãûn nàng. Nàm 1975 sæïc saín xuáút âiãûn nàng lãn tåïi 1.428 triãûu KWh vaì læåüng than âaï khai thaïc lãn tåïi 5,2 triãûu táún. Nhiãöu nhaì maïy nhiãût âiãûn vaì thuíy âiãûn âaî âæåüc xáy dæûng trong caïc nàm qua. Dáöu khê âæåüc thàm doì vaìo cuäúi tháûp kyí 1970 vaì khai thaïc tæì sau 1986.

• Taìi nguyãn sinh hoüc :

Trong tæû nhiãn, caïc loaìi sinh váût taûo thaình mäüt dáy chuyãön säúng. Theo nhæîng säú liãûu måïi nháút, âãún nay con ngæåìi âaî biãút âæåüc 1.392.485 loaìi âäüng váût, thæûc váût vaì vi sinh váût, nghéa laì khoaíng 4,1% säú læåüng loaìi coï thãø coï trãn haình tinh naìy säúng åí trãn caûn vaì åí dæåïi næåïc. Riãng âäüng váût vaì vi sinh váût chiãúm 76,8% caïc loaìi âaî biãút, nhoïm âäüng váût coï xæång säúng khoaíng 3% . Baíng 1.3 : Säú loaìi âaî âæåüc xaïc âënh tãn (theo E.O .Wilson -Biodivesity, 1988):

CHÈ DANH SÄÚ LOAÌI ÂAÎ XAÏC ÂËNH

TYÍ LÃÛ % TRÃN TÄØNG SÄÚ

Vi sinh váût Âäüng váût khäng xæång Thæûc váût Caï Chim Boì saït vaì læåîng thã Âäüng váût coï vuï

5760 1.020.561 322.311 19.056 9.040

11.757 4.000

3-27 13-27 67-100 83-100 94-100 90-95 90-95

Täøng säú 1.392.485 loaìi

Nhiãöu loaìi sinh váût âæåüc con ngæåìi khai thaïc træûc tiãúp laìm thæïc àn tæì buäøi bçnh minh cuía nhán loaûi nhæ sàn bàõt thuï ræìng, âaïnh caï. Nhiãöu loaìi âæåüc thuáön dæåîng tråí thaình gia suïc gia cáöm... âoïng goïp nguäön thët, sæîa, træïng, da, läng... cho cuäüc säúng con ngæåìi.

Do hoaût âäüng cuía cuäüc säúng con ngæåìi nhæ sàn bàõt, huíy hoaüi nåi säúng, nháút laì thu heûp diãûn têch ræìng, mäi træåìng bë ä nhiãùm do nhiãöu nguyãn nhán, viãûc buän baïn âäüng váût hoang daî laìm cho ráút nhiãöu loaìi âäüng váût âaî bë diãût chuíng, nhiãöu loaìi suy giaím saín læåüng tåïi mæïc bë âe doüa diãût vong, nguäön dæû træî gen bë máút maït vaì thu heûp. Caïc nhaì khoa hoüc dæû âoaïn ràòng, nãúu chiãöu hæåïng nhæ hiãûn nay váùn tiãúp diãùn thç 25% säú loaìi trãn toaìn thãú giåïi seî chëu säú pháûn diãût chuíng trong vaìi tháûp kyí tåïi âi theo våïi sæû suy giaím âaïng baïo âäüng cuía nåi säúng vaì caïc hãû sinh thaïi.

= 19 =



Âäüüng váût åí næåïc ta khaï âa daûng vaì giaìu coï, âàûc træng cho vuìng khê háûu nhiãût âåïi. Nhæîng âaïnh giaï bæåïc âáöu cho biãút säú læåüng caïc loaìi âäüng váût coï thãø lãn tåïi haìng vaûn, trong âoï caï næåïc ngoüt vaì biãøn coï thãø lãn tåïi 3000, læåîng cæ 80, boì saït 180, chim 1000, thuï 273 loaìi vaì phán loaìi, âäng nháút laì cän truìng.

1.4 - TAÏC ÂÄÜNG CUÍA CON NGÆÅÌI ÂÃÚN MÄI TRÆÅÌNG :

Tæì buäøi âáöu xuáút hiãûn, con ngæåìi âaî taïc âäüng vaìo mäi træåìng xung quanh âãø säúng. Con ngæåìi âaî tråí thaình keí âäüc tän chiãúm âoaût nguäön læång thæûc vaì taìi nguyãn coï thãø khai thaïc âæåüc, trong khi chênh baín thán con ngæåìi chàóng âoïng vai troì âaïng kãø gç trong quaï trçnh chuyãøn hoïa váût cháút maì cuäüc säúng âoìi hoíi.

Ngaìy nay con ngæåìi âaî laìm chuí haình tinh, sinh säúng åí nhæîng hãû sinh thaïi khaïc nhau vãö âiãöu kiãûn tæû nhiãn. Nhán täú xaî häüi, bàòng tiãún bäü cäng nghãû, âaî taïc âäüng laìm cho hiãûu læûc choün loüc tæû nhiãn giaím âãún mæïc tháúp nháút. Caïc hãû sinh thaïi tæû nhiãn hoàûc dáön chuyãøn sang hãû sinh thaïi nhán taûo hoàûc bë taïc âäüng cuía con ngæåìi. Våïi sæû gia tàng dán säú hiãûn nay vaì nhæîng nhu cáöu cuía noï, våïi sæû tiãún bäü cuía nãön vàn minh váût cháút, täøng nàng læåüng, säú loaûi vaì khäúi læåüng váût cháút maì con ngæåìi ruït ra tæì thiãn nhiãn thç hoaìn laûi cho thiãn nhiãn dæåïi daûng cháút thaíi, âãöu khäng ngæìng tàng lãn.

Trong khuän khäø cuía caïch maûng khoa hoüc kyî thuáût, cuía quaï trçnh cäng nghiãûp vaì âä thë hoïa nhanh choïng taïc âäüng cuía xaî häüi loaìi ngæåìi âäúi våïi mäi træåìng âaût âãún mäüt cæåìng âäü vaì qui mä chæa tæìng tháúy, våïi xu hæåïng ngaìy mäüt maûnh meî, nhæîng hoaût âäüng phaï hoaûi mäi træåìng khäng kiãøm soaït âæåüc âaî gáy ra caûn kiãût taìi nguyãn thiãn nhiãn, suy thoaïi mäi træåìng vaì laìm máút cán bàòng sinh thaïi trong hãû tæû nhiãn. Caïc hoaût âäüng chênh laìm aính hæåíng âãún mäi træåìng coï thãø âæåüc phán ra nhæ sau:

1.4.1- Khai thaïc taìi nguyãn thiãn nhiãn:

Ngaìy nay, sæïc saín xuáút tàng lãn âaïng kãø do sæû phaït triãøn dán säú vaì do nhæîng thaình tæûu cuía caïch maûng khoa hoüc kyî thuáût laìm tàng nàng suáút lao âäüng. Con ngæåìi âaî khai thaïc taìi nguyãn våïi mäüt cæåìng âäü ráút låïn âaî laìm cho caïc taìi nguyãn caûn kiãût âãún mæïc baïo âäüng. Caïc chu trçnh váût cháút trong tæû nhiãn bë phaï huíy, nhiãöu hãû sinh thaïi tæû nhiãn bë máút äøn âënh, cáúu truïc váût lyï sinh quyãøn bë thay âäøi.

= 20 =



Viãûc khai thaïc gäù vaì caïc loaûi sinh váût cuía ræìng dáùn âãún viãûc taìn phaï ræìng, thay âäøi cáúu truïc thaím thæûc váût, nhiãöu âäüng thæûc váût khäng coìn nåi sinh säúng cuîng bë tiãu diãût, nhiãöu loaìi âaî bë diãût vong. Mäüt loaût háûu quaí tiãúp theo do viãûc khai thaïc ræìng taûo nãn âäúi våïi mäi træåìng vaì sinh quyãøn nhæ thay âäøi chãú âäü vaì chu trçnh cháút khê, haìm læåüng CO2 tàng vaì O2 giaím, nhiãût âäü khäng khê cuîng coï xu hæåïng tàng theo, hiãûn tæåüng xoïi moìn vaì cuäún träi âáút laìm âäü maìu måî cuía âáút ræìng bë giaím, næåïc nguäön bë nhiãùm báøn phuì sa, chãú âäü doìng chaíy cuía säng ngoìi thay âäøi. Viãûc khai thaïc ræìng âaî laìm máút 20 triãûu ha ræìng/nàm.

Caïc ngaình cäng nghiãûp khai khoaïng, khai thaïc dáöu moí âaî âæa mäüt læåüng låïn phãú thaíi, caïc cháút âäüc haûi ... tæì trong loìng âáút vaìo sinh quyãøn. Caïc loaûi næåïc chæïa axit, phenol... cuía quaï trçnh khai moí xaí vaìo nguäön næåïc màût, gáy ä nhiãùm vaì phaï huíy sæû cán bàòng sinh thaïi. Màût khaïc cáúu truïc âëa táöng vaì thaím thæûc váût khu khai thaïc moí thay âäøi aính hæåíng xáúu âãún sæïc khoíe vaì caïc hoaût âäüng kinh tãú xaî häüi cuía con ngæåìi.

Viãûc xáy dæûng âã âáûp häö chæïa âãø khai thaïc nguäön thuíy nàng cuîng coï nhæîng taïc haûi nháút âënh âäúi våïi mäi træåìng nhæ caín tråí di chuyãøn cuía caï tæì haû læu vãö thæåüng læu trong muìa âeí træïng, thay âäøi âäü bãön væîng cuía âáút, gáy ngáûp luût vaì khê háûu vuìng häö chæïïa...

1.4.2- Sæí duûng hoïa cháút :

Con ngæåìi âaî sæí duûng mäüt læåüng låïn hoïa cháút trong hoaût âäüng xaî häüi kinh tãú cuía mçnh. Trong näng nghiãûp sæí duûng phán hoïa hoüc våïi muûc âêch canh taïc, tàng nàng suáút cáy träöng nhæng màût traïi cuía noï laì laìm ä nhiãùm âáút do âäü khäng trong saûch vaì laìm ä nhiãùm nguäön næåïc do tàng âäü phç dæåîng båíi caïc nguyãn täú N, P...

Caïc loaûi thuäúc træì sáu, diãût coí hiãûn nay laì caïc cháút bãön væîng dãù bë háúp thuû vaìo cáúu tæí cuía âáút, phaï huíy cáy träöng vaì xám nháûp vaìo chuäùi dinh dæåîng, caín tråí hoaût âäüng säúng cuía nhiãöu sinh váût.

Caïc hoïa cháút sæí duûng trong cäng nghiãûp vaì nhiãöu hoaût âäüng kinh tãú khaïc thoaït vaìo mäi træåìng dæåïi daûng phãú thaíi. Nhiãöu cháút trong âoï nhæ xianua, chç, âäöng, thuíy ngán, phenol... laì nhæîng cháút âäüc haûi âäúi våïi con ngæåìi vaì nhiãöu loaûi sinh váût khaïc.

= 21 =



Nhæîng cháút phoïng xaû xuáút phaït tæì näø bom haût nhán hoàûc nhæîng cháút thaíi boí phoïng xaû loíng hay ràõn phaït ra tæì nhæîng trung tám cäng nghiãûp hay nghiãn cæïu khoa hoüc coï thãø làõng xuäúng màût âáút, têch tuû åí âoï hay lan truyãön trong khäng khê, coï thãø gáy nguy cå âäüc haûi âäúi våïi con ngæåìi, âäüng váût vaì thæûc váût.

1.4.3- Sæí duûng nhiãn liãûu :

Trong hoaût âäüng säúng cuía mçnh con ngæåìi sæí duûng nhiãöu loaûi nhiãn liãûu khaïc nhau nhæ: cuíi, than cuíi, than âaï, dáöu moí, khê âäút... Haìng nàm trãn Traïi Âáút âäút 10 tyí táún than qui æåïc, giaíi phoïng 4.1016 Kcal nhiãût vaì 30 tyí táún CO2.

Âäút nhiãn liãûu âæåüc xem nhæ sæû âäút noïng træûc tiãúp sinh quyãøn vç pháön nhiãût phaït taïn vaìo mäi træåìng ráút låïn, gáy ra sæû thay âäøi chãú âäü vi khê háûu khu væûc. Nguy haûi nháút laì haìm læåüng CO2 , NO ,NO2 ,ì SO2 ... trong khê quyãøn tàng lãn. Theo Machta vaì Olson (1970) haìng nàm CO2 seî tàng 0,2 % vaì nhiãût âäü khäng khê gáön màût âáút seî tàng lãn do hiãûu æïng nhaì kênh. Trong khoaíng tæì nàm 1885 âãún 1940, nhiãût âäü trung bçnh nàm cuía máût âáút tàng lãn 0,5 °C. Sau nàm 1940, âäü tàng nhiãût âäü åí màût âáút coï cháûm hån nhæng riãng åí Bàõc Áu vaì Bàõc Myî thç nhiãût âäü åí màût âáút váùn tiãúp tuûc tàng. Tæì 1940 âãún 1980 tàng khoaíng 0,11 °C.

Theo taìi liãûu khê háûu quäúc tãú trong voìng 134 nàm gáön âáy nhiãût âäü cuía Traïi Âáút âaî tàng lãn gáön 0,4 °C. Ba nàm noïng nháút laì 1980, 1981, 1982.

Häüi thaío khê háûu hoüc åí cháu Áu gáön âáy dæû baïo nàm 2050 nhiãût âäü cuía Traïi Âáút seî tàng thãm 1,5 - 4,5 °C nãúu khäng coï biãûn phaïp ngàn chàûn hiãûu æïng nhaì kênh.

Pháön låïn SO2 âæåüc saín sinh ra do quaï trçnh âäút chaïy than âaï (67%) vaì dáöu moí (12%)... laì nguyãn nhán cuía mæa acid, laìm chua hoïa thiãn nhiãn, huíy diãût ræìng vaì muìa maìng, laìm han gè nhaì cuía cäng trçnh, gáy nguy haûi cho sinh váût, huíy diãût sæû säúng cuía hãû thuíy sinh...

Ngoaìi ra NO2 vaì NO cuìng mäüt säú cháút khaïc coìn gáy hiãûn tæåüng khoïi quang hoïa, aính hæåíng ráút låïn tåïi âåìi säúng sinh váût trãn Traïi Âáút.

= 22 =


Kyî thuáût Mäi træåìng 1.4.4- Taïc âäüng cuía âä thë hoïa âãún mäi træåìng:

Quaï trçnh âä thë hoïa gàõn liãön våïi lëch sæí loaìi ngæåìi. Âoï laì quaï trçnh kinh tãú xaî häüi, nhán kháøu vaì âëa lyï âa diãûn, diãùn ra trãn cå såí nhæîng hçnh thæïc phán cäng lao âäüng xaî häüi vaì phán cäng lao âäüng theo laînh thäø âaî hçnh thaình trong lëch sæí.

Kãø tæì thãú kyí 18, tæì sau khi xuáút hiãûn maïy håi næåïc åí Anh vaìo cuäúi thãú kyí 17 âæåüc xem laì khåíi âiãøm cuía caïch maûng cäng nghiãûp. Trong khi âoï, âä thë, âiãøm khåíi âáöu cuía âä thë hoïa âaî xuáút hiãûn nhæîng 4000-5000 nàm træåïc cäng nguyãn. Mäüt säú yãúu täú âæåüc xem nhæ yãúu täú âàûc thuì nháút laì mæïc âäü táûp trung dán säú säúng trong khu væûc âä thë trãn toaìn thãú giåïi ngaìy caìng phaït triãøn nhanh choïng. Lëch sæí cuía quaï trçnh âä thë hoïa gàõn liãön våïi sæû gia tàng dán säú mang tênh âàûc thuì âoï. Hiãûn nay, thãú giåïi coï khoaíng trãn 2 tyí ngæåìi säúng trong khu væûc âä thë, dæû baïo nàm 2000 coï khoaíng 3 tyí vaì nàm 2025 coï khoaíng trãn 5 tyí ngæåìi säúng trong khu væûc âä thë. Âoï laì hiãûn tæåüng mang tênh qui luáût vaì lëch sæí trong quaï trçnh âä thë hoïa.

Âä thë hoaï noïi lãn khaí nàng phaït triãøn væåüt báûc cuía trê tuãû con ngæåìi, cuîng nhæ sæû låïn maûnh vãö caïch maûng khoa hoüc kyî thuáût. Thãø hiãûn åí sæû chinh phuûc thiãn nhiãn, taûo ra mäüt mäi træåìng nhán taûo maì khäng máúy lãû thuäüc vaìo thiãn nhiãn. Con ngæåìi âaî chäúng choüi âæåüc våïi mæa nàõng, baîo taïp, âiãöu hoìa khê háûu cho nåi åí cuía mçnh, taûo ra nhæîng cäng trçnh phuûc vuû cho phaït triãøn saín xuáút, giaíi trê, caính quan våïi báút cæï sæû taïc âäüng báút låüi naìo cuía thiãn nhiãn. Âoï laì màût âaïng khêch lãû âäúi våïi con ngæåìi. Noïi nhæ váûy khäng coï nghéa laì con ngæåìi âaî âaût âæåüc táút caí. Viãûc caíi taûo thiãn nhiãn laì nhàòm taûo ra mäi træåìng phuì håüp våïi mçnh vaì haìi hoìa våïi thiãn nhiãn chæï khäng thãø laì hoaìn toaìn taïch biãût våïi qui luáût cuía tæû nhiãn. Chênh vç thãú con ngæåìi âaî phaûm phaíi mäüt sai láöm khäng láúy laìm nhoí trong quaï trçnh âä thë hoïa cuía mçnh, coï thãø thäúng kã nhæ sau:

- Sæû baình træåïng laînh thäø laìm phaï ræìng, thay âäøi caính quan, âëa hçnh, gáy hiãûn tæåüng cuäún träi, xoïi moìn âáút åí vuìng ngoaûi ä, ngáûp uïng åí thaình phäú. Diãûn têch thaím thæûc váût bë thu heûp laìm khaí nàng âiãöu hoìa vi khê háûu khu væûc âä thë bë giaím.

- Viãûc xáy dæûng caïc cäng trçnh, nhaì åí cao táöng trãn nãön âáút, khai thaïc næåïc ngáöm hoàûc khai khoaïng laìm cho bãö màût âáút bë biãún daûng, cáúu truïc âáút

= 23 =


Kyî thuáût Mäi træåìng thay âäøi vaì nguyãn nhán cuía sæû suût luïn, xuáút hiãûn khu væûc âáöm láöy... Maûng læåïi thuíy vàn vaì næåïc ngáöm bë xaïo träün maûnh, laìm thay âäøi hoaìn toaìn caïc thäng säú doìng chaíy vaì âäü ngáúm cuía næåïc mæa. Viãûc phäø biãún räüng raîi låïp phuí khäng tháúm næåïc (âæåìng xaï, maïi nhaì...), âàût caïc hãû thäúng cäúng ngáöm, mæång tiãu laìm giaím roî rãût hãû säú tháúm næåïc. Sæû âaío läün caïc âiãöu kiãûn tæû nhiãn cuía doìng chaíy, khai thaïc quaï mæïc táöng chæïa næåïc dáùn âãún haû tháúp mæûc næåïc ngáöm vaì bë truîng. Vê duû åí Mãhicä luïn 7,6 m, åí Täkyä luïn 3,4 m, åí Matxcåva luïn 0,3 m. Viãûc san láúp ao häö âãø xáy dæûng cäng trçnh laìm hãû thäúng thuíy vàn âä thë thu heûp laûi.

- Mäi træåìng tæû nhiãn cuía âä thë: mäi træåìng næåïc, mäi træåìng âáút, mäi træåìng khäng khê âaî chëu taíi troüng cháút báøn vaì caïc taïc nhán gáy ä nhiãùm ráút låïn. ÅÍ nhæîng thaình phäú cäng nghiãûp thç trãn 50% yãúu täú gáy ä nhiãùm khäng khê laì do caïc nhaì maïy thaíi ra, sinh hoaût gia âçnh 23%, giao thäng 25%... Trãn caïc âæåìng phäú låïn mæïc âäü äön coï thãø lãn tåïi 80 - 110 dB. Mäüt læåüng låïn raïc thaíi, phãú thaíi sinh hoaût vaì cäng nghiãûp táûp trung trong âáút, laìm nhiãùm báøn âáút vaì næåïc ngáöm, næåïc màût, aính hæåíng âãún tçnh traûng vãû sinh âä thë. Ä nhiãùm nguäön næåïc säng häö vaì næåïc ngáöm do caïc loaûi næåïc thaíi sinh hoaût cuía thaình phäú vaì næåïc thaíi cäng nghiãûp laì nghiãm troüng nháút. Do mäi træåìng bë giåïi haûn sæû khuãúch taïn cháút báøn trong säng häö yãúu hån trong khäng khê ráút nhiãöu. Pháön nhiãöu caïc con säng låïn åí caïc næåïc phaït triãøn åí cháu Áu háöu nhæ khäng thãø sæí duûng âãø cáúp næåïc âæåüc næîa.

- Viãûc di dán äö aût tæì caïc vuìng näng thän âãún thaình phäú, xu hæåïng táûp trung vaì tàng cæåìng caïc chæïc nàng saín xuáút vaì phi saín xuáút do viãûc di dán, viãûc chuyãøn tæì nãön saín xuáút näng nghiãûp sang saín xuáút cäng nghiãûp våïi nàng suáút cao âem laûi háûu quaí roî rãût cho sæû phaït triãøn nhanh choïng caïc thaình phäú, tàng voüt dán säú âä thë.

- Sæû baình træåïng caïc thaình phäú vaì phæång thæïc saín xuáút cäng nghiãûp coï taïc duûng vä cuìng âa daûng vaì ngaìy caìng tàng âäúi våïi mäi træåìng xung quanh. Âä thë hoïa tråí thaình mäüt trong nhæîng nhán täú chuí yãúu laìm biãún âäøi mäi træåìng, laìm náøy sinh nhu cáöu ngaìy caìng låïn vãö diãûn têch xáy dæûng vaì qui hoaûch, vãö taìi nguyãn thiãn nhiãn vaì thæûc pháøm.

Caïc thaình phäú hiãûn nay chè chiãúm 0,3 % diãûn têch âáút liãön nhæng âaî táûp trung trãn 40% dán säú thãú giåïi .

= 24 =


Kyî thuáût Mäi træåìng 1.4.5- Cäng nghãû nhán taûo:

Sæû tiãún bäü cuía khoa hoüc kyî thuáût taûo cho con ngæåìi coï khaí nàng khai thaïc thiãn nhiãn våïi täúc âäü låïn. Con ngæåìi æïng duûng nhæîng thaình tæûu khoa hoüc cuía mçnh trong träöng troüt, chàn nuäi... laìm tàng nhanh chu trçnh váût cháút dáùn âãún viãûc phaï huíy cáúu truïc tæû nhiãn cuía chu trçnh âoï. Viãûc sæí duûng giäúng måïi, cáy träöng måïi aính hæåíng âãún thaình pháön sinh váût, thay âäøi chuíng loaûi sinh váût vaì cáúu truïc thaím thæûc váût. Viãûc xaí Freon (trãn 1 triãûu táún/nàm) tæì cäng nghãû nhiãût laûnh gáy ra läù thuíng táöng äzän.

= 25 =



HÃÛ SINH THAÏI ===============================================================

2.1 - SINH THAÏI HOÜC

Sinh thaïi hoüc laì mäüt ngaình quan troüng trong khoa hoüc sinh hoüc, nghiãn cæïu nhæîng âiãöu kiãûn täön taûi cuía sinh váût vaì mäúi quan hãû tæång häù giæîa caïc sinh váût våïi nhau vaì våïi caïc nhán täú cuía mäi træåìng. Sinh thaïi hoüc coï nhiãöu bäü män: sinh thaïi hoüc âaûi cæång, sinh thaïi hoüc âäüng váût, sinh thaïi hoüc thuíy sinh, sinh thaïi hoüc vi sinh, sinh thaïi hoüc con ngæåìi. Sinh thaïi hoüc coï mäúi quan hãû chàût cheî våïi caïc män khaïc cuía khoa hoüc sinh hoüc, noï cuîng coï mäúi quan hãû chàût cheî våïi caïc män khaïc cuía khoa hoüc mäi træåìng. Sinh thaïi hoüc sæí duûng phæång phaïp nghiãn cæïu, caïc khaïi niãûm vaì kãút quaí nghiãn cæïu cuía sinh hoüc, toaïn, lyï, hoïa... Tuy váûy sinh thaïi hoüc váùn laì khoa hoüc riãng trong khoa hoüc sinh hoüc vç noï coï caïc khaïi niãûm, näüi dung vaì phæång phaïp nghiãn cæïu riãng.

Sinh thaïi hoüc laì ngaình tiãön bäúi cuía khoa hoüc mäi træåìng, vç tæång tæû nhæ sinh thaïi hoüc våïi mäüt phaûm vi heûp hån vaì ra âåìi nhiãöu tháûp kyí sau sinh thaïi hoüc, khoa hoüc mäi træåìng láúy mäúi quan hãû giæîa con ngæåìi vaì caïc hoaût âäüng cuía noï våïi mäi træåìng laìm âäúi tæåüng nghiãn cæïu. Ngæåìi nghiãn cæïu caïc váún âãö taìi nguyãn vaì mäi træåìng cáön coï nhæîng hiãøu biãút nháút âënh vãö sinh thaïi hoüc, træåïc hãút laì nhæîng nguyãn lyï cå baín cuía ngaình khoa hoüc naìy, vç suy âãún gäúc thç caïc hiãûn tæåüng huíy hoaûi taìi nguyãn thiãn nhiãn gáy suy thoaïi cháút læåüng mäi træåìng âãöu coï thãø qui vãö viãûc vi phaûm caïc nguyãn lyï vãö cáúu truïc vaì chæïc nàng cuía hãû sinh thaïi dáùn âãún máút cán bàòng cuía hãû sinh thaïi trong âoï con ngæåìi laì mäüt thaình pháön.

= 26 =



2.2 - HÃÛ SINH THAÏI

2.2.1- Khaïi niãûm :

Sinh váût vaì thãú giåïi vä sinh xung quanh coï mäúi quan hãû khàõng khêt våïi nhau vaì thæåìng xuyãn coï taïc âäüng qua laûi, âàûc træng bàòng caïc doìng nàng læåüng taûo nãn cáúu truïc dinh dæåîng xaïc âënh. Sæû âa daûng vãö loaìi vaì caïc chu trçnh tuáön hoaìn váût cháút trong mäüt hãû thäúng âæåüc goüi laì hãû sinh thaïi.

Nhæ váûy hãû sinh thaïi laì mäüt hãû thäúng bao gäöm sinh váût vaì mäi træåìng våïi caïc mäúi quan hãû vaì tæång taïc, taûi âoï thæåìng xuyãn diãùn ra caïc chu trçnh tuáön hoaìn váût cháút, doìng nàng læåüng vaì doìng thäng tin. Hay noïi mäüt caïch khaïc hãû sinh thaïi laì hãû thäúng bao gäöm quáön xaî vaì sinh caính cuía noï.

2.2.2- Cå cáúu thaình pháön cuía hãû sinh thaïi :

Vãö màût cå cáúu hãû sinh thaïi gäöm 6 thaình pháön chia laìm 2 nhoïm chênh nhæ sau :

a/ Nhoïm thaình pháön vä sinh gäöm : - Caïc cháút vä cå: C , N , P , CO2 , H2O , O2 ... tham gia vaìo caïc chu

trçnh tuáön hoaìn váût cháút. - Caïc cháút hæîu cå : protein, gluxit, lipit, muìn,... - Chãú âäü khê háûu: nhiãût âäü, âäü áøm, aïnh saïng vaì yãúu täú váût lyï khaïc coï

aính hæåíng ráút låïn tåïi sæû täön taûi vaì phaït triãøn cuía sinh váût .

b/ Nhoïm thaình pháön hæîu sinh : - Sinh váût saín xuáút (sinh váût tæû dæåîng): bao gäöm caïc vi khuáøn coï khaí

nàng täøng håüp vaì cáy xanh. Âoï laì nhæîng sinh váût coï khaí nàng täøng håüp âæåüc cháút hæîu cå tæì nhæîng cháút vä cå âån giaín nhåì nàng læåüng Màût Tråìi âãø xáy dæûng cå thãø cuía mçnh.

- Sinh váût tiãu thuû (sinh váût dë dæåîng): bao gäöm caïc âäüng váût, chuïng dinh dæåîng bàòng caïch láúy cháút hæîu cå træûc tiãúp hoàûc giaïn tiãúp tæì váût saín xuáút.

- Sinh váût hoaûi sinh (phán giaíi): bao gäöm caïc loaûi vi khuáøn vaì náúm, phán giaíi caïc cháút hæîu cå âãø säúng, âäöng thåìi giaíi phoïng ra caïc cháút vä cå cho caïc sinh váût saín xuáút.

= 27 =


Kyî thuáût Mäi træåìng 2.2.3- Phán loaûi hãû sinh thaïi :

Caïc loaûi hãû sinh thaïi trong sinh quyãøn coï thãø phán thaình caïc loaûi hãû sinh thaïi trãn caûn, caïc hãû sinh thaïi næåïc màûn vaì hãû sinh thaïi næåïc ngoüt.

a/ Hãû sinh thaïi trãn caûn : Hãû naìy âàûc træng båíi caïc quáön thãø thæûc váût, vç trong caïc hãû naìy thaím

thæûc váût chiãúm mäüt sinh khäúi ráút låïn vaì gàõn liãön våïi khê háûu âëa phæång. Do váûy tãn cuía caïc quáön xaî caính quan thæåìng laì tãn cuía hãû thæûc váût åí âáúy. Coï thãø kãø ra mäüt säú hãû sinh thaïi trãn caûn:

- Savan hay ræìng coí âåïi noïng åí vuìng nhiãût âåïi noïng, êt mæa nãn thæåìng thiãúu næåïc vaì khä haûn.

- Hoang maûc åí miãön nhiãût âåïi vaì än âåïi, våïi âàûc âiãøm ráút êt mæa vaì biãn âäü nhiãût ngaìy âãm låïn. Giåïi sinh váût äúc âaío laì âàûc træng chuí yãúu åí âáy.

- Thaío nguyãn chuí yãúu åí miãön än âåïi êt mæa våïi coí chiãúm æu thãú.

- Ræìng laï räüng än âåïi åí miãön än âåïi coï læåüng mæa væìa phaíi våïi ræìng laï räüng, ruûng laï theo muìa.

- Âaìi nguyãn åí vuìng cæûc bàng tuyãút quanh nàm, chuí yãúu laì rãu moüc.

b/ Hãû sinh thaïi næåïc màûn : Biãøn vaì âaûi dæång chiãúm 70 % bãö màût Traïi Âáút coï âäü sáu tåïi 11.000m.

Thæûc váût säúng åí næåïc màûn ráút ngheìo, ngæåüc laûi giåïi âäüng váût laûi ráút phong phuï vaì coï åí háöu hãút caïc nhoïm âàûc træng cho âäüng váût trãn Traïi Âáút.

Dæûa vaìo phæång thæïc váûn chuyãøn, coï thãø phán thaình caïc hãû sinh thaïi næåïc màûn theo chiãöu thàóng âæïng:

- Hãû sinh thaïi nãön âaïy. - Hãû sinh váût näøi. - Hãû sinh váût táöng giæîa.

Theo chiãöu ngang coï thãø phán thaình caïc hãû sinh thaïi næåïc màûn nhæ sau: - Hãû sinh thaïi vuìng ven båì: våïi æu thãú cuía sinh váût säúng cäú âënh vaì coï

säú loaìi khaï âa daûng vaì hån hàón vuìng khåi. - Hãû sinh thaïi vuìng khåi: våïi æu thãú cuía caïc sinh váût näøi vaì chè coï êt säú

loaìi âàûc træng sinh säúng.

= 28 =



c/ Hãû sinh thaïi næåïc ngoüt : - Hãû sinh thaïi næåïc âæïng: ruäüng, ao, âáöm, häö... - Hãû sinh thaïi doìng chaíy: säng, suäúi, kãnh, mæång...

Ngoaìi ra, hãû sinh thaïi coìn coï thãø phán theo chia theo qui mä nhæ hãû sinh thaïi nhoí (bãø nuäi caï, phoìng thê nghiãûm...), hãû sinh thaïi væìa (mäüt thë tráún, mäüt caïi häö, mäüt thaím ræìng...), hãû sinh thaïi låïn (âaûi dæång, sa maûc, thaình phäú låïn ...).

Cuîng coï thãø phán chia theo baín cháút hçnh thaình nhæ hãû sinh thaïi tæû nhiãn (ræìng, nuïi, âáöm, häö, säng, suäúi...) vaì hãû sinh thaïi nhán taûo (caïnh âäöng näng nghiãûp, cäng viãn ...).

Táûp håüp caïc hãû sinh thaïi trãn Traïi Âáút laìm thaình hãû sinh thaïi khäøng läö goüi laì sinh quyãøn.

2.2.4- Voìng tuáön hoaìn váût cháút trong hãû sinh thaïi :

Trong hãû sinh thaïi thæåìng xuyãn coï voìng tuáön hoaìn váût cháút âi tæì mäi træåìng ngoaìi vaìo trong cå thãø caïc sinh váût, tæì sinh váût naìy qua sinh váût khaïc, räöi tæì sinh váût ra mäi træåìng ngoaìi. Voìng tuáön hoaìn nhæ váûy âæåüc goüi laì voìng tuáön hoaìn sinh - âëa- hoïa hay coìn goüi laì voìng cháút dinh dæåîng. Coï vä säú voìng tuáön hoaìn váût cháút vç yãu cáöu täön taûi vaì phaït triãøn cuía sinh váût cáön tåïi khoaíng 92 nguyãn täú hoïa hoüc. Trong âoï chuí yãúu laì 40 nguyãn täú hoïa hoüc nhæ H2 , O2 , P , S... vaì nhoïm vi læåüng nhæ Ca , K , Na , Mg , Fe , Zn , ...

Coï thãø phán voìng tuáön hoaìn váût cháút laìm hai loaûi:

- Voìng tuáön hoaìn váût cháút hoaìn toaìn: khi læåüng cháút naìy chæïa trong thaình pháön vä sinh ráút låïn vaì âæåüc sæí duûng tråí laûi mäüt caïch liãn tuûc theo mäüt chu trçnh kên. Vê duû nhæ voìng tuáön hoaìn váût cháút cuía C , N , O2,...

- Voìng tuáön hoaìn váût cháút khäng hoaìn toaìn: âiãøn hçnh laì voìng tuáön hoaìn cuía P, do coï mäüt læåüng P täön âoüng åí daûng tráöm têch dæåïi âaïy âaûi dæång vaì khäng âæåüc sæí duûng laûi.

Caïc voìng tuáön hoaìn váût cháút hoaût âäüng khäng taïch råìi nhau vaì coï quan hãû ráút chàût cheî våïi nhau.

Trong mäüt voìng tuáön hoaìn coï hai giai âoaûn :

= 29 =



- Giai âoaûn mäi træåìng: taûi âoï cháút dinh dæåîng täön taûi trong âáút, næåïc hoàûc khäng khê.

- Giai âoaûn cå thãø: taûi âoï cháút dinh dæåîng laì thaình pháön mä cuía sinh váût saín xuáút hoàûc sinh váût tiãu thuû.

Sæû nhiãùu loaûn cuía mäüt giai âoaûn seî aính hæåíng nghiãm troüng âãún giai âoaûn kia.

CO2

VSV HOÏA TÄØNG HÅÜP

THÆÛC VÁÛT XANH (SV tæû dæåîng)

ÂÄÜNG VÁÛT (SV dë dæåîng)

HÄ HÁÚP & LÃN MEN

SÆÛ CHAÏY

THAN ÂAÏ

DÁÖU LÆÍA

Hçnh 2.1 : Voìng tuáön hoaìn cuía Caïc bon .

2.2.5- Doìng nàng læåüng trong hãû sinh thaïi :

Doìng nàng læåüng xaíy ra âäöng thåìi våïi voìng tuáön hoaìn váût cháút trong hãû sinh thaïi. Nàng læåüng cung cáúp cho táút caí caïc hãû sinh thaïi trãn Traïi Âáút laì nguäön nàng læåüng Màût Tråìi. Sæû phán bäø nàng læåüng Màût Tråìi âi tåïi màût Traïi Âáút trçnh baìy taûi hçnh 2.2.

Thæûc váût háúp thuû qua quaï trçnh quang håüp mäüt tyí lãû ráút nhoí, khoaíng 1-2 % täøng nàng læåüng Màût Tråìi chiãúu xuäúng Traïi Âáút vaì tæì âoï xáy dæûng nãn toaìn bäü cuäüc säúng trãn Traïi Âáút.

Nàng læåüng chæïa trong sinh khäúi saín xuáút så cáúp mäüt pháön âæåüc duìng laìm thæïc àn cho váût tiãu thuû báûc1, mäüt pháön cung cáúp cho váût phán giaíi sæí duûng. Caïc cháút baìi tiãút vaì xaïc chãút cuía váût tiãu thuû báûc 1 cuîng âæåüc váût phán giaíi sæí duûng. Khaïc våïi voìng tuáön hoaìn váût cháút, nàng læåüng khäng âæåüc sæí

= 30 =



NL MÀÛT TRÅÌI

(100%)

Háúp thuû båíi KK, næåïc,

âáút (68%)

Háúp thuû båíi thæûc váût (1-2%)

Phaín xaû tæì máy

(21%)

Phaín xaû tæì buûi

(5%)

Phaín xaû tæì caïc váût khaïc

(4%)

duûng laûi maì phaït taïn, máút âi dæåïi daûng nhiãût. Voìng tuáön hoaìn cuía váût cháút laì voìng kên. Doìng nàng læåüng laì voìng håí.

Taûo nãn sæû chuyãøn âäüng cuía KK, hiãûn tæåüng thåìi tiãút, khê tæång

Phaín xaû nhiãût tråí laûi vuî truû

Giæî laûi trong sinh khäúi báûc dinh dæåîng thæï 1

Cung cáúp nàng læåüng cáön thiãút cho TV

Tråí laûi vuî truû

Hçnh 2.2: Sæû phán bäø nàng læåüng màût tråìi.

Nàng læåüng qua mäüt cå thãø hay mäüt báûc dinh dæåîng coï thãø chuyãøn tæì daûng naìy sang daûng khaïc. Sæû biãún âäøi naìy tuán theo hai âënh luáût cå baín cuía nhiãût âäüng hoüc:

- Âënh luáût thæï nháút -âënh luáût baío toaìn nàng læåüng: trong quaï trçnh chuyãøn âäøi nàng læåüng khäng máút âi vaì cuîng khäng âæåüc taûo thãm, maì chè chuyãøn âäøi tæì daûng naìy sang daûng khaïc.

- Âënh luáût thæï hai - âënh luáût vãö suy thoaïi daûng nàng læåüng: trong quaï trçnh chuyãøn âäøi tæû nhiãn, nàng læåüng luän luän bë suy thoaïi vãö daûng nàng læåüng. Vê duû caïc daûng nàng læåüng cä âoüng nháút coï thãø saín xuáút nhiãöu cäng nhæ quang nàng, hoïa nàng coï thãø chuyãøn thaình caïc daûng nàng læåüng êt cä âoüng hån, våïi khaí nàng saín xuáút cuîng êt hån nhæ cå nàng, nhiãût nàng. Nàng læåüng Màût Tråìi chiãúu xuäúng Traïi Âáút chuí yãúu åí daûng quang nàng. Quang nàng coï thãø chuyãøn âäøi toaìn bäü thaình hoïa nàng, thãú nàng, nhiãût nàng. Ngæåüc

= 31 =



CAÏC YÃÚU TÄÚ VÄ SINH (Âáút, næåïc, cháút vä cå, cháút hæîu cå, khê háûu,...)

SINH VÁÛT SAÍN XUÁÚT

SV tiãu thuû báûc 1



SIN

H V

ÁÛT

PHÁ

N H

UÍY

Doìn

g nà

ng læ

åüng

Doìn

g vá

ût chá

út

Hçnh 2.3 : Så âäö täøng håüp doìng nàng læåüng & váût cháút trong HST

laûi, thãú nàng, nhiãût nàng, hoïa nàng chè coï thãø âäøi tråí laûi thaình quang nàng mäüt pháön, caïc pháön khaïc seî åí daûng nàng læåüng tháúp hån.

Hçnh 2.3 thãø hiãûn så âäö mäüt hãû sinh thaïi våïi voìng tuáön hoaìn váût cháút vaì doìng nàng læåüng giæîa caïc báûc dinh dæåîng.

2.2.6- Sæû tiãún hoïa vaì cán bàòng cuía hãû sinh thaïi :

Sinh váût hay váût thãø säúng coï mäüt säú tênh cháút âàûc thuì phán biãût mäüt caïch roî rãût våïi váût khäng säúng, caïc tênh cháút âoï laì:

1. Khaí nàng trao âäøi cháút: tæïc khaí nàng tiãúp nháûn váût cháút tæì mäi træåìng vaìo mçnh, phán giaíi vaì täøng håüp nhæîng cháút naìy âãø âem laûi cho mçnh váût cháút vaì nàng læåüng cáön thiãút cho cuäüc säúng vaì phaït triãøn.

= 32 =



2. Khaí nàng låïn lãn: tæïc khaí nàng phaït triãøn vãö qui mä, cáúu truïc cuía baín thán theo thåìi gian.

3. Khaí nàng taïi sinh saín: tæïc khaí nàng sinh âeí ra váût cuìng loaìi våïi mçnh.

4. Khaí nàng bë kêch thêch: tæïc khaí nàng tiãúp nháûn caïc thäng tin, dæåïi daûng tên hiãûu váût lyï , hoïa hoüc vaì phaín æïng laûi våïi caïc thäng tin naìy.

5. Khaí nàng thêch nghi: tæïc khaí nàng thay âäøi baín thán cho phuì håüp våïi mäi træåìng.

Trong 5 tênh cháút noïi trãn xeït theo quan âiãøm cuía sinh thaïi hoüc thç khaí nàng thêch nghi coï yï nghéa quan troüng nháút.

Nhåì coï tênh bë kêch thêch, sinh váût nháûn âæåüc tên hiãûu tæì mäi træåìng qua caïc giaïc quan cuía mçnh, coï thãø laì giaïc quan vãö aïnh saïng (thë giaïc), vãö ám thanh (thênh giaïc), vãö muìi (khæïu giaïc), vãö vë (vë giaïc), vãö nhiãût âäü (xuïc giaïc) vaì phaín æïng laûi våïi caïc tên hiãûu naìy theo nhæîng phæång thæïc khaïc nhau nhàòm tæû baío vãû hoàûc caíi thiãûn âiãöu kiãûn säúng cuía mçnh.

Luïc mäi træåìng giaím nhiãût âäü, con ngæåìi nguyãn thuíy biãút chui vaìo hang sáu, kên gioï hoàûc âäút læía chäúng laûnh. Con ngæåìi hiãûn âaûi biãút laìm nhaì, trang bë quáön aïo vaì caïc phæång tiãûn giæî thán nhiãût. Cå bàõp cuía âäüng váût run ráøy mäüt caïch tæû âäüng ngoaìi sæû âiãöu khiãøn coï yï thæïc âãø tàng thán nhiãût. Haût cáy luïc náøy máöm duì åí vë trê naìo cuîng theo tên hiãûu cuía troüng træåìng âãø hæåïng rãù xuäúng vaì máöm lãn trãn. Mäüt säú vi khuáøn luän luän di chuyãøn vãö nåi coï aïnh saïng, mäüt säú khaïc ngæåüc laûi tçm vãö nåi coï boïng täúi. Tênh kêch thêch hay noïi mäüt caïch khaïc khaí nàng tiãúp nháûn thäng tin tæì mäi træåìng vaì phaín æïng âaïp laûi âaî giuïp cho moüi sinh váût duy trç cuäüc säúng cuía mçnh. Sinh váût âån baìo nguyãn thuíy nãúu khäng coï tênh bë kêch thêch seî khäng biãút tçm vãö nguäön thæïc àn vaì seî chãút. Con ngæåìi trong thãú giåïi hiãûn âaûi nãúu khäng nháûn âæåüc caïc thäng tin cáön thiãút tæì mäi træåìng seî coï säú pháûn tæång tæû. Sau khi nháûn âæåüc tên hiãûu bë kêch thêch, theo cå chãú âiãöu khiãøn coï yï thæïc hoàûc tæû âiãöu khiãøn vä yï thæïc sinh váût phaøn æïng bàòng caïch biãún âäøi cå thãø mçnh hoàûc biãún âäøi mäi træåìng âãø âaût tåïi sæû phuì håüp nháút giæîa cå thãø vaì mäi træåìng. Quaï trçnh biãún âäøi cå thãø cuía caïc giäúng loaìi sinh váût cho phuì håüp våïi mäi træåìng âæåüc goüi laì sæû tiãún hoïa. Quaï trçnh naìy laì quaï trçnh thay âäøi tênh cháút giaíi pháùu, sinh lyï, tám lyï vaì táûp tuûc diãùn ra trong quáön thãø, nhoïm vaì caï thãø sinh váût cuìng loaìi.

= 33 =



Quaï trçnh tiãún hoïa bàõt âáöu våïi sæû thay âäøi ngáùu nhiãn vaì tæû phaït trong váût liãûu di truyãön cuía tãú baìo máöm (tinh truìng, træïng) cuía nhæîng caï thãø trong 1 quáön thãø. Caïc biãún âäøi naìy taûo nãn nhæîng biãún dë di truyãön trong quáön thã, noïi mäüt caïch khaïc taûo nãn mäüt vaìi kiãøu di truyãön håi khaïc kiãøu chung. Caïc phiãn baín taìi liãûu di truyãön ghi trong caïc tãú baìo bäú, meû âæåüc truyãön laûi cho caïc thãú hãû sau vaì quyãút âënh tênh cháút giaíi pháùu, sinh lyï, æïng xæí cuía váût thãø säúng. Sæû täø håüp caïc âàûc tênh bäú meû trong 1 váût thãø coï æu thãú so våïi âäöng loaûi âæåüc goüi laì æu thãú choün loüc. Váût thãø naìo do di truyãön coï tênh cháút sinh lyï vaì æïng xæí phuì håüp våïi âiãöu kiãûn mäi træåìng âæåüc choün loüc âãø täön taûi vaì phaït triãøn. Váût thãø khäng phuì håüp seî bë âaìo thaíi. Æu thãú naìy qua quaï trçnh sinh saín nhiãöu thãú hãû näúi tiãúp nhau seî laìm cho con chaïu váût thãø coï æu thãú noïi trãn chiãúm mäüt tyí lãû låïn hån caïc giäúng loaìi khaïc, cáúu truïc di truyãön cuía quáön thãø do âoï seî bë thay âäøi.

Sæû thêch nghi theo sinh hoüc laì âàûc træng giaíi pháùu sinh lyï hoàûc æïng xæí âæåüc âiãöu khiãøn bàòng di truyãön, coï taïc duûng tàng xaïc suáút cuía viãûc chuyãøn váût liãûu di truyãön cuía mäüt váût thãø säúng tæû biãún âäøi sao cho phuì håüp hån våïi mäi træåìng âëa phæång cuía noï.

Biãún dë di truyãön taûo nãn váût liãûu cho tiãún hoïa vaì choün loüc tæû nhiãn laì âäüng læûc cho tiãún hoïa. Mäi træåìng khäng coï taïc âäüng træûc tiãúp naìo tåïi váût liãûu di truyãön trong caïc váût thãø säúng. Mäi træåìng âæïng ngoaìi váût thãø säúng, âoïng vai troì tuyãøn choün caïc váût liãûu naìo thêch håüp nháút so våïi âiãöu kiãûn cuû thãø cuía mäi træåìng âæång thåìi, cho caïc váût thãø naìy säúng soït phaút triãøn vaì loaûi træì caïc váût thãø naìo khäng phuì håüp. Biãún dë di truyãön kãút håüp våïi choün loüc tæû nhiãn âeí ra quaï trçnh tiãún hoïa.

Thæûc tãú mäi træåìng luän coï sæû biãún âäüng, coï thãø do quaï trçnh tæû nhiãn hay mäüt nhán täú taïc âäüng naìo âoï. Tênh thêch nghi laì khaí nàng phuì håüp våïi caïc nhán täú thaình pháön trong hãû sinh thaïi, nháút laì caïc nhán täú hæîu sinh våïi nhæîng âiãöu kiãûn chung cuía mäi træåìng. Tênh thêch nghi âæåüc biãøu hiãûn qua sæû cán bàòng cå thãø - mäi træåìng. Moüi hãû sinh thaïi âãöu laì âäúi tæåüng cuía sæû choün loüc, cuía quaï trçnh biãún âäøi, âäöng thåìi cuîng laì kãút quaí cuía quaï trçnh âoï. Chênh aïp læûc choün loüc âaî taûo ra cå chãú thêch nghi cuía loaìi, vaì sæû váûn âäüng naìy dáùn âãún mäüt thãú cán bàòng, mäüt sæû äøn âënh tæång âäúi.

Nãúu xaíy ra sæû biãún âäøi låïn vãö qui mä vaì tênh cháút thç pháön håüp thaình cuía giåïi hæîu sinh trong hãû cuîng thay âäøi âãún mæïc laìm thay âäøi caí hãû sinh thaïi.

= 34 =


Kyî thuáût Mäi træåìng Khi áúy seî coï cán bàòng vaì thêch nghi trong âiãöu kiãûn måïi. Cæï nhæ thãú hãû sinh thaïi biãún âäøi, tiãún hoaï vaì phaït triãøn khäng ngæìng.

Sæû thêch nghi hay cán bàòng trong âiãöu kiãûn nhæ váûy goüi laì cán bàòng sinh thaïi, âoï laì traûng thaïi äøn âënh, trong âoï caïc thaình pháön sinh thaïi åí âiãöu kiãûn cán bàòng tæång âäúi vaì cáúu truïc cuía toaìn hãû khäng âäøi. Dæåïi taïc âäüng cuía caïc yãúu täú sinh thaïi mæïc âäü äøn âënh naìy coï thãø bë thay âäøi.

Caïc hãû sinh thaïi tæû nhiãn âãöu coï khaí nàng tæû âiãöu chènh riãng, âoï laì khaí nàng thêch nghi khi bë aính hæåíng cuía mäùi yãúu täú sinh thaïi naìo âoï âãø phuûc häöi tråí laûi traûng thaïi ban âáöu. Traûng thaïi cán bàòng nhæ thãú chênh laì traûng thaïi cán bàòng âäüng. Nhåì sæû tæû âiãöu chènh maì caïc hãû sinh thaïi tæû nhiãn giæî âæåüc sæû äøn âënh mäùi khi chëu taïc âäüng cuía nhán täú ngoaûi caính. Quaï trçnh tæû laìm saûch nguäön næåïc säng âãø phuûc häöi laûi traûng thaïi cháút læåüng næåïc ban âáöu sau khi xaí næåïc thaíi laì vê duû vãö sæû tæû âiãöu chènh âãø âaím baío sæû cán bàòng âäüng trong hãû sinh thaïi säng häö .

Sæû tæû âiãöu chènh cuía hãû sinh thaïi laì kãút quaí cuía sæû tæû âiãöu chènh cuía tæìng caï thãø, quáön thãø, hoàûc caí quáön xaî mäùi khi coï mäüt yãúu täú sinh thaïi thay âäøi. Vç váûy, âãø âiãöu chènh mäüt hãû sinh thaïi tråí laûi mäüt daûng cán bàòng äøn âënh nháút âoìi hoíi chuïng ta phaíi nghiãn cæïu giåïi haûn thêch nghi cuía tæìng caï thã, hay caí quáön xaî âãø âæa ra mäüt taïc âäüng thêch håüp tåïi hãû âaím baío sæû äøn âënh láu bãön. Thæûc tãú ngaìy nay con ngæåìi âaût âæåüc mäüt säú thaình tæûu nháút âënh trong viãûc æïng duûng khoa hoüc vãö hãû sinh thaïi âãø phuûc vuû cho sæû phaït triãøn nãön kinh tãú cuía mçnh nhæ nuäi träöng thuíy saín, thám canh näng nghiãûp, chàn nuäi gia suïc, gia cáöm.

2.3 - TAÏC ÂÄÜNG CUÍA CON NGÆÅÌI ÂÃÚN HÃÛ SINH THAÏI

2.3.1- Taïc âäüng âãún caïc yãúu täú sinh hoüc:

- Gáy ra sæû caûnh tranh: Mäüt vê duû âiãøn hçnh nháút laì sæû caûnh tranh cuía thoí hoang våïi cæìu cuía cháu Uïc. Nàm 1859 ngæåìi ta âem 12 âäi thoí tæì cháu Áu sang cháu Uïc. Sau vaìi nàm, chuïng phaït triãøn nhanh choïng vaì bàõt âáöu àn quaï nhiãöu coí leî ra phaíi daình cho cæìu. So saïnh ta coï thãø nháûn tháúy læåüng coí 5 con thoí àn bàòng læåüng coí cho 1 con cæìu. Do váûy xuáút hiãûn sæû thiãúu thæïc àn cho báöy cæìu nuäi. Ngoaìi ra báöy thoí coìn chiãúm mäüt khu væûc âáút ráút räüng låïn åí cháu Uïc laìm cho diãûn têch chàn nuäi cæìu åí âáy bë thu heûp. Caïc näng dán åí âáy phaíi ngàn thoí xám nháûp näng traûi cuía mçnh bàòng caïc haìng raìo.

= 35 =



- Laìm tàng hoàûc giaím säú loaìi àn thët: Mäüt säú loaìi váût àn thët nhæ gáúu, coüp, caïo soïi, chim... væìa caûnh tranh våïi con ngæåìi vãö nguäön thæïc àn, væìa tråí thaình thæûc pháøm cuía con ngæåìi. Haìng loaût thuï àn thët âaî bë chãút trong suäút lëch sæí cuía con ngæåìi.

Mäüt vê duû vaìo nàm 1900, ngæåìi ta âaî giãút ráút nhiãöu soïi åí vuìng âäöng coí Arizona, Myî. Viãûc naìy khiãún cho báöy hæåu åí âáy nhanh choïng tàng säú læåüng, gáön nhæ chuïng âaî gàûm saûch coí åí âáy, viãûc naìy âaî gáy ra sæû suy thoaïi mäi træåìng tráöm troüng.

- Âem caïc caï thãø mang máöm bãûnh âãún: Caïc caï thãø mang máöm bãûnh luän coï trong tæû nhiãn. Con ngæåìi âaî vä tçnh âem caïc caï thãø mang máöm bãûnh âãún caïc mäi træåìng khaïc väún chæa coï kiãøm soaït tæû nhiãn vãö bãûnh âoï. Taûi nåi måïi naìy máöm bãûnh phaït triãøn nhanh choïng vaì âaî gáy ra taïc haûi tráöm troüng. Vaìo âáöu nàm 1800, ngæåìi ta âaî vä tçnh âem mäüt vaìi cáy haût deí coï mang náúm bãûnh tæì Trung Quäúc sang Myî. Cáy haût deí cuía Trung Quäúc âaî quen vaì säúng chung våïi loaìi náúm naìy, coìn cáy haût deí cuía Myî âaî khäng quen vaì do âoï chuïng âaî bë màõc bãûnh vaì chãút haìng loaût. Ngaìy nay khäng coìn cáy haût deí naìo säúng åí Myî.

2.3.2- Taïc âäüng âãún caïc yãúu täú vä sinh :

Caïc hoaût âäüng cuía con ngæåìi âaî gáy ra ä nhiãùm næåïc, khäng khê, âáút, laìm hoíng caïc nguäön taìi nguyãn... Caïc taïc âäüng naìy khiãún cho cuäüc säúng cuía chênh con ngæåìi cuîng ngaìy caìng khoï khàn hån.

- Gáy ä nhiãùm: Ä nhiãùm næåïc vaì mäi træåìng khäng khê taûo ra mäi træåìng báút låüi cho caïc vi sinh váût phaït triãøn. Chlorine, thuäúc træì sáu, hoïa cháút âäüc haûi nhiãùm vaìo næåïc seî laìm chãút caï vaì caïc thuíy sinh váût khaïc. Hoïa cháút saït truìng vaì thuäúc diãût coí laìm chãút caïc cän truìng vaì chim, caï àn cän truìng. Viãûc sæí duûng CFC laìm moíng táöng äzän cuía khê quyãøn khiãún cho con ngæåìi dãù màõc bãûnh ung thæ hån. Roì rè dáöu trãn säng, häö, biãøn trong quaï trçnh váûn chuyãøn, khai thaïc, sæí duûng laìm chãút caï vaì caïc thuíy sinh váût. Viãûc tiãu duìng caïc nhiãn liãûu thäng thæåìng (dáöu, khê, than, cuíi...) trong caïc ngaình laìm tàng näöng âäü khê CO2 lãn roî rãût, gáy ra hiãûu æïng nhaì kênh, laìm biãún âäøi khê háûu mäüt säú vuìng vaì trãn toaìn cáöu, aính hæåíng âãún sæû säúng cuía caïc loaìi trãn Traïi Âáút.

- Laìm hoíng caïc nguäön taìi nguyãn: Nguäön næåïc ngáöm âæåüc sæí duûng mäüt caïch vä täø chæïc coï thãø bë caûn kiãût, ä nhiãùm cuîng nhæ gáy suût luïn vaì khäng thãø

= 36 =


Kyî thuáût Mäi træåìng naìo khäi phuûc laûi âæåüc. Caïc moí dáöu khê, kim loaûi... do sæû phaït triãøn cuía cäng nghiãûp cuîng âaî vaì âang bë khai thaïc triãût âãø. Viãûc laìm thay âäøi doìng chaíy cuía säng âãø phuûc vuû cho con ngæåìi cuîng laìm thay âäøi toaìn bäü hãû sinh thaïi cuía læu væûc säng.

- Laìm âån giaín hoïa hãû sinh thaïi: Con ngæåìi do nhu cáöu cuía mçnh âaî laìm âån giaín hoïa hãû sinh thaïi åí mäüt säú vuìng thäng qua viãûc laìm giaím sæû âa daûng sinh hoüc åí âoï. Giaím sæû âa daûng sinh hoüc gáy ra sæû máút cán bàòng sinh thaïi vaì laìm hoíng hãû sinh thaïi âoï. Coï thãø láúy mäüt vê duû vãö quaï trçnh laìm âån giaín hoïa hãû sinh thaïi laì quaï trçnh âäüc canh, tæïc chè träöng mäüt loaûi cáy trãn mäüt vuìng âáút. Quaï trçnh naìy khiãún cho khu væûc âoï bë âån giaín hoïa vaì dãù bë täøn thæång do sáu ráöy, bãûnh haûi, gioï, mæa vaì thåìi tiãút báút thæåìng.

= 37 =



Ä NHIÃÙM MÄI TRÆÅÌNG KHÄNG KHÊ

===============================================================

3.1 - THAÌNH PHÁÖN, CÁÚU TRUÏC VAÌ TIÃU CHUÁØN VÃÖ CHÁÚT LÆÅÜNG MÄI TRÆÅÌNG KHÊ:

3.1.1 - Thaình pháön khê quyãøn:

Khê quyãøn laì häùn håüp cuía khäng khê khä vaì håi næåïc. Håi næåïc thæåìng âæåüc âaïnh giaï theo âäü áøm (%). Coìn khäng khê khä khi chæa bë ä nhiãùm coï thaình pháön chuí yãúu khoaíng 78% nitå, 21% oxy vaì khoaíng 1% caïc khê ä nhiãùm khaïc nhæ CO2, CO, SO2, NO,...

Nhæng thæûc tãú thaình pháön cuía khäng khê âaî bë thay âäøi khaï låïn do caïc hoaût âäüng cuía con ngæåìi thaíi ra nhiãöu loaûi khê thaíi khaïc nhau trong quaï trçnh saín xuáút vaì sinh hoaût nãn haìm læåüng caïc cháút ä nhiãùm tàng lãn âaïng kãø, aính hæåíng træûc tiãúp âãún âåìi säúng cuía con ngæåìi.

3.1.2 - Cáúu truïc khê quyãøn:

Khê quyãøn cuía Traïi Âáút coï âàûc âiãøm phán táöng roî rãût:

1- Táöng âäúi læu (0÷10km): laì låïp khäng khê saït bãö màût Traïi Âáút. Cháút læåüng khäng khê åí âáy seî aính hæåíng træûc tiãúp âãún sæïc khoíe cuía con ngæåìi. Táöng âäúi læu háöu nhæ trong suäút âäúi våïi bæïc xaû soïng ngàõn cuía Màût Tråìi, nhæng thaình pháön håi næåïc trong táöng naìy háúp thuû ráút maûnh tia phaín xaû soïng daìi tæì bãö màût âáút, tæì âoï sinh ra sæû xaïo träün khäng khê theo chiãöu âæïng, hçnh thaình ngæng tuû håi næåïc vaì xaíy ra caïc hiãûn tæåüng máy, mæa, gioï, baîo,... Táöng naìy chëu sæû bæïc xaû nhiãût tæì bãö màût âáút ráút låïn, nãn nhiãût âäü seî giaím theo chiãöu cao, khoaíng 0,5÷0,6 oC/100m.

Nguyãùn Âçnh Huáún = 38 =


Kyî thuáût Mäi træåìng 2- Táöng bçnh læu (10÷50km): Táöng naìy táûp trung khaï nhiãöu haìm læåüng khê ozon, hçnh thaình táöng ozon, noï háúp thuû maûnh caïc tia tæí ngoaûi cuía Màût Tråìi trong vuìng 220÷ 330nm, vç thãú nhiãût âäü khäng khê dæìng laûi, khäng giaím næîa, âãún âäü cao 20÷25km laûi bàõt âáöu tàng vaì âaût trë säú khoaíng 0oC åí âäü cao 50km.

Âäü

cao

(km

)

3- Táöng trung læu (50÷90km): ÅÍ âáy coìn goüi laì táöng ion (táöng âiãûn ly). Dæåïi taïc duûng cuía tia tæí ngoaûi soïng cæûc ngàõn, caïc phán tæí bë ion hoïa:

O + hν → O+ + e O2 + hν → O2

+ + e

Trong táöng naìy nhiãût âäü khäng khê giaím dáön theo tyí lãû báûc nháút våïi âäü cao vaì âaût trë säú khoaíng -100oC, nhiãût âäü cuía khê quyãøn tháúp nháút åí âäü cao khoaíng 85÷90km.

Táöng nhiãût

Táöng trung læu

Táöng bçnh læu

Táöng âäúi læu -

1200oC

-100oC

0oC

Nhiãût âäü (oC)27oC Hçnh 3.1-Phán táöng khê quyãøn

90km

50km

10km

4- Táöng nhiãût (>90km): Âáy laì táöng trãn cuìng cuía khê quyãøn, khäng khê ráút loaîng våïi máût âäü phán tæí 1013 phán tæí/cm3, trong luïc åí màût biãøn coï máût âäü 5x1019phán tæí/cm3. Nhiãût âäü trong táöng nhiãût seî tàng theo chiãöu cao vaì âaût trë säú khoaíng 1200oC åí âäü cao 700 km.

3.1.3- Âån vë âo vaì tiãu chuáøn cháút læåüng mäi træåìng khäng khê :

a/ Âån vë âo: Âãø âaïnh giaï haìm læåüng cháút ä nhiãùm trong mäi træåìng khäng khê ngæåìi

ta thæåìng xaïc âënh khäúi læåüng cuía cháút ä nhiãùm chiãúm bao nhiãu so våïi khäúi khäng khê. Vê duû: trong 1m3 khäng khê thç cháút ä nhiãùm nhiãùm seî chiãúm bao nhiãu cm3.

- Âäúi våïi caïc khê ä nhiãùm thæåìng âo bàòng âån vë pháön tràm (%), pháön triãûu (ppm), pháön tyí (ppb), hoàûc cm3/m3, mg/m3, mg/l,...

- Âäúi våïi buûi, thæåìng xaïc âënh troüng læåüng cuía noï chæïa trong 1m3 khäng khê, nãn coï âån vë âo laì mg/m3, g/m3,...




b/ Tiãu chuáøn cháút læåüng mäi træåìng khäng khê : Caïc cháút ä nhiãùm trong mäi træåìng seî aính hæåíng âãún âåìi säúng vaì sæïc

khoíe cuía con ngæåìi, do váûy nhàòm âaím baío sæïc khoíe con ngæåìi vaì baío toaìn caïc hãû sinh thaïi, cå quan baío vãû mäi træåìng qui âënh caïc cháút ä nhiãùm thaíi vaìo mäi træåìng khäng âæåüc væåüt quaï giåïi haûn cho pheïp, noï âæåüc biãøu hiãûn qua näöng âäü giåïi haûn cho pheïp, näöng âäü naìy thæåìng âæåüc thay âäøi cho phuì håüp våïi âiãöu kiãûn phaït triãøn kinh tãú xaî häüi cuía tæìng khu væûc. Baíng 3.1: Mäüt säú giåïi haûn näöng âäü giåïi haûn cho pheïp cuía mäüt säú khê ä nhiãùm åí caïc cå såí saín xuáút:

CHÁÚT Ä NHIÃÙM NÄÖNG ÂÄÜ CHO PHEÏP (mg/l)

CHÁÚT Ä NHIÃÙM NÄÖNG ÂÄÜ CHO PHEÏP (mg/l)

Anilin 0,005 Axeton 0,2 Axit axetic 0,005 Axit clohydric 0,01 Axit nittric 0,005 Axit sunfuric 0,005 Benzen 0,05 Cacbon oxyt 0,03 Chç vaì håüp cháút chç

0,00001 Etylen oxyt 0,001

Fomandehyt 0,001 Hydrocacbon 0,0005 Hydro sunfua 0,01 Nitå oxyt 0,005 Ozon 0,0001 Phenol 0,005 Xàng (cäng nghiãûp)

0,3 Xàng (nhiãn liãûu) 0,1

Dioxyt læu huyình 0,013 Buûi 0,01

3.1.4- Sæû ä nhiãùm mäi træåìng khäng khê :

Sæû ä nhiãùm mäi træåìng khäng khê laì quaï trçnh thaíi caïc cháút ä nhiãùm vaìo mäi træåìng laìm cho näöng âäü cuía chuïng trong mäi træåìng væåüt quaï tiãu chuáøn cho pheïp, aính hæåíng âãún sæïc khoíe con ngæåìi, caïc âäüng thæûc váût, caính quan vaì hãû sinh thaïi.

Nhæ váûy, caïc cháút ä nhiãùm thaíi vaìo mäi træåìng maì näöng âäü cuía chuïng chæa væåüt quaï giåïi haûn cho pheïp, chæa aính hæåíng âãún âåìi säúng saín xuáút cuía con ngæåìi vaì hãû sinh thaïi thç coï thãø xem laì chæa ä nhiãùm mäi træåìng.




Do váûy, cáön phaíi xaïc âënh näöng âäü cuía caïc cháút ä nhiãùm trong mäi træåìng räöi so våïi tiãu chuáøn cho pheïp âãø xaïc âënh mäi træåìng âaî bë ä nhiãùm hay chæa, hoàûc ä nhiãùm gáúp máúy láön tiãu chuáøn cho pheïp.

3.2 - CAÏC NGUÄÖN GÁY Ä NHIÃÙM MÄI TRÆÅÌNG KHÄNG KHÊ:

Hiãûn nay sæû ä nhiãùm mäi træåìng khäng khê coï thãø do nhiãöu nguyãn nhán khaïc nhau, chuïng ráút âa daûng vaì khoï kiãøm soaït. Âãø nghiãn cæïu vaì xæí lyï coï thãø phán thaình caïc loaûi nguäön nhæ sau:

* Theo nguäön gäúc phaït sinh:

- Nguäön tæû nhiãn: do thiãn nhiãn hçnh thaình nãn. - Nguäön nhán taûo: do caïc hoaût âäüng cuía con ngæåìi gáy nãn.

* Theo âàûc tênh hçnh hoüc:

- Nguäön âiãøm: äúng khoïi. - Nguäön âæåìng: tuyãún giao thäng. - Nguäön màût: baîi raïc, häö ä nhiãùm.

* Theo âäü cao:

- Nguäön cao: Cao hån hàón caïc cäng trçnh xung quanh (ngoaìi vuìng boïng råüp khê âäüng).

- Nguäön tháúp: Xáúp xè hoàûc tháúp hån caïc cäng trçnh xung quanh.

* Theo nhiãût âäü:

- Nguäön noïng: Nhiãût âäü cao hån nhiãût âäü mäi træåìng xung quanh. - Nguäön laûnh: Nhiãût âäü tháúp hån hoàûc xáúp xè bàòng nhiãût âäü mäi træåìng

xung quanh.

Chè cáön qua sæû phán loaûi nhæ váûy laì ta coï thãø biãút âæåüc quaï trçnh ä nhiãùm cuía caïc nguäön gáy ra âäúi våïi mäi træåìng nhæ thãú naìo. Trãn cå såí âoï seî coï biãûn phaïp hæîu hiãûu nháút âãø xæí lyï vaì traïnh âæåüc mæïc âäü nguy hiãøm cuía chuïng gáy ra âäúi våïi cuäüc säúng cuía con ngæåìi.

Sau âáy seî xeït mäüt säú nguäön ä nhiãùm phäø biãún hiãûn nay trong cuäüc säúng haìng ngaìy:



Kyî thuáût Mäi træåìng 3.2.1- Nguäön ä nhiãùm do thiãn nhiãn:

Gioï thäøi seî tung buûi âáút âaï tæì bãö màût âáút vaìo khäng khê, hiãûn tæåüng naìy thæåìng xaíy ra åí nhæîng vuìng âáút träúng khäng coï cáy cäúi che phuí, âàûc biãût laì caïc vuìng sa maûc, chuïng coï thãø mang cháút ä nhiãùm âi ráút xa, gáy ä nhiãùm cho caí nhiãöu khu væûc.

Nhæîng nåi áøm tháúp seî laì mäi træåìng thuáûn låüi cho caïc vi sinh váût phaït triãøn maûnh, âãún khi tråìi khä hanh chuïng seî phaït taïn theo gioï vaìo mäi træåìng räöi thám nháûp vaìo cå thãø ngæåìi qua con âæåìng hä háúp, gáy ra caïc bãûnh vãö da, màõt vaì âæåìng tiãu hoïa.

Nuïi læía hoaût âäüng âaî mang theo nhiãöu nham thaûch vaì håi khê âäüc tæì loìng âáút vaìo mäi træåìng, âàûc biãût laì caïc khê SO2 , CH4 vaì H2S.

Sæû phán huíy tæû nhiãn caïc cháút hæîu cå, caïc xaïc chãút âäüng thæûc váût seî taûo ra nhiãöu muìi häi vaì khê âäüc âäúi våïi sæïc khoíe con ngæåìi. Saín pháøm phán huíy thæåìng sinh ra laì H2S, NH3 , CO2 , CH4 vaì sunfua.

Sæû phaït taïn pháún hoa, buûi muäúi biãøn, buûi phoïng xaû trong tæû nhiãn,... âãöu laì nhæîng taïc nhán khäng coï låüi cho cuäüc säúng cuía con ngæåìi vaì caïc sinh váût.

Täøng khäúi læåüng cháút thaíi do thiãn nhiãn sinh ra laì ráút låïn, nhæng noï thæåìng phán bäú âãöu trong khäng gian bao la nãn näöng âäü cuía noï khäng cao, vaí laûi con ngæåìi säúng åí âáu thç âaî thêch nghi våïi mäi træåìng tæû nhiãn åí âoï, do váûy sæû aính hæåíng cuía chuïng âäúi våïi cuäüc säúng cuía con ngæåìi laì khäng âaïng kãø, nhæng caïc hoaût âäüng cuía con ngæåìi laìm gia tàng thãm haìm læåüng cháút ä nhiãùm vaìo mäi træåìng thç sæû aính hæåíng seî ráút nghiãm troüng.

3.2.2- Caïc nguäön ä nhiãùm nhán taûo:

Háöu hãút caïc hoaût âäüng cuía con ngæåìi âãöu taûo ra cháút thaíi, cháút ä nhiãùm vaìo mäi træåìng, âàûc biãût laì trong sinh hoaût, cäng nghiãûp vaì giao thäng.

a/ Nguäön thaíi do sinh hoaût: Hàòng ngaìy con ngæåìi âaî sæí duûng mäüt khäúi læåüng khaï låïn caïc nhiãn liãûu

âäút nhæ than, cuíi, dáöu, khê âäút âãø âun náúu vaì phuûc vuû cho caïc muûc âêch khaïc. Trong quaï trçnh chaïy chuïng seî tiãu thuû oxy cuía khê quyãøn, âäöng thåìi taûo ra nhiãöu khoïi buûi, khê CO, CO2,... Nhæîng cháút thaíi naìy thæåìng táûp trung trong



Kyî thuáût Mäi træåìng khäng gian nhoí heûp (nhaì bãúp), sæû thoaït khê ra ngoaìi cháûm chaûp nãn taûo ra näöng âäü låïn trong khäng gian säúng cuía con ngæåìi.

Ngoaìi ra, caïc hoaût âäüng sinh hoaût cuía con ngæåìi coìn taûo ra nhiãöu raïc thaíi, thæïc àn hoa quaí thæìa, laì mäi træåìng thuáûn låüi cho caïc vi truìng gáy bãûnh phaït triãøn, trong quaï trçnh phán huíy seî gáy ra nhiãöu muìi häi, chuïng coï thãø phaït taïn vaìo mäi træåìng theo gioï vaì vaìo cå thãø ngæåìi theo âæåìng hä háúp.

Vç váûy, trong sinh hoaût cáön coï biãûn phaïp thäng thoaïng håüp lyï, vãû sinh saûch seî âãø coï mäüt mäi træåìng säúng trong laình hån.

b/ Nguäön giao thäng: Våïi sæû tiãún bäü cuía khoa hoüc cäng nghãû, con ngæåìi âaî taûo ra nhiãöu thiãút

bë maïy moïc cå giåïi, thãø hiãûn bàòng nhæîng doìng xe cäü næåìm næåüp trãn âæåìng phäú, chuïng chaûy bàòng xàng dáöu nãn sinh ra nhiãöu khoïi, caïc khê CO, CO2, NO vaì HC ,... sæû aính hæåíng naìy phuû thuäüc chuí yãúu vaìo cháút læåüng cuía xe cäü læu thäng trãn âæåìng. Xàng pha chç cuîng laì mäüt taïc nhán aính hæåíng ráút låïn âãún sæïc khoíe con ngæåìi.

Khi xe læu thäng trãn âæåìng phäú seî tung buûi âáút âaï tæì bãö màût âæåìng vaìo mäi træåìng khäng khê, âiãöu naìy phuû thuäüc chuí yãúu vaìo mæïc âäü vãû sinh vaì sæû thäng thoaïng cuía phäú phæåìng.

Nguäön giao thäng coï âàûc âiãøm laì phaït taïn theo daûng tuyãún, laì nguäön tháúp, nãn sæû aính hæåíng cuía noï táûp trung chuí yãúu åí khu væûc dán cæ åí hai bãn âæåìng phäú, do váûy cáön phaíi coï biãûn phaïp träöng cáy xanh âãø ngàn caín båït sæû phaït taïn cháút ä nhiãùm tåïi caïc cäng trçnh hai bãn.

c/ Nguäön cäng nghiãûp: Mäüt xu hæåïng âi ngæåüc våïi cháút læåüng mäi træåìng laì quaï trçnh âä thë

hoïa, cäng nghiãûp hoïa, âoï laì quaï trçnh giaím båït diãûn têch cáy xanh vaì säng häö, thãú vaìo âoï laì nhæîng ngäi nhaì cao táöng, nhæîng nhaì maïy cäng nghiãûp våïi caïc äúng khoïi tuän thaíi nghi nguït caïc cháút ä nhiãùm khaïc nhau laìm cho cháút læåüng mäi træåìng khäng khê åí khu âä thë aính hæåíng ráút låïn.

Caïc cháút thaíi cuía khu cäng nghiãûp ráút âa daûng, sæû aính hæåíng cuía chuïng âãún mäi træåìng cuîng khaïc nhau, do âoï âãø nghiãn cæïu thç cáön xeït cuû thãø cho tæìng loaûi nhaì maïy.




Nhaì maïy nhiãût âiãûn: Thæåìng duìng than vaì dáöu âãø chuyãøn nhiãût nàng thaình âiãûn nàng nãn trong quaï trçnh chaïy thæåìng sinh ra nhiãöu khê âäüc vaì taûo ra mäüt læåüng tro buûi låïn (khoaíng 10-30 mg/m3). Caïc baîi than, caïc bàng taíi cuía nhaì maïy âãöu laì nguäön gáy ä nhiãùm nàûng. Âàûc âiãøm chênh cuía nhaì maïy nhiãût âiãûn laì coï äúng khoïi thaíi cao (80-250m) nãn sæû phaït taïn cuía cháút ä nhiãùm coï thãø âi xa âãún 15 km, sæû ä nhiãùm låïn nháút laì åí caïch äúng khoïi khoaíng 2 âãún 5 km theo chiãöu gioï.

Nhaì maïy hoïa cháút: Thæåìng sinh ra nhiãöu loaûi cháút âäüc haûi åí thãø khê vaì ràõn. Caïc cháút naìy khi phaït taïn trong mäi træåìng coï thãø hoïa håüp våïi nhau taûo thaình caïc cháút thæï cáúp ráút nguy haûi âäúi våïi mäi træåìng. Nhaì maïy êt khi coï äúng khoïi thaíi cao (thæåìng dæåïi 50m), chuí yãúu thaíi qua cæía maïi, cæía säø vaì cæía ra vaìo; cháút thaíi coï nhiãût âäü tháúp nãn sæû ä nhiãùm chuí yãúu táûp trung taûi nhæîng khu væûc lán cáûn nhaì maïy.

Nhaì maïy luyãûn kim: Caïc cháút ä nhiãùm sinh ra gäöm ráút nhiãöu khê âäüc (COx, NOx, SO2, H2S, HF,...) vaì buûi våïi caïc kêch cåî khaïc nhau do quaï trçnh chaïy nhiãn liãûu, quaï trçnh tuyãøn quàûng, saìng, loüc, âáûp nghiãön,... Nhiãût âäü khê thaíi khaï cao (300-400oC, coï khi âãún 800oC hoàûc hån næîa), âäöng thåìi våïi äúng khoïi thaíi cuîng khaï cao (80 - 200m) nãn taûo âiãöu kiãûn cho caïc cháút ä nhiãùm khuãúch taïn âi lãn vaì bay xa, gáy ä nhiãùm trong caí mäüt khäng gian räüng låïn.

Nhaì maïy váût liãûu xáy dæûng: Âoï laì caïc nhaì maïy nhæ xi màng, gaûch ngoïi, väi, xæåíng bã täng,... chuïng thæåìng sinh ra nhiãöu khoïi, buûi âáút âaï vaì caïc khê CO, SO2, NOx,...

Sæû ä nhiãùm cuía caïc nhaì maïy naìy chuí yãúu phuû thuäüc vaìo cäng nghãû saín xuáút, mæïc âäü xæí lyï cháút thaíi træåïc khi thaíi vaìo mäi træåìng; nhæng hiãûn nay coï nhiãöu vuìng näng thän coìn täön taûi nhiãöu loì gaûch, ngoïi, väi våïi caïch thæïc âäút thuí cäng nãn gáy ä nhiãùm ráút låïn, aính hæåíng khäng nhoí âãún sæïc khoíe con ngæåìi vaì nàng suáút cáy träöng, váût nuäi åí khu væûc âoï.

3.3 - CAÏC TAÏC NHÁN Ä NHIÃÙM MÄI TRÆÅÌNG KHÄNG KHÊ :

Coï thãø noïi caïc cháút ä nhiãùm trong mäi træåìng täön taûi åí ráút nhiãöu daûng khaïc nhau, nhæng coï thãø âæåüc xãúp thaình 2 loaûi chênh sau:

- Khê : SOx, NOx, COx, H2S,... vaì caïc håi âäüc. - Ràõn : tro, buûi, khoïi vaì caïc Sol khê.



Kyî thuáût Mäi træåìng 3.3.1 - Caïc khê gáy ä nhiãùm mäi træåìng khäng khê:

a/ Khê COx: (CO : cacbon monoxit; CO2: cacbon dioxit).

COx laì khê khäng maìu, khäng muìi vaì khäng vë. Sinh ra do quaï trçnh chaïy khäng hoaìn toaìn cuía caïc nhiãn liãûu coï chæïa cacbon (than, cuíi, dáöu):

C + O2 → COx

- Våïi CO : Træî læåüng sinh ra haìng nàm laì 250 triãûu táún / nàm. Haìm læåüng CO trong khäng khê khäng äøn âënh, chuïng thæåìng biãún thiãn nhanh nãn ráút khoï xaïc âënh âæåüc chênh xaïc.

Khi CO thám nháûp vaìo cå thãø ngæåìi theo con âæåìng hä háúp, chuïng seî taïc duûng thuáûn nghëch våïi oxy hemoglobin (HbO2) taïch oxy ra khoíi maïu vaì taûo thaình cacboxyhemoglobin, laìm máút khaí nàng váûn chuyãøn oxy cuía maïu vaì gáy ngaût:

HbO2 + CO ↔ HbCO + O2

CO taïc duûng våïi Hb maûnh gáúp 250 láön so våïi O2.

Triãûu chæïng cuía con ngæåìi khi bë nhiãùm båíi CO thæåìng bë nhæïc âáöu, uì tai, choïng màût, buäön nän, mãût moíi. Nãúu bë láu seî coï triãûu chæïng âau âáöu dai dàóng, choïng màût, mãût moíi, suït cán. Nãúu bë nàûng seî bë hän mã, co giáût, màût xanh têm, chán tay mãöm nhuîn, phuì phäøi cáúp.

Thæûc váût êt nhaûy caím våïi CO, nhæng khi näöng âäü cao (100 - 10.000ppm) seî laìm xoàõn laï cáy, chãút máöm non, ruûng laï vaì kçm haîm sæû sinh træåíng cuía cáy cäúi.

- Våïi CO2 : coï låüi cho cáy cäúi phaït triãøn trong quaï trçnh quang håüp nhæng gáy nãn hiãûu æïng nhaì kênh laìm noïng báöu khê quyãøn cuía Traïi Âáút.

b/ Khê SOx : (SO2: Sunfua dioxit; SO3: Sunfua trioxit).

Chuí yãúu laì SO2, laì khê khäng maìu, coï vë hàng cay, muìi khoï chëu. SO2 trong khäng khê coï thãø biãún thaình SO3 dæåïi aïnh saïng Màût Tråìi khi coï cháút xuïc taïc.




Chuïng âæåüc sinh ra do quaï trçnh âäút chaïy nhiãn liãûu coï chæïa læu huyình, âàûc biãût laì trong cäng nghiãûp coï nhiãöu loì luyãûn gang, loì reìn, loì gia cäng noïng.

Haìm læåüng læu huyình thæåìng xuáút hiãûn nhiãöu trong than âaï (0,2÷0,7%) vaì dáöu âäút (0,5÷4%), nãn trong quaï trçnh chaïy seî taûo ra khê SO2:

S + O2 → SO2

Træî læåüng cuía SO2 laì khoaíng 132 triãûu táún / nàm, chuí yãúu laì do âäút than vaì sæí duûng xàng dáöu.

SO2 seî kêch thêch tåïi cå quan hä háúp cuía ngæåìi vaì âäüng váût, noï coï thãø gáy ra chæïng tæïc ngæûc, âau âáöu, nãúu näöng âäü cao coï thãø gáy bãûnh táût vaì tæí vong.

Trong khäng khê SO2 gàûp næåïc mæa dãù chuyãøn thaình axit Sulfuric (H2SO4). Chuïng seî laìm thay âäøi tênh nàng váût liãûu, thay âäøi maìu sàõc cäng trçnh, àn moìn kim loaûi, giaím âäü bãön saín pháøm âäö duìng.

Thæûc váût khi tiãúp xuïc våïi SO2 seî bë vaìng laï, ruûng laï, giaím khaí nàng sinh træåíng vaì coï thãø bë chãút.

c/ Khê NOx: (NO: nitric oxit ; NO2: nitå dioxit).

NOx thæåìng xuáút hiãûn nhiãöu trong giao thäng vaì cäng nghiãûp. Trong khäng khê nitå vaì äxy coï thãø tæång taïc våïi nhau khi coï nguäön nhiãût cao > 1100oC vaì laìm laûnh nhanh âãø traïnh phán huíy:

t≥1100oCN2 + xO2 2 NOx Laìm laûnh nhanh

Træî læåüng NOx sinh ra khoaíng 48 triãûu táún / nàm (chuí yãúu laì NO2).

NO2 laì khê coï maìu häöng, khi näöng âäü ≥ 0,12 ppm thç coï thãø phaït hiãûn tháúy muìi.

NOx seî laìm phai maìu thuäúc nhuäüm vaíi, laìm cæïng vaíi tå, ni läng vaì gáy han rè kim loaûi.

Tuìy theo näöng âäü maì NO2 maì cáy cäúi seî bë aính hæåíng åí nhæîng mæïc âäü khaïc nhau:




- Näöng âäü khoaíng 0,06 ppm → coï thãø gáy bãûnh phäøi cho ngæåìi nãúu tiãúp xuïc láu daìi. - Näöng âäü khoaíng 0,35 ppm → thæûc váût seî bë aính hæåíng trong khoaíng 1 thaïng. - Näöng âäü khoaíng 1 ppm → thæûc váût seî bë aính hæåíng trong khoaíng 1 ngaìy. - Näöng âäü khoaíng 5 ppm → coï thãø gáy taïc haûi âãún cå quan hä háúp sau vaìi phuït tiãúp xuïc. - Näöng âäü khoaíng 15 ÷50 ppm → gáy aính hæåíng âãún tim, phäøi, gan sau vaìi giåì tiãúp xuïc. - Näöng âäü khoaíng 100 ppm → coï thãø gáy chãút ngæåìi vaì âäüng váût sau vaìi phuït.

Riãng NO coï khaí nàng taïc duûng ráút maûnh våïi Hemogobin (gáúp 150 láön so våïi CO), nhæng ráút may NO háöu nhæ khäng coï khaí nàng thám nháûp vaìo maûch maïu âãø phaín æïng våïi Hemoglobin.

Våïi NO2 laì taïc nhán gáy ra hiãûn tæåüng khoïi quang hoaï.

d/ Khê H2S: H2S coìn goüi laì Sunfur hydro, laì khê khäng maìu, coï muìi træïng thäúi.

H2S sinh ra do quaï trçnh huíy caïc cháút hæîu cå, caïc xaïc chãút âäüng thæûc váût, âàûc biãût laì åí caïc baîi raïc, khu chåü, cäúng raînh thoaït næåïc, säng häö ä nhiãùm vaì háöm loì khaïi thaïc than.

Træî læåüng H2S sinh ra khoaíng 113 triãûu táún / nàm (màût biãøn ≈ 30 tiãûu táún, màût âáút ≈ 80 triãûu táún, saín xuáút cäng nghiãûp ≈ 3 triãûu táún).

H2S coï taïc haûi laì ruûng laï cáy, thäúi hoa quaí vaì giaím nàng suáút cáy träöng.

Âäúi våïi con ngæåìi, khi tiãúp xuïc våïi H2S seî caím tháúy khoï chëu, nhæïc âáöu, buäön nän vaì mãût moíi. Nãúu tiãúp xuïc láu seî laìm máút khaí nàng nháûn biãút cuía khæïu giaïc, tæì âoï täøn haûi âãún hãû tháön kinh khæïu giaïc vaì räúi loaûn âãún khaí nàng hoaût âäüng bçnh thæåìng cuía caïc tuyãún näüi tiãút trong cå thãø, cuäúi cuìng dáùn âãún bãûnh tháön kinh hoaíng häút tháút thæåìng. Ngoaìi ra noï coìn kêch thêch tim âáûp nhanh, huyãút aïp tàng cao khiãún nhæîng ngæåìi màõc bãûnh tim caìng nàûng thãm.

- ÅÍ näöng âäü 150 ppm seî gáy täøn thæång âãún cå quan hä háúp.




- ÅÍ näöng âäü 500 ppm seî gáy tiãu chaíy vaì viãm cuäúng phäøi sau 15÷20 phuït tiãúp xuïc. - Nãúu näöng âäü cao (700÷900ppm) noï coï thãø xuyãn qua maìng tuïi phäøi, gáy hä mã vaì tæí vong.

e/ Khê Ozon: Ozon coï kyï hiãûu laì O3, noï laì saín pháøm cuía cháút chæïa oxy (SO2, NO2 vaì

andehyt) khi coï tia tæí ngoaûi cuía Màût Tråìi kêch thêch:

NO2 NO + O

Tia tæí ngoaûi

Kêch thêch

O + O2 O3

Ngoaìi ra, dæåïi taïc duûng cuía tia tæí ngoaûi Màût Tråìi chiãúu vaìo phán tæí O2 seî phán têch chuïng thaình nguyãn tæí oxy (O), caïc nguyãn tæí oxy naìy laûi tæång taïc våïi phán tæí O2 âãø taûo thaình O3:

O2 + hν → O + O O + O2 → O3

Ozon sinh ra vaì máút âi ráút nhanh, noï chè täön taûi trong khoaíng vaìi phuït. Ozon táûp nhiãöu åí âäü cao 25 km (táöng bçnh læu), näöng âäü khoaíng 10ppm. Coìn åí saït màût biãøn, näöng âäü ozon chè khoaíng 0,005 ÷0,007 ppm.

Ozon coï taïc duûng taûo thaình laï chàõn ngàn caín tia tæí ngoaûi cuía Màût Tråìi chiãúu xuäúng Traïi Âáút, âiãöu tiãút khê háûu cuía Traïi Âáút, traïnh gáy nãn nhæîng nguy haûi âäúi våïi âåìi säúng cuía con ngæåìi vaì caïc sinh váût. Nhæng nãúu näúng âäü ozon trong khê quyãøn quaï låïn seî gáy ä nhiãùm ozon vaì seî aính hæåíng træûc tiãúp âãún sæïc khoíe cuía con ngæåìi :

- ÅÍ näöng âäü 0,02ppm → chæa coï taïc âäüng gáy bãûnh roî rãût. - ÅÍ näöng âäü 0,3ppm → muîi vaì hoüng bë kêch thêch, caím tháúy raït. - ÅÍ näöng âäü 1÷3ppm →gáy mãût moíi sau 2 giåì tiãúp xuïc. - ÅÍ näöng âäü 8ppm → gáy nguy hiãøm âäúi våïi phäøi.

Ngoaìi ra O3 coìn aính hæåíng tåïi quaï trçnh phaït triãøn cuía caïc thæûc váût (âàûc biãût laì cáy caì chua, âáûu,...), chuïng thæåìng gáy ra bãûnh âäúm laï, khä heïo máöm non.

Bãn caûnh âoï ozon coìn gáy taïc taïc haûi âãún caïc loaûi såüi bäng, såüi nilon, såüi nhán taûo vaì hoíng maìu thuäúc nhuäüm, laìm cæïng cao su.




Nãúu ozon quaï cao cuîng seî tham gia vaìo quaï trçnh laìm noïng lãn cuía Traïi Âáút, khi näöng âäü ozon tàng lãn 2 láön thç nhiãût âäü trung bçnh cuía Traïi Âáút tàng lãn 1oC, gáy aính hæåíng âãún khê háûu toaìn cáöu.

f/ Khê CxHy: Laì håüp cháút cuía hydro vaì cacbon (mãtan, ãtylen, anilin,...). Laì khê khäng maìu, khäng muìi. Sinh ra do quaï trçnh âäút chaïy nhiãn liãûu khäng hoaìn toaìn, âàûc biãût laì taûi

caïc nhaì maïy loüc dáöu, khai thaïc vaì váûn chuyãøn xàng dáöu, sæû roì rè âæåìng äúng dáùn khê âäút,...

Tuìy vaìo håüp cháút cuía chuïng maì taûo ra caïc cháút ä nhiãùm khaïc nhau vaì gáy ra nhæîng taïc haûi khaïc nhau:

-Ãtylen (C2H4): gáy bãûnh phäøi cho ngæåìi, laìm sæng táúy màõt, coï thãø gáy ung thæ phäøi cho âäüng váût. Noï coìn laìm vaìng laï cáy vaì chãút hoaûi cáy träöng.

- Benzen (C6H6): Noï thæåìng âæåüc duìng trong kyî nghãû nhuäüm, dæåüc pháøm, næåïc hoa, laìm dung mäi hoìa tan dáöu måî, sån, cao su, laìm keo daïn daìy deïp. Trong xàng coï tæì 5÷20%. Khi benzen thám nháûp vaìo cå thãø theo hä háúp seî gáy ra bãûnh tháön kinh, thiãúu maïu, chaíy maïu åí ràng låüi, suy tuíy, suy nhæåüc, xanh xao vaì dãù bë chãút do nhiãùm truìng maïu.

g/ Chç (Pb) vaì caïc håüp cháút cuía chç: Chç xuáút hiãûn nhiãöu trong giao thäng vç coï sæí duûng xàng pha chç

(khoaíng 1%). Noï laì cháút loíng, bäúc håi åí nhiãût âäü tháúp, coï muìi thåm.

Ngoaìi ra, trong cäng nghiãûp luyãûn kim, áún loaït, saín xuáút pin, cäng nghiãûp hoïa cháút,... cuîng gáy ä nhiãùm chç ráút låïn.

Chç thám nháûp vaìo cå thãø ngæåìi gáy taïc haûi âãún naîo, tháûn, huyãút quaín vaì cäng nàng taûo maïu cuía cå thãø, tháûm chê aính hæåíng xáúu âãún cå quan sinh duûc vaì khaí nàng sinh saín cuía con ngæåìi, âàûc biãût laì caïc phuû næî mang thai, chç coï thãø laìm yãúu thai nhi, dãù bë sáøy thai.

Nguy hiãøm nháút laì caïc treí em, nãúu bë nhiãùm âäüc chç seî aính hæåíng âãún trê tuãû, sinh ra bãûnh ngåï ngáøn vç noï gáy âäüc tênh âäúi våïi naîo. Âäúi våïi ngæåìi låïn bë nhiãùm âäüc chç cuîng màõc caïc bãûnh thiãúu maïu, viãm tháûn, cao huyãút aïp, tháûm chê coï thãø viãm tháön kinh trung æång vaì viãm naîo.




h/ Khê NH3 : NH3 coìn goüi laì amoniac, coï trong khäng khê dæåïi daûng loíng vaì khê. Laì

khê khäng maìu, coï muìi khai. Sinh ra do quaï trçnh baìi tiãút cuía cå thãø, quaï trçnh phán huíy cháút hæîu cå, trong mäüt säú cäng nghãû laûnh sæí duûng mäi cháút NH3, taûi caïc nhaì maïy saín xuáút phán âaûm, saín xuáút axit nitric,...

ÅÍ näöng âäü 5÷10ppm coï thãø nháûn biãút âæåüc amoniac qua khæïu giaïc.

Taïc haûi cuía amoniac chuí yãúu laì laìm viãm da vaì âæåìng hä háúp. ÅÍ näöng âäü 150÷200ppm gáy khoï chëu vaì cay màõt. ÅÍ näöng âäü 400÷700ppm gáy viãm màõt, muîi, tai vaì hoüng mäüt caïch nghiãm troüng. ÅÍ näöng âäü ≥ 2000ppm da bë chaïy boíng, ngaût thåí vaì tæí vong trong vaìi phuït.

Ngoaìi ra, amoniac åí näöng âäü cao seî laìm laï cáy tràõng baûch, laìm âäúm laï vaì hoa, laìm giaím rãù cáy, laìm cáy tháúp âi, laìm quaí bë thám têm vaì laìm giaím tyí lãû haût giäúng naíy máöm.

3.3.2- Buûi vaì sol khê:

Buûi âæåüc sinh ra trong giao thäng, cäng nghiãûp, háöm loì khai thaïc than vaì âàûc biãût laì trong mäüt säú cäng nghãû saín xuáút coï sæí duûng caïc nguyãn váût liãûu saín sinh ra buûi.

Nhæîng haût buûi kêch thæåïc låïn coï khaí nàng gáy cháún thæång bãn ngoaìi cå thãø nhæ da vaì màõt, nhæîng haût buûi nhoí (<10µm) thç coï thãø âi vaìo cå thãø theo con âæåìng hä háúp. Buûi coï kêch thæåïc >100µm coï thãø làõng âoüng råi xuäúng âáút dæåïi taïc duûng cuía læûc troüng træåìng.

Buûi coï nhiãöu loaûi khaïc nhau, chuïng coï hçnh daûng, kêch thæåïc vaì thaình pháön khaïc nhau nãn seî gáy aính hæåíng khaïc nhau âäúi våïi cuäüc säúng cuía con ngæåìi. Coï thãø kãø ra mäüt taïc haûi cuía mäüt säú loaûi buûi nhæ sau:

* Buûi silic: Gáy nguy haûi âäúi våïi phäøi, gáy nhiãùm âäüc tãú baìo âãø laûi dáúu vãút xå hoïa caïc mä laìm giaím nghiãm troüng sæû trao âäøi khê cuía caïc tãú baìo trong laï phäøi. Cäng nhán trong caïc ngaình cäng nghiãûp khai thaïc than, khai thaïc âaï, âuïc gang, phun caït,... ráút dãù bë màõc bãûnh phäøi nhiãùm buûi silic.

* Buûi amiàng: Caïc haût buûi amiàng thæåìng coï daûng såüi, kêch thæåïc daìi (≈ 50µm), noï seî gáy xå hoïa laï phäøi vaì laìm täøn thæång tráöm troüng hãû thäúng hä háúp. Ngoaìi ra noï coìn coï khaí nàng gáy ung thæ phäøi.




* Buûi sàõt, buûi thiãúc: Gáy aính hæåíng phäøi nheû hån caïc loaûi buûi khaïc, noï laìm måì phim chuûp phäøi bàòng tia X-quang. Buûi naìy khi âi vaìo daû daìy coï thãø gáy niãm maûc daû daìy, räúi loaûn tiãu hoïa.

* Buûi bäng, buûi såüi lanh: Thæåìng gáy bãûnh hä háúp maîn tênh, xuáút hiãûn nhiãöu åí näng dán träöng bäng, cäng nhán khai thaïc, chãú biãún bäng, cäng nhán ngaình såüi dãût. Buûi coï âàûc tênh gáy dë æïng. Triãûu chæïng ban âáöu cuía buûi laì gáy tæïc ngæûc, khoï thåí nhæng choïng qua khoíi sau mäüt thåìi gian nãúu ngæìng laìm viãûc. Nãúu tiãúp tuûc laìm viãûc tiãúp xuïc våïi loaûi buûi trãn thç seî suy giaím chæïc nàng hä háúp dáùn âãún täøn thæång nghiãm troüng.

* Buûi âäöng: gáy bãûnh nhiãùm truìng da, buûi taïc âäüng caïc tuyãún nhåìn laìm cho da bë khä gáy ra caïc bãûnh åí da nhæ træïng caï, viãm da. Loaûi bãûnh naìy thæåìng caïc thåü loì håi, thåü maïy saín xuáút xi màng saình sæï hay bë nhiãùm phaíi.

* Buûi nhæûa than: dæåïi taïc duûng cuía nàõng laìm cho da sæng táúy boíng, ngæïa, màõt sæng âoí, chaíy næåïc màõt, gáy cháún thæång màõt, viãm maìng tiãúp håüp, viãm mi màõt.

* Buûi kiãöm, buûi axit: coï thãø gáy boíng giaïc maûc, âãø laûi seûo, laìm giaím thë læûc, nàûng hån coï thãø muì.

* Buûi vi sinh váût, buûi pháún hoa: Thæåìng muìa mæa taûi caïc cäúng raînh, säng häö thoaït næåïc, baîi raïc... laì nhæîng nåi lyï tæåíng cho caïc vi sinh váût phaït triãøn maûnh, nhæng âãún khi nàõng khä chuïng seî phaït taïn theo gioï vaìo mäi træåìng khäng khê vaì con ngæåìi hä háúp phaíi seî gáy ra nhæîng tráûn dëch gáy bãûnh nháút âënh, âàûc biãût laì caïc bãûnh vãö màõt vaì âæåìng tiãu hoïa. Ngoaìi ra, sæû phaït taïn pháún hoa cuîng laì nguyãn nhán gáy ra caïc bãûnh dë æïng ngoaìi da, bãûnh âoí màõt,... hiãûn tæåüng naìy thæåìng xuáút hiãûn åí mäüt säú næåïc coï ræìng cáy maì hoa cuía noï khäng thêch æïng cho mäi træåìng säúng cuía con ngæåìi.

ÅÍ trãn laì taïc haûi cuía mäüt säú loaûi buûi âäúi våïi sæïc khoíe cuía con ngæåìi, ngoaìi ra buûi coìn aính hæåíng træûc tiãúp âãún thaím thæûc váût, chuïng baïm vaìo laï cáy, laìm cáy máút khaí nàng quang håüp, giaím nàng suáút cáy träöng. Mäüt säú loaûi buûi coìn gáy chãút caïc tãú baìo laï cáy, laìm cho cáy khä vaìng vaì chaïy. Buûi coìn laìm tàng nhanh quaï trçnh baìo moìn caïc chi tiãút maïy moïc, thiãút bë trong quaï trçnh hoaût âäüng, laìm hæ hoíng caïc saín pháøm vaì âäö duìng cáön thiãút cuía con ngæåìi,...



Kyî thuáût Mäi træåìng 3.3.3 - Ä nhiãùm thæï cáúp aính hæåíng âãún khê háûu toaìn cáöu:

a/ Mæa axit: Khi ngaình cäng nghiãûp phaït triãøn thç trong khäng trung seî xuáút hiãûn

nhæîng tráûn mæa axit, âoï laì næåïc mæa coï âäü pH tháúp (< 5,6) laìm cho næåïc coï vë chua nhæ dáúm.

Nàm 1948, caïc nhaì khoa hoüc Thuûy âiãøn qua khaío saït caïc traûm quan tràõc næåïc mæa trong khê quyãøn âaî phaït hiãûn ra nhæîng tráûn mæa axit. Nàm 1981 thaình phäú Truìng Khaïnh (Trung quäúc) cuîng xuáút hiãûn mæa axit, xeït nghiãûm cho tháúy näöng âäü trong næåïc mæa laì 4,6; tháúp nháút laì 3. Chuïng aính hæåíng nghiãm troüng âãún cáy träöng vaì caïc cäng trçnh läü thiãn.

Såí dé coï mæa axit laì vç trong caïc hoaût âäüng saín xuáút vaì sinh hoaût cuía mçnh, con ngæåìi âaî âäút nhiãöu than âaï vaì dáöu moí, trong khoïi thaíi coï chæïa sunfua âioxit (SO2) vaì nitå oxit (NOx). Hai loaûi khê naìy khi gàûp næåïc mæa hoàûc håi áøm trong khäng khê seî tæång taïc våïi næåïc âãø taûo thaình axit vaì gáy mæa axit:

SO2 , NO2 ,... + H2O → H2SO4 , HNO3 ,...

Thäng thæåìng, nãúu khê quyãøn hoaìn toaìn trong saûch, khäng bë ä nhiãùm båíi caïc khê SO2 , NOx thç âäü pH cuía næåïc mæa khoaíng 5,6 - tæïc laì âaî thuäüc vaìo axit do khê CO2 trong khê quyãøn taïc duûng våïi næåïc mæa theo phaín æïng:

CO2 + H2O ↔ H2CO3 ↔ H+ + HCO3-

H2CO3 coìn goüi laì axit cacbonic, laì loaûi axit yãúu, phaín æïng trãn laì thuáûn nghëch våïi näöng âäü axit trong næåïc mæa phuû thuäüc vaìo näöng âäü CO2 trong khê quyãøn.

Khi mæa coï näöng âäü pH ≤ 4,5 bàõt âáöu coï taïc haûi âäúi våïi caï vaì thæûc váût. Khi âäü pH nhoí hån næîa thç mæa axit gáy taïc haûi nguy hiãøm âäúi våïi ngæåìi, phaï huíy cán bàòng sinh thaïi, gáy thiãût haûi cho muìa maìng, phaï huíy ræìng vaì huíy diãût sæû säúng.

ÅÍ Táy Âæïc mæa axit laìm thiãût haûi 8% diãûn têch ræìng vaìo nàm 1982 vaì 34% vaìo nàm 1983.

ÅÍ Cháu Áu, vaìo nàm 1988 theo säú liãûu theo doîi khaío saït trãn 26 khu ræìng thç coï 22 khu bë thiãût haûi 30%, säú coìn laûi thiãût haûi trãn 50%. Tênh chung



Kyî thuáût Mäi træåìng toaìn Cháu Áu coï âãún 50 triãûu ha ræìng bë hæ haûi - chiãúm 35% diãûn têch ræìng toaìn cháu luûc. Ræìng åí Táy-Nam Trung quäúc âaî bë mæa axit gáy thiãût haûi ráút nàûng, coï nåïi tyí lãû cáy chãút lãn tåïi 90%. ÅÍ tènh Häö Nam mæa axit âaî laìm muìa maìng bë tháút thu vaì thiãût haûi æåïc tênh lãn âãún 260 triãûu USD.

ÅÍ Canada coï hån 4000 häö næåïc bë axit hoïa, caïc sinh váût trong häö âãöu chãút hãút, nãn caïc häö næåïc âoï goüi laì "häö chãút".

Ngoaìi ra, mæa axit coìn gáy àn moìn vaì huíy caïc bæïc tæåüng âaìi, caïc cäng trçnh thãú kyí åí ngoaìi tråìi gáy thiãût haûi ráút nàûng nãö. Ngæåìi ta coìn goüi âoï laì hiãûn tæåüng "moüt dáön" caïc di têch lëch sæí. Hiãûn tæåüng naìy thæåìng do axit sunfuric, vç noï coï khaí nàng àn moìn ráút maûnh, coï thãø baìo moìn caïc låïp âaï väi theo phaín æïng:

H2SO4 + CaCO3 → H2O + CO2 +CaSO4

Phaín æïng naìy sinh ra thaûch cao nhæng noï tan trong næåïc mæa vaì chiãúm chäù nhiãöu hån âaï väi.

Våïi nhæîng taïc haûi nhæ váûy âoìi hoíi caïc næåïc trãn thãú giåïi phaíi coï biãûn phaïp giaím caïc cháút ä nhiãùm gáy mæa axit. Cuû thãø thaïng 11-1988 khäúi thë træåìng chung Cháu Áu EEC âæa ra muûc tiãu càõt giaím læåüng phaït thaíi SO2 tæì caïc nhaì maïy nhiãût âiãûn xuäúng coìn 57% mæïc phaït thaíi nàm 1980 cho âãún nàm 2003 vaì khê NOx xuäúng 30% cho âãún nàm 1988. Mæïc âäü càõt giaím phaït thaíi SO2 cuía tæìng næåïc thaình viãn EEC âæåüc xaïc âënh phuû thuäüc vaìo mæïc gáy ä nhiãùm xuyãn biãn giåïi cuía næåïc âoï, trçnh âäü phaït triãøn cäng nghiãûp, thaình pháön læu huyình trong nguäön nhiãn liãûu âëa phæång vaì sæû näù læûc trong viãûc kiãøm soaït ä nhiãùm âaî âæåüc aïp duûng træåïc nàm 1980.

b/ Hiãûu æïng nhaì kênh: Trong caïc hoaût âäüng cuía con ngæåìi âaî thiãu âäút ráút nhiãöu nhiãn liãûu coï

chæïa cacbon, âiãøn hçnh laì sinh hoaût, cäng nghiãûp vaì giao thäng. Tênh täøng khäúi læåüng CO2 sinh ra do âäút nhiãn liãûu laì khoaíng 2,5x1013 táún/nàm. Ngoaìi ra, hoaût âäüng nuïi læía haìng nàm sinh ra læåüng CO2 bàòng khoaíng 40.000 láön CO2 hiãûn coï. Toaìn bäü CO2 sinh ra khäng phaíi læu âoüng maîi trong khê quyãøn maì noï âæåüc cáy xanh vaì biãøn háúp thuû âi khoaíng mäüt næía. Pháön CO2 do biãøn háúp thuû âæåüc hoìa tan vaì kãút tuía trong biãøn. Caïc loaûi thæûc váût åí dæåïi biãøn âoïng vai troì chuí yãúu duy trç sæû cán bàòng CO2 giæîa khê quyãøn vaì bãö màût âaûi dæång.




Coìn læåüng CO2 læu täön trong khê quyãøn, thæûc váût háúp thuû âãø täön taûi vaì phaït triãøn, nhæng khi haìm læåüng CO2 quaï cao seî laì nguyãn nhán gáy ra hiãûn tæåüng hiãûu æïng nhaì kênh.

Hiãûn tæåüng naìy laì do trong khê quyãøn coï chæïa nhiãöu CO2 , CH4 , N2O , CFC vaì O3. Nhæng thaình pháön chuí yãúu váùn laì CO2 (xem hçnh veî bãn).

Âáy laì nhæîng cháút gáön nhæ trong suäút âäúi våïi tia soïng ngàõn nãn tia bæïc xaû Màût Tråìi dãù daìng âi qua âãø xuäúng våïi Traïi Âáút (vç bæïc xaû Màût Tråìi laì tia soïng ngàõn), nhæng caïc cháút naìy laûi háúp thuû ráút maûnh caïc tia soïng daìi phaín xaû tæì bãö màût Traïi Âáút (tia häöng ngoaûi), chênh vç thãú Traïi Âáút chè nháûn nhiãût cuía Màût Tråìi maì khäng thoaït âæåüc nhiãût ra ngoaìi laìm cho nhiãût âäü trung bçnh cuía Traïi Âáút tàng lãn, ngæåìi ta goüi âoï laì hiãûn tæåüng hiãûu æïng nhaì kênh, vç khê CO2 vaì mäüt säú khê kãø trãn coï taïc duûng nhæ mäüt låïp kênh ngàn caín tia phaín xaû nhiãût tæì Traïi Âáút.

6%

7%

17%

55%

15%

CO2

CH4

N2O

CFC

CFC11+12

Nhiãût âäü traïi Traïi Âáút tàng lãn laì nguyãn nhán laìm tan bàng åí cæûc Bàõc, náng cao mæûc næåïc biãøn, laìm truîng ngáûp caïc vuìng âáút liãön ven båì. Ngoaìi ra, khi nhiãût âäü tàng coìn laìm tàng caïc tráûn mæa, baîo, luût, uïng ngáûp gáy ráút nhiãöu thiãût haûi cho cuäüc säúng con ngæåìi.

Theo G.N.Plass: nãúu näöng âäü CO2 trong khê quyãøn tàng lãn gáúp âäi thç nhiãût âäü trung bçnh cuía Traïi Âáút tàng lãn 3,6oC.

Do váûy, âãø traïnh âæåüc hiãûu æïng nhaì kênh âoìi hoíi táút caí moüi quäúc gia cáön phaíi coï biãûn phaïp haûn chãú thaíi ra caïc khê gáy nhaì kênh, âàûc biãût laì khê CO2.

Cäüng hoìa liãn bang Âæïc vaìo thaïng 11-1990 quyãút âënh càõt giaím phaït thaíi khê CO2 tæì 25÷30% mæïc phaït thaíi nàm 1987 trong khoaíng thåìi gian tæì âoï âãún nàm 2005.

Nàm 1997 Nghë âënh thæ Kyoto (Nháût baín) âaî âàût ra muûc tiãu giaím thiãøu phaït thaíi khê nhaì kênh âäúi våïi 38 quäúc gia âaî phaït triãøn, theo âoï tæì nàm 2008 ÷ 2012 cäüng âäöng Cháu Áu càõt giaím 8%, Hoa Kyì 7%, Nháût baín 6% mæïc phaït thaíi cuía caïc nàm 1990÷1995.




c/ Khoïi quang hoïa: Trong giao thäng vaì cäng nghiãûp thæåìng xuáút hiãûn nhiãöu khê NO, noï seî

phaín æïng våïi caïc nhiãn liãûu khäng chaïy hãút, dæåïi taïc duûng cuía Màût Tråìi seî taûo ra caïc cháút ä nhiãùm thæï cáúp goüi laì "khoïi quang hoïa".

Caïc phaín æïng trong khoïi quang hoïa ráút phæïc taûp, coï thãø âån giaín hoïa nhæ sau:

NO2 NO + O Tia tæí ngoaûi

CH4 + 2O2 + 2NO H2O +HCHO + 2NO2. Aïnh saïng

CH4 + O2 → HCHO + H2O

O + O2 → O3

O3 +NO → O2 +NO2

...

Theo phaín æïng dáy chuyãön nhæ váûy seî hçnh thaình ra mäüt loaût caïc cháút måïi, saín pháøm cuäúi cuìng: NO2 laûi sinh ra, NO máút âi, O3 âæåüc têch luîy, andehit, fomandehit,... xuáút hiãûn. Táút caí caïc cháút âoï táûp håüp laûi taûo thaình khoïi quang hoïa.

Khoïi quang hoïa thæåìng gáy cay, nhæïc màõt, âau âáöu, raït cäø hoüng vaì khoï thåí. Ngoaìi ra noï coìn aính hæåíng træûc tiãúp âãún thaím thæûc váût, laìm cho laï cáy chuyãøn tæì maìu xanh sang maìu âoí, xaíy ra hiãûn tæåüng ruûng laï haìng loaût, cáy bë khä vaì chãút. Khoïi quang hoïa coìn aính hæåíng xáúu âãún hoa quaí vaì cáy læång thæûc, gáy nhiãöu bãûnh táût cho gia suïc, gia cáöm; caïc màût haìng cao su bë laîo hoïa ráút nhanh, caïc cäng trçnh kiãún truïc bë nhanh choïng phaï huíy,...

d/ Hiãûn tæåüng thuíng táöng ozon: Táöng ozon âæåüc hçnh thaình åí âäü cao 25km (táöng bçnh læu), coï taïc duûng

chàõn tia tæí ngoaûi cuía Màût Tråìi chiãúu xuäúng Traïi Âáút, che chåí cho sæû säúng loaìi ngæåìi vaì caïc sinh váût. 1

1 Thaïng 10-1985, caïc nhaì khoa hoüc Anh phaït hiãûn tháúy táöng khê ozon åí Nam cæûc xuáút hiãûn mäüt "läù thuíng" ráút låïn, bàòng diãûn

têch caí næåïc Myî . Nàm 1987, caïc nhaì khoa hoüc Cäüng hoìa Liãn bang Âæïc laûi phaït hiãûn táöng khê ozon åí vuìng tråìi Bàõc cæûc coï hiãûn tæåüng moíng dáön, âiãöu naìy coï nghéa laì chàóng bao láu næîa táöng ozon åí Bàõc cæûc seî bë thuíng. Tin naìy nhanh choïng âæåüc truyãön khàõp thãú giåïi laìm cháún âäüng dæ luáûn.




Ngaìy nay, cäng nghãû laûnh phaït triãøn maûnh, cháút âæåüc sæí duûng trong quaï trçnh laìm laûnh laì CFC, xuáút hiãûn nhiãöu trong tuí laûnh, maïy âiãöu hoìa, xê nghiãûp âäng laûnh, thuíy saín vaì trong caïc dung dëch táøy ræía, bçnh cæïu hoía,... Noï coï nhiãöu daûng F-11 (CCl3F), F-12 (CCl2F2),... Noïi chung âoï laì caïc håüp cháút coï chæïa Clo. Khi roì rè vaì tháút thoaït ra ngoaìi, caïc cháút naìy seî khuãúch taïn lãn âãún táöng bçnh læu vaì bë táún cäng båíi caïc tia cæûc têm cuía Màût Tråìi vaì phán huíy giaíi phoïng ra caïc nguyãn tæí Clo. Chênh caïc nguyãn tæí Clo naìy gáy ra sæû suy giaím táöng ozon:

Cl + O3 → ClO + O2

ClO + O3 → Cl + 2O2.

Ngæåìi ta æåïc læåüng mäùi nguyãn tæí Cl coï thãø phaín æïng våïi 100.000 phán tæí ozon vaì gáy thuíng táöng ozon.

Táöng ozon bë thuíng seî taûo âiãöu kiãûn cho tia cæûc têm cuía Màût Tråìi chiãúu xuäúng Traïi Âáút, gáy ra caïc bãûnh ung thæ da vaì màõt cho con ngæåìi, nhiãöu loaûi thæûc váût khäng thêch nghi våïi tia tæí ngoaûi seî bë máút dáön hãû miãùn dëch, caïc sinh váût dæåïi biãøn seî bë täøn thæång vaì chãút.

Ngæåìi ta dæû âoaïn ràòng mäüt sæû suy giaím 10% sæïc chëu âæûng cuía låïp ozon mäùi nàm seî sinh ra thãm êt nháút 300.000 ca ung thæ laình tênh, 4.500 ca ung thæ coï khäúi u aïc tênh vaì 1,6 triãûu ca âuûc thuíy tinh thãø trãn toaìn thãú giåïi. Nhæîng con säú naìy måïi chè laì mäüt æåïc tênh deì dàût, thæûc tãú mæïc nguy hiãøm coìn coï thãø cao hån nhiãöu.

Âãø ngàn chàûn aính hæåíng cuía táöng ozon bë suy giaím vaì phaï huíy, nhiãöu quäúc gia trãn thãú giåïi, nháút laì caïc næåïc phaït triãøn âaî tham gia cäng æåïc Viãn (22-3-1985) cam kãút aïp duûng moüi biãûn phaïp âãø baío vãû sæïc khoíe con ngæåìi vaì mäi træåìng khoíi nhæîng taïc âäüng tiãu cæûc do táöng ozon bë suy giaím, håüp taïc trong nghiãn cæïu, quan tràõc vaì trao âäøi thäng tin vãö lénh væûc naìy.

Tiãúp âoï laì Nghë âënh thæ Montreïal (Canada) vãö caïc cháút laìm suy giaím táöng ozon ODS âaî âæåüc kyï kãút ngaìy 16/9/1987 nhàòm xaïc âënh nhæîng biãûn phaïp cáön thiãút âãø caïc bãn tham gia haûn chãú vaì kiãøm soaït âæåüc viãûc saín xuáút vaì tiãu thuû caïc cháút laìm suy giaím táöng ozon.



Kyî thuáût Mäi træåìng Baíng 3.2: Chæång trçnh càõt giaím vaì loaûi boí cháút CFC :

THÅÌI HAÛN ÂÄÚI VÅÏI CAÏC NÆÅÏC PHAÏT TRIÃØN

ÂÄÚI VÅÏI CAÏC NÆÅÏC ÂANG PHAÏT TRIÃØN

1-1-1996 1-7-1999 1-1-2005 1-1-2007 1-1-2010

Loaûi boí CFC Bæåïc âáöu thæûc hiãûn loaûi boí CFC Càõt giaím 50% CFC Càõt giaím 80% CFC Loaûi boí CFC

Âäúi våïi Viãût nam, chênh thæïc tham gia vaì phã chuáøn Cäng æåïc Viãn vãö baío vãû táöng ozon vaì Nghë âënh thæ Montreïal vãö caïc cháút laìm suy giaím ozon cuìng nhæîng sæía âäøi bäø sung cuía Nghë âënh thæ vaìo thaïng 1-1994. Chæång trçnh quäúc gia vãö baío vãû táöng ozon cuía Viãût nam ta nhæ sau:

Âãún nàm 2005 càõt giaím 50% mæïc tiãu thuû CFC so våïi mæïc tiãu thuû trung bçnh thåìi kyì 1995-1997.

Nàm 2010 seî loaûi træì hoaìn toaìn cháút CFC.

3.4 - CAÏC GIAÍI PHAÏP PHOÌNG - CHÄÚNG Ä NHIÃÙM MÄI TRÆÅÌNG KHÄNG KHÊ:

3.4.1 - Giaíi phaïp qui hoaûch:

Tæì træåïc tåïi nay moüi cäng trçnh, cå såí saín xuáút chè quan tám âãún quaï trçnh taûo ra caïc saín pháøm cáön thiãút cho con ngæåìi, cho caïc låüi êch cuía mçnh maì êt khi quan tám âãún nhæîng taïc haûi cuía chuïng saín sinh ra trong quaï trçnh hoaût âäüng. Thæûc tãú âaî cho chuïng ta tháúy nhiãöu nhaì maïy cäng nghiãûp nàòm ngay giæîa khu dán cæ vaì âä thë, gáy ra nhiãöu buûi, khoïi, tiãúng äön vaì caïc cháút ä nhiãùm; nhiãöu äúng khoïi nàòm ngay âáöu hæåïng gioï âäúi våïi khu dán cæ; trong caïc khu åí cuía con ngæåìi coìn áøm tháúp; sæû thäng thoaïng, chiãúu saïng khäng âaím baío,... Táút caí nhæîng nhæåüc âiãøm âoï laì do chæa coï biãûn phaïp qui hoaûch håüp lyï trong quaï trçnh xáy dæûng. Træåïc tçnh hçnh âoï, hiãûn nay nhaì næåïc yãu cáöu caïc cå såí cáön phaíi coï sæû âaïnh giaï taïc âäüng mäi træåìng âäúi våïi caïc cå såí cuî âãø coï biãûn phaïp khàõc phuûc; âäúi våïi caïc cäng trçnh måïi bàõt âáöu âæåüc thæûc thi thç cáön phaíi baïo caïo nhæîng aính hæåíng coï thãø coï âäúi våïi mäi træåìng, phaíi âaím baío khäng gáy ra nhæîng aính hæåíng låïn trong quaï trçnh xáy dæûng vaì caí quaï trçnh váûn haình, sæí duûng sau naìy.




Do váûy, cáön phaíi xem xeït caïc âiãöu kiãûn khê tæåüng, âëa hçnh vaì thuíy vàn âãø bäú trê caïc cäng trçnh cho håüp lyï. Màût bàòng qui hoaûch phaíi âaím baío thäng thoaïng, âoïn âæåüc hæåïng gioï täút nháút cho âä thë. Bãn caûnh âoï phaíi xeït âãún sæû phaït triãøn cuía âä thë trong tæång lai, âãø cho cäng trçnh hiãûn taûi vaì tæång lai khäng aính hæåíng láùn nhau,...

3.4.2 - Giaíi phaïp caïch li vãû sinh:

Thæåìng caìng gáön nguäön ä nhiãùm thç sæû aính hæåíng cuía noï gáy ra caìng låïn, do váûy cáön phaíi qui âënh vaình âai baío vãû xung quanh khu cäng nghiãûp, âoï laì khoaíng caïch tênh tæì nguäön thaíi âãún khu dán cæ. Khoaíng caïch âoï tuìy thuäüc vaìo tênh cháút vaì âàûc âiãøm cuía tæìng loaûi hçnh nhaì maïy, loaûi hçnh saín xuáút gáy nãn, khoaíng caïch naìy âaím baío näöng âäü cháút ä nhiãùm åí khu dán cæ do nguäön naìy gáy nãn khäng væåüt quaï tiãu chuáøn cho pheïp.

Ngoaìi ra, âäúi våïi caïc khu cäng nghiãûp cáön coï tæåìng bao che hoàûc duìng daíi cáy xanh âãø ngàn caín sæû phaït taïn buûi vaì tiãúng äön trong khäng gian, nhàòm giaím täúi âa sæû ä nhiãùm mäi træåìng âãún nåi sinh säúng cuía con ngæåìi. Baíng 3.3: Qui âënh daíi caïch ly vãû sinh theo caïc cáúp âäüc haûi cuía saín xuáút cäng nghiãûp:

CÁÚP ÂÄÜC HAÛI

I II III IV V

Daíi caïch li (m) 1000 500 300 100 50

3.4.3 - Giaíi phaïp cäng nghãû kyî thuáût:

Cáön phaíi hoaìn thiãûn caïc cäng nghãû saín xuáút, sæí duûng cäng nghãû tiãn tiãún hiãûn âaûi, cäng nghãû saín xuáút kên, giaím caïc kháu saín xuáút thuí cäng, aïp duûng cå giåïi hoïa vaì tæû âäüng hoïa trong dáy chuyãön saín xuáút.

Giaíi phaïp naìy coìn bao gäöm viãûc thay thãú cháút âäüc haûi duìng trong saín xuáút bàòng cháút khäng âäüc haûi hoàûc êt âäüc haûi hån, laìm saûch cháút âäüc haûi trong nguyãn liãûu saín xuáút; vê duû taïch læu huyình trong nhiãn liãûu than dáöu, thay phæång phaïp saín xuáút khä caïc váût liãûu sinh ra nhiãöu buûi bàòng phæång phaïp saín xuáút æåït, thay viãûc sæí duûng than dáöu trong âun náúu bàòng âiãûn nàng hoàûc nàng læåüng Màût Tråìi, nàng læåüng gioï,...

Caïc thiãút bë maïy moïc saín xuáút, caïc âæåìng äúng váûn chuyãøn cáön phaíi kên, âãø âaím baío váûn haình an toaìn, kinh tãú vaì traïnh sæû roì rè cháút ä nhiãùm ra ngoaìi mäi træåìng.



Kyî thuáût Mäi træåìng 3.4.4 - Giaíi phaïp xæí lyï cháút thaíi ngay taûi nguäön:

Caïc cháút ä nhiãùm træåïc khi thaíi ra ngoaìi mäi træåìng theo äúng khoïi thç ngæåìi ta cho chuïng âi qua caïc thiãút bë xæí lyï âãø giaím näöng âäü cháút ä nhiãùm traïnh cháút thaíi coï näöng âäü væåüt quaï tiãu chuáøn cho pheïp. Caïch làõp âàût thiãút bë nhæ hçnh 3.2:

Hçnh 3.2: Làõp âàût thiãút bë xæí lyï. 1- Nguäön thaíi cháút ä nhiãùm. 2- Chuûp huït cháút ä nhiãùm. 3- Thiãút bë xæí lyï cháút ä nhiãùm. 4- Quaût khäng khê âãø váûn chuyãøn cháút ä nhiãùm

trong âæåìng äúng. 5- ÄÚng khoïi thaíi.

Cháút ä nhiãùm træåïc khi âi vaìo thiãút

bë xæí lyï säú 3 coï khäúi læåüng laì G1 (mg/h) vaì sau khi ra khoíi thiãút bë xæí lyï coï khäúi læåüng laì G2 (mg/h), luïc âoï hiãûu suáút cuía thiãút bë seî laì:

1

2 3 4

5

%100xGG

2

1=η

Âäi khi ngæåìi ta coï thãø xaïc âënh hiãûu suáút xæí lyï cháút ä nhiãùm theo cäng thæïc sau:

%100xy

yy

âáöu

cuäúiâáöu −=η

Trong âoï yâáöu , ycuäúi laì näöng âäü cháút ä nhiãùm ban âáöu vaì sau khi qua thiãút bë xæí lyï.

Sau âáy ta seî nghiãn cæïu cáúu taûo vaì nguyãn lyï xæí lyï cháút ä nhiãùm cuía thiãút bë säú 3 trãn hçnh veî.

KK saûch

KK vaì buûi

a/ Caïc phæång phaïp xæí lyï buûi: • Sæí duûng læåïi loüc buûi:

Læåïi âæåüc laìm bàòng theïp âan, tuìy thuäüc vaìo mæïc âäü xæí lyï maì choün kêch thæåïc læåïi âan khaïc nhau, noï coï thãø taïch raïc, laï cáy vaì caïc váût thãø coï kêch thæåïc låïn.

Hçnh 3.3: Læåïi loüc buûi.




• Buäöng làõng buûi:

Buäöng cáúu taûo nhæ mäüt khäúi häüp hçnh chæî nháût, muûc âêch nhàòm giaím váûn täúc buûi âi trong âoï vaì làõng xuäúng. Âãø tàng hiãûu suáút loüc, ngæåìi ta coï thãø bäú trê thãm caïc táúm ngàn so le âãø thay âäøi chiãöu âi cuía buûi, mäüt säú haût buûi va âáûp vaìo táúm, máút quaïn tênh vaì råi xuäúng.

KK vaì buûi vaìo

KK vaì buûi vaìo

KK saûch ra

KK saûch ra

KK vaì buûi vaìo

KK saûch ra

KK vaì buûi vaìo

Hçnh 3.4: Buäöng làõng buûi.

Hiãûu suáút loüc buûi: η = 50 ÷ 60%.

• Xiclon taïch buûi:

KK vaì

buûi

KK saûch

buûi

Thiãút bë gäöm 2 hçnh truû läöng vaìo nhau, hçnh truû ngoaìi âæåüc boüc kên, hçnh truû trong hai âáöu räùng. Khäng khê vaì buûi âi vaìo tiãúp tuyãún våïi bãö màût trong hçnh truû ngoaìi, theo quaïn tênh buûi seî baïm vaìo bãö màût naìy vaì råi xuäúng âaïy thiãút bë, coìn khäng khê saûch âäøi chiãöu vaì theo hçnh truû nhoí bãn trong âãø ra ngoaìi.

Hiãûu suáút loüc : η = 60÷70%.

• Loüc buûi bàòng thiãút bë ténh âiãûn:

Nguyãn tàõc loüc buûi bàòng âiãûn: têch âiãûn ám cho haût buûi, buûi seî mang âiãûn têch ám, khi buûi âi qua bãö màût coï âiãûn têch dæång, buûi seî bë huït vaìo bãö màût naìy, trung hoìa âiãûn vaì råi xuäúng. Thiãút bë sæí duûng doìng âiãûn mäüt chiãöu våïi âiãûn thãú cao (khoaíng 50.000V).

Hçnh 3.5: Xiclon

Thæåìng coï 2 hçnh thæïc loüc buûi ténh âiãûn nhæ hçnh 3.6 vaì 3.7:




12

3

4

Buûi

Hçnh 3.6: Cáúu taûo thiãút bë loüc buûi ténh âiãûn kiãøu äúng.

1- Dáy kim loaûi ngàõn, tiãút diãûn beï, mang âiãûn têch ám.

2- ÄÚng kim loaûi, mang âiãûn têch dæång.

3- Âäúi troüng càng dáy 1. 4- Thiãút bë caïch âiãûn.

KK saûch

KK vaì buûi

KK vaì bui vaìo

KK saûch ra

Cæûc ion hoïa

KK vaì bui vaìo

KK saûch ra

Hçnh 3.7: Thiãút bë loüc buûi bàòng táúm baín.

Hiãûu suáút loüc cuía thiãút bë coï thãø âaût tåïi η = 98%.

• Loüc buûi kiãøu æåït:

Nguyãn lyï cuía quaï trçnh laì dæûa vaìo sæû tiãúp xuïc giæîa doìng khê mang buûi våïi cháút loíng, buûi trong doìng khê bë cháút loíng giæî laûi vaì thaíi ra ngoaìi dæåïi daûng càûn buìn. Phæång phaïp loüc buûi bàòng thiãút bë loüc kiãøu æåït coï thãø xem laì ráút âån giaín nhæng hiãûu quaí laûi ráút cao. - Thiãút bë loüc buûi kiãøu æåït dãù chãú taûo, giaï thaình tháúp nhæng hiãûu quaí loüc

buûi cao. - Coï thãø loüc âæåüc buûi kêch thæåïc thæåïc dæåïi 0,1µm.



Kyî thuáût Mäi træåìng - Coï thãø laìm viãûc våïi khê coï nhiãût âäü vaì âäü áøm cao maì mäüt säú caïc thiãút bë

loüc buûi khaïc khäng thãø âaïp æïng âæåüc nhæ loüc bàòng tuïi vaíi, loüc bàòng âiãûn.

- Thiãút bë loüc buûi kiãøu æåït khäng nhæîng loüc âæåüc buûi maì coìn loüc âæåüc caí khê âäüc haûi bàòng quaï trçnh háúp thuû, bãn caûnh âoï coìn sæí duûng nhæ thiãút bë laìm nguäüi vaì laìm áøm khê maì trong nhiãöu træåìng håüp træåïc thiãút bë loüc buûi bàòng âiãûn phaíi cáön âãún noï.

Thiãút bë loüc buûi kiãøu æåït thæåìng coï nhiãöu loaûi. Sau âáy laì mäüt thiãút bë loüc buûi kiãøu buäöng phun hay thuìng ræía khê räùng:

Khê aûch ras

1 2

3

4

Hçnh 3.8: Buäöng phun - thuìng ræía khê räùng.

1- Voí thiãút bë 2- Bäü pháûn hæåïng doìng vaì phán

phäúi khê. 3- Voìi phun næåïc. 4- Táúm chàõn næåïc.

Khê vaì uûi vaìo b

Xaí càûn buìn

b/ Caïc phæång phaïp xæí lyï khê thaíi: Caïc khê thaíi trong mäi træåìng ráút âa daûng, mæïc âäü taïc haûi cuîng khaïc

nhau tuìy thuäüc vaìo tæìng loaûi khê, tuìy thuäüc vaìo näöng âäü cuía chuïng trong mäi træåìng. Coï thãø chia thaình hai nhoïm nhæ sau:

-Nhoïm vä cå gäöm caïc khê: SO2 , SO3 , H2S , CO , CO2 , NOx , HCl, ... -Nhoïm hæîu cå gäöm: benzen, butan, axeton, axetylen, caïc axit hæîu cå,...

Tuìy theo thaình pháön, khäúi læåüng vaì tênh cháút cuía tæìng loaûi khê maì ngæåìi ta âæa nhiãöu phæång phaïp xæí lyï khaïc nhau cho phuì håüp, âaím kyî thuáût xæí lyï vaì tênh kinh tãú cuía phæång phaïp âoï. Coï thãø nãu ra mäüt säú phæång phaïp xæí lyï sau:




• Háúp thuû:

Phæång phaïp naìy thæåìng âæåüc aïp duûng khi näöng âäü cuía khê âäüc haûi trong khê thaíi khaï cao (> 1% theo thãø têch).

Sæû háúp thuû laì quaï trçnh huït thu choün loüc mäüt hay mäüt säú cháút khê ä nhiãùm bàòng mäüt dung mäi naìo âoï (thæåìng laì næåïc), coìn goüi âoï laì dëch thãø háúp thuû. Choün dëch thãø háúp thuû hoàûc dung dëch háúp thuû chuí yãúu phuû thuäüc vaìo tênh cháút hoïa hoüc caïc cháút háúp thuû vaì caïc cáúu tæí bë háúp thuû. Nãúu chè cáön loaûi træì taûp cháút hoïa hoüc trong khê, thç khuynh hæåïng choün cháút háúp thuû coï taïc duûng hoïa hoüc våïi caïc cáúu tæí bë háúp thuû. Nãúu yãu cáöu khäng chè laìm saûch khê maì cáön sæí duûng caïc taûp cháút thu âæåüc thç cáön choün cháút háúp thuû thêch håüp.

Vê duû: - Duìng næåïc väi âãø laìm saûch SO2:

SO2 +Ca(OH)2 = CaSO3 + H2O

- Duìng sæîa väi hoàûc magiã oxyt âãø laìm saûch clo trong khê:

2Cl2 + 2Ca(OH)2 = Ca(OCl)2 + CaCl2 + 2H2O 2Cl2 + 2Mg(OH)2 = Mg(OCl)2 + MgCl2 + 2H2O

- Duìng dung dëch natri cacbonat âãø ræía khê H2S:

H2S + Na2CO3 = NaHS + NaHCO3.

Caïch thæïc háúp thuû coï nhiãöu daûng khaïc nhau, nhæng coï thãø phán thaình 4 nhoïm sau:

+ Buäöng phun, thaïp phun: trong âoï caïc cháút loíng âæåüc phun thaình gioüt nhoí trong thãø têch räùng cuía thiãút bë vaì cho doìng khê âi qua.

+ Thiãút bë suûc khê: khê âæåüc phán taïn dæåïi daûng caïc bong boïng âi qua låïp cháút loíng. Quaï trçnh phán taïn khê coï thãø âæåüc thæûc hiãûn bàòng caïch cho khê âi qua táúm xäúp, táúm âuûc läù hoàûc bàòng caïch khuáúy cå hoüc.

+ Thiãút bë háúp thuû kiãøu suíi boüt: khê âi qua táúm âuûc läù bãn trãn coï chæïa låïp næåïc moíng.

+ Thiãút bë háúp thuû coï låïp âãûm bàòng váût liãûu räùng: Cháút loíng âæåüc tæåïi trãn låïp âãûm räùng vaì chaíy xuäúng dæåïi taûo ra bãö màût æåït cuía låïp âãûm âãø doìng khê tiãúp xuïc âi qua.




• Háúp phuû:

Háúp phuû laì quaï trçnh phán ly khê dæûa trãn aïi læûc cuía mäüt säú cháút ràõn âäúi våïi mäüt säú loaûi khê coï màût trong häùn håüp khê noïi chung vaì trong khê thaíi noïi riãng, trong quaï trçnh âoï caïc phán tæí cháút khê ä nhiãùm trong khê thaíi bë giæî laûi trãn bãö màût cuía váût liãûu ràõn. Váût liãûu ràõn sæí duûng trong quaï trçnh naìy âæåüc goüi laì cháút háúp phuû, coìn cháút khê bë giæî laûi trong cháút háúp phuû âæåüc goüi laì cháút bë háúp phuû.

Quaï trçnh háúp phuû âæåüc sæí duûng räüng raîi âãø khæí áøm trong khäng khê hoàûc trong mäi træåìng khê noïi chung, khæí khê âäüc haûi vaì muìi trong khê thaíi, thu häöi caïc loaûi håi, khê coï giaï trë láùn trong khäng khê hoàûc khê thaíi.

Váût liãûu háúp phuû thæåìng laì caïc loaûi váût liãûu daûng haût tæì 6÷10mm xuäúng âãún cåî 200µm coï âäü räùng låïn âæåüc hçnh thaình do nhæîng maûch mao quaín li ti nàòm bãn trong khäúi váût liãûu. Âæåìng kênh cuía mao quaín chè låïn hån mäüt säú êt láön âæåìng kênh phán tæí cuía cháút háúp phuû thç váût liãûu háúp phuû måïi coï taïc duûng täút.

Váût liãûu háúp phuû cáön âaïp æïng caïc yãu cáöu sau âáy:

+ Coï khaí nàng háúp phuû cao - tæïc huït âæåüc mäüt læåüng låïn khê cáön khæí tæì pha khê.

+ Phaûm vi taïc duûng räüng - khæí âæåüc nhiãöu loaûi khê khaïc nhau. + Coï âäü bãön cå hoüc cáön thiãút. + Coï khaí nàng hoaìn nguyãn dãù daìng. + Giaï thaình reí.

Váût liãûu háúp thuû coï thãø âæåüc chia thaình 3 nhoïm chênh:

- Váût liãûu khäng coï cæûc: Trãn bãö màût cuía chuïng xaíy ra chuí yãúu laì hiãûn tæåüng háúp phuû váût lyï.

- Váût liãûu coï cæûc: Trãn bãö màût cuía chuïng xaíy ra quaï trçnh háúp phuû hoïa hoüc nhæng khäng laìm thay âäøi cáúu truïc phán tæí cháút khê cuîng nhæ cáúu truïc bãö màût cuía váût liãûu háúp phuû.

- Váût liãûu maì trãn bãö màût cuía chuïng xaíy ra quaï trçnh háúp phuû hoïa hoüc vaì quaï trçnh âoï laìm thay âäøi cáúu truïc cuía phán tæí khê.

Mäüt säú cháút váût liãûu háúp phuû thæåìng laì: than hoaût tênh, silicagel (SiO2) vaì alumogel (Al2O3).




• Thiãu âäút:

Quaï trçnh naìy âæåüc aïp duûng cho nhæîng træåìng håüp sau:

+ Pháön låïn caïc cháút ä nhiãùm coï muìi khoï chëu âãöu chaïy âæåüc hoàûc thay âäøi âæåüc vãö màût hoïa hoüc âãø biãún thaình cháút coï êt muìi hån khi phaín æïng våïi oxy åí nhiãût âäü thêch håüp.

+ Caïc loaûi sol khê hæîu cå coï khoïi nhçn tháúy âæåüc , vê duû nhæ khoïi tæì loì rang caì phã, loì saín xuáút thët hun khoïi, loì nung men sæï,...

+ Mäüt säú caïc håi, khê hæîu cå nãúu thaíi træûc tiãúp vaìo khê quyãøn seî coï phaín æïng våïi sæång muì vaì gáy taïc haûi cho mäi træåìng. Quaï trçnh thiãu âäút coï taïc duûng phán huíy ráút hiãûu quaí caïc loaûi cháút naìy.

+ Mäüt säú caïc loaûi cäng nghãû nhæ cäng nghãû khai thaïc vaì loüc dáöu thaíi ra nhiãöu khê chaïy âæåüc kãø caí nhæîng cháút hæîu cå ráút âäüc haûi. Phæång phaïp xæí lyï hiãûu quaí vaì an toaìn nháút cho træåìng håüp naìy laì thiãu âäút bàòng ngoün læía træûc tiãúp, thiãu âäút ngay bãn trong äúng khoïi hoàûc bàòng buäöng âäút riãng biãût.

Hçnh 3.9: Loì thiãu âäút.

1- Khê thaíi âi vaìo thiãút bë thiãu âäút.

2- Bãö màût trao âäøi nhiãût hám noïng khê thaíi.

3- Nhiãn liãûu. 4- Voìi âäút. 5- Khê saûch âi ra äúng khoïi

5 3

4

1 2




Ä NHIÃÙM MÄI TRÆÅÌNG NÆÅÏC ===============================================================

4.1 - ÂÀÛC ÂIÃØM CUÍA TAÌI NGUYÃN NÆÅÏC

4.1.1- Nguäön næåïc vaì phán bäú næåïc trong tæû nhiãn :

Næåïc laì nguäön taìi nguyãn ráút cáön thiãút cho sæû säúng trãn Traïi Âáút, âaím baío cho sæû phaït triãøn cuía nãön vàn minh nhán loaûi hiãûn taûi cuîng nhæ trong tæång lai: nguäön cung cáúp thæûc pháøm vaì nguyãn liãûu cäng nghiãûp däöi daìo... Næåïc âæåüc coi laì mäüt khoaïng saín âàûc biãût vç taìng træî mäüt nàng læåüng låïn laûi hoìa tan nhiãöu váût cháút phuûc vuû cho nhu cáöu nhiãöu màût cuía con ngæåìi.

Næåïc trãn haình tinh phaït sinh tæì ba nguäön: tæì bãn trong loìng âáút, tæì thiãn thaûch âæa laûi vaì tæì låïp trãn cuía khê quyãøn. Khäúi læåüng næåïc chuí yãúu trãn Traïi Âáút: næåïc màûn, næåïc ngoüt, håi næåïc; bàõt nguäön tæì loìng âáút trong quaï trçnh phán hoïa låïp âaï åí nhiãût âäü cao.

Theo sæû tênh toaïn thç khäúi læåüng næåïc åí traûng thaïi tæû do phuí lãn Traïi Âáút laì trãn 1,4 tyí km3, læåüng næåïc naìy nãúu phuí trãn bãö màût Traïi Âáút seî coï âäü daìy 0,3-0,4 m. Baíng 3.1: Træî læåüng næåïc trãn Traïi Âáút :

Loaûi næåïc Khäúi læåüng næåïc(1000 km3)

Tyí lãû %

Âaûi dæång Næåïc ngáöm Bàng Häö Håi áøm trong âáút

1.370.323 60.000 24.000

280 85

94,20 4,12 1,65 0,02

0,006

= 66 =



Håi áøm trong khäng khê Säng suäúi Täøng cäüng

14 12

1.454.714

0,001 0,001 100,00

Khäúi læåüng cuía caïc loaûi nguäön næåïc ráút khaïc nhau, gáön 94% næåïc trãn Traïi Âáút laì næåïc màûn; næåïc ngoüt chiãúm mäüt pháön ráút nhoí, trong âoï pháön låïn laûi âoïng bàng åí miãön cæûc vaì vuìng bàng haì. Chè mäüt pháön ráút nhoí cuía læåüng næåïc haình tinh (1/7000) coï vai troì quan troüng trong viãûc baío täön sæû säúng - âoï laì læåüng næåïc ngoüt coï trong säng, häö, ao, suäúi, næåïc ngáöm vaì håi áøm trong khäng khê.

4.1.2- Chu trçnh tuáön hoaìn næåïc trong thuíy quyãøn :

Næåïc trong tæû nhiãn luän luän váûn âäüng vaì thay âäøi traûng thaïi. Chu trçnh næåïc laì sæû váûn âäüng cuía næåïc trãn Traïi Âáút vaì trong khê quyãøn mäüt caïch tæû nhiãn theo nàm daûng cå baín laì: mæa - doìng chaíy - tháúm - bäúc håi - ngæng tuû vaì thaình mæa.

Næåïc váûn âäüng trong chu trçnh laì nhåì bæïc xaû soïng ngàõn cuía Màût Tråìi. Tåïi màût âáút chuïng bë háúp thuû mäüt pháön vaì chuyãøn âäøi thaình nhiãût nàng laìm cho nhæîng táöng tháúp cuía khê quyãøn noïng lãn. Chênh nàng læåüng naìy âaî hám noïng næåïc màût cuía âaûi dæång vaì âáút liãön trong caïc thãø loíng khaïc nhau (loíng, tuyãút, bàng) vaì laìm chuïng bäúc håi. Sæû khaïc biãût vãö nhiãût âäü giæîa caïc vuìng khê quyãøn laìm khäng khê chuyãøn âäüng (gioï). Håi næåïc bäúc lãn våïi khäng khê noïng tåïi táöng cao khê quyãøn thç ngæng tuû thaình mæa hay tuyãút vaì laûi råi xuäúng màût âáút.

Næåïc ngoüt coï thãø sæí duûng chiãúm mäüt læåüng ráút nhoí trong toaìn bäü khäúi læåüng cuía thuíy quyãøn nhæng nhåì quaï trçnh khäøng läö: sæû tuáön hoaìn næåïc, træî læåüng næåïc ngoüt âæåüc tuáön hoaìn liãn tuûc. Chênh quaï trçnh naìy laì nguyãn nhán taûo ra næåïc ngoüt. Sæû trao âäøi næåïc ngoüt trong säng häö diãùn ra maûnh meî hån ráút nhiãöu so våïi næåïc màûn vaì næåïc bàng haì.

Baíng 4.2: Caïc chu kyì tuáön hoaìn næåïc trong thuíy quyãøn : Caïc yãúu täú cuía thuíy quyãøn Thåìi gian chu kyì, (nàm)

Âaûi dæång Täøng læåüng næåïc ngáöm Næåïc ngáöm tham gia chu kyì Bàng haì

3000 5000 330

8300

= 67 =


Kyî thuáût Mäi træåìng Häö Âäü áøm âáút Næåïc säng Håi næåïc khê quyãøn Toaìn bäü thuíy quyãøn

10 1

0,032 0,027 2800

Chu trçnh næåïc toaìn cáöu quyãút âënh khaí nàng cáúp næåïc ngoüt cho con ngæåìi vaì caïc sinh váût khaïc. Do xuáút hiãûn cuía sæû säúng, voìng tuáön hoaìn næåïc ngaìy caìng phæïc taûp hån våïi viãûc bäúc håi næåïc cuía cå thãø säúng vaì caïc hoaût âäüng cuía con ngæåìi.

4.1.3- Phán loaûi vaì phán bäú nguäön næåïc :

Taìi nguyãn næåïc âæåüc phán thaình ba daûng chuí yãúu theo vë trê cuîng nhæ âàûc âiãøm hçnh thaình, khai thaïc vaì sæí duûng âoï laì nguäön næåïc trãn màût âáút (næåïc màût), næåïc dæåïi âáút (næåïc ngáöm) vaì næåïc trong khê quyãøn (håi næåïc).

a/ Næåïc màût : Trãn phaûm vi luûc âëa træî læåüng næåïc màût bao gäöm næåïc bàng tuyãút åí

caïc âëa cæûc vaì caïc vuìng nuïi cao xæï haìn âåïi (98,83%), næåïc häö (1,15%), næåïc âáöm láöy (0,015%) vaì næåïc säng (0,005%). Vãö khäúi læåüng næåïc bàng tuyãút chiãúm tyí lãû tuyãût âäúi låïn vaì nãúu giaí thuyãút khäúi bàng haì tan thaình næåïc thç mæûc næåïc âaûi dæång coï thãø tàng lãn 66,4m. Tuy nhiãn trong thæûc tãú bàng haì nàòm åí khu væûc giaï laûnh vénh cæíu nãn khaí nàng sæí duûng chuïng coìn ráút haûn chãú. Ngæåüc laûi næåïc säng vaì häö tuy chiãúm tyí lãû ráút nhoí song do tham gia vaìo chæång trçnh tuáön hoaìn váûn âäüng ráút têch cæûc nãn chuïng coï vai troì hãút sæïc quan troüng âäúi våïi sæû phaït triãøn kinh tãú xaî häüi cuía con ngæåìi.

Vãö læåüng næåïc häö cho tåïi nay chæa tênh âæåüc chênh xaïc, vç chæa âæåüc âiãöu tra âáöy âuí. Så bäü æåïc tênh coï 2,8 triãûu häö tæû nhiãn, trong âoï coï 145 häö coï diãûn têch màût trãn 100km2. Häö næåïc nhaût låïn nháút vaì sáu nháút thãú giåïi laì Baican (thuäüc cäüng hoìa liãn bang Nga) chæïa 2.300km3 næåïc, våïi âäü sáu täúi âa 1.741m .

Ngoaìi häö tæû nhiãn trãn luûc âëa âaî xáy dæûng hån 10.000 häö chæïa næåïc nhán taûo nhàòm giaíi quyãút caïc nhu cáöu sæí duûng nguäön næåïc màût (âiãöu tiãút vaì khai thaïc doöng chaíy cuía säng). Täøng dung têch hæîu êch cuía häö nhán taûo æåïc tênh gáön 5.000 km3.

= 68 =



Næåïc âáöm láöy æåïc tênh 11.470 km3 våïi diãûn têch 2.682 km2.

Næåïc säng luän váûn âäüng vaì tuáön hoaìn, nãn nhanh choïng âæåüc phuûc häöi. Nhåì váûy tuy thãø têch chæïa cuía caïc säng æåïc tênh chè bàòng 1.200 km3 nhæng nàng læåüng doìng chaíy phong phuï hån nhiãöu, âiãöu naìy cho pheïp tàng âaïng kãø khaí nàng khai thaïc doìng säng cho caïc muûc tiãu sæí duûng khaïc nhau.

b/ Næåïc ngáöm : Phêa dæåïi màût âáút, trong caïc låïp bãn trãn cuía quyãøn âaï, coï caïc daûng

næåïc thiãn nhiãn taûo thaình næåïc ngáöm cuía voí Traïi Âáút. Næåïc ngáöm noïi trãn goüi laì næåïc troüng læûc. Bãn caûnh næåïc troüng læûc, trong nham thaûch coìn coï næåïc mao dáùn. Daûng næåïc naìy liãn kãút khaï chàût våïi nham thaûch båíi læûc dênh kãút - læûc maûng mao dáùn vaì do âoï chuïng di chuyãøn trong caïc keî håí khäng tuán theo sæïc huït troüng træåìng cuía Traïi Âáút .

Ngoaìi ra trong nham thaûch coìn coï næåïc liãn kãút hoïa hoüc, âoï laì mäüt bäü pháûn trong thaình pháön hoïa hoüc cuía khoaïng váût. Vê duû tinh thãø thaûch cao chæïa hai phán tæí næåïc trong mäùi phán tæí sunfat canxi (CaSO4.2H2O), trong tinh thãø muäúi sunfat natri coï tåïi 10 phán tæí næåïc.

Vãö træî læåüng næåïc ngáöm hiãûn nay chè måïi âaïnh giaï åí mæïc tæång âäúi, vç khaï phæïc taûp, mäüt màût do mäúi quan hãû qua laûi hæîu cå giæîa næåïc màût vaì næåïc ngáöm, màût khaïc do khaí nàng khoan coìn haûn chãú vaì taìi liãûu khoan sáu coìn quaï êt. Tuy váûy càn cæï taìi liãûu cuía täø chæïc giaïo duûc khoa hoüc vaì vàn hoïa cuía liãn håüp quäúc coï thãø så bäü âaïnh giaï træî læåüng næåïc ngáöm trãn toaön cáöu.

Baíng 4.3- Træî læåüng næåïc ngáöm toaìn cáöu : Phaûm vi Khäúi læåüng

(1000 km3 )Âäü khoaïng hoïa

( g/l) Mæïc âäü thêch håüp khi sæí

duûng Âäü sáu tåïi 1000m

4000 Chuí yãúu næåïc ngoüt. Læåüng muäúi hoìa tan khäng quaï 1

Âaïp æïng nhu cáöu âäúi våïi næåïc sinh hoaût vaì næåïc tæåïi

Âäü sáu tæì 1000-6000m

Khoaíng 5000

Pháön låïn laì næåïc màûn våïi læåüng muäúi hoìa tan tåïi 30-40 âäi khi âãún 300-400

Coï thãø duìng cho cäng nghiãûp hoïa hoüc. Khi sæí duûng cho sinh hoaût hoàûc tæåïi cáön phaíi laìm ngoüt.

Täøng caïc loaûi theo dæû baïo

60.000

= 69 =


Kyî thuáût Mäi træåìng 4.1.4- Tênh cháút , thaình pháön cuía næåïc tæû nhiãn :

a/ Tênh cháút váût lyï : • Nhiãût âäü : nhiãût âäü cuía næåïc thay âäøi theo nhiãût âäü cuía khäng khê,

nháút laì næåïc màût. Nhiãût âäü cuía næåïc màût dao âäüng tæì 4-40°C, næåïc ngáöm nhiãût âäü tæång âäúi äøn âënh dao âäüng tæì 17-27°C.

• Âäü âuûc : Âäü âuûc do caïc cháút læ læíng åí trong næåïc nhæ caït, seït, buìn vaì caïc håüp cháút hæîu cå coï åí trong næåïc.

• Âäü maìu vaì muìi vë : Næåïc tæû nhiãn coï thãø coï maìu do chæïa caïc cháút vä cå hay hæîu cå åí daûng håüp cháút hoìa tan hay cháút keo gáy ra. Chàóng haûn nhæ næåïc chæïa nhiãöu sàõt coï maìu vaìng náu. Acid humic hay funvic laìm cho næåïc coï maìu âen.

Næåïc coï thãø coï muìi buìn, muìi mäúc do caïc thæûc váût thäúi ræîa gáy ra hay muìi thäúi do H2S vaì mäüt säú håüp cháút hoìa tan coï thãø laìm cho næåïc coï vë âàûc biãût màûn, chaït, chua... vê duû næåïc chæïa nhiãöu Magie coï vë chaït, chæïa nhiãöu muäúi àn coï vë màûn...

b/ Thaình pháön hoïa hoüc cuía næåïc tæû nhiãn : Caïc håüp cháút vä cå vaì hæîu cå trong næåïc tæû nhiãn coï thãø täön taûi åí daûng

ion hoìa tan, khê hoìa tan, daûng ràõn vaì loíng. Chênh sæû phán bäú caïc håüp cháút naìy quyãút âënh tênh cháút cuía næåïc tæû nhiãn: ngoüt, màûn, cæïng hoàûc mãöm, ngheìo dinh dæåîng hay giaìu dinh dæåîng ...

• Caïc iän hoìa tan : Næåïc tæû nhiãn laì dung mäi âãø hoìa tan háöu hãút caïc acid, bazå vaì muäúi vä cå. Vç thãú trong næåïc tæû nhiãn coï caïc ion hoìa tan nhæ: Cl-, Na+, Mg2+, Ca2+, K+, SO4

2-, Br-, Fe2+, Fe3+, HCO3-,...

Haìm læåüng cuía caïc nguyãn täú hoaï hoüc phán bäú phuû thuäüc vaìo âàûc âiãøm khê háûu, âëa cháút, âëa maûo vaì vë trê thuíy væûc. Âàûc âiãøm thaình pháön cuía caïc ion hoìa tan cuía säng do ba yãúu täú chuí âaüo gáy ra: aính hæåíng cuía næåïc mæa, cuía sæû bäúc håi vaì sæû phong hoaï. Caïc säng nhiãût âåïi mæa nhiãöu coï thaình pháön hoïa hoüc chuí yãúu nhæ næåïc mæa, coìn yãúu täú phong hoïa khäng låïn. Caïc säng nhiãût âåïi sa maûc coï thaình pháön hoïa hoüc do quaï trçnh bäúc håi, kãút tinh laì chuí âaûo. Caïc säng vuìng än âåïi êt mæa coï thaình pháön hoïa hoüc do phong hoïa laì chuí âaûo...

= 70 =



• Caïc khê hoìa tan :

- Äxy laì loaûi khê êt hoìa tan trong næåïc vaì khäng taïc duûng våïi næåïc vãö màût hoïa hoüc. Oxy cáön cho quaï trçnh trao âäøi cháút. Âäü hoìa tan cuía oxy trong næåïc phuû thuäüc chuí yãúu vaìo nhiãût âäü, aïp suáút cuía mäi træåìng; ngoaìi ra coìn phuû thuäüc vaìo âäü màûn, chiãöu sáu cuía låïp næåïc bãö màût vaì mæïc âäü ä nhiãùm cuía næåïc.

Vaìo muìa thu, âäng læåüng oxy hoìa tan trong næåïc nhiãöu hån vaìo muìa xuán, heì do nhiãût âäü muìa xuán, heì tàng, näöng âäü muäúi tàng, quaï trçnh hä háúp tàng dáùn âãún âäü oxy hoìa tan giaím.

ÅÍ låïp næåïc bãö màût, näöng âäü oxy hoìa tan phuû thuäüc vaìo sæû trao âäøi cuía næåïc våïi khäng khê. ÅÍ låïp dæåïi näöng âäü cuía oxy hoìa tan phuû thuäüc vaìo khaí nàng tiãu thuû oxy cuía caïc sinh váût vaì sæû xaïo träün cuía caïc låïp næåïc.

Noïi chung näöng âäü oxy trong næåïc giaím dáön theo âäü sáu cuía låïp næåïc. Nãúu næåïc bë ä nhiãùm båíi caïc cháút hæîu cå dãù phán huíy thç haìm læåüng oxy trong næåïc giaím do bë tiãu thuû båíi hoaût âäüng cuía caïc vi sinh váût.

- Khê CO2 chè chiãúm 0,03% trong khê quyãøn nhæng âoïng vai troì cæûc kyì quan troüng trong næåïc vç noï phaín æïng våïi næåïc taûo thaình ion bicacbonat (HCO3

-) vaì caïc bonat (CO3- ). Näöng âäü khê CO2 trong næåïc phuû thuäüc vaìo âäü

pH: nãúu pH tháúp thç CO2 åí daûng khê, pH=8-9 daûng bicacbonat vaì pH>10 daûng cacbonat tyí lãû cao.

- Khê NH3 täön taûi trong næåïc coï pH >10. Trong mäi træåìng trung tênh vaì acid chuí yãúu åí daûng ion NH4

+. Do bë oxy hoïa båíi vi sinh váût nãn NH4+ dãù

daìng chuyãøn thaình nitrit vaì sau âoï thaình nitrat.

- Khê H2S taûo ra do quaï trçnh phán huíy caïc cháút hæîu cå coï åí trong næåïc. Trong âiãöu kiãûn oxy hoïa coï thãø taûo thaình H2SO4 gáy taïc haûi cho caïc cäng trçnh xáy dæûng dæåïi næåïc.

• Caïc cháút ràõn :

Caïc cháút ràõn trong næåïc bao gäöm caïc cháút vä cå, hæîu cå vaì vi sinh váût. Chuïng coï thãø phán thaình caïc loaûi phuû thuäüc vaìo kêch thæåïc nhæ sau:

- Cháút ràõn hoìa tan coï kêch thæåïc d<10-9m. - Cháút ràõn daûng keo coï kêch thæåïc d=10-9-10-6m. - Cháút ràõn åí daûng lå læíng coï kêch thæåïc d= 10-6-10-5m.

= 71 =



- Cháút ràõn coï thãø làõng coï kêch thæåïc d>10-5m.

• Caïc cháút hæîu cå :

Trong nguäön næåïc tæû nhiãn, haìm læåüng caïc cháút hæîu cå ráút tháúp, êt coï khaí nàng gáy tråí ngaûi cho cáúp næåïc sinh hoaût, thuíy saín, thuíy låüi. Nhæng nãúu bë ä nhiãùm do næåïc thaíi sinh hoaût, saín xuáút ... thç näöng âäü cháút hæîu cå trong næåïc seî tàng lãn.

Dæûa vaìo khaí nàng bë phán huíy do sinh váût trong næåïc, cháút hæîu cå coï thãø phán thaình hai loaûi: dãù bë phán huíy sinh hoüc nhæ âæåìng, cháút beïo, prätãin,... vaì khoï bë phán huíy sinh hoüc nhæ DDT, Lindan, aldrine, dioxin, naphtalen...

c/ Thaình pháön sinh hoüc cuía næåïc tæû nhiãn : Thaình pháön vaì máût âäü caïc cå thãø säúng trong nguäön næåïc phuû thuäüc chàût

cheî vaìo âàûc âiãøm, thaình pháön hoïa hoüc cuía nguäön næåïc, chãú âäü thuíy vàn vaì âëa hçnh nåi cæ truï. Caïc loaûi sinh váût täön taûi trong nguäön næåïc tæû nhiãn chuí yãúu laì vi khuáøn, náúm, siãu vi truìng, taío, nguyãn sinh âäüng váût, âäüng váût âa baìo, caïc loaìi âäüng váût coï xæång säúng vaì caïc loaûi nhuyãùn thãø.

• Vi khuáøn vaì náúm :

Vi khuáøn laì caïc loaìi sinh váût thæåìng åí daûng âån baìo, khäng maìu coï kêch thæåïc tæì 0,5-5 mm, coï daûng hçnh que, hçnh cáöu hoàûc hçnh xoàõn, chuïng coï thãø åí daûng âån leí, càûp âäi hoàûc liãn kãút thaình maûch daìi.

Vi khuáøn âoïng vai troì quan troüng trong viãûc phán huíy cháút hæîu cå, häù tråü quaï trçnh tæû laìm saûch cuía næåïc tæû nhiãn. Vç váûy chuïng coï yï nghéa låïn vãö màût sinh thaïi.

Phuû thuäüc vaìo nguäön dinh dæåîng, vi khuáøn âæåüc chia thaình hai nhoïm: vi khuáøn tæû dæåîng vaì vi khuáøn dë dæåîng.

Caïc vi khuáøn dë dæåîng sæí duûng cháút hæîu cå laìm nguäön nàng læåüng vaì nguäön caïcbon âãí thæûc hiãûn quaï trçnh sinh täøng håüp. Coï ba phán nhoïm vi khuáøn dë dæåîng: caïc vi khuáøn hiãúu khê cáön oxy hoìa tan khi phán huíy cháút hæîu cå âãø sinh saín vaì phaït triãøn, caïc vi khuáøn kyñ khê oxy hoïa cháút hæîu cå trong âiãöu kiãûn khäng cáön oxy tæû do vç chuïng coï thãø duìng oxy liãn kãút trong caïc håüp cháút nhæ nitrat, sulfat vaì caïc vi khuáøn tuìy nghi coï cå chãú phaït triãøn trong âiãöu kiãûn coï hoàûc khäng coï oxy tæû do.

= 72 =



Caïc vi khuáøn tæû dæåîng coï khaí nàng oxy hoïa cháút vä cå âãø thu nàng læåüng vaì sæí duûng khê CO2 laìm nguäön cacbon cho quaï trçnh sinh täøng håüp. Thuäüc nhoïm naìy coï vi khuáøn nitrat hoïa, vi khuáøn læu huyình, vi khuáøn sàõt ... Caïc vi khuáøn coï khaí nàng chëu âæåüc pH tháúp vaì coï thãø oxy hoïa H2S trong næåïc thaình acid sulfuric gáy àn moìn váût liãûu caïc cäng trçnh thuíy. Caïc vi khuáøn sàõt coï khaí nàng oxy hoïa sàõt hoìa tan trong næåïc thaình sàõt khäng tan làõng xuäúng âaïy.

Náúm vaì men laì caïc loaûi thæûc váût khäng coï khaí nàng quang håüp. Men coï thãø chuyãøn hoïa âæåìng thaình ræåûu vaì phaït triãøn tãú baìo måïi. ÅÍ mäüt säú vuìng næåïc tuì, náúm vaì men coï thãø phaït triãøn maûnh.

• Vi ruït :

Trong nguäön næåïc tæû nhiãn thæåìng coï caïc loaûi vi ruït. Chuïng coï kêch thæåïc cæûc nhoí (20-100 nanomet) nãn chè phaït hiãûn bàòng kênh hiãøn vi âiãûn tæí.

Vi ruït laì loaûi kyï sinh näüi baìo. Chuïng chè coï thãø sinh säi trong tãú baìo cuía váût chuí vç chuïng khäng coï hãû thäúng chuyãøn hoïa âãø tæû sinh saín. Khi xám nháûp vaìo tãú baìo váût chuí, vi ruït thæûc hiãûn viãûc chuyãøn hoïa tãú baìo âãø täøng håüp prätãin vaì acid nucleic âãø sinh saín vaì phaït triãøn. Chênh vç cå chãú sinh saín naìy nhiãöu loaûi vi ruït laì taïc nhán gáy bãûnh hiãøm ngheìo cho con ngæåìi vaì gia suïc nhæ bãûnh viãm gan vaì viãm ruäüt.

• Taío :

Taío laì loaûi thæûc váût âån giaín nháút coï khaí nàng quang håüp. Coï loaûi taío coï cáúu truïc âån baìo chè phaït hiãûn bàòng kênh hiãøn vi, coï loaûi coï daûng nhaïnh daìi coï thãø quan saït bàòng màõt. Taío laì sinh váût tæû dæåîng, chuïng sæí duûng cacbonic hoàûc bicacbonat laìm nguäön cacbon vaì sæí duûng caïc cháút dinh dæåîng vä cå nhæ photphat vaì nitå âãø phaït triãøn.

Trong quaï trçnh phaït triãøn cuía taío coï sæû tham gia cuía mäüt säú nguyãn täú vi læåüng nhæ magiã, Bo, cacbon vaì canxi. Taío coï maìu våïi thaình pháön chuí yãúu laì cháút diãûp luûc âoïng vai troì quan troüng trong viãûc quang håüp .

Taío phaït triãøn ráút maûnh trong nguäön næåïc áúm chæïa nhiãöu cháút dinh dæåîng tæì næåïc thaíi sinh hoaût vaì phán boïn. Vç váûy taío laì mäüt chè tiãu sinh hoüc âaïnh giaï cháút læåüng næåïc tæû nhiãn.

= 73 =



• Caïc loaûi thæûc váût vaì sinh váût khaïc :

Trong næåïc coìn coï caïc loaûi thæûc váût låïn nhæ rong, luûc bçnh laì caïc thæûc váût chè thë âaïnh giaï cháút læåüng næåïc tæû nhiãn.

Caïc nguyãn sinh âäüng váût, âäüng váût âa baìo, caïc loaìi nhuyãùn thãø vaì täm caï laì nhæîng sinh váût thæåìng coï màût trong nguäön næåïc tæû nhiãn. Sæû phaït triãøn vãö thãø loaûi vaì säú læåüng caïc loaìi thuíy sinh âoï phuû thuäüc roî rãût vaìo cháút læåüng næåïc vaì mæïc âäü ä nhiãùm næåïc. Vê duû nguäön næåïc bë ä nhiãùm cháút hæîu cå seî laìm suy giaím vãö chuíng loaûi vaì säú læåüng caïc loaìi thuíy sinh do näöng âäü oxy hoìa tan trong næåïc giaím; nhiãùm pheìn seî laìm chua næåïc (pH =4,5-5) seî laìm giaím læåüng täm caï.

4.1.5- Sæû ä nhiãùm nguäön næåïc :

a/ Khaïi niãûm : Do hoaût âäüng nhán taûo hay tæû nhiãn (xoïi moìn, phaï ræìng, luî luût, sæû xám

nháûp cuía caïc cháút thaíi âä thë, cháút thaíi cäng nghiãûp...) maì thaình pháön cuía næåïc trong mäi træåìng thuíy quyãøn coï thãø bë thay âäøi do nhiãöu loaûi cháút thaíi âæa vaìo hãû thäúng. Tháût ra næåïc coï khaí nàng tæû laìm saûch thäng qua caïc quaï trçnh biãún âäøi lyï hoïa sinh hoüc tæû nhiãn nhæ háúp phuû, làõng, loüc, taûo keo, phán taïn, biãún âäøi coï xuïc taïc sinh hoüc, oxy hoïa khæí, phán ly, polyme hoïa hay caïc quaï trçnh trao âäøi cháút ... Cå såí âãø quaï trçnh naìy âaût hiãûu quaí cao laì phaíi coï âuí oxy hoìa tan. Quaï trçnh tæû laìm saûch dãù thæûc hiãûn åí doìng chaíy hån laì ao häö vç åí âáy quaï trçnh âäúi læu hay khuãúch taïn oxy cuía khê quyãøn vaìo trong næåïc dãù daìng xaíy ra vaì tham gia vaìo quaï trçnh chuyãøn hoïa laìm giaím cháút âäüc hoàûc laìm làõng caïc cháút ràõn hoàûc tiãu diãût vi sinh váût coï haûi. Khi læåüng cháút thaíi âæa vaìo næåïc quaï nhiãöu, væåüt quaï khaí nàng giåïi haûn cuía quaï trçnh tæû laìm saûch thç kãút quaí laì næåïc bë ä nhiãùm. Khi âoï âãø xæí lyï ä nhiãùm cáön phaíi coï caïc phæång phaïp nhán taûo.

Viãûc nháûn biãút næåïc ä nhiãùm coï thãø càn cæï vaìo traûng thaïi hoïa hoüc, váût lyï, sinh hoüc cuía næåïc. Vê duû nhæ khi næåïc bë ä nhiãùm seî coï muìi khoï chëu, vë khäng bçnh thæåìng, maìu khäng trong suäút, säú læåüng caï vaì caïc thuíy sinh váût khaïc giaím, coí daûi phaït triãøn maûnh, coï nhiãöu muìn hoàûc coï vaïng dáöu måî trãn màût næåïc...

Næåïc ä nhiãùm åí säng häö, chaíy ra biãøn, gáy ä nhiãùm cæía säng vaì biãøn. Ngoaìi ra coï nhiãöu cháút thaíi thaíi træûc tiãúp vaìo âaûi dæång gáy ä nhiãùm biãøn trãn

= 74 =


Kyî thuáût Mäi træåìng phaûm vi räüng låïn (sæû cäú taìu dáöu, thaíi caïc cháút thaíi cuía caïc nhaì maïy åí vuìng ven biãøn).

b/ Caïc thäng säú cå baín âaïnh giaï cháút læåüng nguäön næåïc : • Caïc chè tiãu váût lyï: nhiãût âäü, âäü âuûc, âäü trong, âäü maìu, muìi, vë...

âaïnh giaï vãö màût âënh tênh âäü nhiãùm báøn cuía næåïc do caïc loaûi næåïc thaíi cäng nghiãûp, næåïc thaíi âä thë...

• Caïc chè tiãu hoïa hoüc :

- Haìm læåüng càûn lå læíng vaì haìm læåüng tinh càûn khä âaïnh giaï vãö màût âënh læåüng traûng thaïi cháút báøn khäng hoìa tan hoàûc hoìa tan.

- Caïc chè tiãu haìm læåüng cháút hæîu cå âæåüc xaïc âënh giaïn tiãúp bàòng caïch âo læåüng oxy tiãu thuû do quaï trçnh oxy hoïa nhåì vi khuáøn (chè tiãu BOD) hoàûc nhåì caïc cháút oxy hoaï maûnh nhæ K2Cr2O7 (COD theo bicromat kali), KMnO4 (COD theo pecmanganat kali). Caïc chè tiãu naìy cho biãút mæïc âäü nhiãùm báøn næåïc thaíi chæïa cháút hæîu cå, khaí nàng phán huíy chuïng trong nguäön næåïc ...

- Chè tiãu oxy hoìa tan âaïnh giaï mæïc âäü nhiãùm báøn cháút hæîu cå theo BOD cuía nguäön næåïc, traûng thaïi cháút læåüng vaì khaí nàng tæû laìm saûch cuía nguäön næåïc.

- Caïc chè tiãu nitå nhæ nitå amän (NH4+), nitrit ( NO2

- ), nitrat ( NO3- ),

chè tiãu phäút phaït ( PO43-)... âãø âaïnh giaï mæïc âäü phç dæåîng cuía nguäön næåïc do

næåïc thaíi sinh hoaût, næåïc thaíi cäng nghiãûp, næåïc tæåïi ruäüng traìn vaìo säng häö. Ngoaìi ra caïc chè tiãu naìy coìn duìng âãø âaïnh giaï caïc quaï trçnh phán huíy cháút hæîu cå chæïa nitå, phäút pho trong nguäön næåïc.

- Caïc chè tiãu täøng læåüng muäúi: clorua (Cl-) coï thãø duìng âaïnh giaï mæïc âäü nhiãùm báøn do næåïc thaíi cäng nghiãûp .

- Caïc chè tiãu dáöu måî, haìm læåüng caïc muäúi kim loaûi nàûng, caïc cháút phoïng xaû... âaïnh giaï âäü nhiãùm báøn cuía caïc loaûi næåïc thaíi khaïc nhau.

• Caïc chè tiãu sinh váût :

- Täøng säú vi truìng hiãúu khê coï trong mäüt lêt næåïc biãøu thë âäü báøn cuía næåïc vãö màût vi truìng.

- Täøng säú vi truìng kyñ khê âaïnh giaï mæïc âäüû nhiãùm báøn caïc cháút hæîu cå nguäön gäúc phãú thaíi sinh hoaût.

= 75 =



- Chè säú Coli biãøu thë säú vi truìng Coli (E. Coli) coï trong mäüt lêt næåïc. Chè tiãu naìy biãøu thë khaí nàng coï hay khäng coï vi truìng gáy bãûnh âæåìng ruäüt coï åí trong næåïc.

Âäúi våïi nguäön næåïc bë nhiãùm báøn båíi næåïc thaíi thaình phäú hoàûc nhiãöu loaûi næåïc thaíi cäng nghiãûp khaïc nhau, cáön phaíi phán têch âáöy âuí caïc chè tiãu nãu trãn âãø âaïnh giaï taïc âäüng täøng håüp cuía chuïng âäúi våïi nguäön næåïc. Mæïc âäü nhiãùm báøn cuía næåïc trong træåìng håüp naìy âæåüc xaïc âënh theo baíng 4.3. Baíng 4.3: Hãû thäúng âaúnh giaï täøng håüp nguäön næåïc màût:

TT Traûng thaïi næåïc nguäön

PH NH4+

mg/l NO3

-

mg/l PO4

3-

mg/l Âäü oxy baîo hoìa

%

COD mg/l

BOD5

mg/l

1 2 3 4 5 6

Næåïc ráút saûch Næåïc saûch Næåïc håi báøn Næåïc báøn Næåïc ráút báøn Næåïc báøn nàûng

7-8 6,5-8,5

6-9 5-9

4-9,5 3-10

<0,05 0,05-0,4 0,4-1,5 1,5-3 3-5 >5

<0,1 0,1-0,30,3-1 1-4 4-8 >8

<0,01 0,01-0,050,05-0,1 0,1-0,15 0,15-0,3

>0,3

100 100

50-90 20-50 5-20 <5

≤ 6 6-20

20-50 50-70 70-100 >100

≤ 2 2-4 4-6 6-8 8-10 >10

4.2 - CAÏC NGUÄÖN GÁY Ä NHIÃÙM MÄI TRÆÅÌNG NÆÅÏC

Khi con ngæåìi bàõt âáöu träöng troüt, chàn nuäi thç khu væûc träöng troüt dáön phaït triãøn åí miãön âäöng bàòng maìu måî kãö bãn læu væûc caïc con säng. Dán cæ êt nãn taìi nguyãn ráút däöi daìo våïi nhu cáöu cuía hoü. Tçnh hçnh âaî thay âäøi mäüt caïch nhanh choïng khi cuäüc caïch maûng cäng nghiãûp bàõt âáöu. Caïc âä thë tråí thaình nåi táûp trung dán cæ quaï âäng âuïc. Caïc taïc âäüng cuía con ngæåìi âäúi våïi nguäön næåïc ngaìy caìng tråí nãn roî rãût, nháút laì âäúi våïi nguäön næåïc gáön khu cäng nghiãûp vaì âä thë. Trong âiãöu kiãûn dán säú vaì sæïc phaït triãøn maûnh meî, caïc taïc âäüng naìy tàng lãn nhanh choïng, laìm thay âäøi caïc chu trçnh tæû nhiãn trong thuíy quyãøn cuîng nhæ laìm thay âäøi sæû cán bàòng næåïc trong haình tinh. Caïc nguäön næåïc bë ä nhiãùm do caïc hoaût âäüng sau âáy cuía con ngæåìi.

4.2.1- Sinh hoaût cuía con ngæåìi :

Trong hoaût âäüng säúng cuía mçnh con ngæåìi cáön mäüt læåüng næåïc ráút låïn. Xaî häüi caìng phaït triãøn nhu cáöu duìng næåïc caìng tàng. Cæ dán säúng trong âiãöu kiãûn nguyãn thuíy chè cáön 5-10 lêt næåïc /ngæåìi.ngaìy. Ngaìy nay åí caïc âä thë nhu cáöu sæí duûng næåïc sinh hoaût gáúp haìng chuûc láön nhæ váûy. ÅÍ næåïc ta tiãu chuáøn cáúp næåïc sinh hoaût âäúi våïi khu âä thë laì 150-200 lêt/ngæåìi.ngaìy, âäúi våïi

= 76 =


Kyî thuáût Mäi træåìng khu væûc näng thän laì 50-100 lêt/ngæåìi.ngaìy. Tiãu chuáøn cáúp næåïc cuía Singapo laì 250-400 lêt/ngæåìi.ngaìy, cuía Phaïp 200-500 lêt/ngæåìi.ngaìy, cuía Myî laì 380-500 lêt/ngæåìi.ngaìy...

Trong âä thë næåïc thaíi sinh hoaût âæåüc taûo thaình tæì caïc khu dán cæ vaì tæì caïc cäng trçnh cäng cäüng. Âàûc âiãøm cuía næåïc thaíi sinh hoaût âä thë laì haìm læåüng caïc cháút hæîu cå khäng bãön væîng cao, laì mäi træåìng thuáûn låüi cho vi sinh váût gáy bãûnh phaït triãøn. Trong næåïc thaíi coìn chæïa nhiãöu nguyãn täú dinh dæåîng coï khaí nàng gáy ra hiãûn tæåüng phç dæåîng nguäön næåïc.

Næåïc thaíi sinh hoaût åí caïc vuìng khaïc nhau thç cuîng khaïc nhau. Vê duû theo mäüt säú nghiãn cæïu cuía Israel, âäúi våïi vuìng âä thë læåüng nitå amän laì 5,18 g/ngæåìi.ngaìy, kali- 2,12 g/ngæåìi.ngaìy, phät pho - 0,68 g/ngæåìi.ngaìy; âäúi våïi vuìng näng thän caïc chè tiãu tæång æïng naìy laì 7,0 ; 3,22 vaì 1,23 g/ngæåìi.ngaìy .

4.2.2- Næåïc thaíi cäng nghiãûp :

Sæû tàng nhanh nãön cäng nghiãûp laìm tàng nhu cáöu vãö næåïc, nháút laì caïc ngaình saín xuáút nhæ chãú biãún thæûc pháøm, giáúy, hoïa cháút, luyãûn kim, dáöu moí...

Næåïc thaíi cäng nghiãûp: bao gäöm næåïc thaíi cäng nghãû, næåïc thaíi tæì quaï trçnh vãû sinh, næåïc thaíi tæì quaï trçnh sinh hoaût cuía caïn bäü cäng nhán trong nhaì maïy.

Næåïc thaíi saín xuáút trong caïc xê nghiãûp cäng nghiãûp thæåìng chia laìm hai loaûi: næåïc thaíi báøn vaì næåïc thaíi qui æåïc saûch.

Næåïc thaíi qui æåïc saûch chuí yãúu laì næåïc laìm nguäüi maïy moïc thiãút bë. Caïc loaûi næåïc naìy coï thãø duìng laûi trong hãû thäúng cáúp næåïc tuáön hoaìn cho nhaì maïy.

Næåïc thaíi báøn thæåìng âæåüc taûo thaình trong quaï trçnh cäng nghãû. Thaình pháön næåïc thaíi saín xuáút cuía caïc nhaì maïy, xê nghiãûp ráút âa daûng vaì phæïc taûp, phuû thuäüc vaìo loaûi hçnh saín xuáút, dáy chuyãön cäng nghãû, thaình pháön nguyãn váût liãûu, cháút læåüng saín pháøm... Trong næåïc thaíi saín xuáút coï nhiãöu caïc loaûi càûn lå læíng, caïc cháút hæîu cå (acid, este, phenol, dáöu måî, caïc cháút hoaût âäüng bãö màût...), caïc cháút âäüc (xianua, arsen, thuíy ngán, muäúi âäöng...), caïc cháút gáy muìi, caïc muäúi khoaïng vaì mäüt säú âäöng vë phoïng xaû.

= 77 =


Kyî thuáût Mäi træåìng 4.2.3- Caïc hoaût âäüng näng nghiãûp :

Viãûc sæí duûng næåïc cho caïc hoaût âäüng näng nghiãûp coï taïc âäüng to låïn âãún sæû thay âäøi chãú âäü næåïc vaì sæû cán bàòng næåïc luûc âëa do âoìi hoíi mäüt læåüng næåïc låïn vaì pháön låïn næåïc sæí duûng trong näng nghiãûp bë tiãu hao maì khäng âæåüc hoaìn laûi.

Sæí duûng næåïc trong näng nghiãûp âaî dáùn âãún viãûc laìm giaím cháút læåüng næåïc nguäön. Næåïc tæì âäöng ruäüng vaì næåïc thaíi tæì caïc chuäöng traûi chàn nuäi gáy nhiãùm báøn âaïng kãø cho säng ngoìi. Thaình pháön khoaïng cháút trong næåïc dáùn tæì hãû thäúng tiãu thuíy phuû thuäüc vaìo âàûc tênh âáút, chãú âäü tæåïi, cáúu taûo hãû thäúng tiãu...

Caïc håüp cháút hæîu cå coï chæïa clo nhæ caïc loaûi thuäúc træì sáu DDT, andrin, endosunphan, caïc loaûi thuäúc diãût coí acid phenoxiaxetic, caïc loaûi thuäúc diãût náúm hexaclorobenzen... laì caïc cháút bãön væîng, täúc âäü phán huíy trong næåïc ráút cháûm. Chuïng coï thãø têch tuû trong buìn, trong cå thãø sinh váût, tan trong måî âäüng váût næåïc ...

4.2.4- Næåïc chaíy traìn :

Næåïc chaíy traìn trãn màût âáút do næåïc mæa, ræía âæåìng xaï... laì nguäön gáy ä nhiãùm næåïc säng häö. Näöng âäü cháút báøn trong næåïc mæa phuû thuäüc vaìo haìng loaût yãúu täú nhæ cæåìng âäü mæa, thåìi gian mæa, thåìi gian khäng mæa, âàûc âiãøm màût phuí, âäü báøn âä thë vaì khäng khê... Næåïc mæa cuía tráûn âáöu tiãn trong muìa mæa vaì cuía âåüt âáöu tiãn thæåìng coï näöng âäü cháút báøn ráút cao. Haìm læåüng càûn lå læíng coï thãø tæì 400-1800 mg/l, BOD5 tæì 40-120 mg/l.

4.2.5- Hoaût âäüng cuía taìu thuyãön :

Do hoaût âäüng cuía taìu thuyãön trãn säng biãøn âaî laìm tàng læåüng dáöu måî trong næåïc (do va chaûm, do ræía taìu, båm dáöu vaì råi vaîi...). Ä nhiãùm næåïc do dáöu moí vaì saín pháøm cuía chuïng laìm giaím tênh cháút hoïa lyï cuía næåïc (thay âäøi maìu, muìi, vë), taûo låïp vaïng moíng phuí âãöu trãn màût biãøn, ngàn caïch biãøn vaì khê quyãøn, ngàn caín sæû trao âäøi ä xy giæîa biãøn vaì khê quyãøn, ngàn caín sæû trao âäøi nhiãût cuîng nhæ sæû taûo låïp càûn åí âoï. Vê duû chè mäüt táún dáöu thä âaî coï khaí nàng loang phuí trãn mäüt diãûn têch 12 km2 màût næåïc, chè mäüt gam dáöu moí coï thãø gáy báøn 2 táún næåïc hoàûc mäüt gioüt dáöu cuîng coï khaí nàng taûo ra mäüt maìng dáöu daìy 0,001mm trãn diãûn têch 20m2.

= 78 =



4.3 - CAÏC TAÏC NHÁN GÁY Ä NHIÃÙM NGUÄÖN NÆÅÏC

4.3.1- Caïc håüp hæîu cå :

Theo khaí nàng chëu taïc âäüng cuía caïc yãúu täú mäi træåìng: aïnh saïng, âäü áøm, nhiãût âäü vaì caïc nhán täú vi sinh váût coï thãø phán loaûi caïc håüp cháút hæîu cå thaình hai loaûi chênh sau âáy:

a/ Caïc håüp cháút hæîu cå khäng bãön væîng : Thuäüc loaûi naìy bao gäöm caïc loaûi cacbonhydrat, protãin, cháút beïo... Âáy

laì caïc cháút ä nhiãùm phäø biãún nháút trong næåïc thaíi sinh hoaût vaì næåïc thaíi cäng nghiãûp chãú biãún thæûc pháøm : bäüt ngoüt, caïc quaï trçnh lãn men, chãú biãún sæîa vaì thët caï...

+ Caïc cacbonhyârat: caïc cháút âæåìng coï chæïa caïc nguyãn täú C, N vaì O, mäüt säú âæåìng âån vaì âæåìng keïp. Riãng polysacharit âæåüc chia laìm hai loaûi dãù bë phán huíy sinh hoüc nhæ tinh bäüt vaì khoï bë phán huíy sinh hoüc nhæ cellulosa...

+ Caïc loaûi protãin: acid amin maûch daìi.

+ Caïc cháút beïo: khaí nàng phán huíy vi sinh cháûm. Nhçn chung caïc håüp cháút hæîu cå coï phán tæí låïn khäng thãø tháúm qua caïc maìng tãú baìo do âoï cáön coï giai âoaûn thuíy phán så bäü (phán raî) thaình caïc maûch ngàõn hån (quaï trçnh phán huíy yãúm khê).

b/ Så âäö sæû phán huíy sinh hoüc caïc håüp cháút hæîu cå : - Quaï trçnh phán huíy hiãúu khê :

- Quaï trçnh phán huíy kyñ khê :

VSV hiãúu khêCháút hæîu cå + O Nàng læåüng + CO2 + H2O 2

Thuíy phán hoaìn toaìn Thuíy phán så bäü Muäúi khoaïng, CO2, CH4,...

Cháút hæîu cå CHC âån giaín

c/ Taïc âäüng cuía sæû ä nhiãùm caïc cháút hæîu cå khäng bãön væîng : Khi xám nháûp vaìo mäi træåìng næåïc dæåïi taïc âäüng cuía caïc yãúu täú váût lyï

cuía mäi træåìng vaì caïc taïc nhán vi sinh váût caïc håüp cháút hæîu cå khäng bãön

= 79 =


Kyî thuáût Mäi træåìng væîng seî bë phán huíy laìm suy giaím näöng âäü ä xy hoìa tan, täön træî vaì læu âoüng trong caïc læu væûc êt xaïo träün seî taûo âiãöu kiãûn cho caïc vi sinh váût yãúm khê phaït triãøn gáy muìi khoï chëu laìm giaím giaï trë sæí duûng cuía nguäön næåïc.

Nãúu näöng âäü cao seî laìm caûn kiãût näöng âäü ä xy hoìa tan gáy aính hæåíng xáúu âãún sæû phaït triãøn cuía hãû thuíy sinh: phuï dæåîng taûo âiãöu kiãûn cho hãû thæûc váût næåïc phaït triãøn maûnh; aính hæåíng xáúu âãún sæû phaït triãøn cuía hãû âäüng váût næåïc gáy chãút caï.

d/ Caïc cháút hæîu cå bãön væîng : Thæåìng laì caïc håüp cháút hæîu cå coï âäüc tênh sinh hoüc cao, khoï bë phán

huíy båíi caïc taïc nhán vi sinh váût. Mäüt säú coï taïc duûng têch luîy vaì täön læu láu daìi trong mäi træåìng vaì trong cå thãø caïc loaìi thuíy sinh váût nãn gáy ä nhiãùm láu daìi, âäöng thåìi coï nhæîng taïc âäüng xáúu âãún hãû sinh thaïi næåïc vaì tháûm chê âãún sæïc khoíe cuía con ngæåìi. Caïc cháút polyclorophenol (PCP), polyclorobiphenyl (PCB), caïc loaûi hyâräcacbon âa voìng ngæng tuû, håüp cháút dë voìng N hoàûc O laì caïc cháút thuäüc loaûi naìy.

Caïc håüp cháút hæîu cå bãön væîng: bãön væîng dæåïi taïc âäüng cuía caïc yãúu täú cuía mäi træåìng váût lyï vaì mäi træåìng sinh hoüc coï thãø phán loaûi thaình caïc daûng coï âäüc tênh sinh thaïi cao vaì êt âäüc. Caïc håüp cháút hæîu cå nhæ dáöu, måî; caïc cháút hoaût âäüng bãö màût, caïc loaûi thuäúc træì sáu vaì diãût coí...

Taïc âäüng maûnh âãún hãû thuíy sinh: huíy diãût våïi näöng âäü cao åí näöng âäü tháúp têch tuû thäng qua mäúi quan hãû dinh dæåîng gáy ngäü âäüc âäúi våïi con ngæåìi hoàûc diãût chuíng mäüt säú loaìi nhæ chim vaì caïc loaûi cä truìng...

e/ Caïc håüp cháút hæîu cå bãön væîng coï âäüc tênh sinh thaïi cao : + Caïc håüp cháút phenol: phenol vaì caïc dáùn xuáút cuía phenol. + Caïc loaûi hoïa cháút baío vãû thæûc váût hæîu cå: bao gäöm caïc loaûi photpho

hæîu cå, clo hæîu cå, cacbanat, phenoxyaxetic, pyrethroid täøng håüp. + Tanin vaì lignin: caïc hoïa cháút coï nguäön gäúc tæì thæûc váût. + Caïc hyârocacbon âa voìng vaì ngæng tuû.

4.3.2- Caïc kim loaûi nàûng :

Chç (Pb) coï âäüc tênh âäúi våïi naîo, coï thãø gáy chãút ngæåìi nãúu bë nhiãùm âäüc nàûng. Chç coï khaí nàng têch luîy láu daìi trong cå thãø. Trong næåïc säng häö

= 80 =


Kyî thuáût Mäi træåìng coï læåüng vãút chç (âäü 0,05-40 mg/l), næåïc biãøn khäng bë ä nhiãùm näöng âäü chç 0,03 mg/l.

Thuíy ngán (Hg) ráút âäüc âäúi våïi ngæåìi vaì thuíy sinh. Näöng âäü cho pheïp cuía thuíy ngán trong næåïc uäúng laì 0,001 mg/l. Thuíy ngán gáy räúi loaûn tháön kinh, giaím trê nhåï, viãm ràng låüi, räúi loaûn tiãu hoïa. Âäúi våïi næî gáy räúi loaûn kinh nguyãût, nãúu mang thai dãù bë sáøy thai.

Asen (As) coï trong nguäön næåïc thaíi cäng nghiãûp khai thaïc quàûng moí, saín xuáút thuäúc træì sáu, thuäüc da vaì tæì quaï trçnh xoïi moìn âáút. As ráút âäüc, dãù daìng háúp thuû vaìo cå thãø qua àn uäúng, hä háúp, qua da. As coï khaí nàng gáy ung thæ da, phäøi, xæång vaì laìm sai lãûch nhiãùm sàõc thãø...

Ngoaìi caïc kim loaûi nàûng kãø trãn coìn coï caïc nguyãn täú khaïc coï âäüc tênh ráút cao nhæ Cadimi, Selen, Cräm, Niken... laì caïc taïc nhán gáy haûi cho ngæåìi vaì thuíy sinh ngay åí näöng âäü tháúp.

4.3.3- Caïc cháút ràõn :

Caïc cháút ràõn coï trong næåïc tæû nhiãn laì do quaï trçnh xoïi moìn, do næåïc chaíy traìn tæì âäöng ruäüng, do næåïc thaíi sinh hoaût vaì cäng nghiãûp. Cháút ràõn coï thãø gáy tråø ngaûi cho viãûc nuäi träöng thuíy saín, cáúp næåïc sinh hoaût.

4.3.4- Maìu : Maìu næåïc trong tæû nhiãn vaì næåïc thaíi thæåìng coï nguäön gäúc: - Caïc cháút hæîu cå dãù phán huíy båíi caïc taïc nhán vi sinh váût. - Sæû phaït triãøn cuía mäüt säú loaìi thæûc váût næåïc: taío, rong rãu. - Coï chæïa caïc håüp cháút sàõt, mangan åí daûng keo. - Coï chæïa caïc taïc nhán gáy maìu: kim loaûi (Cr, Fe,...), caïc håüp cháút

hæîu cå tanin, lignin...

Maìu thæûc cuía næåïc laì maìu do caïc cháút hoìa tan hoàûc caïc cháút åí daûng keo; maìu bãn ngoaìi (maìu biãøu kiãún) do caïc cháút lå læíng cuía næåïc taûo nãn.

4.3.5- Muìi : Muìi do caïc nguyãn nhán:

- Coï caïc cháút hæîu cå tæì cäúng raînh khu dán cæ, caïc xê nghiãûp chãú biãún thæûc pháøm.

- Coï caïc saín pháøm tæì sæû phán huíy caïc xaïc chãút âäüng váût.

= 81 =



- Næåïc thaíi cäng nghiãûp hoïa cháút, chãú biãún dáöu måî. Baíng 4.4: Mäüt säú cháút gáy muìi phäø biãún:

Cháút coï muìi Cäng thæïc hoïa hoüc Muìi Amoniac Phán Hydrosunfua Sulfit hæîu cå Mercaptan Amin Diamin Clo Phenol

NH3

C8H5NHCH3

H2S (CH3)2S, CH3SSCH3

CH3SH, CH3(CH2)3SH CH3NH2, (CH3)3N

NH2(CH2)4NH Cl2

C6H5OH

Amoniac Phán

Træïng thäúi Bàõp caíi ræía

Häi Caï æån

Thët thäúi Näöng Hàõc

4.3.6- Caïc cháút dinh dæåîng :

Viãûc sæí duûng dæ thæìa caïc cháút dinh dæåîng vä cå (phätphat, muäúi amän, urã, nitrat, kali...) trong quaï trçnh sæí duûng phán boïn cho cáy träöng seî gáy nãn hiãûn tæåüng phç dæåîng trong næåïc bãö màût. Hiãûn tæåüng phç dæåîng laì hiãûn tæåüng dæ thæìa dinh dæåîng trong næåïc gáy nãn sæû phaït triãøn nhanh cuía mäüt säú loaìi thæûc váût báûc tháúp nhæ taío, rong, rãu vaì caïc thæûc váût thán mãöm trong næåïc, seî aính hæåíng tåïi sæû cán bàòng sinh hoüc trong næåïc. Caïc thæûc váût phaït triãøn do hiãûn tæåüng phç dæåîng sau khi chãút âi seî phán huíy trong næåïc taûo ra mäüt læåüng låïn caïc håüp cháút hæîu cå. Caïc cháút hæîu cå naìy trong quaï trçnh äxy hoïa seî tiãu thuû mäüt læåüng låïn äxy hoìa tan trong næåïc, gáy nãn hiãûn tæåüng thiãúu äxy nghiãm troüng, gáy chãút sinh váût thuíy sinh laìm cho häö biãún thaình vuìng âáöm láöy.

4.4 - CAÏC BIÃÛN PHAÏP KYÎ THUÁÛT BAÍO VÃÛ NGUÄÖN NÆÅÏC

4.4.1- Âiãöu kiãûn vãû sinh khi xaí næåïc thaíi vaìo nguäön næåïc :

Trong viãûc sæí duûng nguäön næåïc, mäùi mäüt muûc âêch sæí duûng coï mäüt yãu cáöu cháút læåüng næåïc riãng. Viãûc qui âënh caïc âiãöu kiãûn vãû sinh khi xaí næåïc thaíi ra nguäön nhàòm muûc âêch haûn chãú læåüng cháút báøn thaíi vaìo mäi træåìng, âaím baío an toaìn vãö màût vãû sinh cho viãûc sæí duûng nguäön næåïc.

Tiãu chuáøn cháút læåüng nguäön sæí duûng thæåìng âæåüc âàûc træng bàòng näöng âäü giåïi haûn cho pheïp (NGC) cuía caïc cháút báøn vaì âäüc haûi trong âoï. NGC âæåüc hiãøu laì näöng âäü låïn nháút cuía caïc cháút báøn vaì âäüc haûi trong mäi træåìng, trong

= 82 =


Kyî thuáût Mäi træåìng quaï trçnh taïc âäüng láu daìi khäng gáy aính hæåíng xáúu âãún sæïc khoíe con ngæåìi vaì phaï huíy hãû sinh thaïi nguäön næåïc.

Hiãûn nay trong quaín lyï næåïc âä thë ngæåìi ta chia ra hai loaûi nguäön næåïc theo muûc âêch sæí duûng. Nguäön loaüi I sæí duûng cho muûc âêch cáúp næåïc cho âä thë, khu dán cæ hoàûc caïc nhaì maïy cäng nghiãûp thæûc pháøm; nguäön loaûi II sæí duûng cho muûc âêch sinh hoaût vàn hoïa, nghè ngåi, thãø thao vaì caïc nguäön næåïc khaïc nàòm trong khu væûc dán cæ. Mäüt säú nguäön næåïc sæí duûng âãø nuäi caï hoàûc nuäi träöng thuíy saín khaïc coï yãu cáöu cháút læåüng riãng cuía mçnh.

ÅÍ næåïc ta, bäü Y tãú coï quyãút âënh säú 505BYT/QÂ ngaìy 13-4-1992 qui âënh näöng âäü giåïi haûn cho pheïp caïc cháút âäüc haûi trong næåïc bãö màût. NGC cuía mäüt säú cháút âäüc haûi âiãøn hçnh nãu trong quyãút âënh naìy xem åí baíng 4-5. Mäüt säú âëa phæång nhæ thaình phäú Häö Chê Minh, tènh Háûu Giang... cuîng coï nhæîng qui âënh riãng dæûa trãn caïc âiãöu kiãûn cuû thãø cuía âëa phæång: chãú âäü thuíy vàn nguäön næåïc, âàûc âiãøm sæí duûng næåïc, tçnh hçnh khê háûu. Baíng 4-5: Näöng âäü giåïi haûn cho pheïp cuía mäüt säú cháút âäüc haûi âiãøn hçnh trong nguäön næåïc màût theo qui âënh cuía bäü Y tãú :

TT Tãn hoïa cháút Cäng thæïc Chè mæïc âäüc haûi NGC,mg/l 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Amoniac Anilin Asen Chç Tetraetyl Crom DDT Phenol Sunfua Thuíy ngán

NH3

C6H5NH2

As+

Pb(C2H5)4

Cr6+

C14H9Cl5

C6H5OH S-

Hg2+

Theo chãú âäü vãû sinh Âäüc cháút

“ “ “ “ “ “ “

2,0 0,1

0,05 khäng âæåüc coï

0,1 0,2

0,001 khäng âæåüc coï

0,005

Âäúi våïi caïc nguäön næåïc màût âä thë ngaìy 25 thaïng 3 nàm 1972 uíy ban Kiãún thiãút cå baín nhaì næåïc âaî ban haình tiãu chuáøn thoaït næåïc âä thë TCXD 51-72 trong âoï qui âënh nhæîng nguyãn tàõc vãû sinh khi xaí næåïc thaíi vaìo säng häö.

NGC cuía tæìng cháút xaí vaìo säng häö âæåüc xaïc âënh theo tæìng biãøu thæïc sau:

1CC...

CC

CC

CP.n

n

CP.2

12

CP.1

1 ≤+++

Trong âoï: C1, C2 ,...Cn laì näöng âäü cháút âäüc haûi cho pheïp trong næåïc nguäön theo tênh toaïn.

= 83 =



C1.CP, C2.CP, ...Cn.CP laì NGC cuía caïc cháút âäüc haûi theo qui âënh.

n laì säú cháút âäüc haûi theo qui âënh.

Âäúi våïi nguäön næåïc laì säng suäúi phuûc vuû cho caïc muûc âêch cáúp næåïc uäúng vaì cho caïc nhu cáöu sinh hoaût, mäúc tênh toaïn kiãøm tra âàût træåïc âiãøm duìng næåïc (theo chiãöu doìng chaíy) 1 km.

Trong häö, häö chæïa næåïc vaì biãøn, chiãöu doìng chaíy khäng coï yï nghéa låïn vç chuïng luän luän thay âäøi. Trong træåìng håüp naìy ngæåìi ta thæåìng thiãút láûp khu væûc kiãøm tra cháút læåüng næåïc sæí duûng theo tiãu chuáøn giåïi haûn qui âënh våïi baïn kênh trãn 1 km âäúi våïi häö, häö chæïa næåïc vaì trãn 300m âäúi våïi biãøn.

Dæûa vaìo caïc âiãöu kiãûn vãû sinh khi xaí næåïc thaíi vaìo nguäön næåïc màût coï thãø xaïc âënh âæåüc mæïc âäü xæí lyï næåïc thaíi cáön thiãút, biãûn phaïp monitåring cháút læåüng næåïc vaì caïc biãûn phaïp baío vãû nguäön næåïc khaïc.

4.4.2- Täø chæïc giaïm saït (monitoring) cháút læåüng næåïc nguäön:

Muûc âêch giaïm saït cháút læåüng næåïc caïc thuíy væûc laì âãø âaïnh giaï tçnh traûng cháút læåüng næåïc, dæû baïo mæïc âäü ä nhiãùm nguäön næåïc do sæû phaït triãøn kinh tãú xaî häüi vaì laì cå såí âãø xáy dæûng caïc biãûn phaïp baío vãû nguäön næåïc coï hiãûu quaí.

Caïc näüi dung cå baín cuía hãû thäúng giaïm saït cháút læåüng næåïc trong khuän khäø hãû thäúng giaïm saït mäi træåìng toaìn cáöu GEMS laì:

- Âaïnh giaï caïc taïc âäüng do hoaût âäüng cuía con ngæåìi âäúi våïi cháút læåüng næåïc vaì khaí nàng sæí duûng næåïc cho caïc muûc âêch khaïc nhau.

- Xaïc âënh cháút læåüng næåïc tæû nhiãn. - Giaïm saït nguäön gäúc vaì âæåìng di chuyãøn cuía caïc cháút báøn vaì cháút âäüc

haûi. - Xaïc âënh xu hæåïng thay âäøi cháút læåüng næåïc åí phaûm vi vé mä.

Âãø thæûc hiãûn täút caïc näüi dung naìy, cáön thiãút phaíi täø chæïc hãû thäúng monitoring cháút læåüng næåïc bao gäöm caïc traûm giaïm saït cå såí, traûm âaïnh giaï taïc âäüng vaì traûm âaïnh giaï chung.

Traûm giaïm saït cå såí âàût taûi vuìng phêa træåïc nguäön gáy ä nhiãùm. Caïc traûm naìy duìng âãø xáy dæûng säú liãûu nãön cháút læåüng næåïc tæû nhiãn, chè bë aính

= 84 =


Kyî thuáût Mäi træåìng hæåíng do caïc yãúu täú tæû nhiãn vaì yãúu täú tæì khê quyãøn âæa tåïi. Caïc traûm naìy luän åí vë trê cäú âënh.

Traûm âaïnh giaï taïc âäüng âæåüc âàût taûi vuìng næåïc bë taïc âäüng do caïc hoaût âäüng sinh hoaût vaì saín xuáút cuía con ngæåìi. Dæûa theo muûc âêch sæí duûng ngæåìi ta chia caïc traûm âaïnh giaï taïc âäüng laìm 4 nhoïm:

- Caïc traûm giaïm saït cáúp næåïc cho sinh hoaût âàût taûi vuìng láúy næåïc vaìo nhaì maïy.

- Traûm giaïm saït næåïc cho thuíy låüi âàût taûi khu væûc traûm båm hoàûc âáûp chàõn næåïc.

- Caïc traûm giaïm saït næåïc cho thuíy saín âàût taûi vuìng säng häö phuûc vuû nuäi täm caï...

- Caïc traûm giaïm saït âa nàng âàût taûi vuìng næåïc âæåüc sæí duûng cho nhiãöu muûc âêch khaïc nhau.

Caïc traûm âaïnh giaï chung âæåüc thaình láûp âãø âaïnh giaï xu hæåïng thay âäøi cháút læåüng næåïc våïi qui mä låïn, nhiãöu luïc mang tênh toaìn cáöu. Vç váûy caïc traûm naìy cáön âaûi diãûn cho mäüt vuìng räüng låïn trong âoï coï nhiãöu loaûi hoaût âäüng cuía con ngæåìi.

BIÃØN

THAÌNH PHÄÚ

KHU THUÍY SAÍN

KHU DU LËCH

RUÄÜNG THUÍY LÅÜI

KHU CÄNG NGHIÃÛP

7

6

54

3

1 2

Hçnh 3.1: Caïc traûm giaïm saït nguäön næåïc.

= 85 =


Kyî thuáût Mäi træåìng 4.4.3- Caïc biãûn phaïp kyî thuáût xæí lyï næåïc thaíi :

Xæí lyï næåïc thaíi laì mäüt trong nhæîng viãûc laìm âáöu tiãn âãø baío vãû nguäön næåïc, nhàòm loaûi boí hoàûc haûn chãú nhæîng thaình pháön gáy ä nhiãùm coï trong næåïc thaíi, âãø khi xaí ra säng häö næåïc thaíi khäng laìm nhiãùm báøn nguäön næåïc.

Do næåïc âæåüc sæí duûng vaìo nhiãöu muûc âêch khaïc nhau nãn yãu cáöu vãö cháút læåüng mæïc âäü vaì biãûn phaïp xæí lyï cuîng khaïc nhau. Viãûc læûa choün phæång phaïp xæí lyï coìn phuû thuäüc vaìo læu læåüng, thaình pháön tênh cháút næåïc thaíi, vë trê xaí næåïc thaíi so våïi âiãøm duìng næåïc haû læu, khaí nàng tæû laìm saûch cuía säng häö tiãúp nháûn næåïc thaíi, âiãöu kiãûn tæû nhiãn cuía khu væûc...

Vç næåïc thaíi coï thaình pháön âa daûng, phæïc taûp, khaí nàng tæû laìm saûch cuía caïc loaûi nguäön næåïc khaïc nhau nãn cuîng coï nhiãöu biãûn phaïp xæí lyï næåïc thaíi khaïc nhau. Hiãûn nay theo yãu cáöu xæí lyï næåïc thaíi ngæåìi ta chia ra caïc mæïc: xæí lyï så bäü, xæí lyï táûp trung vaì xæí lyï triãût âãø. Theo baín cháút quaï trçnh laìm saûch, ngæåìi ta chia ra caïc phæång phaïp xæí lyï cå hoüc, phæång phaïp xæí lyï hoïa lyï vaì phæång phaïp xæí lyï sinh hoüc...

a/ Xæí lyï næåïc thaíi bàòng phæång phaïp cå hoüc: Phæång phaïp cå hoüc thæåìng duìng âãø loaûi ra khoíi næåïc thaíi caïc cháút

khäng hoìa tan vaì mäüt pháön häùn håüp keo kêch thæåïc låïn. Phæång phaïp cå hoüc thæåìng xæí lyï khäng triãût âãø, noï thæåìng laì giai âoaûn âáöu cuía quaï trçnh laìm saûch bàòng sinh hoüc vaì hoïa lyï.

Caïc cäng trçnh cå hoüc nhæ song chàõn, læåïi chàõn, bãø làõng caït, caïc loaûi bãø làõng, bãø suûc khê, taûo boüt, bãø loüc...

• Song chàõn raïc: thu våït raïc vaì caïc taûp cháút ràõn låïn.

• Bãø làõng caït: Taïch caïc taûp cháút vä cå låïn nhæ caït, xè, taûo âiãöu kiãûn cho caïc cäng trçnh xæí lyï tiãúp theo vaì xæí lyï buìn càûn laìm viãûc äøn âënh.

• Bãø làõng: taïch caïc taûp cháút khäng hoìa tan (pháön låïn laì càûn hæîu cå), âaím baío cho caïc quaï trçnh sinh hoüc phêa sau (trong caïc cäng trçnh xæí lyï sinh hoüc hoàûc trong nguäön næåïc) diãùn ra äøn âënh.

b/ Xæí lyï næåïc thaíi bàòng phæång phaïp sinh hoüc: Phæång phaïp sinh hoüc dæûa trãn hoaût tênh cuía caïc loaûi sinh váût coï trong

næåïc thaíi âãø oxy hoïa caïc cháút hæîu cå hoìa tan vaì khäng hoìa tan trong næåïc thaíi

= 86 =


Kyî thuáût Mäi træåìng nhåì âoï maì næåïc thaíi âæåüc laìm saûch khoíi caïc cháút báøn hæîu cå. Tuìy theo loaûi vi sinh váût âæåüc sæí duûng ngæåìi ta coï thãø chia thaình 3 nhoïm: hiãúu khê, kyñ khê vaì tuìy nghi. Tuìy theo tênh cháút, læu læåüng næåïc thaíi, khê háûu, âëa hçnh... maì coï thãø sæí duûng 1 trong 3 phæång phaïp trãn.

Caïc cäng trçnh xæí lyï næåïc thaíi bàòng phæång phaïp sinh hoüc coï thãø thæûc hiãûn trong âiãöu kiãûn tæû nhiãn nhæ caïnh âäöng tæåïi, caïnh âäöng loüc, häö äøn âënh hoàûc trong caïc cäng trçnh nhán taûo nhæ bãø thäøi khê, bãø loüc sinh hoüc, caïc häö äøn âënh, aeroten, biophin,...

• Caïnh âäöng tæåïi caïnh âäöng loüc: baín cháút cuía quaï trçnh naìy laì dæûa vaìo khaí nàng tæû laìm saûch cuía âáút, næåïc thaíi âæåüc loüc qua caïc låïp âáút, caïc cháút lå læíng, keo tuû âæåüc giæî laûi trãn bãö màût vaì trong caïc äúng mao dáùn, taûo thaình nhæîng maìng vi sinh váût coï khaí nàng háúp thuû trãn bãö màût cuía noï caïc cháút báøn hoìa tan trong næåïc thaíi. Caïc vi khuáøn hiãúu khê sæí duûng oxy cuía khäng khê âãø phán huíy caïc cháút hæîu cå taûo thaình caïc håüp cháút vä cå.

• Ao häö äøn âënh: âãø oxy hoïa hoaìn toaìn cháút hæîu cå vaì khæí nitå, phätpho trong næåïc thaíi nhåì quaï trçnh quang håüp, nitårat hoïa vaì khæí nitårat.

Âáy laì phæång phaïp xæí lyï sinh hoüc âån giaín nháút. Næåïc thaíi âæåüc cho vaìo caïc häö chæïa trong nhiãöu ngaìy phuû thuäüc vaìo nhiãût âäü. Caïc loaûi vi sinh váût hiãúu khê, kyñ khê hoàûc tuìy nghi sæí duûng oxy cuía khäng khê hoàûc cuía rong taío trong ao häö qua quaï trçnh hoaût âäüng tæû nhiãn cuía chuïng âãø oxy hoïa caïc cháút hæîu cå.

Axit hæîu cå (CH3COOH)

CH4, CO2, NH3 Cháút hæîu cå

(2CH2O)

Næåïc ra âaî xæí lyï + Tãú baìo

Taío, vi khuáøn

Buìn làõng Tãú baìo chãút

TAÍO

VSV Hiãúu khê

CO2, NH3+, PO4

3-NÆÅÏC THAÍI

Tãú baìo måïi

O2

CO2, O2

Gioï

VSV kë khê

= 87 =



- Häö hiãúu khê thæåìng caûn tæì 0,4-0,6m âãø aïnh saïng Màût Tråìi xám nháûp vaìo nhiãöu nháút, khäng khê thäng tæì màût âãún âaïy häö. Oxy cáön thiãút âãø sinh váût oxy hoïa hiãúu khê caïc cháút hæîu cå do rong taío taûo ra trong quaï trçnh quang håüp vaì oxy trong khäng khê khuãúch taïn theo màût næåïc; coìn rong taío laûi sæí duûng CO2, photphat, nitå amän do vi khuáøn hiãúu khê taûo ra trong quaï trçnh oxy hoïa caïc håüp cháút hæîu cå.

- Häö kyñ khê thæåìng sáu tæì 2-5 m, khäng cáön oxy hoìa tan cho caïc hoaût âäüng vi sinh. Caïc loaûi vi khuáøn kyñ khê duìng oxy tæì caïc håüp cháút nhæ nitrat, sunfat âãø oxy hoïa caïc cháút hæîu cå thaình khê CH4 vaì khê CO2.

- Häö tuìy nghi âæåüc sæí duûng nhiãöu hån caí, häö thæåìng sáu tæì 0,9-1,8 m. Trong häö tuìy tiãûn diãùn ra 2 quaï trçnh song song, oxy hoaï caïc cháút báøn hæîu cå hoìa tan åí bãö màût, coìn låïp buìn dæåïi âaïy seî bë phán huíy kyñ khê taûo ra mã tan vaì caïc håüp cháút bë khæí khaïc.

Âàûc âiãøm cuía häö naìy xeït theo chiãöu sáu chia laìm 3 vuìng: vuìng trãn cuìng laì vuìng hiãúu khê, vuìng giæîa laì vuìng trung gian, coìn vuìng dæåïi laì vuìng kyñ khê.

• Bãø loüc sinh váût : âæåüc sæí duûng räüng raîi âãø xæí lyï næåïc thaíi trong âiãöu kiãûn hiãúu khê. Âoï laì 1 bãø hçnh vuäng, hçnh chæî nháût hoàûc hçnh troìn trãn màût bàòng. Trong bãø coï chæïa váût liãûu loüc bàòng âaï dàm, gaûch våî, soíi âaï hoàûc bàòng cháút deío.

Trong bãø loüc sinh váût, khi næåïc thaíi chaíy qua trãn màût caïc haût váût liãûu loüc seî hçnh thaình caïc vi sinh váût goüi laì maìng vi sinh váût. Khi næåïc chaíy qua maìng vi sinh váût caïc cháút hæîu cå seî bë khæí.

Bãø loüc sinh váût laì cäng trçnh laìm saûch hiãúu khê vaì âa säú caïc loaûi vi sinh váût âãöu cáön thiãút oxy nhæng thæûc cháút bãø vi sinh váût laì hãû tuìy tiãûn vç bàõt âáöu thç vi sinh váût gäöm hãû hiãúu khê nhæng khi maìng vi sinh váût âaî hçnh thaình thç seî taûo ra låïp yãúm khê nàòm giæîa bãö màût haût váût liãûu loüc vaì låïp hiãúu khê hoaût tênh nàòm ngoaìi maìng sinh váût.

• Bãø aeroten : laì bãø coï hçnh chæî nháût trãn màût bàòng, næåïc thaíi chaíy vaìo bãø âæåüc hoìa träün våïi buìn hoaût tênh tuáön hoaìn. Buìn hoaût tênh trong aeroten täön taûi dæåïi daûng bäng xäúp, táûp håüp chuí yãúu caïc quáön thãø vi sinh váût khoaïng hoïa coï khaí nàng háúp thuû vaì oxy hoïa cháút báøn hæîu cå nhåì oxy coï trong næåïc thaíi.

= 88 =



Âãø âaím baío coï oxy thæåìng xuyãn vaì träün âãöu næåïc thaíi våïi buìn hoaût tênh ngæåìi ta cáúp khê cho aeroten bàòng caïc hãû thäúng khuáúy träün cå khê, hãû thäúng cáúp khê neïn hoàûc kãút håüp caí hai loaûi naìy.

c/ Xæí lyï næåïc thaíi bàòng phæång phaïp hoïa lyï: Xæí lyï næåïc thaíi bàòng phæång phaïp hoïa lyï âaût hiãûu quaí cao khi xæí lyï

næåïc thaíi cäng nghiãûp coï chæïa caïc cháút vä cå âäüc haûi (kim loaûi nàûng, acid, bazå) hoàûc caïc cháút hæîu cå bãön væîng, khæí maìu, khæí muìi vaì khæí truìng...

Caïc phæång phaïp hoïa lyï thæåìng duìng trong xæí lyï næåïc thaíi:

• Phæång phaïp keo tuû vaì làõng: sæí duûng pheìn nhäm, pheìn sàõt, natri aluminat... âãø loaûi boí caïc cháút lå læíng coï trong næåïc thaíi.

• Phæång phaïp trung hoìa: trung hoìa caïc loaûi næåïc thaíi coï tênh acid hoàûc kiãöm âãø âaím baío pH yãu cáöu.

• Phæång phaïp háúp phuû: sæí duûng than hoaût tênh, than buìn âãø khæí maìu, caïc kim loaûi nàûng, caïc cháút âäüc haûi hoìa tan trong næåïc thaíi.

• Phæång phaïp oxy hoïa: oxy hoïa caïc muäúi kim loaûi nàûng chuyãøn chuïng tæì daûng âäüc thaình khäng âäüc hoàûc làõng càûn.

• Phæång phaïp tuyãøn näøi: taïch caïc cháút lå læíng, cháút hoaût tênh bãö màût, dáöu måî... trong næåïc thaíi bàòng boüt khê näøi.

• Phæång phaïp clo hoïa: clo âæåüc sæí duûng âãø diãût truìng, taío vaì khæí muìi trong næåïc sau khi xæí lyï næåïc thaíi bàòng phæång phaïp cå hoüc hoàûc sinh hoüc træåïc khi thaíi vaìo säng häö. Coï thãø duìng clo loíng, clorua väi coï âäü clo hoaût âäüng 25-35 %, caïc hypoclorit....

• Phæång phaïp trêch ly cäúc chiãút laì phæång phaïp phäø biãún âãø xæí lyï næåïc thaíi chæïa phãnol vaì caïc loaûi acid beïo. Thæûc cháút cuía quaï trçnh laì sæí duûng mäüt dung mäi naìo âoï cho vaìo næåïc thaíi, dung mäi naìy seî läi keïo caïc cháút báøn tæì næåïc thaíi vaì sau âoï taïch dung mäi vaì næåïc thaíi ra khoíi næåïc.

= 89 =



d/ Så âäö dáy chuyãön cäng nghãû traûm xæí lyï næåïc thaíi thaình phäú :

NÆÅÏC THAÍI

NGÀN TIÃÚP NHÁÛN

SONG CHÀÕN RAÏC

BÃØ LÀÕNG CAÏT

BÃØ LÀÕNG I

BÃØ AEROTEN

BÃØ LÀÕNG II

MAÏNG TRÄÜN + BÃØ TIÃÚP XUÏC

SÁN PHÅI CAÏT

BÃØ NEÏN BUÌN

BÃØ MÃTAN

Raïc

nghi

ãön

Khê neïn

Càûn (så cáúp)

Caït khä

SÁN PHÅI BUÌN

PHÁN BOÏN

Cháút khæí truìng

Hçnh 3.3: Så âäö xæí lyï næåïc thaíi bàòng phæång phaïp sinh hoüc.

Buìn dæ

Buìn hoaût tênh

4.5 - SÆÍ DUÛNG HÅÜP LYÏ NGUÄÖN NÆÅÏC

4.5.1- Cáúp næåïc tuáön hoaìn vaì sæí duûng laûi næåïc thaíi trong caïc xê nghiãûp cäng nghiãûp :

Mäüt trong nhæîng biãûn phaïp baío vãû mäi træåìng coï hiãûu quaí laì haûn chãú xaí næåïc thaíi tæì caïc xê nghiãûp, nhaì maïy vaìo mäi træåìng, aïp duûng caïc cäng nghãû tiãn tiãún trong saín xuáút nhæ cäng nghãû saûch, khäng coï khê thaíi vaì næåïc thaíi hoàûc thu häöi cháút thaíi trong nhaì maïy.

= 90 =



Khi thiãút kãú thoaït næåïc trong caïc xê nghiãûp, træåïc hãút phaíi xem xeït khaí nàng táûn duûng næåïc thaíi (toaìn bäü hoàûc mäüt pháön) vaì thu häöi cháút quê trong âoï. Dæûa vaìo thaình pháön, säú læåüng næåïc thaíi vaì âiãöu kiãûn âëa phæång coï thãø choün mäüt trong caïc phæång phaïp sau âáy:

a/ Duìng laûi næåïc thaíi sau khi xæí lyï trong hãû thäúng cáúp næåïc tuáön hoaìn cuía nhaì maïy. Våïi næåïc bë noïng lãn maì khäng nhiãùm báøn trong saín xuáút thç chè cáön

cho qua cäng trçnh laìm nguäüi. Våïi næåïc thaíi bë nhiãùm báøn maì khäng noïng lãn (næåïc laìm giaìu quàûng chàóng haûn) thç chè cáön cho qua caïc cäng trçnh xæí lyï (làõng). Våïi næåïc væìa bë noïng lãn væìa bë nhiãùm báøn cuîng coï thãø cho qua xæí lyï räöi laìm nguäüi âãø dáùn tråí vãö duìng laûi trong saín xuáút.

b/ Duìng laûi næåïc cho quaï trçnh sau : Trong mäüt säú træåìng håüp, næåïc thaíi coï thãø duìng laûi cho quaï trçnh sau

maì khäng cáön xæí lyï så bäü nãúu yãu cáöu cháút læåüng næåïc cuía quaï trçnh sau tháúp hån. Nãúu cáön phaíi xæí lyï træåïc khi duìng laûi thç mæïc âäü xæí lyï xaïc âënh theo yãu cáöu cäng nghãû. Khi duìng næåïc näúi tiãúp hiãûu quaí kinh tãú seî cao. Vê duû caïc nhaì maïy chãú biãún dáöu theo kiãøu chæng træûc tiãúp, næåïc thaíi sau bçnh chæng dáöu coï nhiãût âäü 35°C seî laìm nguäüi maïy coï nhiãût âäü 50°C âàût tháúp hån.

c/ Duìng næåïc thaíi vaì càûn phuûc vuû näng nghiãûp : Mäüt säú loaûi næåïc thaíi, nháút laì næåïc thaíi caïc nhaì maïy cäng nghiãûp thæûc

pháøm chæïa nhiãöu cháút hæîu cå vaì caïc dinh dæåîng nhæ nitå, phätpho, kali... coï thãø sæí duûng âãø nuäi caï vaì tæåïi ruäüng.

Tiãu chuáøn næåïc nuäi caï vaì tæåïi cáy phuû thuäüc vaìo nhiãöu yãúu täú (näöng âäü næåïc thaíi, âiãöu kiãûn khê háûu, âàûc tênh âáút, loaûi caï nuäi, loaûi cáy träöng...). Nhåì sæí duûng næåïc thaíi nhaì maïy ræåüu Haì Näüi nàng suáút caï cuía håüp taïc xaî Thanh Liãût (Thanh Trç, Haì Näüi) tàng lãn 3-4 táún caï/ha.nàm.

Næåïc thaíi chæïa caïc cháút vä cå khäng thãø duìng âãø tæåïi ruäüng vaì nuäi caï âæåüc vç khäng coï hoàûc coï êt cháút dinh dæåîng. Màût khaïc mäüt säú cháút vä cå coï trong næåïc thaíi coï thãø phaï huíy cáúu truïc âáút vaì âäüc haûi âäúi våïi hãû vi sinh váût âáút.

= 91 =



d/ Thu häöi cháút quê : Næåïc thaíi cuía nhiãöu nhaì maïy, xê nghiãûp coï chæïa nhiãöu cháút quê (dáöu,

måî, cräm...). Nhæîng cháút âoï phaíi âæåüc thu häöi vaì âæa tråí laûi phuûc vuû saín xuáút. Trong mäüt säú xê nghiãûp, näöng âäü caïc cháút quê trong næåïc thaíi åí caïc phán xæåíng ráút khaïc nhau. Do âoï nhæîng traûm thu häöi cháút thaíi seî laì mäüt kháu cäng nghãû trong tæìng phán xæåíng. Viãûc thu häöi cháút quê seî giaím näöng âäü cháút báøn coï trong næåïc thaíi, taûo âiãöu kiãûn dãù daìng cho viãûc xæí lyï sau âoï.

= 92 =



Ä NHIÃÙM ÂÁÚT - CHÁÚT THAÍI RÀÕN & CAÏC LOAÛI Ä NHIÃÙM KHAÏC

============================================================

5.1- Ä NHIÃÙM ÂÁÚT & CHÁÚT THAÍI RÀÕN

5.5.1- Ä NHIÃÙM ÂÁÚT: Ä nhiãùm âáút laì quaï trçnh laìm biãún âäøi hoàûc thaíi vaìo âáút caïc cháút ä

nhiãùm laìm thay âäøi tênh cháút vaì cáúu truïc cuía noï theo chiãöu hæåïng khäng coï låüi, máút khaí nàng âaïp æïng cho caïc nhu cáöu säúng cuía con ngæåìi.

a/ Nguyãn nhán cuía sæû ä nhiãùm âáút vaì taïc haûi cuía noï: - Caïc cháút thaíi tæì caïc äúng khoïi, tæì caïc khu cäng nghiãûp, giao

thäng,... âæa vaìo khäng khê dæåïi daûng buûi khê vaì håi sau âoï làõng xuäúng âáút theo troüng læûc hoàûc do håi áøm hay mæa, chuïng seî laìm thay âäøi tênh cháút cuía âáút. Mæa keïo theo caïc cháút ä nhiãùm naìy thæåìng coï tênh axêt cao (pH ráút nhoí, coï khi xuäúng âãún 2,8), luïc naìy noï seî laìm cho âáút bë chua, âäi khi noï coìn taïc duûng våïi caïc váût cháút khaïc trong âáút taûo thaình caïc muäúi khoaïng laìm cho âáút bë màûn khäng coìn khaí nàng canh taïc.

Trong saín xuáút cäng nghiãûp coìn dæ thæìa nhiãöu cháút thaíi ràõn, loíng coï chæïa nhiãöu taïc nhán ä nhiãùm khäng coï låüi cho âáút, khi thaíi vaìo âáút seî gáy ä nhiãùm âáút vaì nguäön næåïc ngáöm. Caïc hoaût âäüng xáy dæûng cäng nghiãûp nhæ xáy dæûng bãún baîi, âæåìng xaï, nhaì maïy,... seî phaï huíy thaím thæûc váût vaì caính quan âä thë, laìm thay âäøi âëa hçnh, aính hæåíng tåïi doìng chaíy, taûo âiãöu kiãûn xoïi moìn âáút.

- Trong näng nghiãûp coìn täön taûi nhiãöu hãû thäúng tæåïi tiãu khäng håüp lyï gáy nãn hiãûn tæåüng thoaïi hoïa mäi træåìng taûo nãn vuìng âáút pheìn, khoï



Kyî thuáût Mäi træåìng canh taïc, giaím nàng suáút cáy träöng. Sæí duûng nguäön næåïc tæåïi tiãu khäng phuì håüp dãù dáùn âãún sæû ä nhiãùm âáút båíi caïc taïc nhán âäüc haûi, caïc cháút naìy coï thãø thám nháûp vaìo nguäön næåïc, âäüng váût næåïc hoàûc cáy læång thæûc räöi âãún våïi con ngæåìi theo dáy chuyãön thæïc àn gáy nguy haûi ráút låïn cho sæïc khoíe cuía con ngæåìi.

Bãn caûnh âoï, viãûc sæí duûng phán hoïa hoüc khäng âuïng qui caïch cuîng nhæ viãûc sæí duûng thuäúc træì sáu, diãût coí âaî gáy ä nhiãùm âáút, caín tråí quaï trçnh hoaût âäüng cuía caïc vi sinh váût trong âáút, gáy dæ thæìa caïc cháút coï nguäön gäúc âäüng thæûc váût. Caïc loaûi thuäúc baío vãû thæûc váût thæåìng coï thåìi gian täön taûi láu trong mäi træåìng nãn mæïc âäü âäüc haûi caìng tàng lãn theo thåìi gian, do váûy cáön nghiãn cæïu saín xuáút caïc loaûi thuäúc baío vãû thæûc váût chiãút suáút tæì thaío mäüc coï thåìi gian phán huíy nhanh theo tæìng muìa vuû.

Chãú âäü canh taïc khäng håüp lyï cuîng laì nguyãn nhán gáy ä nhiãùm âáút, âàûc biãût laì åí caïc vuìng cao, våïi phæång thæïc âäút ræìng laìm næång ráùy, träöng cáy læång thæûc vaì cäng nghiãûp ngàõn ngaìy theo phæång thæïc laûc háûu trãn vuìng âáút däúc âaî gáy khäng êt tai haûi cho viãûc taìn phaï âáút âai, khi mæa seî gáy luî luût, xoïi moìn cuäún träi phuì sa cuía mäüt diãûn têch låïn vuìng âäöi nuïi. Âáút coï thãø biãún âäøi tênh nàng hçnh thaình nãn quaï trçnh âaï ong hoïa, sa maûc hoïa, máút khaí nàng canh taïc.

- Trong sinh hoaût cuía con ngæåìi âaî taûo ra ráút nhiãöu raïc thaíi maì âáút laì chäù tiãúp nháûn chuïng. Trong raïc, phán vaì cháút thaíi sinh hoaût âä thë haìm læåüng cháút hæîu cå låïn, âäü áøm cao; âoï laì mäi træåìng cho caïc vi khuáøn, âàûc biãût laì vi khuáøn gáy bãûnh phaït triãøn maûnh (træûc khuáøn lyñ, thæång haìn, kyï sinh truìng,...).

b/ Biãûn phaïp baío vãû mäi træåìng âáút: - Xæí lyï cháút thaíi ràõn træåïc khi âäø vaìo âáút: Cáön phaíi coï biãûn phaïp

thu gom, váûn chuyãøn, táûp trung vaì xæí lyï chãú biãún raïc vaì cháút thaíi ràõn, traïnh sæû täön taûi lan traìn cuía chuïng trãn bãö màût âáút. Cáön phaíi khæí caïc vi truìng gáy bãûnh trong cháút thaíi ràõn, chuyãøn hoïa caïc cháút hæîu cå dãù phán huíy thaình daûng khäng gáy häi thäúi, cáön coï biãûn phaïp chãú biãún cháút thaíi ràõn thaình daûng phán boïn cho näng nghiãûp hoàûc nguyãn liãûu thæï cáúp cho cäng nghiãûp.




- Caïc cháút thaíi âäüc cuía cäng nghiãûp nhæ thuíy ngán, xianua, cräm, chç ... cáön âæåüc xæí lyï hoàûc khæí âäüc trong caïc cäng trçnh thiãút bë âàûc biãût, táûp trung thaình caïc polygon âãø chän hoàûc oxy hoïa cháút thaíi âäüc haûi.

- Trong näng nghiãûp cáön phaíi coï biãûn phaïp canh taïc tæåïi tiãu håüp lyï. Cáön tàng cæåìng låïp thæûc váût che phuí vaì giaím âäü däúc bãö màût âáút canh taïc, traïnh sæû xoïi moìn âáút do gioï thäøi hoàûc mæa luî. ÅÍ Viãût nam, xoïi moìn chuí yãúu xaíy ra do næåïc vç læåüng mæa ráút låïn (nhiãöu vuìng nuïi læåüng mæa trãn 3000mm/nàm), ræìng âäöi bë phaï nhiãöu vaì ráút däúc, haìng nàm trãn nhæîng vuìng âäöi troüc bë xoïi moìn máút 200 táún/ha (trong âoï coï 6 táún muìn). Biãûn phaïp chuí yãúu chäúng xoïi moìn âáút hiãûn nay laì laìm giaím âäü däúc vaì chiãöu daìi sæåìn däúc vaì träöng laûi cáy, phuûc häöi ræìng.

- Haûn chãú viãûc sæí duûng phán boïn hoïa hoüc âãø tàng thãm vai troì vi sinh váût phán huíy cháút hæîu cå trong âáút. Giaím täúi âa viãûc sæí duûng caïc cháút baío vãû thæûc váût gáy aính hæåíng âãún hãû sinh thaïi thuíy sinh. Cáön coï biãûn phaïp buì âàõp cháút dinh dæåîng cho âáút theo phæång thæïc phuì håüp våïi qui luáût phaït triãøn cuía hãû sinh thaïi.

5.1.2- Ä NHIÃÙM CHÁÚT THAÍI RÀÕN:

a/ Nguäön gäúc phaït sinh raïc thaíi: Hiãûn nay háöu hãút caïc hoaût âäüng cuía con ngæåìi âãöu saín sinh ra raïc

thaíi. Tênh bçnh quán åí caïc thaình phäú, læåüng cháút thaíi ra khoaíng 0,6-0,8 kg/ngæåìi.ngaìy. Cháút thaíi âæåüc xuáút hiãûn nhiãöu åí trong sinh hoaût, cäng-thæång nghiãûp, näng nghiãûp, xáy dæûng, bãûnh viãûn,... Coï thãø phán thaình mäüt säú loaûi cå baín nhæ sau:

- Raïc dãù phán huíy: Sinh ra nhiãöu åí caïc khu dán cæ vaì nhaì maïy chãú biãún thæûc pháøm, khu åí gia âçnh. Gäöm caïc thæïc àn, hoa quaí thæìa trong quaï trçnh chãú biãún thæïc àn. Loaûi naìy coï âàûc âiãøm laì phán huíy nhanh trong âiãöu kiãûn thåìi tiãút noïng áøm, quaï trçnh phán huíy thæåìng gáy muìi khoï chëu, laì mäi træåìng täút cho caïc vi truìng gáy bãûnh phaït triãøn.

- Raïc dãù chaïy: Bao gäöm caïc cháút thaíi caïc häü gia âçnh, cäng såí, hoaût âäüng cäng thæång maûi... Caïc cháút thaíi chaïy nhæ giáúy, bça, platic, da, gäù, cuíi, råm raû,...




- Raïc khoï chaïy: Cháút thaíi khäng chaïy nhæ thuíy tinh, voí häüp kim loaûi, nhäm, cháút thaíi xáy dæûng do caïc nhaì âäø våî, sæía chæîa nhaì cæía nhæ gaûch, âáút âaï, väi væîa. Cháút thaíi tæì caïc hãû thäúng xæí lyï næåïc, cäúng raînh, nhaì maïy xæí lyï cháút thaíi cäng nghiãûp ,...

- Cháút thaíi nguy hiãøm: caïc kim loaûi âäüc, cháút thaíi hoïa cháút, sinh hoüc dãù chaïy, dãù näø hoàûc mang tênh phoïng xaû theo thåìi gian coï aính hæåíng âãún âåìi säúng con ngæåìi, âäüng thæûc váût. Nhæîng cháút thaíi nguy hiãøm nãu trãn thæåìng xuáút hiãûn åí daûng khê vaì åí thãø ràõn. Âäúi våïi cháút thaíi naìy thç viãûc thu gom vaì chän vuìi phaíi hãút sæïc cáøn tháûn.

- Raïc coï kêch thæåïc låïn: thæåìng xuáút hiãûn åí caïc næåïc phaït triãøn. Âoï laì xaïc ätä, xe maïy, tuí laûnh, vaì caïc thiãút bë maïy moïc khaïc. Baíng 5.1: Tè lãû caïc thaình pháön trong cháút thaíi ràõn åí 3 thaình phäú: TT THAÌNH PHÁÖN HAÌ NÄÜI TPHCM ÂAÌ NÀÔNG 1 Giáúy vuûn, vaíi, caïc täng 4,2 24,83 6,8 2 Laï cáy, raïc hæîu cå 50,1 41,25 31,5 3 Ni läng, âäö nhæûa, cao su 5,5 8,78 22,5 4 Kim loaûi, voí âäö häüp 2,5 1,55 1,4 5 Thuíy tinh, saình, sæï 1,8 5,59 1,8 6 Âáút caït vaì cháút khaïc 35,9 18 36

b/ Taïc haûi cuía raïc thaíi: - Raïc thaíi khi phaït taïn trong mäi træåìng seî gáy máút myî quan âä

thë, ä nhiãùm mäi træåìng khäng khê, næåïc vaì âáút. Trong quaï trçnh phán huíy seî gáy ra nhiãöu muìi häi thäúi, aính hæåíng âãún cháút læåüng mäi træåìng säúng cuía con ngæåìi.

- Nåi táûp trung raïc seî taûo nãn mäi træåìng säúng lyï tæåíng cho chuäüt boü vaì caïc cän truìng, vi truìng gáy bãûnh phaït triãøn maûnh, laì nguyãn nhán gáy ra caïc bãûnh truyãön nhiãùm cho con ngæåìi (bãûnh nhiãùm truìng, dëch âau màõt, bãûnh âæåìng ruäüt vaì ung thæ). Âàûc biãût laì caïc loaûi raïc thaíi âäüc haûi seî aính hæåíng âãún sæïc khoíe con ngæåìi qua hä háúp, næåïc uäúng vaì dáy chuyãön thæïc àn maì quaï trçnh kiãøm soaït ráút khoï khàn.

- Cháút thaíi ràõn khi traìn xuäúng caïc cäúng raînh, ao häö, kãnh raûch seî gáy aïch tàõc hãû thäúng thoaït næåïc âä thë, laì nguäön ä nhiãùm mäi træåìng næåïc màût vaì næåïc ngáöm. Khi coï mæa låïn seî gáy ä nhiãùm trãn diãûn räüng âäúi våïi caïc âæåìng phäú bë ngáûp.




- Viãûc thaíi raïc ra mäi træåìng seî laîng phê mäüt læåüng låïn nguäön taìi nguyãn thiãn nhiãn. Âaïng leî coï mäüt säú loaûi raïc seî quay tråí laûi laìm âáöu vaìo cho mäüt lénh væûc saín xuáút nhæng laûi thaíi ra mäi træåìng, tàng thãm chi phê thu gom vaì xæí lyï cháút thaíi ràõn.

Cháút thaíi cäng-thæång nghiãûp

Cháút thaíi xáy dæûng

Cháút thaíi sinh hoaût

Cháút thaíi näng nghiãûp

THA

ÍI

Thaíi vaìo säng, häö,...

Thaíi vaìo biãøn

Thaíi vaìo âáút

Suy thoaïi âáút

Ä nhiãùm KK

KHAÏC... PHÁN BOÏN TAÏI SÆÍ DUÛNGÂÄÚT CHÄN LÁÚP

XÆÍ

LYÏ

Ä nhiãùm biãøn

Ä nhiãùm næåïc ngoüt

c/ Thu gom raïc: Nhiãûm vuû træåïc tiãn laì phaíi coï biãûn phaïp thu gom triãût âãø caïc loaûi

raïc thaíi, traïnh sæû láy lan cuía chuïng trong mäi træåìng seî gáy ä nhiãùm mäi træåìng vaì giaím cháút læåüng mäi træåìng säúng cuía con ngæåìi.

Hiãûn nay coï nhiãöu hçnh thæïc thu gom nhæng coï thãø thäúng kã laûi thaình caïc cäng âoaûn thu gom cå baín nhæ sau:

Thuìng raïc khu phäú

Xe chåí raïc

Baîi raïc táûp trung

Chãú biãún, xæí lyï

Tuïi raïc gia âçnh

Nãúu caïc khu phäú coï xe raïc âënh kyì âãún thu raïc thæåìng xuyãn thç caïc häü gia âçnh coï thãø âäø raïc træûc tiãúp lãn xe maì khäng cáön thuìng gom raïc cuía khu phäú. Âäúi våïi raïc trãn âæåìng phäú thç âæåüc caïc nhán viãn cäng ty mäi træåìng queït thu doün âäø vaìo xe thuìng vaì âáøy bàòng tay âæa vãö nåi táûp trung qui âënh sau âoï seî âæåüc xe chåí raïc âãún tiãúp nháûn âãø âæa vãö traûm chãú biãún vaì xæí lyï.

Âäúi våïi nhaì cao táöng coï thãø thiãút kãú âæåìng äúng váûn chuyãøn raïc tæì trãn xuäúng dæåïi âãø táûp trung raïc vãö thuìng chæïa raïc åí táöng trãût. Phæång aïn



Kyî thuáût Mäi træåìng naìy seî giaím âæåüc cäng sæïc cuía caïc häü gia âçnh haìng ngaìy phaíi mang raïc tæì táöng cao xuäúng dæåïi, âæåüc caïc häü chung cæ ráút hæåíng æïng.

d/ Chãú biãún vaì xæí lyï raïc: • Thaíi raïc khäng qua xæí lyï (træåïc âáy):

Træåïc âáy, caïc quäúc gia thæåìng âäø raïc xuäúng biãøn. Âaûi dæång mãnh mäng, dán säú êt, læåüng raïc thaíi khäng nhiãöu nãn phæång aïn naìy âaî tæìng mäüt thåìi cháúp nháûn. Nhæng læåüng raïc thaíi ngaìy mäüt gia tàng, biãøn bë ä nhiãùm nàûng, nhiãöu âäüng váût biãøn bë tiãu diãût båíi cháút thaíi cuía con ngæåìi, giaím nàng suáút thuíy saín, giaím âa daûng sinh hoüc, tàng sæû ä nhiãùm mäi træåìng næåïc. Do váûy, hiãûn nay phæång aïn naìy khäng âæåüc cháúp nháûn maì caïc quäúc gia phaíi thaíi raïc vaìo caïc khu væûc trãn âáút liãön.

Phæång phaïp thaíi raïc khäng qua xæí lyï âåî âæåüc chi phê phán loaûi vaì xæí lyï nhæng khäúi læåüng raïc thaíi låïn, nåi chæïa raïc thæåìng gáy nhiãöu muìi häi, vi truìng gáy bãûnh phaït triãøn maûnh, dãù phaït taïn vaì gáy ä nhiãùm mäi træåìng khäng khê, nåi chæïa raïc seî gáy ä nhiãùm âáút vaì nguäön næåïc ngáöm. Do váûy, phæång phaïp naìy chè aïp duûng âäúi våïi caïc loaûi raïc êt gáy ä nhiãùm nhæ gaûch, âáút, væîa,... tæì caïc cäng trçnh xáy dæûng hoàûc nhæîng cháút thaíi ràõn dæ thæìa tæì quaï trçnh saín suáút. Hiãûn nay baîi chæïa raïc cuía caïc quäúc gia thæåìng laì nhæîng vuìng âáút hoang träúng, êt coï tiãöm nàng sæí duûng, xa khu dán cæ, cuäúi hæåïng gioï. Âãø traïnh sæû ä nhiãùm mäi træåìng ngæåìi ta thæåìng phuí âáút lãn caïc låïp raïc theo âënh kyì. Âäúi våïi caïc næåïc phaït triãøn thç thæåìng chi tiãön âãø âäø mäüt säú loaûi raïc khoï phán huíy sang caïc næåïc cháûm phaït triãøn.

• UÍ raïc, chän láúp håüp vãû sinh:

Âäúi våïi caïc âä thë, khi coï diãûn têch âáút träúng gáön thaình phäú coï thãø duìng biãûn phaïp uí hiãúu khê taûi baîi táûp trung raïc. Thåìi gian uí coï thãø keïo daìi vaìi thaïng hoàûc daìi hån. Taûi âáy raïc vaì phãú thaíi ràõn âæåüc xæí lyï táûp trung cuìng våïi buìn càûn næåïc thaíi thaình phäú. Thæåìng vun âàõp raïc thaíi vaì buìn càûn thaình luäúng âãø dãù cáúp khê. Sau khi uí, ngæåìi ta nghiãön sáúy buìn càûn âãø âæa âi sæí duûng. Nhiãût âäü uí thæåìng 30÷40oC, âäü áøm sau khi xæí lyï laì 45÷50%.

Ngoaìi ra cuîng coï thãø sæí duûng phæång phaïp uí yãúm khê. Polygon táûp trung vaì uí raïc phaíi caïch khu nhaì åí trãn 500m, âáút nãön polygon khäng



Kyî thuáût Mäi træåìng âæåüc tháúm næåïc, mæûc næåïc ngáöm trong khu væûc caïch màût âáút trãn 2m âãø traïnh gáy ä nhiãùm nguäön næåïc ngáöm.

4

1

2

3

5

Hçnh 5.1: Så âäö màût càõt polygon uí raïc vaì phãú thaíi.

1- Daíi cáy xanh caïch ly. 2- Raïc thaíi. 3- Låïp phán caïch trung gian. 4- Låïp coí boüc bãn ngoaìi. 5- Låïp caïch næåïc.

Loaûi naìy coï thåìi gian uí tæì 15÷20 nàm.

Hiãûn nay, taûi caïc khu dán cæ ngæåìi ta thæåìng xáy caïc bãø uí raïc nhán taûo âãø taûo khê âäút (bãø mã tan), phæång phaïp naìy ráút kinh tãú vaì taûo ra âæåüc nguäön nhiãn liãûu saûch.

• Thiãu âäút:

Nhàòm âãø giaím thãø têch raïc mäüt caïch täúi âa ngæåìi ta duìng phæång phaïp âäút raïc. Phæång phaïp naìy chæa phaíi laì täúi æu vç trong quaï trçnh âäút seî gáy ä nhiãùm mäi træåìng khäng khê båíi khoïi buûi vaì caïc khê ä nhiãùm khaïc. Thê duû, plastic khi âäút åí nhiãût âäü 1200oC bë biãún âäøi thaình dioxin, taïc nhán gáy quaïi thai åí con ngæåìi vaì âäüng váût. Song trong âiãöu kiãûn khäng coï diãûn têch xáy dæûng polygon hoàûc khäng váûn chuyãøn âæåüc cháút thaíi thç phæång phaïp naìy laì mäüt phæång phaïp håüp lyï.

Nhiãût âäü trong loì âäút thæåìng tæì 800÷1000oC. Âãø khæí hãút caïc muìi häi vaì âäüc haûi, nhiãût âäü trong loì coï thãø náng trãn 1000oC. Khi âäút chung caïc loaûi cháút thaíi våïi nhau cáön phaíi tênh toaïn læåüng nhiãût âån vë giaíi phoïng, âäü tro, khaí nàng gáy näø. Nhiãût âäü bàõt læía, noïng chaíy... cuía tæìng loaûi cháút thaíi. Maính vuûn kim loaûi taïch khoíi tro bàòng caïc thiãút bë tæì tênh. Tro buûi sau khi âäút coï thãø duìng laìm phán boïn, nhæng cáön phaíi taïch xè than âãø xæí lyï theo caïch khaïc.

• Taïi chãú, sæí duûng raïc cho caïc muûc âêch khaïc:




Khi phán loaûi raïc thaïc ta coï thãø thu gom âæåüc mäüt säú cháút coï thãø âem taïi chãú tråí laûi âãø phuûc vuû cho mäüt säú muûc âêch khaïc. Phæång phaïp naìy tuy täún nhán cäng phán loaûi nhæng tiãút kiãûm âæåüc nguäön taìi nguyãn thiãn nhiãn, giaím âæåüc læåüng raïc thaíi ra mäi træåìng.

Mäüt säú loaûi raïc thaíi coï giaï trë nhæ laì mäüt nguäön nguyãn liãûu cho cäng nghiãûp. Vê duû giáúy loaûi, råm, baî mêa coï thãø duìng cho cäng nghiãûp giáúy; tuïi niläng, caïc váût duûng bàòng nhæûa coï thãø duìng cho cäng nghiãûp chãú biãún âäö nhæûa (âäö chåi, âæåìng äúng, deïp nhæûa,...); sàõt theïp vaì kim loaûi noïi chung cáúp cho nhaì maïy luyãûn kim,...

Caïc loaûi raïc dãù phán huíy hoàûc raïc tæì phán caïc chuäöng traûi coï thãø laìm phán boïn cho näng nghiãûp. Hiãûn nay åí Viãût nam âaî xuáút hiãûn mäüt säú nhaì maïy chãú biãún raïc thaíi thaình phán boïn compost, nhæng hiãûu suáút hoaût âäüng chæa cao.

Mäüt säú raïc thaíi khoï phán huíy vaì caïc loaûi raïc thaíi noïi chung khaïc coï thãø âem san laìm nãön âæåìng, nãön xáy dæûng. Cäng nghãû cuía mäüt säú næåïc âaî duìng phæång phaïp eïp raïc thaình caïc khäúi âàûc coï tyí troüng låïn sau âoï âem âi âãø laït nãön ráút hæîu hiãûu, âem laûi hiãûu quaí kinh tãú cao.

5.2- CAÏC LOAÛI Ä NHIÃÙM KHAÏC:

5.2.1- Ä NHIÃÙM NHIÃÛT :

a/ Nguyãn nhán cuía sæû ä nhiãùm nhiãût : Hiãûn nay, tçnh hçnh nhiãût âäü trung bçnh cuía Traïi Âáút ngaìy caìng

tàng, thiãn tai xuáút hiãûn maûnh kãø caí táön suáút vaì mæïc âäü khäúc liãût, aính hæåíng ráút låïn âãún cuäüc säúng cuía con ngæåìi, taìi nguyãn vaì hãû sinh thaïi. Nguyãn nhán cuía sæû ä nhiãùm nhiãût âoï coï thãø kãø ra nhæ sau:

• Thiãn nhiãn: Ai cuîng biãút ràòng Traïi Âáút noïng lãn laì do sæû nung noïng cuía Màût Tråìi, bãn caûnh âoï nuïi læía phun traìo, chaïy ræìng tæû nhiãn... laì nhæîng nguäön sinh ra khäúi læåüng nhiãût låïn hån nhiãöu so våïi sæû âäút nhiãn liãûu cuía con ngæåìi, nhæng caïc nguäön naìy âaî tæû cán bàòng nhiãût cho mäi træåìng, nãúu con ngæåìi tham gia thaíi nhiãût vaìo mäi træåìng, gáy hiãûu æïng nhaì kênh thç âoï måïi chênh laì nguyãn nhán laìm máút cán bàòng nhiãût, laìm



Kyî thuáût Mäi træåìng væåüt quaï khaí nàng thêch nghi cuía caïc cå thãø säúng, laìm âaío läün caïc chu trçnh trong tæû nhiãn.

• Caïc hoaût âäüng âäút nhiãn liãûu cuía con ngæåìi : Trong sinh hoaût, cäng nghiãûp, giao thäng vaì nhiãöu hoaût âäüng khaïc con ngæåìi âaî sæí duûng ráút nhiãöu daûng nhiãn liãûu khaïc nhau nhæ than, cuíi, xàng, dáöu vaì khê âäút. Trong quaï trçnh âäút seî nung noïng træûc tiãúp báöu khê quyãøn nåi con ngæåìi âang sinh säúng. Ngæåìi ta æåïc tênh ràòng, nãúu qui táút caí caïc loaûi nhiãn liãûu vãö than thç mäùi nàm con ngæåìi âäút khoaíng 10 tè táún than, thaíi ra khoaíng 4.1016 Kcalo nhiãût. Háöu hãút quaï trçnh âäút chaïy nhiãn liãûu âãöu sinh ra oxit caïcbon (CO, CO2), khê thaíi CO2 laì taïc nhán chênh sinh ra hiãûn tæåüng hiãûu æïng nhaì kênh, taûo ra mäüt maìn chàõn sæû phaín xaû nhiãût cuía Traïi Âáút ra khäng gian bãn ngoaìi, laìm tàng nhiãût âäü trung bçnh cuía báöu khê quyãøn gáy ä nhiãùm nhiãût.

Ä nhiãùm nhiãût khäng chè nung noïng træûc tiãúp báöu khê quyãøn maì trong cäng nghiãûp do sæí duûng mäüt læåüng næåïc khaï låïn âãø laìm maït maïy moïc âaî gáy ä nhiãùm nhiãût nguäön næåïc, khi thaíi ra säng häö âaî gáy aính hæåíng ráút låïn âãún hãû sinh thaïi thuíy sinh.

• Quaï trçnh âä thë hoïa: Täúc âäü âä thë hoïa ngaìy caìng tàng nhanh åí moüi nåi trãn thãú giåïi, âäöng thåìi våïi quaï trçnh naìy laì sæû giaím diãûn têch cáy xanh vaì säng häö, thay vaìo âoï laì nhæîng toìa nhaì cao táöng, maûng læåïi giao thäng chàòng chët, khu cäng nghiãûp våïi nhæîng äúng khoïi choüc tråìi; táút caí caïc cäng trçnh âoï laì nhæîng bãö màût bàòng bã täng, xi màng,... gáy bæïc xaû Màût Tråìi ráút låïn, taûo khäng khê ráút oi bæïc cho nhæîng ngaìy heì, cháút læåüng mäi træåìng säúng bë suy giaím âaïng kãø.

• Âäúi våïi caïc cäng trçnh nhaì åí: Do thiãút kãú kiãún truïc chæa håüp lyï, nhiãöu cäng trçnh khäng coï khaí nàng thaíi nhiãût do quaï trçnh saín xuáút taûo nãn ra ngoaìi mäi træåìng, laìm tàng nhiãût âäü trong phán xæåíng saín xuáút, gáy aính hæåíng ráút låïn âãún caïc cäng nhán laìm viãûc trong âoï. Caïc cäng trçnh nhaì cæía chæa coï biãûn phaïp thäng thoaïng håüp lyï, khäng hæåïng âæåüc luäöng gioï täút cho cäng trçnh, trong saín xuáút coìn sæí duûng nhiãöu cäng nghãû sinh nhiãût (loì nung, loì âuïc, nhiãût luyãûn, caïn theïp,...) nãn læåüng nhiãût thaíi ra træûc tiãúp ngay taûi nåi con ngæåìi sinh hoaût vaì laìm viãûc, væåüt quaï nhiãöu láön traûng thaïi cán bàòng nhiãût cuía cå thãø våïi mäi træåìng.




b/ Aính hæåíng cuía ä nhiãùm nhiãût âäúi våïi mäi træåìng vaì con ngæåìi: Sæû noïng lãn cuía nhiãût âäü Traïi Âáút noïi chung seî laìm máút traûng thaïi

cán bàòng nhiãût cuía nhiãöu hãû sinh thaïi trãn Traïi Âáút, giaím khaí nàng sinh træåíng cuía hãû sinh thaïi, laìm cho hãû sinh thaïi máút cán bàòng. Nhiãût âäü tàng cao, bàng åí caïc cæûc seî tan ra, khi âäø ra biãøn seî laìm dáng cao mæûc næåïc biãøn, láún chiãúm caïc vuìng âáút liãön ven båì, thu heûp diãûn têch luûc âëa; trong luïc dán säú ngaìy caìng tàng, nhu cáöu âáút sæí duûng ngaìy caìng nhiãöu. Bãn caûnh âoï, nhiãût âäü tàng cao seî laìm tàng chu trçnh haûn haïn, luût läüi åí nhiãöu nåi våïi mæïc âäü ngaìy caìng khäúc liãût hån. Coï nhæîng quäúc gia phaíi âæång âáöu våïi naûn thiãúu næåïc tráöm troüng, chè lo âuí næåïc cho sæû säúng cuía con ngæåìi maì khäng lo näøi næåïc uäúng cho gia suïc vaì næåïc cho nhu cáöu saín xuáút; nhæng coï nhæîng quäúc gia laûi phaíi âæång âáöu våïi nhæîng cån häöng thuíy, cuäún träi hãút nhaì cæía, cuía caíi, gia suïc, gia cáöm,... gáy thiãût haûi ráút låïn. Âoï laì thæûc tãú maì thãú giåïi hiãûn nay âang phaíi âæång âáöu.

Trong quaï trçnh hoaût âäüng saín xuáút, nãúu nhiãût âäü tàng cao seî aính hæåíng nhiãöu âãún nàng suáút vaì cháút læåüng saín pháøm, säú læåüng phãú pháøm haìng hoïa tàng cao, tuäøi thoü cuía caïc cäng trçnh vaì saín pháøm giaím xuäúng, chi phê phuûc häöi baío dæåîng tàng cao, aính hæåíng ráút låïn âãún nãön kinh tãú cuía nhiãöu næåïc.

Âäúi våïi caïc cäng trçnh nhaì cæía, nãúu chãú âäü nhiãût khäng thêch håüp seî aính hæåíng ráút låïn âãún sæïc khoíe cuía con ngæåìi, laìm giaím nàng suáút lao âäüng mäüt caïch âaïng kãø. Khi nhiãût âäü tàng thç sæû tuáön hoaìn maïu trong cå thãø tàng, táön suáút hä háúp tàng vaì mäö häi chaíy ra; theo âæåìng mäö häi cå thãø seî máút næåïc cuìng våïi muäúi NaCl, vitamin B1, vitamin C, caïc axit amin,... do âoï laìm tàng âäü âáûm cuía maïu. Khi noïng quaï, con ngæåìi coï caím giaïc noïng boíng åí da, khoï thåí, âaïnh träúng ngæûc, khaït næåïc, khä cäø, nhæïc âáöu vaì choïng màût. Nhiãöu kãút quaí nghiãn cæïu khoa hoüc âaî chæïng minh, nhiãût âäü trong nhaì maïy cæï tàng lãn 1oC thç nàng suáút lao âäüng cuía cäng nhán giaím tæì 1÷2,5% so våïi luïc cäng nhán laìm viãûc trong âiãöu kiãûn khê háûu phuì håüp.

Trong nhiãöu nhaì maïy (chàóng haûn: dãût, in, duûng cuû quang hoüc, thiãút bë tinh vi, duûng cuû âo læåìng,...) quaï trçnh saín xuáút âoìi hoíi phaíi baío âaím chãú âäü nhiãût áøm nháút âënh, nãúu âiãöu kiãûn vi khê háûu væåüt quaï phaûm vi cho



Kyî thuáût Mäi træåìng pheïp thç cháút læåüng saín pháøm cuía nhaì maïy seî giaím xuäúng vaì säú phãú pháøm seî tàng lãn.

Âiãöu kiãûn vi khê háûu trong caïc chuäöng traûi chàn nuäi coï aính hæåíng âaïng kãø âãún sæû sinh træåíng cuía gia suïc. Saín læåüng chàn nuäi phuû thuäüc vaìo:

- Noìi giäúng : 40%. - Thæïc àn : 40%. - Vi khê háûu : 20%.

Âäúi våïi læåüng næåïc laìm maït maïy moïc trong caïc nhaì maïy cäng nghiãûp khi thaíi ra säng häö seî gáy ä nhiãùm nhiãût nguäön næåïc seî aính hæåíng træûc tiãúp âãún âåìi säúng cuía caïc loaìi caï säúng åí dæåïi næåïc. Vê duû:

- Nhiãût âäü næåïc 40oC laìm chãút caï häöi âoí. - Nhiãût âäü tàng thãm 16 ÷17oC laìm chãút caï gai trong voìng 35

giáy, chãút caï häöi trong voìng 10 giáy.

Nhiãût âäü næåïc tàng seî laìm tàng caïc phaín æïng hoïa hoüc trong næåïc, tàng tyí lãû muäúi hoìa tan vaìo næåïc, laìm kim loaûi bë han rè maûnh hån. Bãn caûnh âoï, caïc loaûi vi khuáøn, vi truìng, máúm gáy bãûnh phaït triãøn ráút nhanh.

c/ Biãûn phaïp khàõc phuûc ä nhiãùm nhiãût : Âãø traïnh sæû noïng lãn cuía Traïi Âáút cáön phaíi traïnh hiãûn tæåüng hiãûu

æïng nhaì kênh xaíy ra, maì biãûn phaïp chuí yãúu laì giaím læåüng khê thaíi CO2 vaìo khê quyãøn, coï nghéa laì cáön haûn chãú sæí duûng caïc nhiãn liãûu âäút thaíi nhiãöu khê CO2 vaì phaíi coï hãû thäúng xæí lyï khê thaíi træåïc khi thaíi ra mäi træåìng, cáön thay thãú caïc nhiãn liãûu coï chæïa cacbon bàòng caïc daûng nàng læåüng saûch khaïc nhæ nàng læåüng Màût Tråìi, nàng læåüng gioï, nàng læåüng doìng chaíy,...

Bãn caûnh âoï cáön phaíi coï biãûn phaïp träöng cáy xanh, baío vãû ræìng vç noï coï taïc duûng nhæ mäüt maïy âiãöu hoìa khê háûu cho Traïi Âáút (háúp thuû nhiãût vaì khê CO2, cáúp khê O2 cho mäi træåìng).

Trong caïc khu âä thë vaì dán cæ cáön tàng diãûn têch ao häö, vç khi nhiãût âäü tàng cao seî chuyãøn thaình nhiãût hoïa håi næåïc laìm maït mäi træåìng khäng khê (1 kg næåïc bäúc håi coï khaí nàng háúp thu âæåüc læåüng nhiãût khoaíng 600Kcal).




Âäúi våïi caïc cäng trçnh nhaì åí vaì saín xuáút cáön phaíi coï biãûn phaïp thäng thoaïng håüp lyï, choün âæåüc hæåïng gioï täút hoàûc phaíi coï biãûn phaïp laìm maït nhán taûo cho cäng trçnh. Caïc maïy moïc thiãút bë trong caïc nhaì maïy phaíi âæåüc caíi tiãún, tu bäø sæía chæîa hoàûc sæí duûng caïc cäng nghãû tiãn tiãún hiãûn âaûi âãø læåüng nhiãût thaíi ra mäi træåìng laì êt nháút.

Læåüng nhiãût thaíi ra trong quaï trçnh saín xuáút cáön phaíi coï biãûn phaïp khæí nhiãût træåïc khi thaíi hoàûc thu häöi táûn duûng nhiãût phuûc vuû cho caïc muûc âêch khaïc (sáúy khä caïc saín pháøm, âun næåïc noïng,...).

Biãûn phaïp laìm maït khäng khê noïng laì cho noï tiãúp xuïc våïi næåïc (âæåüc phun dæåïi daûng sæång muì) âãø nhiãût chuyãøn thaình nhiãût hoïa håi. Coìn âäúi våïi næåïc noïng cuía quaï trçnh laìm maït maïy moïc thç ngæåìi ta thæåìng duìng caïc thaïp laìm maït.

Thaïp laìm maït cæåîng bæïc Thaïp laìm maït tæû nhiãn

5.2.2- Ä NHIÃÙM TIÃÚNG ÄÖN :

a/ Khaïi niãûm cå baín vãö ám thanh vaì tiãúng äön: Ám thanh laì dao âäüng cå hoüc, âæåüc dao âäüng dæåïi hçnh thæïc soïng

trong mäi træåìng âaìn häöi vaì âæåüc thênh giaïc cuía ngæåìi tiãúp thu. Trong khäng khê täúc âäü ám thanh laì 343 m/s, coìn trong næåïc laì 1450 m/s.

• Táön säú cuía ám thanh âæåüc âo bàòng Hz, laì säú dao âäüng trong 1 giáy.

Tai ngæåìi coï thãø caím nháûn âæåüc táön säú tæì 16Hz âãún 20.000Hz. Dæåïi 16 Hz goüi laì haû ám. Trãn 20.000 Hz goüi laì siãu ám.

Mæïc táön säú nghe chuáøn nháút laì tæì 1.000Hz âãún 5.000Hz.

→ Tai ngæåìi khäng nghe âæåüc.




• Âån vë âo cuía ám thanh laì dB: laì thang âo logarit, coìn goüi laì mæïc cæåìng âäü ám, goüi tàõt laì mæïc ám.

oIIlg10L = , [dB].

I : Cæåìng âäü ám, [W/m2]. Io : Cæåìng âäü ám åí ngæåîng nghe, Io = 10-12 [W/m2].

Tiãúng äön laì táûp håüp nhæîng ám thanh coï cæåìng âäü vaì táön säú khaïc nhau, sàõp xãúp khäng coï tráût tæû, gáy caím giaïc khoï chëu cho ngæåìi nghe, aính hæåíng âãún quaï trçnh laìm viãûc vaì nghè ngåi cuía con ngæåìi. Hay laì nhæîng ám thanh phaït ra khäng âuïng luïc, khäng âuïng nåi, ám thanh phaït ra våïi cæåìng âäü quaï låïn, væåüt quaï mæïc chëu âæûng cuía con ngæåìi.

Nhæ váûy, tiãúng äön laì mäüt khaïi niãûm tæång âäúi, tuìy thuäüc tæìng ngæåìi maì coï caím nháûn tiãúng äön khaïc nhau, mæïc aính hæåíng cuîng seî khaïc nhau.

b/ Caïc nguäön gáy ä nhiãùm tiãúng äön: • Tiãúng äön giao thäng:

Hiãûn nay phæång tiãûn giao thäng cå giåïi ráút phäø biãún, mäùi xe khi váûn chuyãøn trãn âæåìng phäú seî gáy ra tiãúng äön do âäüng cå hoaût âäüng, tiãúng coìi, äúng xaí, tiãúng rêt phanh vaì sæû rung âäüng cuía caïc bäü pháûn trãn xe gáy nãn. Baíng 5.2 minh hoüa tiãúng äön do mäüt säú phæång tiãûn giao thäng gáy nãn: Baíng 5.2: Mæïc äön cuía mäüt säú phæång tiãûn giao thäng:

LOAÛI PHÆÅNG TIÃÛN MÆÏC ÄÖN PHÆÅNG TIÃÛN MÆÏC ÄÖN Xe nhoí 77dB Tiãúng coìi taìu 75÷105 dB Xe khaïch nhoí 79 dB Tiãúng maïy bay 85 ÷90 dB Xe khaïch væìa 84 dB Xe quán sæû 120÷ 135 dB Xe thãø thao 91 dB Xe chåí raïc 82 ÷ 88 dB

Tiãúng äön giao thäng hiãûn nay chuí yãúu laì do máût âäü xe trãn âæåìng phäú låïn, táûp håüp nhiãöu xe seî gáy ra häùn håüp tiãúng äön våïi nhiãöu táön säú khaïc nhau. Riãng âäúi våïi næåïc ta, coìn täön taûi nhiãöu phæång tiãûn laûc háûu, keïm cháút læåüng gáy ra tiãúng äön låïn.

Trong giao thäng coìn phaíi kãø âãún tiãúng äön do maïy bay, tiãúng äön naìy khäng thæåìng xuyãn nhæng gáy ra ráút låïn cho khu væûc dán cæ gáön sán bay, âàûc biãût laì luïc maïy bay cáút caïnh vaì haû caïnh. Hiãûn nay viãûc giaíi quyãút



Kyî thuáût Mäi træåìng váún âãö tiãúng äön do maïy bay gáy nãn ráút phæïc taûp, taûm thåìi sán bay thæåìng âæa ra xa khu dán cæ måïi giaím båït âæåüc tiãúng äön do noï gáy nãn.

• Tiãúng äön trong xáy dæûng:

Viãûc sæí duûng phæång tiãûn cå giåïi ngaìy caìng phäø biãún, khi coï mäüt cäng trçnh xáy dæûng âæåüc thæûc thi thç tiãúng äön cuía caïc phæång tiãûn naìy gáy ra cho con ngæåìi cuîng ráút âaïng kãø. Coï thãø minh hoüa mäüt säú phæång tiãûn gáy äön (âo åí khoaíng caïch 15m): Baíng 5.3 : Mæïc äön cuía mäüt säú maïy moïc trong xáy dæûng:

LOAÛI PHÆÅNG TIÃÛN MÆÏC ÄÖN PHÆÅNG TIÃÛN MÆÏC ÄÖN Maïy träün bã täng 75 dB Maïy khoan 87 ÷114 dB Maïy uíi 93 dB Maïy nghiãön xi màng 100 dB Maïy buïa 1,5 táún 80 dB Maïy buïa håi 100 ÷110 dB

• Tiãúng äön cäng nhiãûp vaì saín xuáút :

Cäng nghiãûp sæí duûng ráút nhiãöu maïy moïc, khi hoaût âäüng seî gáy ra tiãúng äön âaïng kãø. ÅÍ âáy coìn xuáút hiãûn nhiãöu cäng nghãû gáy ra tiãúng äön låïn vaì laì nåi thæåìng xuyãn coï sæû va chaûm giæîa caïc váût thãø ràõn våïi nhau, sæû chuyãøn âäüng häùn loaûn giæîa caïc doìng khê vaì håi.Baíng 5.4 laì mäüt säú minh hoüa mæïc äön (âo åí khoaíng caïch 15m): Baíng 5.4: Mæïc äön cuía mäüt säú cäng nghãû saín xuáút trong cäng nghiãûp:

LOAÛI PHÆÅNG TIÃÛN MÆÏC ÄÖN PHÆÅNG TIÃÛN MÆÏC ÄÖN Xæåíng dãût 110 dB Xæåíng reìn 100÷120 dB Xæåíng goì 113÷114 dB Xæåíng âuïc 112 dB Maïy cæa 82÷85 dB Maïy âáûp 85 dB

• Tiãúng äön trong sinh hoaût:

Trong sinh hoaût thæåìng sæí duûng nhiãöu thiãút bë thu phaït ám thanh (tivi, cassette, radio, karaoke,...), ngoaìi ra nåi táûp trung âäng ngæåìi cuîng gáy ra tiãúng äön âaïng kãø (häüi heì, âaïm cæåïi, sán thãø thao, häüi chåü,...). Nhæîng loaûi tiãúng äön kãø trãn thæåìng âæåüc lan truyãön theo khäng khê räöi âãún våïi con ngæåìi, bãn caûnh âoï nhæîng tiãúng äön do caïc hoaût âäüng sæía chæîa nhaì cæía thç coï thãø lan truyãön trong váût thãø ràõn nhæ saìn, tráön, tæåìng,... Táút caí nhæîng loaûi tiãúng äön naìy phuû thuäüc chuí yãúu vaìo yï thæïc cuía con ngæåìi.



Kyî thuáût Mäi træåìng Baíng 5.4: Mæïc äön trong sinh hoaût cuía con ngæåìi: Tiãúng noïi nhoí 30 dBA Tiãúng noïi chuyãûn bçnh thæåìng 60 dBA Tiãúng noïi to 80 dBA Tiãúng khoïc cuía treí 80 dBA Tiãúng haït to 110 dBA Tiãúng cæía coüt keût 78 dBA

c/ Taïc haûi cuía tiãúng äön: Hiãûn nay âäöng thåìi våïi quaï trçnh cäng nghiãûp hoïa, âä thë hoïa, váún

âãö tiãúng äön caìng tråí nãn nan giaíi, tiãúng äön âaî væåüt quaï mæïc cho pheïp, aính hæåíng træûc tiãúp âãún sæïc khoíe vaì cuäüc säúng haìng ngaìy cuía con ngæåìi:

Tiãúng äön 50dB : laìm suy giaím hiãûu suáút laìm viãûc, nháút laì âäúi våïi lao âäüng trê oïc.

Tiãúng äön 70dB : laìm tàng nhëp thåí vaì nhëp âáûp cuía tim, tàng nhiãût âäü cå thãø vaì tàng huyãút aïp, aính hæåíng âãún hoaût âäüng cuía daû daìy vaì giaím hæïng thuï lao âäüng.

Tiãúng äön 90dB : gáy mãût moíi, máút nguí, täøn thæång chæïc nàng thênh giaïc, máút thàng bàòng cå thãø vaì suy nhæåüc tháön kinh.

Coï thãø liãût kã ra nhæîng taïc haûi chênh cuía tiãúng äön nhæ sau:

• Tiãúng äön aính hæåíng âãún giáúc nguí: Giáúc nguí thæåìng bë âaïnh thæïc khi coï tiãúng äön báút ngåì gáy nãn, con ngæåìi seî khäng coï giáúc nguí ngon khi coï nguäön äön thæåìng xuyãn quáúy nhiãùu bãn caûnh, luïc naìy seî aính hæåíng ráút låïn âãún sæïc khoíe vaì nàng cäng viãûc cuía ngaìy häm sau, con ngæåìi seî caím tháúy uãø oaíi, mãût moíi, khäng tènh taïo âãø sàôn saìng cho cäng viãûc cuía mäüt ngaìy måïi. Theo thäúng kã cuía ngaình Y tãú cho tháúy læåüng thuäúc an tháön, thuäúc nguí âæåüc sæí duûng tênh trãn âáöu ngæåìi åí khu væûc gáön sán bay vaì caïc âæåìng giao thäng låïn gáúp 2-3 láön so våïi khu væûc khäng bë ä nhiãùm tiãúng äön.

• Tiãúng äön aính hæåíng âãún sæïc khoíe: Nãúu tiãúp xuïc nhiãöu våïi tiãúng äön seî taûo ra tám sinh lyï ráút nàûng nãö cho cå thãø con ngæåìi, aính hæåíng træûc tiãúp âãún thênh giaïc, gáy ra bãûnh laîng tai, âiãúc nghãö nghiãûp; gáy ra chæïng nhæïc âáöu dai dàóng, räúi loaûn sinh lyï, bãûnh lyï vaì suy nhæåüc tháön kinh, tim maûch, näüi tiãút,... Luïc naìy con ngæåìi thæåìng mãût moíi, sinh caïu kènh, giaím



Kyî thuáût Mäi træåìng trê nhåï, run mi màõt vaì phaín xaû xæång khåïp giaím. Tiãúng äön caìng maûnh (tæì 120dB tråí lãn) coï thãø gáy choïi tai, âau tai, tháûm chê thuíng maìng nhé.

• Tiãúng äön aính hæåíng âãún nàng suáút vaì hiãûu quaí cäng viãûc: Nãúu laìm viãûc trong mäi træåìng tiãúng äön seî laìm giaím mäüt caïch âaïng kãø khaí nàng táûp trung cuía ngæåìi lao âäüng, âäü chênh xaïc cuía cäng viãûc seî giaím, sai soït trong cäng viãûc vaì saín suáút tàng cao, phaït sinh hoàûc tàng caïc tai naûn lao âäüng. Thæûc tãú nàng suáút lao âäüng seî giaím tæì 20÷40%.

• Tiãúng äön aính hæåíng âãún trao âäøi thäng tin: Thäng tin thæåìng bë tiãúng äön gáy nhiãùu, che láúp, laìm cho viãûc tiãúp nháûn thäng tin seî khoï khàn hån, âäü chênh xaïc cuía thäng tin nháûn âæåüc seî khäng cao, aính hæåíng âãún cuäüc säúng saín xuáút sinh hoaût cuía con ngæåìi; do váûy trong trao âäøi thäng tin cáön phaíi qui âënh giåïi haûn tiãúng äön cho pheïp âãø traïnh caïc aính hæåíng do tiãúng äön gáy ra.

d/ Caïc biãûn phaïp khàõc phuûc tiãúng äön: • Qui hoaûch kiãún truïc håüp lyï: Hiãûn nay tiãúng äön trong âä thë

thæåìng lan truyãön trong khäng gian, do váûy cáön phaíi coï biãûn phaïp qui hoaûch kiãún truïc håüp lyï âãø nhàòm giaím tiãúng äön âãún nåi con ngæåìi sinh säúng. Giæîa nguäön gáy äön vaì khu dán cæ cáön phaíi coï låïp âãûm, coï giaíi cáy xanh caïch ly (träöng cáy 2 bãn âæåìng vaì xung quanh khu cäng nghiãûp) vaì phaíi coï khoaíng caïch thêch håüp giæîa nguäön gáy äön våïi nåi sinh hoaût cuía con ngæåìi, tiãúng äön seî giaím âi 6dB khi tàng khoaíng caïch lãn gáúp âäi.

Cæåìng âäü ám taûi mäüt âiãøm caïch nguäön mäüt khoaíng r (m) âæåüc xaïc âënh nhæ sau:

L1 = Lw - 10.logF - 20.logr - 10.logΩ [dB].

Lw : mæïc ám do nguäön gáy nãn, [dB]. Ω : goïc vë trê cuía nguäön ám trong khäng gian: Ω = 4π : nguäön ám âàût trong khäng gian. Ω = 2π : nguäön ám âàût trong màût phàóng. Ω = π : nguäön ám âàût trong caûnh goïc nhë diãûn. Ω = π/2 : nguäön ám âàût trong caûnh goïc tam diãûn.

F : hãû säú coï hæåïng : 2tb

2r

PPF=



Kyî thuáût Mäi træåìng Pr : aïp suáút ám åí khoaíng caïch r tênh cho mäüt hæåïng nháút âënh. Ptb : aïp suáút ám trung bçnh åí khoaíng caïch r tênh cho moüi hæåïng.

Riãng âäúi våïi cáy xanh, soïng ám khi truyãön qua seî bë phaín xaû âi, phaín xaû laûi nhiãöu láön laìm giaím nàng læåüng ám mäüt caïch âaïng kãø. Caïc daíi cáy xanh räüng tæì 10÷15m coï thãø giaím tiãúng äön tæì 15÷18dB. Khaí nàng giaím tiãúng äön cuía cáy xanh khäng nhæîng phuû thuäüc loaûi cáy maì coìn phuû thuäüc vaìo caïch bäú trê cáy, phäúi håüp caïc loaûi cáy coï taïn, coï luìm, caïc khoïm cáy, buûi cáy.

Khi qui hoaûch nhaì maïy cáön sàõp xãúp âãø hæåïng gioï chênh thäøi tæì khu nhaì åí tåïi khu nhaì maïy. Khu cäng nghiãûp thæåìng phaíi khoanh vuìng táûp trung âàût cuäúi hæåïng gioï âãø tiãûn cho viãûc giaíi quyãút tiãúng äön vaì váún âãö mäi træåìng.

• Giaím tiãúng äön vaì cháún âäüng ngay taûi nguäön: Thæåìng cäng nhán laìm viãûc trong nhaì maïy phaíi chëu âæûng mæïc äön ráút cao, do váûy cáön phaíi coï biãûn phaïp khàõc phuûc tiãúng äön ngay taûi nguäön, phæång phaïp naìy khäng nhæîng giaím âæåüc taïc haûi cuía tiãúng äön âãún cäng nhán laìm viãûc trong nhaì maïy maì coìn giaím âæåüc tiãúng äön phaït taïn ra mäi træåìng xung quanh. Vç thãú cáön phaíi chuï troüng laìm täút ngay tæì kháu thiãút kãú, chãú taûo, làõp âàût cho âãún kháu váûn haình vaì sæí duûng, baío dæåîng caïc maïy moïc thiãút bë. Cuû thãø, cáön sæí duûng caïc phæång tiãûn thiãút bë hiãûn âaûi gáy êt tiãúng äön, hiãûn âaûi hoïa quaï trçnh cäng nghãû vaì thiãút bë, giaím båït säú læåüng cäng nhán laìm viãûc trong mäi træåìng äön, giaím thåìi gian læu laûi laìm viãûc trong âoï.

Âãø giaím tiãúng äön do cháún âäüng gáy nãn âäúi våïi maïy moïc thiãút bë cáön sæí duûng caïc gäúi âåî bãû maïy coï loì xo, hoàûc cao su coï tênh âaìn häöi cao.

• Sæí duûng caïc thiãút bë tiãu ám, caïch ám: thiãút bë tiãu ám laì caïc häüp räùng âæûng xäúp, xå dæìa,... noï seî biãún nàng læåüng ám thaình nàng læåüng nhiãût, nàng læåüng cå hoàûc daûng nàng læåüng khaïc.

Khaí nàng huït ám cuía váût liãûu vaì kãút cáúu âaïnh giaï bàòng hãû säú huït ám:

t

h

EE

=α

Eh : säú nàng læåüng ám bë låïp váût liãûu háúp thuû. Et : säú nàng læåüng ám âi tåïi låïp váût liãûu.




Khaí nàng huït ám cuía váût liãûu chuí yãúu phuû thuäüc vaìo tênh xäúp cuía váût liãûu, váût liãûu caìng xäút thç huït ám caìng täút. Do váûy trong cäng nghiãûp, âãø giaím tiãúng äön phaït taïn ra bãn ngoaìi ngæåìi ta thæåìng treo caïc thiãút bë tiãu ám ngay taûi nguäön gáy äön.

• Phæång phaïp thäng tin giaïo duûc con ngæåìi: Duìng caïc phæång tiãûn thäng tin âaûi chuïng âãø moüi ngæåìi biãút âæåüc caïc taïc haûi cuía tiãúng äön vaì phaíi coï traïch nhiãûm trong váún âãö tiãúng äön do mçnh gáy nãn, tàng thãm yï thæïc tæû giaïc, yï thæïc tän troüng ngæåìi khaïc, âaím baío tráût tæû yãn ténh trong moüi luïc moüi nåi nhàòm tàng hiãûu quaí cäng viãûc, âaím baío sæïc khoíe vaì cháút læåüng mäi træåìng säúng.

5.2.3- Ä NHIÃÙM PHOÏNG XAÛ : Hiãûn nay cháút phoïng xaû âæåüc æïng duûng trong ráút nhiãöu lénh væûc

(cháøn âoaïn vaì chæîa bãûnh trong y hoüc, saín xuáút âiãûn nguyãn tæí, kiãøm nghiãûm vaì nghiãn cæïu âãø phaït triãøn kinh tãú,...).

a/ Caïc loaûi bæïc xaû: : • Bæïc xaû khäng ion hoïa: laì bæïc xaû coï bæåïc soïng cæûc ngàõn nhæng

nàng læåüng cao, coï khaí nàng laìm aính hæåíng âãún âåìi säúng sinh váût vç noï taïc âäüng lãn tãú baìo cå thãø sinh váût.

• Bæïc xaû ion hoïa: laì loaûi bæïc xaû coï khaí nàng ion hoïa váût cháút. Vê duû:

H2O → H+ + OH-

- Bæïc xaû α : phoïng ra tæì haût nhán våïi váûn täúc 107 m/s. Âi âæåüc quaîng âæåìng ≤ 8cm. Khäng xuyãn qua näøi táúm thuíy tinh moíng.

- Bæïc xaû β : Âæåüc phoïng ra våïi váûn täúc tæång âæång váûn täúc aïnh saïng. Loaûi naìy ion hoïa yãúu hån bæïc xaû α; coï táöm bay khoaíng haìng tràm meït.

- Bæïc xaû γ : coï bæåïc soïng cæûc ngàõn (<0,001nm); coï nàng læåüng cao vaì coï khaí nàng âám xuyãn låïn, coï thãø âi qua låïp chç daìy haìng tràm deximet.




- Tia X : Coï bæåïc soïng cæûc ngàõn (10-12 ÷ 10-8m); coï khaí nàng âám xuyãn maûnh.

b/ Caïc nguäön phoïng xaû: • Nguäön tæû nhiãn:

+ Caïc nguyãn täú phoïng xaû tæû nhiãn: Ra226, U238 , Th232 , K40 ,... Säú læåüng nhiãöu hay êt phuû thuäüc vaìo baín cháút cuía âáút vaì khoaíng caïch âãún moí quàûng.

+ Bæïc xaû vuî truû: laì nhæîng tia phán tæí têch âiãûn coï nàng læåüng cao. Noï coï khaí nàng bæïc xaû nàng læåüng khaïc do sæû va chaûm haût nhán Oxi vaì Nitå trong khê quyãøn.

Gäöm caïc âäöng vë : H3,C14,Be7,S35,...

• Nguäön nhán taûo:

+ Caïc thiãút bë y tãú: trong y hoüc ngæåìi ta thæåìng sæí duûng tia X âãø cháøn âoaïn vaì âiãöu trë bãûnh.

+ Bæïc xaû tæì tivi, maïy tênh: thæåìng coï læåüng bæïc xaû khäng låïn nhæng con ngæåìi thæåìng xuyãn tiãúp xuïc vaì cæû ly tiãúp cáûn gáön nãn sæû aính hæåíng cuîng seî ráút âaïng kãø. Nãúu tiãúp xuïc láu thç coï khaí nàng laìm biãún âäøi gen, gia tàng bãûnh táût.

+ Caïc nhaì maïy âiãûn haût nhán nguyãn tæí, phoìng thê nghiãûm: nãúu sæí duûng cáøn tháûn thç coï thãø xem laì daûng nàng læåüng saûch, nhæng coï thãø gáy taïc haûi ráút låïn khi coï sæû cäú xaíy ra.

+ Phoïng xaû tæì vuî khê haût nhán: khi thæí vuî khê haût nhán seî xuáút hiãûn buûi trãn vuìng thæí 1 ngaìy, sau âoï lan traìn trong táöng âäúi læu khoaíng 1 thaïng; caïc saín pháøm phán raî âæåüc taïch ra trong táöng bçnh læu vaì læu âoüng åí âoï trong vaìi nàm næîa.

c/ Háûu quaí vaì taïc haûi cuía ä nhiãùm phoïng xaû: Tuìy theo mæïc âäü phoïng xaû vaì thåìi gian tiãúp xuïc maì seî aính hæåíng

âãún con ngæåìi nhæ sau:

• Aính hæåíng cáúp tênh: (sau vaìi giåì hoàûc vaìi giáy)




- Gáy räúi loaûn hãû tháön kinh trung æång, âàûc biãût laì åí naîo; nhæïc âáöu, choïng màût, buäön nän, häöi häüp, caïu kènh, khoï nguí, keïn àn, mãût moíi.

- ÅÍ chäù tia phoïng xaû chiãúu qua da seî bë boíng hoàûc táúy âoí. - Aính hæåíng tåïi cå quan taûo maïu, gáy thiãúu maïu, laìm giaím

khaí nàng chäúng bãûnh nhiãùm truìng. - Cå thãø gáöy yãúu, suït cán, dáön dáön suy nhæåüc toaìn bäü cå thãø

hoàûc bë nhiãùm truìng nàûng räöi chãút.

Daûng phoïng xaû cáúp tênh thæåìng xaíy ra trong nhæîng vuû näø vuî khê haût nhán, tai naûn sæû cäú åí caïc loì phaín æïng nguyãn tæí.

• Aính hæåíng maîn tênh: (aính hæåíng muäün, sau mäüt säú nàm)

- Gáy suy nhæåüc tháön kinh, suy nhæåüc cå thãø, räúi loaûn cå quan taûo maïu.

- Coï thãø dáùn âãún hiãûn tæåüng âuûc nhán màõt, ung thæ da, ung thæ xæång,...

- Xaíy ra caïc bãûnh ngáùu biãún di truyãön, caïc bãûnh báøm sinh cho thãú hãû mai sau.

d/ Biãûn phaïp phoìng ngæìa phoïng xaû: - Cáúm saín xuáút sæí duûng vaì thæí vuî khê haût nhán. - Haûn chãú khai thaïc quàûng phoïng xaû. Phaíi mang caïc thiãút bë

phoìng häü khi tiãúp xuïc våïi nguäön phoïng xaû. - Haûn chãú thåìi gian tiãúp xuïc våïi caïc nguäön gáy phoïng xaû. - Chè sæí duûng tia X quang trong y hoüc khi thæûc sæû cáön thiãút.

Cáúm chiãúu tia phoïng xaû cho nhæîng phuû næî âang mang thai. - Phaíi coï khoaíng caïch thêch håüp giæîa nguäön gáy phoïng xaû âäúi

våïi nåi con ngæåìi sinh säúng, båíi vç mæïc âäü phoïng xaû seî giaím tyí lãû våïi bçnh phæång khoaíng caïch.

- Duìng chç âãø bao boüc vaì baío quaín cháút phoïng xaû.



Mäi træåìng

MÄI TRÆÅÌNG & PHAÏT TRIÃØN BÃÖN VÆÎNG

=============================================================

6.1 - KHAÏI NIÃÛM VÃÖ MÄI TRÆÅÌNG & PHAÏT TRIÃØN BÃÖN VÆÎNG Ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ sù ph¸t triÓn l©u dµi phï hîp víi yªu cÇu cña thÕ

hÖ h«m nay mµ kh«ng g©y ra nh÷ng kh¶ n¨ng nguy h¹i ®Õn çc thÕ hÖ mai sau trong viÖc tho¶ m·n nhu cÇu riªng vµ trong viÖc lùa chän ng−ìng sèng cña hä. Hoµn c¶nh sèng cña thÕ hÖ h«m nay vµ mai sau phô thuéc vµo tr¹ng th¸i cña m«i tr−êng tù nhiªn vµ m«i tr−êng nh©n t¹o cña nã. X· héi cã nghÜa vô ng¨n chÆn nh÷ng t¸c ®éng g©y nguy h¹i ®Õn çc thÕ hÖ mai sau. Ph¸t triÓn bÒn v÷ng ®−îc miªu t¶ nh− mét sù biÕn ®æi s©u s¾c, trong ®ã viÖc sö dông çc nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn, viÖc chän c¬ cÊu ®Çu t−, chän çc lo¹i h×nh tiÕn bé kü thuËt ®Ó ¸p dông vµ chän c¬ cÊu hµnh chÝnh phï hîp víi çc nhu cÇu hiÖn t¹i vµ t−¬ng lai.

6.2 - TÊNH CÁÚP BAÏCH CUÍA VÁÚN ÂÃÖ PHAÏT TRIÃØN BÃÖN VÆÎNG: Cuéc sèng hiÖn t¹i cã sù ph©n cùc lín vÒ møc sèng, lèi sèng vµ s¶n

xuÊt. D©n sè ngµy cµng t¨ng vµ møc tiªu dïng còng t¨ng theo kÓ c¶ sè l−îng, chÊt l−îng vµ chñng lo¹i; çch thøc s¶n xuÊt ngµy cµng ®a d¹ng nªn g©y ¶nh h−ëng ®Õn m«i tr−êng, lµm cho m«i tr−êng ngµy cµng biÕn ®æi s©u s¾c theo chiÒu h−íng kh«ng cã lîi, t¸c ®éng xÊu ®Õn hÖ sinh th¸i. Tµi nguyªn ngµy cµng c¹n kiÖt nhanh cïng víi ph−¬ng tiÖn khai th¸c hiÖn ®¹i nªn ®· g©y ra nguy c¬ khñng ho¶ng vÒ tµi nguyªn thiªn nhiªn cho thÕ hÖ mai sau. Do vËy ®Ó cã cuéc sèng l©u dµi cÇn cã biÖn ph¸p h¹n chÕ gia t¨ng d©n sè, gi¶m thiÓu vÊn ®Ò « nhiÔm m«i tr−êng, t¹o ra lèi sèng tÝch cùc h¬n nh»m gi¶m ph©n cùc møc sèng gi÷a çc quèc gia, ch¨m lo vÊn ®Ò b¶o vÖ m«i tr−êng sèng cña chóng ta.

6.2.1 - Âàûc âiãøm cå baín cuía cuäüc säúng hiãûn taûi: §Ó t×m ra gi¶i ph¸p h−íng tíi sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng th× cÇn ph¶i nghiªn

cøu kü ®Æc ®iÓm t×nh h×nh cña cuéc sèng hiÖn t¹i ë çc quèc gia trªn thÕ giíi nh»m ®−a ra sù ®iÒu chØnh hîp lý nhÊt.

= 141 =


Mäi træåìng

1. Cã sù ph©n cùc vÒ møc sèng gi÷a çc quèc gia vµ gi÷a çc tÇng líp d©n c− trong tõng quèc gia.

HiÖn nay çc quèc gia cã sù chªnh lÖch kh¸ lín vÒ møc sèng. Theo sè liÖu 2001, GDP theo ®Çu ng−êi cña n−íc giµu nhÊt lµ Luxembourg víi 44.589 USD/ng−êi.n¨m, thø 2 lµ Mü víi 35.819 USD/ng−êi.n¨m; n−íc nghÌo nhÊt thÕ giíi lµ Ethiopia chØ cã 96 USD/ng−êi.n¨m.

Nh÷ng n−íc giµu th× x¶y ra hiÖn t−îng "« nhiÔm do thõa th·i": phung phÝ tµi nguyªn thiªn nhiªn, l·ng phÝ trong lèi sèng, t¨ng nhanh chÊt th¶i nguy hiÓm...

Nh÷ng n−íc nghÌo th× x¶y ra t×nh tr¹ng "« nhiÔm do nghÌo ®ãi": kh«ng quan t©m ®Õn vÊn ®Ò b¶o vÖ m«i tr−êng, kh«ng cã tiÒn chi phÝ cho y tÕ vµ søc khoÎ céng ®ång.

Giµu vµ nghÌo lµ hai kh¸i niÖm t−¬ng ®èi, tuú ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi vµ tõng giai ®o¹n lÞch sö cña mçi n−íc mµ cã tiÓu chuÈn riªng ®Ó ®¸nh gi¸ phï hîp. Tuy nhiªn ®Ó cã sù so s¸nh gi÷a çc n−íc, ng©n hµng thÕ giíi vµ mét sè n−íc trong khu vùc th−êng chän møc thu nhËp tèi thiÓu b×nh qu©n theo ®Çu ng−êi mét th¸ng ph¶i ®¶m b¶o mua ®−îc l−¬ng thùc, thùc phÈm t−¬ng ®−¬ng víi khÈu phÇn ¨n cña mét ng−êi / ngµy lµ 2100 – 2300 calo. D−íi møc 2100 calo/ngµy lµ thuéc diªn nghÌo ®ãi.

2. Cßn tån t¹i cuéc sèng nghÌo ®ãi vµ suy dinh d−ìng:

HiÖn nay cã nhiÒu khu vùc trªn thÕ giíi cßn cã møc sèng nghÌo khæ vµ cßn chiÕm tû lÖ suy dinh d−ìng kh¸ cao. Kho¶ng 25% trªn thÕ giíi vµ chñ yÕu ®ã lµ Ch©u ¸, Ch©u Phi, Ch©u Mü La Tinh sèng d−íi møc nghÌo khæ, trong ®ã cã kho¶ng 150 triÖu trÎ em suy dinh d−ìng nÆng (1995). ThiÕu l−¬ng thùc, nhµ ë, n−íc uèng, thuèc men, nghÌo ®ãi, mï ch÷... lµ nguån gèc c¬ b¶n cña nh÷ng vÊn ®Ò vÒ m«i tr−êng ®ang diÔn ra mét çch nghiªm träng ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn.

3. L·ng phÝ trong sinh ho¹t vµ s¶n xuÊt kinh doanh:

PhÇn lín çc quèc gia chØ ch¨m lo vÒ ph¸t triÓn kinh tÕ ®Ó n©ng cao møc sèng nªn rÊt phung phÝ nguån nhiªn liÖu vµ søc lao ®éng, kh«ng cã biÖn ph¸p c¶i t¹o sö dông hîp lý tµi nguyªn thiªn nhiªn ®ang cã nguy c¬ c¹n kiÖt. ViÖc nµy ®· t¹o ra sù thiÕu bÒn v÷ng trong ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi. ë ViÖt Nam cã kho¶ng 50% quü ®Êt dµnh cho n«ng vµ l©m nghiÖp, tû lÖ ®Êt trèng ®åi nói träc chiÕm ®Õn 1/3 diÖn tÝch ®Êt trªn toµn quèc.

4. T×nh tr¹ng « nhiÔm vµ suy tho¸i m«i tr−êng:

HÇu hÕt çc qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ tr−íc ®©y ®Òu rÊt Ýt quan t©m ®Õn vÊn ®Ò b¶o vÖ m«i tr−êng nªn ®· cã nhiÒu khu vùc m«i tr−êng xuèng cÊp mét çch trÇm träng, khã cã kh¶ n¨ng phôc håi. ChÊt l−îng m«i tr−êng ngµy

= 142 =


Mäi træåìng cµng gi¶m, thiªn tai ngµy cµng nhiÒu, nã kh«ng chØ ¶nh h−ëng ®Õn kinh tÕ trong n−íc mµ cßn ¶nh h−ëng ®Õn nhiÒu quèc gia kh¸c trªn thÕ giíi.

6.2.2 - Sæû cáúp thiãút cuía váún âãö phaït triãøn bãön væîng: HiÖn nay trªn thÕ giíi ®· cã sù ph©n cùc ngµy cµng lín gi÷a çc n−íc vÒ møc sèng, lèi sèng vµ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt. Nhu cÇu vÒ møc tiªu dïng ngµy cµng t¨ng c¶ vÒ sè l−îng vµ chñng lo¹i. Çch s¶n xuÊt còng rÊt ®a d¹ng vµ ngµy cµng khã kiÓm so¸t. §iÒu ®ã ®· g©y nªn nh÷ng t¸c ®éng xÊu ®Õn m«i tr−êng, lµm cho m«i tr−êng ngµy cµng biÕn ®æi s©u s¾c, réng lín vµ bÞ « nhiÔm nghiªm träng ®e do¹ sù sèng cßn cña hµnh tinh chóng ta. V× vËy vÊn ®Ò m«i tr−êng vµ ph¸t triÓn ®· trë thµnh vÊn ®Ò hÕt søc cÊp b¸ch cña chóng ta hiÖn nay, ®ßi hái çc n−íc ph¶i ngåi l¹i víi nhau ®Ó xem xÐt vµ ®Ò ra nh÷ng quy ®Þnh, c«ng −íc chung vÒ m«i tr−êng vµ ph¸t triÓn cho toµn thÕ giíi vµ tõng quèc gia.

Tuyªn bè Stockholm vÒ m«i tr−êng vµ con ng−êi (Thuþ §iÓn - 1972) víi sù cã mÆt cña 113 quèc gia, sù xuèng cÊp cña m«i tr−êng toµn cÇu ®−îc thõa nhËn. Cïng víi sù ph¸t triÓn, chÝnh b¶n th©n loµi ng−êi, v× nh÷ng nhu cÇu vÒ vËt chÊt vµ tinh thÇn cña m×nh, ®· t¹o ra mét nguy c¬ tiÒm Èn, ®e do¹ sù tr−êng tån cña Tr¸i §Êt. Héi nghÞ ®· xem xÐt nhu cÇu cÇn cã mét quan ®iÓm chung vµ nh÷ng nguyªn t¾c chung t¹o ra t×nh c¶m vµ h−íng mäi d©n téc trªn thÕ giíi trong qu¸ tr×nh g×n gi÷ vµ lµm tèt ®Ñp h¬n m«i tr−êng cña con ng−êi.

Tuyªn bè Rio vÒ m«i tr−êng vµ ph¸t triÓn (Brazil - 1992) víi sù cã mÆt cña 178 quèc gia, kh¼ng ®Þnh l¹i tuyªn bè cña Héi nghÞ Liªn HiÖp Quèc vÒ M«i tr−êng con ng−êi, ®−îc th«ng qua t¹i Stockholm - 1972, vµ t×m çch ph¸t huy tuyªn bè Êy. Nh»m thiÕt lËp mét sù chung søc toµn cÇu míi vµ b×nh ®¼ng th«ng qua viÖc t¹o dùng nh÷ng cÊp ®é hîp t¸c míi gi÷a çc quèc gia, nh÷ng thµnh phÇn chÝnh trong çc x· héi vµ nh©n d©n. Hµnh ®éng ®Ó ®¹t ®−îc nh÷ng hiÖp ®Þnh quèc tÕ t«n träng quyÒn lîi cña mäi ng−êi vµ b¶o vÖ sù toµn vÑn cña hÖ thèng m«i tr−êng vµ ph¸t triÓn toµn cÇu. C«ng nhËn b¶n chÊt toµn bé vµ phô thuéc lÉn nhau cña Tr¸i §Êt, ng«i nhµ chóng ta.

Sù cã mÆt cña ®«ng ®¶o çc nhµ l·nh ®¹o cao cÊp nhÊt thÕ giíi thÓ hiÖn nç lùc tËp thÓ cao quý nhÊt nh»m h−íng tíi môc tiªu chung lµ ph¸t triÓn. Héi nghÞ ®· ®−a ra 4 v¨n kiÖn quan träng:

- Tuyªn ng«n Rio gåm 27 nguyªn t¾c vÒ vÊn ®Ò m«i tr−êng vµ ph¸t triÓn. Theo tuyªn ng«n nµy çc quèc gia cã quyÒn khai th¸c tµi nguyªn cña m×nh phï hîp víi chÝnh s¸ch m«i tr−êng vµ ph¸t triÓn cña m×nh, cã quyÒn ®−îc ph¸t triÓn vµ xo¸ bá nghÌo nµn, ®Æc biÖt lµ nh÷ng nhu cÇu cña nh÷ng n−íc ®ang ph¸t triÓn. Tuyªn ng«n còng nªu lªn nh÷ng nguyªn t¾c vÒ ph¸p luËt m«i tr−êng còng nh− viÖc

= 143 =


Mäi træåìng

xo¸ bá vµ gi¶m thiÓu nh÷ng h×nh thøc kh«ng thÓ chÊp nhËn ®−îc trong s¶n xuÊt vµ tiªu thô.

- Ch−¬ng tr×nh hµnh ®éng 21, bao gåm 11 ch−¬ng tr×nh cho m«i tr−êng thÕ giíi thø ba vµ kªu gäi çc n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn t¨ng thªm viÖn trî cho n−íc ngoµi vµo nh÷ng n¨m tíi.

- C«ng −íc vÒ b¶o vÖ tÝnh ®a d¹ng sinh häc, tøc b¶o vÖ phong phó vÒ nguån gen, vÒ gièng, loµi sinh vËt vµ hÖ sinh th¸i trong tù nhiªn. C«ng −íc nµy cßn mét vµi n−íc kh«ng chÞu ký, trong ®ã cã Mü. Hä cho r»ng v¨n kiÖn nµy kh«ng phï hîp víi lîi Ých kinh tÕ cña n−íc hä.

- HiÖp ®Þnh vÒ nh÷ng nguyªn t¾c b¶o vÖ tµi nguyªn rõng.

Tuyªn bè Johannesberg vÒ ph¸t triÓn bÒn v÷ng (Nam Phi - 2002), víi sù cã mÆt cña 196 quèc gia, kh¼ng ®Þnh l¹i vÒ ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Cam kÕt x©y dùng trªn quy m« toµn cÇu mét x· héi nh©n b¶n, b×nh ®¼ng, t«n träng lÉn nhau vµ thÊu hiÓu vÒ nhu cÇu phÈm gi¸ cÇn cho tÊt c¶ mäi ng−êi. QuyÕt t©m nç lùc ®¸p øng mét çch tÝch cùc nhu cÇu vÒ viÖc cÇn cã mét kÕ ho¹ch râ rµng vµ kh¶ thi ®Ó xo¸ bá nghÌo khã vµ ph¸t triÓn con ng−êi.

Nh− vËy, m«i tr−êng vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ hai vÊn ®Ò liªn quan chÆt chÏ víi nhau. Céng ®ång thÕ giíi ®· nhËn thøc ®−îc râ tÝnh cÊp b¸ch vµ thêi ®¹i cña vÊn ®Ò m«i tr−êng vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng qua çc cuéc héi nghÞ th−îng ®Ønh çc n−íc liªn tiÕp trong mÊy n¨m qua. ChØ cã b¶o vÖ ®−îc m«i tr−êng míi cã thÓ ph¸t triÓn bÒn v÷ng ®−îc. Nh©n lo¹i cÇn tiÕp tôc ®Êu tranh ®Ó b¶o vÖ m«i tr−êng vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng.

6.3 - YÃU CÁÖU CÅ BAÍN GIÆÎA MÄI TRÆÅÌNG & PHAÏT TRIÃØN BÃÖN VÆÎNG:

§Ó tiÕn tíi mét cuéc sèng bÒn v÷ng cÇn ph¶i thay ®æi lèi s¶n xuÊt vµ lèi sèng hiÖn nay:

Thay ®æi lèi s¶n xuÊt: s¶n xuÊt sö dông Ýt n¨ng l−îng, nguyªn, nhiªn, vËt liÖu vµ t¹o ra chÊt phÕ th¶i Ýt h¬n.

X©y dùng lèi sèng tiÕt kiÖm, lµnh m¹nh h¬n vÒ m«i tr−êng: tÝnh theo ®Çu ng−êi th× mäi ng−êi d©n ë çc n−íc ph¸t triÓn tiªu xµi nhiÒu h¬n vµ còng g©y « nhiÔm nhiÒu h¬n çc n−íc ®ang ph¸t triÓn.

§èi víi chÊt th¶i, çc n−íc ph¸t triÓn còng s¶n sinh ra mét l−îng chÊt th¶i rÊt lín. Cßn çc n−íc ®ang ph¸t triÓn ph¶i c¶i thiÖn ®êi sèng kinh tÕ x· héi g¾n liÒn víi viÖc gi¶m gia t¨ng d©n sè. §ã chÝnh lµ ®Ó t¹o ra lèi sèng lµnh m¹nh cho m«i tr−êng, ®ång thêi t¹o ra ý thøc b¶o vÖ m«i tr−êng sèng ë çc n−íc nµy.

= 144 =


Mäi træåìng

6.4 - NGUYÃN TÀÕC CUÍA SÆÛ PHAÏT TRIÃØN BÃÖN VÆÎNG & CAÏC CHÈ TIÃU ÂAÏNH GIAÏ

6.4.1. Nguyãn tàõc cuía sæû phaït triãøn bãön væîng: Ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ s¶n phÈm cña mét x· héi loµi ng−êi bÒn v÷ng.

Mét d©n téc chØ cã mét cuéc sèng bÒn v÷ng khi d©n téc ®ã hoµ hîp víi çc d©n téc kh¸c trªn thÕ giíi vµ víi thiªn nhiªn. Nh©n lo¹i chØ cã thÓ khai th¸c ®−îc nh÷ng g× cã trong thiªn nhiªn, trong ph¹m vi cung cÊp cña thiªn nhiªn. NÕu thiªn nhiªn mÊt kh¶ n¨ng cung cÊp th× nh©n lo¹i kh«ng thÓ tån t¹i ®−îc. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ ph¶i tiÕn hµnh hµnh ®éng ph¸t triÒn trong ph¹m vi thiªn nhiªn cho phÐp, trong khu«n khæ tù phôc håi cña thiªn nhiªn. Kü thuËt khai th¸c cµng hiÖn ®¹i th× thiªn nhiªn cµng bÞ tµn ph¸ nÆng nÒ. Con ng−êi cÇn ph¶i biÕt tù chÕ ngù b¶n n¨ng cña m×nh b»ng çch chØ h−ëng thô nh÷ng phóc lîi do kü thuËt hiÖn ®¹i mang l¹i trong khu«n khæ b¶o toµn thiªn nhiªn.

§Ó x· héi ph¸t triÓn bÒn v÷ng cÇn thùc hiÖn çc nguyªn t¾c sau:

- B¶o vÖ sù sèng vµ tÝnh ®a d¹ng cña Tr¸i §Êt.

- H¹n chÕ ®Õn møc thÊp nhÊt viÖc lµm suy gi¶m tµi nguyªn t¸i t¹o vµ kh«ng t¸i t¹o ®−îc.

- Gi÷ v÷ng trong kh¶ n¨ng chÞu ®ùng cñaTr¸i §Êt.

- T«n träng vµ quan t©m ®Õn cuéc sèng cña céng ®ång.

- C¶i thiÖn chÊt l−îng cuéc sèng cña con ng−êi.

- X©y dùng th¸i ®é míi, thay ®æi thãi quen cña mäi ng−êi ®èi víi thiªn nhiªn.

- Cho phÐp çc céng ®ång tù qu¶n lÊy m«i tr−êng cña m×nh.

- T¹o ra c¬ cÊu quèc gia thèng nhÊt thuËn lîi cho viÖc b¶o vÖ m«i tr−êng.

- X©y dùng mét c¬ cÊu liªn minh toµn cÇu, kh«ng mét quèc gia nµo ®−îc lîi hay thiÖt riªng m×nh khi toµn cÇu cã mét m«i tr−êng trong lµnh hay « nhiÔm.

Sù ph¸t triÓn nhanh chãng cña khoa häc kü thuËt ngµy cµng lµm cho con ng−êi hiÓu biÕt rÊt nhiÒu vµ t−¬ng ®èi ®Çy ®ñ çc mèi quan hÖ gi÷a m«i tr−êng vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng. §iÒu ®ã, tr−íc hÕt lµ do hiÖn tr¹ng m«i tr−êng toµn cÇu vµ khu vùc ®ang bÞ « nhiÔm nghiªm träng, ®e do¹ trùc tiÕp ®Õn chÝnh cuéc sèng cña con ng−êi. Con ng−êi cÇn ®−îc gi¸o dôc nhËn thøc chung vÒ « nhiÔm m«i tr−êng, sö dông tiÕn bé cña khoa häc kü thuËt ®Ó ng¨n chÆn t×nh tr¹ng suy tho¸i m«i tr−êng, x©y dùng mét x· héi ph¸t triÓn bÒn v÷ng.

= 145 =


Mäi træåìng

6.4.2. Caïc chè tiãu âaïnh giaï sæû phaït triãøn bãön væîng: Lµm thÕ nµo ®Ó ®¸nh gi¸ sù ph¸t triÓn lµ bÒn v÷ng? Cã thÓ ®Þnh l−îng

®−îc kh«ng? Møc ®é chÊp nhËn sù ®Þnh l−îng ®ã ra sao?

§©y lµ vÊn ®Ò rÊt phøc t¹p mµ con ng−êi ph¶i v−ît qua rÊt nhiÒu khã kh¨n ®Ó chÊp nhËn vµ thùc hiÖn. X· héi loµi ng−êi gåm nhiÒu d©n téc kh¸c nhau vÒ v¨n ho¸, lÞch sö, tÝn ng−ìng, chÝnh trÞ, gi¸o dôc truyÒn thèng, hä còng kh¸c nhau vÒ møc ®é phån vinh, vÒ chÊt l−îng cuéc sèng vµ ®iÒu kiÖn m«i tr−êng mµ sù nhËn thøc vÒ sù kh¸c biÖt ®ã còng rÊt kh¸c nhau. H¬n n÷a sù c¸ch biÖt ®ã l¹i th−êng xuyªn thay ®æi khi t¨ng, khi gi¶m. Bëi vËy ®¸nh gi¸ thÕ nµo lµ sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng mang tÝnh tuú thuéc rÊt lín.

Tuy nhiªn ®Ó x¸c ®Þnh sù ph¸t triÓn con ng−êi hay chÊt l−îng cuéc sèng cña con ng−êi, UNDP ®· ®−a ra ba hÖ thèng chØ sè sau ®©y:

a) ChØ sè vÒ sù ph¸t triÓn con ng−êi:

Sù tr−êng thä- ®−îc tÝnh b»ng tuæi thä trung b×nh cña ng−êi d©n. Tuæi thä cao lµm cho con ng−êi cã nhiÒu c¬ héi ®¹t ®Õn môc ®Ých lùa chän cña m×nh vµ ph¸t triÓn ®−îc kh¶ n¨ng cña con ng−êi. Tuæi thä lµ kÕt qu¶ sù kÕt hîp søc khoÎ vµ møc ®é ®Çy ®ñ dinh d−ìng, ch¨m sãc y tÕ vµ chÊt l−îng m«i tr−êng sèng.

TrÝ thøc: lµ sù gi¸o dôc ®Çy ®ñ ®−îc x¸c ®Þnh b»ng tr×nh ®é häc vÊn ë tuæi tr−ëng thµnh. Tr×nh ®é häc vÊn gióp cho con ng−êi thùc hiÖn ®−îc kh¶ n¨ng tiÒm Èn cña m×nh vµ sö dông mét c¸ch cã lîi nhÊt nh÷ng lîi thÕ cña c¬ héi, nhê ®ã mµ con ng−êi ngµy cµng ph¸t triÓn nhanh h¬n.

Thu nhËp b×nh qu©n theo ®Çu ng−êi: GDP ®−îc tÝnh ®Çy ®ñ tÊt c¶ mäi thu nhËp, c¨n cø vµo søc mua thùc tÕ tõng n−íc chø kh«ng theo tû gi¸ hèi ®o¸i chÝnh thøc, ®Æc biÖt ph¶i l−îng ho¸ ®−îc nh÷ng phÇn phóc lîi x· héi.

b) ChØ sè vÒ sù tù do cña con ng−êi:

ChØ tiªu nµy ®−îc Ýt quèc gia c«ng nhËn v× chøa ®ùng nhiÒu yÕu tè chÝnh trÞ. Nh©n quyÒn vµ sù tù do kh«ng thÓ ¸p ®Æt, kh«ng thÓ ®em ¸p dông tõ n¬i nµy sang n¬i kh¸c. Mçi d©n téc cã nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c biÖt nhau, cã truyÒn thèng ph¸t triÓn lÞch sö kh¸c nhau, cã phong tôc tËp qu¸n vµ nÒn v¨n ho¸ kh¸c nhau nªn cã nh÷ng t− duy kh¸c nhau vÒ sù tù do cña con ng−êi.

c) ChØ sè møc tiªu thô n¨ng l−îng tÝnh theo ®Çu ng−êi so víi tû lÖ t¨ng d©n sè:

ChØ sè nµy rÊt cã ý nghÜa v× s¶n xuÊt n¨ng l−îng lµ nguyªn nh©n g©y « nhiÔm m«i tr−êng vµ tû lÖ t¨ng d©n sè còng g©y suy tho¸i m«i tr−êng, nghÜa lµ c¶ hai ®Òu cã ¶nh h−ëng ®Õn chÊt l−îng cuéc sèng h«m nay vµ thÕ hÖ mai sau.

= 146 =


Mäi træåìng

6.5 - CAÏC VÁÚN ÂÃÖ MÄI TRÆÅÌNG CÁÚP BAÏCH ÅÍ VIÃÛT NAM T¹i héi nghÞ Rio-92, chÝnh phñ ViÖt Nam ®· nªu lªn 8 vÊn ®Ò vÒ m«i

tr−êng cÊp b¸ch cña ViÖt Nam. Gi¶i quyÕt ®−îc nh÷ng vÊn ®Ò bøc b¸ch nhÊt vÒ m«i tr−êng lµ ch×a kho¸ ®Ó më ra t−¬ng lai ph¸t triÓn bÒn v÷ng cho ViÖt Nam.

1. Nguy c¬ mÊt rõng vµ c¹n kiÖt tµi nguyªn ®· xÈy ra nhiÒu vïng vµ ®e do¹ c¶ n−íc. ViÖt nam : 1943-1990, diÖn tÝch rõng n−íc ta gi¶m kho¶ng 5,4 triÖu ha. Tõ n¨m 90 ®Õn nay chiÒu h−íng rõng vÉn ë t×nh tr¹ng suy tho¸i. Diãûn têch ræìng giaì vaì ræìng träöng chæa âãún tuäøi thaình thuûc âaî bë xám phaûm. Màûc duì âäü che phuí cuía ræìng trong nhæîng nàm qua coï chiãöu hæåïng tàng lãn: nàm 1998 laì 28,8%, nàm 2000 laì 33,2%, nàm 2002 laì 35,8% nhæng chuí yãúu laì ræìng ngheìo vaì ræìng thæa. Kãút quaí ræìng måïi chæa thãø buì âàõp âæåüc mæïc phaï ræìng hiãûn taûi. Muûc tiãu âãö ra âãún 2010 âäü che phuí cuía ræìng ræìng âaût 43% diãûn têch tæû nhiãn cuía caí næåïc cuîng khoï coï thãø âaût âæåüc. Nguyãn nhán máút ræìng laì do sæû kãút håüp cuía caïc ban ngaình våïi âëa phæång chæa âäöng bäü; hiãûn tæåüng lám tàûc hoaình haình chàût phaï ræìng; sæû quaín lyï âënh hæåïng khäng chênh xaïc, cuû thãø cuía caïc âëa phæång; yï thæïc cuía ngæåìi dán chæa cao gáy ra nhæîng vuû chaïy ræìng taïc âäüng ráút xáúu âãún mäi træåìng. Diãûn têch ræìng nguyãn sinh ngaìy caìng suy giaím, täúc âäü taïi sinh ræìng cháûm, ræìng träöng khäng këp bäø sung dáùn âãún âáút ræìng bë xoïi moìn, âäöi nuïi troüc ngaìy caìng nhiãöu, máút cán bàòng sinh thaïi nàûng nãö, sinh ra nhæîng hãû quaí nhæ cæåìng âäü luî luût tháút thæåìng våïi cæåìng âäü maûnh, haûn haïn keïo daìi, thiãn tai caìng laìm cho ræìng, âáút ræìng bë aính hæåíng, caûn kiãût.

2. Sù suy gi¶m nhanh cña chÊt l−îng ®Êt vµ diÖn tÝch ®Êt canh t¸c theo ®Çu ng−êi, viÖc sö dông l·ng phÝ tµi nguyªn ®Êt ®ang tiÕp diÔn. Víi trªn 33 triÖu ha ®Êt tù nhiªn, ViÖt Nam l¹i lµ n−íc cã diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp tÝnh theo ®Çu ng−êi vµo lo¹i thÊp nhÊt thÕ giíi. ViÖt Nam thuéc nh÷ng quèc gia nghÌo vÒ ®Êt ®ai. Xu thÕ nµy tiÕp tôc t¨ng theo møc ®é ph¸t triÓn cßn qu¸ cao cña d©n sè.

3. Tµi nguyªn biÓn, ®Æc biÖt lµ tµi nguyªn sinh vËt biÓn bÞ suy gi¶m, m«i tr−êng biÓn b¾t ®Çu bÞ « nhiÔm, tr−íc hÕt lµ dÇu má. §Êt n−íc ta cã gÇn mét triÖu km2 h¶i phËn, ®−îc coi lµ kho tµng thuû s¶n v« tËn, cã thÓ khai th¸c æn ®Þnh tõ 1,6-2 triÖu tÊn thuû s¶n/ n¨m. Tuy nhiªn, biÓn ViÖt Nam ®ang c¹n dÇn nguån tµi nguyªn do viÖc qu¶n lý vµ khai th¸c kh«ng chÆt chÏ, do tµi nguyªn bÞ c−íp ®o¹t bëi c¸c ®éi tµu ®¸nh b¾t n−íc ngoµi, do c¸c ph−¬ng tiÖn ®¸nh b¾t cña ta cßn th« s¬ vµ luËt b¶o vÖ sinh vËt biÓn kh«ng ®−îc tu©n thñ.

ChÊt th¶i c«ng nghiÖp ®æ trùc tiÕp ra s«ng, ra biÓn g©y « nhiÔm vïng cöa s«ng vµ ven biÓn. Theo tµi liÖu cña chi côc b¶o vÖ nguån lîi thuû s¶n

= 147 =


Mäi træåìng trung −¬ng 3, nång ®é dÇu trong n−íc biÓn hiÖn nay lªn tíi 16 mg/m3 (so víi quy ®Þnh lµ 0,005 mg/m3) lín gÊp 3200 lÇn, ®Æc biÖt ë çc vïng biÓn Vòng Tµu, Minh H¶i, Kiªn Giang.

4. Tµi nguyªn khãang s¶n, tµi nguyªn n−íc, tµi nguyªn sinh vËt, çc hÖ sinh th¸i ®ang sö dông kh«ng hîp lý dÉn ®Õn sù c¹n kiÖt vµ nghÌo ®i cña tµi nguyªn thiªn nhiªn. ë ViÖt Nam cã hµng tr¨m má kho¸ng s¶n ®ang ®−îc khai th¸c nh−ng ®Òu rÊt l·ng phÝ ë tÊt c¶ çc kh©u. Trong nhiÒu n¨m qua møc tæn thÊt khai th¸c than trung b×nh tõ 12-15 % ®èi víi than lé thiªn vµ tõ 42-54% ®èi víi than hÇm lß. Trong h¬n 20 n¨m khai th¸c, l−îng tæn thÊt quÆng apatit lo¹i I vµ lo¹i II b»ng 2 lÇn l−îng quÆng ®· lÊy ®−îc, vµng sa kho¸ng, ®¸ quý hiÕm... ®ang bÞ khai th¸c mét çch bõa b·i kh«ng ®−îc thèng kª kiÓm so¸t

5. ViÖc « nhiÔm m«i tr−êng vµ tr−íc hÕt lµ m«i tr−êng n−íc, kh«ng khÝ vµ ®Êt ®· xuÊt hiÖn nhiÒu n¬i, nhiÒu lóc ®· ®Õn lóc trÇm träng, ®Æc biÖt ë çc thµnh phè lín nh−: Hµ Néi, TP Hå ChÝ Minh, H¶i Phßng, §µ N½ng...

NhiÒu vÊn ®Ò vÖ sinh phøc t¹p ®· ph¸t sinh ë çc khu vùc thµnh thÞ vµ n«ng th«n.

6. T¸c h¹i cña chiÕn tranh, ®Æc biÖt lµ çc ho¸ chÊt ®éc ®· vµ ®ang g©y nh÷ng hËu qu¶ nghiªm träng vÒ mÆt m«i tr−êng ®èi víi thiªn nhiªn vµ con ng−êi ViÖt Nam. Theo thèng kª cña Mü, gÇn 50% diÖn tÝch rõng vµ ®Êt canh t¸c ë miÒn Nam ViÖt Nam ®· bÞ r¶i chÊt ®éc ho¸ häc tõ 1 lÇn trë lªn. Mü ®· sö dông 72 triÖu galon chÊt diÖt cá vµ lµm trôi l¸ c©y, trong ®ã chÊt ®éc mµu da cam cã chøa ®i«xin chiÕm 60%, chÊt tr¾ng chiÕm 15% vµ chÊt xanh chiÕm 27% ®· huû diÖt hµng triÖu ha rõng vµ ®Êt trång trät, nhiÔm ®éc nguån n−íc g©y t¸c h¹i nghiªm träng vÒ sè l−îng vµ chñng lo¹i sinh vËt, ®Æc biÖt g©y hËu qu¶ l©u dµi ®Õn søc khoÎ con ng−êi. ¦íc tÝnh thêi gian kh«i phôc çc khu rõng bÞ r¶i chÊt ®éc hãa häc ph¶i mÊt 1 thÕ kû.

7. ViÖc gia t¨ng d©n sè c¶ n−íc, viÖc ph©n bè kh«ng ®ång ®Òu vµ kh«ng hîp lý lùc l−îng lao ®éng gi÷a çc vïng vµ çc ngµnh khai th¸c tµi nguyªn lµ nh÷ng vÊn ®Ò phøc t¹p nhÊt trong quan hÖ d©n sè - m«i tr−êng. D©n sè ViÖt Nam t¨ng qu¸ nhanh: tõ n¨m 1955 ®Õn 1977 ®· t¨ng gÊp ®«i vµ ®Õn 1989 ®· ®¹t trªn 65 triÖu; n¨m 2003 trªn 82 triÖu ng−êi. D©n sè t¨ng nhanh nh−ng l−¬ng thùc tÝnh theo ®Çu ngõ¬i t¨ng kh«ng ®¸ng kÓ nªn ®· dÉn ®Õn nhiÒu vÊn ®Ò gay g¾t mµ nÒn kinh tÕ ph¶i ®èi phã nh− çc vÊn ®Ò vÒ ¨n, ë, y tÕ, gi¸o dôc ...

8. ViÖt Nam ®ang thiÕu nhiÒu c¬ së vËt chÊt, kü thuËt, çn bé luËt ph¸p ®Ó gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò vÒ m«i tr−êng trong khi nhu cÇu vÒ m«i tr−êng vµ tµi nguyªn kh«ng ngõng t¨ng cao, yªu cÇu vÒ c¶i thiÖn m«i tr−êng vµ chèng « nhiÔm m«i tr−êng ngµy mét lín vµ phøc t¹p. §©y lµ vÊn ®Ò chung mµ çc n−íc ®ang ph¸t triÓn gÆp ph¶i. Tuy nhiªn, ®èi víi ViÖt Nam th× thiÕu thèn hÕt søc to lín so víi yªu cÇu thùc tÕ nªn ch−a cã thÓ thùc hiÖn ®−îc nh÷ng ý ®å ph¸t triÓn to lín nh»m b¶o vÖ kh¾c phôc m«i tr−êng sèng cña

= 148 =


Mäi træåìng m×nh. ViÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò m«i tr−êng ë ViÖt Nam ®ang lµ vÊn ®Ò gÊp rót trong lóc ®ßi hái m«i tr−êng sèng ngµy cµng cao, yªu cÇu c¶i thiÖn m«i tr−êng ngµy cµng lín.

LUÁÛT MÄI TRÆÅÌNG VIÃÛT NAM Tuyªn truyÒn ®Õn mäi ng−êi d©n ®Ó biÕt vµ hiÓu luËt b¶o vÖ m«i tr−êng.

Gåm 7 ch−¬ng 55 ®iÒu ®−îc quèc héi th«ng qua vµo ngµy 27/12/1993 vµ ®−îc chñ tÞch n−íc ký ngµy 10/01/1994.

Ch−¬ng 1: Nãi vÒ nh÷ng quy ®Þnh chung gåm 9 ®iÒu: tr¸ch nhiÖm cña mçi c«ng d©n.

Ch−¬ng 2: gåm 19 ®iÒu, quy ®Þnh tr¸ch nhiÖm cña Nhµ n−íc cña çc tæ chøc ç nh©n vÒ phßng chèng suy tho¸i m«i tr−êng, « nhiÔm m«i tr−êng, sù cè m«i tr−êng.

Ch−¬ng 3: gåm 7 ®iÒu, quy ®Þnh vÒ tr¸ch nhiÖm cña Nhµ n−íc, tæ chøc vµ ç nh©n vÒ kh¾c phôc sù cè m«i tr−êng, « nhiÔm m«i tr−êng, suy tho¸i m«i tr−êng.

Ch−¬ng 4: gåm 8 ®iÒu, nãi vÒ viÖc qu¶n lý Nhµ n−íc trong vÊn ®Ò b¶o vÖ m«i tr−êng, tr¸ch nhiÖm cña çc tæ chøc Nhµ n−íc vÒ chøc n¨ng quyÒn h¹n vÒ vÊn ®Ò b¶o vÖ m«i tr−êng.

Ch−¬ng 5: gåm 4 ®iÒu, nãi vÒ quan hÖ quèc tÕ vÒ vÊn ®Ò b¶o vÖ m«i tr−êng.

Ch−¬ng 6 vµ 7: Nãi vÒ khen th−ëng kû luËt còng nh− nãi vÒ çc ®iÒu kho¶n thi hµnh çc luËt kh¸c.

= 149 =


gt kỹ thuật môi trường.pdf

Documents