Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 1

Bachelorproject: “Groen kan het dak op!” Groene gevels en daken in de binnenstad van Groningen

Rens Baltus / 1645196

Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen, Groningen

27 juni 2011

Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 2

Inhoudsopgave

Samenvatting ............................................................................................................... 3

1.1 Inleiding ........................................................................................................... 4

1.2 Methodologie ..................................................................................................... 5

2. Theoretisch kader ............................................................................................... 6

3. Kosten en baten van groene gevels en daken .............................................................. 8

4 Groene daken en gevels wereldwijd ....................................................................... 13

5. Potentieel binnenstad Groningen ........................................................................... 19

6. Beleidsinstrumenten om groene daken en gevels te stimuleren .....................................24

7. Conclusie..................................................................................................... . 25

Bijlage 1 Lijst van begrippen ...................................................................................... 26

Bijlage 2 Poster “Groen kan het dak op!”Literatuurlijst ..................................................... 27

Literatuurlijst ............................................................................................................ 28

Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 3

Samenvatting

Het klimaat in Nederland verandert. Het wordt warmer en er zullen meer weersextremen zoals hevige regenbuien

voorkomen. In steden levert die klimaatverandering onder andere meer hittegolven en wateroverlast op. Het is

belangrijk steden daarop voor te bereiden en aan te passen. Planten en bomen kunnen in deze klimaatadaptatie

een grote rol spelen. Traditioneel groen, zoals parken en bossen, vraagt veel ruimte, terwijl de druk op ruimte in

steden al groot is en zal blijven door de verwachte bevolkingsgroei. Groene daken en gevels kunnen steden

vergroenen door bestaande ruimte beter te gebruiken. Ze zijn over het algemeen duurder in aanleg en onderhoud

dan reguliere gevels en daken. Van groene daken en gevels is uit onderzoek gebleken dat ze een positief effect

hebben op de luchtkwaliteit in steden, een effectief instrument zijn voor stedelijk waterbeheer en dat ze een

temperatuurregulerend effect hebben op gebouwen en hun omgeving. Daarom kan vergroening door middel van

groene daken en gevels een goede strategie zijn voor klimaatadaptatie in steden. Andere voordelen zijn vergroting

van de stedelijke biodiversiteit, de esthetische waarde en energiebesparing door de isolerende werking van groen.

De binnenstad van Groningen is een dichtbebouwd en -bevolkt gebied met relatief weinig groen. De druk op

ruimte is groot, maar groene daken en gevels kunnen de binnenstad groener maken door meervoudig

ruimtegebruik. Uit een analyse met behulp van Google Earth Pro blijkt dat er minimaal 37773m² aan groene daken

in de binnenstad van Groningen aangelegd kan worden.

De voordelen lijken evident, maar groene daken en gevels zijn nog niet alom vertegenwoordigd in het straatbeeld.

Belangrijkste redenen daarvoor zijn onbekendheid met de mogelijkheden en het feit dat de kosten vooral voor

gebouweigenaars zijn, maar de baten vooral voor de stad als geheel. In verschillende steden is gebleken dat

effectief beleid om vergroening door middel van groene daken en gevels te realiseren bestaat uit een combinatie

van subsidies, bouwvoorschriften en aansprekende voorbeeldprojecten.

Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 4

1.1 Inleiding

Steden zijn vanuit een aantal opzichten al toplocaties. Mensen wonen relatief dichtbij de gewenste voorzieningen

en hun werk, terwijl bedrijven en instellingen dichtbij hun arbeids- en afzetmarkt zitten. Sterk verstedelijkte

gebieden blinken echter ook uit in het ontbreken van groen. De ecologische voetafdruk van steden is veel groter

dan het oppervlak van de steden zijn. In deze tijd, waarin we steeds meer (moeten) nadenken over klimaat- en

milieuproblematiek, zouden juist steden ook bij kunnen dragen aan verduurzaming en vergroening van de wereld.

De gemeente Groningen heeft dan ook de ambitie uitgesproken om de duurzaamste stad van Nederland te

worden. (Gemeente Groningen, 2007) Veel andere steden zijn ook bezig met het thema duurzaamheid, vooral

tegen het licht van klimaatverandering. Meer groene ruimte is een van de manieren om als stad in te spelen op

klimaatverandering. Er is echter een grote druk op de ruimte in stedelijke gebieden, kunnen we de ruimte die er is

misschien beter benutten? De daken van gebouwen kunnen groene daken of zelfs daktuinen worden. De muren

van gebouwen bieden mogelijkheden voor het realiseren van groene gevels. Wereldwijd zijn er veel interessante

projecten te benoemen waarbij ruimte meervoudig wordt gebruikt voor groene doeleinden. Zijn die projecten zo

succesvol dat we naar een toekomst toe gaan waarbij al onze daken gevels en/of groen worden? In dit onderzoek

wordt een antwoord gegeven op de vraag hoe steden groener kunnen worden door middel van groene gevels en

daken en wat het potentieel van deze vergroening is voor de binnenstad van Groningen. Die vraag wordt

beantwoord aan de hand van vier deelvragen.

1. Wat zijn de kosten en baten van vergroening door middel van groene gevels en daken?

2. Wat gebeurt er momenteel in steden wereldwijd en wat is er mogelijk op het gebied van vergroening

door middel van groene gevels en daken?

3. Wat is het potentieel van vergroening door middel van meervoudig ruimtegebruik in de binnenstad van

Groningen?

4. Hoe kan vergroening door middel van groene daken en gevels gestimuleerd worden?

In de paragraaf methodologie wordt beschreven hoe deze deelvragen beantwoorden gaan worden. Daarna volgt

een theoretisch kader. Daarin worden twee trends, schaarse ruimte en het moeten aanpassen van steden op

klimaatverandering beschreven. Die twee ontwikkelingen worden aan elkaar gekoppeld, waarbij groene gevels en

daken als groene oplossing worden geïntroduceerd. De vier eerder genoemde deelvragen worden elk in een apart

hoofdstuk behandeld om uiteindelijk tot de conclusie te komen.

Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 5

1.2 Methodologie

De onderzoeksvraag in deze thesis is:

Hoe kunnen steden groener worden door middel van groene gevels en daken en wat is het potentieel van deze

vergroening voor de binnenstad van Groningen?

Die vraag wordt beantwoord aan de hand van vier deelvragen en zal uiteindelijk leiden tot een visie op hoe de

binnenstad van Groningen kan veranderen door het gebruik van groene daken en gevels.

1. Wat zijn de kosten en baten van vergroening door middel van groene gevels en daken?

Aan de hand van deze deelvraag wordt een overzicht gegeven van de kosten en baten en baten. Er zijn

veel (recente) rapporten beschikbaar over de verschillende kosten en baten van groene gevels en daken.

De deel vraag wordt daarom op basis van literatuuronderzoek beantwoord.

2. Wat gebeurt er momenteel in steden wereldwijd en wat is er mogelijk op het gebied van vergroening

door middel van groene gevels en daken?

Deze vraag wordt ook beantwoord op basis van literatuuronderzoek. Er worden vier cases beschreven uit

binnen -en buitenland. Die cases bestaan uit projecten van gebouwen met groene daken en/of gevels.

Van alle projecten wordt het ontwerp beschreven en waar mogelijk een overzicht gegeven van de kosten

en baten. Tot slot worden de projecten beoordeeld op de toepasbaarheid op de binnenstad van

Groningen. De cases dienen als inspiratie voor het ontwikkelen van een visie op vergroening in de

binnenstad van Groningen.

3. Wat is het potentieel van vergroening door middel van meervoudig ruimtegebruik in de binnenstad van

Groningen?

Om deze vraag te beantwoorden is zowel inzicht in de huidige situatie als inzicht in de mogelijke

eindsituatie een vereiste. Met behulp van Google Earth Pro en Bings Maps kunnen de daken in de

binnenstad van Groningen visueel geanalyseerd en beoordeeld worden op de geschiktheid voor het

aanleggen van groene daken. Daartoe wordt een aantal aannames gedaan op basis van richtlijnen die

gevonden kunnen worden in literatuur. Het is vervolgens mogelijk de geschikte daken in Google Earth Pro

te arceren en een database van daken te creëren. Die database kan geëxporteerd naar een bewerkbaar

bestand met de online tool Polygon Area (Earthpoint) en bevat gegevens over locaties en oppervlaktes.

Op basis van literatuuronderzoek is het mogelijk om een indicatie te geven van de kosten en baten

wanneer alle daarvoor geschikte daken groen zouden worden. Een probleem daarbij is dat niet alle kosten

en baten eenduidig zijn. Het doel is om een visie te ontwikkelen op hoe de binnenstad van Groningen kan

veranderen door het gebruik van groene daken en gevels. Die visie wordt visueel ondersteund door een

impressie te maken van een vergroende Groningse binnenstad.

4. Hoe kan vergroening door middel van groene daken en gevels gestimuleerd worden?

Deze vraag wordt beantwoord op basis van literatuuronderzoek. Beleidsmaatregelen in verschillende

steden om de toepassing van groene daken en gevels te stimuleren worden besproken.

Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 6

2. Theoretisch kader

Mede door het compacte stad beleid is veel groen in Nederlandse steden naar de randen verplaatst of verdwenen.

(Snellen et al., 2006) De druk op (groene) ruimte in het centrum van Nederlandse steden is groot. Die druk zal

groot blijven omdat het aantal inwoners blijft groeien, ook in steden. Volgens een recente prognose van het CBS

(2010a) groeit het aantal inwoners van 16.5 miljoen in 2010 naar 17.5 miljoen in 2040. Ook in Groningen is de

verwachting dat het inwoneraantal stijgt, van 187.295 in 2010 tot 205.328 in 2025. (OS Groningen, 2010)

Een andere ontwikkeling is de verandering van het klimaat. De verwachting is dat in Nederland de

temperatuur zal stijgen en dat het neerslagpatroon zal veranderen. In het rapport “de Staat van het Klimaat 2006”

(PCCC, 2006) worden vier scenario’s geschetst van deze klimaatverandering. Elk scenario bevat een aantal dezelfde

kenmerken:

“In 2050 ten opzichte van 1990: - De opwarming zet door, hierdoor komen zachte winters en warme zomers vaker voor - De vier scenario’s laten een opwarming zien die varieert van 0,9 tot 2,3 graden Celsius in de winter en van 0,9 tot 2,8 graden Celsius in de zomer - De winters worden gemiddeld natter, variërend tussen de 4 en 14 procent en ook de extreme neerslaghoeveelheden nemen toe - De hevigheid van extreme regenbuien in de zomer neemt toe, maar het aantal zomerse regendagen wordt juist minder. Gemiddeld neemt de zomerneerslag toe met 3 tot 6 procent bij ongewijzigde circulatie, maar juist af met 10 tot 19 procent als de wind meer uit de oosthoek gaat waaien.” (PCCC, 2006)

De klimaatverandering zoals hierboven beschreven heeft belangrijke gevolgen voor stedelijke gebieden in

Nederland. Door de toename van extreme regenbuien is het waarschijnlijk dat er in stedelijke gebieden vaker

wateroverlast zal voorkomen. De huidige riolering in steden is niet ontworpen op de verwachte extreme

regenbuien in de zomer. Ook is het zeer waarschijnlijk dat het aantal hittegolven zal toenemen, waardoor de

luchtkwaliteit af zal nemen en het elektriciteitsverbruik zal toenemen. De luchtkwaliteit neemt af, omdat er meer

smog ontstaat en grotere concentraties fijnstof ontstaan tijdens hittegolven. Het elektriciteitsverbruik neemt toe,

omdat er meer gebruik gemaakt zal worden van airconditioningsystemen. (Kwadijk et al., 2006)

Uit onderzoek is gebleken dat er tijdens hittegolven meer mensen overlijden. (Garssen et al., 2005) Volgens een

schatting van het CBS (2010b) leidt in Nederland elke graad die de temperatuur boven het langjarige gemiddelde

ligt tot 30 extra sterfgevallen per week.

In steden worden hittegolven versterkt door het Urban Heat Island effect(figuur 2.1). “Het Urban Heat

Island-effect is het fenomeen waarbij de temperatuur in een stedelijk gebied gemiddeld hoger is dan in het

omliggende gebied. Dit wordt grotendeels veroorzaakt

doordat stedelijke gebieden overdag meer warmte

opnemen dan dat ze gedurende de nacht kunnen

afstaan.” (Kuypers et al., 2008) In Nederland is 2009 het

Urban Heat Island effect in kaart gebracht door

metingen in Rotterdam, Arnhem en Utrecht. In

stadscentra bleek de temperatuur ’s middags maximaal

2 graden Celsius en ’s avonds maximaal 7 graden Celsius

hoger te zijn dan bij referentiepunten in het omliggende

landelijke gebied. (Jansen, 2011) Figuur 2.1 Urban Heat Island effect

Bron: Group STAAL (2009)

Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 7

Groen als klimaatadaptatiestrategie

Het is belangrijk steden voor te bereiden en aan te passen op de benoemde gevolgen van klimaatverandering. In

deze klimaatadaptatie in steden kan een het aanbrengen van meer groen een grote rol spelen. (VROM, 2007;

Gill et al., 2007) Aan de ene kant is de druk op ruimte groot en daardoor blijft ruimte schaars, aan de andere kant is

er vraag naar meer ruimte voor groen. De traditionele vormen van groen, zoals parken en bossen, zijn

ruimtevragend, ruimte die er in veel gevallen niet is. De oplossing kan liggen in het meervoudig gebruiken van de

bestaande ruimte. “Ruimtegebruik is meervoudig als de bestaande ruimte intensiever wordt ingericht, met meer

menging van functies, als meer ruimte wordt gecreëerd op hetzelfde oppervlak, of als de ruimte in de tijd

duurzamer wordt ingericht”. (Hooimeijer et al., 2001) De ruimte op en aan gebouwen bestaat uit de daken en

gevels en is veelal onbenut. Die gevels en daken bieden kansen voor vergroening van de stad, het aanbrengen van

meer groen. Groene daken zijn daken waarop planten en begroeiing zijn aangebracht. Een groene gevel is een

muur die bedekt is met verschillende soorten planten die, eventueel met geleiders, tegen de muur op omhoog

groeien. Gemeenschappelijk kenmerk van groene daken en gevels is dat het voorbeelden zijn van vergroening door

middel van meervoudig ruimtegebruik. Van groene daken en gevels is uit onderzoek gebleken dat ze een positief

effect hebben op de luchtkwaliteit in steden (Brass en Currie, 2008), een effectief instrument zijn voor stedelijk

waterbeheer (Mentens et al., 2004) en dat ze een temperatuurregulerend effect hebben op gebouwen en hun

omgeving (Wong et al., 2002). Daarom kan vergroening door middel van groene daken en gevels een goede

strategie zijn voor klimaatadaptatie in steden.

Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 8

3. Kosten en baten van groene gevels en daken

Wat zijn de kosten en baten van vergroening door middel van groene gevels en daken?

In dit hoofdstuk wordt gekeken naar de kosten en baten van groene daken en gevels. De kosten variëren per soort

groen. Om een goed overzicht te geven worden daarom eerst de verschillende soorten groene daken en gevels

onderscheiden. Op basis van dat onderscheid zullen kosten weergegeven worden. Omdat de baten van groene

gevels en daken in essentie gelijk zijn en alleen in mate verschillen worden die tenslotte als geheel besproken.

Daarbij wordt wel een onderscheid gemaakt tussen individuele en collectieve baten.

3.1 Groene daken

Groene daken bestaan uit een aantal verschillende lagen bovenop

de bestaande of nieuwe dakconstructie. (figuur 3.1) De twee

onderste lagen zijn de beschermingslaag en de drainagelaag. De

beschermingslaag is wortelwerend en beschermt het onderliggende

dak tegen lekkage. De drainagelaag voert water af tijdens hevige

regenbuien, maar heeft ook de functie water vast te houden tijdens

droogte. Daarboven is de laag die het substraat wordt genoemd (in

figuur 3.1 aangeduid met vegetation layer). Het substraat is de

voedingsbodem waarin de begroeiing kan wortelen. De planten en

begroeiing zelf vormen de bovenste laag die uiteindelijk het beeld

bepaalt. Groene daken worden vaak ingedeeld in twee categorieën:

extensieve en intensieve groene daken. Extensieve groene daken

zijn relatief licht qua gewicht (tabel 3.1), omdat ze een dunne laag

substraat hebben. De begroeiing kan bijvoorbeeld bestaan uit

sedum, kruiden en mossen.(figuur 3.2) Extensieve groene daken zijn

veelal aan te leggen zonder aangepaste dakconstructie, maar zijn

niet begaanbaar en creëren daarom geen extra leefruimte.

Intensieve groene daken vergen een aangepaste dakconstructie, omdat ze een dikkere laag substraat hebben en

daarmee zwaarder zijn dan extensieve groene daken en conventionele daken(tabel 3.1). In aanleg en onderhoud

zijn intensieve groene daken relatief duur, maar ze creëren wel extra leefruimte. De mogelijkheden variëren van

licht intensieve groene daken met gras tot daktuinen met bomen, paden, vijvers. Intensieve groene daken zijn

daarom goed te vergelijken met reguliere tuinen op de grond.

Tabel 3.1 Gewichtsindicatie groene daken Figuur 3.2 Extensief groen dak in Düsseldorf

Bron: Teeuw en Ravesloot (2011) Bron: GRHC

Vegetatiesoort Gewichtsindicatie

Sedumdak 50 kg/m2

Sedum/kruiden 80 kg/m2

Extensieve begroeiing 100 kg/m2

Gras/bloemen 150 kg/m2

Intensieve begroeiing 500 kg/m2

Figuur 3.1 Opbouw groen dak

Bron: Moran et al. (2003)

Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 9

3.2 Kosten groene daken

De kosten van groene daken bestaan uit twee componenten, de aanlegkosten en de onderhoudskosten. In tabel

3.2 wordt de opbouw van de aanlegkosten per type groen dak weergegeven. De minimale kosten van het

aanleggen van een extensief groen dak worden op €45,- - €81,- per vierkante meter geraamd, de minimale kosten

van een het aanleggen van intensief groen dak op €60,50 - €120,- per vierkante meter.

Laag Extensief groen dak (kosten/m²) Intensief groen dak (kosten /m²)

Begroeiing € 7,50 - te zaaien planten € 27,00 - voorgekweekte matten

€ 10,50 - te zaaien planten € 31,00 – voorgekweekt systeem

Substraat €4,50 - € 5,00 - 5cm dik € 20,00 - 25 cm dik

Beschermvlies & drainage € 18,00 - €24.00 € 18,00 - € 37,00

Aanleg € 15,00 - €25,00 € 15,00 - € 32,00

Totaal € 45,00 - € 81,00 € 60,50 - € 120,00 Tabel 3.2 Kosten aanleg groen dak

Bron: Stadswerken Utrecht (2009)

Een extensief groen dak vergt minimaal 1 á 2 keer per jaar onderhoud, waarbij het onkruid verwijderd wordt en de

waterafvoer wordt gecontroleerd. Intensieve groene daken vereisen meer onderhoud en zijn te vergelijken met

reguliere tuinen. Daarnaast moeten er ook aspecten die specifiek voor groene daken gelden gecontroleerd

worden, zoals de waterafvoer en drainage. De kosten voor onderhoud verschillen sterk, maar in het algemeen

kunnen de onderhoudskosten voor een extensief groen dak geraamd worden op €12,- per m² per jaar. De

bereikbaarheid van het dak en veiligheidseisen zijn de belangrijkste factoren voor de verschillen in kosten. Het

onderhoud van een intensief groen dak kost tussen de €20,- en €140,- per vierkante meter per jaar. Aanname in

deze ramingen van onderhoudskosten is dat al het onderhoud wordt uitbesteed. (Stadswerken Utrecht, 2009)

3.3 Groene gevels

Een muur begroeid met klimop is een bekend voorbeeld van een groene gevel. Er zijn echter meer mogelijkheden

om gevels te vergroenen, groene gevels worden daarom soms ook wel verticale tuinen genoemd.

Constructietechnisch zijn er twee soorten groene gevels te onderscheiden, grondgebonden en niet-

grondgebonden groene gevels. Bij grondgebonden groene gevels wordt de beplanting rechtstreeks in de grond

geplaatst. De begroeiing van groene gevels kan direct aan de muur gehecht worden of via een constructie omhoog

geleid worden. Niet-grondgebonden groene gevels zijn relatief duurder, omdat er een systeem nodig is om de

begroeiing te planten en te bewateren. Te denken valt daarbij aan hangende gevelbegroeiing. De begroeiing wordt

opgehangen aan de muur met bijvoorbeeld plantenbakken of via speciale gevelpanelen. Er komen steeds meer

innovatieve systemen op de markt om begroeiing aan gevels te hangen.

3.4 Kosten groen gevels

De kosten van groene gevels bestaan uit aanlegkosten en onderhoudskosten. De aanlegkosten hangen af van het

systeem dat gebruikt wordt voor de verticale begroeiing. In tabel 3.3 is per systeem te zien wat het kost per

vierkante meter. De frequentie van het onderhoud van groene gevels wordt naar verloop van tijd lager. Bij jonge

planten moet twee keer per jaar onderhoud gedaan worden, na drie jaar is dat nog een keer per jaar. Daarnaast

moet een keer per 5 jaar de ondersteuningsconstructie gecontroleerd worden. De onderhoudskosten kunnen

geraamd worden op €10,-/m² per onderhoudsbeurt (Stadswerken Utrecht, 2009)

Systeem Begroeide gevel (kosten/m²) Van gevel gescheiden groen (kosten/m²)

Planten €0,20 - €1,80 €0,20 - €1,80

Systeem directe gevelbegroeiing €4,00 - €8,00 €9,00 - €18,00

Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 10

Systeem indirecte gevelbegroeiing €10,00 - €25,00 €25,00 - €55,00

Systeem hangende gevelbegroeiing €100,00 - €200,00

Systeem gevelpanelen €350,00 - €600,00

Tabel 3.3 Kosten aanleg groene gevel (€/m² excl. BTW)

Bron: naar Stadswerken Utrecht (2009) en Hop (2010)

3.5 Collectieve baten groene gevels en daken

De baten van groene daken en gevels zijn te verdelen in twee categorieën: collectieve en individuele baten. Die

baten hebben betrekking op verschillende aspecten. De belangrijkste collectieve baten op het gebied van

klimaatadaptatie liggen op het vlak van waterbeheer, luchtkwaliteit, en temperatuurregulering en worden daarom

uitgebreider besproken.

Waterbeheer Groene daken zijn een effectieve manier om de kans op wateroverlast in steden te beperken. Groene daken ontlasten de riolering van steden tijdens (extreme) regenbuien. Aan de ene kant vermindert een groen dak de afvoer van regenwater doordat het regenwater vasthoudt, waardoor regenwater de kans krijgt om te verdampen voordat het in de riolering belandt. Aan de andere kant vertraagt een groen dak de afvoer, omdat het regenwater in eerste instantie opneemt. Pas als het groene dak verzadigd raakt zal het regenwater in de riolering belanden. De hoeveelheid water die groene daken vast kunnen houden, de retentiecapaciteit van groene daken, hangt af van een aantal factoren, maar vooral van de dikte van het substraat en van het type groen dak. De onderstaande tabel (tabel 3.4) is gebaseerd op waarden van het Duitse FLL (Forschungsgesellschaft Landschaftsentwicklung Landschaftsbau e.V.) Uit de tabel valt op te maken dat intensieve groene daken een grotere retentiecapaciteit hebben dan extensieve daken bij een hoeveelheid neerslag van 650-800mm per jaar. Die hoeveelheid neerslag is vergelijkbaar met de gemiddelde jaarlijkse hoeveelheid neerslag in Nederland.

Type dakbegroeiing Dikte substraat Jaarlijkse retentiecapaciteit

Extensieve dakbegroeiing 02 - 20 cm 40 - 60%

Intensieve dakbegroeiing 15 - 20 cm 60 - 90%

Tabel 3.4 Retentiecapaciteit groene daken bij neerslag van 650-800mm per jaar Bron: naar Teeuw en Ravesloot (2011)

Groene daken houden op jaarbasis de tussen 40 en 90 % van de neerslag vast, terwijl bijvoorbeeld grinddaken maximaal 20% van de jaarlijkse neerslag kunnen vasthouden. (Teeuw en Ravesloot, 2011) Ook uit literatuuronderzoek van Mentens et al. (2004) blijkt dat groene daken de afvoer van regenwater substantieel verminderen en een effectief instrument voor stedelijk waterbeheer zijn. Op basis van 18 publicaties is een model opgesteld waarmee de totale reductie van waterafvoer voorspeld kan worden. Wanneer bijvoorbeeld in de regio Brussel 10% van alle gebouwen een groen dak zou krijgen leidt dat volgens het model tot 2,7% minder afvoer van regenwater. Ook groene gevels nemen regenwater op, waardoor regenwater kan verdampen voordat het in de riolering belandt. Tot slot hebben groene daken en gevels een zuiverende werking, waardoor ze de waterkwaliteit in steden op een positieve manier kunnen beïnvloeden. Deze verbetering van de waterkwaliteit kan echter teniet worden gedaan bij overvloedig gebruik van (kunst)mest voor het onderhoud van het groen (Teeuw en Ravesloot, 2011, Hop, 2010)

Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 11

Urban Heat Island effect Het gebrek aan groen is een van de redenen waarom de temperatuur in steden hoger is dan in omliggend landelijk gebied. Door meer groen aan te brengen in steden kan dit verschil in temperatuur kleiner gemaakt worden, ten gunste van de stad. De mate waarin vergroening de temperatuur kan verlagen hangt af van de hoeveelheid groen in en het klimaat en geometrie van de stad. Hoe warmer en droger het klimaat is, hoe groter de temperatuurverlaging is die kan worden bewerkstelligd door vergroening. Met geometrie wordt de combinatie van de hoogte van gebouwen en de breedte van staten bedoeld. Hogere gebouwen en smallere straten versterken het Urban Heat Island effect. (Alexandri en Jones, 2006)

Groene daken en gevels hebben een afkoelend effect doordat ze minder warmte opnemen en

vasthouden dan reguliere daken en gevels. Waar de temperatuur op daken zonder dakbegroeiing in de zomer

meer dan 70 graden Celsius kan worden is de maximumtemperatuur van groene daken in de zomer ongeveer 33

graden Celsius. (Teeuw en Ravesloot, 2011) Daarnaast koelt de waterdamp vanuit planten de omringende lucht.

Dit verdampingsproces wordt evapotranspiratie genoemd en is te vergelijken met het transpireren door mensen.

Uit onderzoek in Toronto en Los Angeles is gebleken dat grootschalige toepassing van groene daken de stedelijke

temperatuur met 1 -2 graden Celsius kan verlagen in de zomer. (Doshi et al., 2005) Groene gevels hebben een

groter afkoelingseffect op het niveau van de straat waarin ze toegepast worden, maar groene daken hebben een

groter afkoelingseffect op het niveau van de gehele stad. Wanneer groene gevels en daken grootschalig toegepast

zouden worden kunnen ze, afhankelijk van het klimaat, een energiebesparing op airconditioning opleveren van 32-

100%. (Alexandri en Jones, 2006)

Luchtkwaliteit

Het is bekend dat bomen, struiken en andere vegetatie lucht kunnen zuiveren en als gevolg daarvan de

luchtkwaliteit en het welzijn van mensen verbeteren (Currie en Brass, 2008) Groen zuivert de lucht door fijnstof op

te nemen. Bomen nemen, vanwege hun formaat, veel fijnstof op, maar ook kleinere vormen van beplanting

filteren de lucht. Naast het formaat van beplanting is ook wind een belangrijke factor in de hoeveelheid fijnstof die

opgenomen kan worden door groen. Groene gevels en daken vangen relatief veel wind en dat vergroot hun

vermogen tot het zuiveren van lucht. (Hop, 2010)

Esthetische waarde

Groene daken en gevels kunnen de esthetische waarde van gebouwen vergroten. Ze kunnen als verfraaiing van

gebouwen en de leefomgeving dienen. Over het algemeen wordt groen als mooi ervaren, maar het blijft

smaakgevoelig.

Biodiversiteit

Groene daken en gevels vergroten de stedelijke biodiversiteit, omdat ze meer leefgebieden creëren voor planten

en dieren.

Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 12

3.6 Individuele baten van groene gevels en daken

Een voordeel van groene daken en gevels op individueel niveau is de isolerende werking, zowel van geluid als

warmte. De laag groen dempt omgevingsgeluid door geluidsgolven te absorberen. In de zomer betekent de

thermische isolatie een besparing op de kosten om gebouwen te koelen en in de winter een besparing op de

kosten om gebouwen te verwarmen. Niet in alle steden hebben een dusdanig warm klimaat dat airconditioning in

gebouwen gemeengoed is, maar de betere isolatie leidt alsnog tot meer aangename binnentemperaturen. (Hop,

2010)

Extra leefruimte

Het aanleggen van een intensief groen dak, in de vorm van bijvoorbeeld een daktuin, levert extra leefruimte op.

Mensen die graag een tuin willen en er momenteel geen hebben hoeven niet perse te verhuizen. Ze kunnen hun

eigen buitenruimte creëren op het dak.

Levensduurverlengend

De levensduur van conventionele daken, zoals bitumendaken of grindaken, is ongeveer 15-25 jaar. Een dak

veroudert doordat het onderhevig is aan weersinvloeden en UV-straling. Na 15-25 jaar zal het dak vervangen

moeten worden en dat brengt kosten met zich mee. Die vervangingskosten worden geschat op ongeveer €30,- per

vierkante meter. (Hop, 2010) Begroeiing op het dak beschermt de waterdichte en beschermende laag er onder,

waardoor de levensduur van groene daken tientallen jaren langer kan zijn dan van conventionele daken. (Teeuw

en Ravesloot, 2011) Groene daken vergen jaarlijks onderhoud en zijn daarom in onderhoudskosten relatief duur.

Op de lange termijn kunnen groene daken in combinatie met de eerder benoemde energiebesparing goedkoper

zijn dan conventionele daken. Het kostenvoordeel is echter sterk afhankelijk van de onderhoudskosten. De

investering in een extensieve groene daken zou zich na 8-20 jaar kunnen terugverdienen (Hop, 2011)

Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 13

4 Groene daken en gevels wereldwijd

Wat gebeurt er momenteel in steden wereldwijd en wat is er mogelijk op het gebied van vergroening door

middel van groene gevels en daken?

In dit hoofdstuk worden er vier groene projecten in vier verschillende steden gepresenteerd. De eerste twee

projecten die aan bod komen hebben groene daken en zijn The Highline in New York en de Chicago City Hall in

Chicago. De laatste twee zijn projecten met groene gevels, het Quai Branley Museum in Parijs en de Westblaak

Parkeergarage in Rotterdam. Van alle projecten wordt het ontwerp beschreven en de toepasbaarheid van het

project op de binnenstad van Groningen beoordeeld.

Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 14

Figuur 4.1 Chicago City Hall Rooftop Garden

Bron: Our Green Home

Chicago is een stad in de Verenigde staten en heeft de ambitie uitgesproken om de milieuvriendelijkste stad van de

VS te worden. De stad kenmerkt zich door veel hoogbouw en juist die hoogbouw biedt veel potentieel voor het

aanleggen van groene daken. In 2001 is op het stadhuis van Chicago een groen dak aangelegd als demonstratie- en

onderzoeksproject (figuur 4.1). De daktuin van 1885 m² is een combinatie van een extensief en intensief groen dak

en bestaat uit 20000 planten van meer dan 150 soorten, waaronder struiken, veertig wijnstokken en twee bomen.

(GRHC) De meeste planten zijn prairieplanten die uit de regio van Chicago komen. De begroeiing is geselecteerd op

het vermogen om te kunnen gedijen onder de zonnige, droge en winderige omstandigheden op het dak. Om

problemen tijdens extreme droogte te voorkomen is er een irrigatiesysteem aangelegd. Het project kostte in totaal

$400000,- (ongeveer €300000,-) en was onderdeel van het Urban Heat Island Initiative van de stad.(City of

Chicago). Uit onderzoek is gebleken dat het dak gemiddeld 7 graden Celsius en maximaal 30 graden Celsius koeler

is dan zijn omgeving. (Roofmeadow) Belangrijke eigenschappen van het project zijn de zichtbaarheid en de

voorbeeldfunctie. In de binnenstad van Groningen zou ook ter demonstratie een groen dak aangelegd kunnen

worden om onderzoek te doen naar de effecten en om de bekendheid van groene daken te vergroten onder de

bevolking. Belangrijk voor het kunnen vervullen van die voorbeeldfunctie is de locatiekeuze, met de keuze voor het

stadhuis heeft Chicago een statement gemaakt.

4.1 Chicago City Hall Rooftop Garden

Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 15

Figuur 4.2 The Highline: in onbruik geraakte spoorlijn in Manhattan

Bron: Friends of the Highline

The High Line is een park dat wordt aangelegd in Manhattan, New York City. Bijzonder aan het project is dat het

park wordt aangelegd op een gedeelte van een verhoogde spoorlijn. Het tracé werd in de jaren ’30 aangelegd,

maar raakte in de jaren ’80 in onbruik. Wilde planten begonnen erop te groeien, waardoor het al een soort groen

gebied werd (figuur 4.2), maar de spoorlijn en de bijbehorende constructie stonden op de nominatie om gesloopt

te worden. In 1999 richtten twee buurtbewoners Robert Hammond en Joshua David de non-profit organisatie

“Friends of the High Line” op. De organisatie heeft als doel om the High Line te behouden en te hergebruiken in de

vorm van een park, geïnspireerd op bijvoorbeeld Promenade plantée in Parijs. Het idee vindt aansluiting bij het

stadsbestuur en via een open prijsvraag wordt er een designteam samengesteld om het langwerpige park te

ontwerpen. Centraal in het ontwerp staat het principe dat er een maximale publieke ruimte gecreëerd moet

worden met daaromheen ruimte voor economische ontwikkeling. Het moet een “greenway” worden met

voetgangers als gebruikers en veel variatie in de beplanting. In het ontwerp zijn elementen terug te vinden van het

oude spoor en van de wildgroei van planten die al op de spoorlijn ontstaan was. (figuur 4.3 en figuur 4.4) Om het

groen te onderhouden is er een pad dat breed genoeg is om onderhoudsgereedschap over te vervoeren en is er

een drainage- en irrigatiesysteem. (Design Trust for Public Space, 2002) Het park wordt in verschillende fases

gebouwd. Het eerste segment werd in 2009 geopend en in 2011 wordt het tweede segment geopend. De totale

kosten van die twee segmenten bedragen $152.3 miljoen. De stad New York draagt het grootste gedeelte bij,

$112.2 miljoen, de federale overheid draagt $20.3 miljoen bij, de staat $400.000 en de rest van de kosten wordt

opgebracht door de non-profit organisatie Friends of the High Line. Friends of the High Line is ook voor 70%

verantwoordelijk voor de onderhoudskosten. (NYCEDC)

4.2 New York, The High Line

Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 16

Figuur 4.3 Impressie The Highline

Bron: Friends of the Highline

Figuur 4.4 The Highline

Bron: NYCEDC

Het High Line project is niet een op een toepasbaar op de binnenstad van Groningen, maar kan wel dienen als inspiratie voor het denken over hoe we ruimte op een meervoudige manier kunnen gebruiken voor het aanleggen van groen. Het project maakt gebruik van een constructie die gesloopt zou worden, maar door er een groene functie aan te toe kennen kreeg het een nieuw leven. Het op deze manier kijken naar ruimte biedt wel kansen voor de binnenstad van Groningen en andere steden.

Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 17

Figuur 4.5 Parkeergarage Westblaak

Bron: Beemster (2010)

De Parkeergarage Westblaak in Rotterdam is een voorbeeld van hoe je een bestaand gebouw een heel ander aanzien kan geven met een groene gevel. De parkeergarage is in de jaren ’70 gebouwd, maar er is in 2010 een constructie aangelegd om de gevel te vergroenen. In drie jaar tijd zal de parkeergarage volledig zijn omhuld met Hedera, klimopbeplanting. (figuur 4.5) De gevel is dan met in totaal 5000m2 begroeiing de grootste groene gevel van Europa. De luchtzuiverende werking van de gevel is op het gebied van fijnstofopname te vergelijken met een bos van 200 bomen. (Beemster, 2010) Om de groene gevel te realiseren is het Greenface-systeem ontwikkeld door een samenwerking tussen verschillende partijen. Het systeem voor de Parkeergarage Westblaak bestaat uit 462 plantenbakken met Hedera en een korfstructuur waarlangs de planten omhoog wordt geleid. Alle plantenbakken zijn aangesloten op een geautomatiseerd irrigatiesysteem en bevatten sensoren om eventuele lekkages en verstoppingen op te sporen. De bewatering wordt gedaan met regenwater dat op het dak wordt opgevangen en helpt op deze manier de riolering van Rotterdam te ontlasten. Het ontwerp bestaat uit liggers en kolommen en er zijn elementen van boomstructuren terug te vinden. De totale kosten van het systeem bedragen ongeveer €200,- per vierkante meter, inclusief ontwerp, uitvoering en een onderhoudsperiode van 3 jaar. (Hop, 2010). In Groningen zou bijvoorbeeld de parkeergarage Binnenstad-Zuid, aan de Haddingestraat, via het Greenfacesysteem een veel groener uiterlijk kunnen krijgen.

4.3 Rotterdam, Parkeergarage Westblaak

Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 18

Figuur 4.6 Quai Branly Museum

Bron: Lafarge

Het Quai Branly Museum staat in Parijs dichtbij de Eiffeltoren en met uitzicht op de rivier de Seine. Het museum

staat bekend om zijn enorme groene gevel. (figuur 4.6) De groene gevel is 200 meter lang, 12 meter hoog en

bestaat uit meer dan 15000 planten van 150 verschillende soorten.(GRHC) De ontwerper is Patric Blanc en hij is

ook verantwoordelijk is voor andere beroemde groene gevels zoals het Caixa Forum in Madrid. Patric Blanc heeft

een concept voor gevelgroen ontwikkeld onder de naam Vertical Gardens. Vertical Gardens bestaan uit drie lagen.

De eerste laag is een metalen frame dat aan de gevel wordt gehangen of los van de gevel op de grond kan staan.

Het metalen frame creëert een isolerende laag van lucht, die een energiebesparing kan opleveren op de koeling en

verwarming van het gebouw. De tweede laag bestaat uit PVC-panelen die op het frame gemonteerd worden en

zorgt voor de stevigheid en waterdichtheid. De laatste laag bestaat uit synthetisch vilt, dat rotvrij is en waarin de

beplanting kan gedijen. De beplanting wordt met behulp van een geautomatiseerd systeem van bovenaf voorzien

van water en voedingsstoffen. Omdat de planten extern voorzien worden van water en water en dit extra energie

verbruikt kan er getwijfeld worden aan de energiebesparende functie van Vertical Gardens. Het gehele systeem

weegt inclusief de planten maximaal 30 kg per vierkante meter en is daarmee op zowel bestaande als nieuwe

gevels toepasbaar. (Blanc, 2008)

4.4 Parijs, Quai Branly Museum

Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 19

5. Potentieel binnenstad Groningen

Wat is het potentieel van vergroening door middel van meervoudig ruimtegebruik in de binnenstad van

Groningen?

De binnenstad van Groningen is een dichtbebouwd en -bevolkt gebied. De binnenstad wordt begrensd door de

Diepenring, dat is de grachtengordel rondom het centrum van Groningen. Er is relatief weinig groen in de

binnenstad en de voordelen van de omliggende parken reiken niet ver genoeg om bijvoorbeeld het Urban Heat

Island effect te verminderen. (figuur 5.1). Aan de ene kant is de druk op ruimte dus groot, maar aan de andere kant

is meer groene ruimte gewenst. Meer groen past ook in de ambitie van de gemeente Groningen om de

duurzaamste stad van Nederland te worden. Groene daken en gevels kunnen de oplossing zijn, omdat ze

onbenutte ruimte gebruiken. In dit hoofdstuk wordt de potentie van groene daken en gevels in de binnenstad van

besproken om uiteindelijk een visie te presenteren op hoe een door groene daken en gevels vergroende

binnenstad er uit zou kunnen zien.

Figuur 5.1 Binnenstad Groningen

Bron: Group Staal (2009)

Groen gearceerd zijn parken in

Groningen. Met rode cirkels

worden plekken aangegeven die

meer groen zouden kunnen

gebruiken om het Urban Heat

Island effect te verminderen. De

binnenstad van Groningen valt

vrijwel volledig binnen de grootste

rode cirkel.

Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 20

Potentieel groene daken

De St. Michaëlschool staat in de binnenstad van Groningen en is in 2009 duurzaam verbouwd. Als onderdeel van

de verbouwing is een lichtgewicht groen dak (figuur 5.2) gerealiseerd op de bestaande dakconstructie. (Groningen

Promotie, 2009)

Figuur 5.2 Groen dak St. Michaëlschool

Bron: Smid & Hollander Dakbouw

In de binnenstad van Groningen kunnen er in potentie nog veel meer groene daken gerealiseerd worden op de

bestaande dakconstructies. Die potentie kan berekend en visueel weergegeven worden met Google Earth Pro en

de online tool Earthpoint. Om de visualisatie en berekening mogelijk te maken wordt een drietal aannames

gedaan:

1. Platte daken

Hoewel het inmiddels mogelijk is om groene daken op hellingen en dus op schuine daken aan te leggen

ligt de focus in deze berekening op platte daken, omdat het eenvoudiger en goedkoper is om platte daken

te vergroenen.

2. Groen voor grind

Niet alle platte daken zijn geschikt voor het aanleggen van een groen dak. Of een plat dak wel of niet

geschikt is hangt af van het maximale gewicht waarop de dakconstructie berekend is. Een veelgebruikt

adagium is “groen voor grind”. Het gewicht van extensieve groene daken is vergelijkbaar met het gewicht

van daken die bedekt zijn met grind. Daarom kan worden aangenomen dat de dakconstructie van een

grinddak ook geschikt is voor een extensief groen dak.

3. Focus op extensieve groene daken

Extensieve groene daken zijn eenvoudiger aan te leggen dan intensieve groene daken. Intensieve groene

daken vereisen een aangepaste dakconstructie . Voor extensieve groene daken is geen bouwvergunning

nodig, omdat de bestemming van het dak niet gewijzigd wordt. In de berekening wordt daarom in eerste

instantie alleen uitgegaan van extensieve groene daken.

Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 21

Uit de berekening volgt dat er in totaal 37773m² plat dak is belegd met grind. Dat is te vergelijken met de

oppervlakte van 6 voetbalvelden. Niet alle platte daken in de binnenstad van Groningen zijn bedekt met grind, het

is goed mogelijk dat er meer daken geschikt zijn voor het aanbrengen van vegetatie. De constructie van die daken

zal echter per situatie beoordeeld moeten worden. Op basis van de berekening kan er gesteld worden dat er

minimaal 37773 m² aan groene daken kan worden aangelegd. Volgens een schatting in een paper van Mandema

(2009) is er 175.000 m² plat dakoppervlak in de binnenstad van Groningen. Van die 175.000 m² aan daken zou via

een extrapolatie vanuit een schatting in Rotterdam 59%, oftewel 103.250 m² groen kunnen worden. De daken in

Groningen en Rotterdam zijn echter moeilijk met elkaar te vergelijken, omdat het karakter van beide steden en

daarmee het type gebouwen in beide steden verschillend is. Het grote verschil tussen beide schattingen in

Groningen is een indicatie dat 37773 m² de uitkomst van een voorzichtige berekening is. De 10 gebouwen met het

grootste oppervlak aan grinddak zijn samen goed voor 40% van de totale 37773 m². (tabel 5.1)

Tabel 5.1 Top 10 van gebouwen met het grootste oppervlak grinddak

Het Harmoniegebouw van de Rijksuniversiteit Groningen heeft het grootste grinddak, maar daarbij moet worden

aangetekend dat het geen aaneengesloten grinddak is. Daarna volgen een woning- en bedrijvencomplex en het

gebouw van Holland Casino aan het Gedempte Kattendiep. Figuur 5.3 is een impressie van hoe de gebouwen

rondom het Gedempte Kattendiep er uit zouden kunnen zien met extensieve groene daken.

Figuur 5.3 Impressie: Gebouwen rondom Gedempte Kattendiep en Holland Casino met groene daken

Bron: eigen bewerking op basis van foto Bing Maps

Gebouw Oppervlakte dak (m²) Omtrek dak (m)

Harmoniegebouw 3346 658

Woningen Gedempte Kattendiep 2650 508

Holland Casino 2168 386

Ruimtelijke Ordening en Economische Zaken 2001 378

Hampshire Hotel Groningen 1595 161

Selexyz / Douglas 1232 194

Hema Herestraat 1003 250

V&D 866 133

Randstad Uitzendbureau 792 218

Woningen en Winkels Ebbingestraat 753 161

Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 22

Figuur 5.4 Potentieel groene daken in de binnenstad van Groningen

Met Google Earth Pro zijn alle grinddaken in de binnenstad van Groningen groen gearceerd. (figuur 5.4) De

lichtgroen gearceerde daken zijn geschikt voor de realisatie van (lichte) extensieve groene daken. Opvallend is dat

het voornamelijk daken zijn van gebouwen uit de tweede helft van de 20ste

eeuw. Dat zijn juist ook de gebouwen

die als “lelijk” worden ervaren. Groene daken en gevels kunnen de esthetische waarde van die gebouwen

vergroten en de stad een groener en mooier aangezicht geven.

De donkergroene arceringen betekenen kansen op het realiseren van intensieve groene daken. Wanneer

het bovenste parkeerdek van de parkeergarage tussen de Haddingestraat en de Pelsterstraat zou worden

opgeofferd zou het een daktuin of -park kunnen worden. De Parkeergarage Westblaak in Rotterdam is een

voorbeeld van hoe het gebouw kan worden omkleed met groen zonder parkeerruimte op te offeren. Er liggen ook

kansen in de ingrijpende wijzigingen die de binnenstad van Groningen de komende jaren zal ondergaan wanneer

de financiering daarvan rond komt. De bebouwing aan de Oostzijde van de grote markt wordt gesloopt en wordt

daarna een zeventien meter verder naar voren weer herbouwd in een andere vorm. De plannen voor de Oostzijde

zijn nog niet gedetailleerd uitgewerkt. Intensieve groene daken vergen een aangepaste dakconstructie en het is

mogelijk om bijvoorbeeld een daktuin ter grootte van het dakoppervlak van de nieuwe Oostzijde te integreren in

Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 23

de definitieve plannen.

Ook aan de Noordzijde van de Grote Markt waren er plannen om het aanzicht te wijzigen. Private partijen

zoals V&D wilden daarin investeren, op voorwaarde dat er meer nabijgelegen parkeergelegenheid zou komen.

Nadat een parkeergarage onder de Grote Markt via een referendum in 2001 werd afgewezen zijn de plannen in de

ijskast beland. (NRC, 2001) Het financiële tij is veranderd en de speelruimte is kleiner geworden. Een groene gevel

zou de Noordzijde van de Grote Markt een upgrade en een groen imago kunnen geven, zonder de

investeringskosten die gepaard gaan met sloop en nieuwbouw. Een groene gevel met een systeem van

gevelpanelen zoals bijvoorbeeld het Quai Branly Museum in Parijs heeft zou de Noordzijde een heel ander aanzien

kunnen geven, waarbij de V&D als ‘eyecatcher’ kan fungeren.(figuur 5.5) Juist omdat het een zichtlocatie is kan het

als een voorbeeldproject dienen in Groningen om de bekendheid met de mogelijkheden van groene gevels te

vergroten.

Figuur 5.5 Impressie: V&D met gevelpanelen

Bron: eigen bewerking van foto Jelmer Wielema

Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 24

6. Beleidsinstrumenten om groene daken en gevels te stimuleren Hoe kan vergroening door middel van groene daken en gevels gestimuleerd worden?

Een reden waarom groene daken en gevels nog niet alom vertegenwoordigd zijn in het straatbeeld is dat de baten

vooral voor de stad als geheel zijn, maar de kosten vooral voor eigenaars zijn, op individueel niveau. Om dat

probleem te verhelpen zal er gekeken moeten worden naar mogelijkheden om de baten meer naar het individuele

niveau te brengen en/of de kosten naar het stadsniveau. Het verstrekken van subsidies of belastingvoordelen en

het daarmee verlagen van kosten zijn veelgebruikte beleidsmaatregelen. Omdat de beleidsfocus in veel steden op

groene daken ligt, en niet op groene gevels, wordt in dit hoofdstuk vooral daarop ingegaan.

Voor groene daken verstrekt de gemeente Groningen momenteel een subsidie van €30 per vierkante

meter, met een maximum van €1500 per project. Die huidige maximale subsidie van €1500 per project is niet

logisch, omdat juist grootschaligheid leidt tot meer voordelen. (Doshi et al., 2005) Verstandiger zou zijn het

maximum te laten vervallen of te verhogen .

Ook kan er gedacht worden aan een financieringsconstructie zoals Philips aanbiedt voor zuinige

ledstraatverlichting. Philips levert de zuinige straatverlichting op basis van een lening. Die lening wordt gespreid

over meerdere jaren afbetaald, door de baten van de energiebesparing te delen. (VK.nl, 2010) Op die manier

worden geïnteresseerden minder afgeschikt door de hoge investeringskosten. Het aanleggen van groene daken en

gevels zou vrijwel volledig kunnen worden gefinancierd door een kapitaalkrachtige partij, zoals Philips in het

voorbeeld. Bedrijven, overheden en bewoners “leasen” vervolgens hun dak en/of gevel, waarna de baten over

zowel de kapitaalverstrekker en de gebruiker verdeeld worden. Essentieel zijn een kapitaalkrachtige partij en het

zodanig kunnen kwantificeren van baten dat ze in geld kunnen worden uitgedrukt.

De financiering verdelen over meerdere partijen is een positieve prikkel om gebouweigenaars meer

groene gevels en daken aan te laten leggen. Er zijn ook beleidsmaatregelen in de vorm van verplichtingen en

bouwvoorschriften denkbaar om de toepassing van groene daken en gevels te stimuleren. In Chicago worden eisen

gesteld aan de reflectiefactor van daken om het Urban Heat Island effect te verminderen. Een dak moet meer dan

25% van het binnenkomende zonlicht reflecteren. (Lawlor et al., 2006) Groene daken voldoen aan deze eis en

samen met de subsidies die stad verstrekt heeft dit geleid tot 50000m2 aan nieuwe groene daken in 2010, (Peck,

2011) Chicago is daarmee voor het zevende jaar op rij de stad in Noord-Amerika met de grootste groei van groene

daken qua oppervlakte. Het stimuleringsbeleid is dus succesvol te noemen. Toronto is de stad met de op een na

grootste groei in Noord-Amerika, met in totaal 41000 m2 aan nieuwe groene daken in 2010. (Peck, 2011) Het

stadsbestuur van Toronto heeft in 2005 een kosten-batenanalyse laten uitvoeren als eerste stap in het opzetten

van een strategie om groene daken te stimuleren. Daar kwam uit dat de stad significante economische voordelen

heeft bij grootschalig toepassing van groene daken. (Doshi et al., 2005) Op basis daarvan heeft de stad besloten

subsidies te verstrekken en daarnaast voorgeschreven dat, afhankelijk van de grootte en de functie van het

gebouw, 20-60% van het dak groen moet worden bij vervanging of nieuwbouw van een dak. (City of Toronto)

Dichter bij huis zijn de Duitse steden, Duitsland kent een lange traditie met groene daken. In Stuttgart

bijvoorbeeld worden groene daken al sinds 1985 gereguleerd via de local development plans en de stad kent

daarnaast een succesvolle subsidieregeling. Belangrijk onderdeel van de strategie om het gebruik van groene

daken te stimuleren is ook dat de stad zelf het goede voorbeeld geeft door overheidsgebouwen van groene daken

te voorzien. (Lawlor et al., 2006)

Een tweede reden waarom groene daken en gevels nog niet overal te zien zijn is onwetendheid over de

mogelijkheden onder gebouweigenaars. (Verschoor, 2009) Dit terwijl de inwoners van Groningen bijvoorbeeld wel

aangeven te willen investeren in duurzaamheid (Bureau Onderzoek Gemeente Groningen, 2009) Wanneer de

gegevens uit de database van potentiële groene daken gekoppeld worden aan de gegevens van het Kadaster over

eigendom kunnen eigenaars actief benaderd en geïnformeerd worden.

Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 25

7. Conclusie

Groene daken en gevels zijn een goede strategie voor klimaatadaptatie in steden. Uit onderzoek blijkt dat groene

daken en gevels water vast houden, de temperatuur in steden en gebouwen aangenamer maken en de

luchtkwaliteit verbeteren. Intensieve groene daken leveren de grootste voordelen op, maar vereisen een

aangepaste dakconstructie en zijn relatief duur. Extensieve groene daken en groene gevels zijn eenvoudiger aan te

leggen. In de binnenstad van Groningen is er met minimaal 37773 vierkante meter aan grinddaken voldoende

potentieel om extensieve groene daken aan te leggen. Een aanbeveling voor vervolgonderzoek is het uitvoeren

van een gedetailleerde maatschappelijke kosten-batenanalyse van het grootschalig toepassen van groene daken

en gevels in de binnenstad van Groningen (en omliggende wijken). De kosten-batenanalyse kan de onderbouwing

vormen voor beleid om grootschalige toepassing van groene daken en gevels in de binnenstad van Groningen te

stimuleren. Daarnaast zou een marktanalyse meer duidelijkheid kunnen verschaffen over de vraag naar groene

daken en gevels en over eventuele belemmeringen die gebouweigenaars ervaren. In verschillende steden is

gebleken dat effectief beleid om vergroening door middel van groene daken en gevels te realiseren bestaat uit een

combinatie van subsidies, bouwvoorschriften en aansprekende voorbeeldprojecten.

Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 26

Bijlage 1 Lijst van begrippen

Binnenstad Groningen

De binnenstad van de stad Groningen wordt begrensd door de Diepenring, de grachtengordel rondom het centrum

van Groningen.

Extensieve groene daken

“Extensieve groene daken vergen geen of weinig onderhoud omdat de begroeiing beperkt is tot mossen,

vetplanten en kruiden. Het gewicht van deze daken is relatief gering, 20 tot 200 kg/m², waardoor ze vaak geen

aangepaste dakconstructie vergen en ook op bestaande gebouwen aangebracht kunnen worden.”

(rotterdamclimateinitiative)

Groene gevels

Een groene gevel is een muur die bedekt is met verschillende soorten planten die, eventueel met geleiders, tegen

de muur op omhoog groeien.

Intensieve groene daken

“Intensieve groene daken zijn – in de meest uitgebreide vorm – vergelijkbaar met wat tuinen op de grond zijn. De

begroeiing bestaat meestal voor een groot deel uit grassen met daarnaast ook kruiden, struiken en zelfs volwassen

bomen. Naast een begroeiing kunnen ook paden, terrassen en eventueel zelfs een vijver aanwezig zijn. Zowel qua

uitzicht, gebruik als onderhoud zijn deze groene daken min of meer vergelijkbaar met gewone tuinen. Een dergelijk

dak weegt al gauw 300 tot zelfs meer dan 1500 kg/m² en vergt een aangepaste dragende constructie.”

(rotterdamclimateinitiative)

Lichte of eenvoudige intensieve groene daken

“Lichte of eenvoudige intensieve groene daken zijn te vergelijken met kruidenrijke graslanden. Dit type wordt

dikwijls niet als een apart groen daktype beschouwd, maar als een overgang tussen intensieve en extensieve

groene daken. Dit weerspiegelt zich onder andere in het gewicht, ongeveer tussen 200 en 300 kg/m², en het

onderhoud.” (rotterdamclimateinitiative)

Meervoudig ruimtegebruik

“Ruimtegebruik is meervoudig als de bestaande ruimte intensiever wordt ingericht, met meer menging van

functies, als meer ruimte wordt gecreëerd op hetzelfde oppervlak, of als de ruimte in de tijd duurzamer wordt

ingericht.” (Hooimeijer et al., 2001)

Urban Heat Island effect

“Het Urban Heat Island-effect is het fenomeen waarbij de temperatuur in een stedelijk gebied gemiddeld hoger is

dan in het omliggende gebied. Dit wordt grotendeels veroorzaakt doordat stedelijke gebieden overdag meer

warmte opnemen dan dat ze gedurende de nacht kunnen afstaan.” (Kuypers et al., 2008)

Vergroening

Het aanbrengen van meer groen, bomen en planten (RIVM, 2008), in een bepaald gebied.

Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 27

Bijlage 2 Poster “Groen kan het dak op!”

Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 28

Literatuurlijst

Alexandri, E. en Jones, P. (2008) “Temperature decreases in an urban canyon due to green walls and green roofs in

diverse climates”, Building and Environment, 43: 480–493.

Alterra (2001) “Ontwikkeling van natuur in de Nederlandse steden”

Online beschikbaar via:

http://www.groenendestad.nl/upload/publicaties/documenten/Stad%20en%20land/ontwikkeling%20van%20natu

ur%20in%20de%20nederlandse%20steden.pdf (bezocht op 29-03-2011)

Beemster, W. (2010) “Groene filter”

Online beschikbaar via:

http://mm.stedebouwarchitectuur.nl/groene-filter.79646.lynkx (bezocht op 26-06-2011)

Bing Maps

Online beschikbaar via:

http://www.bing.com/maps (bezocht op 20-06-2011)

Blanc, P. (2008) “The Vertical Garden, from nature to cities”

Online beschikbaar via:

http://www.murvegetalpatrickblanc.com/upload/pdf/Vertical_Garden__from_nature_to_cities_1.pdf (bezocht op

26-06-2011)

Bureau Onderzoek Gemeente Groningen (2009) “Duurzaam in de buurt. Over groene stroom en investeren.”

Online beschikbaar via:

http://www.os-groningen.nl/rapport/Duurzaam%20in%20de%20buurt.pdf (bezocht op 09-06-2011)

CBS (2010a) “Bevolkingsprognose 2009-2060”

Online beschikbaar via:

http://www.cbs.nl/NR/rdonlyres/D49C0D9A-7540-42E9-948D-

794EDD3E8443/0/2010bevolkingsprognose20092060art.pdf (bezocht op 05-06-2011)

CBS (2010b) “Door recente hitte 500 extra doden”

Online beschikbaar via:

http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/bevolking/publicaties/artikelen/archief/2010/2010-3172-wm.htm

(bezocht op 25-06-2011)

City of Chicago

Online beschikbaar via:

http://www.cityofchicago.org (bezocht op 25-06-2011)

Currie, B.A. and Bass, B. (2008) “Estimates of air pollution mitigation with green plants and green roofs using the

UFORE model”, Urban Ecosystem 11: 409–422

Currie, B.A. and Bass, B. (2010) “Using Green Roofs to Enhance Biodiversity in the City of Toronto”

Online beschikbaar via:

http://www.toronto.ca/greenroofs/pdf/greenroofs_biodiversity.pdf (bezocht op 13-04-2011)

Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 29

Design Trust for Public Space (2002), “Reclaiming the Highline”, Ivy Hill Corporation, New York

Online beschikbaar via:

http://www.designtrust.org/pubs/01_Reclaiming_High_Line.pdf (bezocht op 26-06-2011)

Doshi,H., Banting, D., Li, J., Missios, P. , Au, A., Currie, B.A., Verrati, M. (2005) “Report on the Environmental

Benefits and Costs of Green Roof Technology for the City of Toronto”

Online beschikbaar via:

http://www.toronto.ca/greenroofs/pdf/fullreport103105.pdf (bezocht op 26-06-2011)

Earthpoint

Online beschikbaar via:

http://www.earthpoint.us/Shapes.aspx (bezocht op 06-06-2011)

Friends of the Highline

Online beschikbaar via:

http://www.friendsofthehigline.org (bezocht op 26-06-2011)

Garssen J, Harmsen C, De Beer J. (2005) “The effect of the summer 2003 heat wave on mortality in the

Netherlands”. Euro Surveilleillance, 10(7):557.

Online beschikbaar via:

http://www.eurosurveillance.org/ViewArticle.aspx?ArticleId=557 (bezocht op 25-06-2011)

Gemeente Groningen (2007) “Routekaart Groningen Energieneutraal+ 2025”

Online beschikbaar via:

http://gemeente.groningen.nl/milieudienst-gemeente-groningen/milieu/milieu-

algemeen/milieubeleid/resolveuid/5561123c8cdcba98f7b2a6ef4ebd1d9b (bezocht op 15-05-2011)

Getter, K.L. and Rowe, D.B. (2006) “The role of extensive green roofs in sustainable development”, HortScience,

41(5): 1276-1285

Gill, S., Handley, J., Ennos, A., and Pauleit, S. (2007) “Adapting cities for climate change: the role of the green

infrastructure”, Built Environment, 3(1): 115-133

Green Roofs for Healthy Cities (GRHC)

Online beschikbaar via:

http://www.greenroofs.org (bezocht op 26-06-2011)

Groningen Promotie (2009) “Groningse basisschool beleeft primeur met eerste groene dak op bestaande

constructie”

Online beschikbaar via:

http://www.daaromgroningen.nl/nl/nieuws/april09_map/Groningsebasisschoolbeleeftprimeurmeteerstegroeneda

kopbestaandeconstructie (bezocht op 06-06-2011)

Group STAAL (2009) “Groningen, adaption to climate change”, Atelier Landscape Architecture and Planning,

Wageningen University.

Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 30

Hooimeijer, P. et al. (2001) “Kwaliteit in meervoud”, Habiforum, Gouda

Online beschikbaar via:

http://www.werkpartners.net/uploads/kwaliteit_in_meervoud.pdf (bezocht op 15-05-2011)

Hop, M.E.C.M. (2010) “Dak- en gevelgroen”, Thieme, Deventer

Online beschikbaar via:

http://www.degroenestad.nl/cgi-bin/neosense.exe/Def_versie_Brochure_dak_en_gevelgroen.pdf (bezocht op 15-

05-2011)

Jansen, B., Dubelaar-Versluis, W., Van Dorland, R. (2011) “De Staat van het Klimaat 2010”, uitgave PCCC, De

Bilt/Wageningen

Lafarge, J

Online beschikbaar via:

http://www.jeanclaudelafarge.fr/ (bezocht op 27-06-2011)

Lawlor, G., Currie, B.A., Doshi, H., Wieditz, I. (20 06) “Green roofs : a resource manual for municipal policy makers”

Online beschikbaar via:

http://commons.bcit.ca/greenroof/publications/resource_manual.pdf (bezocht op 26-06-2011)

Mandema, F.S. (2001) “Ecologische daken Daknatuur in de binnenstad van Groningen”, student internship

Online beschikbaar via:

http://www.natuurpunt.be/uploads/biodiversiteit/lokalebiodiversiteit/documenten/groenedorp/rapport_ecologis

che_daken_groningen.pdf (bezocht op 15-05-2011)

Mentens, J., Raes, D., Hermy, M. (2006) “Green roofs as a tool for solving the rainwater runoff problem in the

urbanized 21st century?”, Landscape and Urban Planning 77: 217–226.

Moran, A., Hunt, B. and G. Jennings. (2003). “A North Carolina Field Study to Evaluate Green Roof Runoff Quantity,

Runoff Quality and Plant Growth”, ASAE (American Society of Agricultural Engineers), No. 032303. St. Joseph,

Michigan.

New York City Economic Development Corporation (NYCDED)

Online beschikbaar via:

http://www.nycedc.com/ProjectsOpportunities/CurrentProjects/Manhattan/HighLineReconstruction/Pages/HighLi

neReconstruction.aspx (bezocht op 09-06-2011)

NRC (2001) “Groningen tegen nieuwe Grote Markt”

Online beschikbaar via:

http://retro.nrc.nl/W2/Nieuws/2001/02/22/Vp/03a.html (bezocht op 26-06-2011)

Onderzoek en Statistiek (OS) Groningen (2010) “Bevolkingsprognose 2010 – 2025 gemeente Groningen”

Online beschikbaar via:

http://www.os-groningen.nl/images/stories/rapport/vlugschrbevprogn1025.pdf (bezocht op 05-06-2011)

Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 31

Our Green Home

Online beschikbaar via:

http://www.ourgreenhome.ca (bezocht op 27-06-2011)

Peck, J. (2011) “Annual Green Roof Industry Survey April 2011”, Green Roofs for Healthy Cities

Online beschikbaar via:

http://www.greenroofs.org/resources/2011_GRHC_Survey_Report.pdf (bezocht op 26-06-2011)

Kuypers, V., de Vries, B., Peeters, R.G.J.M. (2008) “Groen voor klimaat”

PCCC (2006) De Staat van het Klimaat. Actueel Onderzoek en Beleid Nader verklaard, Wetenschappelijke Redactie

Platform Communication on Climate Change (WR-PCCC), www.klimaatportaal.nl.

RIVM (2008) “Effecten van groen op de luchtkwaliteit”

Online beschikbaar via:

http://www.boomzorg.nl/upload/alinea_1865.pdf (bezocht op 29-03-2011)

Roofmeadow, Selected case studies: Chicago City Hall, Chicago, IL

Online beschikbaar via:

http://www.roofmeadow.com/case-studies/selected-case-studies/chicago-city-hall/ (bezocht op 26-06-2011)

Rotterdam Climate Initiative

Online beschikbaar via:

http://www.rotterdamclimateinitiative.nl/100_klimaatbestendig/groene_daken/typen_groene_daken (bezocht op

12-05-2011)

Smid & Hollander Dakbouw

Online beschikbaar via:

http://www.smidenhollander.nl/Producten/Water_management.aspx (bezocht op 26-06-2011)

Snellen, D., Farjon, H., Kuiper, R., Pieterse, N. (2006) “Monitor Nota Ruimte. De op gave in beeld”, NAi Uitgevers,

Rotterdam

Stadswerken Utrecht (2009) “Groene daken en gevels in het stationsgebied”

Online beschikbaar via:

http://www.cu2030.nl/assets/Image/CONT/B/boekje_haalbaarheid_studie_groene_daken_110509_3.pdf

Teeuw, P.G. en Ravesloot, C.M. (2011) “Begroeide daken na 2010 - Afstemming van techniek, organisatie &

maatschappelijk belang”, Techne Press, Amsterdam

City of Toronto, “Green Roof Bylaw”

Online beschikbaar via:

http://www.toronto.ca/greenroofs/overview.htm (bezocht op 26-06-2011)

Tzoulas, K. et al. (2007), “Promoting ecosystem and human health in urban areas using Green Infrastructure: A

literature review”, Landscape and Urban Planning, 81: 167–178

Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 32

Verschoor, M. (2009) “Groene daken voorlopig alleen mét subsidie interessant voor consument”, USP Marketing

Consultancy BV

Online beschikbaar via:

http://www.groenendestad.nl/upload/publicaties/documenten/Onderzoek%20groen%20dak.pdf (bezocht op 10-

06-2011)

VROM (2007) “Maak ruimte voor klimaat! Nationale adaptatiestrategie, de beleidsnotitie”

Online beschikbaar via:

https://www.maakruimtevoorklimaat.nl/uploads/media/Beleidsnotitie.pdf (bezocht op 25-06-2011)

Volkskrant (2010) “Zuinige straatlamp betaalt zelf lening af”

Online beschikbaar via:

http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2694/Internet-Media/archief/article/detail/979203/2010/02/23/Zuinige-

straatlamp-betaalt-zelf-lening-af.dhtml (bezocht op 09-06-2011)

Wong, N.H. et al. (2002) “Life cycle cost analysis of rooftop gardens in Singapore”, Building and Environment, 38:

499 – 509