GRAA I PRILOZI ZA KULTURNU

I DRUTVENU ISTORIJU

51

SVESKE MATICE SRPSKE

Br. 51

Pokrenute 1985.

UREDNITVO

Prof. dr Jelka Reep (urednik Serije kwievnosti i jezika)

Prof. dr Qubomirka Krkqu (urednik Serije drutvenih nauka)

Mr Miroslav Radowi (urednik Serije umetnosti)

Prof. dr Jovan Maksimovi (urednik Serije prirodnih nauka)

tampawe ove sveske finansirano je iz

Legata in. Lazara Stojkovia i Savete Stojkovi

ISSN 0352-7700

SVESKE MATICE SRPSKE

GRAA I PRILOZI ZA KULTURNU

I DRUTVENU ISTORIJU

Serija prirodnih nauka

Sv. 14

REDAKCIJA SERIJE PRIRODNIH NAUKA

Dr Jovan Maksimovi (urednik), dr Milan Breberina,dr Borivoj Krsti, dr Duan Laloevi, dr Slobodanka Stojanovi

Slavica Risti, Sinia Risti: NOVI PRILOZI PROUAVAWUISTORIJE BIOHEMIJE U SRBIJI U 19. VEKU; edomir Radenovi,Kosana Konstantinov, ivorad Videnovi, Gordana Drini: ANALIZAAKTIVNOSTI DR VLADIMIRA TRIFUNOVIA U POVODU DVAWEGOVA JUBILEJA: 55 GODINA NAUNOG RADA I 85 GODINAIVOTA; Bogosav Laeti: AKADEMIK KONSTANTIN VIKTORO-VI SUDAKOV OSNOVNI BIOGRAFSKI PODACI; Duan Lalo-evi: IVOT U HEMPTOVOJ KUI; Mirko Cvijan, Sanja Fuinato:CONTRIBUTION OF DARINKA MILOVANOVI (19001983) TO THE AL-GOLOGICAL RESEARCHES IN SERBIA; Boris Stojkovski (Igwat Re-

qin: PREGLED ISTORIJE SREDWOVEKOVNE MEDICINE)

Novi Sad2010

S A D R A J

Slavica Risti, Sinia Risti: Novi prilozi prouavawu istorije bio-

hemije u Srbiji u 19. veku . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

edomir Radenovi, Kosana Konstantinov, ivorad Videnovi, Gordana

Drini: Analiza aktivnosti dr Vladimira Trifunovia u povodu dva

wegova jubileja: 55 godina naunog rada i 85 godina ivota . . . . 15

Bogosav Laeti: Akademik Konstantin Viktorovi Sudakov osnovni

biografski podaci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

Duan Laloevi: ivot u Hemptovoj kui . . . . . . . . . . . . 29

Mirko Cvijan, Sanja Fuinato: Contribution of Darinka Milovanovi (19001983)to the algological researches in Serbia . . . . . . . . . . . . . 37

Boris Stojkovski (Igwat Reqin: Pregled istorije sredwovekovne medicine) . 55

SVESKE MATICE SRPSKE

Sv. 14

Za izdavaa

Prof. dr Duan Nikoli

Lektor i korektor

Mirjana Zrni

Tehniki urednik

Vukica Tucakov

Likovno-grafiko reewe korica

Kole inovi

Kompjuterski slog

Mladen Mozeti, GRAFIAR, Novi Sad

tampa: Prometej, Novi Sad

CIP Katalogizacija u publikacijiBiblioteka Matice srpske, Novi Sad

80/82

SVESKE Matice srpske : graa i prilozi zakulturnu i drutvenu istoriju. Serija kwievnostii jezika / urednik Jelka Reep. 1985, sv. 1 . Novi Sad : Matica srpska, 1985 . 24 cm

ISSN 0352-7700

COBISS.SR-ID 2857738

9 770352 770005

ISSN 0352-7700

Slavica Risti, Sinia Risti

NOVI PRILOZI PROUAVAWU

ISTORIJE BIOHEMIJE U SRBIJI U 19. VEKU

Razvoj srpske medicine u 19. veku bio je usko vezan za politike i

ekonomske prilike u kojima je iveo srpski narod, to je bio sluaj i

sa ostalim granama srpske nauke i kulture. Burne politike prilike,

ratovi i promene vladajuih dinastija u Srbiji uticali su na organi-

zaciju mlade i nove zdravstvene slube. Na poetku 19. veka zdravstvena

kultura srpskog naroda bila je na veoma niskom stupwu. Narod se leio

iskquivo koristei vidare i vraare. U Srbiju su tada dolazili priu-

eni samouki narodni lekari" i to najee iz Makedonije i Epira.1

U to vreme leewem" naroda bavio se i znaajan broj berbera koji su

ili vadili zube, ili stavqali pijavice, ili se pak bavili kakvim dru-

gim lekarskim" uslugama. Pored wih ovim zanimawem neretko su se

bavili i trgovci koji su u svojim duanima drali lekovito biqe, tra-

ve i druge sastojke od kojih su pravili lekove.

Za istoriju zdravstvene kulture u Srbiji u prvim decenijama 19.

veka od posebnog interesa bilo je doba osnivawa kneevine Srbije pod

vladavinom Miloa Obrenovia. elei da patrijarhalnu, zaostalu i

nerazvijenu Srbiju izvede na put to breg napretka i prosperiteta,

knez Milo je ve u prvim godinama nakon Drugog srpskog ustanka po-

eo u kneevinu Srbiju da dovodi kolovane lekare, koji su svoje obra-

zovawe stekli na medicinskim fakultetima zapadnoevropskih univer-

ziteta.2 Zahvaqujui angaovawu kneza, pozitivni reultati nisu izo-

stali. Tako se u obnovqenoj Srbiji prva bolnica javqa u apcu ve

1826. godine. Ovu bolnicu podigao je brat kneza Miloa, Jevrem Obre-

novi i ona se, kako navodi Joakim Vuji, sastojala iz jedne velike i

5

1 Dragi, Milorad, Zdravstveno prosveivawe u Srbiji u HH veku, u: Zbornik rado-va, 700 godina medicine u Srba (SANU), Beograd 1971, 170171.

2 Marjanovi, Vojislav, Farmacija u Srbiji u HH veku, u: Zbornik radova, 700 godi-na medicine u Srba (SANU), Beograd 1971, 373374.

jedne mawe sobe." U velikoj prostoriji nalazili su se bolesnici, a u

maloj doktor i ostalo bolniko osobqe. Hatierifom iz 1830. godine

turske vlasti su odobrile graewe bolnice u Srbiji, to je povoqno

uticalo na razvijawe zdravstva i podizawe zdravstvene kulture u Kne-

evini. Za relativno kratko vreme podignute su bolnice u: Beogradu,

Poarevcu, Kragujevcu, Svilajncu, Velikom Graditu itd. U to vreme u

kneevini Srbiji bila je otvorena i prva privatana bolnica. Ova bol-

nica bila je otvorena u Gurgusovcu (Kwaevcu), a wu je uz pomo Okru-

ga osnovao okruni lekar magistar hirurgije Schauengel. Bolnica jeimala 24 bolesnike posteqe i bila je jedna od najboqe ureenih bol-

nica u zemqi. Postojala je sve do 1876. godine, kada su je turski askeri

zapalili u srpsko-turskom ratu.3

U Srbiji se posle 1833. godine poela posveivati mnogo vea pa-

wa podizawu zdravstvene kulture i zatiti narodnog zdravqa. Tako je

jo Sretenskim ustavom, donetim 1835. godine, koji je u politikom

ivotu Srbije trajao veoma kratko, bilo predvieno organizovawe i

ureewe sanitetske slube u Srbiji.4 Na osnovu prvog Ustava koji je

proklamovan u Srbiji 1838. godine u Kneevini je bio obrazovan prvi

srpski sanitet. Na osnovu odredbi ovog ustava pri Ministarstvu unu-

trawih dela (Popeiteqstvu vnuternih dela) bilo je osnovano ka-

rantinsko odeqewe sa sanitetom". Prvi naelnik sanitetskog odeqewa

bio je dr Pacek.5 Godinu dana kasnije (1839) u Srbiji je donet Zakon o

okrunim lekarima. U wemu je izriito stajalo da su okruni lekari

duni da poznaju i da budu upueni u obiaje i naine ivota naroda"

kao i da su obavezni da svakom podesnom prilikom obavetavaju i po-

uevaju narod u pogledu uvawa zdravqa."6

Stvarawe uslova za povoqan razvitak saniteta u kneevini Srbiji

pozitivno je delovao na razvoj medicinskih interdisciplinarnih nau-

ka od kojih je jedna bila i biohemija. Razvoj medicinske biohemije u

Srbiji u 19. veku bio je vrsto vezan za apoteke, o emu svedoi Zakon

za apotekare i za drawe i prodavawe otrova" iz 1865. godine u kome se

izriito navodi da su apotekari i wihovi zastupnici obavezni da na

zahtev srpskih valasti ili privatnih lica izvre svaku hemijsku ana-

lizu. Analize koje su u to vreme najee bile raene odnosile su se na

laboratorijsko ispitivawe vina, piva, mineralnih voda, olova, baruta

itd.7 U jesen 1859. godine srpska vlada je pokrenula inicijativu da se

pri srpskom sanitetu ustanovi zvawe dravnog hemiara koji bi ruko-

6

3 Jeremi, Risto, Zdravstvene prilike u Jugoslovenskim zemqama do kraja devetnae-stog veka, Zagreb 1935, 7275.

4 Istorija srpskog naroda, kwiga -1,Beograd 1994, 153154.5 Marjanovi, Vojislav, navedeno delo, 373.6 Isto, 374.7 Majki-Singh, Nada, Medicinska biohemija, Beograd 2006, 26.

vodio radom novoosnovane hemijske laboratorije, a koji bi po struci

bio diplomirani apotekar.8 Ova inicijativa naila je na odobravawe

kod kneza Miloa Obrenovia, tako da je ve poetkom novembra 1859.

godine bila doneta odluka da se u sanitetskom odeqewu pri Ministar-

stvu unutrawih poslova ustanovi hemijska laboratorija kojom bi upra-

vqao dravni hemiar, ija bi godiwa novana primawa iznosila

600 talira.9 Ukazom kneza za prvog hemiara ove laboratorije bio je po-

stavqen Pavle Ili, apotekar iz Kragujevca.10 Ili je kao stipendista

srpske vlade studirao farmaciju na Petanskom univerzitetu. im je

zavrio svoje kolovawe Ili je, shodno obavezama koje je imao prema

srpskom praviteqstvu, preao u Srbiju i stupio u dravnu slubu. Go-

dinu dana posle dolaska u Srbiju, Ili je po naredbi kneza Miloa u

Kragujevcu osnovao prvu dravnu (praviteqstvenu) apoteku.11 Na elu

dravne hemijske laboratorije nalazio se sve do smrti, 1871. godine.

Treba istai da su se u periodu od 1859. do 1893. godine, na mestu upra-

viteqa dravno-hemijske laboratorije nalazili farmaceuti koji su po-

red hemijsko-toksikolokih obavqali i odreene medicinsko-biohe-

mijske analize: urina, krvi i pquvqke.12 Srpska vlada je sa velikom pa-

wom pratila rad dravno-hemijske laboratorije i rado je izlazila

u susret molbama za modernizaciju ove ustanove. Tako je za nabavku he-

mijskih aparata i reagenasa, kao i za podmirivawe ostalih potreba u

laboratoriji, 1862. godine bila odvojena suma od 6000 talira,13 a 1874.

godine suma od 10.000 talira.14 Pored ovih ulagawa, koja su znaajno

unapredila rad dravno-hemijske laboratorije, srpska vlada je poet-

kom 1874. godine preduzela korake kako bi popravila materijalni po-

loaj qudi zaposlenih u ovoj laboratoriji. Od 1859. do 1874. godine

upraviteqi dravno-hemijske laboratorije primali su platu u iznosu

od 600 t