AKADEMIJA NAUKA I UMJETNOSTI BOSNE I HERCEGOVINE AKADEMIE DER WISSENSCHAFTEN UND KUNSTE

VON BOSNIEN-HERZEGOWINA

GODIŠNJAK JAHRBUCH

Centar za balkanološka ispitivanja Zentrum far Balkanforschungen

KNJIGA/BAND 43

Urednik / Herausgeber Blagoj e Govedarica

Redakcija / Redaktion Dževad Juzbašić, Radoslav Katičić, Esad Kurtović, Blagoj e Govedarica

SARAJEVO 2014

ISSN 0350-0020 (Print) ISSN 2232-7770 (Online)

Štam pano uz podršku:Federalnog m in istarstva obrazovanja i nauke i

R im sko-germ anske kom isije N jem ačkog arheološkog in stitu ta /G edruck t m it U nterstu tzung des Foderalen M in isterium s fu r B ildung u n d W issenschaft

B osnien-H erzegow inas u n d der R om isch-G erm anischen K om m ission des D eutschenA rchaeologischen Institu ts

Sadržaj / Inhaltsverzeichnis

Članci / Aufsatze

M arc Vander Linden / Ivana Pandžić / D avid OrtonN ew rad io carb o n dates for the N eolith ic perio d in B osnia & H erzegovinaH obm pagMOKap6oHCKM gaTyMu HeoauTa y Eochm m Xep^roBMHM .......................................... 7

M artina Blečić-Kavur, A leksandar JašarevićK asnobrončanodobna ostava M ajdan/R idžali / Late Bronze Age H oard M a jd an /R id ža li 35

A leksandar JašarevićSocio-ekonom ska i sim bolička u loga im po rto v an ih m eta ln ih posu d a s G lasinca Social-econom ic and sym bolic role o f the im p o rted m eta l vessels in G la s in ac ......................... 51

Snježana VasiljG rad ina n a K olojanju - sijelo gospodara donje N eretveG rad ina Kolojanje - M eetingplace o f the m asters o f N eretva.......................................................... 101

Edin VeletovacIstočnobosanska ru d arsk a oblastE astern-B osnian m in in g te r i to r ry ............................................................................................................ 113

Tarik Silajdžić / Salm edin M esihovićV otivna ara Jupitera K apitolinskogVotive ara o f the Iupiter C apito lian ........................................................................................................... 121

A d n a n BusuladžićN epublicirane antičke svjetiljke iz Franjevačkog sam ostana u V isokom i s Katedre za arheologiju Filozofskog fakulteta U niverziteta u SarajevuU npublished antique lam ps from the Franciscan m onaste ry in V isoko and D epartm en t o f archaeology o f the Faculty o f Philosophy U niversity o f Sara jevo .............................................. 127

A lm ir M arićServile caputPrilog proučavanju ropstva u unu trašn josti provincije D alm acije Servile caputO n Slavery in the In terio r o f the Province D alm atia ........................................................................... 135

Edin B ujak / Salm edin M esihović / A m ra ŠačićEpigrafski spom enik iz D onje Šibenice kod JajcaEpigraphic m o n u m en t from D onja Šibenica near Jajce..................................................................... 149

A m ra ŠačićČ etiri do sada neobavljena epigrafska spom enikaFour previously unpub lished epigraphic m o n u m e n ts ........................................................................ 155

3

Bojan VujinovićRanovizantijski g rad n a G rad in i u B akincim aEarly Byzantine tow n at G rad ina in B ak in c i......................................................................................... 167

Esad K urtovićIz historije B itunje u srednjem vijeku(P ovodom 610. godišnjice prvog spom ena u p isan im izvorim a)From the h isto ry o f B itunja in the M iddle Ages(O n the occassion o f the first m en tio n in g in the w ritten s o u rc e s ) ............................................... 185

Enver Im am ovićR ezultati zaštitnog iskopavanja n a lokalitetu tekija n a Vrelu Bune u Blagaju kod M ostara Results of the excavations at the tekki (tekija) site on the Spring o f B una River in Blagaj near M o s ta r ...................................................................................................................................................... 195

Eli TauberKako su Jevreji-Sefardi donijeli u B osnu pro izvodn ju sira KačkavaljaH ow did the Sephardi-Jew s b ro u g h t the p ro d u c tio n o f K ashkaval cheese to B o sn ia ............... 217

Lejla SirbubaloLudwig Thalloczys Ausflug in die L iteraturLudwig Thalloczyjev izlet u k n jižev n o st................................................................................................. 225

A m ila K asum ovićD jelatnost konzulata u Bosni i H ercegovini u p rv im god inam a austrougarske okupacije 1878-1881.D er W irkungskreis der K onsulate in B osnien u n d der H erzegow ina in den ersten Jahren der osterreich isch-ungarischen O k k u p a tio n ......................................................................................... 237

Kritike i prikazi / Besprechungen

SPO M EN ICA akadem ika Sime Ć irkovića, Istorijski institu t, Z bo rn ik radova, knjiga 25,Glavni i odgovorn i u red n ik Srđan Rudić, Beograd 2011, 463. (N edim R abić)......................................... 253T ihom ila Težak-Gregl, U vod u p rapovijesnu arheologiju , LEYKAM Internacional,Zagreb 2011, 223 str. (Ikbal C o g o )......................................................................................................................... 257D anijel D zino, B ecom ing Slav, B ecom ing C roat. Iden tity T ransform ations in Post-R om an and Early M edieval D alm atia, East C en tra l and Eastern Europe in the M iddle Ages 450-1450,volum e 12, G eneral E ditor F lorin C urta , L eiden/B oston 2010. (M aja S o ld o )........................................ 259M arija Karbić, Plem ićki ro d B orića bana, H rvatski in stitu t za povijest - P odružn ica za povijest Slavonije, Srijem a i Baranje, B ibliotheca C roatica: Slavonica, S irm iensia et Baranyensia,Studije, knjiga 18, Slavonski B rod 2013, 222 str. (D ženan D au tov ić)......................................................... 262N aše starine, br. XXII, Sarajevo 2013 (M elisa F o rić ) ....................................................................................... 265

In Memoriam

T ibor Živković (1966-2013) (E m ir O. F ilip o v ić ) ............................................................................................. 269E dina A lirejsović (1942-2013) (Snježana Ćerić) ............................................................................................. 271Petar Hr. Ilievski (1920-2013) (M elisa Forić) .................................................................................................. 273Boško M arijan (1956-2014) (Ikbal Cogo) ......................................................................................................... 274

4

Hronika / Chronik

Izvještaj o rad u C en tra za balkanološka ispitivanja A N U B iH u 2014. godin i ....................................... 277

A drese au tora / A utorenadressen .......................................................................................................................... 279

Uputstva / Richtlinien / Guidelines

U putstva za p rip rem u m aterija la za G odišn jak C en tra za balkanološka ispitivanja A N U B iH 281

R ichtlin ien zu r V eroffentlichung im Jahrbuch des Z en tru m fu r B alkanforschungen der AW BH.... 283

G uidelines for the article p repara tion for G odišn jak CBI A N U B iH .......................................................... 285

5

G odišnjak/Jahrbuch 2014,43:7-34 DOI: 10.5644/Godisnjak.CBI.ANUBiH-43.35

New radiocarbon dates for the Neolithic period in Bosnia & Herzegovina

Marc Vander LindenLondon

Ivana Pandžić Banja Luka

David OrtonLondon

Introduction

N early a cen tu ry ago, G ordon C hilde coined the expression “N eolith ic R evolution” to account for the shift from a foraging to a farm ing lifestyle.1 If the social, cultural, econom ic and dem ographic im plications o f th is change indeed h ad a p ro ­found and inalterable im pact u p o n the fate of hum an ity 2, th is process w as by no m eans sudden, as the te rm R evolution w ould imply. O n the co n ­trary, the process o f dom estication o f p lan ts and anim als took several m illenn ia to be com pleted, from the earliest occurrences o f dom esticates by c. 8500-8000 cal. BC in the Fertile Crescent, to the general presence of farm ing practices by 7000 cal. BC across the Levant.3 Likewise, the very process o f crop dom estication can take up to several m illenn ia to be fully com pleted .4

W ild predecessors for N eolith ic p lan t d o ­m esticates are absent in Europe, w hile the co n ­trib u tio n o f the E uropean w ild fauna to anim al dom esticate popu la tions appears to be overall lim ited .5 All categories o f da ta thu s indicate tha t farm ing practices w ere in tro d u ced in to Europe from the N ear East. A lthough the precise m ech ­anism s o f th is process are a m atte r o f contention , its chronology is well know n thanks to the ac-

1 Childe 1925.2 Barker 2006.3 A urenche et al. 2001; Z eder 2008.4 Fuller 2007.5 Bollongino / Burger 2007; th e situation for pigs is however m ore complicated: Larson et al. 2007; O tton i et al. 2013.

cum ulation o f rad io carb o n dates across Europe and the application o f various statistical tools.6 It is now established th a t th a t the spread o f fa rm ­ing practices in Europe lasted th ree to four th o u ­sand years, from its earliest occurrences in the G reek pen insu la at the tu rn of the 8 th and the 7 th m illenn ia cal. BC to its incep tion in Britain and Ireland d u ring the first cen turies o f the 4 th m illen n iu m cal. BC. A no ther significant recent resu lt is th a t the diffusion o f fa rm ing practices is n o t a con tinuous process, b u t is ra th e r s truc tu red by a lternating episodes o f d ispersion and stasis.7 Such local delays w ere previously suspected .8 The rate o f dispersal changes significantly from reg ion to region, being m uch faster for instance in the M ed iterranean and com paratively m uch slower in central and n o rth -w este rn Europe.9 Several factors accoun t for these chronological differences, includ ing clim ate change10, ecolog­ical co n stra in ts11, the na tu re o f early farm ing practices12 and, notably, the m ost difficult v a ri­able: the density and role of local foraging pop- u la tions.13

6 e. g. Gkiasta et al. 2003; Pinhasi et al. 2004; Bocquet-Appel et al. 2009; 2012; Fort et al. 2012.7 B ocquet-Appel et al. 2009; 2012; Isern et al. 2012.8 e. g. A m m erm an / Cavalli-Sforza 1971; Zvelebil / Rowley- C onw y 1986; Guilaine 2003.9 B ocquet-Appel et al. 2012.10 W eninger et al. 2006; Berger / Guilaine 2009.11 B ocquet-Appel et al. 2012.12 C onolly et al. 2008.13 Isern et al. 2012; see V ander L inden 2011 for a review of these various factors.

7

Identifying and filling gaps in the evidence

The chronology o f the diffusion o f farm ing p rac ­tices across Europe thu s rests u p o n solid fo u n ­dations. A lthough Europe is arguably one of the m ost intensively covered areas in the w orld in te rm s o f archaeological field activity, several regions still rem ain u n d er-d o cu m en ted . O ne of these gaps co rresponds to the m o d ern -d ay te r ­rito ry o f B osnia & H erzegovina. This situation is u n fo rtu n a te for several reasons. Firstly, Bosnia & H erzegovina lies at the crossroads betw een the tw o m ajor E uropean stream s o f diffusion, th a t is in land the Starcevo-K 6r6s-Cri§ culture followed by the LBK culture in cen tral Europe, and the Im presso-C ard ial com plex in the M ed i­te rran ean basin . Secondly, the pub lication of the sites o f O bre I and II in the m id-1970s by M arija G im butas and h er team w as at the fo refront of the rad io carb o n m ethod . A to tal o f tw enty-tw o rad io carb o n dates w ere indeed obta ined for b o th O bre I and II14, at a tim e w hen dating o f sites by a single sam ple w as often the no rm . However, this p ioneering study did n o t have any local offspring and the use of the rad io carb o n m eth o d for the N eolith ic o f B osnia & H erzegovina has since rem ained lim ited. O nly recently has the situa­tio n im proved, th an k s especially to an intensive research p ro ject conducted in the V isoko basin u n d e r the aegis o f the U niversity o f Kiel.15 A su r­vey o f the literature identified a to tal o f 68 dates for eight sites, seven of w hich are located in the up p er B osna river valley (Table 1). The n um ber o f dates p er site is highly variable, from tw o dates (e. g. K undruci; Butm ir, G orn ja Tuzla) to 30 for Okolište.

It is in th is context th a t a da ting program m e was launched in 2010 in co llaboration betw een the U niversity o f Leicester and the M useum of the R epublika Srpska. A n appeal was m ade to m useum s across B osnia & H erzegovina to su b ­m it suitable bone sam ples from existing collec­tions for 14C dating, and several in stitu tions re ­sponded favourably to th is call. The actual choice o f sam ples and sites was left to the local curators, w ho w ere only in stru c ted to provide sam ples

14 G im butas 1974b, Tab. 1-2.15 e. g. H ofm ann et al. 2009; H ofm ann 2012; M uller et a l2013; H ofm ann in press.

th o u g h t to be of N eolith ic date. If possible, p ref­erence was given to - at least - tw o sam ples per site an d /o r chronological u n it (e. g. stra tig raph- ic level). A to ta l of 49 sam ples from 23 sites was eventually subm itted . Samples w ere processed by the Research L aboratory for A rchaeology and A rt History, U niversity of O xford, and were subject to standard chem ical trea tm en ts in order to ex tract collagen and to rem ove any possible m o d e rn contam ination . The results are su m m a­rised in Table 2. N ine sam ples d id n o t yield suf­ficient collagen to provide reliable dates, w hilst a few sam ples p o in t to o ther periods: tw o dates from Lazaruša belong to the Early Bronze Age, four sam ples are dated to the Iron Age, and two sam ples proved to be sub-recen t a n d /o r m o d ­ern. D espite these m in o r draw backs, inescapa­ble w hen w orking w ith m u seu m collections, the m ajo rity of the sam ples belongs to the N eolithic period , w ith 32 dates for 14 sites. R adiocarbon dates w ere previously available for th ree of these sites (O bre I, O bre II and G orn ja Tuzla) and our goal in these cases was to check the coherence of the o lder de term inations against the new ones. D ates w ere thu s ob tained for 11 new sites, m ore th a n doubling the n u m b er o f sites for w hich ra ­d iocarbon dates now exist (Fig. 2).

Figure 1 presen ts the geographical d is trib u ­tio n of N eolith ic sites in B osnia & H erzegovina, as gathered from the published literature, co m ­p ared w ith the d istribu tion o f sites for w hich ra ­d iocarbon dates are available. W hilst the state of the docu m en ta tio n is excellent in cen tral Bosnia, as a d irec t resu lt o f the afo rem entioned w ork in the V isoko basin , elsew here the situation is m uch m ore variable. In H erzegovina, abou t a th ird of know n sites are now dated, all for the first tim e th an k s to the p resen t p rogram m e. At a m ore d e ­tailed level, however, m uch rem ains to be done as it was n o t possible to date any en tire sequence (see below). The situation is w orse in the n o r th ­e rn h a lf of the co u n try w ith only a handfu l of dated sites, th ree o f th em located along the Vrbas river valley.

Central Bosnia

Obre I / Obre II

The stratified sites of O bre I and II w ere excavat­ed in 1967 and 1968 by a jo in t B osnian-A m eri-

8

Fig. 1. distribution o f known Neolithic sites in Bosnia & Herzegovina (white dots), with indication o f sites for which 14C information is available (black dots)

can team , co-d irected by Alojz Benac and M arija G im butas.16 B oth sites, only a couple o f h u n d red m eters apart, lie on the b an k o f the T rstionica river in the Bosna valley. Excavations in O bre I w ere organised in seven trenches, covering 700 m 2, and for O bre II in 12 trenches covering 928 m 2. As previously m en tioned , the existing ra d io ­carbon record is satisfactory, especially given the age o f the excavations, w ith six dates for O bre I, and 16 dates for O bre II.17 A lthough b o th series o f dates are in ternally coherent, we decided to ob tain m easurem ents for new sam ples in order to check for possible d iscrepancies related to a d ­vances in rad io carb o n dating technique. Four

16 Benac 1973a; Benac 1973b; G im butas 1974a.17 G im butas 1974b, Tab. 1.

new dates are now available for O bre I, and a fu r­th e r th ree for O bre II.

O bre I is the o ldest site, w ith a Starčevo base level dated by tw o 14C sam ples to the first ha lf o f the 6 th m illen n iu m cal. BC. The orig inal re ­p o rt also m en tions a th ird date p o in ting to the last tw o centuries o f the 7 th m illen n iu m cal. BC, b u t its validity was questioned by G im butas her- self.18 U nfortunately, as p a rt o f th is new dating program m e, it was n o t possible to get new bone sam ples from th is early phase in the collections o f the Zem aljski M uzej. The four new sam ples all com e from sonda IV, layers 11 and 12, w hich are a ttribu ted to G im butas’ second chronological phase for O bre I.19

18 G im butas 1974a, 19; see below general discussion.19 G im butas 1974b, 17.

9

Fig. 2. distribution o f Neolithic sites in Bosnia & Herzegovina for which 14C information is available. White dots: 14C dates taken from the literature. Black and white dots: 14C dates taken from the literature

and supplemented by new dates. Black dots: newly dated sites.

In o rder to m axim ise the po ten tia l offered by the relatively large n u m b er of available 14C dates, we decided to use Bayesian m odelling. W ithou t going in to the details20, th is statistical p rocedure com bines rad io carb o n dates w ith so-called p rio r in fo rm ation in order to constra in and reduce the range of 14C probabilities. This p rio r in fo rm ation corresponds to in d ep en d en t data regard ing the relative chronology of the dates (e. g. stra tig raph- ic relationship betw een the sam ples). In the p res­en t case, we m odelled all 14C dates on the basis of the th ree phases devised by G im butas.21 We use the software Oxcal w hich offer various statistical tests, th e ir choice depend ing u p o n the n a tu re of

20 e. g. B ronk Ram sey 2009.21 G im butas 1974b.

the archaeological in fo rm ation at one’s dispos- al.22 H ere, preference w as given to the function BOUNDARY, w hich assum es th a t all dates for a phase belong to a single u n ifo rm range b o u n d ed by a given s ta rt and end. D espite its simplicity, th is m odel proves to be very useful and efficient. It is im p o rtan t to recognise that, in th is m odel, bou n d aries do n o t com e as set dates, b u t still as probability d istribu tions.

G im butas recognised three successive phases for O bre I, respectively nam ed O bre IA, IB and IC.23 In o u r m odel, p resen ted in Fig. 3, O bre IA

22 see Bronk Ramsey 2009.23 G im butas 1974b.

10

8000 7000 6000 5000 4000

Modelled date (BC)

Fig. 3. Bayesian modelling o f radiocarbon dates for the site o f Obre 1

includes tw o dates24, O bre IB six dates (in c lu d ­ing four new ones), and O bre IC tw o dates. The Bayesian m odelling suggests th a t phase O bre IA lasts betw een 5965-5579 cal. BC (68.2%) and 5694-5369 cal. BC (68.2%). O bre IB is b o u n d ed betw een 5666-5536 cal. BC (68.2%) and 5410­5278 cal. BC (68.2%). Lastly, O bre IC occurs betw een 5482-5062 cal. BC (68.2%) and 5210­4787 cal. BC (68.2%)25. The overlap betw een the end and the beg inn ing o f successive phases should n o t be regarded as a problem . The phases occur in clear succession, bu t, on the basis o f the existing evidence, it is im possible to p in p o in t w ith fu rth e r precision th e ir chronological lim its. The n u m b er o f available rad io carb o n dates plays

24 A th ird date UCLA 1605 I was rep o rted by G im butas, but proves too old and, following G im butas’ original position, was no t considered here.25 Dates obtained thanks to Bayesian m odelling are rep o rt­ed here w ith in a single confidence interval. By com parison,single calibrated dates are rep o rted w ith a double confi­dence interval, unless specified otherwise.

a m ajor role in th is exercise, as is fu rth e r m ade clear by the results for O bre II.

The stra tig raphic and cu ltural situation for O bre II presents, in G im butas’ schem e, th ree phases, each w ith th e ir ow n sub-divisions. G im ­bu tas rep o rts six dates for Phase B utm ir 1a, and no correspond ing sam ples could be re trieved for the p resen t dating program m e. There are four ex­isting dates for phase B utm ir 1b, includ ing a new sam ple, OxA-23293 w hich w as ob tained from a h u m an fem ur from sonda VI, layers 17-18, at a d ep th of 250 to 280 cm. A lthough th is d ep th is com patib le w ith phase B utm ir Ib, the recorded p rovenance o f th is h u m an bone is in co n trad ic ­tio n w ith the orig inal b one rep o rt, w hich states th a t all h u m an rem ains w ere found in sonda V (N em eskeri 1974). Yet, the co rrespond ing date o f 5016-4832 cal. BC (94.9%) is com patible w ith o ther dates for the sam e phase (see below ), and also o lder th a n dates from the u p p er levels from the sam e sonda: there is therefore n o reason to

11

do u b t its validity. Phases B utm ir IIa and IIb have four dates each, w hile B utm ir III was n o t d irectly dated in G im butas’ publication. ^ i s gap is now filled by date OxA-23294, w hich w as ob tained from sonda III, at a d ep th o f 0.3-0.5 cm , w hich corresponds to the latest B utm ir 3c phase.

Let us also m en tio n th a t a th ird new sample, OxA-23295, w as ob tained for sonda IV, layer 14, and gives a date o f 5001-4826 cal. BC (93.2%). ^ e new date is coheren t w ith date Bln-639 o b ­ta ined for layer 25 of the sam e sonda. This strati- graphic concordance indicates th a t b o th dates are valid. However, in the absence of full publication of all s tra tig raphic records, it is n o t possible to a ttach th is new date to any of G im butas’ phases and therefore it is n o t included in the m odelling.

Bayesian m odelling of the aforem entioned dates is rep o rted on Fig. 4. Phase B utm ir IA is b o u n d ed betw een 5128-4953 cal. BC (68.2%) and 4981-4821 cal. BC (68.2%), w ith phase But- m ir IB betw een 4976-4854 cal. BC (68.2%) and 4884-4740 cal. BC (68.2%). Phase B utm ir IIA lasts betw een 4865-4728 cal. BC (68.2%) and 4778-4626 cal. BC (68.2%) and B utm ir IIB o c ­curs betw een 4770-4586 cal. BC (68.2%) and 4646-4467 cal. BC (68.2%). Lastly, B utm ir III is only dated by OxA-23294, betw een 4706 and 4535 cal. BC (95.4%). As for O bre I, the Bayesian m odelling is therefore in b ro ad agreem ent w ith G im butas’ early results, w ith only one m ajo r d is­crepancy. In the absence of 14C dates, G im butas considered for phase B utm ir III th a t a d u ra tion o f “400 to 500 years seem[s] to be plausible”.26 ^ e date rep o rted here ra th e r suggests th a t phase B utm ir 3 lasted only a cen tu ry and a half. O ver­all, the m odelling thus po in ts to a relatively sho rt sequence at O bre II, lasting for approxim atively five centuries. W ith the exception of B utm ir III, for w hich only one date is available, all phases are o rdered in a clear sequence, w ith lim ited overlap betw een them .

Okolište

^ e site o f O kolište lies in the n o rth e rn p a r t of the V isoko basin . This large site, covering 7ha, has been recently investigated by a G erm an-B os- n ian team .27 A com bination of geom agnetic prospection and archaeological excavations has

26 G im butas 1974b, 35.27 e. g. H ofm ann et al. 2009.

dem onstra ted th a t the site was su rro u n d ed by a com plex system of ditches w ith several episodes o f construction , and inco rp o ra ted num ero u s rec ­tangu lar houses, often bu ilt over each other. In total, using th is stra tig raphic in fo rm ation as well as 14C dates and p o tte ry seriation , the excavators recognise n o less th an n ine successive phases.28

Follow ing R obert H ofm ann’s analysis, we have g rouped several o f these phases together in o rder to m atch com parisons w ith existing ty ­po-chrono log ical schem es for cen tral B osnia.29 W h en possible, s tra tig raphic in fo rm ation was also taken in to consideration in the elaboration of the Bayesian m odelling (Fig. 5). O n ly one date, KIA-41403, is available for Phase I, and places it betw een 5231 and 5038 cal. BC (90.7%). Follow ing H ofm an n 30, we have th en g rouped to ­gether phases 2-3, w hich last betw een 5226-5086 cal. BC (68.2%) and 5114-4918 cal. BC (68.2%). Phases 4-6 are b o u n d ed betw een 5190-5071 cal. BC (68.2%) and 4805-4710 cal. BC (68.2%). Phases 7-8 are dated betw een 4928-4768 cal. BC (68.2%) and 4779-4570 cal. BC (68.2%), w hilst the sequence ends w ith phase 9 betw een 5024-4738 cal. BC (68.2%) and 4776-4477 cal. BC (68.2%). It m ust be n o ted th a t the chronology presen ted here is in overall agreem ent w ith H of­m an n ’s ow n calculations. ^ e p resen t m odelling is how ever m ore conservative, as it stresses the probability associated w ith each boundary , and does n o t inco rpo ra te in fo rm ation from m ateria l cu lture seriation. F rom a rad io carb o n p o in t of view, it is for instance noticeable th a t phases 1 and 2-3 p resen t a m ajor overlap, as do phases 7-8 and 9. The lim ited n u m b er of 14C dates available for these phases is partly responsible for th is s it­uation.

Kundruci

K undruci is a sm all settlem ent of a round 0.2ha, located abou t 80m above the V isoko basin on the Pleistocene terrace o f a side valley.31 Previously know n from road construc tion w ork32, the site w as surveyed and excavated in 2008. Excavations covering a round 140m 2 revealed seven o ccupa­tio n ho rizons (Layers 2-8), all b u t the o ldest of

28 H ofm ann 2012, Figs 6-7.29 Ibid., Tab. 1.30 Ibid., Tab. 1.31 F urholt 2012; Furholt 2013.32 Perić 1995.

12

OxCal v4.2.3 Bronk Ramsey (2013); r:5 IntCaH 3 atmospheric curve (Reimer et al 2013)

Sequence

Bounda,\ry

Obre II [Amodel:133]

Obre II start

Phase Obre II (Butm ir la)

R Date Bln-639 [A :51]

R Daft) GrN-5683 [A :92]

R Daft) Bln-792 [A: 127]

R Daft) UCLA-1605 A [A.115]

R_Datćt LJ-2327 [A :117]-

R_Dafe) GrN-5684 [A :109]

Boundary Obre I I I a-lb

Phase O

R _Datt

R D a k

R D a k

R Dak

bre II (Butm ir lb)

OxA-23293 [A:94]

GrN-5685 [A.113]

GrN-5686 [A :96]

Bln-657 [A:115]

Boundary Obre II lb -lla

Phase O

R _D ak

R _D ak

R Dakv_

bre II (Butm ir lla)

UCLA-1605 E [A: 114]

UCLA-1605 C [A :131]

Bln-638 [A: 128]

Boundary Obre I I I la-1 lb

Phase Obre II (Butmir lib)

R_Daftj Bln-656 [A: 127]

R_Dah) B ln-637 [A: 104]

R D at^ UCLA-1605 B [A:104]

R_Datr) B ln-790 [A: 124]

Bounda,

R_Date

Bounda,

try Obre II llb - l ll

DxA-23294 [A: 104]

Obre II End" V

_j I i i i I I I I I i I i I [ I I [ I I i i I I i I I i I I i I i I I i I I i ___ [___ I___ I___ [___ I___ I___ [___ I___ l

6000 5500 5000 4500 4000 3500

Modelled date (BC)

Fig. 4. Bayesian modelling o f radiocarbon dates for the site o f Obre 2

w hich con tained rem ains o f u n b u rn t houses. The latest o f these - H ouse 1/2 from Layer 2 - is an extensive (14x6 m ) s truc tu re identified from a series of large postholes. The occupation h o ri­zons w ere g rouped by the excavators in to five

layer-form ations33: K un1/2 (Layer 2), K un 1/3 (Layer 3), K un 1/4 (Layers 4-5), Kun 1/5 (Layers 6-7), and Kun 1/6 (Layer 8).

33 Furholt 2012, Tab. 1.

13

Sequence Okoliste [Am )del:39]

Boundary Start Ph 1

R_Date KIA-41403 [A:

Boundary Ph 1 to Ph 1

—

104]

-3

(Phase Oko 2/4■s

R_Date KIA-28833 [,

. R Date KIA-28828 [,

V114]

1.108/

Boundary Oko 214-213

R_Date KIA-28831 [A:

Boundary Ph 2-3 to PI

70]

4-6

---_ _

(Phase Ph 4-6\

R_Date KIA-32105 [/

R_Date KIA-32106 [/

R_Com bine KIA-321

R_Date KIA-41402 [/

R_Date KIA-28826 [,

R_Date KIA-32104 [,

R_Date KIA-32108 [/

R_Date K IA -32112 ]>

R_Date KIA-41404 [,

R D a te KIA-28830 [,

{ R Date KIA-28827 [,

1:51/

1.60]

)3 [A : 113]

V.114]

V108]

1105]

V111]

.104]

1:105/

1:95/

1:33/

—

_.... ..

Boundary Ph 4-6 to PI 7-8

(Phase Oko 1/3

R_Date UtC-11901 [,

I R Date UtC-11900 [,

V84]

V1101

----------- — -

Boundary Oko 1/3-1/2

R_Date U tC -11968 [A.

Boundary Ph 7-8 to PI

75]

9

(Phase Ph 9

R_Date KIA-41401 [,

I R Date KIA-41400 [/

V32]

V81I

'—'

— =V_Boundary End Ph 9 — y

6500 6000 5500 5000 4500 4000

Modelled date (BC)

Fig. 5. Bayesian modelling o f radiocarbon for the site o f Okolište

The p o tte ry from K undruci appears to co rre ­spond to late B utm ir m ateria l from the Visoko basin , e. g. Phase 9 at O kolište, albeit w ith som e elem ents th a t are closer to B utm ir itself, and som e entirely d istinctive tra its.34

Three 14C dates w ere ob tained for K u n d ru ­ci, all on charcoal.35 O f these, KIA-39639 from K un 1/3 calibrates to 4836-4696 cal. BC (95.4%), w hile KIA-39638 from K un 1/4 w orks ou t as 4933-4746 cal. BC - b o th broad ly supporting the excavators’ suggested occupation range of 4900-4700 cal. BC. A th ird sam ple, KIA-43947, was an un iden tified charcoal fragm ent from the low erm ost occupation deposits (K un 1/6) and gave an anom alously early date o f 5976 to 5717

34 Ibid., 207.35 Ibid.; Furholt 2013.

cal. BC (95.4%). G iven its d isagreem ent w ith the associated late B utm ir pottery, plus the po ten tia l for residuality /o ld -w ood effects, th is date w as re ­jec ted by the excavators36 and is n o t considered fu rth e r here.

Donje Moštre

This is a large site (c. 3.5ha) situated on the left b an k o f the River Bosna in the Visoko basin , less th a n a k ilom etre sou th o f Okolište. Follow ing geom agnetic survey, an area o f approxim ately 100m 2 was excavated in 2008 by the U niversity o f Kiel, Zem aljski M useum of B osnia & H er­zegovina, B osnian A cadem y o f Sciences, and H eritage M useum in Visoko.37 A rea 1, located

36 Furholt 2012, 207; 2013, 181-182.37 M uller-Scheessel / H ofm ann 2013.

14

ju s t above the b an k o f the Bosna, consisted o f a single trench , w hile the bu lk o f the exposed area was tow ards the centre o f the site in A rea 2. Four bu ild ing ho rizons w ere identified in A rea 1 and six in A rea 2.

The site was orig inally identified on the b a ­sis o f surface finds typologically assigned to late Kakanj, suggesting occupation roughly co n tem ­poraneous w ith A rnautovići and the beg inn ing o f occupation at Okolište.38 The earliest levels encountered in the 2008 excavations, however- m ainly in A rea 1 - appear closer to the end of the Okolište sequence, w ith ceram ic form s cor­responding to B utm ir III.39 Accordingly, D onje M oštre is suggested to have been (re?)founded roughly contem poraneously w ith the abandon­m en t of Okolište, around 4650 cal BC, perhaps representing a shift in settlem ent location.40 This is broadly supported by tw o 14C dates on short-life p lan t m aterials from the earliest excavated layers41: Erl-15197 and Erl-15196, from D om 1/6 and D om 1/5 respectively, are alm ost identical and calibrate to w ith in 4679-4458 cal. BC at 95.4%. A n add i­tional sam ple from D om 1/6 (KIA-39512) gave a m id-4th m illennium cal. BC date and was rejected by the excavators as an outlier.

The bu lk o f excavated deposits from A rea 2, m eanw hile, are described as early C opper Age- w ith the ceram ics show ing greater links to the cen tral Balkans th a n seen in the late N eolith ic of the Visoko basin - w hile there is som e V učedol m ateria l m ixed in to the u p p erm o st layers, sug­gesting re-occupation after a h ia tus.42 Three dates from th is area (Erl-15200, Erl-15199, KIA- 39513) fall a couple o f cen turies later th an those from A rea 1, calibrating to a round 4450-4250 cal. BC at 95.4%.

Zagrebnice

This is a sm all site located on the left b an k o f the Bosna to the far sou th o f the Kakanj basin , w here the river starts to em erge from the narro w sec­tio n o f valley dow nstream from the Visoko b a ­sin. O riginally discovered du ring ro ad co n stru c ­tio n in the 1970s, the site was excavated in 2008 by a jo in t G erm an-B osn ian team . A round 30 m 2

38 Perić 1995.39 M uller-Scheessel / H ofm ann 2013, 218.40 H ofm ann 2012, 192.41 M uller-Scheessel / H ofm ann 2013, Tab. 1.42 Ibid., 219-220.

w ere exposed, the b u lk o f th is in A rea 2 w hile A rea 1 consisted o f a single sm all tren ch .43

The foundation o f Zagrebnice has been sug­gested to represen t a relocation o f P landište.44 C eram ic finds from the low est tw o layers in A rea 1 (Zag 1/5 and Zag 1/4) are described as having sim ilarities w ith b o th late Kakanj and ‘classic’ B utm ir m ateria l from O kolište, w hile the overly­ing Zag 1/3 is equated w ith the end of the O ko- lište sequence (i.e. Phases 8 and 9.45 In A rea 2, the low est excavated layers - Zag 2/7 - appear to correspond to Zag 1/3.

Five dates w ere ob tained for Zagrebnice fol­low ing the 2008 excavations, all on short-life p lan t rem ains (M uller-Scheessel / H ofm ann 2013, Table 1). O f these, th ree from Zag 2/7 ac­cord w ith the typochronology, falling w ith in the 4900-4600 cal. BC range (KIA-45629, KIA- 45630, KIA-41405).

The tw o dates from A rea 1, however, are earlier th a n expected. KIA-45627 from Zag 1/5 calibrates to 5607-5477 cal. BC (95.4%), a m id ­dle N eolith ic date th a t is at odds w ith the But- m ir p o tte ry recovered from th is layer. Erl-15195 from Zag 1/3 is m ore problem atic, giving an ear­ly date o f 5507-5357 cal. BC (95.4%) w hile the layer corresponds typologically w ith Zag 2/7.

W hile the excavators express som e doub t abou t the reliability of these determ inations, w hich w ould im ply a m uch earlier developm ent o f B utm ir p o tte ry th an seen elsew here46, it is d if­ficult entirely to dism iss th em given the ir in te r­n a l coherence as the only dates from Trench 1, and the fact th a t they are on short-life samples. G iven the presence o f earlier ‘K akanj’ po tte ry am ongst surface finds from Zagrebnice, the ex­cavators’ in te rp re ta tio n in te rm s o f m ixing from earlier (unexcavated) layers seem s reasonable - especially for Erl-15195 - hence the dates are in ­cluded in table 2. Two add itional dates from the u nderly ing alluvium are n o t considered here.

Butmir

The type-site for the late N eolith ic of central Bosnia, B utm ir is located in the Sarajevo basin , 10 k m from the centre o f the city. The site lies

43 Ibid.44 a. k. a. Kakanj; H ofm ann 2013, 191.45 M uller-Scheessel / H ofm ann 2013, 159.46 M uller-Scheessel / H ofm ann 2013.

15

close to the Željeznica, a tr ib u ta ry o f the Bosna. It w as orig inally excavated on a g rand scale in the 1890s, by Vaclav R adim sky and Franz Fiala. Ex­tensive excavation again to o k place in the 1970s, b u t the only rad io carb o n dates derive from a single sm all sondage (around 5 m 2) dug in 2002 by a jo in t G erm an-B osn ian team (H ofm ann et al. 2009). Four phases w ere defined on the b a ­sis o f the trench , w ith the first tw o (layer-groups 1-2) a ttribu ted to B utm ir I o r II and the later two to B utm ir III, a lthough the excavators no te th a t lim ited ceram ic m ateria l was available for th is analysis.47

A lthough a series of anim al bone samples were taken for dating, only tw o were successful, bo th from contexts w ithin layer-group 2, correspond­ing to the upper fill o f a pit. UtC-11969 calibrates to 4934-4720 cal. BC (95.4%), while UtC-12039 works out as 4796-4584 cal. BC (95.4%), both broadly consistent w ith the typochronology.

Arnautovići

The site o f A rnautovići is located in the Visoko basin . D espite the relatively th in cu ltu ral layer (c. 60 cm , from 0.50 to 1.10 m deep), the recov­ered p o tte ry assem blage is ra th e r extensive and, despite presen ting several affinities w ith Obre, u n ique in B osnia & H erzegovina. F rom a stylistic p o in t o f view, the ceram ic assem blage is indeed characterised by a w ide com bination of tra its, in ­cluding Starčevo-Im presso ones; vases on high, hollow conical pedestals decorated w ith spiral and so-called ‘m usical no tes’ m otifs, s tro n g ­ly rem inescen t o f the cen tral E uropean LBK as well as the V inča culture; ‘cult vessels’48, as well as dark grey / b lack b iconical bow ls and cups w ith a w ell-polished surface. O n th is basis, it has been suggested th a t the site com prises tw o d istinc t chronological periods o f use, the second one b e ­ing m arked by the appearance o f b lack surface trea tm en t and spiral decorative m otives.49 This second phase w ould be parallel to Phase IV from O bre I, following Perić’s schem e.50 Perić also p o in ts ou t p o ten tia l sim ilarities betw een the p o t­te ry assem blage o f A rnautovići and the C akran culture, especially the site o f Kolsh in A lbania.

47 H ofm ann et al. 2009, 155.48 Benac 1966b.49 Perić 1995, 21-24.50 Ibid., Tab. 3.

A single sam ple was dated for th is site, com ing from test tren ch 3, in the u p p er ha lf of the cu l­tu ra l layer. ^ e co rrespond ing date, OxA-23339, p resen ts an age o f 5321-5207 cal. BC, w hich is in ag reem ent w ith O bre I phase C.51

Zbilje

The site of Zbilje lies in the V isoko basin. The p o tte ry assem blage is rem arkable because o f the p ro p o rtio n of fine w are, exhibiting several in ­fluences includ ing black and gray surface deco ­ra tio n and typological connections w ith Lisičić and n o rth -eas te rn B osnia.52 ^ e s e elem ents p o in t to parallel developm ents in O bre II, associ­ated w ith the final phase o f the B utm ir cu lture .53 A n o th er no tab le typological influence concerns the presence o f V inča tra its (especially V inča- P ločnik phase), a p h en o m en o n observed across several regions, includ ing central B osnia b u t also M ontenegro .54

O nly one sam ple has been dated as p a rt o f this project. ^ i s sam ple, OxA-23340, ind icating use o f the site a ro u n d 4692-4522 cal. BC (95.4%), d i­rectly com pares w ith the O bre II chronology and confirm s the typological date.

Dvor

^ e site o f D vor is located on the left b an k o f the K raljušnica river, in the V isoko basin. As for Zbil­je, Lisičići tra its are num erous, b o th in the lithic techno logy (flint saw blades) and p o tte ry (e. g. use o f calcite sand as tem per). A V inča co m p o ­n e n t is also noticeable.55 O n th is basis, Perić has suggested parallels betw een phase I a t D vor and phase III at O bre II.

A single sam ple, OxA-23342, is available for the site and gives a date o f 4802-4686 cal. BC (93.8%). ^ e sam ple was taken from sonda 2, at a d ep th of 1.2 m ; because o f the lack o f contextual in fo rm ation we can n o t a ttribu te th is sam ple w ith certa in ly to either phase I o r II, and the 14C age overlaps w ith b o th the B utm ir I and B utm ir II phases from O bre II.

51 in G im butas’ scheme: G im butas 1974b.52 Perić 1995, 41-42.53 phase II in O bre II, phase III in Okolište; Perić 1995.54 Ibid.55 e. g. dark-brow n bowls w ith black surface decoration: Pe­rić 1995, 26-28.

16

Northern Bosnia

Gornja Tuzla

^ e site o f G orn ja Tuzla is located on a sm all hill n ex t to the river Jala. Sm all-scale excavations w ere orginally conducted in the 1950s u n d e r the d irec tion o f A. Benac.56 ^ e s e investigations re ­vealed several stratified cu ltural layers, the low est levels belonging to the the early N eolith ic Starče­vo culture, includ ing the rem ains o f a house - u n ique for the area. ^ e u p p er levels date to the V inča culture, constitu ting one o f the w este rn ­m ost po in ts o f th is archaeological culture, o th ­erw ise centered u p o n m o d ern -d ay Serbia. Two early 14C sam ples date the Starčevo and V inča levels to 5674-5475 cal. BC (93.6%) and 4534­4335 cal. BC (95.4%) respectively.

Field activities have resum ed on the site since 2007, in the fo rm o f a collaborative p ro ject b e ­tw een the M useum of E astern B osnia and the P reh istoric Institu te from V ienna (A ustria). A com plex stra tig raphy spann ing eighteen layers was b ro u g h t to light, b u t accord ing to the excava­to r M irsad Bakalović the subsoil was n o t reached. A contro l tren ch was dug along the eastern p ro ­file and reached the subsoil at a d ep th of 2.70 m e ­ters. A rich archaeological assem blage was recov­ered, com prising pottery, g rindstones, lith ic and bone tools, and a fem ale figurine p o in ting to an a ttribu tion to the V inča culture.

F our sam ples w ere dated as p a rt o f our new dating program m e, all com ing from the latest ro u n d o f excavation. OxA-23296 com es from the low est p o in t o f the contro l tren ch and dates to 5574-5482 cal. BC (75%). ^ i s sam ple com pares directly w ith the previous Starčevo date and co n ­firm s the use o f the site in the m id 6th m illennium cal. BC. Sample O xA -23297 com es from layer 15 and dates to 5216-5011 cal. BC (early Vinča). Lastly, b o th OxA-23298 and OxA-23299 come from layer 8 and date respectively to 4786-4590 cal. BC (95.4%) and 4687-4502 cal. BC (95.4%), w hich suggest an a ttrib u tio n to the late V inča p e ­riod.

Bijelića Glavica

The site o f Bijelića Glavica, G ornji D rugovići, was in itially surveyed in 1983 and th en excavated in 1984 and 1985. F inds included several hearths,

56 Benac 1966.

as well as floor and house daub fragm ents, the la tter show ing traces o f w ood com ponents. ^ e excavator o f the site, O rh an Jam aković in te r­p re ts it as a sm all settlem ent, possibly destroyed by fire. D espite a h igh degree o f fragm entation , the p o tte ry assem blage includes bowls, pots, jars and cups, show ing tra its belonging to b o th Late V inča and Sopot cultures.57

Sam ples OxA-23303 and OxA-23304 were ob tained from tria l tren ch 3, at dep ths o f respec­tively 1.9 m and 1.5 m . B oth dates fall w ith in the early 5th m illenn ium cal. BC and calibrate at 4783-4583 cal. BC (94.2%) and 4618-4456 cal. BC (94.0%) respectively. These confirm the chronological a ttribu tion to the late V inča / So­p o t period.

Kočićevo

^ e site o f Kočićevo is located in the alluvi­al p lain o f the V rbas river, 5 k m to the sou th of the confluence w ith the Sava river. The site was surveyed and tested in 2010, and fu rth e r excava­tions w ere carried ou t in M arch 2012. ^ i s recent fieldw ork has confirm ed the suspected presence o f a N eolith ic settlem ent, ind icated by overlap­p ing pits, set on the riverbank o f a palaeochan- nel o f the Vrbas.58 Extensive m ateria l culture has been collected over the course o f these tw o field seasons and p re lim inary typological study points to com parison w ith the Sopot culture, w hich covers the earlier p a r t o f the 5 th m illen n iu m cal. BC in in land C roatia .59 Sam ples OxA-23300 and OxA-23301 w ere ob ta ined from the sam e layer, at a dep th of 80 to 100 cm u n d e r the base o f the p lough horizon . ^ e s e dates calibrate respective­ly to 4846-4707 cal. BC (95.4%) and 4786-4590 cal. BC (95.4%) and confirm the typological a t­tr ib u tio n to the Sopot culture.

Bočac

The site o f Bočac (M rkonjić G rad) was discov­ered in 1986 d u rin g bu ild ing w ork. A n archae­ological layer yielding N eolith ic m ateria l culture (e. g. po tsherds and house daub) w as observed, in add ition to tw o graves. Two different sectors w ere tested and, a lthough b o th yielded N eo ­

57 Jamaković, unpublished docum ents o f th e M useum o f Re­publika Srpska58 M arriner et al. 2011.59 Obelić et al. 2004.

17

lith ic m ateria l culture, only the first one had an in tac t s tra tig raphic sequence. Follow ing O rhan Jam aković’s descrip tion , the first four excavation layers (I to IV) p resen ted m ixed m aterial, p ro b a ­bly co rrespond ing to colluvial deposits from the G rad ina plateau above the site. A N eolith ic level, 1.3 m th ick , was identified in excavation layers IV to V III, the assem blage from layer IV having a m ixed N eolith ic and Eneolith ic character. Typo­logical analysis suggests th a t the site was in use d u ring the N eolithic, C opper, Bronze and Iron Ages, u n til the La Tene period . P ottery p ro d u c ­tio n is characterised by th ree m ain categories of fabric (coarse, m ed iu m and fine). Because o f the h igh level o f fragm entation , only a few charac­teristic form s could be reconstructed , including p itho i (coarse fabric, decorated by plastic co r­dons u n d er the r im or em bossed edges), pedestal cups and b iconical bow ls (m ed ium fabric, w ith fingernail im pressions), and cups w ith cy lind ri­cal bases (fine fabric, w ith the rare occurrence o f fingernail im pressions). Lithic finds include axes, m aces and re touched scrapers. Typological com parison of the ceram ic assem blages suggests, for the basal N eolith ic level, connections w ith phase II o f O bre II and w ith B utm ir I60, th a t is, follow ing Perić’s period isa tion , the tran s itio n ­al phase betw een M iddle and Late N eolithic, or p ro to -B u tm ir phase.

Three sam ples w ere subm itted for rad io ca r­b o n dating. The first tw o sam ples, OxA-23305 and OxA-23306, com e from sonda 1, the form er at a d ep th o f 0.3-0.6 cm , the la tter having no avialble dep th in fo rm ation . B oth dates are coher­en t and calibrate to 4708-4538 cal. BC (95.4%) and 4790-4594 cal. BC (95.4%). A th ird sam ple, OxA-23307, com ing from sonda 2, was dated to 4789-4610 cal. BC (95.4%). All th ree dates are thu s coheren t and confirm the presence o f a phase o f occupation contem poraneous w ith the B utm ir 1 period .

Rastuša

The cave site o f R astuša pećina is located about 12 km south-w est o f Teslić, in the Republika Srpska, a t an a ltitude o f 370 m . The first exca­vations w ere carried ou t in the 1970s u n d e r the d irec tion of M . M alez. O n th is occasion Palae­

60 Jamaković, unpublished docum entation o f th e M useum of th e Republika Srpska.

olith ic artefacs w ere found , a ttribu ted e ither to the M ousterian or the A urignacian . The site was recently excavated by a jo in t B osnian-B ritish team d irected by Dr. P reston M iracle (U niversity o f C am bridge) and Ms. Ivana Pandzić (M useum o f the R epublika Srpska). As p a rt of th is w ork, a N eolith ic level w as observed tow ards the e n ­trance o f the cave, ju s t u n d e rn ea th the m o d ern surface (depth: 0.25-0.30 cm ). The assem blage is very small, b u t included a typical Late N eolithic arrow head.

Several sam ples have been dated for th is cave, covering the N eolithic, M esolithic and Palaeo­lith ic periods. These w ill all be rep o rted in the final pub lication o f the site. H ere, we only d is­cuss sam ple OxA-23602, w hich w as taken from the u p p erm o st level. It is dated to 4606-4449 cal. BC (95.4%), confirm ing the late N eolith ic a ttr i­b u tio n suggested by the typology.

Herzegovina

Žukovička pećina

The site of Žukovička pećina is located near Vir in H erzegovina and was tested by M arijanovic in 1977. This small rockshelter yielded a th in archae­ological layer only preserved to a m axim um depth of 50 cm. There was no coherent stratigraphy, p er­haps corresponding to colluvial deposits. The ce­ram ic assemblage points to an Early N eolithic date, in particular the m iddle phase of the Im presso culture. This typological a ttribution is confirm ed by the two available 14C dates (OxA-23599, OxA- 23600) w hich respectively po in t to 5478-5340 cal. BC (95.4%) and 5486-5361 cal. BC (95.4%).

Zelena pećina

The site o f Zelena pećina is located near Blagaj and overlooks the B una river. There are actually tw o rock shelters, Velika Zelena pećina and M ala Z elena pećina, b u t only the fo rm er is of in terest here. Excavations w ere conducted in 1955. The stra tig raphy com prised th ree layers. The deepest - and also richest - level (Zelena Pecina III; 0.4­0.9m deep) is associated w ith Im presso w are, as well as m onochrom e black and b row n ware. This co -occurrence suggests a date tow ards the end o f the Early N eolith ic / beg inn ing o f the M id ­dle N eolithic. The m idd le layer (Z elena pećina

18

II) belongs to the Lisičići culture, w hilst the u p ­p er layer (Zelena pećina I) is dated to the Early Bronze Age.

A nim al rem ains suitable for 14C analysis are rare in the assem blage, and m ostly com e from the m idd le layer. However, h u m an rem ains b e ­longing to a young child w ere found at 0.6m deep in Trench C, th a t is w ith in the Early N eo ­lith ic level. Two fragm ents o f h u m an skull were thu s dated. B oth dates are consisten t and, w hen com bined, p o in t to a date o f 4343-4260 cal. BC (82.9%). This date is in d isagreem ent w ith the general s tra tig raphic position o f the bones but, a lthough adm itted ly set relatively late, are n o t in ­com patible w ith the Late N eolith ic a ttribu tion of the m idd le layer. As Benac adm its him self, the stra tig raphy o f the site was com plex and, in the absence o f published draw ings, we can n o t rule ou t th a t Benac d id n o t iden tify the cu t of a grave dug d u ring the Late N eolith i th ro u g h the sum m it o f the Early N eolith ic layer.

Lazaruša

The Lazaruša cave is located near the tow n of Stolac, in the canyon o f the R adim lja river. Exca­vations w ere conducted from 1984 to 1988 over approxim atively 80% of the surface o f th is sm all cave and yielded an archaeological sequence up to 2.2 m thick. M arijonovic d istinguished two phases, the younger one being fu rth e r su b d i­v ided in two. P ottery typology suggests th a t the ealier phase belongs to the Late N eolith ic / Early Eneolithic, and the later one to the Eneolithic.

Two sam ples, b o th from layer 10 o f sonda B, w ere dated. OxA-23534 dates to 4341-4227 cal. BC (86.8%) and OxA-23535 to 4450-4327 cal. BC (94.1%), b o th being com patib le w ith an a t­trib u tio n to the Late N eolith ic / Eneolithic. Two fu rth e r sam ples w ere dated, b o th com ing from sonda A layer 6 and p o in ting to a p e rio d o f use o f the site early in the 3rd m illenn ium cal. BC (OxA-23532, 2696-2568 cal. BC, 73.3%; OxA- 23533, 2760-2572 cal. BC, 72%).

Hateljska pećina

^ e site o f H ateljska pećina lies close to the v il­lage o f Berkovići in eastern H erzegovina. Ex­cavations u n d ertak en in 1984, 1987 and 1988 revealed a clear stra tig raphy w ith five d istinct phases dated to, on the basis o f th e ir respective

ceram ic assem blages, the Early N eolith ic (Late Im presso - Early D anilo), Late N eolith ic (H var - Lisičići culture), Eneolithic, and Early and M id ­dle Bronze Age (plus a few M edieval finds).

Four sam ples have been dated for th is site: tw o com e from Q u ad ran t V, layer 11 and two from Q u ad ran t VI, layer 11. ^ e precise stra ti - graph ic re la tionsh ip betw een these layers is, in the absence o f com plete published recording, im possible to assess. B oth dates from Q u ad ran t V I are in ag reem ent (OxA-23538, 4715-4548 cal. BC, 95.4%; OxA-23539, 4709-4540 cal. BC, 95.4%) and p o in t to the Late N eolith ic phase rec ­ognised on the site. D ates from Q u ad ran t IV, d e ­spite com ing from the sam e layer, are m arkedly different, w ith O xA -23536 dating to 4259-4046 cal. BC (95.4%) and OxA-23537 to 4689-4504 cal. BC (95.4%). All dates p o in t to the Late N eo ­lith ic / Eneolith ic phase. U nfortunately, n o sam ­ples po ten tia lly belonging to the Early N eolithic w ere dated as p a rt o f th is program m e.

Discussion

D espite the scarcity o f dates, especially w hen com pared to the overall n u m b er o f know n N e­olith ic sites in B osnia & H erzegovina, som e ele­m en ts are w o rth p o in ting out. The earliest N eo ­lith ic in Bosnia, at least from a stric t rad iocarbon p o in t of view, is represen ted by the Starčevo levels in G orn ja Tuzla and O bre I. B oth sites are located on the w estern fringe o f the d is tribu tion area of th is cu lture and, in te rm s o f absolute ch ro n o lo ­gy, postdate by a couple o f cen turies the earliest dates available from n e ighbouring regions.61 For H erzegovina, the earliest existing dates com e from Žukovička pećina and p o in t to the 55-54th cen turies cal. BC. ^ i s date is m arked ly later than Im presso dates available for A driatic C roatia .62 Two hypotheses can account for th is d isc repan ­cy: either th is is sim ply a by -p ro d u ct o f the d o c­u m en ta tio n since, for instance, it was n o t p ossi­ble to ob tain sam ples from the earliest layers in several caves; or, as suggested by Forenbaher & M iracle63, there is a real delay betw een the neoli- th isa tion o f the A driatic coast and its h in terland .

61 e.g. M inichreiter / Bronić 2006; W hittle et al. 2002; see also O rton 2012.62 Forenbaher / M iracle 2005; Forenbaher et al. 2013.63 Forenbaher / M iracle 2005; see also Forenbaher et al. 2013.

19

Fig. 6. approximate temporal spans for cultural phases in central Bosnia and Herzegovina

In th is m odel, the earliest N eolith ic stage w ould correspond to a phase o f m aritim e exploration, noticeable across the en tire eastern A driatic, fol­low ed by a later stage o f expansion o f the settle­m en t p a tte rn in po ten tia lly m ore attractive areas. It m ust be n o ted th a t a sim ilar tw o-stage process has recently been p u t forw ard for the w estern M ed iterranean basin .64

In central Bosnia, the quality o f the in fo rm a­tio n is such th a t it is possible to ou tline a ch ro n o ­logical schem e for the entire d u ra tion o f the N eolith ic period . Several com peting schem es, based u p o n typology an d /o r rad io carb o n dates,

are available.65 Figure 6 sum m arises existing in ­fo rm ation for the reference sequences o f O ko- lište, O bre I and II. R adiocarbon dates are avail­able for the Starčevo cu lture and from the suc­ceeding phases 1 to 3 from Perić’s classification, w hich encom pass the o lder Kakanj - B utm ir term inology.66 H ere, we adop t a m ethodo log ica l­ly m ore conservative approach, h igh ligh ting the po ten tia l chronological overlaps betw een cu l­tu ra l phases. The earliest N eolith ic phase in th is area co rresponds to the Starčevo culture, and lies betw een 5965-5579 cal. BC (68.2%) and 5694­5369 cal. BC (68.2%). This Starčevo phase is fol-

64 G uilaine / M anen 2007.65 see review in H ofm ann 2012.66 Perić 1995, Tab. 3.

20

low ed by Perić’s Phase 1, for w hich we have kept the orig inal subdivision in to sub-phases 1a andb. Sub-phase 1a lasts from 5666-5536 cal. BC to 5210-4787 cal. BC (68.2%), w hile sub-phase 1b is dated betw een 5231-5038 cal. BC (90.7%) and 4884-4740 cal. BC (68.2%). Sub-phase 1b is thus clearly m ore recen t th an the s ta rt o f sub-phase 1a, b u t th e ir respective ends can n o t cu rren tly be d istinguished from a stric t rad io carb o n p o in t o f view. A sim ilar conclusion can be reached for b o th Perić’s phases 2 and 3: Phase 2 is dated b e ­tw een 5190-5071 cal. BC (68.2%) and 4646-4467 cal. BC (68.2%), and Phase 3 betw een 5024-4738 cal. BC (68.2%) and 4776-4477 cal. (68.2%). U is situation is partly related to the lim ited n u m b er o f dates available for Phase 3 (tw o dates from O kolište and one from O bre II). This m odelling does n o t challenge the validity o f the overall ty ­pological sequence, as each phase ch ronological­ly follows the previous one. It m ust how ever be stressed, given the cu rren t state o f the d o cu m en ­ta tion , th a t the precise tim ing o f the transition from one phase to the nex t rem ains elusive. New rad io carb o n dates, especially associated w ith precise stra tig raphic in fo rm ation , will h o pefu l­ly allow refinem ent o f th is absolute chronology. This being said, we w ould like to p o in t ou t that, taken individually, all rad io carb o n d e te rm in a­tions ob tained for previously u n d a ted sites co n ­firm the pre-ex isting typological and ch rono log ­ical a ttribu tion . ^ i s concordance needs to be fu rth e r tested b u t has po ten tia l im plications for the general re-assessm ent o f the N eolith ic period in B osnia & Herzegovina.

A last p o in t deserves som e a tten tion . ^ e dataset presen ts a clustering o f 14C dates betw eenc. 4800 and c. 4500 cal. BC67. Indeed, 14 ou t o f 19 dated sites fall w ith in these narro w tim e-brack- ets (see table 3). In H erzegovina, th is perio d co r­responds to the beg inn ing o f the Late N eolithic (4800-4000 cal. BC, H var p o tte ry style in D al­m atia: F orenbaher et al. 2013) and only one site is concerned (H ateljska pećina). The pattern ing is m uch m ore in teresting in cen tral B osnia as it co rresponds to the decline in size and eventual ab an d o n m en t o f O kolište, and the concom itan t foundation of several new sites in periphera l ar-

67 It should be n o ted th a t th is concentra tion is no t related to any m ajor wiggles in th e rad iocarbon calibration curve for th is p e rio d

eas.68 It is tem pting to link th is regional sequence to the situation fu rth e r W est in the V rbas valley w here, at least from a rad io carb o n p o in t o f view, the p e rio d 4800-4500 cal. BC appears to be as­sociated w ith the local in tro d u c tio n o f farm ing practices. G iven the lim ited ex ten t o f the d o cu ­m en ta tion , th is change in settlem ent p a tte rn and landscape use m ust rem ain a w ork ing h y p o th e ­sis, b u t th is is definitely an avenue w o rth explor­ing in fu tu re research.

Conclusion

In conclusion, the - adm itted ly still lim ited - ev­idence indicates th a t the neo lith isation o f Bosnia & H erzegovina w as n o t a single event. As for the N ear East and for the rest o f Europe, there was n o t a single ‘N eolith ic R evolution’ in B osnia & H erzegovina, b u t ra th e r a suite o f regional ep ­isodes d istribu ted over several centuries. ^ e in tro d u c tio n o f dom esticates in B osnia & H er­zegovina is linked to the tw o m ajor European stream s o f diffusion o f the N eolithic, th a t is the Starčevo cu lture in land and the Im presso culture on the A driatic Sea. In b o th cases, a tem poral delay w hen com pared to o ther regions m ust be p o in ted out. A second episode o f neolith isation , parallel to a w ider re s tru c tu rin g of the settlem ent p a tte rn in previously N eolith ic areas, seem s to in tervene tow ards the early-m id 5 th m illenn ium cal. BC. ^ e reality o f th is sequence, and the co r­respond ing archaeological and ecological s igna­tures, rem ains to be investigated and is the subject o f an ongoing in te rna tiona l research p ro ject u n ­dertaken by the p resen t au thors (V ander L inden et al. 2013). ^ i s new w ork, w hich involves a n ­o ther ex tended dating program m e, w ill address these key questions and con tribu te positively to a b e tte r u n d erstan d in g of N eolith ic perio d in Bos­n ia & H erzegovina and su rro u n d in g areas.

Acknowledgementst t i s paper was written as part of the EUROFARM project, funded by the European Research Council under the European Union’s Seventh Framework Pro­gramme (FP/2007-2013) / ERC Grant Agreement n. 313716. t t e radiocarbon dates were obtained as part of the project ‘t t e Formation of Europe: prehistoric population dynamics and the roots of socio-cultural

68 H ofm ann 2012, 191-2.

21

diversity, funded by the Sixth Framework Programme of the European Commission (NEST-028192; princi­pal investigator for the University of Leicester, Marc Vander Linden). Past and current field work in Bosnia & Herzegovina would not have been possible without the support of the following people: Preston Miracle, Charly French, Tonko Rajkovača (University of Cam­brige), Terry Hopkinson (University of Leicester), Milan Đurđević, Bojan Vujinović (Zavičajni muzej Gradiška) and Ljubica Srdić (Republic Institute for Protection of Cultural, Historical and Natural Heri­tage, Banja Luka). ^ a n k s are also due to the various museums and curators across Bosnia & Herzegovina that provided samples for dating.

Pe3UMe

Hobm paguoKap6oHCKM gaTyMM HeonuTa y Bochm m Xep^roBUHu

HameM TpeHyTHOM pa3yMujeBaay xpoHonoruje HeonuTU3anuje EBpone yBenuKo je gonpuHujeno k o -

pumTeae h o b m x peruoHanHUx nporpaMa gaToBaaa, KoMnapanuja nocTojehux gaToBaaa u npuMjeHe pa3nuuuTUx cTaTucTUuKUx anaTa. Caga je yrap^e- h o ga je m upeae noaonpuBpegHe npaKce y EBponu Tpajano Tpu go ueTupu xuaage roguHa, og cBojux HajpaHujux nojaBa Ha rpuKoM nonyocTpBy Ha npe- na3y m3 8. y 7. MuneHujyM Kann. np. H. e. cBe go ae - roBor m upeaa y BenuKoj BpuTaHuju u MpcKoj, t o ­

k o m npBux BujeKoBa 4. MuneHujyMa Kann. np. H. e. flpyru 3HauajaH HegaBHu pe3ynTaT jecTe 3aKayuaK ga m upeae noaonpuBpegHe npaKce Huje KoHTUHyu- paH nponec, anu je npunuuHo cTpyKTypucaH y Hau- 3MjeHUUHUM enu3ogaMa gucnep3uje u craraanuje. CTeneH m upeaa ce 3HauajHo Mujeaa og peruoHa go peruoHa, Koju je MHoro 6p:*u Ha npuMjep Ha Megu- TepaHy, goK je penaTUBHo cnopuju y nearpanHoj u cjeBepo3anagHoj EBponu. HeKonuKo ^aKTopa yTU- ue Ha HaBegeHe xpoHonomKe pa3nuKe, yKayuyjyhu KnuMaTcKe npoMjeHe, eKonomKa orpaHUueaa, BpcTy paHe noaonpuBpegHe npaKce u, npuje cBera, HajTe- :*e npoMjeHauBe - rycTUHy u ynory noKanHe nony- nanuje.

MaKo xpoHonoruja gu^y3uje noaonpuBpeg- He npaKce mupoM EBpone nouuBa Ha uBpcTUM Te- MeauMa, HeKonuKo peruoHa u gaae ocTaje cna6o goKyMeHToBaHo. JegHa og npa3HUHa ogroBapa caB- peMeHoj TepuTopuju BocHe u XepneroBUHe. OBa cuTyanuja Ha :*anocr UMa HeKonuKo pa3nora. npBU pa3nor npegcTaBaa uuaeH una ga BocHa u Xepne-

roBUHa ne:*u Ha pacKpmhy U3Me^y gBa rnaBHa eB- poncKa ToKa m upeaa, Koja y yHyrpamaocTU o6yx- BaTa CTapueBo - Kepem - Kpum KynTypy npaheHy fiBK KynTypoM y nearpanHoj EBponu, Te KoMnneKc UMnpeco - KapguyM y MeguTepaHcKoM 6a3eHy. flpy- ru pa3nor npoucruue U3 uuaeHune ga ce, y BpujeMe Kaga cy Mapuja TuM6yTac u aeH tm m ny6nuKoBanu MaTepujan o noKanuTeTUMa O6pe I u O6pe II cpegu- h o m 70-ux roguHa gBageceTor BujeKa, TeK nouuaano paguTU c paguoKap6oHcKUM MeTogaMa. y nepuogy Kaga je HopMa gaToBaaa noKanuTeTa 6una Hajuemhe jegaH y3opaK no noKanuTeTy, 3a O6pe I u O6pe II yKynHo cy go6ujeHa gBageceT gBa paguoKap6oH- cKa gaTyMa. Me^yTUM, oBa nuoHupcKa cTyguja Huje UMana yuuHaK Ha noKanHoM HUBoy Te je KopumTeae MeToga paguoKap6oHcKe aHanu3e HeonuTa BocHe m

XepneroBUHe ocTano orpaHUueHo, c npuMujeTHUM U3y3eTKoM ucTpa^UBauKor npojeKTa cnpoBegeHor y B m c o k o m nog oKpuaeM yHUBep3UTeTa U3 Kuna. McTpa^UBaaeM nuTepaType ugeHTU^UKoBaHa cy yKynHo 68 gaTyMa 3a ocaM noKanuTeTa, og Kojux ce cegaM Hana3e y ropao j gonuHU pujeKe BocHe. Bpoj gaTyMa no noKanuTeTy je BeoMa npoMjeHauB, og gBa gaTyMa go TpugeceT 3a noKanuTeT OKonumTe.

y n u a y pjemaBaaa oBe reorpa^cKe HepaBHoTe- :*e, roguHe 2010. noKpeHyT je nporpaM gaToBaaa HeonuTcKUx noKanuTeTa capagaoM YHMBep3UTeTa y fiecrepy u My3eja Peny6nuKe CpncKe. D o 3 m b 3a capagay ynyheH je My3ejuMa mupoM BocHe u Xep- neroBUHe ga U3 nocTojehux 36upKU gocTaBe ogro- Bapajyhe y3opKe KocTujy 3a 14C gaToBaae, Ha Koju je no3UTUBHo ogroBopuno HeKonuKo UHcmTyguja. M36op y3opaKa u noKanuTeTa npenymTeH je noKan- h m m KycTocuMa, KojuMa je caMo cyrepucaHo ga o6e- 36ujege y3opKe 3a Koje cMaTpajy ga cy HeonuTcKor gaTyMa. Kaga je t o 6uno Moryhe, npegHocT je gaTa noKanuTeTUMa Koju cy Mornu o6e36ujeguTU 6apeM gBa y3opKa no noKanuju u /unu xpoHonomKoj jegu- Hunu (Hnp. cTpaTurpa^cKoM HUBoy). YKynHo 49 y3opaKa c 23 noKanuTeTa je Ha Kpajy nocnaHo Ha aHa- nu3y. Ysopnu cy o6pa^eHU og cTpaHe McTpa^UBau- Ke na6opaTopuje 3a apxeonorujy u ucTopujy yMjeT- h o c t m YHUBep3UTeTa y OKc^opgy, a Koju cy 6unu y cKnagy ca cTaHgapgHUM xeMujcKUM TpeTMaHUMa ga 6u ce U3ByKao KonareH u oTKnoHuna 6uno KaK- Ba Moryha MogepHa KoHTaMUHanuja. fleBeT y3opaKa Huje gano goBoaHo KonareHa ga ce o6e36ujege no- y3gaHU gaTyMU, goK je HeKonuKo y3opaKa yKa3UBano Ha gpyre nepuoge (paHo 6poH3aHo go6a, MeTanHo go6a, HegaBHo u/unu MogepHo go6a). YnpKoc ob m m

MaauM HegocTanuMa, Heu36je^HUM Kaga ce pagu c My3ejcKUM 36upKaMa, BehuHa y3opaKa npunaga He- onuTy, c 32 gaTyMa 3a 14 noKanuTeTa. PaguoKap6oH- ck m gaTyMU cy paHuje 6unu gocTynHM caMo 3a Tpu og HaBegeHa noKanuTeTa (O6pe I, O6pe II u ropaa Ty3na) u Ham n u a y o b m m cnyuajeBUMa 6uo je ga ce

22

npoBjepu KoxepeHTHOCT cTapujux geTepMMHa^Mja npeMa HOBuMa. flaTyMu cy TaKO go6ujeHu 3a 11 h o -

b m x noKanuTeTa, mTO 3Hauu ga je caga Bume Hero ygBocrpyueH 6poj noKanuTeTa Ha KojuMa nocToje paguoKapboHCKM gaTyMu. C reorpa^cKe TauKe rne- gumTa, goK je cTame goKyMeHTa^Mje y ^HTpanHoj B o c h u ognuuHo, Ha gpyruM MjecTuMa cMTya^Mja je gocTa npoMjeHauBa. y Xep^roBuHu je TpeHyTHo o k o TpefruHa no3HaTux HeonuTcKux noKanuTeTa ga- ToBaHa npBu nyT 3axBaayjyfru o b o m nporpaMy. fle- TaaHuje rnegaHo jom MHoro ocTaje ga ce ypagu, jep Huje 6uno Moryfre ga ce gaTupa cBaKa ceKBeH^ k o m -

nneTHo. CMTya^Mja je jom ropa y cjeBepHoM gujeny 3eMae rgje je caMo HeKonuKo noKanuTeTa gaToBaHo, og Kojux cy Tpu y gonuHu pujeKe Bp6ac.

ynpKoc ocKygM^M gaTyMa, noce6Ho y ogHocy Ha yKynaH 6poj no3HaTux HeonuTcKux noKanuTeTa y B o c h u u Xep^roBuHu, HeonxogHo je ucTaKHy- t u nojeguHe eneMeHTe. HajpaHuju HeonuT y B o c h u ,

6ap ca cTporor paguoKapboHcKor rnegumTa, npeg- cTaBaajy h u b o u cTapueBauKe KynType y ropmoj Ty3- nu u 0 6 p a I. 0 6 e noKa^Mje ce Hana3e Ha 3anagHOM py6y gucTpu6yTuBHe o6nacTu HaBegeHe KynType u, y cMucny anconyTHor gaTOBama, HacTane no HeKonu- Ko BujeKOBa KacHuje y ogHocy Ha HajpaHuje gaTyMe Koje uMaMo Ha pacnonaramy, a noTuuy u3 cycjegHux peruoHa. 3a Xep^roBuHy, HajpaHuju nocTojefru ga- TyMu gona3e u3 ^yKOBuuKe nefruHe u yKa3yjy Ha 55-54. BujeK Kan^ np. h . e. OBaj gaTyM je 3HaTHo KacHuju og uMnpeco gaTyMa pacnono^uBux 3a ja- gpaHcKy XpBaTcKy. flBe xunoTe3e Mory ga o6jacHe oBy pa3nuKy: unu je o b o jegHocTaBHo Hyc-npou3Bog goKyMeHTa^Mje jep, Ha npuMjep, Huje 6uno Moryfre go6uTu y3opKe paHujux cnojeBa HeKonuKo nefruHa, unu nocToju cTBapHo Kammeme u3Mefyy HeonuTu3a- ^Mje jagpaHcKe o6ane u meroBa 3ane^a. y o b o m m o -

geny, HajpaHuje ^a3e HeonuTa 6u ogroBapane ^a3u noMopcKor ucTpa^uBama, npuMujeTHor y ^MjenoM ucTouHOM JagpaHy, Koje je KacHuje npaTuna ^a3a mupema Haceo6uHa Ha ^OTeH^MjanHO aTpaKTuBHuM nogpyujuMa.

y ^ HTpanHoj B o c h u , KBanuTeT nogaTaKa je Ta- KaB ga je Moryfre cKM̂ MpaTM xpoHonomKy meMy 3a cBe BpujeMe Tpajama HeonuTa, c noce6HuM Ha- rnacKOM Ha OKonumTe, 06pe I u 06pe II. PaguoKap- 6 o h c k u gaTyMu gocTynHu cy 3a cTapueBauKy Kyn- Typy u 3a ^a3e 1-3 nepufreBe KnacM^MKa^Mje, Koja o6yxBaTa cTapujy TepMuHonorujy KaKam - ByTMup. OBa cTyguja ycBaja MeTogonomKu KOH3epBaTuBaH npucTyn, HarnamaBajyfru ^OTeH^MjanHa xpoHonom- Ka npeKnanama u3Mefyy KynTypHux ^a3a. HajpaHuja ^a3a HeonuTa y oBoj o6nacTu ogroBapa crapueBau- Koj KynTypu, a Hana3u ce u3Mefyy 5965-5579 Kan^ np. h . e. (68,2%) u 5694-5369 Kan^ np. h . e.(68,2%). OBa ^a3a CTapueBa npafreHa je ^a3OM 1 npeMa ne- pufry, 3a Kojy c m o 3agp:*anu opuruHanHy nogjeny y

nog^a3e 1a u 16. nog^a3a 1a Tpaje og 5666-5536 Kan^ np. h . e. go 5210-4787 Kan^ np. h . e. (68,2%), goK je nog^a3a 16 gaTOBaHa u3Mefyy 5231-5038 Kan^ np. h . e. (90.7%) u 4884-4740 Kan^ np. h . e. (68,2%). JacHo je ga je nog^a3a 16 cTora HOBuja y ogHocy Ha noueTaK nog^a3e 1a, anu muxoB pe^M- npouHu 3aBpmeTaK ce He Mo*e TpeHyTHo pa3nuKo- BaTu ca cTpore paguoKap6oHcKe TauKe rnegumTa. CnuuaH 3aKayuaK je goHeceH u 3a ^a3e 2 u 3 npe­Ma nepufry: ^a3a 2 je gaTupaHa u3Mefiy 5190-5071 Kan^ np. h . e. (68,2%) u 4646-4467 Kan^ np. h . e. (68,2%), a ^a3a 3 u3Mefyy 5024-4738 Kan^ np. h . e. (68,2%) u 4776-4477 Kan^ np. h . e. (68,2%). HaBe- geHa cMTya^Mja gjenuMuuHo je 3aBucHa og orpaHu- ueHor 6poja pacnono^uBux gaTyMa 3a ^a3y 3 (gBa gaTyMa u3 OKonumTa u jegaH ca noKanuTeTa O6pe II). HaBegeHo MogenoBame He ocnopaBa BanugHocT yKynHe Tunonoruje, c o63upoM Ha t o ga cBaKa ^a3a xpoHonomKu npaTu npeTxogHy. Me^yTuM, Mopa ce HarnacuTu ga, c o63upoM Ha TpeHyTHo cTame goKy- M em ^uje, ^pe^M3HO BpujeMe TpaH3M^Mje u3 jegHe ^a3e y caegefry ocTaje HegoKyuuBo. HagaMo ce ga fre h o b u paguoKap6oHcKu gaTyMu, noce6Ho o h u 3a KojeuMaMo ^pe^M3He cTpaTurpa^cKe MH^opMa^Mje, OMO-ryfruTu yTBp^uBame anconyTHe xpoHonoruje. O h o

mTo ^enuMo ga ucTaKHeMo jecTe ga, rnegajyfru noje- guHauHo, cBaKa paguoKap6oHcKa geTepMMHa^Mja, go6ujeHa 3a noKanuTeTe Koju Hucy uManu npeTxogHo gaTOBame, noTBpfyyje Befr nocTojefry Tunonorujy u xpoHonorujy. O b o ycarnamaBame ce Mopa gogaTHo TecTupaTu, anu uMa ^OTeH^MjanHe MM^nMKa^Mje 3a onmTy noHOBHy npo^jeHy HeonuTcKor nepuoga y B o c h u u Xep^ roBuHu.

nocaegm a cTaBKa 3acny:*yje noce6Hy na^my. CKyn nogaTaKa npegcraBaa rpynucame 14C gaTyMa u3Me^y o k o 4800. u 4500. Kan^ np. h . e. yucTuHy, 14 og 19 noKanuTeTa npunagajy ycKOM BpeMeHcKOM nepuogy (BugjeTu Ta6eny 3). y Xep^roBuHu OBaj nepuog ogroBapa noueTKy Mna^er HeonuTa (4800­4000. Kan^ np. h . e, KepaMuuKor cm na XBapa), a caMo jegaH noKanuTeT je o6yxBafreH (XaTeacKa nefruHa). O6pa3a^ je MHoro uHTepecaHTHuju y ^ h -

TpanHoj B o c h u , c o63upoM Ha t o ga ogroBapa ona- gamy BenuuuHe u eBeHTyanHor HanymTama noKa- nuTeTa OKonumTe, a npaTe ra ocHuBame HeKonuKo h o b u x noKa^Mja y nepu^epHuM nogpyujuMa. To je 3aHuMauBo 3aTo mTo gaje MoryfrHocT noBe3uBama HaBegeHe peruoHanHe ceKBeH^ ca cMTya^MjoM y 3anagHOM gujeny, y gonuHu Bp6aca, rgje, c TauKe rnegumTa paguoKap6oHcKor gaTOBama, u3rnega ga ce nepuog 4800-4500 Kan^ np. h . e. Be3yje ca noKan- h u m yBo^emeM noaonpuBpegHe npaKce. MMajyfru y Bugy orpaHuueH o 6 u m goKyMern^ uje, OBa npoMje- Ha y Haceo6uHa u nej3a:*y Mopa ocTaTu pagHa xuno- Te3a, anu je ge^uHuTuBHo nyT KojuM ce Tpe6a Bogu- t u t o k o m 6ygyfrux ucTpa^uBama.

23

floKa3U, Koju cy jom yBujeK orpaHUueHU, yKa3yjy Ha t o ga HeonuTU3anuja BocHe u XepneroBUHe Huje 6uo jeguHcTBeH gora^aj. fflao ce Tuue BnucKor m c to -

Ka u 3a ocTaTaK EBpone, Huje 6uno „HeonuTcKe pe- Bonyguje“ y B o c h m m XepneroBUHU, Beh h m 3 peru- oHanHUx enu3oga gucTpu6ynuje t o k o m HeKonuKo BujeKoBa. YBo^eae goMecrn^UKanuje y B o c h m m

XepneroBUHU noBe3aHo je c gBa BenuKa eBponcKa ToKa gu^y3uje HeonuTa, cTapueBauKe KynType y yHyTpamaocTU u UMnpeco KynType Ha JagpaHcKoM Mopy. y o6a cnyuaja, npuBpeMeHo K am aeae y ogHo- cy Ha gpyre peruoHe Mopa ga 6yge ucTaKHyro. flpy- ra enu3oga HeonuTU3anuje ouurnegHa je y paHoM m

cpegaeM 5 .- o m MuneHujyMy Kann. np. h . e., napanen- h o ca mupuM pecTpyKTypucaaeM Haceo6uHa npeT- xogHUx HeonuTcKUx o6nacTU. KaKo 6u ce npoBjepu- na HaBegeHa xunoTe3a, ocTaje ga ce nogy3My gaau pagoBU, a noce6Ho ga ce ypage h o b m paguoKap6oH- ck m gaTyMU.

Bibliography

Ammerman, A. J. / Cavalli-Sforza, L. L. 1971, Measu­ring the rate of spread of early farming in Europe, Man N. S., 6 (4), 1971, 674-688.

Aurenche, O. / Galet, P. / Regagnon-Caroline, E. / Evin, J. 2001, Proto-Neolithic and Neolithic cultures in the Middle East - the birth of agriculture, live­stock raising, and ceramics. A calibrated 14C chro­nology 12,500-5500 cal BC, Radiocarbon, 43 (3), 2001, 1191-1202.

Barker, G. 2006, t t e agricultural revolution in preh­istory: why did foragers become farmers? Oxford2006.

Benac, A. 1957, Zelena pećina, istorijat istraživanja i terenski podaci, Glasnik Zemaljskog muzeja XII, Sarajevo 1957, 61-92.

Benac, A. 1966, Stariji praistorijski periodi. In: Kul­turna istorija Bosne i Hercegovine, od najstarijih vremena do početka turske vladavine, ed. A. Be- nac / B. Čović / E. Pašalić / Đ. Basler / N. Miletić / P. Anđelić, Sarajevo 1966, 9-81.

Benac, A. 1973a, Obre II. A Neolithic settlement of the Butmir group at Gornje polje, Wissenschaftli- che Mitteilungen des Bosnich-Herzegowinischen Landesmuseum, III, 1973, 5-191.

Benac, A. 1973b, Obre I. A Neolithic settlement of the Starčevo-Impresso and Kakanj cultures at Raskršće, Wissenschaftliche Mitteilungen des Bosnich-Herzegowinischen Landesmuseum, III, 1973, 327-430.

Berger, J.-F. / Guilaine, J. 2009, t t e 8200 calBP abrupt environmental change and the Neolithic transiti­on: a Mediterranean perspective, Quaternary In­ternational, 200 (1-2), 2009, 31-49.

Bocquet-Appel, J.-P. / Naji, S. / Vander Linden, M. / Koztowski, J. 2009, t t e detection of diffusion and contat zones of Neolithic Europe from space-time distribution of 14C dates, Journal of Archaeologi­cal Science, 36, 2009, 807-820.

Bocquet-Appel, J.-P. / Naji, S. / Vander Linden, M. / Koztowski, J. 2012, Understanding the rates of ex­pansion of the farming system in Europe, Journal of Archaeological Science, 39 (2), 2012, 531-546.

Bollongino, R. / Burger, J. 2007, Neolithic cattle do­mestication as seen from ancient DNA, in: Going over: t t e Mesolithic-Neolithic transition in Nor­th-West Europe, ed. A. Whittle / V. Cummings, London 2007, 165-187.

Bronk Ramsey, C. 2009, Bayesian analysis of radiocar­bon dates, Radiocarbon, 51 (1), 2009, 337-360.

Childe, V G. 1925, t t e Dawn of European Civilizati­on, London 1925.

Conolly, J. / Colledge, S. / Shennan, S. 2008, Founder effect, drift, and adaptive change in domestic crop use in early Neolithic Europe, Journal of Archaeo­logical Science, 35, 2008, 2797-2804.

Forenbaher, S. / Miracle, P. T. 2005, t t e spread of far­ming in the eastern Adriatic, Antiquity, 79, 2005, 79, 514-528.

Forenbaher, S. / Kaiser, T. / Miracle, P. T. 2013, Dating the eastern Adriatic Neolithic, European Journal of Archaeology, 16 (4), 2013, 589-609.

Fort, J. / Pujol, T. / Vander Linden, M. 2012, Modelling the spread of the Neolithic in the Near East and Europe, American Antiquity, 77 (2), 2012, 203­220.

Fuller, D. Q. 2007, Contrasting patterns in crop dome­stication and domestication rates: recent archaeo- botanical insights from the Old World, Annals of Botany, 100, 2007, 904-924.

Furholt, M. 2012, Kundruci: development of social space in a Late Neolithic tell-settlement in central Bosnia, in: Tells: Social and Environmental Space, ed. R. Hofmann / F.-K. Moetz / J. Muller, Bonn2012, 203-219.

Furholt, M. 2013, Abseits des Weges - Prospektionen und Ausgrabungen in Kundruci, in: Okolište 1, ed. J. Muller / K. Rassmann / R. Hofmann, Bonn2013, 173-206.

Gimbutas, M. 1974a, Introduction - Obre and its place in Old Europe, Wissenschaftliche Mitteilun- gen des Bosnich-Herzegowinischen Landesmuse- um, IV, 1974, 5-13

Gimbutas, M. 1974b, Chronology of Obre I and Obre II, Wissenschaftliche Mitteilungen des Bosnich-Herze- gowinischen Landesmuseum, IV, 1974, 15-35.

24

Gkiasta, M. / Russell, T. / Shennan, S. / Steele, J. 2003, Neolithic transition in Europe: the radiocarbon record revisited, Antiquity, 77, 2003, 45-62.

Guilaine, J. 2003, De la vague a la tombe. La conquete neolithitique de la Mediterranee, Paris 2003.

Guilaine, J. / Manen, C. 2007, From Mesolithic to early Neolithic in the western Mediterranean, in: Going over: The Mesolithic-Neolithic transition in Nor­th-West Europe, ed. A. Whittle / V. Cummings, London 2007, 21-51.

Hofmann, R. 2012, Style and function of pottery in relation to the development of Late Neolithic sett­lement patterns in Central Bosnia, in: Tells: Social and Environmental Space, ed. R. Hofmann / F.-K. Moetz / J. Muller, Bonn 2012, 181-201.

Hofmann, R. in press, Okolište - Spatneolithische Ke- ramik und Siedlungsentwicklung in Zentralbosni- en, Neolithikum und Chalkolithikum in Zentral- bosnien, 2, Bonn 2014.

Hofmann, R. / Kujundžić-Vejzagić, Z. / Muller, J. / Rassmann, K. / Muller-Scheessel, N. 2009, Rekon­strukcija procesa naselja u kasnom neolitu na pro­storu centralne Bosne, Glasnik Zemaljskog muze­ja, 50/51, Sarajevo 2009, 11-177.

Hofmann, R. / Muller-Scheessel, N. 2013, Der kupfer- zeitliche Fundplatz Donje Moštre bei Visoko in Zentralbosnien - ein Vorbericht, in: Okolište 1, ed. J. Muller / K. Rassmann / R. Hofmann, Bonn 2013, 207-229.

Isern, N. / Fort. J. / Vander Linden, M. 2012, Space competition and time delays in human range ex­pansions. Application to the Neolithic transition, Plos One, 7 (12), 2012, e51106.

Larson, G. / Albarella, U. / Dobney, K. / Rowley-Conwy, P. / Schibler, J. / Tresset, A. / Vigne, J.-D. / Edwards, C. / Schlumbaum, A. / Dinu, A. / Balagsecu, A. / Dolman, G. / Tagliacozzo, A. / Manaseryan, N. / Miracle, P. / Van Wigngaarden-Bakker, L. / Masseti, M. / Bradley, D. / Cooper, A. 2007, Ancient DNA, pig domestication, and the spread of the Neolithic into Europe, Proceedings of the National Acade­my of Sciences, 104, 2007, 15276-15281.

Marijanović, B. 1979, Nova nalazišta Impresso kultu­re u Hercegovini, Glasnik Zemaljskog Muzeja, 33, Sarajevo 1979, 5-13.

Marijanović, B. 1981, Ravlića pećina (Peć mlini), Glasnik Zemaljskog Muzeja, 35-36, Sarajevo 1981, 1-97.

Marriner, G. / French, C. / Rajkovaca, T. 2011, Geo- archaeological reconnaissance of the Banja Luka and Doboj area of northern Bosnia and Herzego­vina, Jahrbuch. Zentrum fur Balkanforschungen, 40, 2011, 7-44.

Minichreiter, K. / Bronić, I. 2006, New radiocarbon dates for the Early Starčevo culture in Croatia, Pri-

lozi Instituta za arheologiju u Zagrebu, 23, 2006, 5-16.

Muller, J. / Rassmann, K. / Hofmann, R. (ed.) 2013, Okolište 1, Bonn 2013.

Muller-Scheessel, N. / Hofmann, R. 2013, Der Fund- platz Zagrebnice bei Papratnica, in: Okolište 1, ed. J. Muller / K. Rassmann / R. Hofmann, Bonn 2013, 143-172.

Nemeskeri, J. 1974, Outline on the anthropological finds of a Neolithic site, Wissenschaftliche Mittei- lungen des Bosnich-Herzegowinischen Landes- museum, IV, 1974, 37-46.

Obelić, B. / Škrivanko, M. K. / Marijan, B. / Bronić, I. 2004, Radiocarbon dating of the Sopot culture sites (Late Neolithic) in eastern Croatia, Radiocar­bon, 46 (1), 2004, 245-258.

Orton, D. 2012, Herding, settlement, and chronology in the Balkan Neolithic, European Journal of Ar­chaeology, 15 (1), 2012, 5-40.

Ottoni, C. / Flink, L. G. / Evin, A. / Georg, C. / De Cupere, B. / Van Neer, W. / Bartosiewicz, L. / Lin- derholm, A. / Barnett, R. / Peters, J. / Decorte, R. / Waelkens, M. / Vanderheyden, N. / Ricaut, F.-X. / Qakirlar, C. / Qevik, O. / Hoelzel, A. R. / Mashkour, M. / Fatemeh Mohaseb Karimlu, A. / Sheikhi Seno, S. / Daujat, J. / Brock, F. / Pinhasi, R. / Hongo, H. / Perez-Enciso, M. / Rasmussen, M. / Frantz, L. / Megens, H.-J. / Crooijmans, R. / Groenen, M. / Ar- buckle, B. / Benecke, N. / Vidarsdottir, U. S. / Bur­ger, J. / Cucchi, T. / Dobney, K. / Larson, G. 2013, Pig domestication and human-mediated dispersal in western Eurasia revealed through ancient DNA and geometric morphometrics, Molecular Biology and Evolution, 30 (4), 2013, 824-832.

Perić, S. 1995, Butmirska kultura, Geneza i razvoj, Beograd 1995.

Vander Linden, M. 2011, In constant motion? Recent advances in mathematical modelling and radio­carbon chronology of the neolithisation of Euro­pe, in: ed. Dynamics of neolithisation: studies in honour of Andrew Sherratt, A. Hadjikoumis / E. Robinson / S. Viner, Oxford 2011, 41-61.

Vander Linden, M. / Orton, D. / Pandžić, I. / Đurđević, M. / Vujinović, B. / Srdić, L. / Balen, J. / Forenbaher, S. / Mihailović, D. / Gazivoda, D. / Hopkinson, T. / Marriner, G. / Rajkovaća, T. / French, C. / Miracle, P. 2013, EUROFARM: comparison and modelling of early farming and associated technologies in Europe, Antiquity Project Gallery, 2013. Available at http://antiquity.ac.uk/proj gall/linden336/

Vogel, J. C. / Waterbolk, H. T. 1963, Groningen radio­carbon dates IV, Radiocarbon, 5, 1963, 163-202.

Weninger, B. / Alram-Stern, E. / Bauer, E. / Clare, L. / Danzeglocke, U. / Joris, C. / Kubatzki, C. / Rollef- son, G. / Todorova, H. / van Andel, T. 2006, Clima­te forcing due to the 8200 cal BP event observed at

25

early Neolithic sites in the eastern Mediterranean, Quaternary Research, 66, 2006, 401-420.

Whittle, A. / Bartosiewicz, L. / Borić, D. / Pettitt, P. / Richards, M. P. 2002, In the beginning: new radio­carbon dates for the Early Neolithic in northern Serbia and south-east Hungary, Antaeus, 25, 2002, 63-117.

Zeder, M. A. 2008, Domestication and early agricultu­re in the Mediterranean basin: origins, diffusion, and impact, Proceedings of the National Academy of Sciences 105, 2008, 11597-11604.

Zvelebil, M. / Rowley-Conwy, P. 1986, Foragers and farmers in Atlantic Europe, in: Hunters in transiti­on. Mesolithic societies of temperate Eurasia and their transition to farming, ed. M. Zvelebil, Cam­bridge 1986, 67-93.

26

Table 1: Existing 14C dates for the Neolithic o f Bosnia & Herzegovina

Site nam e Lab. Ref.Date Standard r ,BP d ev ia tio n Sample D|C-ta 68.2% p ro b a b ility 95.4% p ro b a b ility C ontext C ulture References

B utm ir

B utm ir

DonjeM oštre

DonjeM oštre

DonjeM oštre

DonjeM oštre

DonjeM oštre

GornjaTuzla

GornjaTuzla

Kundruc

O bre I

O bre I

O bre I

O bre I

O bre I

UtC- 5830 50 anim al bone12039 (Bos)

UtC- 5938 44 anim al bone11969 (Bos)

Erl-15197 5716 32

Erl-15196 5705 37

Erl-15200 5549 33

Erl-15199 5486 29

KIA-39639 5888 32

Kundruci KIA-39638 5956 27

UCLA-1605.H

Bln-659

Bln-636

UCLA-1605.F

UCLA-1605.G

-1 7 .9 4770BC ( 7.0%)4752BC4746BC (61.2%) 4613BC

-2 0 .2 4893BC ( 1.8%)4888BC 4884BC ( 6.1%) 4868BC4850BC (51.1%) 4766BC 4756BC ( 9.3%) 4728BC

-22,8 4594 (68.2%) 4501BC

h aze ln u t shell -23,7 4591 (68.2%) 4490BC

charcoal

KIA-39513 5573 31 gra in

G rN-2059 6640 75 charcoal

G rN-1974 5580 60 w o od

charcoal (Cornus sp.)

charcoal (Populus sp.)

anim al bone no id.

charcoal

charcoal

charcoal

anim al bone no id.

-23,1 4446 (26.1%) 4420BC 4399 (42.1%) 4351BC

-22,6 4359 (

-21,83 4447 (30.7%) 4417BC4403 (37.5%) 4366BC

5628BC (68.2%) 5516BC

4457BC (68.2%) 4356BC

4796BC (95.4%) 4548BC

4934BC (95.4%) 4720BC

4679 (9.0%) 4636BC 4620 (86.4%) 4464BC

4679 (7.2%) 4636BC 4620 (88.2%) 4458BC

4452 (95.4%) 4343BC

4442 (2.6%) 4423BC 4372 (75.5%) 4316BC 4300 (17.2%) 4262BC

4458 (95.4%) 4352BC

5705BC ( 1.8%) 5687BC 5674BC (93.6%)5475BC

4534BC (95.4%) 4335BC

-25,74 4789 ( ) 4722 BC 4836 (95.4%) 4696BC

-26,84 4892 (1.5%) 4890BC 4883 (9.3%) 4869BC 4849 (57.4%) 4792BC

5210BC (68.2%) 5017BC

5302BC (34.6%) 5202BC5175BC (33.6%) 5070BC

5844BC (61.4%) 5606BC 5595BC ( 6.8%) 5560BC

5472BC (68.2%) 5366BC

5702BC ( 3.0%) 5694BC5673BC (46.0%) 5608BC5594BC (19.2%)

4933 (94.5%) 4769BC 4753 (0.9%) 4746BC

5985BC (95.4%) 5480BC

U n it 3, layer- B utm irg ro u p 2 (upper f ill o f p it)

U n it 9, layer- B utm irg ro u p 2 (upper f ill o f p it)

5299BC (94.8%)4932BC 4920BC ( 0.6%) 4912BC

5370BC (95.2%)4982BC 4968BC ( 0.2%) 4964BC

q ua dran t I level 7 Kakanj

q ua d ran t IIIa level 8

5509BC ( 0.6%) 5500BC q ua d ran t VI/2 5491BC (94.8%) level 95302BC

B utm ir

5723BC (95.4 5528BC

q ua dran t II level 11

H o fm a nn et al. 2009

H o fm a nn et al. 2009

U n it 10027.Layer-fo rm ation 1/6, cu ltu ra l layer over low erm ost b u ild in g h orizon 1/I

U n it 10024.Layer-fo rm ation 1/5, le ve llin g layer over b u ild in g h orizon 1/II

U n it 41037.Layer-fo rm ation 2/4, open area NW o f u n b u rn t houses (b u ild in g h orizon 2/I)

U n it 40032.Layer-fo rm ation 2/3. 'w ith fire debris by fou n da tion trench o f b u ild in g horizon 2 /V '

U n it 42020.Layer-fo rm ation 2/2. Unsecure s tra tig raph ic co n te x t (presence o f V učedol material)

Pit d w e llin g in Starčevoh ab ita tio n layer d ep th 5m

H ab ita tion layer Vinčad ep th 3.5m

U n it 24003. B utm irLayer-fo rm ation1/3, House 3floor, q uadran tH/31

U n it 24099. B utm irLayer-fo rm ation1/4 House 7, post14002, quadran tI/32

qua d ran t I level 8 Kakanj

H ofm ann & M u lle r- Scheessel 2013

H ofm ann & M u lle r- Scheessel 2013

H ofm ann & M u lle r- Scheessel 2013

H ofm ann & M u lle r- Scheessel 2013

H ofm ann & M u lle r- Scheessel 2013

Vogel &W aterbo lk1963

Vogel &W aterbo lk1963

Furholt2013

Furholt2013

G im butas1974

G im butas1974

G im butas1974

G im butas1974

G im butas1974

4327BC

6150 70

6230 80

6795 150

6430 60

6710 60

27

Site nam e Lab. Ref.Date StandardBP d ev ia tio n Sample ^ 68.2% p ro b a b ility 95.4% p ro b a b ility C ontext C ulture References

Obre I

Obre II

Obre II

UCLA-1605.I

Bln-790

UCLA-1605.B

anim al bone no id.

charcoal

charcoal

5472BC (68.2%) 5366BC

4722BC (68.2%) 4500BC

4686BC (68.2%) 4502BC

5509BC ( 0.6%) 5500BC Q uadrant II5491BC (94.8 5302BC

4844BC (92.3%)4442BC4424BC ( 3.1%) 4370BC

4784BC (93.5%)4446BC4420BC ( 1.5%) 4398BC 4381BC ( 0.4%) 4374BC

level 12

sondage V/3 house

sondage VI/2 house

Starčevo G im butas 1974

G im butas1974

B utm ir G im butas1974

O bre II Bln-637 5740 80

O bre II Bln-656 5840 100

O bre II Bln-638 5850 80

O bre II UCLA- 5875 601605.C

O bre II

O bre II

O bre II

O bre II

O bre II

O bre II

UCLA- 5890 601605.E

Bln-657 5925 80

G rN-5686 5930 45

GrN-5685 5985 40

O bre II G rN-5684 6101 60

O bre II I 1-2327 6020 150

UCLA- 6020 601605.A

Bln-792 6075 100

O bre II GrN-5683 6110 65

O bre II Bln-639 6175 80

O kolište KIA-28835 6121 45

O kolište KIA-28834 6043 39

charcoal

charcoal

charcoal

charcoal

charcoal

charcoal

charcoal

charcoal

charcoal

charcoal

charcoal

charcoal

charcoal

charcoal

bone (Bos taurus)

4686BC (68.2 4502BC

4798BC (68.2 4554BC

4826BC ( 2.3 4816BC 4800BC (65.9 4605BC

4834BC (68.2 4686BC

4837BC (68.2 4704BC

4908BC (68.2 4712BC

4846BC (68.2 4726BC

4934BC (64.7 4830BC 4814BC ( 3.5 4807BC

5206BC (12.3 5165BC 5118BC ( 2.3( 5108BC 5078BC (53.6 4936BC

5204BC ( 4.7 5170BC 5073BC (63.5 4725BC

4994BC (68.2 4840BC

5206BC ( 8.3%) 5166BC 5117BC ( 1.3%) 5110BC5077BC (58.6%) 4844BC

5206BC (14.4%) 5162BC 5136BC ( 1.5%) 5130BC 5119BC ( 3.5%) 5106BC5079BC (48.8%) 4944BC

5219BC (68.2%) 5010BC

-21,52 5206BC (18.2%)5162BC 5136BC ( 1.7%) 5130BC 5119BC ( 4.1%) 5106BC5080BC (44.3%) 4986BC

-22,38 4998BC (62.0%) 4898BC 4865BC ( 6.2%) 4853BC

4784BC (93.5%)4446BC4420BC ( 1.5%) 4398BC 4381BC ( 0.4%) 4374BC

4942BC (95.4%)4463BC

4932BC ( 0.6%) 4921BC sondage IV/2 4911BC (94.8%) level 164518BC

sondage I/1 house 15

sondage I/1 house 15

4901BC ( 3.9%) 4863BC 4856BC (90.5%)4581BC4570BC ( 1.0%) 4555BC

4933BC (95.4%)4607BC

5006BC (95.4%)4596BC

4933BC (95.4%)4714BC

4991BC (95.4%)4781BC

5214BC (92.4%)4894BC4888BC ( 0.4%) 4884BC 4869BC ( 2.6%) 4850BC

5304BC (95.3%)4584BC4564BC ( 0.1%) 4560BC

sondage VI/1 house 13

sondage VI/2 house 13

sondage II level 20

sondage III/3

sondage I/1

sondage IV/4

sondage V/1 level 12

5196BC ( 1.1%) 5179BC sondage V/15062BC (93.6%)4768BC4754BC ( 0.6%) 4744BC 4733BC ( 0.2%) 4730BC

5291BC ( 1.2%) 5268BC 5228BC (92.7%)4766BC4756BC ( 1.4%) 4728BC

5217BC (92.9%)4880BC4870BC ( 2.5%) 4848BC

5316BC (94.9%) 4932BC4920BC ( 0.5%) 4912BC

5210BC (95.4%) 4944BC

5049BC (95.4%) 4838BC

level 5

sondage VIII level 21

sondage IV/3 level 25 p it 1

U n it 71164, sam ple 71012. Area 2.

U n it 81041, sam ple 81014, layer-form a tion Oko 2/5. Fill o f d itch stage 3.

Butm ir

Butm ir

Butm ir

Butm ir

Butm ir

Butm ir

Butm ir

sondage II/4 p it 1 Butm ir

G im butas1974

G im butas1974

G im butas1974

G im butas1974

G im butas1974

G im butas1974

G im butas1974

G im butas1974

G im butas1974

G im butas1974

G im butas1974

G im butas1974

G im butas1974

G im butas1974

H ofm ann et al. 2009

Hofm ann et al. 2009, H o fm ann in press

6430 60

5770 100 B utm ir

5740 80

B utm ir

B utm ir

B utm ir

B utm ir

B utm ir

B utm ir

B utm ir

B utm ir

28

Site nam e Lab. Ref.Date Standard r ,BP d ev ia tio n Sample De|-ta 68.2% p ro b a b ility 95.4% p ro b a b ility C ontext C ulture References

Okolište

Okolište

-26,07 4896BC (12.3%) 4867BC4850BC (54.7%) 4770BC 4752BC ( 1.1%) 4748BC

-22,31 5202BC (15.1%)5174BC5071BC (53.1%) 4992BC

O kolište KIA-28827 5889 32 bone -21,91 4790BC ((u n ide n tified ) 4722BC

KIA-28830 5943 38

KIA-28831 6119 31

bone (Bos taurus)

bone (Bos taurus)

4932BC ( 2.3%) 4920BC U n it 82008,

O kolište KIA-28833 6209 37

O kolište KIA-28828 6166 31

O kolište KIA-28829 5823 48

O kolište KIA-28826 6086 31

O kolište UtC- 5640 5012038

O kolište UtC- 5670 5011920

O kolište UtC- 5830 5011968

O kolište UtC- 5901 5011900

O kolište UtC- 5980 5011901

O kolište UtC- 5975 4411970

O kolište KIA- 6069 3732103-A

O kolište KIA- 6147 4232103-B

O kolište KIA-32104 6063 38

O kolište KIA-32105 6220 47

bone (Bos taurus)

bone (Bos taurus)

bone (Bos taurus)

bone (Bos taurus)

bone (Bos taurus)

bone(u n iden tified )

bone(u n iden tified )

bone (Bos taurus)

bone (Bos taurus)

bone(u n iden tified )

bone(u n iden tified )

bone(u n iden tified )

bone(u n iden tified )

bone (Bos taurus)

-22,79 5222BC (11.1%)5202BC5176BC (57.1%) 5070BC

-20,59 5207BC ( 7.3%)5194BC5180BC (49.0%) 5090BC5081BC (12.0%) 5060BC

-27,28 4766BC ( 3.6%)4756BC4728BC (64.6%) 4608BC

-21,83 5041BC (4951BC

4536BC (55.8 4446BC 4420BC ( 9.7 4399BC 4381BC ( 2.7 4374BC

4581BC ( 2.6 4572BC 4556BC (65.6 4450BC

-23 .1 4770BC ( 7.0%)4752BC4746BC (61.2%) 4613BC

-2 0 .9 4832BC ( 9.7%)4813BC4808BC (58.5%) 4718BC

-2 0 .7 4934BC (59.1%)4824BC 4818BC ( 9.1%) 4800BC

-2 0 .8 4930BC ( 2.9%)4924BC4910BC (65.3%) 4798BC

-22,29 5037BC (68.2%)4934BC

-18,32 5207BC (28.1%)5146BC 5138BC (4.6%) 5127BC 5122BC (12.3%) 5093BC 5081BC (23.2%) 5033BC

-20,87 5028BC (63.8%)4932BC 4922BC (4.4%) 4911BC

-22,4 5292BC (13.4%) 5256BC 5230BC (12.9%) 5203BC 5171BC (41.9%) 5073BC

4912BC (93.1%) 4724BC

sam ple 82006, layer-g roup Oko 2/2. Fill o f d itch stage 3.

U n it 82012, sam ple 82008, layer-g roup Oko 2/3 .'Wall renova tion '

U n it 82009, sam ple 82010, layer-g roup Oko 2/2. Fill o f d itch stage 3.

U n it 82020, sam ple 82014, layer-g roup Oko 2/4. "Land fill w a ll"

U n it 82025, sam ple 82016, layer-g roup Oko 2/4. Fill o f d itch stage 1.

U n it 82018, sam ple 82019, layer-g roup Oko 2/4. Fill o f d itch stage 1.

5204BC ( 5.2%) 5171BC U n it 82029, 5073BC (89.4%) sam ple 82021,4906BC layer-g roup Oko4864BC ( 0.7%) 4856BC 2/2. Fill o f d itch

stage 3.

5208BC (23.0%)5144BC5139BC ( 9.4%) 5091BC 5082BC (63.0%)4958BC

4837BC (95.4%)4702BC

5296BC (13.7 5240BC 5232BC (81.7 5055BC

5216BC (95.4 5023BC

4788BC (95.4%) 4550BC

4584BC (95.4%) 4356BC

4667BC ( 0.4 4653BC ( 1.4 4618BC (93.6 4367BC

4796BC (95.4 4548BC

U n it 2090, sam ple 2053, layer-g roup Oko 1/3. 'Layer- packe t' O ko 1/1

) 4663BC U n it 2003,) 4640BC sam ple 2053,) layer-g roup Oko

1/2.House 16. Oven 1/1.

6) U n it 6016, layer-g ro up O ko 1/2. Open area 1/K-L.

4932BC ( 0.9%) 4919BC 4912BC (93.5%)4682BC4634BC ( 0.9%) 4621BC

4994BC (92.0%)4766BC4756BC ( 3.4%) 4728BC

4982BC ( 1.1%) 4971BC 4964BC (93.3%)4769BC 4754BC ( 1. ) 4744BC

U n it 3043, sam ple 3062, layer-g roup Oko 1/3. Fired clay 1/3.

U n it 5029, layer- g ro up O ko 1/3. 'Layer-packet' Oko 1/5.

U n it 2053, layer- g ro up O ko 1/2. Open area 1/ n w A,J.

5196BC (2.0%) 5180BC U n it 10010, layer- 5063BC (93.4%) g ro up O ko 3/2.4848BC Path 3/SW

5218BC (95.4%) U n it 10010, layer-4984BC g ro up O ko 3/2.

Path 3/SW

5193BC (1.1%) 5182BC 5059BC (94.3%) 4845BC

5306BC (95.4%) 5052BC

U n it 12023, layer-g roup Oko 3/2. House 11, u n b u rn t clay.

U n it 13036, layer- g ro up O ko 3/2. House 02-03.

Butm ir

Butm ir

Butm ir

Butm ir

Butm ir

Butm ir

Hofm ann et al. 2009, H o fm ann in press

Hofm ann et al. 2009, H o fm ann in press

Hofm ann et al. 2009, H o fm ann in press

Hofm ann et al. 2009, H o fm ann in press

Hofm ann et al. 2009, H o fm ann in press

Hofm ann et al. 2009, H o fm ann in press

Hofm ann et al. 2009, H o fm ann in press

Hofm ann et al. 2009, H o fm ann in press

Hofm ann et al. 2009, H o fm ann in press

Hofm ann et al. 2009, H o fm ann in press

Hofm ann et al. 2009, H o fm ann in press

Hofm ann et al. 2009, H o fm ann in press

Hofm ann et al. 2009, H o fm ann in press

H ofm ann in press

H ofm ann in press

H ofm ann i press

H ofm ann i press

B utm ir

B utm ir

B utm ir

B utm ir

B utm ir

B utm ir

B utm ir

B utm ir

B utm ir

B utm ir

B utm ir

29

Site name Lab. Ref.DateBP

Standardd ev ia tion

SampleDelta13C

68.2% p ro b a b ility 95.4% p ro b a b ility C ontext Culture References

O kolište KIA-32106 6179 35 bone (Bos taurus)

-26,55 5209BC (4.3%) 5201BC 5177BC (63.9%) 5070BC

5224BC (95.4%) 5011BC

U n it 13161, layer-g roup Oko 3/2. House 01, post 16.

B utm ir H ofm ann in press

O kolište KIA-32108 6020 62 bone (Bos taurus)

-24,11 4997BC (68.2%) 4838BC

5198BC (1.3%) 5179BC 5065BC (92.9%)4766BC 4757BC (0.9%) 4741BC 4735BC (0.3%) 4730BC

U n it 14047, layer- g ro up O ko 3/2. House 01

B utm ir H ofm ann in press

O kolište KIA-32109 4935 40 bone(u n iden tified )

-21,71 3761BC (14.1%) 3741BC 3731BC (3.5%) 3726BC 3715BC (50.5%) 3657BC

3791BC (95.4%) 3646BC

U n it 15003, layer- g ro up O ko 3/2. Path 3/SW.

B utm ir H ofm ann in press

O kolište KIA-32110-A

5814 48 bone (Bos taurus)

-16,14 4726BC (68.2%) 4596BC

4784BC (95.4%) 4547BC

U n it 17140, layer- g ro up O ko 3/2. House 04.

B utm ir H ofm ann in press

O kolište KIA-32110-B

6351 48 bone (Bos taurus)

-21,01 5463BC (5.8%) 5447BC 5418BC (2.1%) 5411BC 5380BC (56.5%) 5296BC 5245BC (3.8%) 5233BC

5468BC (18.4%) 5402BC 5389BC (77.0%) 5225BC

U n it 17140, layer- g ro up O ko 3/2. House 04.

B utm ir H ofm ann in press

O kolište KIA-32112 5987 34 bone (Bos taurus)

-24,84 4932BC (8.2%) 4919BC 4914BC (60.0%) 4836BC

4977BC (95.4%) 4788BC

U n it 12022, sam ple 12050, layer-g roup Oko 3/2. House 11.

Butm ir H ofm ann in press

O kolište KIA-41400 5826 32 charcoal (Cornus mas)

-25,85 4726BC (54.6%) 4652BC 4641BC (13.6%) 4616BC

4784BC (95.4%) 4592BC

U n it 31016, layer- g ro up O ko 4/2. Path 4/SW.

Butm ir H ofm ann in press

O kolište KIA-41401 5943 27 charcoal (Cornus mas)

-25,52 4848BC (68.2%) 4781BC

4901BC (12.4%) 4863BC 4856BC (83.0%) 4727BC

U n it 31036, layer- g ro up O ko 4/2. Path 4/SW.

B utm ir H ofm ann in press

O kolište KIA-41402 6095 37 Grain(Triticumm onococcum )

-25,55 5056BC (68.2%) 4946BC

5207BC (11.5%)5149BC 5137BC (0.8%) 5128BC 5121BC (2.5%) 5095BC 5081BC (80.3%)4909BC 4862BC (0.2%) 4860BC

U n it 51104, layer- g ro up O ko 6/3. D itch 6 /1 , f ill 2.

B utm ir H ofm ann in press

O kolište KIA-41404 5967 45 charcoal (Alnus sp.)

-27,92 4931BC (3.6%) 4922BC 4911BC (64.6%) 4791BC

4960BC (95.4%) 4726BC

U n it 52482, layer- g ro up O ko 6/3. D itch 6 /1 , f ill 1.

Butm ir H ofm ann in press

O kolište KIA-41403 6194 36 Grain(Triticumd icoccum )

-23,39 5215BC (7.5%) 5202BC 5176BC (60.7%) 5070BC

5290BC (5.1%) 5246BC 5231BC (90.3%) 5039BC

U n it 51524, layer- g ro up O ko 6/6. House 38.

B utm ier H ofm ann in press

Zagrebnice Erl-15195 6470 37 charred textile remains

-25,7 5480 (16.6%) 5463BC 5447 (23.0%) 5418BC 5411 (28.6%) 5380BC

5507 (0.5%) 5502BC 5493 (94.9%) 5357BC

U n it 10011. Layer-fo rm ation 1/3, House 1-2, qua d ran t B/2

Butmir? M u lle r- Scheessel & H ofm ann 2013

Zagrebnice KIA-45627 6565 30 charred gra in(T riticumd icoccum )

-25,7 5534 (68.2%) 5484BC 5607 (4.1%) 5595BC 5561 (91.3%) 5477BC

U n it 10081. Layer-fo rm ation 1/5, layer-g roup 1/1

Butmir? M u lle r- Scheessel & H ofm ann 2013

Zagrebnice KIA-45629 5820 30 charred p lan t b u lb

-29,98 4722 (53.3%) 4654BC 4639 (14.9%) 4617BC

4779 (95.4%) 4587BC U n it 30004. Layer-fo rm ation 2/7, 'a lle y ' 2/A-B, qua d ran t A/3

Butm ir M u lle r- Scheessel & H ofm ann 2013

Zagrebnice KIA-45630 5895 35 charred seeds (L inum usitatissim um )

-30,11 4796 (68.2%) 4721BC 4843 (95.4%) 4696BC U n it 34060. Layer-fo rm ation 2/7, House 4, Wall 2, quadran t A-B/3

Butm ir M u lle r- Scheessel & H ofm ann 2013

Zagrebnice KIA-41405 5959 29 charred gra in -27,23 4896 (18.4%) 4867BC 4851 (49.8%) 4793BC

4936 (94.5%) 4769BC 4753 (0.9%) 4746BC

U n it 34010. Layer-fo rm ation 2/7, 'a lley '2 /A -C , qua d ran t G/10

Butm ir M u lle r- Scheessel & H ofm ann 2013

30

Site name Lab. Ref. Date BP Standard dev Sample Delta13C 68.2% probability

Obre I

Obre I

Obre I

Obre I

Obre II

Obre II

OxA-23289 6390 34

OxA-23290 6421 35

OxA-23291 6665 35

OxA-23292 6432 35

OxA-23293 6027 34

OxA-23294 5763 33

Bos taurus -20,56

Sus scrofa (domestic?) -21,3

Bos taurus (mature) -20,78

Bos taurus (mature) -20,89

Homo Sapiens Sapiens -20,74

Bos taurus (mature) -21,22

5464BC (13.0%) 5445BC 5420BC (6.6%) 5409BC 5380BC (48.6%) 5320BC

5468BC (51.6%) 5400BC 5390BC (16.6%) 5368BC

5628BC (25.1%) 5606BC 5596BC (43.1%) 5560BC

5468BC (6.4%) 5460BC 5452BC (61.8%) 5376BC

4980BC ( 5.5%) 4971 BC 4964BC (50.9%) 4896BC 4867BC (11.8%) 4850BC

4681 BC (28.9%) 4636BC 4619BC (39.3%) 4555BC

Obre II OxA-23295 6017 35 Bos taurus (adult) -21 4949BC (68.2%) 4846BC

Safetova Bašča (Gornja Tuzla)

Safetova Bašča (Gornja Tuzla)

Safetova Bašča (Gornja Tuzla)

Safetova Bašča (Gornja Tuzla)

Kočićevo

OxA-23296 6593 36

OxA-23297 6165 34

OxA-23298 5827 33

OxA-23299 5741 33

OxA-23300 5904 33

Bos taurus/ Bos -20,64primigenius (mature)

Large mammal (Bos? -20,97 Equus?)

Bos taurus -20,59

Cervus elaphus -20,68

5605BC ( 7.6%) 5596BC 5559BC (50.6%) 5508BC 5502BC (10.0%) 5490BC

5207BC 5182BC 5081BC

4726BC4640BC

4668BC 4654BC 4618BC

( 7.9%) 5193BC (47.8%) 5090BC (12.5%) 5059BC

(54.5%) 4652BC (13.7%) 4616BC

(3.6%) 4660BC (8.2%) 4638BC (56.5%) 4540BC

Sus scrofa (wild) -20,61 4798BC (68.2%) 4724BC

Kočićevo

Bijelica Glavica

Bijelica Glavica

OxA-23301 5827 33

OxA-23303 5822 35

OxA-23304 5697 34

Bos taurus

Bos taurus

-19,08

-21,85

Large mammal (Bos?) -21,39

4726BC (54.5%) 4652BC 4640BC (13.7%) 4616BC

4724BC (52.4%) 4651 BC 4642BC (15.8%) 4616BC

4578BC (2.0%) 4574BC 4555BC (58.5%) 4484BC 4479BC ( 7.7%) 4464BC

5469BC (95.4%) 5314BC Sonda 4, quadrant 2, layer 12 Sarajevo Phase B

5472BC (95.4%) 5328BC Sonda 4, quadrant 2, layer 12 Sarajevo Phase B

5642BC (95.4%) 5525BC sonda IV, quadrant 3, layer 11, p it 4 Sarajevo Phase B

5476BC (95.4%) 5330BC sonda IV, quadrant 2, layer 11, "control trench Sarajevo Phase Bat point B"

5016BC (94.9%) 4832BC sonda VI, quadrant 4, layers 17 and 18, depth Sarajevo Trust depth:4813BC (0.5%) 4808BC 250-280 Butmir lb

4707BC (95.4%) 4536BC sonda III, quadrant 3, depth 0.30-0.50 Sarajevo Butmir III -after end of published dating sequence

5001 BC (93.2%) 4826BC sonda IV, quadrant 3, layer 14 Sarajevo ? phase4816BC (2.2%) 4801 BC

5616BC (20.4%) 5582BC Control trench near east Starčevo- Tuzla5574BC (75.0%) 5482BC profile, depth 295cm, Impressa

2 0.06 .2009

5216BC (95.4%) 5011 BC Layer 15, west profile in south Starčevo- Tuzlapart, 17.06.2009 Impressa

4 786B C (95.4% ) 4590B C S onda II, la yer 8 ,1 2 .0 6 .2 0 0 9 Early V inca? Tuzla

4 687B C (95.4% ) 4502B C S onda II, la yer 8 ,1 2 .0 6 .2 0 0 9 Early V inca? Tuzla

4846BC (95.4%) 4707BC Sonda I, layer 9 (spit = 10cm), sopot????? PLAS 1018.03 .2010

4 786B C (95.4% ) 4590B C S onda I, layer 8 (s p it = 10 cm ), sopot????? PLAS 10

18.03 .2010

4783BC (94.2%) 4583BC Sonda 3, depth 1.9m Sopot/Lasinje Banja Luka4565BC (1.2%) 4556BC

95.4% probability Context Culture Institution

4652BC (1.4%) 4640BC Quadrant 3, depth: 1.5-1.6m Sopot/Lasinje Banja Luka4618BC (94.0%) 4456BC

O Jto Site name Lab. Ref. Date BP Standard dev Sample Delta 13C

Bočac OxA-23305 5765 33 Bos taurus -21,08

Bočac OxA-23306 5832 34 Bos taurus -21,96

Bočac OxA-23307 5839 32 Bos taurus -21,56

Arnautovići OxA-23339 6270 31 animal bone, no id. -20,78

Zbilje OxA-23340 5755 30 animal bone, no id. -21,42

Dvor OxA-23342 5868 30

Žukovička Pećina OxA-23599 6437 35

Žukovička Pećina OxA-23600 6466 34

animal bone, no id. -22,37

animal bone to be i.d. -19,66

animal bone to be i.d. -19,84

Zelena Pećina OxA-23350 5476 33

Zelena Pećina OxA-23351 5410 31

Lazaruša OxA-23534 5402 34

fragm ent o f human -18,92skull

fragm ent o f human -19,01skull

animal bone to be i.d. -19,86

Lazaruša OxA-23535 5513 32

Hateljska Pećina OxA-23536 5328 32

animal bone to be i.d. -20,11

animal bone to be i.d. -19

Hateljska Pećina OxA-23537 5746 33

Hateljska Pećina OxA-23538 5788 33

Hateljska Pećina OxA-23539 5769 33

animal bone to be i.d. -19,95

animal bone to be i.d. -20,46

animal bone to be i.d. -20,49

68.2% probability 95.4% probability Context Culture Institution

4682BC (31.9%) 4634BC 4620BC (26.6%) 4581 BC 4572BC (9.7%) 4556BC

4767BC (5.6%) 4755BC 4742BC (2.1 %) 4736BC 4728BC (48.0%) 4669BC 4659BC (1.9%) 4654BC 4638BC (10.6%) 4618BC

4777BC (63.2%) 4683BC 4633BC (5.0%) 4622BC

5299BC (55.6%) 5242BC 5235BC (12.6%) 5222BC

4677BC (1.4%) 4674BC 4670BC (17.3%) 4638BC 4618BC (49.4%) 4548BC

4779BC (68.2%) 4712BC

5470BC (6.8%) 5461 BC 5451 BC (61.4%) 5376BC

5478BC (15.2%) 5464BC 5445BC (22.7%) 5420BC 5409BC (30.3%) 5380BC

4354BC (49.9%) 4325BC 4286BC (18.3%) 4269BC

4328BC (68.2%) 4256BC

4327BC (41.8%) 4282BC 4271 BC (26.4%) 4241 BC

4441 BC (12.0%) 4424BC 4370BC (56.2%) 4333BC

4236BC (6.4%) 4223BC 4208BC (27.1%) 4157BC 4132BC (34.8%) 4067BC

4669BC (14.5%) 4638BC 4618BC (53.7%) 4543BC

4702BC (68.2%) 4600BC

4684BC (62.9%) 4582BC 4568BC (5.3%) 4559BC

4708BC (95.4%) 4538BC

4790BC (95.4%) 4594BC

4789BC (95.4%) 461OBC

5321 BC (95.4%) 5207BC

4692BC (95.4%) 4522BC

4827BC (1.6%) 4815BC 4802BC (93.8%) 4686BC

5478BC (95.4%) 5340BC

5486BC (95.4%) 5361 BC

4438BC (1.6%) 4425BC 4370BC (93.8%) 4256BC

4341 BC (92.7%) 4231 BC 4194BC (2.7%) 4176BC

4341 BC (86.8%) 4227BC 4201 BC (6.6%) 4168BC 4126BC (0.5%) 4120BC 4092BC (1.5%) 4078BC

4450BC (94.1%) 4327BC 4280BC (1.3%) 4274BC

4259BC (95.4%) 4046BC

4689BC (95.4%) 4504BC

4716BC (95.4%) 4548BC

4709BC (95.4%) 4540BC

Sonda 1, quadrant 3-B, depth Butmir I?0.3 (0.6)m

Sonda 1, quadrant 1-A Butmir I?

Sonda 2, quadrant C-4 Butmir I?

Sonda 3, depth 0.6-0.9m More Vincathan Butmir

Sonda 1, quadrant 1, depth: Late Neolithic0.8-0.9m

Sonda 2, depth 1.2m

Sonda B, layer 10

Sonda B, layer 10

Quadrant V, layer 11

Quadrant V, layer 11

Quadrant VI, layer 10

Quadrant VI, layer 10

Banja Luka

Banja Luka

Banja Luka

Visoko

Visoko

Visoko

Sarajevo

Sarajevo

Sarajevo

Sarajevo

Sarajevo

Sarajevo

Sarajevo

Sarajevo

Sarajevo

Sarajevo

Site name Lab. Ref. Date BP Standard dev Sample Delta 13C

Rastuša OxA-23602 5678 33 animal bone -21,8

Non-Neolithicdates

Lazaruša OxA-23532 4083 23 animal bone to be i.d. -19,44

Lazaruša OxA-23533 4105 29 animal bone to be i.d. -19,37

Vratnica-Njiva OxA-23341 2241 24 animal bone, no id. -19,02Skladovi

Prnjavor Krčevine OxA-23308 2402 28 Sus scrofa (domestic?) -19,02

Prnjavor Krčevine OxA-23309 2531 28 Sus scrofa (domestic?) -20,64

AginoSelo OxA-23310 2454 27 Bos primigenius -23,01

Grad Visoki OxA-23338 363 animal bone, no id. -20,19

Kovačica OxA-23302 modern Ovis aries (probable) -21,33

Failed dates

Čitluk

Rog in Potok, Bare

failed

failed

animal bone, no id.

animal bone, no id.

O JO J

4540BC (55.2%) 4486BC 4606BC (95.4%) 4449BC test p it 2, quadrant A, feature Neolithic? PTM4478BC (13.0%) 4464BC 1,layer3

68.2% probability 95.4% probability Context Culture Institution

2834BC (10.8%) 2818BC 2661 BC( 6.6%) 2650BC 2634BC (50.8%) 2576BC

2848BC (16.6%) 2814BC 2737BC (1.2%) 2734BC 2692BC (1.0%) 2690BC 2678BC (34.6%) 2616BC 2612BC (14.8%) 2580BC

381BC (21.5%) 354BC 290BC (46.7%) 232BC

510BC (53.0%) 436BC 426BC (15.2%) 405BC

788BC (27.4%) 750BC 687BC (15.4%) 666BC 641 BC (25.4%) 592BC

747BC (24.5%) 688BC 665BC ( 7.8%) 645BC 588BC (1.9%) 581 BC 554BC (20.3%) 501 BC 496BC (2.7%) 486BC 462BC ( 3.5%) 450BC 441 BC ( 7.3%) 417BC

1466AD (45.3%) 1519AD 1593AD (22.9%) 1619AD

2852BC (16.1%) 2812BC 2744BC (2.1%) 2727BC 2696BC (73.3%) 2568BC 2517BC (3.9%) 2499BC

2864BC (23.0%) 2806BC 2760BC (72.0%) 2572BC 2510BC (0.4%) 2505BC

388BC (27.5%) 348BC 316BC (67.9%) 208BC

731 BC ( 7.8%) 691 BC 660BC (1.1%) 652BC 544BC (86.5%) 397BC

795BC (33.3%) 732BC 691 BC (18.1%) 660BC 650BC (44.0%) 544BC

753BC (26.7%) 685BC 668BC (11.3%) 631BC 626BC (2.6%) 610BC 597BC (54.8%) 412BC

1453AD (54.4%) 1524AD 1558AD (41.0%) 1632AD

Sonda A, layer 6

Sonda A, layer 6

human skeleton found in grave

sonda 2, layer 5

sonda 2, layer 5

Sonda 3

Sonda 2, depth 0.4-0.6m

sonda?, layer 1 or 3, depth 0.15-0.3m ?

Impressa? Sarajevo

Impressa? Sarajevo

Visoko

Sopot Banja Luka

Sopot Banja Luka

Late Neolithic/Eneolithic

Late Neolithic Visoko

Butmir II Banja Luka

Depth 0.9m

Depth 1.3m

Visoko

Visoko

Site name Lab. Ref. Date BP Standard dev Sample Delta! 3C 68.2% probability

Badanj failed

Badanj failed

Badanj failed

Badanj failed

Badanj failed

Tomasovo Brdo failed

Tomasovo Brdo failed

radius red deer?

Left zygomatic Equus asinus

Bos primigenius, 3rd phalange

fragm ent scapula, red deer?

red deer, mandible

Bos taurus (or POSSIBLY primigenius)

Large mammal

95.4% probability Context Culture Institution

Layer 1,sq.J8D1EarlyHolocene? PTM

Layer 1#J9B1EarlyHolocene? PTM

Layer 2a, K7-8/2AEarlyHolocene? PTM

Layer 2a, l6C2aEarlyHolocene? PTM

Layer 2a, l6C2aEarlyHolocene? PTM

Sonda 2, layer 5 PLAS10

Sonda 2, layer 6 PLAS10

G odišnjak/Jahrbuch 2014,43:35-49 DOI: 10.5644/Godisnjak.CBI.ANUBiH-43.36

Kasnobrončanodobna ostava Majdan/Ridžali

Martina Blečić-KavurIzola

Aleksandar JašarevićDoboj

M ajdan Ridžali, Zavidovići. Praistorijska ostava bronzanih predm eta. Slučajni na laz 1979. godine na pad in i uzvišenja. Sadrži oštećene predmete: mač, sjekira sa krilcima, kelt, 3 koplja, srp i 3 sitna fragm enta bronzanog lima. Kasno bronzano do­ba...1 riječi su ko jim a je B ranko Belić predstavio ostavu M ajdan/R idžali u A rheološkom leksikonu 1988. godine. Izuzev navoda Petera K oniga, koji u cijelosti p revodi Belićevu leksikografsku “c r ti­cu”,2 u stručnoj literatu ri nije b ila obrađivana, pa se ovim rad o m predstavlja i objavljuje u cijelosti.

O stava iz M ajdan/R idžala slučajni je arheološ­ki nalaz iz davne 1979. godine. Potječe s obližnjih p ad in a najuže sjeverne okolice Zavidovića, sm je­štajući se tim e geopolitički u središnji dio p ro sto ­ra današnje Bosne i H ercegovine (Sl. 1).3 Prem a m jestu nalaženja, tj. p rem a svojoj m ikrolokaciji, nalazila se uz znakovit prijevoj na m agistrali je d ­ne od najvažnijih bosanskohercegovačkih rije ­ka - rijeke Bosne. U širem razum ijevanju regije, riječ je o izrazito rudonosnom p ro sto ru koji se, s jedne strane rijekom Bosnom izravno spaja s p o d ru č jem uokolo pritoka U sore i Spreče s leži­štim a bak ra i arsena, te sjevernije s Posavinom i južnom Panonijom . S druge strane, pritokom r i ­jeke Krivaje, p rosto r se neposredno nadovezuje n a južniji p rosto r srednje Bosne uz obližnja le­žišta bak ra i an tim ona.4 Slijedom navedenog, a u ku ltu rno-pov ijesnom sm islu, to je regija iz koje

1 Belić 1988, 120.2 Konig 2004, 208, k. 21; M ario Gavranović p renosi podatak od Petera Koniga određujući n jezinu dataciju kao nepozna­tu (Gavranović 2011, II. 62).3 D anas Z eničko-dobojski kanton.4 Usp. D urm an 1983, 9-10; 1997; Gavranović 2011, 7-8, Kar­te 4.

potječu brojne ostave iz kasnog b rončanog doba,5 u čijem aspektu p redm etna ostava ne predstavlja poveće iznenađenje. O n a naim e, n a sam osvojan način , odražava logičnu posljedicu ku ltu rn ih p r i­lika p redm etnog p rosto ra i vrem ena.

Svojim sadržajem ostava iz M ajdan/R idžala u osnovi odgovara op isu kojeg je objavio Belić, od koje nedosta ju jed in o ulom ci tan k ih b ro n ­čan ih lim ova (Sl. 2; Tab. 1). N aim e, sastoji se od 7 očuvan ih p redm eta koje, s obzirom n a značaj n jihov ih a tribu ta , dijelim o u 2 kategorije i raz li­ku jem o u 4 tipološke skupine. V ećinom je riječ o n ao ružan ju navalnog karak tera, u što ubrajam o m ač, vrhove koplja i sjekire(?) te o n ezna tno m a ­n jem bro ju o ru đ a kojeg predstavljaju srp i sjeki- re(?). Stoga ostavu p rem a sastavu ponajprije m o ­žem o odred iti kao ostavu m iješanog sastava čiji ju upravo izbor različitih , ali i različito očuvanih p red m eta a tribu ira kao sirovinsku ostavu vrlo v i­soke tehnološke razine izvedbe. O ni p ak izravno u puću ju n a sin tagm u “osobnog”, ind iv idualnog ili kolektivnog, vlasništva povezanog uz o d ređ e­ne d jelatnosti i po jed ine sastavnice šire zajednice ili klana, različitih d ruštv en ih m eđuodnosa . U skladu s tim e, u njezinom sastavu jasno p rep o ­znajem o i odraz angažm ana sakupljanja kroz od ređen i duži v rem enski rasp o n ili posljedicu čuvan ih dragocjenosti iz aspekta različitih z n a ­kovn ih i jasno prepoznatljiv ih p red m eta kao am ­blem a ili sim bola n jihov ih v lasnika i/ili imatelja.

N adalje, vrlo se jasn o uočava kako je ostava iz M ajdan/R idžala do ista izn im n a ostava, ali ne sam o po zb iru od ab ran ih predm eta , već i s tu p ­n jem njihove očuvanosti (Sl. 2; Tab. 1). Zato

5 Konig 2004, 13-16, Tab. 79; Gavranović 2011, II. 62-63.

35

Sl. 1. Zemljopisna karta položaja važnijih gradova (•) i ostave Majdan/Ridžali u kontekstu ostava iz HaA1 faze, tj. II. stupnja ostava na području BiH i Brodskog Posavlja (▲) (Grafika: M. Blečić Kavur).

nam p ouzdano sugerira o nadasve specifičnom obrednom postupku, tzv. ritualiz iran ju p red m e­ta koji je uobičajeno tre tiran p rilikom odlaga- n ja/zakopavanja ostava. U p rim je ru naše ostave ističe se vrlo osobit čin ritualiziranja, je r su n a ­m jerno odstran jen i/po lom ljen i točno određen i dijelovi p redm eta , o dnosno najviše n jihova 1/3, a koji n isu bili nasilno defo rm iran i ili un išten i do stupnja neprepoznatljivosti.6 N jihov je naim e kod posve jasno sačuvan s gotovo identifikacij­skim oznakam a. T ipološki je, suk ladno to m u i kronološki, pobliže određen je ostave zbog toga prilično olakšano je r je riječ o tzv. p a r exellen-

6 Usp. C hapm an / Gaydarska 2007; Rezi 2011.

36

ce p rim jerku ostave iz starijeg razdoblja kasnog brončanog doba. O n stoji u nedjeljivoj poveza­nosti sa srodn im fenom enom i njegovim obras­cem m anifestiran ja n a širem p ro sto ru od jugoza­pad n e Panonije i podunavskog p ro sto ra p a sve do C aput Adriae na zapadu, u vrijem e posljednje četvrtine 13. i prve polovice 12. st. pr. Kr.

Izričaj naše ostave defin irane n a taj način nepob itno a rgum en tira klasifikacija posto jećih p redm eta. O n i su v rijedn i p o zo rnosti kako zbog tipološkog nadopunjavanja i sistem atizacije n ji­hove p rosto rn e distribucije n a širem p ro sto ru zapadnog Balkana, tako i zbog o d ređen ja n jih o ­va značenja u užoj regiji. N o ovim istraživanjem

Sl. 2. Inventar ostave iz Majdan/Ridžali (Muzej u Doboju, Foto: A. Jašarević).

ne pridaje se veća važnost form alnoj, ekstenziv- noj analizi ionako vrlo dobro defin iran ih tipova predm eta . U sm jerenost je određena k in te rp re ­taciji ostave u cjelini, v rednovane u perspektiv i k oncep tualnog značenja ostave i n jezinog r itu a ­la, od sadržaja, karak tera selektivnog odlaganja do n ačina i stupnja fragm entiranosti, tj. opsežni­je kontekstualne raščlam be.

T ipološko-kronološk im određen jem p re d ­m eta inventar ostave u širem se sm islu m ože p o ­vezati uz starije razdoblje k u ltu re polja sa žaram a južnopanonskog područja , od n o sn o usporediv je s B rD /H aA 1 ho rizon tom ili s II. ho rizon tom ostava toga prostora . U ran iju se fazu, ili B rD stupanj, m ogu p rib ro jiti tu ljasta sjekira s ušicom

(Sl. 2; Tab. 1, 6)7 i m asivna sjekira sa središnje postav ljen im zaliscim a, s prepoznatljiv im o d ­stranjivanjem tjem ena i oštrice sjekira (Sl. 2; Tab. 1, 5). Z a n i jed n u od n jih ne m ožem o tvrditi, a pogotovo ne sa sigurnošću, jesu li isključivo k o ri­štene u atribuciji o ruđa. V jerojatn ijom se čini n ji­hova am bivalen tna uloga, i o ru đ a i oružja, koja je ovisila o k ljučnom m o m en tu n jihova korišten ja .8 Tuljasta sjekira s ušicom i dvostruk im plastičnim “V ” uk rasom starije je varijante i s tandardnog

7 Rezi 2011, 310, sl. 1C.8 Sjekire se koriste kao oružje do industrijalizacije, pa je njihovo konvencionalno i apsolutno određenje kao oruđaneprihvatljivo. U svakodnevnom životu svakako su imaledvojaku nam jenu (usp. Guilaine / Z am m it 2001, 159-160; Tarlea 2008, 80).

37

Sl. 3. Pregledna karta rasprostranjenosti tuljastih sjekira s , y “ ornamentom bez tipološke podjele (nadopunjeno prema Jovanović 2010; Grafika: M. Blečić Kavur). 21

m otiva.9 Svojom izvedbom sličan p rim jerak , i istog stupnja fragm entiranosti, potječe iz zapad ­nije ostave Šum atac I ,10 ali posve odgovara go­tovo istim a iz p rosto ra slavonske Posavine, npr. iz ostava Podcrkavlje,11 Poljanci I I12 i III,13 ili iz podravskog Bizovca (Sl. 1).14 Uz sjekiru sa sre­d išnjim zaliscim a sm atrana je karak terističn im rad ion ičk im pro izvodom tzv. slavonskog o b rt­n ičkog k ruga .15 Sjekira sa središnje postavljenim , ali neznatno p o d ig n u tim zaliscim a zbog tipo loš­k ih se obilježja (zaliska, presjeka i sječiva) m ože uspo red iti s tip o m D ellach, vrlo rasp rostran je ­n im oblikom sjekira n a p o d ru č ju istočnoalpskog p ro sto ra .16 S rodan p rim jerak pozn a t je jed ino iz

9 V inski-G asparini 1973, 84; 1983, 656; H ansen 1994, 180­182, sa starijom literaturom .10 Konig 2004, Tab. 8, 4.11 V inski-G asparini 1973, Tab. 67, 1.12 C lausing 2003, Sl. 67, 43.13 M iklik-Lozuk 2009, 94, K. 196.14 V inski-G asparini 1973, Tab. 37, 4; usp. M ihelić 2011, 111­117.15 V inski-G asparini 1983, 656; Karavanić / M ihaljević 2001, 15; usp. Perkić / Ložnjak / D izdar 2005, 46.16 M ayer 1977, 151-152, Tab. 47, 660-662; Tram puž Orel1996, 174, Tab. 60, 1; Tab. 70, 1; Tab. 74, 1. itd. S najuvjer-

ostave Šum atac I,17 dok ih naravno n a posavskim nalazištim a nalazim o u većem bro ju prim jeraka, npr. iz ostave Veliko N abrđe ,18 M ačkovac19 ili kod ostave iz Slavonskog B roda I (Sl. 1).20 N ave­dene su sjekire inače okarak terizirale širok p ro ­stor središnje Europe BrD i H aA stupnjeva, m ada su zapravo popu larn ije za HaA1 stupnja, i s tom posebnošću da ne p ro d iru južnije duž Balkana.22 Tom u nasup ro t stoji p ak rasp rostran jenost tulja- stih sjekira čije je korištenje upravo tra jno obilje­žilo p rostran o po d ru č je jugoistočne Europe kao jed an od najvažnijih e lem enata kasnog bronča-

ljivijom usporedbom kod sjekire iz Debelog vrha (Čerče / Šinkovec 1995, 159-160, Tab. 60, 1).17 Konig 2004, Tab. 9, 11. M ada se au tor nije decidirano o d ­lučio kojem tip u ju pripisati!18 V inski-G asparini 1973, Tab. 46, 14.19 V inski-G asparini 1973, Tab. 73, 2.20 C lausing 2003, Sl. 67, 38-39; Sl. 73, 26; usp. V inski-G aspa­rin i 1983, 656; H ansen 1994, 167-171; M iklik-Lozuk / Lo­žnjak D izdar 2011, 151-167.21 D istribucija nadopunjena s nalazištim a: Siča/Lučica (Per­kić / Ložnjak D izdar 2005, Tab. 1, 1), M ačkovac (Karavanić / M ihaljević 2001, Tab. 1, 1), Staro Topolje (neobjavljeno, Muzej Brodskog Posavlja).22 H ansen 1994, 158, 167, Sl. 87; 94; Turk 1996, 106, sa sta­rijom literaturom .

38

Sl. 4. Detalj oštrice i ploče mača (Muzej u Doboju, Foto: A. Jašarević)

nog doba (Sl. 3).23 Ipak, već je i ranije sasvim ja ­sno ispostavljeno, a ovim e se d oda tno potvrđuje, kako se u p o treb a naveden ih sjekira isprepliće i istovrem eno koristi duž znakovitog ko rido ra posavskog-podravskog i podunavskog riječnog kom unikacijskog sustava, predstavljajući se i u ovom slučaju kao poveznica izm eđu ta dva dijele E urope. N apokon, zanim ljivo je navesti i to kako n iti jed an o d naveden ih tipova sjekira nem a iz- ravnije paralele u širem sm islu na p ro sto ru BiH, o dn o sn o p risu tn i su sam o navedeni p rim jerci iz p o d ru č ja n jezinog krajn jeg sjeverozapadnog d i­jela.

Sa stupnjem BrD započinje i pro izvodnja m a­čeva s jezičastom ručkom tipa Reutlingen, pa u toj svrsi, kao i opisane sjekire, predstavljaju tr a ­diciju oblika dužeg tra jan ja (Sl. 2; Sl. 4; Tab. 1, 1). Taj novi oblik naoružanja , koji u sm islu “znaka” nije nužno obilježavao ratn ika, iako je ra tn ik m o­gao nositi m ač,24 koristio se izuzetno učinkovito za rezanje, paran je i ubadanje u inovativnoj teh-

23 H ansen 1994, 158, Sl. 87, 177-185; Jovanović 2010, 27-28.24 Barrett 1989, 314.

nici ratovanja.25 Z bog toga je postao vrlo rasp ro ­stran jen i tim e karak terističan oblik navalnog nao ružan ja na p ro stran o m p o d ru č ju europskog k o n tin en ta s gotovo najvećom koncentracijom od Transdanubije preko Slavonije za vrijem e BrD i, posebno, HaA1 stupnjeva (Sl. 5).26 Naim e, s obzirom na od ređena tipo loška obilježja (ručka završetka oblika ribljeg repa sa tr i rup ice za zako­vice, spuštena i ravna ram ena, ravne oštrice leća- stog presjeka itd.) p red m etn i se m ač vrlo dobre očuvanosti m ože razm atrati u skupini osebujne varijante Staro Topolje p rem a tipologiji A nthony H ard inga.27 D oduše, i ranije se veća g rupa sro d ­n ih m ačeva in te rp re tira la u n u ta r tzv. slavonske produkcije m ačeva s jezičastom ručkom II. h o ri­

25 K ristiansen 2002, 320-322; H arding 2004, 166-167.26 H ansen 1994, 32-34; H arding 1995, 36-38; C lausing 2003, 48-50, Sl. 2; Jung 2005, Pl. 106j. Riječ je o tip u R eutlingen nazvanom za p rosto r središnje Europe (Schauer 1971, 105­113, 125-131), izjednačenim s tipom C etona za prostor Italije (Bianco Peroni 1970, 52-61) i s Naue II tipom A za p odručje Egeje (Jung 2006, 55-56; Jung / M ehofer 2008, 114; usp. H arding 2004, 170-171.)27 H arding 1995, 35-39.

39

Sl. 5. Pregledna karta rasprostranjenosti mačeva tipa Reutlingen, južno od dunavskog koljena na prostoru Karpatske kotline, istočnih Alpa i dijela Balkana (nadopunjeno prema Clausing 2003; Grafika: M. Blečić Kavur).

zon ta ostava m eđuriječja Save i D rave.28 B udući da naš p rim jerak im a ricasso ukras, tj. nazupčeni dio oštrice ispod ram en a (Sl. 4), najuvjerljiviju m u analogiju nalazim o upravo kod m ača iz osta­ve Staro Topolje, ali i kod onog u ostavi iz Sla­vonskog B roda II.29 M ačevi toga tip a i varijante n isu zabilježeni n a p o d ru č ju Bosne te, ukoliko izuzm em o nalaz k ratkog m ača iz Save,30 jed in i tipološko srodan u lom ak onaj je iz Perin G rada kod Šekovića (Sl. 1),31 m ad a njegova tipo loška od red n ica ostaje razm atran a s rezervom .

N ešto nižoj, ali karakterističnoj relativno-vre- m enskoj od redn ic i starije faze kasnog b rončanog doba svjedočit će u p rvom e redu srp s jezičastom ručkom tip a “a” ili U ioara 2, a ko jim a se p r id ru ­žuje i veća količina vrhova koplja m lađe varijante p lam enastog oblika lista.

Srp s jezičastom ručkom i trn o m obilježava ravna ručka s karak terističn im “Y” o rn am en to m (Sl. 2; Tab. 1, 7). P ripisuje se stoga uobičajenom

28 V inski-G asparini 1973, 85; 1983, 655.29 H arding 1995, 39, T. 13, 90-91; Calusing 2003, Sl. 1, 1; Sl. 76, 2.30 H arding 1995, 36, T. 13, 87.31 H arding 1995, 43, T. 16, 117; Konig 2004, 28, T. 21, 3.

U ioara 2 tipu ,32 od n o sn o o d ređ en je isto im enim srpov im a vrlo b ro jne varijante “a” p rem a Prim o- žu Pavlinu.33 Pa iako je i duž toka rijeke Bosne p rem a jugu poznato nekoliko srpova različitih varijan ti iz ostava II. ho rizon ta ,34 dosad je jed i­n i takav p rim jerak p ozna t s u lom kom iz ostave K ućišta u bosanskoj Posavini.35 U daljenije p a ­ralele na sam om e zapadu nalaze se i kod dva p rim jerka u Bosanskoj krajini; jedan, iznova, u ostavi Šum atac I36 te jed an iz nepoznatog nalazi­šta (Sl. 1).37 Srpovi toga tip a specifična su pojava južnopanonskog i njegovog ru bnog p ro sto ra raz­

32 Petrescu-Dim bovi^a 1978, 26-32; Prim as 1986, 91-102; Vasić 1994, 25-41, sa starijom literaturom .33 Pavlin 1997, 28-32; 2010.34 Paležnica, Boljanić, Blatnica, M otke, pa i dalje iz Perin G rada (Konig 2004, Tab. 13, 5; Tab. 18, 52-56; Tab. 21, 7-10; Tab. 26, 22-24; Gavranović 2011, 150, Karta 52).35 Konig 2004, 59, Tab. 2, 34.36 Konig 2004, 59-60, Tab. 10, 26.37 Nikolić 1962, 72, Sl. 21; N adbath 2004, Tab. 2, 9, navo­di pogrešnu dataciju u stupanj HaA2. N alaz iz Šum atca povezuje se dalje uz nalaze iz hrvatske Lisine i Siče/Lučice (V inski-G asparini 1973, Tab. 97, 2; Perkić / Ložnjak D izdar 2005, 50-51, Tab. 3, 46, 53-54).

40

Sl. 6. Karta rasprostranjenosti srpova s jezičastom ručkom i „Y“ ornamentom (nadopunjeno prema Pavlin 1997; 2010; Grafika: M. Blečić Kavur).38

doblja HaA1 stupn ja (Sl. 6).39 Sam im tim e ob i­lježavaju II. ho rizo n t ostava na p ro sto ru o d istoč­n ih A lpa p a do središnjeg balkanskog p o d ru č ja s najvećom k oncentracijom na p ro sto ru Slavonije i Srijem a, osobito uz tzv. posavski koridor.40 Zbog toga im se na tom e p o d ru č ju razm atra i m oguće p ro izvodno središte.41 Srp b i u ovoj ostavi m o ­gao jed in i b iti tre tiran kao o ruđe,42 iako n iti to ne m ože b iti posve isključivo stajalište u od n o su na njihovo m ožebitno korištenje kao oružje!

Vrhovi koplja p lam enastog oblika lista p re d ­stavljaju p ak najbrojniji nalaz ostave s tr i p rim je r­ka (Sl. 2; Tab. 1, 2-4). Dva, jed an sačuvan gotovo u cijelosti, a d rug i po lom ljen ,43 p ripadaju klasi profiliranog stepenastog lista (Tab. 1, 3-4), dok

se jed an prim jerak , neprofiliranog lista, ubraja u one s nažlijebljenim i urezivanjem iscrtkanim završetkom tu ljca (Tab. 1, 2).44 N am jenski, o sm i­šljeni su i korišten i za p aran je i ubadanje, kako u bo rb i tako i u lovu.45 O ba tip a uklapaju se naim e u starije oblikovne skupine, s tim e d a se vrhovi koplja s uk rašen im ru b n ik o m tuljca pojavljuju s neznatno m lađ im nalazim a. K arakteristični su za širi p rosto r južne Panonije i K arpatske kotline, a u većem bro ju nastupaju tek od v rem ena HaA1 stupnja.46 Koplja plam enastog, neprofiliranog li­sta, ali uk rašenog ru b n ik a tuljca, specifična su za p o d ru č ja istočne Slavonije i Srijem a II. ho rizo n ta

38 Karta nadopunjena s nalazištim a: Staro Topolje (neobjav­ljeno Muzej Brodskog Posavlja), Siča/Lučica (Perkić / Lo- žnjak D izdar 2005, T. 3, 46, 53-54), Futog (Borić 1997, T. VIII,155, 158; T. IX, 161), Kličevac II - Pom rlovo (Jacanović / Radojčić 2001, T. IV, 1).39 H ansen 1994, 205-208; usp. Som m erfeld 1994.40 Pavlin 1997, 32, Sl. 4; Konig 2004, 59-60; Jovanović 2010, 24-25; usp. V inski-G asparini 1983, 656.41 Vasić 1994, 41; usp. Perkić / Ložnjak / D izdar 2005, 51.42 Jovanović 2010, 22-23.43 Bruno 2012, 212-214, Tab. 7. 8.

44 U sporedni su s tipovim a L 32 i L 39 koji su klasificirani u grupi IV kasnobrončanodobnih plam enastih vrhova koplja za p rostor Italije, najvećim dijelom raspoređeni na p rosto ­ru sjeverne Italije i alpskog područ ja (Bruno 2012, 117-118, 132-133, 344-354, Tab. 4.5B; Tab. 4.6; Tab. 13, 4; Tab. 16, 2-3)45 B runo 2012, 41-45, 227, 273-274; usp. H arding 2004, 163­165; A nderson 2011.46 H ansen 1994, 73, Sl. 41; Turk 1996, 111; Konig 2004, 30­31, Tab. 81; Jovanović 2010, 42-45, sa starijom literaturom .

41

Sl. 7. Karta rasprostranjenosti vrhova koplja plamenastog oblika s ukrašenim rubnikom (nadopunjeno prama Konig 2004; Grafika: M. Blečić Kavur).47

ostava (Sl. 7).48 B udući da uz nalaz iz Paležnice predstavljaju p rv i takav nalaz ju žn o od navede­nog p rosto ra , najbližu i najbolju paralelu odraža- vat će nalazi za oba tipa iz posavske ostave Kući- šta,49 koja se ionako nadovezuje n a neposrednije paralele iz ostava B rodski Varoš,50 Poljanci IV,51 G orn ja Vrba,52 O to k Privlaka,53 Bizovac54 i b ro j­n ih d ru g ih (Sl. 1).55

V rhovi se koplja inauguriraju , m eđu tim , u p ra ­vo kada se m asovnije pojavljuje i veća, svojevrs­

47 K arta nadopunjena s nalazištim a: Paležnica (neobjavlje­no, Muzej u D oboju), M ačkovac (Karavanić / M ihaljević 2001, Tab. 5, 1), M arkovac-G runjac, Uljme (Jovanović 2010, 44, K. 282).48 H ansen, 1994, 73, Sl. 40-41; Konig 2004, 31, Tab. 81; G a­vranović 2011, 123-124, Karte 40.49 Konig 2004, Tab. 1, 9, 11.50 V inski-G asparini 1973, Tab. 60, 5; Tab. 61, 21, 23; C lau­sing 2003, Sl. 46-48.51 M iklik-Lozuk 2009, 102, K. 231.52 Clausing 2003, Sl. 58, 6-7.53 V inski-G asparini 1973, Tab. 27, 29-31.54 V inski-G asparini 1973, Tab. 37, 18, 20-21; usp. M ihelić 2011, 111-117.55 Vrh takvog koplja potječe i iz sjevernije ostave Cvrtkov-ci koja je p ak izravno povezana s Posavinom (neobjavljenaM uzej u Doboju, inven tarn i broj M D 4873).

n a količina b ro n čan ih lim ova, povezana najčešće u z ob ram benu vojnu op rem u ili uz posude,56 za koje opravdano pretpostavljam o da su se, u iz ra ­zito frag m en tiran im dijelovim a, m ogle nalaziti i u predočenoj M ajdan/R idžali ostavi.

Zaključno, s ostavom iz M ajdan/R idžali do nas je pristigao sakupljen inventar p redm eta k arak terističnog m anjeg bro ja oružja, ratn ičke oprem e i/ili o ruđa , i to isključivo u n jihovim d i­jelovim a. O d toga su sam o m ač i jed an v rh koplja polom ljeni, ostali su p redm eti sačuvani gotovo cijeli, a m ač je k to m u i prepoznatljivo savijen u don jem dijelu (Sl. 2).57 Izuzev kolektivne v rijed ­nosti ostave, takvom kvan tite tom ne m ože biti isk ljučena n iti m ogućnost ind iv idualne d rag o ­cjenosti ko jom se, u svakom prim jeru , razum ije ­va izrazita atribucija m uškoga počela spoznajno povezana s kategorijom dvoznačnog ra tn ika-po - ljodjelca, koji je različitu funkciju u d ruštvu obavljao u različitim d ruštven im oko lnostim a.58

56 Turk 1996, 108.57 B runo 2012, 212-214; Rezi 2011, 308-313, C hart 5.58 U našem prim jeru , a s obzirom na kontekst, jed inom srpu ne pridodajem o vrijednost ženskog p rincipa (Tarlea 2008, 79-84; Som m erfeld 1994). Glede odnosa ratnik-poljodjelac,

42

Spoznajna povezanost nije m eđ u tim i d ecid i­ran odgovor in terpretacije ostave, pa ona ostaje uv jetnom , ne i rea lnom , je r i dalje nije m oguće u ostavam a ustvrd iti “osobno” od “prenesenoga” vlasništva, ili n am jerno od slučajnog oštećenja po jed in ih p red m eta itd .

D o d a tn u važnost pripisuje se stoga i sam om bro ju predm eta , njihovoj boji, očuvanosti i f ra ­gm entaciji, kao i n jihovom o d n o su s ostavam a uže i šire regije. U užem sm islu, m jesto lokacije ostave, kao i sam o zem ljište, vrlo je specifično, s obzirom n a to da se nalazi n a aluvijaln im rav n i­cam a gdje rijeka Bosna protječe u najvećem za ­voju, s b ro jn im okukam a i p rito k o m rijeke Kri- vaje.59 Kako je ostava sm ještena n a p ad in i blagih uzvišenja koje prate riječni tok, predstavlja se u tijesnom o d n o su s najlakšim ili na jb rž im p rije ­vojem , odnosno prijelazom nestab ilnog aluvi­ja lnog područ ja , ali i u neposredno j asocijaciji s izuzetn im vodo tokom Bosne. N adalje, kontekst m ikrolokacije u o d n o su n a naselja ili n ek ro p o ­le p o tp u n o je nepoznat, s obzirom n a to da oni u bližoj okolici tren u tn im stan jem istraženosti posve izostaju.60 Situacija je u o d n o su n a ostave i po jed inačne nalaze znatno bolja, je r u obližnjem okružen ju nalazim o nekoliko ostava koje su, kao i po jed inačn i nalazi, v rem enski svi pod o sta m lađeg tipološkog inven tara (Sl. 1). Tek u široj regiji duž toka rijeke Bosne, od sjevernog do južnog , nalazim o sam o šest ostava iz v rem ena HaA1 stupnja ko jim a se, posve znakovito, o sta ­va M ajdan/R idžali nalazi točno u središnjici te ­rito rija lnog rasporeda ,61 ispostavljajući se n a taj način i kao karika u n jihovom k u ltu rn o m pove­zivanju (Sl. 1).

U cjelini razm atrano , za našu se ostavu iz ­dvajaju prim jenljivi, zanim ljivi i vrlo v rijedn i konteksti ostava iz sjevernije regije Brodskog Po- savlja: Brodski Varoš, Slavonski b ro d I i II, Pod- crkavlje, Poljanci I-IV, Veliko N abrđe, te posebno Staro Topolje,62 s ko jim a razum ijevam o izravni kon tak t n a relaciji Slavonski Brod - D oboj - Za- vidovići, duž m agistra lne linije rijeke Bosne (Sl.

usp. prim jere k o d grčkog hoplita (H anson 2004) ili pr. kod srednjovjekovnih ostava (Pleterski 1987).59 Odžečkić 1963, 7-8.60 Gavranović 2011, II, 6-7.61 G avranović 2011, II, 62-63; uz n ad o p u n u ostave Paležnica (Sl. 1).62 U toj se ostavi, po red m ača, nalaze neposredne paraleleza svaki po jed in i p redm et iz naše ostave. Ostava nije u p o t­p u n o sti objavljena (Muzej Brodskog Posavlja).

1). Posebnu situaciju predstavlja ostava iz Šum at- ca I (bez navalnog naoružan ja) koja se nalazila uz tzv. lin iju p rem a jugo istočnoalpskom p o d ru č ­ju današnje Slovenije (Sl. 1), gdje se pak izn im no dobre analogije m ogu p repoznati kod ostava iz D ebelog vrha, Jurke Vasi ili Č rem ošnjic - ostava koje su ionako in te rp re tirane u zem ljopisnom i k u ltu rn o m afin itetu p rem a zapadnobalakan- skom i južn o p an o n sk o m prosto ru .

Budući da većina predm eta , u sm islu užeg tipološkog vrednovanja, dosad nije bila poznata iz p red m etn e regije središnje Bosne, nam eće se pitanje in terpretacije n jezina nalaženja u sm islu s tru k tu riran o g i ritua lnog djelovanja.63 Je li ona stoga posljedica logike p rosto ra i cirkuliranja dobara u n u ta r takvog am bijenta, pa zasad p re d ­stavlja prv i, ali v jerojatno ne i posljednji takav nalaz n a p o d ru č ju središnje Bosne, po ten c iran u sm islu parad igm e tzv. g ran ičn ih prostora? Ili, je ovdje riječ o nesum njivom im p o rtu povezanom uz cirkuliranje populacija duž tog tranz itnog i ru d o n o sn o g po d ru č ja .64 N aim e, ukoliko p r i­hvatim o da je riječ o p o jed incu kao m eta lu rgu ili agentu s o tp ad n im p red m etim a koji su, iako u p o tp u n o sti prepoznatljivi, svedeni n a raz inu v rijednosti kovine (što će biti m anje vjerojatno), tad a n am nedostaju i ostali p redm eti (po lup ro i­zvodi, sirovine, kalupi i b ro jn i drugi), specifični pokazatelji i ob redna praksa koja bi podup ira la takvu tezu. N o ukoliko ondje razum ijevam o p o ­jed in ca od ređenog statusa, s p red m etim a koji su izravni pokazatelji statusne sim bolike n jih o ­va im atelja i m anipulacije njegova ku ltu rnog “znanja”, bilo u cijelosti bilo u ovakvim u lom - cim a, to će afirm irati i n ač in fragm entiranosti točno od ređ en ih dijelova u sm islu složenosti pars pro toto kom unikacijskog neverbalnog su ­stava i tim e stvaranja o d ređ en ih d ruštven ih m eđ u o d n o sa .65 Ako, pov rh toga, u kom poziciji o dab ran ih p red m eta iščitavam o prepoznatljiv, njegov vlastiti obred s tru k tu riran o g djelovanja i selektivnog odlaganja, tad a m ožem o ostavu iz M ajdan/R idžala shvatiti kao “čin” neposrednog

63 K ristiansen 2004; 2010; G ram sch / M eier 2013, 195-196.64 Poznato je kako Posavina nem a tražen ih ru d n ih ležišta, pa su najvjerojatnije posavski m etalurzi pristizali u južnije p re ­djele središnje Bosne po nabavku istih. O tom e će vjernije i sigurnije svjedočiti tek m etalurške analize ostava i jedne i druge regije (usp. D urm an 1983; 1997; usp. Tram puž Orel 1996; 1999; Jovanović 2010, 74-78).65 Usp. Tarlea 2008, 117-126; Rezi 2011; G ram sch / M eier 2013, 194-195.

43

prenošen ja sim boličke i identifikacijske oznake ili značenja na drugo, udaljenije p o d ruč je gdje se istom prepoznaje kao cjelina točn o određenog k u ltu rnog znanja iz šire, ali istovrem ene, k u ltu r­ne m reže značenja (Sl. 1).66 Z ato ona predstavlja un icu m n a to m dijelu srednje Bosne i zbog toga je drugačija po svom ritualu , tj. praksi odlaganja n a svim razinam a, bez obzira n a n jezino m oguće vrednovanje u n u ta r određene dogm e; religijske ili ex voto percepcije, ideološkog, društvenog, ekonom skog, trgovačkog ili b ilo kojeg drugog aspekta, što sve naravno m ože b iti povezano s “onostran im ”67 i čem u se, u našem slučaju, zasad teže dovinuti. S obzirom n a to da je ovdje p o zo r­n o st usm jerena n a “ritua l kao djelovanje”68 kojim je “subjekt” ostave nam jern o ostao neokrn jen , svjedoči tim e eksplicitno o njihovoj sim boličkoj ulozi percepcije p o tp u n o izgrađenog iden tite ta u prosto rno j i vrem enskoj povezanosti. Stoga je i takav “subjekt” posve jasno om ogućio p rec izn i­je određenje razdoblja n jezina odlaganja. P rem ­da kod od ređ en ih p red m eta izradba i korištenje otpočinje od BrD stupnja, većina naveden ih je upravo relativno dužeg trajanja, a ispostavljaju se fo rm e i koncepti karak terističn i za sljedeći H aA 1 stupanj. Zanim ljivo je svakako navesti, n a što je upozorio već i Svend H ansen, kako se prostira- nje “oruđa”, u ovom e slučaju srpova s jezičastom ručkom tipa “a”, pok lapa s d istribucijom šupljih sjekira s “V ” o rn am en to m ,69 a njega u široj reg i­ji p ra ti i p ro sto rn a raširenost oružja, tj. u našem prim jeru , m ačeva tipa R eutlingen i vrhova koplja s u k rašen im ru b n ik o m (Sl. 3, 5-7). U cjelini, isto n am kazuje o o d ređ en o m tre n d u m anifestiran ja d ruštv en ih no rm i, znanja i ponašan ja u svakod­nev n o m životu, ali i o ritu a ln o m aspektu n jih o ­va tre tiran ja p rilikom odlaganja u ostavam a na velikom p rosto ru . D akako, takav raspored sam o d o d a tn o svjedoči u prilog am bivalen tnom i k o m ­p lem en tarn o m korišten ju p red m eta kao oruž- ja -o ru đ a ! A, riječ je o južnopanonsk im , slavon- sko-srijem skim , izrazito prepoznatljiv im p re d ­m etim a koji su se širili, n a je d n u stranu , duž P o­dunavlja n a istok i, s druge strane, duž Posavine p rem a zapadu sve do u jugoistočnoalspki prostor. Iz naveden ih razloga ostava iz M ajdan/R idža-

66 G ram sch / M eier 2013, 195-196.67 H arding 2000, 354-355; usp. Tarlea 2008, 84-89.68 Usp. G ram sch / M eier 2013.69 H ansen 1994, 205; usp. Som m erfeld 1994; Jovanović 2010, 27.

la odražava p rim jen u klasičnog obrasca nalaza ostava južnopanonskog p rosto ra uže povezanog u z regionalne k u ltu rne prilike ku lture polja sa žaram a H aA 1 relativne kronologije, s in k ron im s posljedn jom četv rtinom 13, tj. p rvom polovicom 12. st. pr. Kr. korig irane srednjoeuropske peri- odizacije.70 Tako ostavu terito rija lno sm ještam o u vrem enski rasp o n II. h o rizon ta ostava Bosne i H ercegovine,71 a u percepciji iden tite ta razu m i­jevam o uz II. h o rizo n t ostava, tj. h o rizo n t Veliko N abrđe savsko-dravskog m eđuriječja ,72 povezu­jući ju uže uz tzv. slavonski tip ostava i izravno, p redm etim a, ritu a lo m i n jihovim im ateljem , tj. odlagateljem , uz k u ltu rn o znanje m etalurško-ra- d ioničkog k ruga B rodskog Posavlja.73

ZahvalaNa koncu, željeli bismo se zahvaliti svim kolegama koji su nam na bilo koji način pomogli pri ostvaren­ju ovog istraživanja. Posebnu zahvalnost upućuje­mo Lidiji Miklik-Lozuk (Muzej Brodskog Posavlja, Slavonski Brod), Borisu Kavuru (Univerza na Pri- morskem, Koper), Saši Živanoviću (Beograd) i Melisi Forić (Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Herce­govine, Sarajevo).

Summary

Late Bronze Age Hoard Majdan/Ridžali

A late Bronze Age hoard from Majdan/Ridžali, the closest surroundings of Zavidovići to the north, is an accidental archaeological discovery dating back to 1979. According to the site where it was uncovered, i.e. its microlocation, it was placed by a significant pass on the main route of one of the most important rivers of Bosnia and Herzegovina - the Bosna River.

O f its precisely defined inventory we came to see some traditional weapons, warrior equipment and/

70 Usp. Della Casa / Fischer 1997; H arding 2000, 17-18, Tab. 1.1; posebno Przybyla 2009, 31-36, Fig. 4. U tijesnoj pove­zanosti s ostavam a Transdanubije horizon ta K urd (Mozolics 1985), ali i čitave Karpatske kotline (V inski-G asparini 1983, 655).71 K onig 2004, 19-20, 28-91, Tab. 2, Sl. 2.72 V inski-G asparini 1983, 654-660.73 Usp. V isnki-G asparini 1973; Karavanić / M ihaljević 2001, 19-20.

44

or tools, the parts of them only, which define the hoard to be of average quantity and mixed compo­sition, with different items preserved to a different extent. It consists of 7 preserved items that, judging by the importance of their properties, can be divid­ed in 2 categories and 4 typological groups; a sword with its tongue-shaped handle of Reutlingen type, a Staro Topolje variant, the tips of spear in a form of flame-shaped leaf, an axe with the central sideburns in the upright position, cylindrical socketed-axe with a blunt end and a sickle with tongue-shaped handle and distinctive “Y” ornament of “a” or Uioara 2 type.

The hoard from Majdan/Ridžali is, in its own dis­tinctive way, a logical reflection of the culture of a time and place. Apart from the collective value, apos­trophized is a possibility to recognize the hoard as an individual precious object. In all cases the hoard is understood to have the prominent attributes of male base which is cognitively connected with a category of the ambivalent warrior - farmer who used to perform different functions in the society in different social circumstances. One can recognize a status suggested by some items as direct indicators of the status sym­bols of their possessor and his manipulations of the cultural “knowledge” either as a whole or in such frag­ments. The same is asserted by the way of how specif­ic parts are fragmented in terms of the complexity of pars pro toto communication (non)verbal system, and consequently the creation of interpersonal relation­ships in the society.

Based on a formal and contextual analysis, it is suggested that the hoard is interpreted as a reflection of an “act” of direct conveyance of the symbolic and identification sign to another, more distance place, where it used to be recognized as a separate unity of specific cultural knowledge from a broader but si­multaneously present cultural network of knowledge. Since attention is drawn to a “ritual as an activity” by way of which the “subject” of the hoard was deliber­ately left intact, it explicitly testifies to their symbolic role of perception of a completely built identity, with the interlinkage between space and time. Hence, even with the “subject” like this, it is clearly possible for one to determine more precisely the period when it was deposited.

In cultural and historical aspects, it represents the application of a classical pattern of hoard finds from the South Pannonia region, its cultural circumstances and Urnfield culture of Ha A1 phase, synchronized with the late 13th, i.e. first half of the 12th century B.C. of the corrected Central European periodization. Ter­ritorially, the hoard is placed to the time span of the IInd hoard horizon of Bosnia and Herzegovina, where­as, in terms of identity perception, we understand it as part of the IInd horizon of the Sava-Drava Inter- amnium.

Literatura

Anderson, K. 2011, Slashing and thrusting with Late Bronze Age spears: analysis and experiment, Anti­quity 85, Durham 2011, 599-612.

Barrett, J. 1989, Food, Gender and Metal: Questions of social reproduction, u: Stig Sorensen, M. L. / Thomas, R. (ed.), The Bronze Age-Iron Age Tran­sition in Europe. Aspects of continuity and change in European societies c. 1200 to 500 B.C., BAR In­ternational Series 483 (ii), Oxford 1989, 304-320.

Belić, B. 1988, Arheološki leksikon, Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1988, 120.

Bianco Peroni, V. 1970, Die Schwerter in Italien / Le spade nell’Italia continentale, Prahistorische Bronzefunde IV/1, Munchen 1970.

Borić, D. 1997, Ostava kasnog bronzanog doba iz Fu- toga, Rad muzeja Vojvodine 39, Novi Sad 1997, 41-92.

Bruno, A. 2012, Spears in context: typology, life-cycles and social meanings in Bronze Age Italy, Univer­sity of Manchester PhD Thesis, Manchester 2012.

Chapman, J. / Gaydarska, B. 2007, Parts and Wholes: Fragmentation in Prehistoric Context, Oxford2007.

Clausing, C. 2003, Ein Urnenfelderzetlicher Hort- fund von Slavonski Brod, Kroatien, Jahrbuch des Romisch-Germanisches Zentralmuseum 50, 1, Mainz 2003, 47-205.

Čerče, P. / 1. Šinkovec, I. 1995, Katalog depojev poz- ne bronaste dobe / Catalogue of Hoards of the Urnfield Culture, u: Teržan, B. (ed.), Depojske in posamezne kovinske najdbe bakrene in bronaste dobe na Slovenskem / Hoards and Individual Me­tal Finds from the Eneolithic and Bronze Ages in Slovenia I, Katalogi in monografije 29, Ljubljana 1995, 129-232.

Della Casa, P / Fischer, C. 1997, Neftenbach (CH), Valika Gruda (Yu), Kastanas (GR) und Trindhoj (DK) - Argumente fur einen Beginn der Spat- bronzezeit (Reinecke Bz D) in 14. Jahrhundert v. Chr., Praehistorische Zeitschrift 72, 2, Berlin 1997, 195-233.

Durman, A. 1983, Metalurgija vučedolskog kulturnog kompleksa, Opvscvla Archaeologica 8, Zagreb 1983, 1-87.

Durman, A. 1997, Tin in Southeastern Europe? Opv- scvla Arcaheologica 21, Zagreb 1997, 7-14.

Gavranović, M. 2011, Die Spatbronze - und Fruhei- senzeit in Bosnien, Universitatsforschungen zur prahistorischen Archaologie 195, Bonn 2011.

Gramsch, A. / Meier, T. 2013, An archaeological outline of ritual dynamics and social space, u: Bergerbrant, S. / Sabatini, S. (ed.), Counterpoint. Essays in Ar­chaeology and Heritage Studies in Honour of Pro­fessor Kristian Kristiansen, Oxford 2013, 193-198.

45

Guilaine, J. / Zammit, J. 2005, The Origins of Warfa­re. Violence in Prehistory, Blackwell Publishing, Massachussets 2005.

Hansen, S. 1994, Studien zu den Metalldeponierun- gen wahrend der alteren Urnenfelderzeit zwi- schen Rhonetal und Karpatbecken, Universitats- forschungen zur prahistorischen Archaologie 21, Bonn 1994.

Hanson, V. D. 2004, Hoplite Obliteration: The Case of the Town Thespiai, u: Carman J. / Harding A. (ed.), Ancient Warfare: archaeological perspecti­ves, Sutton 2004, 203-217.

Harding, A. 1995, Die Schwerter im ehemaligen Jugo- slawien, Prahistorische Bronzefunde IV/14, Stutt­gart 1995.

Harding, A. 2000, European Societies in the Bronze Age, Cambridge University Press, Cambridge 2000.

Harding, A. 2004, Warfare: A Defining Characteristic of Bronze Age Europe? u: Carman, J. / Harding, A. (ed.), Ancient Warfare: archaeological perspecti­ves, Sutton 2004, 157-173.

Ja^HOBuh, ff. / Padojnuh, H. 2001, npaMCTopMjcKe ocraBe MeTanHMX npegMeTa K^HueBa^ II - ThMpnoBO, Viminacium 12, ^o:*apeBa^ 2001, 67-108.

Jovanović, D. B. 2010, Ostave Vršačkog gorja: Marko- vac - Grunjac, Gradski muzej Vršac, Vršac 2010.

Jung, R. 2005, no te; Quando? Wann? Quand? When? Translating Italo-Aegean Synchronisms, u: Laf- fineur, R. / Greco, E. (ur.), Emporia. Aegeans in Central and Eastern Mediterranean, Proceedings of the 10th International Aegean Conference, Athens, Italian School of Archaeology, 14-18 Aprile 2004, Aegaeum 25, Liege 2005, 473-484.

Jung, R. 2006, XpovoAoyta comparata. Vergleichende Chronologie von Sudgriechenland und Suditalien von ca. 1700/1600 bis 1000 v. u. Z. Veroff. Myken. Komm. 26, Wien 2006.

Jung, R. / Mehofer, M. 2008, A sword of Naue II type from Ugarit and the Historical Significance of Ita­lian type Weaponry in the Eastern Mediterranean, Aegean Archaeology 8, Warsaw 2008, 111-136.

Karavanić, S. / Mihaljević, M. 2001, Ostava iz Mačkovca, Vjesnik Arheološkog muzeja Zagreb XXXIV, Zagreb 2001, 7-36.

Kristiansen, K. 2002, The tale of the sword - swords and swordfighters in Bronze Age Europe, Oxford Journal of Archaeology 21, 4, Oxford 2002, 319­332.

Kristiansen, K. 2004, The Emergence of Warrior Ari­stocracies in Later European Prehistory and Their Long-Term History, u: Carman, J. / Harding, A. (ed.), Ancient Warfare: archaeological perspecti­ves, Sutton 2004, 175-189.

Kristiansen, K. 2010, Decentralized Complexity: the Case of Bronze Age Northern Europe, u: Feinman,

G. M. / Price, T. D. (ed.), Pathways to Power. New Perspectives on the Emergence of Social Inequali­ty, New York 2010, 169-192.

Konig, P. 2004, Spatbronzezeitliche Hortfunde aus Bosnien und der Herzegowina, Prahistorische Bronzefunde XX/11, Stuttgart 2004.

Mayer, E. F. 1977, Die Axte und Beile in Osterreich, Prahistorische Bronzefunde IX/9, Munchen 1977.

Mihelić, S. 2011, Bizovac, u: Dizdar, M. / Ložnjak Diz­dar, D. / Mihelić, S. (ed.), Starija faza kulture polja sa žarama u sjevernoj Hrvatskoj - novi izazovi, Osijek 2011, 111-117.

Miklik-Lozuk, L. 2009, Ostave kasno brončanog doba iz Poljanaca, Muzej Brodskog Posavlja, Slavonski Brod 2009.

Miklik-Lozuk, L. / Ložnjak Dizdar, D. 2011, Slavonski Brod, u: Dizdar, M. / Ložnjak Dizdar, D. / Mihelić, S. (ed.), Starija faza kulture polja sa žarama u sje­vernoj Hrvatskoj - novi izazovi, Osijek 2011, 151­167.

Mozsolics, A. 1985, Bronzefunde aus Ungarn, Depot- fundhorizonte v. Aranyos, Kurd und Gyermely, Budapest 1985.

Nadbath, B. 2004, Metallene Einzelfunde der Bronze- und Eisenzeit im Raum von Bosnien und Herze- gowina, Godišnjak Centra za balkanološka ispi­tivanja 33/31, Sarajevo 2004, 33-125.

Nikolić, V. 1962, Nekoliko predmeta bakarnog i bron- zanog doba iz severozapadne Bosne, 36opHMK KpajnmKHX My3eja I, Banja Luka 1962, 67-77.

Pavlin, P. 1997, Bronastodobni jezičastoročajni srpi z Y-ornamentom, Arheološki vestnik 48, Ljubljana 1997, 27-40.

Pavlin, P. 2010, Bronastodobni jezičastoročajni srpi v jugovzhodni Evropi, Univerza v Ljubljani Doktor­ska disertacija, Ljubljana 2010.

Perkić, D. / Ložnjak Dizdar, D. 2005, Kasnobrončano- dobna ostava Siča/Lučica / The Siča/Lučica Late Bronze Age Hoard, Opsvcvla Arcaheolgica 29, Zagreb 2005, 41-119.

Petrescu-Dimbovifa, M. 1978, Die Sicheln in Ruma- nien, Prahistorische Bronzefunde XVIII/1, Mun- chen 1978.

Pleterski, A. 1987, Sebenjski zaklad, Arheološki vest- nik 38, Ljubljana 1987, 237-330.

Primas, M. 1986, Die Sicheln in Mitteleuropa I (Oster- reich, Schweiz, Suddeutschland), Prahistorische Bronzefunde XVIII/2, Munchen 1986.

Przybyla, M. S. 2009, Intercultural Contacts in the Western Carpathian Area at the Turn of the 2nd and 1st Millennia BC, Narodowe Centrum Kultu- ry, Warszawa 2009.

Rezi, B. 2011, Fragmentation in Late Bronze Age hoards from Transylvania, u: Berecki, S. / Nemeth, R. E. / Rezi, B. (ed.), Bronze Age Rites and Ritual in the Carpathian Basin, Proceedings of the Inter­

46

national Colloquium from Targu Mure§ 8-10 Oc­tober 2010, Targu Mure§ 2011, 303-334.

Schauer, P. 1971, Die Schwerter in Suddeutschland, Osterreich und der Schweiz I (Griffplatten- Grif- fangel- und Griffzungenschwerter), Prahistori- sche Bronzefunde IV/2, Munchen 1971.

Sommerfeld, C. 1994, Gerategeld Sichel. Studien zur monetaren Struktur bronzezeitlicher Horte im nordlichen Mitteleuropa, Vorgeschichtliche For- schungen 19, Berlin - New York 1994.

Jarlea, A. 2008, The concept of “selective deposition”, Peuce VI, Tulcea 2008, 63-132.

Trampuž Orel, N. 1996, Spektrometrične raziskave de- pojskih najdb pozne bronaste dobe / Spectrome- tric Research of the Late Bronze Age Hoard Finds, u: Teržan, B. (ur.), Depojske in posamezne kovins­ke najdbe bakrene in bronaste dobe na Slovens- kem II / Hoards and Individual Metal Finds from the Eneolithic and Bronze Ages in Slovenia II, Ka- talogi in monografije 30, Ljubljana 1996, 165-242.

Trampuž Orel, N. 1999, Archaeometallurgic Inve­stigations in Slovenia. A History of Research on Non-Ferrous Metals, Arheološki vestnik 50, Ljubl­jana 1999, 407-429.

Turk, P. 1996, Datacija poznobronastodobnih depo- jev / The Dating of Late Bronze Age Hoards, u: Teržan, B. (ur.), Depojske in posamezne kovinske najdbe bakrene in bronaste dobe na Slovenskem II / Hoards and Individual Metal Finds from the Eneolithic and Bronze Ages in Slovenia II, Katalo- gi in monografije 30, Ljubljana 1996, 89-124.

Vasić, R. 1994, Die Sicheln im Zentralbalkan (Vojvo­dina, Serbien, Kosovo und Mazedonien), Prahi- storische Bronzefunde XVIII/5, Stuttgart 1994.

Vinski-Gasparini, K. 1973, Kultura polja sa žarama u sjevernoj Hrvatskoj, Monografije 1, Zadar 1973.

Vinski-Gasparini, K. 1983, Kultura polja sa žarama sa svojim grupama, u: Benac, A. (ur.), Praistorija Jugoslavenskih zemalja IV - Brončano doba, Aka­demija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Centar za balkanološka ispitivanja, Sarajevo 1983, 547-646.

Katalog741. Mač jezičastog oblika ručke tipa Reutlingen. Oču­van je djelomično, s gornje 2/3 predmeta, nedostaje donji dio oštrice mača. Ravan jezičak ručke završava u obliku ribljeg repa. Ojačanog je rubnika sa tri ne­pravilno postavljene rupice za zakovice u središnjem dijelu. Ploča ručke ima po dvije rupice za zakovice s obje strane ravno spuštenih ramena s nazupčenim prijelazom u oštricu. Oštrica je usporedna i savinuta u

74 Kataloške jedinice, odgovaraju brojevim a crteža na na ta ­bli. C rtež i su prikazan i u m jerilu M. 1: 2. C rteže izradili: Saža Živanović i M artina Blečić Kavur.

krajnje očuvanom dijelu. Lećastog je presjeka s blago naglašenim središnjim rebrom i sa dva tanka žlijeba koja teku usporedno s oštricama mača.Veličina: dužina 22 cm; dužina ručke 6,8 cm; širina ručke 2,4 cm; širina ploče 5,2 cm; širina sječiva 3,2 cm; težina 239 g.Inventarni broj: MD 53502. Vrh koplja plamenastog oblika lista s izduženim, ci­lindričnim tuljcem za nasad. Djelomično je očuvan s donje 2/3 predmeta; nedostaje oštrica lista. List je ve­lik, gladak i neprofiliran, gornji dio tuljca je okruglog presjeka, s tekućim prijelazom iz lista u tuljac. Ne­znatno niže od prijelaza nalaze se dvije rupice za pri­čvršćivanje vrha koplja. Tuljac je okruglog presjeka, završava s ravnim rubnikom ukrašenim sa žljeblje- njem i s koso iscrtkanim urezima.Veličina: dužina 19,4 cm; širina lista 4,4 cm; širina otvora tuljca 2,7 cm; težina 151 g.Inventarni broj: MD 5351

3. Vrh koplja plamenastog oblika lista s izduženim, cilindričnim tuljcem za nasad. Djelomično je očuvan s donje 2/3 predmeta; nedostaje oštrica lista. List je velik, profiliran, stepenastog presjeka. Gornji dio tulj- ca okruglog je presjeka, s urezanih 5 kosih crta-ošte- ćenja, i tekućeg prijelaza iz lista u tuljac. Na sredini tuljca, okruglog presjeka, nalaze se dvije rupice za pri­čvršćivanje vrha koplja.Veličina: dužina 15,6 cm; širina lista 3,2 cm; širina otvora tuljca 2,6 cm; težina 115 g.Inventarni broj: MD 5354

4. Ulomak vrha koplja plamenastog oblika lista s vrlo izduženim, cilindričnim tuljcem za nasad; nedostaje gotovo čitav list. Očuvani dio lista je profiliran s us­porednim rebrima, a gornji dio tuljca je okruglog pre­sjeka, s tekućim prijelazom iz lista u tuljac. Na sredini tuljca, okruglog presjeka, nalaze se dvije rupice za pri­čvršćivanje vrha koplja.Veličina: dužina 12,4 cm; širina lista 3 cm; širina otvo­ra tuljca 2,3 cm; težina 100 g.Inventarni broj: MD 5356

5. Sjekira sa središnjim, ali podignutim zaliscima, djelomično je očuvana s donje 2/3 predmeta. Nije sačuvan gornji dio tijela i tjeme sjekire. Tijelo sjekire sa srednje, ali neznatno prema tjemenu pomaknutim zaliscima, skoro zatvorenog oblika presjeka, ima blagi prijelaz u list sjekire. Većinom je paralelan s tijelom sjekire, pravokutnog presjeka, ali se pri oštrici nešto snažnije raširi. Oštrica je zaobljena i blago zakrivljena. Veličina: dužina 10,7 cm; širina tuljca sa zaliscima 3 cm; širina sječiva 3,6 cm; težina 183 g.Inventarni broj: MD 5353

47

6. Tuljasta sjekira s ušicom djelomično je očuvana s gornje 2/3 predmeta, tj. nedostaje joj list od prijelaza tuljca do oštrice. Otvor sjekire je facetiran, a rubnik s horizontalnim rebrom na tuljcu spaja manja pravilna ušica. Ispod rebra smješten je plastično izveden, dvo­struki “V” ornament. Presjek otvora i tuljca ovalnog je i nepravilnog oblika.Veličina: dužina 7 cm; širina otvora 3,5 cm; širina tu- ljca 3,2 cm; težina 176 g.Inventarni broj: MD 5352

7. Srp jezičastog oblika ručke s trnom tipa “a”, sačuvan s 2/3 predmeta; nedostaje završni dio hrpta s plohom

sječiva. Prijelaz iz ručke u sječivo je oštar. Ravna ruč­ka, s ravnom bazom, ukrašena je sa tri glatka rebra koja sa središnjim rebrom tvore karakterističan “Y” ornament. Dva obodna rebra, unutarnje i vanjsko, tekuće prelaze u hrpteno rebro i u ojačano rebro na samoj plohi sječiva.Veličina: širina 11,8 cm; širina sječiva 3,3 cm; širina ručke 2,8 cm; težina 108 g.Inventarni broj: MD 5355

8. Tri ulomka brončanog lima - nesačuvani.

48

o

2 3 4

5

Tab. 1.

49

G odišnjak/Jahrbuch 2014,43:51-99 DOI: 10.5644/Godisnjak.CBI.ANUBiH-43.37

Socio-ekonomska i simbolička uloga importovanih metalnih posuda s Glasinca

Aleksandar JašarevićDoboj

I. Uvod

K ulturn i kon tak ti predstavljaju važan faktor u razum ijevanju socijaln ih odnosa u n u ta r je d ­ne zajednice. N ajeksplicitniji p rim jer ku ltu rn ih d o d ira u arheološkom kon tekstu jeste pojava im portovane robe. N ajraniji tragovi im portova- ne robe m editeranskog ju g a upravo su karak te ­rističn i za G lasinačku visoravan. K rajem 8. s to ­ljeća1 dolazi do u sp o n a stočarske aristokratije n a p o d ru č ju G lasinca. Istaknu ti po jed inci bili su u m ogućnosti da m obilišu veće rad n e m ase za izvođenje javn ih radova, ali i da iskažu svoju m oć p u tem posjedovanja p restižn ih predm eta. Jedan od m arkera te nove vladajuće klase jeste i pojava im portovan ih m eta ln ih setova o čem u će se dalje raspravljati u ovom radu . Dijelovi m e ta l­n ih setova p ronalažen i su isključivo u g robn im cjelinam a, datovanim od 7. stoljeća do kraja 5. stoljeća. Pored toga što su karak terističan grobni inven tar tzv. horizonta kneževskih grobova, od 5. stoljeća postaju i dio luksuzn ih ra tn ičk ih g ro b o ­va glasinačkog područja .

O ko 40 k m istočno od Sarajeva leži Glasi- načka visoravan, p ro stran a polja s k arak teristič ­n o m brdsko -p lan inskom klim om i vegetacijom . N jegovu ju žn u i sjevernu g ran icu čine p laninski m asivi R om anije i K opita, dok se n a istoku p o ­lja spuštaju sve do kan jona D rine. Veći broj p o ­lja, m eđ usobno odvojen ih b rd im a i četinarskim šum am a, čini kom pleks G lasinačke visoravni. P rostran i pašnjaci ug lavnom pogodu ju stočare- n ju, dok je sloj hu m u sa dosta tan ak i uslovi za zem ljo radn ju su dosta skrom ni. Veći broj izvora uglavno presuši tokom ljetnjeg perioda , jed in o je

1 Sve godine i stoljeća dalje u tekstu odnose se n a pr. n. e.

nešto župniji južn i dio oko Ilijaka. N adm orska v isina iznosi preko 800 m etara .2

Istorija arheologije Bosne i H ercegovine p o ­čela je n a G lasincu prije više od 120 godina. N iko nije m ogao n i da pretpostav i da će izgradnja p u ta preko G lasinačkog polja označiti i početak razvoja jed n e m lade evropske discipline u Bosni i H ercegovini.3 S istem atska istraživanja n a Gla- sincu započeta su 1888. godine s osnivanjem Z e­m aljskog m uzeja u Sarajevu. N aučni p ion iri Ć. Truhelka, F. Fiala, Đ. S tratim irović i M . M andić d io svoje bogate istraživačke karijere posvetili su istraživanju glasinačkih hum ki. Istraživanja u susjedn im regijam a zapadne Srbije, sjeverne C rne G ore i A lbanije ukazivala su n a jed an p ro ­stor sa sličnom m aterija lnom ku ltu rom , kasnije defin isanom kao glasinačka k u ltu rn a g rupa .4 S oko 2000 istražen ih hu m k i i trad ic ijom is tra ­živanja starom više od stoljeća naša saznanja o socio-ekonom skim procesim a n a glasinačkom p o d ru č ju u p e rio d u starijeg gvozdenog doba su i dalje sk rom nih razm jera.

Ovaj rad posvećen je problem atici im porto - van ih m eta ln ih posu d a u g robovim a glasinač- k ih poglavara starijeg gvozdenog doba. U toku posljednjih nekoliko decenija veći broj n au čn ih radova posvećen je ovoj tem i.5 U spostavljane su hronološke granice za po jed ine grobne cjeline, prim jenjivani različiti teorijski pravci u definisa- n ju pu teva im portovan ja i dalje sudbine p red m e­ta m eđ u lokalnom aristokratijom . Najveći broj

2 HoBnh 1976b, 269.3 Isto.4 Isto, 270.5 Parović-Pešikan 1960, 21-33; Čović 1983, 147-152; Vasić1983, 185-190; Teržan 1995, 89-91; Vasić 2003, 112-115.

51

tih radova posvećen je kneževskim sahranam a i pokušaju rekonstrukcije statusa poko jn ika na osnovu tipo lošk ih , kvan ta tivn ih i kvalitativnih analiza pogrebnog m aterijala. Shodno tom e da je prošlo skoro 3 decenije od prve sistem atizacije zbirke m e ta ln ih posu d a sa G lasinca, po trebno je napraviti jed an presjek s novijim radov im a p o ­svećenim problem atici im po rto v an ih m eta ln ih p osuda .6

Broj im portovan ih po su d a nije veliki, svi p rim jerci p o tiču s ran ih iskopavanja k rajem 19. stoljeća, tako da postoji m ali broj p oda taka o sa ­m o m kon tekstu nalaza.7

Studija A. Benca i B. Č ovića8 bila je p rv i p o ­kušaj sistem atizacije velikog bro ja nalaza o tk ri­ven ih tokom istraživanja s kraja 19. stoljeća. U rad u su definisani h rono lošk i okviri za pojedine tipove nalaza i naprav ljena je djelim ična klasi­fikacija m aterijala p o g robn im cjelinam a. Tom prilikom prezentovan je jed an broj m e ta ln ih p o ­suda, p rvenstveno iz kneževskih grobova.9 Pored opisa i h ronološkog okvira, autori n isu ulazili u detaljnu raspravu o porijek lu m e ta ln ih posuda. P rvu sistem atizaciju im portovanog m aterija la s G lasinca dala je M . Parović-Pešikan10. A naliza m aterija la b ila je ogran ičena takođe n a knežev- ske grobne cjeline. Pored detaljnog opisa i an a lo ­gija, uspostavljeni su i p rv i okviri m ogućih pute- va im portovanja. Za po jed ine grobne cjeline M. Parović-Pešikan postavila je visoko datovanje, p rvenstveno rad i uspostavljanja d irek tn ih analo ­gija s italsk im i m aloazijskim pro izvod im a.11

Prvi uvid u cjelokupan inven tar m e ta ln ih p o ­suda s G lasinca, ali i zapadnog Balkana, dao je B. Čović. Sve posude prezentovane su p o grobn im cjelinam a, s c rtežim a i k ra tk im nap o m en am a o kon tekstu i datovanju .12 Iste godine izlazi i rad R. Vasića o m eta ln im p o sudam a u Jugoslavi-

6 Lo Porto 1996, 14-17; M ontanaro 2010a, 491-524; M onta- naro 2007/08, 7-40; N ijboer 2008, 2-4; Sciacca 2008a, 5-19; Sciacca 2006/07, 281-292; Sideris 2006, 339-352; Tarditi 2006/07, 310-317; Triester 2007, 67-100.7 Zahvaljujem se kolegam a A ndrijani P ravidur i A dnanu B usuladžiću koji su izašli u susret i dozvolili p regled zbirke m etaln ih posuda s Glasinca.8 Benac / Čović 1957.9 Isto, 12-16. O d kneževskih grobova jedino nije prezento- van grob X III/1 s Ilijaka.10 Parović-Pešikan 1960, 37-38.11 Isto, 21-23.12 Čović 1983, 147-151,Tab. XXXII-XXXIV

ji .13 Za rad je značajno da je rev id iran p osto je ­ći h rono lošk i okvir, gdje su korigovani p o jed i­n i ran ije uspostavljeni visoki datum i. O tk riće kneževski hu m k i n a p o d ru č ju zapadne Srbije s b oga tim nalazim im portovanog m aterija la14 označilo je i drugačiji p ristup u istraživanju sta ­rijih g ro b n ih cjelina s G lasinca. Poslije djelim ič- nog prezentovanja nalaza iz kneževske hum ke u P ilatovićim a,15 koji h rono lošk i i tipološki od g o ­vara nalazim a iz kneževskih grobova s G lasin- ca, bilo je m oguće jasnije govoriti o regionalnoj m reži trgovine i razm jene.

D etaljna revizija arheološkog m aterija la s G lasinca data je u ediciji Praistorija jugosloven- skih zem alja V. B. Čović to m prilikom koriguje datovanje za po jed ine grobne cjeline, dok za d ru ­ge daje čvrste argum ente zašto ostaje p ri starijem datovanju .16 Iste godine objavljen je i značajan rad B. Teržan o p oče tku gvozdenog doba na cen ­tra ln o m Balkanu. A utorka koriguje starije d a ­tovanje za po jed ine grobne cjeline s G lasinca, a sve to je p raćeno isc rpn im p odac im a i s igurn im analogijam a.17 Poslije p ar god ina uslijedila je d e ­taljn ija i još iscrpnija analiza m e ta ln ih posuda, s nek im nov im pog led im a n a m oguće porijeklo i puteve im portovan ja .18

U pro tek lih nekoliko decenija R. Vasić sa svo­jim b ro jn im radov im a istakao se kao au to rite t na po lju starijeg gvozdenog doba cen tralnog Balka­na. Za nas je ovom p rilikom b itn o n apom enu ti njegovih p ar radova, u posljednjoj deceniji, koji se bave p rob lem atikom m eta ln ih po su d a i dato- vanja p o jed in ih g ro b n ih cjelina s G lasinca19. R a­sprava o h rono lošk im i te rito rija ln im p itan jim a n a G lasincu još jed n o m je definisala stavove R. Vasića o datovanju po jed in ih g robn ih cjelina.20 Čvrste argum ente i jasne stavove donosi i u svo­jim kasn ijim radovim a.21

N aučne studije objavljene posljednjih godina ug lavnom se sporad ično bave prob lem atikom im p o rto v an ih m eta ln ih posuda.22 S druge s tra ­

13 Vasić 1983, 185, 188-191.14 TyKHnh / JoBaHOBnh 1966, 57-59; Palavestra 1984, 33-34.15 Zotović 1985, 91.16 Čović 1987, 591, 603, 613, 628-630.17 Teržan 1987, 15-17.18 Teržan 1995, 89-92.19 Vasić 2002a, 15-17; Vasić 2003, 112-116.20 Vasić 2002b, 13-26.21 Vasić 2003, 52-57; Vasić 2010, 110-111.22 O d posljednjih radova treba istaći: G ovedarica 2002, 318­325; Trachsela 2004, 169; Potrebica 2008; 2013; Gavranović

52

ne, definišu se novi istraživački pravci. O dnos dom orodačke populacije s g rčk im cen trim a i ob ra tno jed n a je od tem a koja postaje široko p o ­p u la rn a u arheologiji posljednjih p ar decenija, posebno s defin isanjem nov ih teo retsk ih pravaca i p ristupa. U dom aćoj arheologiji n a ovom polju svojim radov im a istakli su se A. Palavestra23 i S. Babić.24

II. Analiza metalnih posuda

Patere

D istribucija rebrastih pa te ra karak teristična je za ran i h o rizo n t kneževskih grobova cen tralnog Balkana. Pri klasifikaciji se najčešće upo treb lja­vaju n jem ački nazivi Zungenphiale ili Riefelscha- le , dok se n a engleskom govornom p o d ru č ju koriste te rm in i ribbed bowl ili f lu te d bowl.25 Pri tipološkoj klasifikaciji u dom aćoj literatu ri sreću se nazivi rebraste ili narebrene patere ili je d n o ­stavnije zdjele s nareb ren im trb u h o m .26

S glasinačkog p o d ru č ja p oznata su tri p r i­m jerka, od kojih dva p o tiču s G lasinca, dok treći potiče iz g roba 2. kneževske hum ke u Pilatovi- ćim a.27 Iz starije grobne cjeline s Ilijaka, hum ke II/1 , potiče p rv i nalaz rebraste patere (Tab. I).28 Patera je po ložena uz glavu pokojn ika, u toku iskopavanja lobanja je b ila d ijelom u o tvoru p o ­sude.29 Form a je m alih d im enzija, visine svega 5 cm , dok širina o tvora iznosi 17,3 cm , konične S profilacije, s ob o d o m blago povijen im ka spolja. O ko unu trašn jeg p rstenastog udub ljena rad ija l­n o je m odelovano 30 rebara. D no sa spoljne s tra ­ne m odelovano je u v idu ispupčenog prstena, ali je fo rm a uvučena tako da nije predstavljala p o ­stolje patere.

D rugi p rim jerak potiče iz m lađeg kneževskog g roba s Č itluka (Tab. II, Sl. 1). Patera predstavlja

2011, 158. Izuzetak je studija M. Blečić Kavur i B. Kavur koja se iscrpno bavi problem atikom im portovan ih zvonko- lik ih situla i čaša 5. i 4. stoljeća na cen tra lnom i istočnom Balkanu (Blečić K avur / Kavur 2010, 59-68).23 Palavestra 1990, 149-160; 1984; 1995, 35-50.24 Babić 2001, 84-87; 2002, 71-81; 2004; 2008, 79-84; Palave- stra / Babić 2003, 204-206.25 Sciacca 2005, 12; Vasić 1983, 186.26 Parović-Pešikan 1961, 21; Čović 1987, 591.27 Zotović 1985, 91.28 Fiala 1895, 6; Čović 1983, 148, Tab. XXXII. 3.29 Fiala 1893, 721.

jed in u b ro n zan u p o su d u iz hum ke I/5 .30 Form a je zdepastija i im a izraženiju S profilaciju. V isina je 8 cm , dok je širina otvora p rib ližno ista prvoj pateri i iznosi 17,5 cm. Takođe, oko m odelova- nog unu trašn jeg p rstena rad ija lno su ra sp o ređ e­n a 52 rebra. D no je m odelovano kao ispupčeni p rsten u ovom slučaju kao postolje.

Svi au tori koji su se bavili im portovan im b ro n zan im posudam a, ug lavnom su za patere navodili p ar k ra tk ih napom ena. M . Parović-Peši­kan sm atra patere najran ijim im p o rto m iz E tru ­rije, nastale p rem a blisko istočnim pro to tip im a. D atuje ih s kraja 8. i početka 7. stoljeća.31 Istog m išljenja su B. Čović32 i R. Vasić,33 jed in a razlika je u datovanju. P rem a B. Č oviću, kneževski grob s Ilijaka II/1 p rip ad a drugoj polovin i 7. stoljeća,34 što je datovanje i R. Vasića, p rem a kojem kne- ževski grob ne m ože b iti stariji od polovine 7. stoljeća zbog pojave pojasne kopče s laticam a.35 Isto tako postoje razlike u datovanju grobne cje­line i patere iz Č itluka. G lavni oslonac u datova- n ju predstavljaju im portovan i nalazi knem ida i gvozdenog u m b a od štita iz istog groba kao i patera. P rem a M . Parović-Pešikan, im portovani p redm eti p ripadaju kra ju 7. i poče tku 6. stolje­ća.36 B. Čović se opredeljuje za sred inu 6. stoljeća kao g ran icu kneževskog u kopa ,37 dok je R. Va- sić sličnog m išljenja, s tim da treba p re tp o s ta ­viti da je ukop stariji p ar decenija od sredine 6. stoljeća,38 prvenstveno p rem a nalazu k nem ida .39

Inventar g roba 2. kneževske hum ke iz Pilato- vića, po red raskošnog n ak ita lokalne p roven ijen­cije, sadržao je i im portovane b ronzane posude.40 R ebrasta p a tera tipološki odgovara g lasinačkim

30 Isto, 134; Čović 1983, 149, Tab. XXXII, 12.31 Parović-Pešikan 1960, 21-23.32 Čović 1983, 148-149, 154.33 Vasić 1983, 186.34 Čović 1983, 148. U poglavlju o glasinačkoj ku ltu ri u edici­ji P raistorija jugoslovenskih zem alja, B. Čović koriguje svoje datovanje p rem a kojem grobna cjelina sada p ripada fazi IVb (Čović 1987, 591), što je i p rvobitno datovanje M. Parović- Pešikan (Parović-Pešikan 1960, 23). Ovo datovanje podržao je i B. G ovedarica u svom rad u o kneževskim grobovim a na cen tralnom Balkanu (G ovedarica 2002, 318).35 Vasić 2002b, 16; Vasić 2010, 110; Tefiam ann 2004, 144­145; Blečić Kavur / M iličević C apek 2011, 46-52.36 Parović-Pešikan 1960, 24.37 Čović 1979, 157-158; Čović 1983, 149; Čović 1987, 613.38 Vasić 2002b, 21.39 Vasić 1982, 12. Knem ide iz Čitluka, n a osnovu rupica za pričvrščivanje i plastično sam o naznačene m uskulature, spadale bi u ran i oblik prve polovine 6. stoljeća.40 Zotović 1985, 91.

53

prim jercim a, s tim da ostali g robni inventar u k a ­zuje n a m lađe datovanje. P rem a M. Zotoviću, sa ­h ran a kneginje p rip ad a pe rio d u kasne glasinačke IV b faze, dok R. Vasić datuje p ar decenija prije s prelaza 7. n a 6. stoljeće.41

N arebrene patere jedne su od p rv ih objekata orijentalizirajućeg p erio d a n a p o d ru č ju južnog M editerana.42 Patere postaju široko popu larne n a Bliskom istoku počev od 9. stoljeća i neo- asirskog perioda. Tokom istog p erio d a počinje i n jihova d istribucija n a susjedne regije U rartu , Iran , Palestinu, Sjevernu Siriju i Frigiju. M orfo ­loški i stilski one p ripadaju istom tipu, s m anjim reg ionaln im odstupan jim a u pog ledu debljine ho rizo n ta ln ih rebara i zakrivljenosti oboda.43 U 8. stoljeću dolazi do većeg bro ja p risustva feni- čanskih i eubejskih trgovaca u T irenskom m oru , što za rezu lta t im a povećan broj im portovan ih predm eta , p rvenstveno reg istrovanih n a e tru r­skim nek ropo lam a tog perioda .44

U istom p erio d u dolazi do konsolidacije d i­p lom atsk ih odnosa, kao i trgovačkih veza, što je p rem a F. Sciaccu uslovilo po javu bogatog a ri­stokratskog sloja.45 Preko 300 reb rastih patera, što im portovan ih , što im itiran ih , p ro n ađ en o je n a p ro s to ru Italije, m ah o m u bogatim grobn im cjelinam a od posljednje četvrtine 8. stoljeća do polovine 7. stoljeća.46 Patere su u e tru rsk im g ro ­bov im a isključivo polagane kao p restižno dobro, nezavisno od pola ili starosti pokojnika. N jihova uloga nije to liko povezana s ostalim dijelovim a m eta lnog seta i koncep tom rekonstrukcije p o ­sm rtn o g banketa .47 U 51% slučajeva javljaju se u sklopu ostalih dijelova m eta ln ih setova, dok se u sam o 6% javljaju kao izolovani recipijenti.48 Z a razliku od njihovog fu n erarn o g karak tera u E truriji, u Grčkoj su patere uglavnom pronalaže- ne u svetilištim a i predstavljaju zavjetne darove ili libacijske posude. Prim jerci iz Perahore, A rgo- sa i Sam osa najvjerovatnije p ripadaju sirijskim ili

41 Vasić 2003, 121.42 Howes Sm ith 1984, 73.43 Isto, 75. Za detaljnije regionalne karakteristike bliskoi­stočnih tipova pogledati k o d Howes Sm ith 1984, 75-80.44 Sciacca 2008b, 58.45 Sciacca 2008a, 6. Kritiku ovog koncepta pogledati dalje u poglavlju Poglavarstvo starijeg gvozdenog doba.46 Sciacca 2005, 395.47 Isto, 298-299.48 Isto, 302.

asirskim rad ion icam a, a isti je slučaj i s nalazim a s K rita49.

S preko 300 nalaza s nekropo la n esu m n ji­vo je da predstavljaju n o rm ativn i d io luksuzn ih e tru rsk ih sahrana. Shodno tom e, P. H . G. H ow es Sm ith, a kasnije i F. Sciacca izradili su detaljnu tipologiju i h rono log iju reb rastih patera, ne sam o za nalaze s p o d ru č ja Italije, već čitavog M edite­ran a (Sl. 1).50 Prve im portovane asirske patere p o tiču iz groba 575. s nekropole Pontekagnano, iz ra tn ičkog groba 600. u O steriji, g roba 19M iz N arsije i grobnice 201. iz T ridentea.51 M orfološki glasinačke patere p ripadaju tip u C p rem a hro- nologiji F. Sciacca52 ili g rupi 5. p rem a H ow esu Sm ithu.53 O dlika ove grupe je izraženija S pro- filacija, blago povijen obod ka spolja i m an ja v i­sina, kao i sam a zaprem ina posude.54 O va g rupa patera prilično je hom ogena i ukazuje n a p o s to ­jan je jed n o g m odela, kanona produkcija. Nije isk ljučena n i m ogućnost pu tu jućih m ajsto ra ili o rijen ta ln ih im ig ranata za rane proizvode s p ro ­stora E trurije .55

L okalna pro izvodnja p atera insp irisana je uvozn im m odelim a i posto jalo je nekoliko cen ­ta ra njihove pro izvodnje počev od druge četvr­tine 7. stoljeća.56 D istribucija sjevernoetru rsk ih tipova 8-10 p rem a H ow esu Sm ithu ukazuje na postojanje rad ioničarskog cen tra u Vetuloniji, dok je sigurno n a p ro sto ru južne E trurije bilo nekoliko centara. Za prim jerke iz grobnice Rego- lina Galassi iz Č erveterija m ože se pretpostaviti sa sigurnošću da su proizvedeni n a licu m jesta.57 M oguće da centre treb a tražiti jo š u Vulčiju i/ ili P ontekagnanu.58 Lokalne patere im aju izra- z itiju S profilaciju, dublji rezervoar i m anji broj m odelovan ih rebara. U Veiu je dokum entovana i keram ička verzija patere iz groba 1086. s n e ­k ropole Cesalal del Fosso. Veličina, profilacija i broj rebara uglavnom su uslovljeni terito rijalno ,

49 Isto, 21-22, 430. Na po d ru č ju Grčke nije registrovana lo ­kalna produkcija ovoga tipa posude.50 Howes Sm ith 1984; Sciacca 2005. Prim jerci s Glasinca sam o se sporadično spom inju k o d P G. Howes Sm ith, dok ih F. Sciacca nije uzeo u razm atranje u svojoj studiji.51 Sciacca 2008a, 6; Howes Sm ith 1984, 100.52 Sciacca 2005, 339-340.53 Howes Sm ith 1984, 83-84.54 Isto, 84.55 Sciacca 2005, 396.56 Isto, 20.57 Isto, 18.58 Isto, 18.

54

Sl. 1. Distribucija rebrastih patera (prema Sciacca 2005, dopunjeno s Vasić 2002); 1: Čitluci, 2: Ilijak, 3: Pilatovići, 4: Feres, 5: Delfi, 6: Perahora, 7: Olimpia, 8: Argos, 9: Tirins, 10: Samos, 11: Elefterna, 12: Andron, 13: Knosos,

14: Altamura, 15: Pontecagnano, 16: Cuma, 17: Bisacia, 18: Palestrina, 19: Cerveteri.

tj. o d ređ en im rad ion ičarsk im krugov im a.59 Ovo je dobar pokazatelj da rebraste patere s Ilijaka i Č itluka n isu proizvod iste radionice. V rem enska d istanca izm eđu kneževskih ukopa m ože da su- geriše i d rug i n ačin distribucije, tj. nabavke, ali sasvim sigurno nije riječ o istoj radionici. Slični p rim jerci ev identiran i su n a e tru rsk im n ek ro p o ­lam a Praeneste, grobnice B arberin i i Kastelani,

59 Sciacca 2008a, 8.

zatim nalazi iz Č erveterija grobnice Regolini Galassi, grobnice 926. i 928. s nekropole Ponte- kagnano i iz grobnice 3 s nekropole Fabriano.60 G rupa 5. datovana je u p rv u polov inu 7. stoljeća.

60 Howes Sm ith 1984, 83-84. Lokaliteti n a kojim a su regi-strovane patere su: grobnica Regolini Galassi, 11 patera, početiri iz grobnica u Červeteriju i Bernardini, t r i iz Berberi-nija k o d Palestrina, 5 iz groba 3. Santa M aria del C am po uFabrianu i po jedna iz grobnice 926. i 928. u Pontekagnanute jedna iz groba 4. u N arsiji (M ontanaro 2010b, 494).

55

Z a ovu g ru p u zanatski cen tri su najvjerovatnije bili n a p o d ru č ju južne E trurije ili K am panje. M o­gući pokazatelj porijekla g lasinačkih p atera bila bi veličina, je r su ug lavnom m anje patere p ro n a ­đene u Preanestiju ,61 ali zbog m alog bro ja nalaza sa sam og lokaliteta najvjerovatnije da ne m o že­m o raču n a ti n a posto janje lokalne radionice.

V ećina posu d a im a p rom jer 15-20 cm , p r i­lagođen d ržan ju posude n a dlanu. M eđutim , ne treb a pretpostav iti da su patere služile sam o za alkoholno piće. Patera Ca3 u grobnici XVI s n e ­kropole C apena bila je ispun jena sjem enkam a raži, dok je patera VU1 iz groba C arro di Vulci bila ispun jena lješnjacim a.62 Znači, njihova fu n k ­cija m ogla je b iti i u okviru konzum iran ja čvrste h rane i kao takve često su bile uključene u o sta ­le dijelove sim pozijastičkog seta (Pontekagnano g robnica 575, C alatia g robnica 201, Vetulonia: g robnica del D uce II, I C ircolo delle Pellicce II e III, C ircolo del M onile d’A rgento II, C ircolo della Navicella).63

Posude n a Bliskom istoku takođe su nalažene u kon tekstu najbogatijih sahrana, npr. prim jerci iz L uristana ili kraljevske grobnice u Halafi, dok je n jihovo prisustvo n a kraljevskom dvoru u Ni- nivi usko povezano s kraljevskom gozbom (Sl. 7).64 N ajvjerovatnije da feničanski trgovci ovu v rstu robe u Italiji predstavljaju kao „kraljevske darove“ i k roz cerem onijalnu razm jenu i dariva­nje uspostavljaju diplom atske odnose s lokalnim d inastim a. Lokalni e tru rsk i d inasti n isu znali ili n isu bili zain teresovani za kom pleksne vjerske obrede is točn ih populacija, ali to nije p redstav ­ljalo ograničenje da pateram a daju novu fu n k c i­ju i značenje u već posto jećim socio-religijskim okvirim a.65

U toj inicijalnoj fazi im porta , patere su bile ograničene sam o n a d inaste o d ređ en ih za jedn i­ca. O d početka 7. stoljeća, kada počinje n jihova lokalna proizvodnja, posta ju karak terističan dio p restižn ih p red m eta šireg aristokratskog sloja. O vo je sasvim sigurno pom oglo u procesu de- finisanja socijaln ih odnosa i stvaranja po jed in ih n o rm i u sahran jivanju kod elite.66

61 Howes Sm ith 1984, 103.62 Sciacca 2005, 436.63 Isto, 434.64 Isto, 426.65 Isto, 434.66 Isto, 435.

D istribucija i p ro izvodnja reb rastih patera u E truriji traje do sred ine 7. stoljeća, kada izlaze iz m ode.67 N em a dokaza da su apulske, daunijske ili čak grčke kolonijalne rad ionice ikad pro izvo­dile ovaj tip posude. N jihova u p o treb a i d is tri­bucija postaće jed n a od g lavnih karak teristika orijentilizirajućeg p erio d a u E truriji i označila je, izm eđu osta lih predm eta , perio d jačeg trgovač­kog uticaja istočnog M editerana.

Baseni

Bogatstvo kneževskog groba iz hum ke II/1 s Ili- jaka upo tpun javao je i nalaz b ronzanog basena (Tab. I). Basen je stavljan po red nogu, bliže b o ­kovim a pokojn ika, dok je u basen bila po ložena b ro n zan a kotila .68 D rugi basen p rip ad a grobnoj cjelini kneževskog groba s O sova (Tab. II, Sl.2).69 Tačan položaj basena iz kneževske hum ke II/1 nije poznat. T ipološki oba basena pripadaju širokoj g rup i perlastih basena.

K ada govorim o o basen im a, m o ram o ra z u ­m jeti da se rad i o p ro izvodu koji je široko ra sp ro ­stran jen , kako geografski tako i hronološk i, pa se shodno tom e javljaju u više tipova. B ronzani basen i s perlastim ob o d o m čine tipološki raz li­čitu g ru p u nalaza, s trad ic ijom proizvodnje od treće četvrtine 8. stoljeća do prve polovine 5. sto- ljeća.70 N a p ro s to ru Italije poznato je preko 550 b ro n zan ih basena, dok daleko m anji broj potiče s B alkana i cen tralne Evrope (Sl. 2).71 N ajraniji basen i s perlastom o rn am en tik o m javljaju se to ­kom druge polovine 8. stoljeća ili k rajem IIB2 i početkom IIB3 V ilanova faze starijeg gvozdenogdoba.72

P rim jerak s Ilijaka spada u najrašireniji tip koji se javlja n a p ro s to ru Italije tokom orijenta- lizirajućeg perioda. P rem a tipologiji D ’A gustina spada u kategoriju C, široko datovanu od druge če tvrtine 7. stoljeća pa do kraja 6. stoljeća.73 N aj­veća koncentracija, kao i m oguće zanatske ra d i­onice, javljaju se n a p ro sto ru Č erveterija i Vetu- lonije, m eđ u tim nije isključena n i n jihova kam -

67 Howes Sm ith 1984, 104.68 Fiala 1983, 720-723; Čović 1983, 148. Tab. XXXII, 2.69 Fiala 1899, 39; Čović 1983, 149. Tab. XXXII, 10.70 A lbanese Procelli 2006, 307.71 Isto.72 A lbanese Procelli 1985, 186.73 Isto 1985, 191. Pojedini prim jerci javljaju se čak i ranije, kao što je nalaz sa sirakuške nekropole Fusko, grobnica 219. Prim jerci s p o druč ja R utilijana datuju se kroz čitavo 6. sto­ljeće (Tarditi 1996, 20; D’Ercole 2002, 242).

56

Sl. 2. Distribucijaperlastih basena (prema Albanese Procelli 1985, dopunjeno s Pare 1989; Tarditi 1996);1: Selinunte, 2: Monte Chibbo, 3: Terravecchia di Cuti, 4: Sabucina, 5: Montagna di Marzo, 6: Gela, 7: Morgantina, 8: Caltagirone, 9: Megara Hyblaea, 10: Siracusa, 11: Reggio Calabria, 12: Vibo Valentia, 13: Strongoli, 14: Rivello,

15: Episcopia, 16: Chiaromonte, 17: Roccanova, 18: Alianelio, 19: Pisticci, 20: Monte Scaglioso, 21: Armento,22: Sala Consilina, 23: Atena Lucana, 24: Serra di Vaglio, 25: Irsina, 26: Oppido Lucano, 27: Banzi,

28: Noicattaro, 29: Canosa, 30: Manfredonia, 31: Lavello, 32: Melfi, 33: Ruvo del Monte, 34: Cairano, 35: Buccino, 36: Pontecagnano, 37: Castellamaredi Stabia, 38: Cuma, 39: Nola, 40: Suessula, 41: Calatia, 42: Capua, 43: Cales,

44: Telese, 45: Caudium, 46: Casalbore, 47: Termoli, 48: Cerveteri, 49: Veio, 50: Capena, 51: Narce, 52: Trevignano, 53: Civita Castellana, 54: Orvieto, 55: Bolsena, 56: Chiusi, 57: Roma, 58: Casili di Decima, 59: Satrico,

60: Caracupa, 61: Valvisciolo, 62: Albano Laziale, 63: Laurentina Acqua Acetosa, 64: Preanesti, 65: Osteria dell Osa, 66: Camovalano, 67: Grottazzolina, 68: Ordona, 69: Colfiorito, 70: Ilj'ak, 71: Osovo, 72: Pilatovići,

73: Trebenište, 74: Archantico, 75: Krf, 76: Olimpia, 77: Necropoli I ’Omba, Rutigliano, 78: Purgatorio, Rutigliano.

57

panska provenijencija .74 M anji baseni uglavnom su p ronalažen i n a naveden im lokalitetim a, dok nalaz iz Kum e s p rečn ikom preko 40 cm ukazuje n a lokalnu proizvodnju , što m ože da sugeriše i na porijeklo sicilijanskih prim jeraka .75

Osovski p rim jerak spada u m lađ u g ru p u ba- sena, tip D p rem a tipologiji D ’A gustina. K arak­terističan je za kraj 7. i p rv u polovnu 6. stoljeća. A nalogije nalazim o u prim jerc im a sa sirakuške nekropole Fusko, kao i p rim jerku iz Izidine g ro b ­nice u E tru riji.76

Presudan uticaj u p roizvodnji i d istribuciji b ro n zan ih perlastih basena im aju etru rsko-kam - panske rad ion ice .77 Tokom ovoga p e rio d a D au- n ija sa svojom jak o m lokalnom aristokratijom postaje široki uvoznik im po rto v an ih m eta ln ih posuda. Broj perlastih basena javlja se u većem bro ju n a nek ropo lam a u K anosu, M inerv i La- valo i K upoli.78 C en tar pro izvodnje glasinačkih p rim jeraka treba tražiti m eđ u e tru rsko-kam pan- skim rad ion icam a 7. stoljeća, m ožda Pontaka- gn an u ili južnoj E truriji, Č erveteriju .79 N esu m ­njivo da bi A pulija ili p ak D aunija predstavljala te rito riju s koje je m aterijal im portovan na is toč­n u obalu Jadrana, a zatim i n a G lasinac. Tokom 7. stoljeća Kanos-Topičeli je najvjerovatnije lo ­kalitet koji kontro liše transjad ransku trgovinu. D okaz ovom e su i nalazi sub-geom etrijske dau- nijske keram ike na istočnoj obali Jadrana, kao i pojava različitih dijelova n ak ita i o rnam enata .80

Takođe u istom p erio d u tokom 7. i prve p o lo ­vine 6. stoljeća iz e tru rsk ih cen tara im portovan i su i perlasti basen i n a p o d ruč je cen tralne Evrope: Ludvisburga, H undersingena i Purgena. P rim je­rak iz Purgena pokazuje odlike grčk ih ko lo n i­ja ln ih zanatsk ih centara, a p u t im portovan ja je dosta up itan .81

74 Albanese Procelli 1985, 191.75 Isto, 191.76 Isto, 192; Albanese 1979, 7. Pored najčešće korišćene D’Agustinove tipologije, neophodno je spom enuti i noviju tipologiju M. A lbanese Procelli. P rem a njoj, grupa perlastih basena podijeljena je n a dvije osnovne g rupe A i B, na osno­vu dim enzije i ornam entike. Glasinački prim jerci spadaju u g ru p u B, u tzv. tip V ulci, basene većih dim enzija koji su ka ­rakteristični za područ je južne E trurije (Albanese Procelli 2006, 307, 317).77 M ontanaro 2007/2008, 23-24; A lbanese Procelli 2012, 3.78 M ontanaro 2007/2008, 23.79 Pare 1997, 267.80 M ontanaro 2007/2008, 22; Barbarić 2010, 161, 164-165; Glogović 1979, 68-69.81 Pare 1989, 444-445.

58

N alazi b ro n zan ih basena govore o dvije sfere njihove upotrebe: onoj privatnoj, u tilitarno j - r i ­ječ je o p rim jerc im a p ronalažen im u pogrebnom kontekstu , i sakrali koncep tu - b asen im a koji su pronalažen i kao zavjetni darovi u hram ovim a, npr. sakrala ostava iz B italem ia sa Sicilije. U p o ­grebnom kon tekstu javljaju se pod jednako i u m ušk im i žensk im sahranam a, takođe po red kre- m iran ih i in h u m iran ih pokojn ika, i n isu isk lju­čivo vezani za kneževske sahrane.82 U potreba b ro n zan ih basena nije sam o ogran ičena n a kori- šćenje tokom banketa . Pojedini p rim jerci služili su za kuvanja i sprem anje hrane , ali i za pranje, dok su dokum entovan i i p rim jerci koji su služili kao u rn e .83

Fiale

Fiale spadaju u najčešći oblik posu d a koji se javlja u ahem eneidskoj toreutici, većina n jih su predstavljene u v idu om falos fiala, s različito dekorisan im tijelom .84 D. E. S trong naprav io je pod je lu om falos fiala n a dve osnovne kategori­je: grčki i ahem eneidski tip .85 Razlika je p rv en ­stveno m orfo loška - ahem eneidske fiale im aju povijen obod ka spolja i S profilaciju, dok grčke im aju ravno zasječen obod i blago kon ičnu pro- filaciju.86 G rčke verzije fiale posta ju popu larne tokom 6. stoljeća i raširile su se n a pod ru č je M a­kedonije, Italije, Sicilije i sjevernih krajeva Bal- kana.87 Već od 6. stoljeća pa do ranog 5. stoljeća postojale su u K orin tu i n a d ru g im m jestim a u k on tinen ta lno j Grčkoj rad ionice koje su kopirale persijske, frigijske i lidijske toreutičke proizvode. Tokom 5. stoljeća cen tri se pom jeraju n a sjever u M akedoniju , gdje počinje m asovnija p ro izvodnja im itiran ih persijskih pro izvoda.88 Trakijske fiale od p lem en itih m etala najvjerovatnije p rip ad a ­ju persijsk im rad ion icam a lociran im u Egejskoj Trakiji ili n a Pon tu .89

G ravirane figuralne predstave n a m eta ln im p o su d am a dosta su rije tka pojava u starijem gvozdenom dobu centralnog Balkana. Ovoj g rup i p ripadaju sam o dvije fiale iz B rankovića i

82 A lbanese Procelli 1985, 179.83 Isto, 192-196.84 Sideris 2006, 342.85 S trong 1966, 76. fig. 20.86 Isto, 77; G rom eB 2009, 11.87 Sideris 2006, 342.88 Isto, 347.89 Isto, 342.

Potpećina n a G lasincu (Tab. III, Sl. 5). O bje fiale p ripadaju istom tip u s istom dekoracijom . P ri­m jerak iz Brankovića n ađ en je u hum ci V /1 ,90 bez b ližih p oda taka o konstrukciji ili b ro ju sa ­h ran jen ih pokojnika. O d fiale sačuvano je sam o 5 fragm enata gornjeg djela posude, od tankog b ronzanog lim a. K om adi su dekorisani s dva niza ho rizo n ta ln ih rebara, ispod kojih se nalazi m ali d io očuvane kom pozicije glave i k ljuna, najvjero- vatnije grifona.91

D ruga fiala nađ en a je u hum ci XV III u Potpe- ćinam a. Pored dva k rem iran a poko jn ika s gvoz­d en im kopljim a, F. Fiala spom inje i fragm ente b ronzane drške,92 koja kasnije nije registrovana u inven taru m uzejske zbirke.93 Tom prilikom registrovani su nalazi dvije fiale. O d figuralnog p rim jerka sačuvano je svega 9 m an jih frag m en a­ta b ronzanog lim a. N a najvećem fragm entu , na osnovu kojeg je m oguća i djelim ična rek o n stru k ­cija, očuvan je dio om falosa d n a s ho rizon ta lnom trakom , koja je ispun jena vertika ln im rebrim a, koja ga okružuje s u n u trašn je strane. Iznad trake očuvani su dijelovi v ra ta 2 g rifona s im itacijom perja u v idu k ra tk ih grav iran ih crtica.94

N a osnovu analogija m ožem o pretpostaviti da se čitava kom pozicija sim etrično ponavljala n a cijeloj unu trašn jo j površin i. O d ostalih d ijelo­va najznačajniji je fragm en t gornjeg dijela s p re d ­stavom glave grifona, iden tičan nalazu iz Bran- kovića. Koplja iz g roba n isu hrono lošk i osjetljiva tako da je p rim jerak datovan n a osnovu nalaza om falos d n a lo tos fiale, takođe p ronađene u g ro ­bu , kao i fiale iz B rankovića, u d ru g u po lov inu 6. stoljeća.95

A nalogije za ove prim jerke n isu bro jne, B. Čović p rv i je ukazao n a sličnost s p rim jerkom iz h ram a u P erahori,96 dok R. Vasić navodi i p r i­m jerak iz O lim pije (Tab. III, Sl. 6).97 Stilski grčki p rim jerci se razlikuju p o u rezan im trougaon im poljim a izm eđu predstave grifona.98 G rčke fiale datovane su u d ru g u po lov inu 7. stoljeća, dok glasinački prim jerci, na osnovu pratećeg grobnog

90 Čović 1983, 149.91 Isto, 149, Tab. XXXIII.92 Fiala 1893, 160.93 Čović 1983, 149.94 Isto.95 Isto.96 Čović 1983, 149-150.97 Vasić 1983, 188; Furtw angler 1890, Tab. LII, sl. 883.98 M ontanaro 2009/2010, 28; Furtw angler 1890, Tab. LII, sl.883.

inventara, ne m ogu biti stariji od sredine 6. s to ­ljeća.99 G lasinačke fiale najvjerovatnije n isu bile proizvod grčkih k o n tin en ta ln ih rad ion ica, n a što ukazuje i stilski najsrodniji nalaz iz grobnice 76. s lokaliteta C h iarom onte kod Polikora (Tab. III, Sl. 7 ),100 daleko bolje očuvan p rim jerak koji o m o ­gućava rekonstrukciju čitave kom pozicije. O ko om falosa fiale urezivanjem i p u n k tiran jem sim e­tričn o je m odelovano osam figura grifona. M anje stilske razlike s glasinačkim p rim jerc im a p rim je ­ćuju se oko m odelovan ih trak a ispod poprsja i iznad glava grifona, što nužno ne znači da se radi o dva različita reg ionalna ili zanatska centra. R a­zličite m odele m ogla je p roizvoditi ista rad ion ica u istom vrem enskom periodu . Fiale s g rifon im a p rem a A. M ontanaro predstavljaju grčku im itac i­ju ahem ened insk ih fiala, dok se tokom 6. stoljeća javljaju i lokalne italske rad ionice koje im itira ju iste.101 Ovaj nalaz o tvara novu m ogućnost in ­terpretacije da fiale n isu im portovane iz Grčke, već predstavljaju najvjerovatnije italski im p o rt 6. stoljeća. Pored toga što ovaj nalaz govori o p o s to ­jan ju intezivnije trgovine i razm jene glasinačke aristokratije i italsk ih zanatsk ih centara, još je važnija n jihova d istribucija m eđ u lokalnom ari- s tokratijom - im portovan i su najvjerovatnije p r i­likom iste razm jene, ali p oh ran jen i s dvije različi­te osobe n a dva različita lokaliteta. D a li m ožem o govoriti o bračnoj razm jeni ili čisto ekonom skoj razm jeni n a lokalnom nivou teško je reći, ali je sasvim sigurno da lokalna aristokratija p ra ti i rad o p rihvata nove italske toreutičke trendove i m odele.

Inventar kneževskog groba II/1 s Ilijaka č in i­la je i fiala s plitk im , jed n o stav n im om falosom (Tab. I).102 Najbliže analogije ilijačkom p rim je r­ku predstavlja fiala iz kneževskog groba iz Sofro- n ijeva (Sl. 6).103 Sam a g robna cjelina, kao i ostali inventar, slična je m odelim a g lasinačkih knežev-

99 Vasić 1983, 188.100 M ontanaro 2009/2010, 31, Policoro, Italija, regija Bazi- likata.101 Isto, 28. Ovoj g rup i najvjerovatnije p ripada i p rim jerak iz grobnice 316. s lokaliteta Alianela (M ontanaro 2009/2010, 28). S nekropole M adonna del C arm ine, Sicilija, p o tiču dvi­je fiale s urezanim m otiv im a galopirajućih konja. Po načinu izrade i dekoraciji m etopa slične su nalazim a grifon fiala. D atovane su u p rv u polovinu 6. stoljeća (Spatafora, Vassallo 2010, 29).102 Fiala 1893, 720-723; Fiala 1895, 16; Čović 1983, 148, Tab. XXXII, 5.103 Teržan 1995, 90.

59

skih grobova 7. stoljeća.104 P rem a R. Stoičevu fi- ala iz Sofronijeva p rip ad a istočnoj form i bliskoj frigijskim uzorim a. Zaključak izvodi n a osnovu činjenice da zapadni, grčki m odeli nem aju ručke čiji su ostaci u v idu rup ica konstan tovani n a po- m en u to m prim jerku . P rem a n jem u fiala p rip ad a 7. sto ljeću.105 D om aći au tori n isu saglasni o p i­tan ju datovanja grobne cjeline. P rem a R. Vasiću grob ne bi b io stariji od sredine 7. stoljeća, p r ­venstveno po nalazu već pom enu te pojasne k o p ­če s la ticam a,106 dok po B. Č oviću i B. G ovedarici g robna cjelina p rip ad a ranoj glasinačkoj fazi Ivb, tj. k ra ju 8. stoljeća i poče tku 7. stoljeća.107 Istog m išljenja je i B. Teržan koja g robnu cjelinu iz So- fronijeva datuje u ran o 7. stoljeće.108 Posljednje datovanje fiale iz Sofronijeva predložio je E. Te- leaga, i to kraj 7. i početak 6. stoljeća.109

D rugi kneževski grob s Ilijaka koji je sadržao b ro n zan u p o su d u p ro n ađ en je u hum ci XIII/1 (Tab. II, Sl. 3).110 P ripada tip u fiale s v isokim i jako profilisanim om falosom . Jedini h ronološk i datovan grob je kneževski, dok ostali, grobovi bez priloga, najvjerovatnije predstavljaju sred ­njovjekovne ukope .111 Pored fiale g robnu cjelinu činile su: 3 b ronzane i 3 gvozdene fibule, b ron - zana po jasna kopča, 3 b ronzane perle, staklena perla, dvosjekli gvozdeni m ač, jednosjek li povi- jen i m ač, koplje, b ronzane knem ide, o rnam en ti- sano kam eno žezlo (brus) i b ro n zan a p ince ta .112 N ajbliža analogija našem p rim jerku predstavlja nalaz frigijske fiale iz M etropoliten m uzeja .113 Sam u grobnu cjelinu B. Teržan datuje u glasinač- ku IV b fazu ,114 što je i starije datovanje M . P a­rović-Pešikan.115 P rem a Č oviću grob p rip ad a ka ­

104 Vasić 2010, 115.105 O rorneB 2009, 19-20.106 Vasić 2010, 110.107 Čović 1987, 591; G ovedarica 2002, 318. Prvobitno dato- vanje s kraja 8. i početka 7. stoljeća postavila je M. Parović- Pešikan (Parović-Pešikan 1960, 21).108 Teržan 1987, 15.109 Teleaga 2008, 452.110 Fiala 1895, 16; Čović 1983, 148. Tab. XXXII, 11.111 Čović 1979, 149.112 Fiala 1895, 16.113 h ttp ://m etm useum .org/C ollections/search-the-collectio ns/130016415?rpp=20& pg=1& rndkey=20130324& ft=*& w here=Turkey& what=Bronze& pos=18114 Teržan 1987, 17.115 Parović-Pešikan 1960, 21.

snijoj fazi IVc-1 s kraja 7. i početka 6. stoljeća,116 čije je datovanje p rihvatio R. Vasić.117

S nekropole Brezje ju žn o od G lasinačkog polja p o tiču 3 om falos fiale iz dva groba (Tab. IV ).118 H um ka I spada u red najvećih hum ki na G lasinačkom p odruč ju , m eđ u tim podaci o k o n ­strukciji i sah ranam a su dosta šturi i nejasni. N ajvjerovatnije da su u hum ci bila sahran jena tr i poko jn ika .119 G rob I/1 p o red plitke bronzane om falos fiale sadržao je 2 b ronzane pojasne k o p ­če, 2 b rusa , fragm en t gvozdenog m ača i fragm en- tovano gvozdeno koplje.120 G rob je b io lociran u SI uglu hum ke, m eđ u tim nije pozn a t položaj fiale.121 Pojava m ušk ih s ta tu sn ih sim bola u vidu b rusa , kao i o ružja dvosjeklog m ača i gvozdenog koplja ide u prilog sahran i kneza.

U grob I/2 položene su dvije b ronzane fia- le takođe s jedn o stav n im om falosom , prateći g robni inven tar činila su i 4 privjeska, 2 pojasne kopče, ogrlica od 600 ćilibarskih perli, p o jed n a b ro n zan a i stak lena perla, 2 kalo taste b ronzane fibule, fragm ent gvozdene naočaraste fibule, 4 dvopetljaste bronzane fibule i 12 u k rasn ih dug- m ad i.122 G rob je b io lociran u JZ dijelu hum ke, takođe nije pozn a t položaj fiale u od n o su n a p o ­ložaj poko jn ika .123 N edosta tak oružja u g robu 2. navodi n a zaključak da se rad i o sahran i žene.124

116 Čović 1979, 149-150; 1983, 148; 1987, 613.117 Vasić 2002b, 16; Analizirajući m aterijal starijeg gvozde­n og doba jadranskog zaleđa i istočne Hercegovine, B. M ari­jan se osvrnuo i na datovanje knem ida iz Dabrica, tipološki srodn ih prim jeraka s knem idam a iz kneževskog groba s Ilijaka XIII/1. Isti au tor knem ide datuje u 8. stoljeće i pos- m atra ih kao im p o rt s panonsko-podunavskog p o dručja i isključuje m ogućnost postojanja lokalnog radioničarskog centra (M arijan 2004, 52). U velikoj m jeri B. M arijan zane­m ario je g robni inventar i datovanje kneževskih grobova s Ilijaka, koji p rem a R. Vasiću n isu stariji od sredine 7. stolje­ća (Vasić 2010, 110). Koncentracija knem ida ilijačkog tipa u SZ Albaniji, kao i p rim jerak iz Dabrice, govori o postojanju jednog lokalnog hercegovačko-albanskog radioničkog k ru ­ga (Čović 1976a, 29-31). Knem ide ukrašene iskucavanjem, slične onim s Ilijaka, p ronađene su u Zabrnjici u dolini Po- blaćnice u h um ci XIII/5, što ide u prilog rasprostranjenosti posebnog tipa defanzivnog naoružanja m eđu glasinačkim poglavarim a tokom 7. stoljeća (Vasić 2010, 113).118 Fiala 1897, 13; Benac / Čović 1957, 13-14, Tab. XXIII.119 Čović 1979, 153.120 Benac / Čović 1957, 13.121 Fiala 1895, 546.122 Benac / Čović 1957, 14.123 Fiala 1895, 547.124 Čović 1979, 154.

60

Slika 3. Distribucija omfalos fiala (prema Teržan 1995, dopunjeno s KortaplSou 1989; Spatafora / Vassallo 2002; Lo Porto 1994; Tarditi 1996); 1: Brezje, 2: Ilijak, 3: Sofronijevo, 4: Archantico, 5: Olimpia, 6: Perahora, 7: Samos,

8: Efes, 9: Londos, 10: Locri, 11: Cavallino, 12: Milet, 13: Sard, 14: Nemea, 15: Chiaromonte, 16: Madonna del Carmine, 17: Himera, 18: Vergina, 19: Isthmia, 20: Korint.

Prem a B. Č oviću ukopi p ripadaju posljednjim decenijam a 7. stoljeća.125 R. Vasić predlaže nešto m lađe datovanje u p rv u če tv rtinu 6. stoljeća,126 prvenstveno n a osnovu tipološko-hronološke analize po jasn ih kopči i fibula. V rem enski oba ukopa n a Brezju su bliska, svega nekoliko dece­n ija ili god ina je prošlo do novog ukopa. Čitava

125 Čović 1987, 582.126 Vasić 2002b, 16.

grobna cjelina ne bi trebala biti starija od p o lo ­vine 6. stoljeća.. U ovom slučaju veom a je teš­ko odred iti h rono log iju ukopa sam o n a osnovu im p o rto v an ih fiala, p rvenstveno zato što je riječ o to reu tičk im pro izvod im a koji im aju dugu t r a ­diciju p ro izvodnje (Sl. 3).127 M orfološki ovaj tip

127 H ronološki upo treba ovog tipa om falos fiala traje dugo. Tri bronzane om falos fiale istog tipa p ronađene su kao dio votivne ostave u A teninom h ram u A u H im eri na Siciliji.

61

posude blizak je m akedonsk im fialam a druge polovine 6. stoljeća. U jed n o m od najbogatijih grobova s nekropole Sindos, tzv. g robu svešteni- ce, p ron ađ en o je 10 fiala istog tip a koje su dato- vane izm eđu 525-500. BC.128

N ajin teresan tn iji nalaz im portovane posude, sasvim sigurno, predstavlja p rim jerak b ronzane lo tos fiale iz kneževskog groba u O sovu (Tab. V, Sl. 1). K onjanički kneževski g rob p ronađen je u hum ci II/1 ,129 po red bogatih nalaza nakita, funkcionaln ih dijelova nošnje, keram ičkih p o su ­da, o ružja i konjaničke oprem e, posebno m jesto zauzim aju dvije b ronzane p osude .130 Kneževski grob predstavlja p rim arn u sahranu , dok se s ta ri­jem gvozdenom do b u m o g u prip isati još n a jm a­nje 3 u k o p a .131 B ronzana fiala predstavlja m anju po su d u s om falos dnom , oko kojeg se radijalno šire m odelovana rebra u v idu k ru p n ih stilizova- n ih lo tosovih cvjetova. O ko om falosa m odelovan je jed an plići kanal. Form a je jedno stav n a i ele­gantna, bez d o d a tn ih ukrašavanja u v idu punk ti- ranja, kakva se javljaju kod ostalih im portovan ih prim jeraka. P rem a Lušovoj tipologiji fiala spada u 5. kategoriju .132

Lotos fiale predstavljaju veom a čestu pojavu o rijen talnog im p o rta u Grčkoj. U velikom b ro ­ju javljaju se u grčkim svetilištim a P erahori,133 D odoni, A rgosu, O lim piji i Delfim a, ali takođe su poznate i iz fu n erarn o g konteksta s nekropola Troisen i H erm ione .134 U najvećoj m jeri rađene su od bronze, rjeđe od srebra i zlata. Tip p o su ­de nastao je u Asiriji, da bi veom a brzo postao po p u laran u Frigiji.135 G rčke verzije fiala postaju

Datovane su s kraja 7. i prve polovine 6. stoljeća (Spatafora / Vassallo 2002, 46), dok su nalazi dvije fiale iz grobne jam e u Vergini datovani izm eđu 470-460. BC (KoTtapiSou 1989, 8).128 IyvatiaS ou 2012, 405-407; dok se nalaz srebrne omfalos fiale dovodi u vezu sa svešteničkom funkcijom (IyvatiaSou 2012, 395).129 Fiala 1899, 39.130 Benac / Čović 1957, 14-15, Tab. XXVIII; Čović 1983,149, Tab. XXXII.131 Čović 1979, 156.132 Luscey 1939, 121-124, Abb. 33.133 Payne 1940.134 Sideris 2006, 342.135 Isto, 342. Prem a Siderisu lotos fiale javljaju se u Asiriji tokom 7. stoljeća i kasnije posta ju široko rasprostranjene u Frigiji. Shodno tom e da je tu m u l M M iz G ordiona datovan oko 740 god., m alo je vjerovatno da je Asirija bila zanatski cen tar za proizvodnju ovog tipa posuda. B rojnost o d 97 fiala ovoga tipa iz tum ula M M u G ord ionu sasvim sigurno ubi- cira G ordion kao regionalni zanatski centar (Young 1958, 11). Takođe p rem a O. M uscarellu om falos fiale s blago po-

široko p opu larne tokom 6. stoljeća i najvjerovat- nije K orin t postaje jed an od vodećih cen tara za pro izvodn ju ovog tipa posude, a već od druge polovine 6. stoljeća zanatski cen tri se javljaju i u M akedoniji. M . Parović-Pešikan bila je p rv i au ­to r koji je ukazao n a Frigiju, tačnije G ord ion , kao m jesto rane pro izvodnje i d istribucije ovog tipa posude, dok je nalaz iz O sova posm atra la kao proizvod m aloazijskih, jo n sk ih kolonija.136

Svi au tori su saglasni da je G ord ion bio jed an od zanatsk ih cen tara za pro izvodn ju ran ih tipova lo tos fiala.137 Ipak ne postoji jed instveno g led i­šte po p itan ju datovanja fiale s Osova, razlike u datovanju id u i po stoljeće. M. Parović-Pešikan postavila je datovanje za fialu kraj 8. i početka 7. stoljeća.138 O vo suviše visoko datovanje grobne cjeline korigovala je B. Teržan, p rem a kojoj g ro b ­n i nalazi ne m ogu b iti stariji od druge polovine7. i početka 6. stoljeća.139 Isto datovanje prenosi i M. G avranović, okvirno u 7. stoljeće.140 S d ru ­ge strane, M . Trachsel konjsku op rem u iz Osova datuje u kraj H a C-1 i p očetak H a C-2, dok fialu datuje u H a C -2 fazu po srednjoevropskoj hro- nologiji.141 U ran im radov im a B. Čović predlaže sred inu 6. stoljeća kao vrijem e sahrane osovskog kneza ,142 dok kasnije koriguje datovanje u p rvu po lov inu 6. stoljeća.143 N a osnovu nalaza iz za­pad n e Srbije R. Vasić lotos fiale datuje s kraja 7. stoljeća i početka 6. stoljeća,144 što bi okvirno i predstavljalo vrijem e kneževske sahrane.

Relativno b ro jn i nalazi lotos fiala n a cen tra l­n o m B alkanu om ogućuju i p retpostavke o p o ri­jek lu i načinu d istribucije (Sl. 5). N ajvjerovatnije s G lasinca potiče jo š jed an nalaz lo tos fiale (Tab. VI, Sl. 6). Iz hum ke X V III u P otpećinam a, pored grifon fiale, po tiče i 11 fragm enata lim a od bron- zane fiale. N ajočuvaniji dio je om falos, dekorisan

vijenim obodom ka u n u tra i fiale s radijalno m odelovanimrebrim a u v idu lotosovih cvjetova predstavljaju tip ičnu fri-gijsku inovaciju. Pronađene su u velikom broju u tum ulim aW, P i M M (M uscarell 1988, 184).136 Parović-Pešikan 1960, 23.137 Teržan 1995, 90; Trachsel 2004, 169; Teleaga 2008, 270; Gavranović 2011, 158.138 Parović-Pešikan 1960, 23.139 Teržan 1987, 17.140 Gavranović 2011, 158.141 Trachsel 2004, 169.142 Čović 1979, 156.143 Čović 1983, 149; Čović 1987, 582.144 Vasić 2002b, 13; Vasić 2010, 111, iako za lotos fiale iz Rogušice u Srednjoj D obrinji navodi početak 5. stoljeća kao donju h ronološku g ran icu upotrebe (Vasić 1997, 53).

62

Sl. 4. Grobna cjelina 27. s nekropole Donja Dolina, greda M. Petrovića mlađeg (prema Blečić Kavur / Pravidur 2012).

63

u tehnici P unkt-B uckle.145 N ačin izrade i d eko ­racije om falosa skoro je iden tičan nalazu fiale iz g roba 27. s kom pleksa nek ropo la D onje D oline (Sl. 4 ).146 G robna cjelina 27. je d n a je od n a jb o ­gatijih s nekropole. Pored fiale pažn ju zavređuju i nalazi ilirske kacige II tipa te gvozdeni um b o od štita, oba im portovana p red m eta .147 Z. M a- rić je pred ložio okvirno datovanje u 7. stoljeće, tj. fazu IIa,148 dok s druge strane B. Čović iznosi m lađe datovanje u fazu IIb, s težištem n a d rugu če tv rtinu 6. stoljeća.149 Posljednje datovanje, na osnovu nalaza ilirske kacige i ostalih priloga u grobu, p red lažu M . Blečić Kavur i A. Pravidur, s okv irn im datovanjem od sred ine 7. stoljeća do polovine 6. stoljeća.150

S dva lokaliteta u ohridskoj regiji potiče n a j­m anje 6 lo tos fiala, što je najveća koncentracija n a cen tra lnom Balkanu. S p rv ih iskopavanja na R adolištu kod P rilepa 1937. godine potiče jed an u lom ak om falosa lo tos fiale (Tab. VI, Sl. 3 ).151 K asnijim rev izion im istraživanjim a p ronađeno je 11 fragm enata od najm anje 4 lo tos fiale (Tab. VI, Sl. 7). Prim jerci se da tu ju s kraja 6. stoljeća.152 Pored b ro jn ih i raskošn ih nalaza iz kneževskog groba VI s nekropole u T rebeništu potiče i jed an nalaz lo tos fiale,153 sam a g robna cjelina datovana je s kraja 6. i početka 5. stoljeća.154 O va reg ional­n a koncetracija m ože da sugeriše n a postojanje jed n e vrste red is tribu tnog cen tra za sjever B alka­n a u ohridskoj regiji. Širem glasinačkom p o d ru č ­ju m ogu se prip isati i nalazi lo tos fiala iz JZ Srbi­je. Iz ženskog kneževskog groba u Pilatovićim a, po red narebrene patere i basena, potiče i nalaz lo tos fiale.155 D ruga dva p rim jerka p o tiču s lo ­kaliteta Rogušica u Srednjoj D obrinji. F ragm en­ti dvije lo tos fiale slični su prim jerc im a s D onje

145 Čović 1983, 149-150. Tab XXXIII, 14. Nažalost B. Čović ne donosi podatke i crteže o dijelovim a fiale, osim omfalosa, tako da nam nije poznato da li se rad i zapravo o lotos fiali. R. Vasić nalaz je pripisao lotos fiali (Vasić 2003, 112-113).146 Čović 1983, 150. Grob 27. s parcele M. Petrovića m lađeg.147 Blečić Kavur / Pravidur 2012, 41.148 M arić 1964, 37. Faza IIa odnosi se n a hronološku podjelu nalaza s D onje Doline.149 Čović 1987, 244-245, 251.150 Blečić Kavur / Pravidur 2012, 42; Slično datovanje u svo­jim ran im radovim a tvrdio je R. Vasić (Vasić 1975, 87).151 nonoB nh 1956/57, 80-81, Tab VII, 4.152 Ky3MaH 1988, 110.153 Filow / Schkorpil 1927, str. 75, Abb. 93/1.154 Stibbe 2003, 69.155 Vasić 2003, 112-113; Vasić 2010, 111.

D oline i Radolišta. Fiale su široko datovane od prve polovine 6. stoljeća do početka 5. stoljeća.156

Italske lo tos fiale n isu toliko bro jne kao na p o d ru č ju kon tinen ta lne Grčke. Veći broj dolazi sa sirakuške nekropole (Tab. VI, Sl. 5),157 kao i in teresan tan p rim jerak blizak balkansk im fo r­m am a s lokaliteta C astiglione di C onversano u Pugliji (Tab. V, Sl. 4 ).158 Bogata kneževska g ro b ­nica ispod tum ula sadržala je nalaze korin tske kacige, b ronzanog štitn ika za konja u obliku konjske glave, dvije rom bo idne b ronzane p loči­ce, gvozdena koplja, lotos fialu, lebes, keram ički k ra te r i kantaros. N a osnovu pratećeg inventara, većinom im p o rta s Peloponeza, g robnica je dato- vana u p rv u če tv rtinu 6. stoljeća.159

Ovoj g rup i fiala m ože se prip isati i nalaz zlatne fiale s lokaliteta D askal A tanasov u B u­garskoj, koji p rip ad a prvoj polovini 6. stolje­ća.160 Z a istočni Balkan p resu d n u u logu igraju zapadno-pon tske kolonije, neke od n jih čak se i specijalizuju za pro izvodn ju p red m eta za var- vare, kao što je O lbija.161 Form a slična lotos fi- ali s o bodom blago savijenim ka unu trašn josti i k ru p n im lotosovim cvjetovim a poznata je sa Sindosa grob 52. i iz ostave u Rogozenu koje se datuju s kraja 6. i početka 5. stoljeća, nesum njivo se ovdje rad i o m aloazijskim uzo rim a.162 Tokom 5. stoljeća javljaju se različite form e s m otiv im a lotosa, popu larne m ah o m u M akedoniji, Trakiji i Kolhidi, koje predstavljaju i dalje zanatski uticaj ahem enedinske to reu tike.163 Tokom istog p e rio ­da prestaje grčka kon tinen ta lna proizvodnja lotos fiala, cen tri se pom jeraju p rem a sjeveru, M akedo­niji, gdje počinje m asovnija proizvodnja fiala tipa Buchelphialen nam ijen jen ih trakijskom trž iš tu .164

156 Vasić 1997, 53; Vasić 2010, 113. Nalazi p o tiču iz uništene hum ke tako da bliži podaci o kontekstu n isu poznati.157 Prem a Albanese Procelli lotos fiale sa sirakuške nek ro ­pole predstavljaju proizvode korin tsk ih to reutičkih centara 6. stoljeća (Albanese Procelli 2004, 83-84, 113, Fig. 17; A l­banese Procelli 2012, 3).158 Lo Porto 1996, 9.159 Isto, 14-17.160 C rorneB 2009, 23.161 Palavestra 1984, 73.162 Treister 2007, 87-92.163 Isto, 87-92.164 Sideris 2006, 347. Tokom 4. stoljeća zanatski centri p re ­laze n a terito riju O driskog kraljevstva, gdje radionice im iti­raju persijske toreutičke proizvode. Za d istribuciju omfalos čaša rađen ih po uzo ru na ahem eneidsku to reu tiku pogleda­ti detaljno k o d Blečić Kavur / Kavur 2010, 66-68.

64

Sl. 5. Distribucija lotos fiala (prema Teržan 1995; dopunjeno sa Sideris 2008; Vasić 1997; Lo Porto 1996; Tarditi 1996); 1: Donja Dolina, 2: Osovo, 3: Potpećine, 4: Pilatovići, 5: Donja Dobrinja, 6: Radolište, 7: Trebenište,8: Daskal Atanasov, 9: Archantico, 10: Dodona, 11: Delfi, 12: Olimpia, 13: Perahora, 14: Atina, 15: Argos,16: Troisen, 17: Rodos, 18: Ritsona, 19: Troja, 20: Sirakuza, 21: Rosarna Medma, 22: Altamura, 23: Bari,

24: Castiglione di Conversano, 25: Bitonte, 26: Efes, 27: Vergina, 28: Isthmia.

Fiala s O sova često je po ređ en a s p rim je r­kom s D onje D oline, iako postoje jasne stilske, ali i hronološke razlike. R. Vasić čak ih je tu m a ­čio i kao prim jerke koju su im portovan i istom p rilikom ,165 iako za to ne postoje čvrsti dokazi. Porijeklo lotos fiale iz O sova m ože se ipak pove­

165 Vasić 1975, 89.

zati kao im p o rt iz Frigije.166 V rem enska distanca izm eđu p e rio d a njihove upo trebe u Frigiji tokom

166 Najsličniji p rim jerak fiali iz Osova, po red frigijskih tip o ­va, jeste fiala iz Olimpije (Tab. VI, Sl. 4), koja takođe p red ­stavlja frigijski im p o rt s karakterističnim duboko m odelo- vanim i rjeđ im lotosovim listovim a, po d im enzijam a m anja od ostalih lokalno proizvođenih prim jeraka. D atovana je okvirno u 7-6 . stoljeće (H atzi 2008, 131).

65

8. stoljeća i sahrane osovskog kneza k rajem 7. stoljeća ne m o ra n u žn o da bude prob lem u in ter- p retaciji.167 Sasvim je m oguće da je fiala određeni p erio d cirkulisala u n u ta r zajednice, glasinačke ili neke druge, čak i nekoliko generacija prije nego što je im portovana i p o h ran jen a s poko jn ikom tzv. altstuck. Najveći broj balkanski nalaza lotos fiala proizveden je n a p ro s to ru M akedon ije168 i kon tinen ta lne Grčke. Sve one javljaju se u dv i­je osnovne form e: fiale rađene u tehnici pu n kt- buckle kao što su p rim jerci iz O lim pije (Tab. VI, Sl. 2),169 R adolišta (Tab. VI, Sl. 3, 7 ),170 Potpećina (Tab. VI, Sl. 6 )171 i D onje D oline (Sl. 4 )172 ili d a ­leko raširen ija fo rm a fiala s po nekoliko m odelo- van ih kanala oko om falosa i s b ro jn ijim i sitnijim im itacijam a lotosovih listova, kao što su p rim je r­ci iz O lim pije (Tab. VI, Sl. 1),173 H erm io n a ,174 Sirakuze (Tab. VI, Sl. 5),175 T roisena (Tab. V, Sl. 2 )176 i M akedonije (Tab. V, Sl. 3).177

Cjediljka

B ronzana cjediljka ili in fu n d ib u lu m predstav­lja jed instven p rim jerak s glasinačke visoravni, u jedno i dosta rijedak nalaz m eđ u im portova- n im setovim a za piće u varvarskom svijetu. N a­laz potiče s ran ih F ialin ih istraživanja nekropole n a Č itlucim a n a G lasinačkom polju (Tab. V II, Sl. 2).178 H um ka V, u kojoj je p ro n ađ en a cjediljka, sadržala je p e t spaljenih pokojn ika, sahran jen ih

167 Z a M. Trachsela nalazi iz G ordiona predstavljaju d irek­tn u analogiju za fialu iz Osova (Trachsel 2004, 169).168 C entre proizvodnje lotos fiala rađene u tehn ici p u n k t-

b u ckle najvjerovatnije treba traž iti n a p ro sto ru M akedonije. Svi p rim jerci p ronalažen i su na p ro sto ru sjeverne M akedo­nije, ohridske regije i sjevernije, izuzev po jed inačn ih p r i­m jeraka npr. u Olim piji gdje su lako m ogle stići kao zavjetni darovi upravo iz M akedonije. Prilog ubikaciji M akedonije kao centra proizvodnje fiale s D onje Doline ide i nalaz gvoz­denog um ba od štita p ronađenog u istom grobu (Truhelka 1902, 261-272). Ovaj tip um ba karakterističan je dio oprem e bogatih ratn ičkih grobova na p ro sto ru nekropole A rhantiko i pronalažen je u kon tekstu sahrana prve polovine 6. stoljeća (X puoootopou / X puooo topou 2007, 127; L ilibaki-Akam ati / A kam atis / C hrysostom ou 2011, 317).169 Furtw angler 1890, Tab. LII, sl. 880.170 nonoB nh 1956/57, Ta6. VII, Tpo6 IX, 79/I.171 Čović 1983, 149, Tab. XXXIII, sl. 14.172 M arić 1964, 37. Tab. XII, sl. 2.173 Furtw angler 1890, Tab. LII, sl. 880.174 Sideris 2008, 342.175 Albanese Procelli 1998/99, 113, fig. 17.176 Steinhauer 2001, 147, sl. 219.177 Sideris 2008, 342, Fig 3.178 Fiala 1892, 405-406.

u istočnom dijelu hum ke. P rilikom iskopavanja, a kasnije i publikovanja, F. Fiala nije izdvojio nalaze p rem a g robn im cjelinam a, nego je n a la ­ze publikovao kao je d n u cjelinu ,179 što u m nogo čem u otežava dalju in terpretaciju .

M orfološki g ledano cjediljka se sastoji od nekoliko zasebno livenih i kasnije spajanih d ije­lova. R ecipijent predstavlja k ru žn i sud prečnika 9,2 cm s udubljen jem u sredini u koje se um etao rešetkasti filter s k oncen tričn im n izom rupica. Z a donji d io cjediljke klinčićim a je pričvršćena zm ijoliko izvijena dvostruka ru čk a od žice o k ru ­glog presjeka. S lobodni kraj ručke je odlom ljen. Sa strane supro tne m jestu gdje je b ila p ričv ršće­n a ručka m ora la se nalaziti d ruga, m an ja ručica od iste žice, izvijene k ru žn o u obliku uha. O n a je odbijena zajedno s d ijelom suda i kasnije konzer­v irana bez ručice .180

Svi au tori saglasni su da h ronološk i m aterijal iz hum ke p rip ad a drugoj polovini 5. stoljeća,181 m eđ u tim posto je različita m išljenja o porijeku m aterijala. P rem a F. Fiali cjediljka je b ila p ro n a ­đena uz bolje očuvani b ronzan i p e h a r182 atičke p rodukcije p a je i sam a cjediljka in te rp re tiran a kao proizvod atičkih rad ion ica .183 M eđutim , ovaj tip cjediljki karak terističan je upravo za italsku p rodukciju , bilo da se rad i o e tru rsk im pro izvo­d im a ili im itiran im apulskim p rim jerc im a.184

Cjediljke sa zm ijoliko izvijenim drškam a k a ­rak terističan su proizvod etru rsko -kam pansk ih rad ion ica prve polovine 5. stoljeća.185 U stilskom pog ledu dosta su u n ifo rm ne tako da je teško p ra ­viti razliku izm eđu kasn ijih im itiran ih apulskih prim jeraka. U pravo najsrodnije paralele na laz i­m o s p rim jerkom iz groba 132. s nekropole Via E m anuela kod G inosa (Tab. V II, Sl. 1),186 datova- ne u p rv u po lov inu 5. stoljeća, kao i m lađ im p r i­m jerkom iz g roba 24. s nekropole P urgato ria kod R utilijana (Tab. V II, Sl. 3), datovan im u d rugu po lov inu 5. stoljeća.187 D odatan dokaz etrurskoj p rodukciji po tv rđu je i nalaz g laux skifosa iz iste

179 Čović 1983, 151.180 Parović-Pešikan 1960, 29.181 Isto, 29; Vasić 1983, 191; Čović 1983, 151.182 Fiala 1892, 406.183 Vasić 1983, 191. Pretpostavka Parović-Pešikan o im portu iz grčkih kolonija s C rnog m ora ostala je usam ljena (Paro- vić-Pešikan 1960, 29).184 Tarditi 1996, 143.185 Isto, 143.186 Isto, 54.187 Isto, 54-55.

66

hum ke. P rem a M . Parović-Pešikan tokom 5. s to ­ljeća e trurske rad ion ice im itira ju atičke skifose, pa tako i nalaz iz Č itluka, p rem a njoj, predstavlja e tru rsk u im itaciju atičkih prim jeraka .188 U prilog etrurskoj provenijenciji govori da se m asovnija p rodukcija im itiran ih g laux skifosa u A puliji jav ­lja tek krajem 5. stoljeća,189 što je ipak vrem enski kasno za p rim jerak iz Čitluka.

D rugi poznati p rim jerak b ronzane cjediljke nađ en je m eđ u raskošn im grobn im inven tarom kneževskog groba u N ovom P azaru .190 Stilski d a ­leko raskošniji nalaz s p redstavom konja n a cje­diljki, geom etrijski u rezan im m otiv im a n a dršci koja se završava u obliku stilizovane glave ovna191 spada u kategoriju IV p rem a tipologiji A lesandra N asa i najvjerovatnije predstavlja etru rsk i im p o rt s kraja 6. stoljeća.192

Ojnohoe

B ronzana o jnohoa s G lasinačkog polja spada u g ru p u p rv ih p ro n ađ en ih p red m eta s G lasinca (Tab. V III, Sl. 1). Z ajedno s čuvenim m odelom glasinačkih kolica i p aro m bro n zan ih grivni č in i­la je luksuzni g robni inventar iz jedne od rasko- p an ih hum ki u dolin i Rešetnice kod Bjelosavlje- vića.193 Pored ove cen tralne inhum acije , p e t do sedam d ru g ih sah rana p ro n ađ en o je n a periferiji iste hum ke. Kao što je često bilo praksa, nalazi n isu izdvajani po g ro b n im cjelinam a, nego su publikovani kao jed instven nalaz, sam im tim ostala je o tvorena m ogućnost da po jed in i nalazi fibula i kopči p ripadaju p o m en u to m cen tra lnomgrobu .194

O jnohoa pripada grupi posuda s trolisnim otvorom . Vrat je kratak i konkavan, dok je tijelo skoro loptasto s blago profilisanim dnom . Elegan­ciju posudi daje trakasta drška koja nadvisuje obod i spojena je s tri b ronzana klinčića u gornjem , u n u ­trašnjem dijelu posude. Hronološko-stratigrafski posm atrano, ukop u centralnom dijelu hum ke s pom enutim nalazim a stariji je od ostalih sahra-

188 Parović-Pešikan 1982/83, 71, 74; Parović-Pešikan 1985/86, 40-41.189 Johnson 1955, 124; M ihovilić 2002, 505; Teleaga 2008, 308-309.190 Palavestra 1984, 55.191 Isto; Krstić 2007.192 Naso 2006, 280.193 HoBnh 1976b, 269. Nalaze iz hum ke sakupio je kapetan Leks koji ih je poslao u Beč gdje su kasnije i publikovane od strane Fern inanda H ohštetera (Čović 1983, 148).194 Čović 1983, 148.

na .195 Prem a R. Vasiću ojnohoa najvjerovatnije predstavlja proizvod korintskih radionica i pripada prvoj polovini 6. stoljeća.196 B. Čović insistira na starijem datovanju u glasinačku fazu IVb, tj. drugu polovinu 7 stoljeća,197 dok po pitanju porijekla n a ­vodi sam o da se radi o im portu.

O m ogućem frigijskom porijek lu nalaza, posljednja je in te resan tna in terp re tacija B. Ter- ž an .198 Praveći poređenje s nalazim a iz m o n u ­m en ta ln ih tu m u la M M i W u G ord ionu (Tab. V III, Sl. 2), p rvenstveno n a osnovu stilskih k a ­rak teristika , navodi m ogućnost frigijskog im p o r­ta glasinačke ojnohoe. Prilog h ipotezi o m o g u ­ćem im porto v an o m m aterija lu s teritorije Frigije ide i nalaz kalotaste pojasne kopče iz G ord iona koja je dosta slična ran im kopčam a s G lasinca, datovan im u 8. i 7. stoljeće.199

D ru g u g ru p u b ro n zan ih o jnohoa čine n a la ­zi iz Č itluka (Tab. IX, Sl. 1). P rilikom Fialinih istraživanja već p om enu te hum ke V p ro n ađ en je bogat i raznovrstan m aterijal.200 Pored bronza- ne cjediljke p ro n ađ en a su i dva b ro n zan a p eh a ­ra, ojnohoe. Iz F ialin ih bilješki saznajem o da je cjediljka stajala uz jed an očuvaniji pehar, dok za drugi, fragm entovani, n em a bližih p oda taka k o ­joj grobnoj cjelini p ripada .201 O ba pehara p rip a ­daju istom tipu. D etaljan opis očuvanog kom ada dala je M . Parović-Pešikan: „...širok grlić sa jako razg rn u tim obodom , tijelo posude im a široka ra ­m ena, koja se lagano sužavaju p rem a dnu . Ručica

195 Isto, 148.196 Vasić 1983, 188, iako prim jerci to g tipa n isu poznati u okviru korintske toreutičke proizvodnje. P rem a O. M usca- rellu b ronzani krčazi s globuralin im tijelom i trolisnim otvorom n isu poznati izvan G ordiona (M uscarell 1988, 184-185).197 Čović 1987, 591.198 Teržan 1995, 90.199 Isto, 90, Abb. 21. D etaljnije o ran im kalotastim glasi- načkim kopčam a pogledati k o d Tefim ann 2004, 142, 146. Prilog poznavanju Frigijskog uticaja na balkansko područje pretpostavio je i H. Parzinger. Analizirajući nalaze dvojnih „M “ igli s lokaliteta Bogazkoy i Ali^ar Huyuka, čije datova­nje ide u 8. stoljeće, navodi da je upravo Frigija područ je na kojem se p rv i p u t javlja proizvodnja „M “ igli koje će kasnije posta ti široko rasprostranjene n a Balkanskom poluostrvu i posta ti jedna vrsta prepoznatljivog „dom aćeg“ m aterijala starijeg gvozdenog doba (Parzinger 307-309). Isto m išlje­nje dijeli i M. Blečić Kavur (Blečić Kavur / M iličević-Capek 2011, 34-40). N asuprot tom e M. Parović-Pešikan i R. Vasić pretpostavljaju da se rad i o p ro d o ru grčkih uticaja na istok (Parović-Pešikan 1960, 31-32; Vasić 2003b, 126).200 Fiala 1892, 405-406.201 Isto, 406.

67

je dvostruka, koja se u gorn jem djelu razdvaja na dvije grane, koje su pričvršćene za obod sreb r­n o m žicom , n ak n ad n o p ričvršćenom ...“202 N a tijelu su u rezane plitke kanelure, dok je čitava površina peh ara posrebrena .203

U literatu ri se javljaju jo š i p o d nazivom teste- ri, o jnohoe ili pehari. Svi p rim jerci spadaju u k a ­tegoriju tzv. Fidijskih vrčeva,204 koje karakteriše konkavni k ra tk i vrat, k ra tka d rška koja ne prelazi obod i s vertikalno m odelovan im i/ili bo jen im reb rim a n a trbuhu . Ovaj tip posu d a b io je veo­m a po p u laran u A tini tokom druge polovine 5. stoljeća.205 N ajraniji takvi p rim jerci javljaju se u Lakoniji, dok su atički p rim jerci 5. stoljeća n a j­češće keram ički, m eta ln i nalazi javljaju se dosta rjeđe.206 Skoro iden tičan p rim jerak p ronađen je kod D uvanlija u Bašovoj m ogili, koji takođe predstavlja atički p roizvod druge polovine 5. s to ­ljeća (Tab. IX, Sl. 3-4).207

Pored ova dva b ro n zan a p rim jerka s G lasinca, n a p o d ru č ju istočne H ercegovine ev identiran je veći broj keram ičkih peh ara istog tipa. N ajoču- vaniji p rim jerci p o tiču iz grobne jam e u K ačnju kod Bileće (Tab. IX, Sl. 7). U kupno su p ronađena četiri p rim jerka, od kojih su u po tpu n o sti rekon- stru isana tri. N a p o sudam a se ne m ogu p rim ije ­titi tragovi upo trebe, što je Z. M arića navelo na zaključak da su posude položene u grob nove i neupotrebljivane. Cijele površine posuda, osim dna, bile su presvučena firn isom u dva sloja, d o ­nji sloje je u rađ en u svijetlosm eđoj boji, dok je gornji rađen u crnosm eđem prem azu.208 Frag­m en t četvrtog peh ara p rip ad a tip u s narebre- n im trb u h o m i c rn im prem azom .209 U p e rio d u publikovanja n isu bile poznate analogije za ovaj tip keram ike u bližoj okolini tako da je Z. M arić, opravdano, prim jerke sm atrao im p o rto m iz Ati- ke.210 Pehari istog tipa sa zdepastijim trb u h o m i m odelovan im kanelu ram a javljaju se krajem 5.

202 Parović-Pešikan 1960, 29. Pehari su m alih dim enzija, v i­sina 8 cm, dok je širina grlića 7,5 cm.203 Čović 1983, 151.204 Čitava grupa dobila je naziv po natp isu Fidije na peharu iz Olim pije (Sparkes / Talcott / R ichter 1970, 72).205 Sparkes / Talcott / R ichter 1970a, 70-72; 1970, Fig. 3, p la ­te 11.206 Isto, 72-73.207 Parović-Pešikan 1960, 29.208 M arić 1959, 95.209 M arić 1977, 106.210 M arić 1959, 95.

stoljeća, kao što su dva p rim jerka iz hum ke I/1 u G ru d in am a kod L jubom ira (Tab. IX, Sl. 5-6).211

Iako je A tina tokom 5. stoljeća b ila v o d e­ći cen tar u proizvodnji i d istribuciji ove vrste keram ike,212 tu u logu k rajem 5. stoljeća p reuz i­m aju apulske rad ion ice, čiju će trad ic iju nastaviti i dom aće kolonijalne rad ionice Ise i Farosa u 4. stoljeću. Iste kolonijalne rad ionice pokušat će im itira ti sjajni crn i m eta ln i p rem az atičkih p o su ­da, ali on u većini slučajeva nije n i c rn n i sjajan. Boje n a im itiran im p o sudam a m o g u varira ti od tam nosive, preko crvenkastosm eđe i zelenka­ste do m at boje.213 Iz V ranjeva sela kod N eum a m eđ u b ro jn o m im portovanom keram ikom naj- vjerovatnije se nalazi i jed an p rim jerak ovoga p e ­hara .214 Porijeklo od ređenog keram ičkog sim po- zijastičkog posu đ a iz V ranjeva sela kod N eum a, kao vjerovatno i iz ostalih dijelova H ercegovine p rem a M . Blečić K avur i I. M iličevic-C apek treba traž iti m eđ u sjeverogrčkim rad ion icam a, najvje- rovatnije Epira i M akedonije. U D odon i i Vici javljaju se spezijalizovane rad ionice koje usp ješ­no im itira ju atičku i ko rin tsku keram iku i b ron- zu. Ti cen tri najvjerovatnije su postali glavni d is­trib u te ri za zapadn i Balkan tokom 6. i 5. stoljeća, upravo preko p rosto ra Ilirije215. Iz iste hum ke V u Č itlucim a p ro n ađ en je i jed an keram ički pehar koji p o form i p rip ad a istom tipu ,216 ali p o deko­raciji, u rezan im cik-cak lin ijam a i rezbaren im udub ljen jim a ispod oboda ne ulazi u po m en u tu g ru p u pehara. U pravo n a osnovu distribucije ke­ram ičk ih peh ara istog tipa m ožem o pretpostaviti da je istočna H ercegovina predstavljala je d n u v r­stu posred n ik a izm eđu grčkih rad ion ica i glasi- načk ih konzum enata 5. stoljeća.

Kotila

Skifos ili kotila su nazivi ko jim se opisivala m e ­ta lna posu d a iz kneževskog groba II/1 s Ilijaka (Tab. I). Riječ je o posudi skoro kupastog oblika s blagim prelazom izm eđu ram ena i oboda, n a dnu je m anje profilisano postolje. Ručke su postav­ljene horizon ta lno i bile su od gvožđa, najvjero- vatnije su orginalne bile od bronze, ali su kasnije

211 Atanacković-Salčić 1977, 24.212 M arić 1959, 95; M iše 2005, 31.213 M iše 2005, 29-30.214 Blečić Kavur / M iličević-Capek 2011, 67.215 Isto, 70216 Fiala 1892, 406, Tab. I.

68

prepravljene.217 D atovanje je om ogućeno p rv en ­stveno n a osnovu ostalog dijela m etalnog seta, o kojem se već raspravljalo. P rim jerak takođe p red ­stavlja italski im p o rt oko sredine 7. stoljeća.218 Bronzane kotile su dosta rijedak nalaz tokom arhajskog perioda i m ah o m se sreću na p rosto ru E trurije i južne Italije. N alaz iz groba 26. s n ek ro ­pole C hariam onte p ripada tipu pro tokorin tsk ih kotila i datovan je krajem 8. i u p rv u polovinu 7. stoljeća.219 Istom p erio d u pripadaju i p rim jerci iz grobnice Berberini, C alatia i C airano .220

Fragmenta Selecta

M eđu m nogobro jn im nalazim a s ran ih isko­pavanja glasinačkog p o d ru č ja nalazi se i m anji broj dijelova posu d a za koje nije m oguće u ra d i­ti s igu rnu rekonstrukciju , skoro je i nem oguće pretpostav iti o kojim p o sudam a se radi. Shodno tom e da su n ađene s p ra teć im g ro b n im inv en ta ­rom , m oguće je pretpostav iti n jihovu vrem ensku upo trebu , što će b iti i prezentovano.

U prvi takav nalaz spada fragm ent bronza- ne ručke iz hum ke V III/3 iz Rusanovića (Tab. VIII, Sl. 3).221 P rilikom prvobitnog publikovanja F. Fiala je nalaz označio kao fragm ent bronzane narukvice,222 što je kasnije ispravio u svom radu B. Čović.223 Pored ovog nalaza, grob krem iranog pokojnika sadržao je 12 fibula tipa arareva grom i- la, 13 b ronzanih i 4 gvozdena obruča, ulom ke ke­ram ičkih posuda, kao i u lom ak paragnatida ilirske kacige, jako oštećene usljed krem acije.224 U hum ci su bila sahranjena još dva inhum irana pokojnika. Najbolji reper za datovanje ove po svem u luksu­zne grobne cjeline predstavljaju fibule tipa arareva grom ila. H ronološki n a G lasincu se javljaju k ra ­jem faze IVc-2, dok predstavljaju karak terističan d io m aterija lne ku lture tokom rane Va faze.225

D rugi nalaz potiče iz čuvenog groba s apli­kacijom vepra iz Z agrađa, h u m k a I/3 (Tab. VII, Sl. 4): sedam fragm enata b ronzanog lim a, dosta velike posude s ravn im o bodom i najvjerovatnije

217 Parović-Pešikan 1960, 29; Čović 1983, 148.218 Čović 1983, 148; Čović 1987, 591; Vasić 2002b, 16.219 Tagliente 1985, 177, Tab. 3, sl. 2.220 Isto.221 Čović 1983, 151.222 Fiala 1897, 4.223 Čović 1983, 151.224 Blečić Kavur / Pravidur 2012, 70-71, Sl.13.225 Čović 1987, 630; Blečić Kavur / Pravidur 2012, 70-71.

drškom s dvije stilizovane ptičije glave.226 Posuda je b ila spaljena zajedno s pokojn ikom . Prem a R. Vasiću po su d a najvjerovatije predstavlja lebes227 i datuje u posljednju če tv rtinu 6. stoljeća.228 M o- delovana predstava vepra rađ en a od srebrnog lim a najvjerovatnije p rip ad a aplikaciji s kacige tip a III A1-b, posljednjoj izdvojenoj fazi razvoja ilirsk ih kaciga p rem a M . Blečić Kavur.229 R. Va- sić, a kasnije i d ru g a g ru p a autora, pretpostavlja da se rad i o aplikaciji za m eta ln u p o sudu .230 Ipak n a p o m en u to m p rim jerku nem a tragova od spa­ljivanja i sasvim sigurno ne p rip ad a lebesu.

Posljednji fragm ent m etalne posude potiče s iskopavanja Ć. Truhelke u Kusačama n a lokaciji Podgradac (Tab. VII, Sl. 6).231 U hum ci I, bez b li­žih podataka o konstrukciji ili broju sahranjenih pokojnika, p ronađen je m anji fragm ent oboda s dijelom trbuha s plitko m odelovanim kaneluram a. U grčkoj toreutici nisu poznati prim jerci ovoga tipa posude. Jedine paralele nalazim o na nekropoli C hariam onte u južnoj Italiji (Tab. VII, Sl. 5). O m - falos fiala s plitko kanelovanim trb u h o m predstav­lja etrurski proizvod druge polovine 7. stoljeća.232

III. Socio-ekonomska i simbolička uloga importovanih metalnih posuda

Poglavarstvo starijeg gvozdenog doba

Starije gvozdeno doba okarak terisano je kao p e ­rio d socijalne i ekonom ske transform acije. Peri-

226 Čović 1983, 150. Za b ronzan i privjesak s antitetično p o ­stavljenim ptičijim (?) glavicam a M. Blečić Kavur i A. Pra- v idu r pretpostavile su da se rad i najvjerovatnije o skiptaru (Blečić Kavur / P ravidur 2012, 57).227 Vasić 2002b, 25228 Na osnovu ikonografskih predstava u atičkom slikarstvu, aplikacija vepra datovana je u treću četvrtinu 6. stoljeća (Blečić Kavur / P ravidur 2012, 60).229 Blečić Kavur / Pravidur 2012, 56. Iscrpnu in terpretaci­ju aplikacije vepra iz Z agrađa dale su M. Blečić Kavur i A. Pravidur. Pored stilsko-tipološke klasifikacije i revidirane hronologije, date su i ikonografske analogije s poznatim p r i­m jercim a koji se javljaju n a kacigam a iz Trebeništa, O lim- pije i Gavojdie, kao i srodne aplikacije vepra iz perifernog groba I ateničke hum ke. Sasvim opravdano grob iz Z agrađa n a osnovu kvalitativnog broja nalaza svrstale su u grupu kneževskih grobova glasinačkog po d ru č ja (Blečić Kavur / P ravidur 2012, 54-63).230 Čović 1983, 150-151; Vasić 1983, 189; E a6nh 2004, 106, 151-152.231 Čović 1983, 151, Tab. XXXIV. Prateći m aterijal iz hum ke nije publikovan.232 Tagliente 1985, 178, Tab. 3, 7.

69

od u kom e novo vladajuće ratn ičko plem stvo, na čelu s poglavarom , izdvaja sebe p u tem gradnje m o n u m en ta ln ih g robn ih cjelina i pojave nove vrste p restižne robe, što uključuje ra tn ičko n a o ­ružanje, im portovane setove za piće, keram ičko i m eta lno posuđe, kao i raskošan nak it od ćili- b ara i p lem enitog m etala. Ove pojave vezane za perio d od 8. do kraja 6. stoljeća i karakteristične su za čitavu ko n tin en ta ln u Evropu, pa tako i za cen traln i i zapadni Balkan.233

U arheološkom zapisu form iran je ove nove vladajuće elite n a cen tra lnom B alkanu izdvojeno je p rvenstveno n a osnovu bogatih kneževskih i ra tn ičk ih grobova, dok sm o za pokušaj d ruštvene stratifikacije n a osnovu naseobinske arheologije i dalje uskraćen i.234 K. K ristiansen definisao je da pojava nove ratn ičke aristokratije p o d razu m ije ­va i pojavu nov ih d ruštven ih n o rm i u evropskoj kulturi. Te n o rm e podrazum ijevaju pojavu n o ­v ih r itu a ln ih aktivnosti, specifičan odnos prem a pokojn iku , m o n u m en ta ln u g radnju , nove tipove naoružan ja , tj. čitav novi splet d ruštven ih d jelo­vanja. O na su se, p rem a m išljenju K. K ristianse- na, širila kao „ku ltu rn i paket“ od M editerana do sjeverne Evrope.235 T erm in koji se najčešće k o ri­sti za definisanje društvenog sistem a „varvarske“ Evrope starijeg gvozdenog doba je poglavarstvo. N ajjednostavnije rečeno, poglavarstvo predstavlja sistem na čijem čelu je poglavar koji im a kon tro lu n ad ostalim socio-ekonom skim kategorijam a na osnovu svog političkog, sim boličkog i srodničkog prava.236 Č itav sistem poglavarstva, b ar kako je on u najran ijim radovim a tum ačen , nije nova, već sam o obnovljena ideja Engelsovog te rm in a Voj­na demokratija (Militarische Dem okratia), čime se definisao poslednji stupanj varvarstva. Vojna dem okratija je sistem koji sadrži elem ente p le­m enske tradicije, ali sada u jed n o m novom d ru š­tvenom i ekonom skom p ore tku s poglavarom na čelu čija je vlast zavisila od vojn ih pohoda , vo jn ih saveza i osvajanja nov ih terito rija .237

Pitanje n a čem u se zasnivala m oć poglavara i kako je ona održavana različito je tum ačen . Naj-

233 nanaBecTpa 1984, 3-4; Teržan 1995, 81; Wells 1998, 258­259; K ristiansen 1999, 176; Babić 2001, 84; Ea6nh 2004, 9; Baray 2008, 3.234 Palavestra 1995, 37; Ea6nh 2004, 65; E a6nh 2008, 79; Pare 1997, 271; Potrebica 2013, 206.235 K ristiansen 1999, 181; nanaBecTpa 1984, 4.236 Thurston 2009, 360.237 K ristiansen 1998b, 46; Kristiansen 1998a, 238.

veći broj autora sm atra da je sistem poglavarstva zasnovan n a srodničkoj društvenoj hijerarhiji gdje je d ruštveni status nasljedan i sam im tim e m oć je zasnovana n a au to rite tu koji za sobom vuče taj status. Zahavaljući tom e članovi srodnič- ke grupe kreirali su i ekonom sku strategiju kojom su dodatno učvršćivali svoj društveni položaj.238

U poslednje vrijem e dosta je k ritički posm a- tra n ovaj neo-evolucionistički te rm in tum ačenja socijalne evolucije, npr. u Srbiji, gdje se k ritika odnosi n a ekonom sku aktivnost i to da im porto - vani p redm eti n a bilo koji način m ogu da fo rm i­ra ju ili učestvuju u fo rm iran ju socijaln ih odnosa m eđ u p raistorijsk im zajednicam a.239 R azum ije­vanje socijalne struk tu re p rvenstveno se m ora posm atra ti u reg ionalnom kon tekstu gdje se u obzir m oraju uzim ati različiti faktori koji će d o ­vesti do od ređenog socijalnog poretka: korelacija izm eđu veličine populacije i h ijerarh ije u naselju, statusne i srodničke razlike, p ro izvodnja i trg o ­v ina sam o su neki od elem enata koji se m oraju uzeti u razm atran je .240 Ponuđen i su i alternativn i m odeli, kao što je sistem heterarhije, koji je defi- n isan kao socio-politički sistem u kom e nekoliko po jed inaca ili čak institucija dijele m oć i au to ri­tet, svaka jednako i nezavisno, ali u okviru je d ­nog zajedničkog vojno-političkog sistem a, kakvu h ipo tezu odnedavno zastupa T. T hurston .241

N aša saznanja o socijalnoj organizaciji zajed­nica starijeg gvozdenog doba cen tralnog B alkana su dosta skrom na. U glavnom sm o ogran ičeni na posm atran je g robn ih cjelina kao glavnih izvora za tum ačenje socio-ekonom skih procesa. Starije gvozdeno doba u trad icionalno j arheologiji po- sm atrano je kao p e rio d k u ltu rne i etničke stabil­nosti, perio d u kom e je fo rm iran tzv. kom pleksni ilirski etn ički p rosto r u kom e je većina istraživa­ča b ila sk lona da ku ltu rne g rupe poistovjećuje s e tn ičkom g ru p o m .242

Već sm o spom enuli da je perio d izm eđu p o ­četka 7. i 6. stoljeća definisan kao h o rizo n t kne- ževskih grobova i na osnovu čega je zaključeno je da su socio-ekonom ski procesi koji su se dešavali

238 Palavestra 1990, 239; Collis 2003, 19; E a6nh 2004, 38.239 Babić 2002, 77.240 K ristiansen 1998b, 44.241 T hurston 2009, 360.242 HoBMh 1976b, 284; CpejoBnh 1979, 80-81; Zotović 1985, 125; Vasić 1991, 76; Bacnh 2000, 317. Za kritiku pogledati Palavestra / Babić 2003, 204.

70

u centralnoj Evropi bili p risu tn i i n a cen tra lnom i zapadnom B alkanu.243

M eđu tim šta se desilo poslije 6. stoljeća? Gdje su nestali m oćn i poglavari? D a li došlo do nove socio-ekonom ske transform acije i kako se to odrazilo u arheološk im k o n k re tn im i p o tv rđ e ­n im izvorim a?

B. Čović je pretpostavljao da k rajem 6. stolje­ća n astupa socijalna p rom jena gdje opada uloga starijeg elitnog ratn ičkog plem stva, a kao d o m i­n an tan stalež javlja se novi ra tn ičk i stalež.244 N a terito riji onoga što je u arheološkoj literatu ri p o ­znato kao cen tra lno ilirsko područje , definisano prvenstveno n a osnovu sličnosti u m aterijalnoj ku ltu ri,245 k rajem 7. stoljeća oko 20% grobova sadrži oružje, da bi se tokom 5. stoljeća broj p o ­većao n a 50% grobova s oružjem . B. Čović ovu je p rom jenu nazivao p rocesom socijalne nivelacije koja će dovesti do toga da tokom 5. stoljeća sva­ki m uškarac sposoban za ra t im a pravo da nosi oružje i bude s n jim sahran jen .246 Šta je uzrok ta ­kvog po rasta bro ja ratn ika? Jedna od p re tpostav ­ki je povećanje populacije koje će nem inovno dovesti do m eđ u so b n ih sukoba izm eđu p o jed i­n ih zajednica zbog egzistencijalnih p itan ja (sto ­ke, zem lje i izvora) ili veća m eta lu rška aktivnost koja će u arheološkom kon tekstu biti po tv rđena većom količinom naoružanja.

O d polovine 6. stoljeća i luksuzni artikli, p rvenstveno im portovan i, posta ju b ro jn iji i d o ­stupniji. N ova aristokratija ili vodeći članovi za ­jedn ice svoje po trebe za luksuzn im p red m etim a p o d m iru ju preko kolonija n a istočnoj obali Ja­d ran a D irah ija i A polonije i gradova u sjevernoj Grčkoj i M akedoniji.247 Jedan od najkarak teri- stičn ijih m arkera te nove ratn ičke d ruštvene o r­ganizacije je i pojava većeg bro ja različitih tipova defanzivnog nao ružan ja tzv. grčke provencijenci- je: knem ida, kaciga i štitova, ali i pojave dijelova m eta ln ih setova za piće.248

G rupe ind iv idua definisale su svoj status i d rug i su ih definisali kao vodeće članove društva prvenstveno n a osnovu statusa i m oći.249 T rad i­cionalno, arheolozi su status po jed inaca o d ređ i­

243 nanaBecTpa 1984, 8-13.244 HoBMh 1976b, 182.245 Čović 1964, 97.246 HoBMh 1976b, 182-183.247 M iše 2005, 29; Blečić Kavur / M iličević-Capek 2011, 70.248 Vasić 1982, 5.249 Rathje 2008, 26.

vali na osnovu g robn ih priloga.250 S druge strane, dosadašn ja istraživanja n isu pokazala postojanje korelacije izm eđu m jesta vlasti za života i m jesta sahrane n a p ro sto ru tzv. glasinačkog kulturnog kruga.251

Pitanje urbanizacije tokom starijeg gvozde­nog doba p rvenstveno je posm atran o kroz defi- nisanje kneževskih rezidencija kao ishod išta ne sam o luksuzn ih m aterijala, im portovan ih nalaza, već i nov ih ideja. A utor ideje Furstensitze ili po- glavarskog sjedišta, W olfgan K im m ig, pokušao je da definiše kneževske rezidencije zapadne Evro­pe kao svojevrstan p an d an kneževskim grobovi­m a.252 Kim igova definicija Furstensitze odnosi se n a nekoliko kriterija: do m in an tan položaj s for- tifikovanim akopoljem , nalazi im portovane robe m editeranskog juga, ali i d ru g ih lukuzn ih n a la ­za, kao što su ćilibar, korali, zatim koncentracija kneževskih hum ki, ali što je najbitnije, da čitavo naselje bude in te rp re tiran o kao centralno, reg i­onalno m jesto koje je uk ljučeno u široku m režu trgovine i razm jene, kako n a lokalnom nivou tako i n a reg ionalnom .253 Jedno od p itan ja koje se još nam eće jest da li su cen tra lna poglavarska sjedišta privlačila ljude da se nastane ili su ljudi bili p rim o ran i da se nasele rad i obavljanja rad a i službe aristokratiji.254 Takva m jesta predstavljala bi politička, vjerska i trgovačka središta. K im igo-

250 Bredley 1982, 109; Alekshin 1983, 138-139. Prom jena je došla s tzv. N o v o m arh eo lo g ijo m gdje je akcenat stavljen na norm ativno posm atran je društvene zajednice i društvene struk ture u n u tar regionalne pogrebne varijacije, a glavno pitanje koje je postavljeno jest da li je pogrebna praksa odraz društvene hijerarhije? Ovo je posta la osnova tzv. Saxe-Bin- fordovog m odela (Bradley 1982, 109; Parker / Pearson 2005, 28-30). N eiscrpne etnološke analogije, kros-kultur- n a generalizacija postaće okosnica Nove arheologije. Ovaj pozitivistički pristup naići će n a oštre kritike postprocesnih arheologa. S postprocesnom arheologijom akcenat je stav­ljen na rekonstrukciju individualnog života pojedinca radije nego na opštu generalizaciju (H anks 2008, 260). K. Kamp je u svojim radovim a pokušala da bude jedna vrsta posrednika izm eđu procesnog m odela i novih k ritičkih stavova postpro- cesne arheologije, kada je definisala da je pogrebna praksa više pokušaj da se prikaže društveni status nego što je direk­tn a reflekcija sam og društvenog položaja (Kamp 1998, 94). O dređene stvari nije m oguće pročitati kao arheološki zapis, je r n isu ostavile traga, broj ljudi na groblju, cerem oniju, oplakivanje i žaljenje (Baron Tacla 2008, 142-143).251 E a6nh 2008, 79.252 K im m ing 1969, 96-100; M ilcent 2012, 91-92; Potrebica 2013, 207.253 Posluschny 2007, 117; M ilcent 2012, 91-92; Pare 1991, 184.254 Isto, 122.

71

va studija bila je posvećena sam o definisanju p o ­litičkog središta i neke vrste p ro todvora i u svom sk rom nom ob im u ulazila je u definisanje eko­nom ske strategije fo rm iran ja naselja ili sociološ­ku ko m p o n en tu populacije .255 K im igova teorija posta la je m odel sa strog im k riterijim a kojim a se u tvđuje političko središte gvozdenodobske elite. D o p u n u K im igovog m odela izvršio je H ajn rih H arke.256 Za razliku od K im iga, H arke je teoriju testirao n a širem p o d ru č ju zapadne i centralne Evrope i p rv i p u t koristi tisenove poligone u de- fin isanju p ro sto ra koji je m ogao b iti kontro lisan iz jed n o g takvog središta.257

K ritika se odnosi n a to da je veom a m ali broj naselja istražen n a velikoj površin i i da teško m o ­žem o dobiti sliku o jednoj vrsti vertikalne strati- grafije i hijerahije. Sve ovo sugeriše da se rad i o naseljim a i političkoj centralizaciji, ali treb a im a ­ti n a u m u da socio-ekonom ske p rom jene ne p o ­gađaju sam o elitu nego i ostali dio društva, veća naselja podrazum ijevaju i veću p o tro šn ju hrane, što opet traži povećanu proizvodnju , bilo da se rad i o po ljoprivred i ili stočarstvu. Sasvim sigur­no m ožem o govoriti o određenoj centralizaciji i stvaranju m onopo la n ad o d ređ en im m ikropro- sto rom više od nekoliko generacija.258

G rad ina Ilijak od svih osta lih g rad ina glasi- načkog p o d ru č ja ističe se kao jako poglavarsko sjedište. N a ilijačkom p latou fo rm iran je fortifi- kovani p rosto r od 16 ha. M anja sondažna isko­pavanja o tkrila su bogat ku ltu rn i sloj kasnog b ronzanog doba i ranog gvozdenog doba.259 M oć glasinačkih poglavara b ila je zasnovana i n a so ­cijalnoj kontro li p rosto ra .260 Teško je govoriti o tom e da li su ilijački poglavari kontro lisali p o d ­ručje G lasinačkog polja, O sova ili Z agrađa, ili je pak kon tro la pro sto ra b ila ogran ičena p riro d n im fak to rim a n a polja i izvore u o d ređ en o m m i- k roprosto ru . Tezu o socijalnoj diferencijaciji na osnovu fizičko-geografskog p ro sto ra pokušao je da postavi I. Bojanovski sugerišući da će etnički iden tite ti i/ili p lem enski iden tite ti u predrim skoj

255 Čitav h ijerarhijski sistem je strogo podijeljen na tr i g ru ­pe: zavisni radnici, ratn ička klasa i vladajuća elita, oličena u v idu pojedinca ili dinastije (G ovedarica 2002, 323).256 M ilcent 2012, 92-93.257 Isto, 93.258 Isto, 110.259 G ovedarica 1985, 21.260 P rvenstveno je r je ekonom ija ovih zajednica izrazito sto­čarskog karaktera, gdje je dom inantno transhum an tno sto-čarenje još od eneolita (Palavestra 1995, 37-38).

H ercegovini biti vezani za po jed ina kraška po- lja.261 S igurno ne m ožem o govoriti o socijalnoj zatvorenosti po jed in ih zajednica u svoj m ikro- prostor. O svajanja i pljačke bile su česta d ru štv e­n a djelanja u starijem gvozdenom dobu, ali p o ­stojanje nečega što bi se zvalo poglavarski dom en ili nasljedni terito rija ln i dom en odnosilo bi se na jasn o izdvojen m ikroprostor.

Socio-ekonom ski procesi d ruštvene tran sfo r­m acije n isu sam o karak teristike cen tralnog Bal­kana. Isti ili slični procesi javljaju se i u d rug im dijelovim a Evrope. Uticaj istočnog M editerana u Italiji počinje s 10. stoljećem i in tezivira se u kasn ijim perio d im a.262 U D auniji pojava knežev- skog ho rizo n ta veže se za kraj 8. i p rv u polovinu 7. stoljeća i rezu lta t je trgovački i k u ltu rn ih veza s grčkom kolonijom K um om i e tru rsk im em pori- ju m o m Pontakagnanom . O vo će dovesti do fo r­m iran ja aristokratskog sloja, gdje se p o p rv i pu t ev identira proces akum ulacije bogatstva, izražen preko kneževskih sahrana. Ovaj koncep t prestiža i akum ulacije dobara, krajem orijentalizirajućeg perioda , javlja se n a m akro planu. U g robn ica­m a kneginja javljaju se dijelovi nošnje koja gubi lokalne karakteristike i javlja se jed an regionalni trend . Pojava o ru đ a (noževa, ražnjića i sjekira) u žensk im grobovim a D aunije počin je da jasno de- finiše ženu kao čuvara kuće i im etka. Izolovane grobne cjeline velikih d im enzija izdvajaju u g led ­ne članove d ruštva druge polovine 7. stoljeća i prve polovine 6. stoljeća.263

U o d ređ en o m b ro ju slučajeva tokom ovoga pe rio d a dolazi i do izdvajanja jed n e hum ke iz nekropole koja d o m in ira svojom m onum en ta l- no šću i n a glasinačkom k u ltu rn o m prosto ru . To jasn o ukazuje n a n am jerno pravljenje granice i izdvajanje boga tih i ug ledn ih , najvjerovatnije i vodećih članova d ruštva od ostalih .264 Takvi slučajevi ev identiran i su u P ilatovićim a, Ilijaku, A rarevoj grom ili, Brezju.265 K neževske hum ke n isu p osm atrane sam o kao sta tusn i m arkeri, već

261 Bojanovski 1985, 7-8.262 Rathje 2008, 24.263 M ontanaro 2007/08, 22.264 Pokojnici su se u gvozdenom dobu, kako pretpostavlja B. A rnold, sahranjivali po određenim topografskim p rincip i­m a, a nekropole, iako blizu naselja, predstavljaju fizički od ­vojene cjeline od svijeta živih (A rnold 2002, 129-130; Baron Tacla 2008, 137).265 Teržan 1995, 85.

72

kao cjeline koje djeluju n a tri nivoa; te rito rija l­nom , rodovskom i ritua lnom .266

O d 7. stoljeća posto je jasne razlike izm eđu populacija n a p o d ru č ju južne Italije, uglavnom zbog različ itih k u ltu rn ih uticaja. Sjeverni djelovi D aunije m anje su pogođen i d irek tn im uticaji- m a grčkih kolonija i više su ok renu ti e tru rsk im , kam pansk im centrim a, dok etničke skupine na jugu , p o p u t M esapa, počin ju fo rm ira ti ku ltu rne navike preuzete od grčkih kolonista. U p o g reb ­noj praksi poč in ju da se javljaju čitavi sim po- zijastički setovi, kao fo rm a socijalnog m odela preuzetog od strane kolonista.267 N a p o d ru č ju sjeverne i cen tralne Italije n em a grčkog im p o rta prije 6. stoljeća, za razliku od južne Italije, gdje se javlja već od 8. stoljeća. A. N ijboer pretpostavlja da nosioci V ilanova kulture n isu bili zaintereso- vani za grčku keram iku , je r je n isu cijenili kao prestižno dobro .268

N a p o d ru č ju cen tralne i zapadne Evrope od kraja kasnog b ronzanog doba dolazi do pojave bogatih sah rana koje m ogu sugerisati n a p o s to ­jan je nekog oblika h ijerarhijskog ustro jstva i p o ­vlaštenog sloja. M eđutim , tek s H alsta tom C d o ­lazi do ja sn ih indicija koje su uslovile postojanje stabilnog rang iranog društva.269

K rajem 5. stoljeća dolazi do opadan ja m oći poglavara i šire pojave luksuzn ih g ro b n ih cjelina. Bogatstvo više nije iskazano n a tako eklatan tan način kao ranije .270 O no što je B. Čović nazvao proces socijalne nivelacije271 dovešće do šire p o ­jave luksuzn ih g ro b n ih cjelina, gdje počin ju da d om in ira ju ratn ičk i grobovi. G robovi braće po oružju jed n a su od upečatljiv ih karak teristika 5. stoljeća čitave praistorijske Evrope.272 U ovom

266 Palavestra 1995, 38, 48-49; Palavestra / Babić 2003, 204.267 Tarditi 2006/07, 311; M ontanaro 2010, 203.268 N ijboer 2008, 17.269 Rowlands 1998b, 57.270 Vasić 2003, 117.271 HoBMh 1976b, 182-183.272 O d luksuznih grobnih cjelina 5. stoljeća s G lasinca trebaistaći h u m k u V s Čitluka s posljednjim nalazim a im porto -vanih m etaln ih posuda, h um ka V III/3 s Rusanovića, hum keIV/1, XI/1 i IX/2 s Potpećina s karakterističnim nakitomtipa m ram orac (Benac / Čović 1957, 21-22), dok na širem p o d ru č ju glasinačkog k u ltu rnog kruga treba izdvojiti g ro ­bove ra tn ika iz Plane k o d Bileća, s dosta brojnim p rim je r­cim a ofanzivnog naoružan ja i dvije ilirske kacige, zatim sahranjene ratn ike najvišeg ranga iz Kličeva k o d Nikšićai Kačnja k o d Bileće s bogatim defanzivnim naoružanjem (X w xw h 1979, 205; M arić 1959, 89-90) te ženski luksuzniukop iz Kruševice (Srejović 2002, 273). Ovoj g rup i pripa-

periodu , p rem a arheološkoj istraženosti, p o č i­nje da se javlja tip rav n ih kolek tivn ih grobova i po jed inačn ih grobova. In teresan tno je to da se pojavljuju u tren u tk u kada dolazi i do prom jene u socijalnoj organizaciji i p restanka gradnje m o ­nu m en ta ln ih h um ki.273

Tokom 4. stoljeća dolazi do osnivanja k o ­lonija n a istočnoj obali Jadrana, Ise i Farosa.274 O vo je vrijem e kad najvjerovatnije slabi vojna i ekonom ska m oć ratn ičke aristokratije, je r poslije druge polovine 4. stoljeća nem am o više tako ra ­skošnih ra tn ičk ih grobova. D io ilirsk ih p lem ena našao se u d irek tnom kon tak tu s G rcim a, što je za posljedice im alo da je dio lokalnog stanovništva naseljavao em porijum e i kolonije, zatim aktivnu trgovinu , razm jenu ideja, a to će sve dovesti do p rom jena u nač in u gradnje i nošnje. Č itav splet nov ih d ruštven ih n o rm i počeo je da se pojavljuje m eđ u ilirskom populacijom .

Putevi import ovanja

Šta je uslovilo ovu p ro s to rn u d istribuciju m e ta l­n ih posuda? Koji su to putevi kojim a se odvijala trgovina i razm jena? Kako se ti putevi m ogu de- tektovati u arheološkom kontekstu? O vo su sam o neka od p itan ja koje se n am eću prilikom obrade p rosto rn e d istribucije p red m etn o g m aterijala.

M . Parović-Pešikan se u više svojih radova bila detaljno pozabavila pu tev im a p rod iran ja grč­kog im portovanog m aterijala n a centraln i Bal­kan, gdje je kao i većina au tora pretpostavila da su glavne kom unikacije pratile doline rijeka.275 N aj­veći broj im portovan ih m eta ln ih posuda s Gla- sinca proizvod su italskih i/ili e tru rsk ih radionica. Počev od 9. stoljeća italski proizvodi, prvenstveno keram ika, počin ju da pronalaze svoje m jesto na istočnoj obali Jadrana, takođe i lokalni proizvodi „ilirskih“ zajednica javljaju se m eđ u italskim p o ­pulacijam a starijeg gvozdenog doba.276 D va os-

daju i posljednji o tkriveni grobovi ra tn ika iz Vranjeva sela k o d N eum a (Blečić Kavur / M ilićević-Capek 2011, 71). Svi m uški grobovi predstavljaju grobne cjeline u kojim a su sa­h ran jen i pokojnici s naglašenim ratn ičkim karakterom , izu­zev ukopa iz Kruševice.273 Na Glasinačkoj visoravni nem a dokaza o pojavi ravnih grobova, što ne znači da ih nije bilo. Sahranjivanje pod h um kam a ostaje dom inatna pogrebna praksa tokom čita­vog perioda.274 Katić 2002, 424.275 napoBwh-nemMKaH 1960, 36-37; Katić 2002, 423.276 Kirigan 2009, 139; D’Ercole 2002, 212, 228; B. Goveda- rica pretpostavlja da je sahranjivanje p o d h um kam a na p o ­

73

novna m odela distribucije m aterijala s pod ručja južne Italije i E trurije su: d irek tna trgovina i raz ­m jena s lokalnim zajednicam a u p rioba lnom p o ­jasu i/ili m ogućnost trgovine preko kolonijaln ih posredn ika n a istočnoj obali Jadrana.

Prvi m odel po kom e im portovan i m aterijal dolazi d irek tno do lokaln ih zajednica bez p o ­sredn ika je m alo vjerovatan. P rvenstveno n em a­m o jo š dokaza o većim dom orodačk im naselji­m a koja bi im ala kapacitet da prim e ro b u i vrše dalju redistribuciju . N aravno, to ne im plicira in ­ferio rnost lokaln ih zajednica, ali sam a socijalna s tru k tu ra i ekonom ska strategija ran ih zajednica gvozdenog doba n a istočnoj obali Jadrana nije bila ok renu ta ka urbanizaciji ili k re iran ju široke m reže m onopo la n ad trgov inom i razm jenom . D irek tan kon tak t označavao bi i daleko veći broj im p o rto v an ih nalaza m eđ u g ro b n im prilozim a lokalne aristokratije, što nije slučaj. Broj im por- tovan ih nalaza je veom a skrom an u p riobalnom pojasu i b ližem zaleđu u po ređen ju s glasinač- kom visoravni i dublje u unu trašn josti.

M odel kolonijalnog posredn ika je vjerovatniji odgovor gdje je završavala roba iz italskih centara. A polonija i D irah ion su jed ine grčke kolonije na istočnoj obali Jadrana osnovane tokom arhajskog perioda277 i već s osnivanjem postaju važna u p o ­rišta za d istribuciju m aterijala u unu trašn jost.278 Upravo osnivanje ovih korin tsk ih kolonija u 7. stoljeću poklapa se s pojavom p rv ih im portova- n ih p redm eta na G lasincu.279 Slična situacija jav ­lja se i s osnivanjem kolonije M esalije, kada d o ­m orodačke populacije južne Francuske postaju najveći uvoznici i konzum enti etrurske robe.280

Jedna od važnijih saobraćajnica tokom prai- storijskog perioda jeste dolina Neretve. Brojnost im portovanog m aterijala, a sam im tim i intezitet trgovine i razm jene, povećava se krajem 6. stoljeća

dručju Apulije rezultat kon tak ta s balkanskom populacijom (G ovedarica 1985, 85-87). Z a detaljniji pregled m aterijalne ku ltu re transjadranske trgovine i razm jene pogledati kod Batović 1976, 11-95.277 Stocker 2009, 63; D’Ercole 2002, 21; Vasić 1993, 59.278 Isto, 205; Pare 1997, 264. Iste kolonije bile su i posrednici im portovane korintske robe s italskim zajednicam a popu t M esapa (Rolley 1991, 202-203).279 Babić 2002, 79. D obar p rim jer odnosa lokalne populacije i grčkih kolonista jeste kneževski grob iz Belša k o d Elbasa- na s brojn im im portovan im dijelovim a seta za piće i oružja, koji pokazuje jedan novi odnos p rem a iskazivanju bogatstva uslovljenom trgovinom i razm jenom s Apolonijom i Dira- h ionom (A lbanien 244. ff; Vasić 2010, 115).280 D ietler 1997, 278.

i tokom 5. stoljeća.281 U prilog tom e idu otkriveni grobovi lokalne ratničke aristokratije iz Vranjeva sela kod N eum a.282 Svojom bro jnošću ističe se im - portovani sim pozijastički set, čije porijeklo treba tražiti m eđ u sjevernogrčkim radionicam a, naj- vjerovatnije on im epirskim .283 D rugi prim jerak im portovanog nalaza dolazi iz grobnice u Kon- štici kod Radimlja. B ronzana o jnohoa proizvod je korin tskih rad ionica i bliska je novopazarskom prim jerku, datovanom oko 500 godine.284

Ne treb a isključiti da je bilo još k o m u n ik a­cijskih pravaca koji n isu pratili doline rijeka, a koji su vezani za grčko-ilirsku trgovinu .285 Prisustvo b ro jnog im portovanog m aterija la u L jubom iru ,286 K ačnju287 i P lan i288 teško da se m ože dovesti u vezu s N eretvom kao glavnim trgovačko-kom unikacijsk im pravcem . G eograf- sko-kom unikacijska pozicija ovih lokaliteta bila je ok renu ta najvjerovatnije p rem a tzv. D ubrovač­kom p u tu (via Ragusa via D rine), koji je spajao Jadranske gradove, p rvenstveno D ubrovnik , s balkansk im zaleđem u sredn jem vijeku. P u t je išao preko Popovog, Bilećkog i G atačkog polja289 i n a osnovu num izm atičk ih nalaza, an tičk ih epi- grafskih spom enika, a kasnije i p isan ih izvora, defin isan je kao glavni kom unikacijsk i pravac s cen tra ln im B alkanom .290 Đ. O davić je u novije vrijem e pokazao da se koncentracija praistorij- skih g rad insk ih naselja i nekropo la u istočnoj H ercegovini upravo pok lapa s traso m ovoga k a ­ravanskog srednjovjekovnog pu ta .291 Ista ova k o ­m unikacijska trasa poslužila je A. Palavestri da definiše jed an od m ogućih puteva im portovan ja i redistiribucije ćilibara n a cen tra lnom B alkanu.292

281 Pare 1997, 266.282 Blečić Kavur / M iličević-Capek 2011, 71.283 Isto, 69.284 M arijan 2001, 96. P rem a B. M arijanu ojnohoa je p ro i­zvod etru rsk ih radionica, što svakako ne m ože b iti slučaj, kako je pokazala analiza M. Blečić Kavur (Blečić Kavur / M iličević-Capek 2011, 69). Takođe isti au to r navodi parale­le s o jnohom iz Kruševice, što takođe nije dopustivo, jer se rad i o dvije ne sam o tipološki različite posude već i v rem en­ski udaljena prim jerka. O jnohoa iz Kruševice p rip ad a p o su ­dam a s tro lisn im otvorom i na osnovu pratećeg m aterijala datovana je oko sredine 5. stoljeća (Srejović 2002, 283, 288).285 Palavestra 2006, 61.286 Atanacković-Salčić 1977, 37.287 M arić 1959, 87-102.288 Parović-Pešikan 1982/83, 74.289 Bnannh-KpcTnh 1999, 49-50.290 Bojanovski 1985, 15.291 OnaBMh 2003, 42.292 Palavestra 1993, 284; Palavestra 2006, 61.

74

Ovaj karavanski p u t dalje n a sjeveru jed n im svojim djelom išao je preko T jentišta do Foče i D rine, dok se d rug i k rak m ogao odvajati za Gla- sinac preko doline Željeznice i Sarajevskog polja. Ilijak se nalazio n a rask ršću puteva koji su v o d i­li od doline rijeke Prače do G lasinačkog polja u sredn jem vijeku i nem a sum nje da se rad i o sta ­rijoj dobro poznatoj saobraćajnici. D alja k o m u ­nikacija izm eđu p o jed in ih polja n a G lasincu bila je uslovljena konfiguracijom terena, uglavnom najniže tačke izm eđu p o jed in ih polja bile su i aktivne saobraćajnice. U prilog istočnoj H erce­govini kao važnoj trgovačkoj transverzali govore i nalazi koji p o svojim karak teristikam a ukazuju n a glasinačke zanatske cente ili su b ar insp irisan i nalazim a iz istih centara. O sim s trgovinom , p r i­sustvo glasinačkog m aterija la m ože se dovesti i u vezu s osta lim d ruštven im in terakcijam a, kao što su m eđuplem enski sukobi i savezi ili b račne veze. Sličnost u m aterija lu s glasinačkim kom pleksom prvenstveno se odnosi n a nak it i funkcionalne dijelove odjeće. D osta bro jne fibule tipa A rareva grom ila, pločaste fibule, ćilibarske perle, zatim nak it od iskucanog i punk tiran o g lim a, dvojne igle i jednostavne lučne fibule ukazu ju n a pove­zanost s tanovnika glasinačke visoravni sa svojim istovrem enicim a n a p ro sto ru H ercegovine.293 To je dosta izraženo n a lokalitetim a u sjevernoj H er­cegovini koji geografski gravitiraju p rem a glasi- načkom p odruč ju , kao što su Pržine kod G acka i M osko kod Bileće, koji se sa svojim inven tarom uklapaju u već p o zn a tu sliku grobova tog perio- da.294 Pojava kalo tastih po jasn ih kopči s latica­m a dobar je p rim jer uticaja n a lokalnu nošn ju s glasinačkog po d ru č ja .295 Izuzetak u m aterija l­noj ku ltu ri za sada predstavlja nedosta tak ran ih oblika fibula tipa čertoza koje su dosta raširene u sjeverozapadnom i zapadnom dijelu glasinačkog kom pleksa tokom faze Va.296 Zahvaljujući svom p o g o d n o m geografskom položaju n a o b o d u ši­rokog kraškog polja, m ože se slobodno reći da su ove zajednice predstavljale posredn ike izm e­đ u stočarskih zajednica sjevera koje su m ogle da pon u d e svojim ju žn im susjedim a dragocjeni m etal, dok su zauzvrat dobijali so, ćilibar, robove, luksuzno ra tn ičko naoružanje i dijelove m eta ln ih setova za piće.

293 Bacwh 1996a, 19.294 M arijan 2001, 147.295 Blečić Kavur / M iličević-Capek 2011, 50.296 Čović 1987, 631.

Sve m etalne im portovane posude s T rebeništa K. Stibe je opredijelio kao proizvode lakonskog ili korintskog porijekla.297 Prem a istom autoru O hrid je bio centar redistribucije ne sam o m ate­rijala s juga i istoka već i dalje na sjever. S obzi­ro m n a veće prisustvo robe lakonskog porijekla, isključuje m ogućnost da su kolonije A polonija i D irah ion učestvovale kao posrednici u razm jeni, već sugeriše postojanje pom orskog pu ta preko istočne obale Grčke do Solunskog zaliva i dalje na sjever.298 Takođe sjeverno od Trebeništa m ože se pratiti distribucija lakonskog m aterijala, kao što su nalazi m enade iz Tetova, djevojke u trk u iz Prizre- n a pa sve do hidrije iz A rtanda u M ađarskoj.299

Pored nešto brojnijeg italskog im porta , grčki ko n tinen ta ln i m aterijal ug lavnom je reprezento- van fialam a i peharim a. Pojedini tipovi m a te ri­jala, kako sm o već pokazali, im aju svoje paralele s m aterija lom s teritorije današnje Bugarske. U kneževskom grobu iz Sofronijeva g robni inven ­tar, po red om falos fiale, činila je fibula glasi­načkog tip a .300 P rem a B. Teržan Podunavlje je predstavljalo p ro sto r preko koga su se širili uti- caji iz Frigije i Jonije, koji su dalje sezali sve do G lasinca.301 Prilog vezam a srednjeg Podunavlja i G lasinca predstavlja i nalaz m ača s T drškom s nekropole Podilijak B/7.302 T ipološki se m ože sm atrati im p o rto m , je r krivi jednosjek li m ačevi s T d rškom predstavljaju karak terističan dio g ro b ­nog inven tara ra tn ičk ih grobova JZ R um unije, tzv. basarabi horizonta ranog gvozdenog doba.303

Trgovačke veze s E tru rijom i A pulijom k ra ­jem 6. i tokom 5. stoljeća takođe će biti aktivne304 sve do 4. stoljeća, kada p rim arn u u logu u daljoj distribuciji p reuzim aju grčke kolonije Isa i Faros.

297 Stibbe 2003, 70-71.298 Isto, 89-96.299 Isto, 97-98.300 Teržan 1995, 90.301 Isto, 90. M. Parović-Pešikan takođe je Podunavlje po- sm atrala kao važnu trgovačku transverzalu s grčkim ko lon i­jam a na Pontu i Joniji (Parović-Pešikan 1960, 39).302 Čović 1959, 76.303 Isto, 76. Za detaljnije o distribuciji m ačeva s T drškom pogledati kod G uštin 1977, 158-166.304 Iako etru rsk i im p o rt krajem 6. i tokom 5. stoljeća nije toliko brojan kao na p ro sto ru Istre ili Slovenije (M ihovilić 2002, 505), sporadični nalazi s centralnog Balkana ukazuju na postojanje trgovačkih veza koje jedn im dijelom id u p re ­ko kolonija na istočnom Jadranu, a d rugim dijelom preko Slovenije i Posavine i dalje na jug (Vasić 1993, 53-55; Paro- vić-Pešikan 1982/83, 71-74).

75

76

Sl. 6. Kneževski grob iz Sofronijeva (prema Teržan 1987).

Trgovina i razmjena

Presudan faktor u transform aciji d ruštva p re d ­stavljala je trgovina i razm jena. Tokom starijeg gvozdenog doba reg ionalna i lokalna razm jena postaju jasnije detektovane u arheološkom k o n ­tekstu. Pojedine regije, čak i sela, postaju p ro i­zvođači robe koja nosi lokalne stilske k arak te ri­stike, koje se kao takve u nek im d ru g im regijam a izdvajaju od dom aćih p ro izvoda.305 Za gvozdeno doba Evrope karak teristična su dva v ida d is trib u ­cije proizvoda: trgovina n a ekonom skoj osnovi i cerem onija lna razm jena darova. Pojava cerem o­nijalne razm jene darova jed n a je od b itn ih k a ­rak teristika ran ih društava. P rem a A. Palavestri takva razm jena bila je povezana s un u trašn jo m organizacijom pro izvodnje i b ila je karak teristič ­n a za vladajući sloj d ruštva .306

Već početkom 7. stoljeća m ožem o reći da je n a G lasincu završen jed an proces form iran ja složene hijerarhijske m oći, koncen trisane oko lokaln ih kneževa. Svojom političkom i eko n o m ­skom m oći držali su m o n o p o l n ad reg ionalnom trgovinom , ali najvjerovatnije i karavanskim putev im a kojim a je roba iz ko lonija ln ih cen tara stizala do G lasinca i dalje. Studije o m ehan izm u razm jene ug lavnom su p osm atrane kroz m osov (M arcel M auss) m odel darovanja, u kom e jed n a strana isporuču je robu, bez obaveze da će d ru ­ga s trana o d m ah uzvratiti istim .307 Za razliku od u tilitarno-kapita lističkog m odela trgovine i ra z ­m jene koji podrazum ijeva obostran u trgov inu robom , M osov m odel predstavlja koncep t v rijed ­nosti izm eđu ljudi, a ne robe. Ta veza počiva na slobodnom prihvaćanju i uzvraćanju pok lona od strane onoga ko p rim a, ali sam a po sebi nije oba- vezujuća. Sistem razm jene darova zasnovan je na uzajam nom povjerenju, ali to ne znači da jed n a i/ili d ru g a neće im ati koristi u toj razm jeni. N jen najveći rezu lta t je postizanje ekonom skog utica- ja, tj. m onopo la n ad o d ređ en im p ro sto ro m .308

Tokom gvozdenog doba razm jena darova iz ­m eđ u grčkih ko lonija ln ih cen tara i lokaln ih p o ­glavara b ila je p ostavlj ena n a jed an viši s tupan j.309 S. F rankenstain i M . Row lands definisali su ovaj fenom en kroz m odel prestižne robe. M odel je

305 Wells 2008, 361-362.306 Palavestra 1990, 156-157.307 Sciacca 2006/07, 281.308 Isto.309 Wells 2008, 362.

postavljen kao sistem dom inacije i h ijerarh ije za ­snovan n a m o n opo lu i kon tro li proizvodnje i im ­p o rtu pro izvoda m editeranskog juga .310 O g ran i­čen p ristup prestižnoj robi pom aže u legitim aciji socijalnog statusa. Sam im tim , aristokratski sloj, p o red kontrole, m ogao je i da vrši dalju redisti- buciju robe. Kritike ovoga m odela odnosile su se n a prenaglašavanje sah rana kao odraza socijal­nog položaja. Bintlifova k ritika odnosila se i na preuveličavanje značaja m editeranskog im p o rta i p rem a n jem u korijen socijaln ih p rom jena treba traž iti u socijaln im procesim a koji se javljaju još tokom bronzanog doba.311 S. Babić takođe isti­če da ran o gvozdeno doba nije početak socijalne stratifikacije i izdvajanja elitnog sloja, taj proces započeo je još ranije, u b ro n zan o m dobu .312

D ruga k ritika m odela p restižne robe odnosi se n a sam u postavku, gdje je čitav ekonom ski sistem postavljen n a m odelu po tražn je i zavisnosti. Ovaj p rinc ip u suštin i veže ljude u m režu zavisnosti u kojem svakim darovanjem stvarate novu zavi­snost i čitav sistem je cikličan, n ikad nije završen, a dob it je up itn a .313 Sve je u suštin i im plikacija m o d ern o g ekonom skog sistem a kapitalističkih društava, je r da bi m odel funkcionisao , m o ra p o ­stojati m o ra ln a odgovornost i regulisano pravo, koje prelazi u dom en krivične odgovornosti.314 Prestižni p redm eti cirkulišu sam o u od ređen im uslovim a, sklapanju brakova, saveza itd., dok je cilj svakog poglavara zadržavanja predm eta , a ne njegova slobodna cirkulacija.315

U nedavnoj studiji A. Testart je predložio de- finisanje dva okvira političkog djelovanja nakon sm rti poglavara, tj. politika skladištenja i d is tribu ­cije.316 U politici skladištenja značajan dio im ovi­ne sahran jen je s pokojnikom , dok se u politici distibucije im ovina dijeli izm eđu članova p o ro ­dice, ali i zajednice. O sim njegovih ličn ih stvari,

310 Rowlands / Frankenstein 1998, 327-328; Baray 2008, 4; G ovedarica 2002, 323.311 Baron Tacla 2008, 139; Pare 1991, 186.312 Babić 2002, 80. Glasinac je dobar p rim jer za to gdje im a­m o kontinu itet sahranjvanja od bronzanog do gvozdenog doba. H um ke koje sadrže ukope pokojnika iz bronzanog i gvozdenog doba predstavljaju osnovu jedne srodničke veze i povezivanja s p redakom koja je karakteristična za pog la­varstvo.313 Baron Tacla 2008, 139-140. Z a k ritiku pogledati još kod D ietler 1997, 297.314 Isto, 140.315 Isto, 142.316 Testart 2011, 47-50.

77

pokojn ik nije sahran jen s d rug im vrijednostim a koje je kroz različite načine stekao kroz život. P re­m a L. Baray-u ovo je poseban stim ulans koji nas navodi da našu pažnju ne fokusiram o sam o na kvalitativni ili kvantitativni pogrebni depozit, već da postoje i druge društvene n o rm e pom o ću k o ­jih je ispoljena d ruštvena dom inacija m rtv ih .317

U p erio d u 550-450. godine dolazi do poveća­nog bro ja im portovan ih p red m eta n a p o d ru č ju cen tra lnog Balkana, što ukazuje n a širu m režu razm jene i red istribucije s grčkim , ali sigurno i s dom orodačk im cen trim a.318 M odel tzv. granič­nih zajednica jed an je od pokušaja da se defini- še d istribucija m aterijala. Riječ je o zajednicam a koje se nalaze n a periferiji civilizovanog juga i varvarskog sjevera i locirane su n a glavnim k o ­m unikacijsk im trasam a.319 Trebenište je p rem a S. Babić jed an od p rim jera takvih zajednica.320 Bogati poglavarski grobovi čitave jed n e dinastije, s luksuzn im im portovan im objektim a, govore o značaju trgovine i razm jene i jedno j vrsti trg o ­vačkog čvorišta n a cen tra lnom Balkanu. O sta ­li, tzv. sirom ašni grobovi govore o tom e da su i ostali članovi d ruštva takođe im ali koristi od ove interakcije. S. Babić takođe pretpostav lja da je im portovana roba odraz čisto ritua lne i s im ­boličke razm jene, dok je n jena b ro jn o st rezu ltat sk ladištenja od strane poglavara.321 Vijek trajanja t ih cen tara biće isto tako dosta kratak , je r će se brzo javljati novi kon k u ren tn i centri. To objaš­njava i k ra tak perio d tra jan ja tzv. horizonta kne- ževskih grobova s T rebeništa.322

Šta se dešavalo kada p redm eti d o đ u u posjed poglavara? Koja je njihova dalja funkcija? M eta l­ne posude m ogle su im ati i d oda tne v rijednosti u o dnosu n a n jihovu funkciju . M ogle su biti dio sakralnog p rosto ra h ram a, votivne posude k o ­rištene prilikom libacije ili je n jihova uloga bila pak čisto funkcionalna, recipijenti koji se koriste p rilikom obroka i gozbi.323 Pojedini objekti, n ji­hovo značenje i d istribucija d irek tno su povezani s cerem onijalnom razm jenom i d iplom atijom . D istribucija reb rastih patera i n jihov broj u g ro ­

317 Baray 2008, 11.318 Vasić 1983, 193.319 Triester 1997, 17.320 Babić 2007, 57.321 Babić 2002, 81. O ritualizaciji kao procesu koji nije vezan sam o za dom en m rtv ih već i živih pogledati k o d Baron Tac- la 2008, 140-141.322 Babić 2007, 59-60.323 Tarditi 2006/07, 310.

78

bovim a e tru rsk ih uglednika nedvosm isleno u k a ­zuje na to. U početku se javljaju kao im portovani sporadični nalazi, ali poslije nekoliko decenija n jihov broj naglo raste i predstavlja jed an sistem ­ski karakter. Sudbinu ovog tipa posude m ožem o posm atra ti i kroz v rijednost koja m u je dodijelje­na. U Asiriji one su povezane s političkim i so ­cijalnim statusom , o čem u svjedoče reljefi, ali i bogati nalazi od p lem enitog m etala. N jihovi rani sporadični nalazi u E truriji govore o darovanju lokalnim d inastim a od strane feničanskih trgova­ca, dok s lokalnom pro izvodnjom postaju p red ­m eti koji definišu čitav aristokratski sloj.324

Porijeklo im portovan ih p redm eta m eđ u „var- varim a“ n a G lasincu se u najvećoj m jeri tum ači kroz ekonom sku aktivnost, gdje jaka grčka eko­nom ska i socijalna kom ponen ta uslovljava p ro ­m jene u n u ta r varvarskog zaleđa. Trgovina luksu­zn im predm etim a grčke provenicijencije uslov- ljava i unu trašn je socijalne i ekonom ske razlike u zajednici.325 Ove postavke naišle su na kritiku kod kasnijih istraživača. Iako su im portovani p redm eti igrali važnu ulogu u definisanju d ru š­tvenog prestiža, oni n isu im ali m oć da oblikuju ili m ijenjaju već postojeći društveni sistem .326 Kako S. Babić naglašava, im portovani p redm eti p red ­stavljaju sim boličku m oć poglavara, njegovu sta­tu sn u i ekonom sku poziciju, ali ne i porijeklo te m oći i statusa.327 Prije sam og kontak ta s G rčkom , poglavari su m orali stvoriti objekte koji bi sim bo­lički predstavljali n jihovu socijalnu, vojnu i eko­n om sku m oć. Za glasinačke poglavare to su na j­vjerovatnije bili raskošno o rnam entisan i brusevi i/ili dijelovi nao ružan ja .328 R. Vasić pretpostavlja

324 Sciacca 2006/07, 282-283. O odnosim a kolonista i ita l­skih populacija detaljnije pogledati k o d De Juliis 1996, 549­554; Landolfi 2000, 126-138.325 Wells 1998, 259. J. Collis postavio je tezu po kojoj je g ru ­p a po jedinaca po p rv i pu t posta la u p o tpunosti zavisna od m editeranskog juga (Collis 2003, 102). Isto m išljenje dije­li i C. Pare p rem a kojem je m editeranski uticaj bio razlog društven ih transform acija na p o d ru č ju cen tralnog Balkana i da je čitav proces oličen u pojavi kneževskih grobova (Pare 1991, 183). Takođe, sličnog m išljenja je i H. Potrebica koji pretpostavlja da su im portovani, prestižni p redm eti m ogli u ticati na smjer, tj. p o krenu ti razvoj m aterijalne i duhovne ku ltu re lokalnih zajednica (Potrebica 2013, 83).326 G osden 1985, 487; Kako L. Baray navodi, pojava novih p redm eta ne proizvodi nove navike ku ltu rne ili političke p rirode (Baray 2008, 24).327 Babić 2002, 80; Baray 2008, 14.328 Babić 2001, 85; Vasić 2007, 558. L. Baray takođe navodi da im portovane m etalne posude u keltskom svijetu n isu fe­nom en akulturacije, već fenom en vlasništva. M editeranski

da se rad i o neizb ježnom procesu, koji bi se desio i da nije posto jao kon tak t s m editeransk im ju ­gom , ali n ikad ne bi b io izražen n a tako eklaktan n ačin kao s pojavom im po rto v an ih p redm eta .329

D a li su glasinački poglavari uvijek znali funkciju p red m eta koje im p o rtu ju ili su im n a ­m jerno davali druge nam jene? Č itavu p o lem i­ku izazvali su nalazi reb rastih pa te ra iz grobova glasinačkih poglavara s Ilijaka i Č itluka, zapravo njihov položaj. P rilikom p rv o b itn ih istraživanja F. Fiala je zabilježio da su patere p ronađene na glavi pokojn ika i pretpostav io da se rad i o šlje- m u .330 B. Teržan, kao i S. Babić takođe su patere tum ačile kao je d n u v rstu oglavlja.331 P rem a istim au torim a, glasinački poglavari daju novu fu n k ­ciju im portovan im p o sudam a (pateram a), koje sada postaju d io poglavarskih vidljivih insignija. U ovom slučaju statusne insignije, kao prestižno dobro, cirkulisale bi m eđ u glasinačkim vodećim d ruštven im slojevim a. Sam im tim stvoren je je ­dan reg ionaln i sta tusn i sim bol poglavara u v idu oglavlja. O vo m išljenje nije dijelio B. Čović koji sm atra da glasinački poglavari jesu bili varvari p rem a grčkim standard im a, ali ne i divljaci da bi nosili b ronzane zdjele na glavam a. Položaj zd je­le dovodi u vezu s ku ltom libacije.332 Takođe H. Potrebica sm atra da nije reč o šljem ovim a s o b ­zirom n a to da se m eđ u g ro b n im prilozim a jav ­ljaju i ostali dijelovi m eta lnog seta.333 Teško da od ređen i oblik i v rs tu posude m ožem o dovesti isključivo u vezu s jed n im d ruštv en im fenom e­nom . Funkcija se m ijenjala ne sam o zbog u p o ­trebe kod različitih zajednica, često udaljen ih po nekoliko h iljada kilom etara, već i zbog različitih pogleda n a iste fenom ene.334

Jedan od b itn ih e lem enata u procesu d is tri­bucije m aterija la jeste p u tem m iraza. G vozdeno- dobske zajednice najvjerovatnije su bile organi- zovane n a p a triloka lnom nivou. Postojanje m i­raza kao v ida ritua lne razm jene u arheološkom zapisu prepoznaje se upravo p u tem im portova- n ih p redm eta. P rem a K. K ristiansenu po traga za

objekti, kada do đ u u novo okruženje, posta ju dio novog socio-kulturnog sistem a i autom atski stiču novo značenje, a m oguće i da m ijenjaju svoju orig inalnu u po trebu (Baray 2008, 16).329 Vasić 2010, 109-110.330 Fiala 1892, 401-402.331 Teržan 1995, 89; E a6nh 2004, 61.332 HoBnh 1976b, 280.333 Potrebica 2008, 197.334 Sciacca 2005, 426; Baray 2008, 14; Potrebica 2013, 87.

b račn im p a rtn e rim a ug lavnom je organizovana u p rečn iku od 200 k m .335 Indiv idue iz elitnog d ruštva im aju daleko veći geografski p rosto r na kom e traže b račnog p a rtn era , tj. n jihova potraga za ind iv iduom iz istog socijalnog sloja p o d ra ­zum ijeva širi reg ionaln i p rosto r nego individue iz ne-elitnog d ruštva .336 Ž ena iz elitnog sloja u patrilokalnoj zajednici često je p o sm atran a kao m ehan izam , veza koja učvršćuje reg ionalne sa­veze. Stoga će u arheo loškom kon tekstu n jena sah rana biti okarak terisana kao bogata, s p rilo ­zim a koji su često stranog porijekla, iz susjednih regija, u o d n o su n a ostale ženske sahrane s iste nekropo le .337 Ž ena kada dolazi u d ru g u za jedn i­cu, sa sobom donosi i dio nošnje, koja definiše n jeno porijeklo; takođe, ako je žena došla u p e ­rio d u kada je naučila neke tehn ike proizvodnje u lokalnoj zajednici, ta tehn ika će se odraziti i u njenoj novoj sredini, npr. u o rnam en tic i ili k e ra ­m ičk im fo rm am a.338

N ažalost, arheolozi i dalje n isu razvili zadovo­ljavajući m etodološk i p ristup rekonstrukciji ro d ­ne uloge n a osnovu arheološk ih nalaza.339 R odne odlike odnose se n a socijalne i m aterijalne kri- terijum e koje od ređena d ruštvena g ru p a koristi da bi n jim e definisala kategorije žena, m uškaraca ili u nek im d ruštv im a transseksualaca. Početkom5. stoljeća u zapadnoj Evropi javlja se veći broj elitn ih žensk ih sahrana, što je dovelo do pitanja uloge žene u v isokom elitnom d ru štv u .340

U dom aćoj arheologiji pol i ro d pokojn ika defin isan je n a osnovu g robnog inventara. O d re ­đene grobne cjeline se definišu kao m uške ili ž en ­ske n a osnovu prisustva ili odsustva određenog karak terističnog m aterijala, npr. m uški grobovi su oni koji sadrže oružje ili p redm ete d ru štv e­nog prestiža (m asivne narukvice s p rekršten im krajevim a, ukrašene bruseve), dok su za ženske

335 K ristiansen 1999, 184.336 A rnold 2005, 17.337 Isto, 20.338 Isto, 20. P rim jer m obilnosti žene u pog ledu pogrebnog inventara dao je A. Preložnik po kom e porijeklo princeze iz Libne (Slovenija) n a osnovu pratećeg m aterijala treba tražiti na japodskom p o d ru č ju (Preložnik 2007, 511). S. Stocker je pretpostavila da je brak izm eđu kolonista i dom orodačke populacije najbolji način ku ltu rne asimilacije, u najboljem slučaju te odnose m oguće je p repoznati preko sahrana, tj. određen ih dijelova nakita karakterističnih za lokalnu p o p u ­laciju (Stocker 2009, 182).339 A rnold 1995, 154.340 Isto, 154.

79

grobove karak teristične pojave nakita. P rom jena nastaje kada je A rareva grom ila ,341 tj. cen tralna sah rana defin isana kao ženska, što postaje p a n ­dan sahran i knjeginje iz V iksa.342

Pojavu korin tske kacige u pog rebnom inven ­ta ru sahrane u A rarevoj grom ili S. Babić dovodi u vezu s pravom pokojn ika da posjeduje p redm et koji sim bolički predstavlja socijalni prestiž i p o ­ložaj pokojn ika, gdje p rim arn i aspekt nije stav­ljan n a funkciju sam og predm eta. O vo pokazuje da su žene pripadale vodećem aristokratskom sloju i da po p itan ju pogrebnog ritua la nije bilo razlika.343 U našem slučaju najveći broj sahrana koje su sadržale b ronzane posude definisane su kao m uške n a osnovu p risustva oružja. Izuze­tak predstavljaju sahrane iz kneževskog groba u Brezju I/2, gdje nije ev identirano oružje, kao i sah rana iz B rankovića V /1. U oba slučaja ne p o ­stoji dovoljno dokaza da b ism o rekli da se rad i o žensk im ind iv iduam a s d rugog p o d ru č ja .344

Sasvim sigurno da trgov inu i razm jenu m e ­ta ln im setovim a ili d ijelovim a m eta ln ih setova treb a posm atra ti k roz m odel red istribucije preko nekoliko posrednika. M eđutim , napraviti o š tru gran icu izm eđu ritua lne razm jene i one eko n o m ­skog karak tera nije uvijek m oguće.345 P ohran ji­vanje m e ta ln ih posu d a s poglavarim a posljednji je čin d istribucije i cirkulacije posu d a u društvu. O ne presta ju da b u d u dio prestiža, osim ako n isu prešle u nasljedstvo.

D a li m ožem o n a kra ju reći da je odnos iz ­m eđ u g lasinačkih poglavara i grčkih kolonija b io postavljen n a nivo d ip lom atsk ih odnosa i cerem onijalne razm jene darova? O va teorija je

341 Babić 2001, 86-87; Baray 2008, 11.342 Sahrana iz Viksa in te rp retirana je i kao sahrana sveštenika transvestita, je r se nije uklapala u m atricu kneževskih grobova, gdje je jedna ženska sahrana m ogla b iti tako b o ­gato oprem ljena, što je kasnije odbačeno. N em a sum nje da je gvozdenodobsko društvo bilo organizovano n a način u kom e su žene m ogle b iti vodeći članovi društva, što je kas­nije iskazivano i bogatim sahrana, ali to ne znači da riječ o m atrilinarnom društvu ili d ruštvu ratnica, već da je položaj žene bio definisan njenim rođenjem , statusom ili bračnom zajednicom (A rnold 1991, 370; Potrebica 2013, 133-134).343 Babić 2001, 86-87.344 Po brojnosti stranog im portovanog m aterijala ističu se sahrane iz kneževskih hu m k i u Pilatovićim a, Novom Pa­zaru, Atenici (Vasić 2007, 259-561), m eđutim , treba im ati na u m u da arheološki p redm eti ne nose uvijek etničko ili rodno obilježje, tako da treba b iti dosta pažljiv p ri iznošenju jednostran ih zaključaka (Stocker 2009, 205).345 Palavestra 1993, 287; Ba6wh 2004, 72.

m alo vjerovatna, prvenstveno zato što m e ta l­ne posude n ikad n isu postale d io no rm ativnog sahranjivanja n a G lasincu.346 N jihov do tok bio je ograničen, kako fizičkim fak torim a - p lan in ­skim terenom , tako i fak to rim a riz ika ko jim a su trgovci bili izloženi da bi svoju robu doprem ili do G lasinca. Za glasinačko područje , ali i čitav cen tra ln i Balkan m ožem o više govoriti o im p u l­sim a d inam ike koja se odigrava na m ed ite ran ­skom ju g u i ona nije d irek tno vezana za stvaranje nekog oblika d ip lom atsk ih ili po litičk ih odn o sa s kolonistim a.

Tradicija ispijanja

M ožda najbolja pojava koja odslikava ono što je K. K ristiansen definisao nov im k u ltu rn im n o r­m am a u poglavarstvu, jeste pojava im portovan ih i im itiran ih setova za piće.347 Običaj ritualnog ispijanja alkoho ln ih pića uz prateće b ronzane ili keram ičke setove javlja se širom Evrope od 8. do kraja 5. stoljeća. O vo je b io važan dio političkog života p raistorijsk ih prvaka. C erem onijalna isp i­jan ja v ršena su prilikom svakog oblika slavlja, d i­nastičk ih vjenčanja, pljačkaških i vo jn ih pohoda, saveza i izvođenja javn ih radova.348

Pojava ban k eta i gozbi s p ratećim setovim a m eđ u varvarim a često je poređena s g rčkim sim - pozijonom . Sim pozijon je b io jed an od ključnih fenom ena za povlašteni m uški sloj d ruštva to ­kom arhajskog p e rio d a .349 Prije 5. stoljeća s im ­pozijon je b io čisto aristokratski fenom en, važna institucija u d ruštvenom i po litičkom životu g rč­ke aristokratije .350 Porijeklo i vrijem e uvođenja ove nove socijalne prakse m ože se najbolje sagle­dati k roz ikonografiju. N ajranije scene p o tiču iz A sirije (Sl. 7),351 dok već od 8. stoljeća u hebre j­skim tekstovim a srećem o te rm in m arzeah, koji definiše luksuzne gozbe.352 M eđutim , teško je reći da li grčki obred ban k e ta potiče iz Asirije ili Levanta, p rvenstveno zato što grčki sim pozijon p odrazum ijeva g ru p n u gozbu i jed n ak o st svih

346 Z a razliku od etru rskog i bliskoistočnog svijeta, gdje p o ­java im portovanih predm eta nije slučajna i neorganizovana, nego je postavljena na jedan nivo m eđusobne diplom atije i cerem onijalne razm jene darova (Sciacca 2005, 396).347 K ristiansen 1999, 181.348 Wells 1998, 259; A rno ld 2001a, 15.349 W ^cowski 2002, 340.350 Isto, 352.351 Karm el T hom ason 2009, 198-199.352 M urray 2009, 514; Potrebica 2013, 114.

80

Sl. 7. Detalj s reljefa iz Asurbanipalove palate, Niniva (prema Karmel Thomason 2009).

učesnika.353 N atpis s N estorovog peh ara oko 725. godine govori već o obredu koji je definisan se­to m pravila.354 Stavljanje sim pozijastičkih setova za piće s poko jn ic im a je važan socijalni ritual, ali i socijalni m arker prestiža tadašnje elite. Pa­radoksalno tom e, m eđu najbogatijim grobovim a n a po d ru č ju Eubeje, Kum e i E retrije tokom 8. i 7. stoljeća upravo nedostaju sim pozijastički setovi. M. W ^cowski ovu pojavu objašnjava čin jenicom da najelitniji sloj d ruštva nije želio da n jihov soci-

353 M urray 2009, 514; W ^cowski 2011, 354.354 Isto.

ja ln i prestiž bude izražen preko sim pozijastičkih setova, već su svoj status definisali k roz sah ran u s p restižn im nao ružan jem i m eta ln im posudam a. K rajem srednjogeom etrijskog p erio d a I raste broj grobova u kojim a se javljaju sim pozijastičke posude s 20% n a 40%, dok tokom srednjogeom e- trijskog p erio d a II n jihov broj prelazi 70%.355

U E truriji b anketi se javljaju tokom 8. stoljeća i pretpostavlja se da su p reuzeti iz grčkih i feni- čanskih kolonija,356 dok se sam e scene banketa

355 M urray 2009, 355-356.356 Isto, 514.

81

u etrurskoj ikonografiji javljaju tek poslije 650. god ine.357 U pravo u ovom p erio d u E tru rija p o ­staje važan posred n ik izm eđu m editeranskog juga i cen tralne Evrope. N ajvjerovatnije da gozbe postaju d io k u ltu rnog fenom ena, čiji je jed an od ciljeva bio uspostavljanje i definisanje trgovačkih veza i dobrosusjedsk ih o dnosa .358

Postoje oprečna m išljena o to m a kakve je bila dalja uloga im portovanog posuđa kada je došlo u posjed „varvara“. M . D ietler pretpostavlja da im ­p o rt keram ičkih setova ne podrazum ijeva pasivno prihvaćanje grčkih običaja, već da je funkcija tih setova prilagođena lokalnim političko-ekonom - skim okolnostim a. Gozbe velikih razm jera m ogu biti dobar način za rad n u m obilizaciju u društv i­m a gdje ne postoji jak politički au to rite t.359

V jerovatno da isto m ožem o pretpostav iti i za nalaze dijelova setova za piće s G lasinca. Gozbe predstavljaju fo rm u k u ltu rnog iden tite ta za gla- sinačke poglavare, naravno , s o d ređ en im reg io ­na ln im razlikam a. S. Babić sm atra da bi široka p rim jena ovoga običaja podrazum ijevala i stalan do tok vina, što, kako navodi, nije bio slučaj s cen ­tra ln im B alkanom , kao i kom pletne setove u g ro ­bovim a, a koji n isu p ronalažen i.360 Ali zar je vino bilo jed in o alkoholno piće? B ronzani ka ld ron iz H ohdorfa m ogao je da p rim i oko 350 litara m e ­dovine, dok je d rugo p o p u larn o alkoholno piće gvozdenog doba Evrope bilo ale.361 M . Blečić Kavur i I. M iličević-C apek sm atraju da je pojava im p o rto v an ih setova za piće, kao i običaja cere­m onija lnog ispijanja u H ercegovini, b ila vezana

357 Tuck 1994, 617. Najbolji p rim jer zagrobnog banketa predstavlja nalaz iz grobnice u Kjuziju. B ronzana u rn a koja sim boliše pokojnika položena je na tron , dok su dijelovi bronzanog i keram ičkog seta položeni oko urne, čim e je iz­vršena sim bolička rekonstrukcija banketa (Tuck 1994, 622). Zanim ljivo je da predstave žena dom in ira ju u etrurskoj iko­nografiji, gdje su predstavljene u povlaštenom ili ravnoprav­nom položaju s m uškarcim a, za razliku od grčke predstave sim pozijona (A rnold 1999, 86; Potrebica 2013, 114).358 Verger 2007, 95-96; A rno ld 1999, 86. Z a distribuciju etru rsk ih m etaln ih setova m eđu „varvarim a“ centralne Evrope detaljniji pregled dao je Rolley 1995, 163-175.359 D ietler 2005, 137.360 Ba6wh 2004, 61.361 Ale je pivo kojem kvasac ferm entira p ri višoj tem p era ­turi. Prije pojave lagera sva su piva bila ales. Ferm entacijatog piva ne završava se p o tpun im pretvaranjem šećera u alkohol, tako da su piva ale gušća i m alo slađa, ne toliko suha kao lageri. Takođe, ferm entacija nije tako „čista“ i daje velik broj različitih nusproizvoda, što aleu daju b itno veću kom pleksnost nego lageru. D anas je ale tip ično piće sjever­ne Evrope (A rnold 2001a, 15).

za uticaj iz M akedonije tokom 5. stoljeća, koja je itekako poznavala vino, ali i n a ro d a sjevernije od nje.362 Im portovan i dijelovi m e ta ln ih setova za piće n a G lasincu, nezavisno o sta tusu poko j­n ika, govore o sim boličkom sistem u i ideološkim vjerovanjim a o n ih koji su bili sahranjivani. N e­zavisno od toga kako su ti setovi nabavljeni, oni su bili vlasništvo im ućn ijih članova zajednice, što n u žn o ne znači da su oni m orali biti i poglavari.

IV. Zaključna razmatranja

P rosperite t g lasinačkih zajednica starijeg gvoz­denog doba zavisio je od sposobnosti n jen ih vodećih članova u trgovini, ratovanju, pljački i osta lim d ruštven im aktivnostim a. To bogatstvo jasn o je izraženo p u tem prilaganja bogatih d a ro ­va pokojn icim a, p red m eta koji ukazu ju n a pove­zanost s m ed iteransk im jugom , ali i susjednim regijam a. Pojava p red m eta koji n isu ev identiran i ili n isu karak teristika za ovu ili susjedne regije m o g u biti, kako je A. Palavestra naveo, rezu ltat ku ltu rnog , etn ičkog i h ronološkog karak tera ili je pak riječ o ind iv idua ln im karak teristikam a, sk lo­no stim a i m ogućnostim a pojed inaca .363

Već p očetkom 7. stoljeća lokalni glasinački poglavari n am eću se kao vodeći au torite ti koji najvjerovatnije kon tro lišu karavanske puteve, ali i proizvode koji p ristižu bilo preko p u tu ju ­ćih m ajstora ili o rganizovanih karavanskih ru ta. Svoj prestiž počin ju iskazivati sahran jivanjem s raskošn im m aterijalom . Iako sam o p ohran jiva­nje bogatstva predstavlja i njegovo un išten je i p restanak cirkulisanja u društvu , u ovom slučaju najvjerovatnije da se rad i o sim boličkom prenosu bogatstva u zagrobni život. Svojim nasljednicim a poglavari n isu m orali ostavljati m etalne setove, je r oni predstavljaju sam o sim boličku vrijednost, a ne pravo bogatstvo i m oć n a osnovu kojih su m ogli dalje g rad iti svoj autoritet. Pravo b o g a t­stvo za glasinačke poglavare predstavlja stoka i zem lja, ali i rad n a snaga. Ekonom ska m oć p o ­glavara zavisila je od kontro le obradive zemlje, pašnjaka, izvora. Iako su im portovan i prestižni objekti igrali važnu u logu u definisanju socijal­n ih prestiža, oni n isu im ali m oć da oblikuju ili m ijenjaju već postojeći socijalni sistem .364

362 Blečić Kavur / M iličević-Capek 2011, 70.363 Palavestra 1984, 87.364 G osden 1985, 487.

82

Šta n am sve govore im portovan i p redm eti sa ­h ran jen i s poglavarim a? R ekonstrukcija p o g reb ­nog ritua la oduvijek je b ila izazov za arheologe. Broj ljudi n a sahran i, oplakivanje, žaljenje, kasn i­je održavanje veze s poko jn ikom i stvaranje kulta p redaka stvari su koje još n ism o u m ogućnosti da rekonstru išem o n a osnovu pra teć ih g robn ih nalaza.365 M eđutim , p o sm rtn u p raksu ne treba posm atra ti kao m ono litan ritua l koji je id en ti­čan u cijelom gvozdenom do b u Evrope. Razlike m ogu biti terito rija lne ili p ak na n ivou zajednice, ali i po red toga posto je neke opšte karakteristike kod svih kneževskih sah rana .366 P rva k arak te ri­stika je vjerovanje u zagrobni život koji uključuje gozbe,367 što je d irek tno povezano s polaganjem m eta ln ih posuda, ali i žrtve u h ran i i p iću .368 Za vjerovanje u fizičku g ran icu izm eđu dva svijeta ponekad je po treb n o održavati određene rituale da se zadrži ili sruši ta granica. N ad grobovim a p lem enskih p rvaka najvjerovatnije su se u o d re ­đeno doba godine prinosile žrtve i prisjećalo se djela pokojn ika koja su m ožda n a neki način zadužila zajednicu. O vo je d irek tno povezano s ku ltom predaka, ali i ku ltom hero iziranog po k o j­n ika .369 Kao arheološki dokaz da su n ad g ro b o ­v im a obavljane kultne aktivnosti svjedoče ostaci po lom ljen ih posuda, daće, npr. n ad tum ulim a ra tn ik a u V ranjevu Selu kod N eum a.370 V jerova­nje u najm anje dvije kategorije ljudi koji sam im tim zaslužuju različit tre tm an tokom p o sm rtn o g rituala, b ila bi posljednja zajednička karakteristi- ka.371 K neževski grobovi s G lasinca ne uklapaju se u m odel gdje oni predstavljaju ključne tačke povezane sa sezonskim stočaren jem i gdje su kao takvi određen i m arkeri iden tite ta zajednica.372 Sve grobne hum ke povezane su s g rad insk im naseljim a i čine je d n u cjelinu, is tina fizički o d ­vojenu.

Nalazi iz luksuzne grobne cjeline iz Č itluka ukazu ju na posto janje jed n o g socijalnog sloja

365 Baron Tacla 2008, 142-143.366 A rnold 2001, 216.367 Isto, 216.368 Kako je istakao već i H. Potrebica, teško je razlučiti da li dijelovi m etaln ih setova p ripadaju pogrebnom ritualu koji su provodili živi p ripadn ici zajednice ili je riječ o grobnim prilozim a koji su nam ijenjeni pokojn iku u zagrobnom živo­tu (Potrebica 2013, 117).369 Stipčević 1984, 215-216.370 Blečić Kavur / M iličević-Capek 2011, 65.371 A rnold 2001, 213-214.372 Ba6wh 2008, 81.

koji održava trgovačke veze s jugom i tokom 5. stoljeća. Tokom istog p erio d a javlja se veći broj luksuzn ih grobova n a širem p ro sto ru cen tralnog Balkana, gdje se vodeći članovi, slijedeći stariju trad iciju , tru d e da svoj status izraze p u tem što bogatijih sah rana .373 M eđutim , u loga starijih kneževskih hum ki nije p restala - one sada p o s ta ­ju d io k u ltu rnog pejzaža.374

Pitanje koje se nem inovno nam eće na kraju svake studije o m aterija lu jeste da li previše daje­m o m eta ln im p o sudam a n a značenju u fo rm ira ­n ju identiteta?

A ristokratska ideologij a uvij ek traž i određene, po tencija lne kandidate m eđ u g ru p o m p redm eta koji će sim bolično predstavljati n jihov status. Sav pogrebn i m aterijal ne m ože se jednostavno po- sm atrati kao odraz društvenog statusa po jed inca ili njegove aktivnosti. Pogrebni depozit ispun ja­va k u ltu rn o -d ru štv en i kod, tj. ideološki diskurs čije je osnovna svrha pozicion iran je po jed inca u o d n o su n a vlast.375 Za života poglavar je bio uk ljučen u form iran je sopstvene slike o sebi, ve­likog ra tn ika , m udrog , poštenog, p ravednog itd. Posude su neki oblik finalne percepcije, fo rm i­rane slike o poglavaru kao sposobnom trgovcu, velikom v ladaru kom e d rug i donese poklone i ta slika nije završena sa sm rću, m em orija zajednice i dalje živi.

ZahvaleAdnan Busuladžić (Zemaljski muzej BiH, Sarajevo), Andrijana Pravidur (Zemaljski muzej BiH, Sarajevo), Athanasios Sideris (Foundation of the Hellenic World, History and Archaeology, Athens), Ferdinando Sci- acca (Universita di Chieti, Pescara), Josipa Mandić (Universita della Basilicata, Potenza), Marija Ljuština (Filozofski fakultet, Beograd), Martina Blečić Kavur (Izola, Slovenia), Miloš Jevtić (Filozofski fakultet, Beograd), Rosa M. Albanese Procelli (Universita di Catania, Catania).

373 Srejović / M arković 1981, 77-78.374 Ba6wh 2008, 81.375 Baray 2008, 14.

83

Summary

Social-economic and symbolic role of the imported metal vessels in

Glasinac

t t e earliest traces of imported goods from the Mediterranean south are typical for Glasinac pla­teau. During the eighth century BC there was a rise in livestock aristocracy in Glasinac area. Prominent individuals were able to mobilize larger labor force for the construction of public facilities, as well as to show their power through the ownership of prestig­ious items. One of the markers of the new ruling class is the emergence of imported metal vessels, which is a theme to be discussed in this paper. Parts of metal vessel sets were found only in grave assemblages dated from the early 7th century to the end of the 5th cen­tury. Besides being the distinctive grave goods found in princely graves, from the 5th century they become a part of the inventory of luxury warrior graves of Glasinac area.

Most of the imported metal vessels from Glasi­nac were produced in south Italic and /or Etruscan workshops. t te r e were two main forms of distribu­tion of goods from southern Italy and Etruria: direct trade and exchange with local communities along the coastline and/or trading through colonial intermedi­aries on the eastern coast of the Adriatic Sea. t t e first model whereby the imported material came directly to the local communities without an intermediary is less likely. t t e fact is that there is no evidence yet of the large settlements of indigenous population with a capacity to accept goods and carry out further re­distribution. t t i s , clearly, does not imply the inferior position of the local communities. Nevertheless, the social structure itself and the economic strategy of the early communities of the Iron Age on the east coast of the Adriatic Sea were not focused on the urbaniza­tion or creation of a wide network of monopoly over trade and exchange. A direct contact would have in­dicated much more imported finds among the local aristocracy's grave goods, which was not the case. t t e number of imported finds is very small on the Adriatic shoreline and in the immediate hinterland when compared with the Glasinac plateau and further inland. t t e model of colonial intermediary is a more probable answer to the question where the goods from Italic centres ended up. Along with the Italic imports somewhat bigger in number, the Greek con­tinental goods included mainly phialae and cups. t t e origin of imported objects found among the "barbar­ians" in Glasinac is mostly interpreted through their

economic activity, with a strong Greek economic and social component bringing changes to the barbaric hinterland. t te s e postulates were later criticised by researchers. Although the imported objects played an important role in defining the social prestige, they did not have power to shape up or change the existing social and political relations. Imported objects repre­sent the symbolic power of the chief, his status and economic position, but not the origin of his power and status. Prior to contacts with Greece, the chiefs had to create objects that symbolically represented their social, military and economic power. For chiefs from Glasinac these are likely to have been lavishly ornamented grinders and/or parts of weapons.. t t e trade and exchange with metal vessel sets or their parts should be seen, without any doubt, as a model of redistibution through several intermediaries. Yet, it is not always possible to make a sharp distinction between a ritual exchange and an economic exchange. Depositing metal vessel sets with chiefs is the final act of distribution and circulation of vessels in the society.

Bibliografija

Albanese Procelli, R. M. 2012, Vasellame bronzeo in Sicilia dalla protostoria all’arcaismo recente, in: Bronzes grecs et romains, recherches recentes — Hommage a Claude Rolley, M., ed. Denoyelle,S. Descamps-Lequime, B. Mille, Stephane V., l’Institut national d’histoire de l’art, Paris 2012.

Albanese Procelli, R. M. 2006, I recipienti in bronzo a labbro perlato, in: Gli Etruschi da Genova a Am- purias, Atti del XXIV Convegno di Studi Etruschi ed Italici, (Marseille-Lattes, 20 sett.-1 ott. 2002), I-II, Pisa-Roma, Istituti Editoriali e Poligrafici In- ternazionali 2006, 307-318.

Albanese Procelli, R. M. 2004, Pratiche funerarie a Siracusa in eta arcaica: cremazioni secondarie in lebete, Kokalos 46, 1, 75-125.

Albanese Procelli, R. M. 1985, Considerazioni sulla distribuzione dei bacini bronzei in area tirrenica e in Sicilia, in: Il commercio etrusco arcaico, atti dell’Incontro di Studio, Roma 5-7 dicembre 1983, Roma, Consiglio Nazionale delle Ricerche 1985, 179-206.

Albanese Procelli, R. M. 1979, Bacini bronzei con orlo perlato del Museo Archeologico di Siracusa, Boll. Arte, 4, 1-20.

Alekshin, V. A. 1983, Burial Customs as an Archaeolo­gical Source, Current Anthropology, Vol. 24, No. 2, 137-149.

84

Atanacković-Salčić, V. 1977, Prethodni izvještaj sa istraživanja praistorijskih tumula u Ljubomiru, Tribunia 3, 19-50.

Arnold, B. 2005, Mobile Men, Sedentary Women? Material culture as a marker of regional and su- pra-regional interaction in early Iron Age south­west Germany, in: Celts on the Margin: Studies in European Cultural Interaction 7th c. BC - 1st c. AD. Essays in Honor of Zenon Wozniak Krakow, ed. H. Dobrzanska, J. V. S. Megaw and P. Poleska, Institute of Archaeology and Ethnology of the Pol­ish Academy of the Sciences 2005, 17-26.

Arnold, B. 2002, A Landscape of Ancestrors: t t e Space and Place of Death in Iron Age West-Cen­tral Europe, in: t t e Space and Place of Death, ed. H. Silverman, D. B. Small, Archaeological Papers of the American Anthropological Association, No. 11, 129-143.

Arnold, B. 2001a, Power Drinking in Iron Age Europe, British Archeology, 57, 12-19.

Arnold, B. 2001b, t t e limits of agency in the analysis of elite Iron Age Celtic burials, Journal of Social Archaeology, Vol. 1, No. 2, 210-224.

Arnold, B. 1999, Drinking the Feast: Alcohol and the Legitimation of Power in Celtic Europe, Cam­bridge Archaeological Journal, Vol. 9, No. 1, 71-93.

Arnold, B. 1995, Honorary Males or women of sub­stance? Gender, status and power in Iron-Age Europe, Journal of European Archaeology, Vol. 3, No. 2, 153-168.

Arnold, B. 1991, t t e Deposed Princess of Vix: t t e Need for an Engendered European Prehistory, in: t t e Archaeology of Gender, ed. D. Walde, N. D. Willows, t t e University of Calgary 1991.

Ea6uh, C. 2008, ^p^M u gpyru. AHTMHKa ^ep^e^^Mja u ^ep^e^^Mja aHTMKe, Clio, Beorpag 2008.

Babić, S. 2007, „Translation Zones“ or Gateway Communities Revisited: t t e case of Trebenište and Sindos, Aegeum, 27, 57-61.

Ea6uh, C. 2004, noraaBapcTBo u nonuc - Grapuje rB03geHo go6a ^HTpanHor BanKaHa u rpuKu CBeT, CAHX BanKaHonomKu MHCTMTyT, Beorpag2004.

Babić, S. 2002, Princely Graves of the Central Balkans - A Critical History of Research, European Jour­nal of Archaeology, Vol. 5 (1), 70-88.

Babić, S. 2001, Headgear of the Early Iron Age Tri­bal Chieftains Social and Symbolic Aspects, 3HM XVII, Beorpag 2001, 83-91.

Baray, L. 2008, Dimension socio-economique et sym- bolique des depots funeraires aristo-cratiques d’Europe occidentale (VIIIe-Ier s. avant J.-C.), Prehistoires Mediterraneennes, 14, 2-29.

Barbarić, V. 2010, Gradina Rat kod Ložišća, otok Brač, 2007-2008, Izdanja HAD, 26, 155-171.

Batović, Š. 1976, Le relazioni culturali tra le sponde adriatiche nell'eta del Ferro, u: Jadranska obala u protohistoriji. Simpozijum Dubrovnik, 1972, 11-95.

Baron Tacla, A. 2008, ‘Prestation Economy’: a model for Late Bronze Age and Early Iron Age burial de­position in Central-Western Europe, Revista do Museu de Arqueologia e Etnologia, 18, 133-153.

Benac, A. / Čović, B. 1957, Glasinac, dio II - Željezno doba, Zemaljski muzej, Sarajevo 1957.

Blečić Kavur, M. / Pravidur, A. 2011, Ilirske kacige s područja Bosne i Hercegovine, Glasnik Zemalj­skog muzeja u Sarajevu, 53, 35-122.

Blečić Kavur, M. / Miličević-Capek, I. 2011, O horizon­tu ratničkih grobova 5. stoljeća na prostoru istoč­ne obale Jadrana i njezina zaleđa: primjer novog nalaza iz Vranjeva sela kod Neuma, Pril. Inst. Ar- heol. Zagrebu, Vol. 28, 31-94.

Blečić Kavur, M. / Kavur, B. 2010, Grob 22 iz beograd­ske nekropole Karaburma: Retrospektiva i per­spektiva, CmapuHap, LX, 57-81.

Bojanovski, I. 1985, Ilirska plemena u istočnoj Herce­govini i njihov smještaj, Tribunia, 9, 7-24.

Collis, J. 2003, ^ e European Iron Age, Routledge 2003.

Čović, B. 1987, Glasinačka kultura, u: Praistorija jugo- slovenskih zemalja V, ed. A. Benac, Sarajevo 1987, 575-644.

Čović, B. 1987, Grupa Donja Dolina - Sanski Most, u: Praistorija jugoslovenskih zemalja V, ed. A. Benac, Sarajevo 1987, 232-286.

Čović, B. 1983, Importation of bronze vessels in the western Balkans (7th to 5th century), in: LAdriatico tra Mediterranee e peninsola balcanica nell an- tichita, Taranto 1983, 147-154.

Čović, B. 1979, Kneževski grobovi glasinačkog područ­ja, u: Sahranjivanje kod Ilira, ed. M. Garašanin, Bal- kanološki institut SANU, Beograd 1979, 143-167.

Čović, B. 1976a, Bronzane knemide iz Dabrice kod Stoca, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, XXIX, 19-32.

HoBuh. E. 1976b, Od Eymuupa do Mnupa, BecenuH Macnema, CapajeBo 1976.

Čović, B. 1964, Osnovne karakteristike materijalne kulture Ilira na njihovom centralnom području, u: O teritorijalnom i hronološkom razgraničenju Ilira u praistorijskom dobu, ur. A. Benac, CBI, knj. 1, Sarajevo 1964, 95-150.

Čović, B. 1959, Glasinac 1957. Rezultati revizionog iskopavanja tumula glasinačkog tipa, Glasnik Ze­maljskog muzeja u Sarajevu, XIV, Sarajevo 1959, 53-85.

De Juliis, E. M. 1996, L’incontro dei Greci con le genti anelleniche della Puglia, in: I Greci in Occidente, Catalogo della mostra (Venezia 1996), a cura di G. Pugliese Carratelli, Milano 1996, 549-555.

85

D ’Ercole, M. C. 2002, Importuosa Italiae Litora: paysa- ge et echanges dans l’Adriatique meridionale a l’epoque archaique, Centre Jean Berard, Neaples2002.

Dietler, M. 1997, t t e Iron Age in Mediterranean France: colonial encounters, entanglements, and transformations, Journal of World Prehistory, 11, 269-358.

Dietler M. 2005, Greeks, Etruscans, and thirsty bar­barians: Early Iron Age interaction in the Rhone Basin of France, in: Centre and Periphery: Com­parative Studies in Archaeology, ed. T. C. Cham­pion, New York 2005, 129-145.

'fiyKHuh, M. / JoBaHOBuh, M. 1966, MnupcKa KHe- ^eBCKa HeKponona y ATeHM^M, HapogHu My3ej, HauaK 1966.

Eggebrecht A. (ed.) 1988, Albanien. Schatze aus dem Land der Skipetaren, Ausstellungskatalog Hilde- sheim, Mainz 1988.

Fiala, F. 1899, Die Ergebnisse der Untersuchung pra- historischer Grabhugel auf dem Glasinac im Jahre 1896, Wiss. Mitt. Bosn. Herz. 6, Bosnisch-Herce- govinischen Landesmuseum, 7-32.

Fiala, F. 1897, Die Ergebnisse der Untersuchung pra- historischer Grabhugel auf dem Glasinac im Jahre 1895, Wiss. Mitt. Bosn. Herz. 5, Bosnisch-Herce- govinischen Landesmuseum, 3-28.

Fiala, F. 1895a, Die Ergebnisse der Untersuchung pra- historischer Grabhugel auf dem Glasinac im Jahre 1893, Wiss. Mitt. Bosn. Herz. 3, Bosnisch-Herce- govinischen Landesmuseum, 3-38.

Fiala, F 1895b, Rezultat pretraživanja prehistoričkih gromila na Glasincu godine 1895, Glasnik Ze­maljskog muzeja u Sarajevu, VII, Sarajevo 1895, 533-565.

Fiala, F. 1893, Uspjeh pretraživanja prehistoričkih gromila na Glasincu godine 1893, Glasnik Ze­maljskog muzeja u Sarajevu, V, Sarajevo 1893, 717-764.

Fiala, F. 1892, Rezultati prehistoričkog ispitivanja na Glasincu u ljetu 1892., Glasnik Zemaljskog muze­ja u Sarajevu, IV, Sarajevo 1892, 389-444.

Filow, B. D. / Schkorpil, K. 1927, Die archaische Ne­kropole von Trebenischte am Ochrida-See, Berlin und Leipzig 1927.

Furtwangler, A. 1890, Olympia: die Ergebnisse der von dem Deutschen Reich veranstalteten Ausgra- bung (Tafelband 4): Die Bronzen und die ubrigen kleineren Funde von Olympia, Berlin 1890.

Gavranović, M. 2011, Die Spatbronze- und Fruhei- senzeit in Bosnien, Universitatsforschungen zur prahistorischen Archaologie 195, Bonn 2011.

Glogović, D. 1979, Nalazi geometrijske keramike iz Daunije na području Istre, Histria Archaeologica, 10, sv. 2, 57-84.

Govedarica, B. 2002, Zwischen Hallstatt und Grie- chenland: die Furstengraber in der fruhen Eisen- zeit des Mittelbalkans, Godišnjak CBI, knj. 30, Sa­rajevo 2002, 317-328.

Govedarica, B. 1985, O istraživanju glasinačkih gradi­na, Materijali SADJ, XX, 15-27.

Govedarica, B. 1978, Prilog razmatranja kulturnih veza Balkana i jugoistočne Italije u starijem želje­znom dobu, Materijali SADJ, 16, 77-91.

Gosden, C. 1985, Gifts and Kin in Early Iron Age Eu­rope, Man, Vol. 20 (3), 475-493.

Guštin, M. 1977, Beitrage zu den Vorgeschichtlichen Verbindugen zwischen Slowenien und Basarabi, Apulum, XV, 155-168.

Hanks, B. 2008, t t e Past in Later Prehistory, in: Prehi­storic Europe - t te o ry and Practice, ed. A. Jones, Wiley-Blackwell Publication 2008, 355-284.

Hatzi, E. G. 2008, t t e Archaeological Museum of Olympia, Latsis Group, Athens 2008.

Howes Smith, P H. G. 1984, Bronze Ribbed Bowls from Central Italy and Etruria - Import and Imi­tation, Bull. Ant. Beschaving, 59/2, 73-112.

Xpuaoatopou, A. / Xpuaoatopou, n . 2007, TAOOI nOAEMIZTON TON APXAIKON XPONON A nO TH AYTIKH NEKPOnOAH TOY APXONTKOY nEAAAZ, u: Ancient Macedonia VII, Macedonia from the Iron Age to the death of Philip, Papers read at the Seventh international symposium held in ttessaloniki, October 14-18, 2002, Institut for Balkan Studies, 113-132.

fyvcmaSou, A. 2012, H Iepeia rr|c ZlvSou, u: npryKtmaaec; rr|c Meaoyelou a tqv auyq rr|c Iatoplac;, ed. NiKoAaoc Xp. ZtapnoAiSr|c & MipiKa RavvonouAou, AGqva 2012, 388-411.

Johnson, P. F. 1955, A Note on Owl Skyphoi, American Journal of Archaeology, Vol. 59, No. 2, 119-124.

Kamp, K. A. 1998, Social Hierarchy and Burial Tre­atments: A Comparative Assessment, Cross-Cul­tural Research, Vol. 32, 79-11.

Katić, M. 2002, Greeks and the Hinterland of Western Balkans, u: Grčki utjecaj na istočnoj obali Jadrana, ur. Cambi. N., Čače, S., Kirigin, B., Književni krug, Split 2002, 423-433.

Kimming, W. 1969, Zum Problem spathallstattischer Adelssitze, in: Siedlung, Burg und Stadt: Studien zu ihren Anfangen, ed. K.-H. Otto, J. Hermann, Festschrift fur Paul Grimm. Schr. Sektion Vor-u. Fruhgesch. 25, Berlin 1969, 95-113.

Kirigin, B. / Johnston, A. / Vučetić, M. / Lušić, Z. 2009, Palagruža - t t e Island of Diomedes - and Notes on Ancient Greek Navigation in the Adriatic, in: A Connecting Sea: Maritime Interaction in Adriatic Prehistory, ed. S. Forenbaher, BAR International Series 2009, 137-155.

86

KottapiSou, A. 1989, Bspytva 1989. Avaamqiq ato vsKpota^slo a ra PopsioSuriKa rr|c; apyalac; noXqc, AEM©, 3, 1-12.

Kristiansen, K. 1999, The Emergence of Warrior Ari­stocracies in later European Prehistory and their long-term history, in: Ancient Warfare: Archae­ological Perspectives, ed. J. Carman, A. Harding, Sutton Pub 1999, 175-190.

Kristiansen, K. 1998a, Chiefdoms, states and systems of social evolution, in: Social Transformations in Archaeology-Global and local perspectives, ed. M. Rowlands, K. Kristiansen, Routledge 1998, 236-259.

Kristiansen, K. 1998b, Europe before History (New Studies in Archaeology), Cambridge University Press 1998.

Krstić, V. 2007, Vasi bronzei da Novi Pazar, in: Bal- kani. Antiche civilta tra il Danubio e l’Adriatico, ed. T. Cvjetićanin, G. Gentili, V. Krstić, (katalog izložbe), Milano 2007, 78-83.

Ky3MaH, n . 1988, npunor k o h npoyuyBafteTo Ha HeKpononaTa og :*ene3Ho BpeMe Kaj PagonumTa 6nu3y Grpyra, Macedoniae Acta Archaeologica, 9, 103-110.

Landolfi, M. 2000, Greci e Picceni nelle Marche in eta archaica, Hesperia, 12, 127-148.

Lilibaki-Akamati, M. / Akamatis, M. I. / Chrysosto- mou, P. 2011, The Archaeological Museum of Pe­lla, Latsis Group, Athens 2000.

Lo Porto, G. 1996, Tombe arcaiche di Peuceti emer- genti, Studi di Antichita, 9, 7-36.

Lo Porto, G. 1994, Due nuove tombe scoperte a Ca- vallino, Studi di Antichita, 7, 47-84.

Luschey, H. 1939, Die Phiale, Berlin 1939.Marić, Z. 1977, Reviziono iskopavanje ilirske grobnice

u Kačnju kod Bileća, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, XXX-XXXI, Sarajevo 1977, 101-110.

Marić, Z. 1964, Donja Dolina, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, XIX, Sarajevo 1964, 5-128.

Marić, Z. 1959, Grobovi ilirskih ratnika iz Kačnja, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, XIV, Sara­jevo 1959, 87-102.

Marijan, B. 2001, Željezno doba na južnojadranskom području (istočna Hercegovina i južna Dalmaci­ja), VAHD, Vol. 93, 7-221.

McGovern, E. P 2000, The Funerary Banquet of „King Midas“, Expedition, Vol. 42, No. 1, 21-29.

Milcent, P. Y. 2012, Residences aristocratiques et experience urbaine hallstattiennes en France (VIe-Ve siecle av. J.-C.), in: Die Frage der Protour­banisation in der Eisenzeit La question de la pro­to-urbanisation a l’age du Fer, Akten des 34. inter- nationalen Kolloquiums der AFEAF vom 13.-16. Mai 2010 in Aschaffenburg, ed. S. Sievers und M. Schonfelder, Romisch-Germanische Kommission

des Deutschen Archaologischen Instituts Fran­kfurt 2012, 91-113.

Mihovilić, K. 2002, Grčki i helenistički nalazi u Isti i Kvarneru, u: Grčki utjecaj na istočnoj obali Jadra­na, ed. N. Cambi, S. Čače., B. Kirigin, Književni Krug Split 2002, 499-514.

Miše, M. 2005, Grčka i helenistička keramika iz Faro- sa u Arheološkome muzeju u Splitu,VAPD, 25-48.

Montanaro, A. C. 2010a, La ceramica a figure nere in area apula. Produzioni, diffusione e contesti, in: La Ceramica a Figure Nere di Tipo Attico Prodotta in Italia, ed. Bellelli, V.m Mediterranea VII, 203-268.

Montanaro, A. C. 2010b, Una Patera Baccellata in Bronzo da Altamura (Ba): Confronti e Produzi- one, Archeologia Classica, Vol. LXI/11, 491-524.

Montanaro, A. C. 2009/10, Una tomba di Guerriero da Altamura (Ba) e la pratica dei doni esotici in area Apula, Taras, XXIX-XXX, Revista di Archeologia, 7-40.

Montanaro, A. C. 2007/08, La „Nascita dei Princi- pes“ in Daunia e le Influenze Dell’Orientalizzante Tirrenico: Alcune Riflessioni, Taras, XXVII- XXVIII, Revista di Archeologia, 7-47.

Murray, O. 2009, The Cuture of the Symposion, in: A Companion to Archaic Greece, ed. K. Raaflaub, H. Wees, Blackweel Publishing 2009, 508-523.

Muscarella, W. O. 1988, The Background to the Phrygian Bronze Industry, in: Bronzeworking Centres of Western Asia: C. 1000-530 B.C., ed. J. E. Curtis, Taylor & Francis 1988, 177-192.

Naso, A. 2006, Anathemata etruschi nel Mediterra- neo orientale, in: Gli Etruschi e il Mediterraneo. Commerci e politica, AnnMuseoFaina XIII (Orvi- eto, 16-18.12.2005), Roma 2006, 351-416.

Nijboer, J. A. 2008, Italy, its Interconnections and Cul­tural Shifts During the Iron Age, XVII Internatio­nal Congress of Classical Archaeology, Roma 22­26 Sept. 2008 Session: Long-distance contacts and Acculturation in central Italy from 1000 to 700 B.C. Bollettino di Archeologia, 1-22.

OdaBuh, p. 2003, rpaguHe Tpe6uu>a u cycjegHux onmTMHa y 3anefiy jy^Hor gujena JagpaHa: xpoHonoruja, Tunonoruja, npo6neM KynTypHor BpegHoBarna, rpaguHe Kao noKa3aTe^M HaceaeHocTu, pacnopeg rpaguHa, Kao Moryhu noKa3aTea rnaBHux KOMyHUKa^ujcKux npaB a^, Tpu6yHua, 10, 29-43.

Palavestra, A. 2006, Ćilibar u arheologiji, u: Magija ći- libara, ed. A. Palavestra, V. Krstić, Narodni muzej, Beograd 2006; Arheološke monografije, 18, 32-85.

Palavestra, A. / Babić, S. 2003, The Princely Graves Landscape of the Central Balkans, u: Sahranjiva- nje u bronzano i gvozdeno doba, ed. R. Vasić, Sim- pozijum, Čačak 2002, 203-210.

Palavestra A. 1995, Strongholds of Power - The Terri­torial Aspect of the Princely Tombs of the Early

87

Iron Age in the Central Balkans, Balcanica, XXVI, 35-56.

Palavestra, A. 1993, Praistorijski ćilibar na central­nom i zapadnom Balkanu, Balkanološki institut, SANU, Beograd 1993.

Palavestra, A. 1990, Praistorijska trgovina, Balcanica, XXI, 149-164.

nanaBecTpa, A. 1984, KmMeBCKu ^po6oBu Ha fynm panm M EanKaHy, CAHX Beorpag 1984.

Pare, C. 1997, La dimension europeenne du commer­ce grec a la fin de la periode archaique et pendant le debut de la periode classique, in: Vix et les ephemeres principautes celtiques, ed. P. Brun andB. Chaume, Paris 1997, 261-286.

Pare, C. 1991, Furstensitze, Celts and the Mediterra­nean World: Developments in the West Hallstatt Culture in the 6th and 5th Centuries BC, Procee­dings of the Prehistoric Society, 57, part 2, 183­202.

Pare, C. 1989, Ein zweites Furstengrab von Apremont - “La Motte aux Fees” (Arr. Vesoul, Dep. Haute- Saone), in: Untersuchungen zur Spathallstattkul- tur im ostfranzosischen Raum, Romisch-Germa- nisches Zentralmuseu, Mainz 1989, 411-472.

Parović-Pešikan, M. 1985/86, Grčko-Italske i heleni­stičke vaze iz Zemaljskog muzeja u Sarajevu, Gla­snik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, 40/41, Saraje­vo 1985/1986, 39-60.

Parović-Pešikan, M. 1982/83, The finds from Čungar and the problem of Italic import into the hinter­land of the Adriatic, Arch. Iugoslavica, 22-23, 70­75.

napoBuh-nemuKaH, M. 1960, O KapaKTepy rpuKor MaTepujana Ha ^nacMH^y u nyTeBu meroBor npogupama, CmapuHap, 11, 21-45.

Parker Pearson, M. 1999, The Archaeology of Death and Burial, Sutton Publishing, Stroud 1999.

Parzinger, H. 1993, Phrygische Doppelnadeln aus Bogazkoy - Zur ostlichen Herkunft einer balka- nischen Nadelform, Istanbuler Mitteilungen, Vol. 43, 305-311.

Payne, H. 1940, Perachora I. The sanctuaries of Hera Akraia and Limenia: the architecture, bronzes and terracottas, Oxford 1940.

Popović, Lj. 1975, Arhajska grčka kultura na srednjem Balkanu, Narodni muzej Beograd 1975.

nonoBuh, R>. 1956/57, PagonumTe (npunor npoyua- Bamy unupcKo-rpuKe KynType y MaKegoHuju), 3HM, I, 75-94.

Posluschny, G. A. 2007, From Landscape Archaeology to Social Archaeology. Finding Patterns to Explain the Development of Early Celtic “Princely Sites” in Middle Europe, in: Digital Discovery. Exploring New Frontiers in Human Heritage, ed. J. T. Clark, E. Hagemeister, CAA 2006 Computer Applicati­ons and Quantitative Methods in Archaeology,

Proceedings of the 34th Conference, Fargo, Uni­ted States 2007, 131-141.

Potrebica, H. 2013, Kneževi željeznog doba, Merdija- ni, Zagreb 2013.

Potrebica, H. 2008, Contacts between Greece and Pannonia in the Early Iron Age with Special Con­cern to the Area of Thessalonica, in: Import and Imitation in Archaeology, ed. P. Biehl, Rassama- kin, Y., Langenweisbach, Beier & Beran 2008, 187­212.

Preložnik, A. 2007, Japodska princesa z Libne? Ženska knežja oprava iz Špilerjeve gomile 2 na Libni, in: Scripta Praehistorica in Honorem Biba Teržan, ed. Blečić, M., Črešnar, M., Hansel, B., Hellmuth, A., Kaiser, E., Metzner-Nebelsick, C., Situla, 44, Lju­bljana 2007, 505-517.

Rathje, A. 2008, Tracking down the Orientalizing, XVII International Congress of Classical Archae­ology, Roma 22-26 Sept. 2008 Session: Long-dis­tance contacts and Acculturation in central Italy from 1000 to 700 B.C., Bollettino di Archeologia, 23-30.

Raubitschek, K. I. 1998, Isthmia Volume VII, The Me­tal Objects 1952-1989, American School of Cla­ssical Studies, Athens 1998.

Rolley, C. 1995, Production et circulation des vases de bronze, de la Grande Grece a I’Europe hallstatti- enne, Ocnus, 3, 163-178.

Rolley, C. 1991, Bronze en Messapie, I Messapi, CI- SMG, XXX, Taranto, 185-207.

Rowlands, M. / Frankenstein, S. 1998, The internal structure and regional context of Early Iron Age society in south-western Germany, in: Social Transformations in Archaeology-Global and local perspectives, ed. M. Rowlands, K. Kristiansen, Routledge 1998, 324-363.

Rowlands, M. 1998, Conceptualising the European Bronze and Iron Ages, in: Social Transformations in Archaeology-Global and local perspectives, ed. M. Rowlands, K. Kristiansen, Routledge 1998, 45­63.

Sciacca, F. 2008a, Veio. La metallotecnica orienta- lizzante e i rapporti con l’Oriente, XVII Interna­tional Congress of Classical Archaeology, Roma 22-26 Sept. 2008 Session: Long-distance contacts and Acculturation in central Italy from 1000 to 700 B.C., Bollettino di Archeologia, 5-19.

Sciacca, F. 2008b, Commerci fenici nel Tirreno ori- entale: uno sguardo dalle grandi necropoli, XVII International Congress of Classical Archaeology, Roma 22-26 Sept. 2008 Session: Long-distance contacts and Acculturation in central Italy from 1000 to 700 B.C., Bollettino di Archeologia, 45-61.

Sciacca, F. 2006/07, La circolazione dei doni nell’aristocrazia tirrenica: esempi dall’archeologia, Revista d’Arqueologia de Ponent, 16-17, 281-292.

88

Sciacca, F. 2005, Patere baccellate in bronzo. Oriente, Grecia e Italia in eta orientalizzante, Studia Ar- chaeologica 140, L’Erma di Bretschneider, Roma2005.

Sideris, A. 2006, Achaemenid Toreutics in the Greek Periphery, in: Ancient Greece and Ancient Iran: Cross-Cultural Encounters, ed. S. M. Reze Dar- bandi, A. Zournatzi, Athens 2006, 339-352.

Sicani, Elimi e Greci. Storie di contatti e terre di fron- tiera, Catalogo della mostra, Palermo, Palazzo Belmonte Riso, 26 giugno - 10 ottobre 2002, a cura di F. Spatafora, S. Vassallo, Palermo 2002.

Sparkes, B. A. / Talcott, L. / Richter, G. M. A. 1970a, Black and Plain Pottery of the 6th, 5th, and 4th Cen­turies B. C., Part 1, The Athenian Agora, Vol. 12, American School of Classical Studies at Athenas.

Sparkes, B. A. / Talcott, L. 1970, Black and Plain Pottery of the 6th, 5th, and 4th Centuries B. C., Part 2 Indexes and Illustrations, The Athenian Agora, Vol. 12, American School of Classical Studies at Athenas.

Spatafora, F. / Vassallo, S. 2010, L’ultima citta: rituali e spazi funerari nella Sicilia nord-occidentale di eta arcaica e classica, Palermo, Regione sicilia, Asse- ssorato dei beni culturali e dell’identita siciliana, Dipartimento dei beni culturali e dell’identita si- ciliana.

CpejoBuh, ff. 2002, Mnupu u TpauaHu, flepeTa, Eeorpag 2002.

Srejović, D. / Marković, Č. 1981, A Find from Lisjevo Polje near Ivangrad, Arch. Iugoslavica, XX-XXI, 70-79.

Steinhauer, G. 2001, The Archaeological Museum of Piraeus, Latsis Group, Athens 2001.

Stibbe, C. 2003, Trebenishte: the fortunes of an unu­sual excavation, Studia Archaeologica 121, Roma2003.

Stipčević, A. 1984, Kult heroiziranog pokojnika u ilir­skoj religiji, u: Duhovna kultura Ilira, ur. A. Benac, Posebna izdanja ANUBiH knj. LXVII, CBI knj. 11, Sarajevo 1984, 215-221.

Stocker, R., S. 2009, Illyrian Apollonia: Toward a New Ktisis and Developmental History of the Colony, Unpublished PhD thesis, Department of Classics of the College of Arts and Sciences, University of Cincinnati 2009.

CmouneB, P. 2009, Ouana Me3oM^anoc b TpaKua, CTyguu KynTypHo HacnegcTBo, Hob 6’MrapcKM yHuBepcuTeT, C o^ua 2009.

Strong, E. D. 1966, Greek and Roman gold and silver plate, Methuen, London 1966.

Tagliente, M. 1985, Elementi del Banchetto in un centro arcaico della Basilicata (Chiaromonte), in: Melanges de l’Ecole fran^aise de Rome, Antiquite T. 97, No. 1, 159-191.

Tarditi, C. 2006/07, Importazioni greche ed elites in­digene: presenza e funzione del vasellame in bron- zo arcaico in area apula, Revista d’arqueologia de Ponent, 16-17, 310-317.

Tarditi, C. 1996, Vasi di bronzo in area Apula. Produ- zione greche ed italiche di eta arcaica e classica, Pubblicazioni del Dipartimento di Beni Culturali dell’Universita di Lecce, Settore Storico-Archeolo- gico 8, Lecce 1996.

Teleaga, E. 2008, Griechische Importe in den Nekro- polen an der unteren Donau 6. Jh.-Anfang des3. Jhs. v. Chr., Marburger Studien zur Vor- und Fruhgeschichte 23, Rahden/Westf 2008.

Teržan, B. 1995, Handel und soziale Oberschichten im fruheisenzeitlichen Sudosteuropa, in: Handel, Tausch und Verkehr im bronze und fruheisen- zeitlichen Sudosteuropa, ed. B. Hansel, Sudosteu- ropa-Schr. 17, Prahist. Arch. Sudosteuropa 11, Munchen/Berlin 1995, 81-160.

Teržan, B. 1987, The Early Iron Age of the Central Balkans, Arch. Iugoslavica, 24, 7-27.

Tefimann, B. 2004, Grabhugel 30 aus Rusanovići. un- tersuchungen zu Kontakten zwischen der Glasi- nac-Hochebene und dem Westlichen Japodischen Raum (Lika-Hochebene), Godišnjak CBI, Vol. XXXIII/31, Sarajevo 2004, 139-183.

Testart, A. 2001, Deux politiques funeraires, Trabalhos de Antropologia e Etnologia, 41, 3-4, 45-66.

Thomason, K. A. 2010, Banquets, Baubles, and Bron­zes: Material Comforts in the Neo-Assyrian Pala­ces, in: Assyrian reliefs from the palace of Ashur- nasirpal II, ed. A. Cohen, S. E. Kangas, University Press of New England 2010, 198-242.

Thurston, T. 2009, Unity and Diversity in the Europe­an Iron Age: Out of the Mists, Some Clarity?, Jour­nal of Archaeological Research, Vol. 17, 347-423.

Trachsel, M. 2004, Untersuchungen zur relativen und absoluten Chronologie der Hallstattzeit, Univer- sitatsforschungen zur prahistorischen Archaolo- gie 104, Bonn 2004.

Triester, Y. M. 2007, The Toreutics of Colchis in the 5th-4th Centuries BC Local Traditions, Outside Influences, Innovations, Ancient Civilizations from Scythia to Siberia, 13, 67-107.

Triester, Y. M. 1997, The Role of Metals in Ancient Greek History, Brill Academic Publishers 1997.

Truhelka, Ć. 1902, Sojenica u Donjoj Dolini (drugo iskopavanje god. 1901.), Glasnik Zemaljskog m u­zeja u Sarajevu, XIV, Sarajevo 1902, 257-274.

Tuck, S. A. 1994, The Etruscan Seated Banquet: Villa- novan Ritual and Etruscan Iconography, Ameri­can Journal of Archaeology, Vol. 98, No. 4, 617­628.

Bacuh, P. 2010, EenemKe o ^nacuH^y: xpoHonoruja KHe^eBcKux rpo6oBa, CTapuHap, 59, 109-117.

89

Vasić, R. 2007, Kneginje Centralnog Balkana, in: Scripta Praehistorica in Honorem Biba Teržan, ed. Blečić, M., Črešnar, M., Hansel, B., Hellmuth, A., Kaiser, E., Metzner-Nebelsick, C., Situla, 44, Lju­bljana 2007, 557-563.

Bacuh, P 2004, BenemKe o ^nacMH^y - AyTapujaTu, Balcanica, XXXV, Beorpag 2004, 35-49.

Vasić, R. 2003, To the North of Trebenishte, u: Tre- benishte: the fortunes of an unusual excavation,C. Stibbe, Studia Archaeologica 121, Roma 2003, 111-133.

Vasić, R. 2003b, Die Nadeln im Zentralbalkan: (Voj­vodina, Serbien, Kosovo und Makedonien), Pra- historische Bronzefunde, 13/11, Franz Steiner Verlag, Stuttgart 2003.

Vasić, R. 2002b, Beleške o Glasincu - hronološka i teritorijalna pitanja, Balcanica, XXXII-XXXIII, 7-36.

Bacuh, P. 2000, AyTapujaTu Ha KocoBy, 36opHMK pagoBa Ouno3o^cKor ^aKynTeTa XXX, YHMBep3UTeT y npumTUHu 2000, 317-324.

Vasić, R. 1999, Die Fibeln im Zentralbalkan (Vojvodi­na, Serbien, Kosovo und Makedonien), Prahisto- rische Bronzefunde, 14/12, Franz Steiner Verlag, Stuttgart 1999.

Vasić, R. 1997, The Early Iron Age Regional Groups in the Užice Area, Balcanica, 28, 45-62.

Bacuh, P. 1996a, O unupcKo-rpuKoM 6nary m3 HoBor na3apa, HoBona3apcKu 36opHMK, 20, 15-21.

Bacuh, P. 1996b, Tpe6eHumTe u CuHgoc, 3HM, Vol. 16, No. 1, Beorpag 1996, 143-148.

Vasić, R. 1993, An Etruscan bone box from south­west Serbia and the problem of Late Archaic im ­ports in the central Balkan area, Arheološki ves- tnik, 43, 53-66.

Vasić, R. 1991, Cultural Groups of the Early Iron Age in the West and Central Balkans and Posibilities of Their Ethnical Identification, u: Paleobalkanska plemena između Jadranskog i Crnog mora od ene- olita do helenističkog doba, ur. A. Benac, SANU i CBI knj. 44. Sarajevo-Beograd 1991, 73-82.

Vasić, R. 1983, Greek Bronze Vessels Found in Yugo­slavia, Živa Antika, 32-33, 185-194.

Vasić, R. 1982, Prilog proučavanju grčkog oružja u Jugoslaviji, Godišnjak CBI, XX, knj. 18, Sarajevo 1982, 5-25.

Vasić, R. 1975, Donja Dolina i Makedonija, Godišnjak CBI, XIV, Sarajevo 1975, 81-94.

Verger, S. 2007, Les Etrusques, l’Italie du Nord et l’Europe transalpine (XIe-Ve s. av. J.-C.), Les Do­ssiers D’Archeologie, No. 322, 94-101.

Bnaduh-Kpcmuh, E. 1999, HapogHu ^ m b o t m KynTy- pa Cp6a y m c t o h h o j ' Xep^roBUHu, My3ej X ep ^- roBMHe y Tpe6umy u Emorpa^cKu My3ej y Beo- rpagy 1999.

Zotović, M. 1985, Arheološki i etnički problemi bron- zanog i gvozdenog doba zapadne Srbije, Zavičajni muzej u Titovom Užicu i Savez arheoloških dru­štava Jugoslavije, Beograd 1985.

M uwuh, O. 1979, Tpo6oBu unupcKux paTHMKa - KnuueBo Kog HuKmuha, y: CaxpamuBame Kog Mnupa, (yp.) M. EapamaHUH, CAHY, BanKaHo- nomKu MHCTMTyT, Beorpag 1979, 205-216.

Young, S. R. 1958, The Gordion Tomb, Fall, 3-13.Wgcowski, M. 2011, Symposion, or drinking together.

The rise of the Greek aristocratic banquet (9th to 7th century B.C.), Wydawnictwo Sub Lupa, Warszawa 2011.

Wgcowski, M. 2002, Towards a definition of the sym- posion, in: Euergesias charin. Studies Presented to Benedetto Bravo and Ewa Wipszycka by Their Disciples, ed. T. Dedra, M. W^cowski, J. Urbanik, Warsaw 2002, 337-361.

Wells, P. 2008, Trade and Exchange in Later Prehi­story, in: Prehistoric Europe - Theory and Prac­tice, ed. A. Jones, Wiley-Blackwell Publication 2008, 356-372.

Wells, P. 1998, Identity and Material Culture in the Later Prehistory of Central Europe, Journal of Ar­chaeological Research, Vol. 6 (3), 239-298.

90

Tab. 1. Inventar kneževskoggroba s Ilijaka II/1

91

Tab. 2. Importovane bronzaneposude: 1. Čitluci I/5 (ZMBiH, foto: A. Jašarević), 2. Osovo II/1 (ZMBiH, foto: A. Jašarević), 3. Ilijak XIII/1 (prema Teržan 1995), 4. Gordion (prema Teržan 1995)

Tab. 3. Bronzane patere: 1. Palestrina, 2. Pontekagnano, 3. Červeteri,4. Narsija (1-4: prema Sciacca 2006/2007); Fiale: 5. Glasinac (prema Čović 1983),

6. Olimpija (prema Furtwangler 1890), 7. Chiaromonte (prema Montanaro 2009/2010)

93

Tab. 4. Omfalos fiale: 1. Brezje I/1-2 (ZMBiH, foto: A. Jašarević)

94

Tab. 5. Lotos fiale: 1. Osovo (ZMBiH, foto: A. Jašarević), 2. Troisen (prema Steinhauer 2001),3. Makedonija (prema Sideris 2006), 4. Castiglione di Conversano (prema Lo Porto 1996), 5. Metropoliten muzej

(http://www.metmuseum.org/toah/works-of-art/66.116), 6. Privatna kolekcija (www.cahn.ch)

95

Tab. 6. Lotos fiale: 1. Olimpija (prema Furtwangler 1890), 2. Radolište (prema nonoBMfr 1956/1957), 4.Olimpija (prema Hatzi 2008), 5. Sirakuza (prema Albanese Procelli 2004),

6. Potpećine (prema Čović 1983), 7. Radolište (prema Ky3MaH 1988)

96

4d

4e 4f 4g

6

5

Tab. 7. Bronzane cjediljke: 1. Via Emanuela-Ginos (p re m a ta rd i t i 1996), 2. Čitluci (Z M B iH , fo to : A . Jašarev ić ),3. Purgatoria-Rutiliano (p re m a T a rd iti 1996), Grobni nalazi Zagrađe I/3 (p re m a B lečić K a v u r / P ra v id u r 2012);

Omfalos fiale: 1. Chariamonte (p re m a T ag lien te 1985), 2. Kusače (Č o v ić 1983)

97

Tab. 8. Ojnohoe: 1. Bjelosavljevići, 2.Gordion (1-2. Prema Teržan 1995), 3. Inventar humke VIII/3 (prema Blečić Kavur /Pravidur 2012)

98

Tab. 9. Bronzane ojnohoe: 1-2. Čitluci V (ZMBiH, foto: A. Jašarević), 3-4. Bošova mogila,5-6. Grudine, Ljubomir (prema Atanacković-Salčić 1977), 7. Kačanj (MH - Trebinje, foto: A. Jašarević)

99

Godišnj ak/Jahrbuch 2014,43:101-111 DOI: 10.5644/Godisnjak.CBI.ANUBiH-43.38

Gradina na Kolojanju - sijelo gospodara donje Neretve

Snježana VasiljSarajevo

D elta rijeke N eretve (Sl. 1) n a sebe je skrenula p o zo rn o st već krajem starijeg željeznog doba, posebno od 4. st. pr. Kr. kada Teopom p, grčki pisac kojeg kasnije citira Strabon, u svojoj G e­ografiji (VII. 317) naglašava značaj trgovišta (e^noptov) u N aronu , N eretvi gdje se, iako iska­zano kroz o d ređ en u sum nju: „(...) nalazi k era ­m ičko posuđe s H iosa i T asosa"1 U to m k o n tek ­stu značaj N arone u djelu nepm Xouq (Oplovbi) ističe i Pseudo Skilak. O n u drugoj polovici IV.

st. pr. Kr. navodi da „(...) trijere (xpiqpqq) - lađe n a vesla i trgovačke lađe n a jed ra - p lo ia (n \o ia ) uplovljavaju 80 stadija uzvodno uz rijeku N aron do velikog jezera i o toka u n jem u koji je pogodan za zem ljo radn ju“.2

Zapravo, to je vrijem e (po B. M arijanu riječ je o 5. fazi željeznog doba n a južno jad ranskom p o d ru č ju ) kada se i n a p ro sto ru H ercegovine, posebno n jez inom istočnom dijelu, sve više osje­ćaju grčko-italski utjecaji.3 Kasnije će tijekom

Sl. 1. Delta rijeke Neretve s lokacijom gradine na Kolojanju (satelitski snimak, prema Google Earth)

___________________ 2 Isto, 278-279; Gabričević 1980, 165, fn. 6.1 Cam bi / Pasini 1980, 286. 3 M arijan 2001, 86-103; 160-161.

101

Sl. 2. Gradina Kolojanj (satelitski snimak Google Earth)

sljedećih stoljeća biti p rihvaćene različite tekovi­ne helenističkog svijeta što će ove krajeve, iako n a periferiji grčkog svijeta, uvesti u taj k u ltu rn i krug. N ajznačajniji posredn ik , p ritom , b ila je r i ­jeka N eretva. Svojim tokom povezala je is točnu obalu Jadrana s n jezin im zaleđem , određujući tako sveukupan ku ltu rno-pov ijesn i razvoj čitave regije. Iako posuđe s H iosa i Tasosa do sada nije pronađeno , različit arheološki m aterijal p o tv r­đuje značaj ove regije i dop rinos N eretve takvom razvoju.4

U loga trgovišta u njezinoj delti n eo sp o rn o je bila velika. Preko nje ostvarene su veze s raz li­čitim grčkim krajevim a izravno s prekom orsk im kolonijam a južne Italije i Sicilije ili posredova­n jem Ise, Fara i Korčule n a sredn jodalm atinsk im otocim a.5 Ipak, arheološka istraživanja (iako obilježena izn im n o usp ješn im istraživanjim a t i ­jekom zadnjeg desetljeća prošlog stoljeća, p o seb ­no o tk rićem A ugusteum a te rezim irana, izm eđu

4 Zaninović 1980, 173-180; Gabričević 1980, 161-166; Niko- lanci 1980, 155-160; Kirigin 2010, 148-149.5 Katić 2009, 27-31.

ostalog, n a dva znanstvena skupa od ržana u M et­koviću 1977. i 2001. god.) n isu u onom razm jeru u kojem bi se, s obzirom n a značaj lokaliteta, ali i čitavog prosto ra , m ogla očekivati.6 N jim a je ak ­tualiz iran n iz p itanja, a, izm eđu ostalog, i on ih vezanih za Pseudo-Skilakovo jezero, poznato iz 24. poglavlja Pseudo-Skilakove Oplovbe, od n iza znanstvenika povezano s deltom N eretve.7 U zadnje vrijem e postavlja se pitanje: rad i li se ovdje o jed n o m ili, vrlo m oguće, o dva em pori- ja - jed n o m helen ističkom i d rugom , zapravo, kasnijoj rim skoj N aroni.8 Stajalište o N aroni kao jed instvenom em poriju u neretvanskoj del­ti okolnosti n a te renu u cijelosti ne opravdavaju. N aim e, nem a dovoljno nalaza koji bi po tvrd ili veći značaj N arone tijekom završn ih faza starijeg željeznog i tijekom helenističkog doba, što je već zam ijetio C. Patsch,9 m eđu tim , to ne znači da ih s

6 Cam bi 1980, 127-153; M arin 2003, 11-29; M arin 2002, 415-421; Katić 2009, 21-22.7 Patsch 1906, 367-369; Suić 1955, 128-185.8 Katić 2009, 22.9 Patsch 1996, 367-368.

102

obzirom n a karak teristične geološke pojave ovog p o d ru č ja u budu ćn o sti nije m oguće očekivati.

Z a razliku od N arone (Vid kod M etkovića), nešto je d rugačija situacija s n jez in im n ep o sred ­n im , ali i nešto daljim okružen jem kako u R e­publici H rvatskoj tako i u Bosni i Hercegovini. O sim M ale grad ine koja se nalazi n eposredno iznad Č apljine10 (poznata jo š od 1906. god.), n e ­davno su reg istriran i lokaliteti: M asline u D esna- m a n a g rad in i Lukavac, nedaleko od N arone u RH i D ubine u D oljanim a, sm ješten n eposredno ispod grad ine uz lijevu obalu rijeke N eretve u Bosni i H ercegovini. N a n jim a je p ro n ađ en za ­nim ljiv arheološki m aterijal koji helen izam na ovim p rosto rim a om ogućava sagledavati u n o ­vom svjetlu.11 Pored n jih , ovom prigodom , p o ­zo rn o st b ih skrenula n a još jed an grad insk i loka­litet, zapravo je d n u od najvećih, a zbog položaja n a kojem se nalazi zasigurno i je d n u od značaj­n ijih dosada n e reg istriran ih g rad ina u donjem toku rijeke N eretve (Sl. 2).12

S oko 370 m dužine i 170 m širine, približno pravoku tnog oblika, sm ještena je n a is taknu tom platou visoko iznad H utovog b lata kod danas sla­b o naseljenog m jesta Kolojanja u zaleđu općine N eum n a 486 m nadm orske visine. Koliko se bez obavljenih istraživanja zasada m ože reći, rad i se o grad in i složenog tip a s izraženim e lem en­tim a u n u ta rn je podjele. To znači da je čini više zasebnih dijelova (cjelina) koji su m ogli nasta ti istovrem eno ili u in tervalim a dodavanjem novih integralnih prostora prvobitnom jezg ru .13 N a te re ­n u ih se, zasada, p repoznaje šest, m eđu tim , nije m oguće ustv rd iti jesu li, u ovom kontekstu , se­k u n d a rn a pojava ili su d io in tegralnog p rosto ra gradine. Izm eđu n jih posebno se izdvajaju dvije cjeline: p ristupn i p ro sto r s u lazom i g rad inska dom inan ta , središte naselja. G radinska dom i- nan ta , GD prosto r koji se inače doživljava kao m jesto naglašenog značaja za čitavu zajednicu, n a tlo c rtu ove g rad ine vrlo je p repoznatljiva (Sl. 3 i 4). Sm ještena je n a posebno is taknu tom m je ­stu, u ovom slučaju izvan cen tralnog gradinskog

10 Patsch 1906, 374-378.11 Šiljeg 203, 267-272; Vasilj 2007, 147-150.12 G radina na Kolojanju rezultat je Projekta „Podvodno i kopneno rekognosciranje p o druč ja Hutovog blata“ M in i­starstva obrazovanja i znanosti Federacije Bosne i H ercego­vine. Ovom prigodom posebno se zahvaljujem mr. sc. geo­logu G oranu G lam uzini koji nam je skrenuo p ozornost na zanim ljive kam ene konstrukcije na ovoj lokaciji.13 Suić 1976, 66.

Sl. 3. Gradska dominanta (kružni bedem) (foto: S. Vasilj )

Sl. 4. Nastavak istočnog kružnog bedema gradinske dominante (foto: S. Vasilj )

p rosto ra , n a najvećoj točki g rad ine bliže sjever­n o m bedem u, m jestu gdje je dom in ira la ne sam o p ro sto ro m grad ine nego i daleko širim p o d ru č ­jem . Pravilnog je k ružnog oblika, p rom jera 43 m . Zapravo im a izgled p rstenastog nasipa isp u ­n jenog lom ljenicam a više od m etra širine. O sim ovog izn im no upečatljivog p rosto ra n a g rad in i se, n a izdvojenoj cjelini P rosto r IV, također bliže sjevernom bedem u, uočava još jed n a form acija elip tičnog oblika veličine 23 x 31 m . Za razliku od okolnog te rena s karak terističnom m ed ite ­ranskom m akijom , ovaj p ro sto r karak terizira visoko i gusto raslinje što m ožda upućuje n a to da je riječ o trajnoj lokvi. Te lokve se jo š uvijek koriste i m ogu se vidjeti n a više m jesta upravo ovog dijela Hercegovine.

O d ru g im cjelinam a ove g rad ine za sada se teško očitovati. U nešto je povoljnijoj poziciji P rosto r Ia n a njezinoj sjeverozapadnoj stran i gdje se očito rad i o dosta složenom u laznom p ro sto ru i P rosto r V I n a supro tno j istočnoj stran i koji je

103

nesum njivo obram benog karaktera. Ipak, njezin karak ter na te ren u određ ivao je istaknut, d o m i­nan tan položaj. O sim što se sam po sebi doim ao izn im no sigurn im , doda tn o joj je zaštitu na te re ­nu p ružao čitav, vrlo prepoznatljiv, fortifikacijski sustav. Č ini ga im presivan vanjski b ed em p r i­bližne dužine 5,5 km p o d ig n u t čitavom dužinom njezinog perim etra . M eđutim , zbog stanja na lokalitetu , velikih urušavan ja i nepristupačnog terena zaraslog u n ep ro h o d n u m akiju, o ovom bedem u teško je p ruž iti više podataka. S izuzet­kom m anjeg po teza n a jugozapadnoj strani, zbog činjenice da je na te ren u dosta prepoznatljiv, na neke njegove elem ente ipak je m oguće skrenuti pozornost. R adi se o b ed em u prib ližno pravilnog toka s p reg ibom na jugozapadnoj s tran i ispred g rad in i p ristupnog p rostora . Iako njegova s tru k ­tu ra i d ruge karakteristike zasada n isu poznate, m ože se zaključiti da sa š irinom od 2 i više m e­tara, ovisno o položaju, danas im a izgled je d n o ­stavnog nasipa od lom ljenog kam ena. Izuzetak je p ris tu p n i p ro sto r gdje se na jugozapadnom

dijelu p e rim e tra nalazio glavni ulaz. U odnosu na liniju b edem a bio je sm ješten bočno s izraže­n im istakom na lijevoj stran i zbog, neosporno , što učinkovitije obrane s te, neprijatelju lakše dostupne strane. Inače, s obje strane u laza na la ­ze se m asivne kam ene konstrukcije, v jerojatno ostaci ob ram ben ih tornjeva, i danas dobro v id ­ljivi (Sl. 5). O to m u s koliko su p o zo rnosti g rađ e­n i svjedoče ostaci njihove konstrukcije p ri čem u se izm eđu lom ljenica vide veći, g rubo obrađen i kam eni blokovi. U cilju što bolje zaštite, iza u la ­znog prolaza nalazio se jedan relativno m anji b edem om ograđen p ro sto r označen kao P rosto r Ia koji je je k roz o tvor ili v ra ta o tvorena n a b e ­dem u om ogućavao p ris tu p u n u trašn jim d ijelo­vim a gradine. Zanim ljivo konstruk tivno rješenje ovog složenog obram benog sustava još je jedan bedem , nešto uži, po izgledu danas jednostavan suhozid. O dvajao se od vanjskog b ed em a na sje­veroistočnoj stran i gradine, točnije od P rosto ra V, tako što je paralelno s n jim čitavom dužinom pratio n jezin p e rim e ta r do n ivoa ulaznog P ro sto ­

Sl. 5. Ulazni prostor s ostacima obrambenih kula (foto G. Glamuzina)

104

Sl. 6. Pogled prema donjoj Neretvi i delti (foto: S. Vasilj)

ra Ia n a supro tnoj strani. M oguće da se, u ovom slučaju, rad ilo o hodno j liniji koja je b ran ite ljim a om ogućavala o d ređenu kom unikaciju izm eđu ovih dvaju su p ro tn ih dijelova gradine.

Sustav obrane, osim ovog, činio je i n iz d ru ­g ih na terenu još uvijek prepoznatljivih, vjerojat­n o n ak n ad n o p o d ignu tih bedem a. Vidljivi su na po tezu ispred glavnog ulaza i u tv rđenog ulaznog p rosto ra uz južn i bedem gdje se uočavaju o d ređ e­ne intervencije, m oguće neka proširenja ili p o t­p o rn i zidovi. O bram benu ulogu svakako su m o ­gli im ati i bedem i, bolje reći zidovi koji su, kako je već predočeno, unu tarn ji p rosto r g rad ine dijelili n a zasebne dijelove. Ipak, o to m u će se m oći go­voriti tek nakon istraživanja, kada će biti m oguće p ružiti odgovore n a bro jna p itanja koja se u k o n ­tekstu jednog ovakvog lokaliteta postavljaju.

Z a sada dovoljno je ukazati n a važnost p o lo ­žaja n a kojem se nalazila, a s kojeg se p ru ža n e ­vjerojatan, zapravo fascinirajući pogled n a široki p rosto r donje H ercegovine (Sl. 6). O čito da je m jesto odabrano sm išljeno od o n ih (u ovom slu­

čaju uv jerena sam D aorsa) koji su s jed n e strane bili svjesni ove pozicije, a s druge uloge koju je na takvom m jestu trebala preuzeti. Svojim g o spoda­rim a om ogućavala je p o d kon tro lom im ati ne sam o donji tok rijeke N eretve, n jezinu deltu, N e­retvanski kanal i pom orsk i p rolaz prem a Pelješcu i H varu (Sl. 7) nego i široki p rosto r H utovog b lata sa svim jezerim a (Sl. 8), p rom etne pravce p rem a Popovom polju, Stocu (Sl. 8), N eum u i istočnoj H ercegovini. Također je kon tro lira la najbliži pu t p rem a O šanićim a (udaljen im tek 12 km p rem a sjeveroistoku), toku rijeke N eretve sjeverno od Č apljine i dolin i Trebižata, o tvorenu prem a zapa­du, duboko u u n u trašn jo st delm atskog terito rija (Sl. 9).

S p osebnom p o zornošću treba je p rom atra ti u o dnosu na don ju N eretvu i plovni p u t koji je od em porija u delti vodio p rem a unu trašn josti u zvodno do rijeke K rupe, a zatim n jez in im sta ­r im tokom (danas vidljiv ispod Svitavskog jeze ­ra) do Svitave, zapravo krajnje točke na istoku H utova b lata (K arta 1). N jegov značaj n a terenu

105

Sl. 7. Položaj gradine Kolojanj prema ušću Neretve, Pelješcu i Hvaru

Sl. 8. Položaj gradine Kolojanj prema Hutovom blatu, jezeru Desilo i Daorsonu

106

Sl. 9. Položaj gradine Kolojanj prema Čapljini, sjevernoj Neretvi i na zapad prema Ljubuškom

Sl. 10. Pogled sa sjeverne strane Hutovog blata na gradinu Kolojanj i položaj lokaliteta Desilo i Sjekose (foto: S. Vasilj)

107

Sl. 11. Reljef Dioskura iz Dračeva (prema Paškvalin 1980.)

Sl. 12. Pogled na Hutovo blato i jezero Desilo s istoka, označene pozicije lokaliteta Desilo i gradine Kolojanj (foto: Solvej)

108

Karta 1. Plovni i kopneni pu t trgovišta u Naroni do Desila (izradio A. Abdurahmanović)

potv rđu je n iz lokaliteta: Tasovčići koji su n a sebe davno skrenuli p o zo rn o st,14 D ubine-D oljan i gdje je p ro n ađ en zanim ljiv arheološki m aterijal koji, osim što po tv rđu je kon tin u ite t ovog n ase ­lja od prapovijesti do srednjeg vijeka, posebno svjedoči o njegovu značaju u helenističko doba,15 Sjekose gdje su reg istriran i ostaci većeg n ase ­lja, D račevo s reljefom D ioskura ,16 (Sl. 11) b o ­žanskih blizanaca, „jahača bijelih konja“ koji su uk lesan i u živu stijenu upravo uz ovaj p u t bdjeli nad životim a njegovih lađara, p u tn ik a i ko n jan i­ka, te jezero Desilo koje se s bogatim arheo loš­k im m aterijalom , osim što svjedoči o različitim k u ltu rn im utjecajim a od eneolitika do kasnog srednjeg vijeka, p rom ovira kao značajna luka, posebno p ro m etn a tijekom zadn jih stoljeća stare ere17 (Sl. 10). Zbog takvog značaja jezero Desilo ne bi trebalo p rom atra ti izvan konteksta grad ine n a Kolojanju. N a to ukazuje i situacija n a terenu. Zbog tek nešto više od 1,5 k m udaljenosti, jeze ­

14 Bojanovski 1988, 98.15 Vasilj 2012, 113-134.16 Paškvalin 1980, 53-61.17 Atanacković-Salčić 1981, 11-26; Vasilj 2007, 147-150; Va­silj / Forić 2009, 156-163.

ro Desilo se čini kao logičan p u n k t - luka preko koje je ova g rad ina kom unic ira la s em porijem u N aronu. M eđutim , čini se da redov ita trgovačka razm jena nije jed in o za što su gospodari g rad ine n a K olojanju koristili ovu luku. R azloga je očito bilo i drugih . Jezero Desilo, svojim zanim ljivim položajem izdvojeno od cen tralne vodene m ase H utova b lata i zavučeno izm eđu dvaju b rd a Pu- lica i Lopate, tvorilo je skrovitu luku koja je gos­p o d a rim a s Kolojanja neo sp o rn o p ružala zaštitu i p ri gusarsk im ak tivnostim a koje zasigurno u ovakvim uv jetim a n isu izostajale. D apače, u to vrijem e p ira terija je česta te i službeno po tv rđena ak tivnost ilirsk ih zajednica n a većem , posebno ju žn o m dijelu istočnojadranske obale koju je, s obzirom n a položaj, jed n im dijelom sigurno i kon tro lira la (Sl. 12).

D o m in an tan položaj i kon tro la širokog p ro ­stora, posebno donje N eretve i njezine delte, p o ­tiče n a prom išljanje o važnosti g rad ine n a Kolo- jan ju kroz duži v rem enski period , pa razum ljivo i tijekom rim sk ih vo jn ih djelovanja posljednjih stoljeća prije Krista. P ritom se teško oteti do j­m u da zbog takvog strateškog značaja nije činila

109

važnu kariku u o b ram benom sustavu, zapravo m o sto b ran u uspostav ljenom n a donjoj N ere­tvi od R im ljana i n jihovih saveznika D aorsa, na čijoj te rito riji se nalazila, te n jim a suprotstavlje- n ih , ekspanzionistički raspo ložen ih D elm ata .18 N a D aorse p rito m ne bi trebalo gledati, što je do sada b io slučaj, kao n a snagu koja je R im ljan i­m a osiguravala pozad insku zaštitu19 nego kao na p a rtn e ra koji je svojim saveznicim a bio u stanju p ružiti izravnu i b rzu pom oć. Ne v jeru jem da upravo g rad in a n a K olojanju nije p rim jer za to. O čito da je upravo s nje bilo m oguće in te rv en ira ­ti n a široj terito riji je r je, prim jerice, od N arone, V ida kod M etkovića, udaljena ne više od 6-7 km .

Svoje savezništvo D aorsi su dugo dokazivali. Već 156. god. pr. Kr. p ružaju p o tp o ru , najprije G aju M arciju Figulu u vrijem e p o h o d a u del- m atsku zem lju kada je zbog zim e bio p rin u đ en napustiti ratište te se povući u p o d ruč je sigurne N erone, a zatim njegovom uspješnijem nasljed­n iku Publiju K orneliju Scipionu Naziki, osvajaču D elm inija, 155. god. (zapravo sve do sredine 1. st. pr. Kr. kada se Publije Vatinije p o d pritiskom D elm ata 44. god. pr. Kr. iz N arone m orao povući, ne negdje blizu nego n a jug, u sigurni D irahij).20 Tada su se napušten i D aorsi našli n a u d a ru ra to ­b o rn ih D elm ata. Poraza koji je uslijedio sigurno nije bila pošteđena n iti g rad ina n a Kolojanju, ali o to m u će zasigurno bolje posvjedočiti istraživanja koja bi se na terenu trebala dogoditi i p ružiti o d ­govore n a bro jna p itanja koja za sada nedostaju.

Summary

Gradina Kolojanje - Meetingplace of the masters o f Neretva

In the hinterlands of the Neum municipality there are remains of an impressive hilltop settlement (gra­dina) about 380 m long and 170 wide and placed on the high plateau above the Hutovo blato and delta of Neretva River close to the Kolojanj village. It is a complex type of gradina with six areas encircled with

18 Zaninović 1976, 169-184; Z aninović 1980, 173-180; Ga- bričević 1980, 161-163.19 Z aninović 1980, 1; Gabričević 1980, 162, fn. 14, 15, 16.20 Bojanovski, 1988, 40; Zaninović, 176.

walls which were protected by the strong fortification system. In this complex are clearly visible: approa­ching area with the complicated entrance and city dominance. The entrance was placed on the left side from the wall line. It was protected by the ISTAKA on the left side and towers which are still visible. City dominance is the most prominent point of the gradi­na, as well as the most significant area for the who­le community. It has a shape of the ring wall od 43 meters in diameter and it is made out of the chopped stones. By its prominent placement gradina ensured the control of the wide area: lower Neretva , mouth of the river, channel of Neretva and maritime passage to Pelješac peninsula and Hvar, area of Hutovo blato, communications to Popovo polje, Neum and Ošaniči (Daorson) as well as to Neretva river northern from Čapljina and river Trebižat on the west. Special atten­tion have to be paid to it role in the context of lower Neretva and its m outh since many important routes were leading trought this area to the hinterlands there during the last centuries BC. Many discovered sites confirm this thesis. The Desilo lake is promoted as an important harbour along with the sites Tasovčići, Doljani, Dračevo. We also have to emphasize its stra­tegic importance for the period of the Roman milita­ry activities in this area, especially in the last decades of the old era, where it makes an important part in the system of defence. Actually it plays a bridgehead between Romans and their allies Daorsi and bellicose Delmati on the other side.

Literatura

Atanacković-Salčić, Vi 1981, Arheološko nalazište na području Hutova Blata, Hercegovina, 1, Mostar 1981, 11-26.

Bojanovski, I. 1988, Bosna i Hercegovina u antičko doba, Djela ANUBiH LXVI, CBI ANUBiH/6, Sa­rajevo 1988.

Cambi-Pasini, N. 1980, Antički izvori o Naroni i Ne­retvi. Dolina rijeke Neretve od prethistorije do ra­nog srednjeg vijeka, HAD, 5, Split 1980, 279-293.

Cambi, N. 1980, Antička Narona - urbanistička topo­grafija i kulturni profil grada. Dolina rijeke Neret­ve od prethistorije do ranog srednjeg vijeka, HAD, 5, Split - Zagreb 1980, 127-153.

Cambi, N. 1988, Narona u odnosu prema bosansko- hercegovačkom zaleđu u ranoj antici. Bosna i Her­cegovina u tokovima istorijskih kulturnih kretanja u jugoistočnoj Europi, Sarajevo 1988, 39-56,

Gabričević, A. 1988, Narona i Grci. Dolina rijeke Ne­retve od prethistorije do ranog srednjeg vijeka, HAD, 5, Split - Zagreb 1988, 161-167.

110

Katić, M. 2009, Urbanistički i kulturni profil antičke Isse, Doktorska disertacija, Zadar 2009.

Kirigin, B. 2004, Faros, parska naseobina, prilog proučavanju grčke civilizacije u Dalmaciji, VAHD, 96, Split 2004, 9-301.

Marijan, B. 2000, Željezno doba na južnojadranskom području (istočna Hercegovina, južna Dalmacija), VAHD, 93, Split 2000.

Marin, E. 2002, Novi helenistički nalaz iz Salone i Na- rone, Grčki utjecaj na istočnoj obali Jadrana, Split 2002, 415-421.

Marin, E. 2003, Naronitanski Augusteum i arheološ­ka istraživanja u Naroni 1988.-2001., Arheološ­ka istraživanja u Naroni i dolini Neretve, izdanja HAD-a, 22, Zagreb 2003, 11-50.

Nikolanci, M. 1980, Iris Ilyrica. Dolina rijeke Neretve od prethistorije do ranog srednjeg vijeka, HAD, 5, Split - Zagreb 1980, 155-160.

Paškvalin, V. 1974, Interpretacije likovnih predstava na stijeni kod Dračeva (Čapljina), Starinar, XXIII, Beograd 1974, 53-61.

Patsch, C. 1906, Pseudo-Skilakovo jezero, GZM, XIII, Sarajevo 1906, 367.

Suić, M. 1953, Gdje se nalazilo jezero iz 24. poglavlja Pseudo-Skilakova Peripla, GZM, 8, Sarajevo 1953, 111-129.

Suić, M. 1976, Antički grad na istočnom Jadranu, Zagreb 1976.

Šiljeg, B. 2003, Neki antički lokaliteti naronitanskog agera, HAD, 22, Zagreb 2003, 267-272.

Vasilj, S. 2007, Lake Desilo, Hutovo blato: Archaeolo­gical investigations - Short report, Proceedings of the 13 Annul Meeting of the European Associati­on of Archaeologist, Zadar, Croatia 2007, 147-150.

Vasilj, S. / Foric, M. 2009, The Secrets of the Illyrian Warriors’ Harbor. Skyllis 2, DEGUWA, Pretzfeld 2009, 156-163.

Vasilj, S. 2012, Arheološki lokalitet Doljani - Dubi­ne u općini Čapljina, Bosna i Hercegovina, Prilog istraživanja donjeg toka rijeke Neretve, Godišnjak CBI ANUBiH 39, Sarajevo 2012.

Zaninović, M. 1966, Ilirsko pleme, Delmati, I. dio, Politička povijest i teritorijalna rasprostranjenost, Godišnjak ANUBiH 4, CBI 2, Sarajevo 1966, 23­33.

Zaninović, M. 1976, Rimska vojska u razvitku antike na našoj obali, Materijali XII, Beograd 1976, 169­184.

Zaninović, M. 1998, Područje Neretve kao vojni m o­stobran rimske antike. Dolina rijeke Neretve od prethistorije do ranog srednjeg vijeka, HAD, 5, Split - Zagreb 1998, 173-180.

111

Godišnj ak/Jahrbuch 2014,43:113-120 DOI: 10.5644/Godisnjak.CBI.ANUBiH-43.39

Istočnobosanska rudarska oblast

Edin VeletovacS ara jevo

Uvod

O svajanjem p o d ru č ja provincije D alm acije i n jenog sastavnog unu trašn jeg dijela, n a kojem se danas nalazi B osna i H ercegovina, R im ljani su započeli sistem sku eksploataciju zauzetih te ­ritorija . To se posebno odnosi n a aspekt ru d a r­skih aktivnosti u un u trašn o sti sam e provincije gdje su posto jali izuzetno bogati nalazi m etala. R udna nalazišta n a p o d ru č ju Bosne i H ercego­vine u vrijem e rim ske vlasti m ogu se podijeliti n a tr i osnovne oblasti: zapadnobosanska, sred- n jobosanska i istočnobosanska ru d arsk a oblast. U ovom rad u pažnja će se koncen trisa ti n a p o ­sljednju nab ro janu regiju, gdje se u jedno nalazio i cen tar rudarske adm in istra tivne uprave n a p o ­d ru č ju kom pletne provincije D alm acije, a p o sli­je i čitave Panonije. R udarska ak tivnost je ovdje nastavila svoj kon tin u ite t i nakon p ad a rim ske države krajem V stoljeća te je k roz p e rio d sred ­njeg vijeka bila značajno ru darsko središte. Ipak, tokom osm anske uprave, ova oblast biva p o ste ­p eno zanem arena i polako p ad a u zaborav, a tek dolaskom A ustro-U garske m onarh ije i ozbiljnim angažovanjem državn ih službenika osam desetih i devedesetih god ina XIX stoljeća počin ju siste­m atska istraživanja n a p o d ru č ju oko Srebrenice.

Prvi koji je izvršio istraživanje n a ovom p ro ­sto ru i napisao rad n a tu tem u b io je Ludvig Pogatschnig .1 O n je u tv rd io da se na p rosto ru G rad ine kod Srebrenice m ogu razlikovati dva pe rio d a u njenoj aktivnosti: rim sko doba i sred ­nji vijek. U idućim god inam a zajedno s n jim na istraživanjim a je sudjelovao Vaclav R adim sky koji je b io jed an od najzaslužnijih za b ro jna ot-

1 Više: Pogatschnig 1890, 125-130.

krića s p o d ru č ja okoline Srebrenice i koji je svo­jim istraživačkim rad o m uveliko doprin io da se razum ije važnost ovog antičkog grada. M eđutim , sve do 1891. godine nije bilo poznato pravo im e ovog adm in istra tivnog središta. Te godine, u svom članku Vaclav R adim sky je n a osnovu dva epigrafska spom enika konačno u tv rd io im e ovog drevnog g rada - D om avia .2 To je bilo u jedno i p rv i p u t kada se spom inje njegovo im e. N a p ro ­sto ru D om avije o tkriveni su bro jn i nalazi koji p ripadaju an tičkom p erio d u i m nogo su pom ogli u rekonstrukciji izgleda ovog g rada o čem u će r i ­ječi b iti nešto kasnije.

Uprava u istočnobosanskoj rudarskoj oblasti

Službenim osnivanjem provincije G orn ji Ilirik (Illyricum Superior), kasnije nazvanom D alm aci­ja nakon završetka B atonovog u stanka 9. god. n. e., rim ska vlast počinje s konsolidovanjem svoje uprave n a ovim prosto rim a. To je istovrem eno označilo p očetak eksploatacije ru d n ih nalazišta ne sam o n a p o d ru č ju istočne B osne već n a č ita­vom p ro sto ru koji danas zauzim a B osna i H er­cegovina. Istočnobosanska ru d o n o sn a oblast je prije svega obuhvatala današnje Podrin je i k ra ­jeve istočne Bosne. N a ovom terito riju je živio ilirski n a ro d D indara. Iako se uopšteno sm atra da se ru d arsk a ak tivnost n a p o d ru č ju istočne B o­sne m ože posm atra ti tek od dolaska R im ljana, to n ikako ne m ože biti tačno. U prilog ovoj čin je­nici ide p rah istorijsk i nalaz s p rosto ra iz okoline

2 Radim sky 1891, 8; CIL III 08359 = CIL 03, 12720a = AHB p 165; CIL III, 08360 = CIL 03, 12720b = AHB p 167.

113

Tuzle.3 Kako oko navedenog g rada nije p ro n ađ e ­n o n ijedno rud ište n iti n jihovi ostaci, zasigurno je da je ovaj nalaz došao iz b ro jn ih ru d o k o p a iz okoline Srebrenice. C en tri rim ske uprave su se nalazili n a dva m jesta n a p ro s to ru oko d an aš­njeg g rada Srebrenice: G rad ina Sase - D om avia i Skelani - M unicip ium M alvesia tium . M eđutim , tokom I stoljeća n. e. u ovom reg ionu dosad još uvijek nije zabilježeno da je posto jalo neko z n a ­čajnije adm istra tivno -up ravno središte.4

N a početku II stoljeća car Trajan (M arcus Ul- pius N erva Traianus Augustus) p rilikom ratova s D ačan im a uspijeva da osvoji jed n o ogrom no p rostranstvo koje je bilo naseljeno ovim velikim narodom . P ozadina tih p o h o d a je bilo izn im no bogatstvo D akije (Dacia) z la tnom ru d o m . Taj događaj je im ao za posljedicu skoro p o tp u n o za ­nem arivanje srednjobosanske oblasti u kojoj se do tog p e rio d a eksploatiralo zlato te preseljenje velikog bro ja ru d a ra u novoosvojeno p o druč je i p o tp u n i fokus n a eksploataciju z la tn ih rud išta . M eđutim , taj po tez označio je i okretanje glavne pažnje u sm jeru proizvodnje srebrne ru d e n a te ­rito riji istočne Bosne. U v rem enu vladavine cara A n to n in a Pija (Titus Aurelius Fulvius Boionius Arrius A nton inus Pius) koji je vladao 138-161. god. n. e. pretpostavlja se da pada osnivanje već p re th o d n o spom enutog m unicip ija M alvesia- tium .5 Ipak, ovaj g rad n ikad nije doživio takav

3 Riječ je o jednoj posud i u kojoj su p ronađen i ostaci olov­n og sjajnika (galenita) čija je nam jena bila da se rastopi i upotrijeb i za izradu. Ćurčić 1908, 83.4 Ivo Bojanovski je na osnovu jednog epigrafskog natpisa iz Rudog, ILJug III, 1558, tvrd io da je M u n ic ip iu m M a lves ia -

t iu m nastao u doba dinastije Flavijevaca, dakle u perio d u izm eđu 69. god. n. e. i 96. god. n. e. Ipak, taj spom enik je su­više teško rekonstruisati, budući da je od im ena navodnog m unicipija navedeno sam o slovo M., a tak o đ er i p rva dva slova F l., koja on pripisuje dinastiji Flavijevaca (F la v iu s) , što se ne m ože uzeti kao definitivno, jer je to vrlo lako m ogla b iti osoba koja je im ala gentilno im e F lav iu s.

D(is) M (a n ib u s ) / T (itus) F (la v iu s) S ilva /n u s d ec(u rio n )

M (a lv esa tii? ) / m u n i(c ip ii?) F l(a v i? ) / [ (O m unicip iju Mal- vesiatium pogledati Bojanovski 1988, 177-192). Škegro se datirajući ovaj m unicipij u vrijem e dinastije Flavijevaca ta ­kođer poziva na Bojanovskog. (Škegro 1999, 63)Dakle, kao što se m ože vidjeti, rekonstrukcija Ive Bojanov- skog je isuviše nestabilna da bi se m ogla uzeti kao činjenica.5 M esihović odbacuje tv rdn ju Bojanovskog da je ovaj m u n i­cipij nastao u doba Flavijevske dinastije iz I stoljeća iz jed ­n og vrlo jednostavnog razloga, a taj je da se na natp isu kojipotiče iz vrem ena H adrijana ILJug III, 1544 = AE 1910, 216, spom inje civ(itatis)?] / D in d a [r io r(u m )? . . . .] , što im plicira da se na jednom m jestu n isu m ogle nalaziti dvije teritorijal-no-upravne jedinice u isto vrijeme.

razvoj i usp jeh kao njegov susjed D om avija. R a­zlog je vrlo jasan , a taj je da je D om avija raspo la­gala ru d n im bogatstv im a koje M alvesiatium nije im ao. Sudeći po čitavom n izu natp isa n a kojim a se spom inje njegov naziv (Požega, Užice, Skela- ni, Stari Brod, Rudo, M isajlovina, K om ine) s obje strane D rine, m un ic ip ium M alvesiatium je pod svojom ju risd ikcijom im ao čitavo Srednje Podri- n je sve do ušća L im a i Prače u D rinu .6 Pitanje osnivanja m unicip ija D om avije još uvijek nije defin itivno riješeno, ali m ože se pretpostavljati da on p ad a otprilike u isto vrijem e kada i m u n i­cip ium M alvesiatium , dakle u p e rio d u vladavine A n to n in a Pija.

A rgentarije n a rijeci D rin i su bile podijeljene p rovincijskim gran icam a D alm acije i Panonije. Kako se vidi iz epigrafske građe koja se odnosi n a antičke A rgentarije i koja potiče s tog p o d ­ručja, ovdje je in tenzivna pro izvodnja o tpočela s carevim a Trajanom i H adrijanom (Publius Aelius Traianus H adrianus A ugustus), koji su osobitu pažn ju posvetili ovdašnjim ru d n ic im a srebra.7 Iza spom enika iz Tegara kod B ratunca m ožda se krije jed an od p rv ih p ro k u ra to ra A rgentarije iz Dalm acije, ukoliko je pretpostav ljeno čitanje na tp isa tačno .8 Spom enik p rip ad a v rem enu prije M arka A urelija (M arcus Aurelius A ntoninus A u-

/ P (u b liu s) A [e l( iu s )? - --] / p r i[n c e p s? civ(itatis)?] /

D in d a [r io r(u m )? . . . . ] / fu n c t[u s ? ---]

/ 5 v (iv u s) f(e c it ) s(ib i) [et su is p o ste]/ris [q u e e o ru m ] / h(ic)

[s(itus) e(st)]

M eđutim na osnovu spom enika CIL III, 14219,7, n a kojem se spom inje Vijeće dekuriona (I I I I decreto d e c u r io n u m ), koje je bilo jedno od najvažnijih institucija m unicipalnog središta, a koje se datira u doba H adrijanovog nasljednika, M esihović vrem enski datira osnivanje m unicipija Malve- siatium u 158. godinu ili nešto ranije. Do toga zaključka se došlo n a osnovu carske titu latu re A nton ina Pija, koji je u vrijem e podizanja spom enika im ao tribunske ovlasti po dvadeset p rv i put, što se poklapa sa 158. godinom . (M esi­hović 2011, 205)

Im p (era to ri) C a es(a ri) / T (ito) A e l( io ) H a d r(ia n o ) / A n -

tonino A u g (u sto ) / P io p (a tr i) p (a tr ia e ) d iv i H a d r(ia n i)

/ 5 f ( i l io ) d iv i T ra ian i P a rt(h ic i) / n ep(o ti) d iv i N e r v a e / p ro n (ep o ti) p o n tific ( i) / m a x im o trib u n (ic ia ) / potest(ate)

X X I co (n )s(u li) / 1 0 I I I I decr(eto) d e cu r(io n u m )

Ova pretpostavka se č in i jako prihvatljivom i im a m nogo više po tpo re u m aterijaln im dokazim a za razliku od tvrdnje Ive Bojanovskog koji je n a osnovu proizvoljnog zaključiva­n ja svoje mišljenje iznio kao nepob itnu istinu, a za njim su se poveli i d rug i autori.6 M esihović 2011, 158.7 Škegro 1991, 110.8 .... / p ro c u ra to ri] a rg (en ta ria ru m ) D e l/m a tic a [ru m ... qu i

ob h o n o re m ] m agistratu s /

114

gustus), m ožda v rem enu H adrijana ili A n ton ina Pija, kada je uprava ru d n ik a jo š uvijek bila ra z ­jed in jena. U drugoj polovini II stoljeća počinje m asovna eksploatacija m etala, kako n a p o d ru č ju istočne Bosne, tako i n a p ro sto ru čitave D alm a­cije i Panonije. Tome su kum ovali b ro jn i ratovi koje su R im ljani vodili s P artim a te barbarsk im n aro d im a K vadim a i M arkom anim a, kao i deval­vacija srebra koja je u to m p e rio d u bila n a v iso ­kom nivou. V jerovatno rad i brže i jednostavnije eksploatacije izvršena je reorganizacija ru d n ik a u D alm aciji i Panoniji za vrijem e M arka Aureli- ja kada oni bivaju objedinjeni p o d je d n u upravu metalla Pannonicorum et D alm aticorum . Ne zna se tačno kada se ta refo rm a desila, ali se p re tp o ­stavlja da se to dogodilo u prvoj deceniji (161­169) njegove vladavine. U Lam bezisu se nalazi spom enik na kojem se spom inje im e p ro k u ra to ra ovih ru d n ik a T iberija K laudija P rokula K orneli- jan a (Tiberio Claudio Proculo Corneliano).9 Svoju funkciju vjerovatno je obavljao u god inam a od 161. p a nadalje. O no što nedostaje je inform acija koja bi rekla gdje se nalazilo središte ovih ob je­d in jen ih ru d n ik a m etala. Nije nem oguće da je već tad a adm istra tivno središte bila Dom avija, što predstavlja sasvim rea lnu m ogućnost i, iako ova p retpostavka n em a uporište u epigrafskim dokazim a, ipak je ne treba otpisivati. Situacija u C arstvu se nije poboljšala n i nakon sm rti M arka Aurelija, uslijed čega je njegov nasljednik i sin K om od (M arcus Aurelius C om m odus A ntoninus Augustus) izvršio novu refo rm u rudarske o rgan i­zacije n a p ro sto ru Panonije i D alm acije. N ovom reorganizacijom ru d n ic i srebra su izdvojeni iz do tad a zajedničke uprave svih m eta la te su stav­ljeni p o d zasebnu up ravu Argentarie Pannonia- rum et D alm atiarum . Jedan natpis n a ko jem se spom inje Lucije D om icije E ro t (Lucio D om itio Eroti), p rem a m išljenju au to ra ovog rada, m o ž ­da označava prom jenu u upravi ru d n ik a n a ovim prosto rim a. N a ovom spom en iku u kojem se n a ­vodi Lucije D om icije E rot i u čiju je čast posve­ćen ovaj natpis, on je označen još uvijek kao pro-

d e n a [r io s ... d e d i t .. . . et , . . . ] o f i l io d e c(u rio n i) co l(o n iae) S ir/5

m i(en sis) f la m in i [ . . . .q u i

v ix it] a n n is X X I I m en si/b u s I I A e lia T [ .. . .m a rit]o et f il io

k arissi/m [is b en e ? m eren tibu s?

. . . . ? fe ] c it ; CIL III, 12739 = CIL III, 12740 = ILJug I, 83 = AE 1948, 243.9 IDRE-02, 00451 = ZPE-93-107 = AfrRom -07-02-893 = AE 1956, 00123 = AE 1991, 01691 = AE 1992, +01866 = AE 2009, +00077.

curator m etallorum Pannonicorum et Delmatico- ru m , dok njegov najvjerovatnije nasljednik koji zapravo podiže ovaj spom en ik M arko Aurelije Rustik (M arcus Aurelius Rusticus) im a titu lu du- cenarius, kao i vir egregius,10 što je oznaka koja se skoro pa redovno pojavljivala uz im ena prokura- to ra u III stoljeću koji su bili upravitelji sam o za ru d n ik e srebra .11 M oglo bi se pretpostaviti, n a ­ravno s od ređ en o m dozom rezerve, da je Lucije D om icije E ro t zapravo posljednji upravitelj obje­d in jen ih ru d n ik a m eta la u D alm aciji i Panoniji, dok bi njegov nasljednik M arko Aurelije Rustik b io p rv i p ro k u ra to r izdvojenih argentarija za ove dvije provincije .12 Jedan od upravitelja argentari-

10 CIL III, 8361 = CIL III, 12721.11 M arko Aurelije R ustik se na gore spom enutom natp isu zapravo ne spom inje kao nasljednik Lucija D om icija Erota. M eđutim , ind irek tn i dokazi za takvo što nalaze se upravo na sam om spom eniku. Č injenica da se čovjek ovako visokog ranga - v ir egregius i d u cen a riu s - nalazi u Dom aviji i u isto vrijem e je jako blizak s p rokuratorom Erotom daje logičan slijed za pretpostavku da je ovaj službenik bio sljedeći carski nam jesnik na p ro sto ru Domavije. Bilo bi veom a čudno da se čovjek s ovakvim ugledom i statusom u rim skom društvu nalazi u D om aviji bez ikakve funkcije, a jed ina koja bi ga bila dostojna u rudarskom središtu je upravo prokuratorska.12 Ovaj spom enik (CIL III, 8361 = CIL III, 12721) obično sesvrstava u III stoljeće, p rem a kom e su se izvlačili zaključcida je Dom avija u ovom p erio d u bila središte ru dn ika m eta ­la Dalmacije i Panonije. M eđutim , ako je pretpostavka daovaj spom enik p rip ad a k raju II stoljeća, tačnije vladaviniKom oda, Dom avija bi u tom slučaju već za vrijem e ovog cara, a m ožda čak i za vrijem e M arka Aurelija, bila centar objedinjenih svih ru dn ika m etala u D alm aciji i obje Pano­nije. Dakle, to bi onda značilo da je Dom avija od vrem ena nastanka ovog spom enika, pa tokom čitavog III stoljeća bila sjedište carskog prokuratora , ali sam o za rudn ike srebra (A rgentarije), a ne svih ru d n ik a kako se to dosad uopšteno sm atralo. (U poredi: M esihović 2011, 164; Bojanovski 1988, 198) Osim toga, epigrafski natpis n a kojem se spom inje p r o ­

cu ra to r m e ta llo ru m P a n n o n ic o ru m et D e lm a tic o ru m p rem a tv rdn jam a da p ripada III stoljeću bio bi izolovan slučaj na p o d ru č ju Domavije, je r svi ostali upravitelji s natpisa iz ovog grada u III stoljeću nose titu lu p ro c u ra to r A u g u sti ili p r o ­

cu ra to r a rg e n ta r ia ru m . Također, nem a nikakve logike da bi Dom avija tokom III stoljeća bila istovrem eno sjedište pro- ku ra to ra svih m e ta lla , a po red toga i svih a rg e n ta r ia . Ako je M arko Aurelije izvršio objedinjavanje svih ru d n ika Panoni­je i Dalmacije p o d jed n u upravu, a njegov sin K om od izdvo­jio rudn ike srebra iz te organizacije, onda nije m oguće da se u III stoljeću u D om aviji i dalje spom inje upravitelj s ova­kvom funkcijom . V jerovatno je prilikom Kom odove refor­m e, kada su rud n ic i srebra izdvojeni iz objedinjene uprave, Dom avija ostala cen tar argentarija, dok su ostali rudn ici bili vjerovatno dati u zakup jedan određen vrem enski period , za što posto ji po tvrda s epigrafskog natpisa koji spom inje Gaja Julija A gatopa zakupnika ferarija u sjeverozapadnoj Bosni. (ILJug II, 779 = AE 1973, 0411) Poslije su rudn ici željeza po-

115

ja se tak o đ er spom inje n a epigrafskom natp isu iz dalekog Efesa (Ephesus) p o d im en o m T it K laudi- je K senofont (Tito Claudio X enophonti).13 Kako je ovaj natp is p ro n ađ en n a p o d ru č ju današnje Turske, ne m ože se reći gdje je bilo sjedište ovog p rokura to ra , ali vodeći se p re th o d n im p re tp o ­stavkam a, vjerovatno je to bila upravo D om avi- ja, pogotovo ako se uzm e da je tačn a tv rdn ja da je D om avija posta la m unicip ij u doba A n ton ina Pija, za razliku od d ru g ih au to ra koji to pom iču p red kraj II ili sam i početak III stoljeća.14 Za v r i­jem e vladavine Septim ija Severa (Lucius Septimi- us Severus A ugustus) ili njegovog sina Karakale (M arcus Aurelius Severus A n ton inus Augustus), javlja se n a natp isim a im e p ro k u ra to ra Gaja Sil- vana M elaniona (Caio Iulio Silvano M elanioni), čije je sjedište bilo u D om aviji.15 M ože se p r im i­je titi da n a epigrafskim spom enicim a od početka III stoljeća, pa sve do p očetka IV stoljeća, rim ski upravitelji ru d n ik a srebra više ne nose p ro v in ­cijske oznake, već sam o procuratores A ugusti ili procuratores argentariarum, a uz tu titu lu skoro obavezno dolazi vir egregius. Sljedeći poznati p ro k u ra to r je b io Valerije Super (Valerius Super), koji je m nogo doprin io izgradnji i renov iran ju Dom avije. Prvi p u t se spom inje za vladavine cara M akrina (M arcus Opellius Severus M acrinus A u ­gustus), a kako je on vladao sam o god inu dana, o nda se spom en ik m ože datira ti u 217. ili 218. g od in u .16 Super je zaslužan za obnovu gradske tržn ice nastradale u požaru , koji su bili veom a česta pojava u antičko doba. Ista osoba se nalazi n a dužnosti p ro k u ra to ra argentarija i dvije g o d i­ne poslije kada carstvom upravlja ekscentrični i kontraverzn i car H eliogabal (M arcus Aurelius A nton inus A ugustus). S pom enik se datira u 220. godinu, a i ovog p u ta Valerije Super se spom inje u pohvalnom to n u iz razloga je r su završeni r a ­dovi n a g radskom kupatilu , a on je zaslužan za

novo došli p o d carsku upravu, s tim da sjedište upravitelja više nije bila Domavija. Taj drugi grad bi m ožda m ogao biti sve do danas nepoznati m unicipij u sjeverozapadnoj Bosni, gdje su se nalazili izuzetno bogati rudn ici željeza. P ro c u ra ­

tor a rg en ta r ia ru m je vjerovatno bio pod ređ en p rokuratoru svih ostalih ru dn ika s po d ru č ja Panonije i Dalmacije. Iz sve­ga proizilazi da se ovaj spom enik dakle treba datirati u kraj II stoljeća za vrijem e vladavine Kom oda, a ne u III stoljeće, kao što je to dosad bio slučaj.13 CIL III, O6575.14 Vidi: Bojanovski 1988, 196.15 CIL III, 12732 = AE 1893, 129.16 CIL III, 8363 (p 2328,117) = CIL III, 12733.

dovođenje vode u taj objekat.17 Iz v rem ena v lada­vine A leksandra Severa (M arcus Aurelius Severus A lexander Augustus) p o tiču dva počasna spom e­nika: jed an u čast već navedenog cara ,18 a drugi u čast njegove m ajke Julije M am eje (Iulia Avita M am aea ) } 9 P rvi ih je objavio Vaclav R adim sky 1892. godine, a natp isi su izuzetno značajni je r su om ogućili da se u po tpun o sti rekostru iše im e m unicip ija D om avija koji je posto jao n a G radini kod Srebrenice.20 Prvi spom enik se d atira u 232. ili 233. godinu, a vrlo v jerovatno je i d rug i sp o ­m en ik nastao u p rib ližno isto vrijem e. Počasne baze je podigao Julije Tacitijan (Iulio Tacitiano) vir egregius carski p ro k u ra to r ru d n ik a srebra. Ta­kođer, natp is je in teresan tan iz još jed n o g raz lo ­ga, a to je zbog toga što se n a n jem u D om avija posljednji p u t javlja u sta tusu m unicip ija. Idući spom eni D om avije nalaze se u vrijem e vladavine T rebonijana G ala (Gaius Vibius A fin ius Trebonia- nus Gallus A ugustus) koji je vladao 251-253. god. i njegovog sina Volusijana (Gaius Vibius Volusi- anus A ugustus) i to n a dva natp isa .21 Z a vrijem e ovih v ladara D om avija je unap rijeđena u status kolonije, a n a ovim spom enicim a jo š im a a tr i­b u t metallae (rudarska). Zahvaljujući natp isim a iz doba A leksandra Severa i T rebonijana Gala, m ože se p rilično tačno odred iti kada se dogodilo ovo uzdizanje Dom avije. Terminus p ost quem je god ina 232. ili 233, dok je term inus ante quem 253. godina. D o vladavine cara A urelijana (L u ­cius D om itius Aurelianus Augustus) n a pod ru č ju D om avije se i dalje n a epigrafskim spom enicim a spom in ju carski p rokurato ri, ali im im ena n isu poznata . Posljednji im enom poznati upravitelj iz D om avije je b io Aurelije V erekund (Aurelius Ve- recundus) koji se spom inje n a natp isu iz 274. g o ­d ine u doba A urelijana.22 N a spom eniku se n avo­di kako je ovaj upravitelj obnovio gradske term e.

Područje koje je spadalo p o d ingerenciju m u ­nicip ija D om avija je bilo najveće i najrazvijenije u istočnoj Bosni. Njegove granice i danas n isu u po tp u n o sti jasn o om eđene i, iako posto ji m nogo različitih teorija, ova je m ožda i najprihvatljiv i­ja, bez obzira n a to što se neke od pretpostavki

17 CIL III, 12734 = AE 1893, 130.18 CIL III, 8359 = CIL III, 12720a.19 CIL III, 8360 = CIL III, 12720b.20 Radim sky 1892, 8.21 CIL III, 12728; CIL III, 12729.22 CIL III, 12736 = AE 1893, 0131. (B) Vidi: Bojanovski 1988, 197; M esihović 2011, 175-176.

116

m ogu dovesti u sum nju: „Teritorij m u n . D om a- vianorum zauzim ao je sjeverni d io nekadašnjeg m alvesijatskog p o d ru č ja iz kojeg se izdvojio n eg ­dje oko polovice II. stoljeća, uključujući i čitav L udm er do D rin jače na sjeveru, a eventualno i G orn ji Birač s u sp o n o m n a R om aniju. N a ju g u se pro tezao otprilike do O sata, svakako nešto ju ž ­nije od Bjelovačke rijeke. Z apadna gran ica bila je rijeka Jadar s n jez in im pritokam a, dok je do- m avijanski terito rij n a istoku vjerovatno prelazio D rin u i zahvatao ru d o n o sn u oblast oko K rupnja (argentariae Pannonicae).“23 Što se sam og grada D om avije tiče, ona je zaista im ala izgled kakav bi trebao b iti jed n o g središta rudarske uprave. O na se nalazila n a m jestu gdje se spajaju M ajdanski Potok i Saska Rijeka. N jen u sp o n počinje u d ru ­goj polovini II stoljeća, kada n a ovim p rosto rim a započinje m asovna eksploatacija sreb rn ih ruda. M eđutim , svoj v rh u n ac ovaj g rad je doživio u III stoljeću, kada je ru d arsk a eksploatacija i b ila najin tenzivnija. N ajzaslužniji za b ro jna o tkrića iz D om avije b io je Radim sky, koji je više godina proveo n a iskopavanju toga područja . Sam grad je im ao sva glavna obilježja i građevine koje bi trebale da posto je u m jestu m unicipalnog , a k a ­snije i kolonijalnog karak tera, p o p u t kurije, suda, fo rum a itd. G radska kurija (curia) ili vijećnica je bila jed n a p rilično velika g rađev ina koja je im ala d im enzije 33,1 x 18,7.24 Uz ovu zgradu stajali su kao n jen i dodaci sudn ica (tribunal) ili zg rada za edile s istočne strane i stan nekog činovnika ili skladište za olovo sa zapadne strane.25 Istočno od sudnice su se nalazile te rm e (balneum ) koje su se spom injale n a natp isim a iz 220. godine kada je Valerije Super do n jih doveo vodu i 274. godine kada ih je Aurelije V erekund obnovio.26 Terme su bile pop rilično velik objekat, do sada najveći iskopan u D om aviji, koja se sastojala od če trd e­set i p e t odjeljenja, i bile su podijeljene n a m uške i ženske prostorije , a b io je uk rašen i m ozaikom . N a p ro sto ru g rada se nalazio i jed an m anji fo rum u sklopu kojeg je b ila kurija. D om avija je tokom III stoljeća izuzetno napredovala, pa je sam im

23 Bojanovski 1988, 200.24 Radim sky 1892, 4.25 Pašalić 1954, 60.26 Ne zna se tačan razlog zbog čega su term e obnovljene.M ožda je u p itan ju neki požar, što je bila prilično česta po ja­va u rim skim gradovim a. Također, posto ji m ogućnost da jem ožda prilikom nekog blažeg zem ljotresa Dom avija n astra ­dala, a sam im tim e i term e.

tim e i bilo logično da će u grad koji je b io cen ­ta r argentarija, a u jedno i jed an od najznačajnijih gradova u regionu, početi pristizati b ro jn i slojevi društva. Z asigurno je najviše došlo fizičkih ra d ­n ik a - ru d a ra koji su bili p rem ješten i da rade u ru d n ic im a srebra i olova. O sim njih , svaki važniji g rad je privlačio trgovce kojih je sigurno bilo u ve­ćem broju , a vjerovatno su se tu nalazili i razn i ne sam o rudarsk i nego i stručnjaci d ru g ih profesija. Epigrafski natp isi svjedoče o razn o ro d n o m sta ­novn ištvu koje je ovdje živjelo. Pored dom aćeg - ind igenog stanovništva, ovdje je bilo i R im ljana. Jedan natp is koji je isklesan n a grčkom jez iku i sam im tim e predstavlja ra rite t n a p ro sto ru Bosne i H ercegovine po tv rđu je da su u g radu boravili i stanovnici grčkog etnosa, a vjerovatno i s p ro s to ­ra istočnog dijela C arstva gdje je grčki jezik bio d o m in an tan .27 D a su Grci činili važan i uticajan sloj stanovništva po tv rđu je jed an lončarski pečat m ajsto ra G likona koji je, s obzirom n a svoj posao, vjerovatno bio prilično im ućan.28 Završetkom III stoljeća prestaje i zlatno doba Dom avije te počinje n jezin postepeni pad. Ne postoje epigrafski doka­zi iz IV i V stoljeća koji bi posvjedočili o stanju u sam om gradu. Najvjerovatnije opadanje značaja ovog grada im a veze s iscrpljenošću rudn ika sre­bra, pa tako p rim arn i razlog njegovog razvitka i uticaja u nedostatku srebra postaje najodgovorniji za dekadenciju i postepeni pad ovog nekadašnjeg centra rudarstva.

Eksploatacija i rudarska aktivnost

O bim eksploatacije n a p ro sto ru koji je obuhva- tao terito rij P odrin ja i istočne Bosne nije b io isti k roz čitavu vladavinu R im skog carstva od skoro p e t sto tina godina, je r je svoj v rh u n ac i najveći in tenzite t proizvodnje doživio u III stoljeću. P re­m a geološkim podacim a, u n jem u se nalaze olov­na, o lovno-cinkana i b ak arn a rud išta , m eđ u koji­m a su najznačajnija o lovno-cinkana srebronosna ru d iš ta kod Srebrenice.29 Iz navedenog podatka m ože se ustanoviti da R im ljani s ovog p o d ru č ja n isu eksploatisali sam o ru d e srebra, kako se to uopšteno sm atra, već su ovdje postojale i druge ru d e m etala koje su R im ljanim a bile izuzetno po trebne, p o p u t olova i bakra. R udnici koji su

27 Patsch 1895, 584.28 Patsch 1914, 187.29 Pašalić 1954, 60.

117

opskrbljivali rad ionice ru d am a su se nalazili na p ro s to ru Kvarc p lan ine i bili su dosta prostran i, a ono što ih razlikuje od srednjovjekovnih ru d o k o ­p a je to što su bili čvršće građeni, kao i to što su n jihovi rovovi pravolinijskog pravca, za razliku od srednjovjekovnih koji su poprečni. Iako su se ru d n ic i nalazili n a b ro jn im m jestim a ovog regi- ona, daleko najvažniji za rekonstrukciju obim a rudarske d jelatnosti u rim sko doba im aju nalazi s p o d ru č ja okoline današnjeg g rada Srebrenice. R udnici iz ko jih se vadila ru d a bili su povezani s cen trom u D om aviji b ro jn im putev im a i k o m u ­nikacijam a. Identificirana je jed n a jam a s o tvo ­ro m visokim tri, a širok im dva i po m etra , što odgovara karak teru rim ske tehnike, tako da su u jam u m ogla ulaziti kola za izvoz ru d e .30 N a p ro ­sto ru i okolini D om avije nađen i su b ro jn i ostaci koji pokazu ju koliko je rudarska ak tivnost ovdje bila in tenzivna. Najveća eksploatacija je bila to ­kom perio d a od druge polovine II stoljeća, pa sve do početka IV stoljeća. O sim ostataka troske, o t­kriveni su rudarsk i alati, b ro jn a o ruđa, rudarske lam pe, kao i kom adi sirove i poluistaljene rude itd. Zanim ljiv nalaz predstavlja kom ad olova na kojem je bila isp isana oznaka „XX“, što je vjero- va tno označavalo tež inu tog kom ada. Z asada još uvijek nije o tk rivena talionica, koja je sasvim si­g u rn o posto jala u je d n o m ovakvom m jestu.

Iako se nakon 274. godine više ne spom in ju carski p rokura to ri u D om aviji, to ne znači da oni tu n isu bili ili da je ru d arsk a ak tivnost nap rasno prestala. To najbolje m o g u posvjedočiti n u m iz ­m atički nalazi koji su nađ en i n a p ro sto ru ovog cen tra .31 O ni, naim e, p o tv rđu ju da se rudarska ak tivnost ovdje održala barem kroz čitavu p rv u po lov inu IV stoljeća. Početkom V stoljeća veli­ki n em iri u carstvu su izuzetno negativno uticali n a ekonom ski aspekt, pa sam im tim e i n a ru d a r­stvo. Pljačkaški p o h o d i b arb a ra n isu prek inuli ovu djelatnost, ali su je značajno um anjili te se ona sve više svodi n a lokalne po trebe d o m a­ćeg stanovništva. M oguće je da je rudarstvo na ovom terito riju kra tko tra jno oživljeno za vrijem e ostrogotske vladavine, koja je trajala nešto m anje od pedesetak godina, kada provincija D alm aci­ja ponovo proživljava jed an perio d stabilnosti i p rosperite ta .32 D olaskom slavenskih n a ro d a ru -

30 Im am ović 1976, 23.31 Radim sky 1891, 16; 1892, 23.32 Z a vrijem e ostrogotske vlasti, poznat je p o d a tak da je napodruč je provincije Dalmacije bio poslat jedan zvaničnik u

118

darska d jela tnost zam ire, a svoj novi p rocvat d o ­živjet će u sredn jem vijeku naseljavanjem ru d a ra Sasa.

Što se tiče sam og obim a izvađene ru d e na ovom p o druč ju , brojke koje su dobivene na osnovu istraživanja inž in jera M ehm eda Ram ovi- ća pokazuju da se tokom rim skog p e rio d a i sred ­njeg vijeka u srebren ičkom kraju izvadilo oko800.000 to n a rude , od čega n a tro sku o tpada oko250.000 to n a .33 O d te ru d e uk u p n o je p ro izvede­n o tokom ova dva razdoblja oko 50.000 to n a o lo ­va i 120 to n a srebra. U budućn o sti bi se trebalo izvršiti ispitivanje koliko je ove ru d e iskopano i koliko m etala proizvedeno sam o tokom rim skog perioda.

Zaključak

Kroz čitav p e rio d rim ske vladavine preko više od p e t s to tina godina, istočnobosanska rudarska oblast je zauzim ala veom a važno m jesto u r im ­skom ekonom skom sistem u. Kroz prvo stoljeće rim ske uprave, ovaj region ipak nije b io u p rvom planu. Tek n ak o n osvajanja D akije i osnivanja isto im ene provincije p očetkom drugog stoljeća, što je im alo za posljedicu napuštan je i zanem a­rivanje srednjobosanske rudarske oblasti koja je bila bogata zlatom , ru d n ic i iz is točn ih krajeva današnje Bosne i H ercegovine skreću pažn ju na sebe te će im ati cen tra lno m jesto u ovoj p riv red ­noj gran i za provinciju D alm aciju i Panoniju . Svoj najveći p rocvat i v rh u n ac ova regija je d o ­živjela u III stoljeću, dok je in tenzivna rudarska eksploatacija i p ro izvodnja tra ja la skoro dvije sto tine god ina - od druge polovine II stoljeća, p a sve do polovine IV stoljeća. A dm inistrativ- n o -u p rav n o središte ne sam o D alm acije nego i Panonije za sve ru d n ik e u drugoj polovin i II s to ­ljeća b ila je D om avija, dok je u III stoljeću bila sjedište i cen tar za ru dn ike srebra, kada ona bilje­ži svoj najveći procvat. O tom e svjedoče i b ro jn i epigrafski spom enici, kao i arheološki ostaci koji

službi kralja Teodorika, com es Sim eon, da bi organizovao prikupljanje poreza i ponovo uspostavio rad ru dn ika želje­za. Također, govori se i o bogatstvu ovih rudn ika, o njihovoj važnosti za poljoprivredu, za odbranu zemlje općenito za sve aspekte ljudskog života. Posve je m oguće da je ovom ili kasnijom intervencijom ponovo uspostavljen rad u ru d n ic i­m a srebra istočnobosanske oblasti. (C assio d . Sen at., V ariae

E pisto lae, III, 25-26)33 Ramović 1960, 38-39.

pom ažu da se bolje shvati u loga i značaj koju je ona im ala. U to m vrem enskom razdoblju grad je m nogo napredovao u svim segm entim a, o čem u dokaze p ružaju ostaci g rađev ina koje je svaki važniji g rad u rim skoj državi trebao da im a, p o ­p u t kurije, te rm i, sudnice i dr. D om avija je u III stoljeću bila jed an zaista m u ltiku ltu ra lan grad u kojem je živjelo stanovništvo različitog etničkog porijekla, od ind igenog - dom aćeg stanovništva, p reko R im ljana, p a sve do G rka i orijentalaca. Ti doseljenici su se bavili razn im zanim anjim a, a vjerovatno su najvećim dijelom bili fizički ra d n i­ci u ru d o k o p im a oko D om avije, ali tu je sigurno bio veliki broj razn ih zanatlija i trgovaca. O ni su bili ti koji su po red rudarske pro izvodnje činili osnovnu pokre tačku snagu u razvoju tog grada. Lagani pad ovo p o d ruč je počinje da doživljava od IV stoljeća, što je v jerovatno bilo uzrokova­n o iscrp ljenošću rudn ika . Takvo stanje se neće zaustaviti sve do p ad a Z apadnog rim skog car­stva 476. godine, kada nedugo nakon toga ovo p o druč je dolazi p o d vlast O strogota. Za njihove vladavine se desila k ra tko tra jna stabilizacija i vje- rovatno obnova ru d n ik a , ali o toj konstataciji ne posto je nikakvi m aterijaln i n iti p isani dokazi, pa zasad takvo razm išljanje ostaje sam o p re tpostav ­ka. R udarstvo ovdje zam ire dolaskom slavenskih naroda, a svoj novi p rocvat će doživjeti u sred ­n jem vijeku kada se n a ove prosto re naseljavaju ru d a ri Sasi. M eđutim , taj ponovn i u sp o n nije bio n a n ivou one rudarske pro izvodnje iz antičkog perioda. P otrebno je navesti da n a p o d ru č ju D o- m avije već jed n o duže vrem ensko razdoblje n isu izvršena sistem atska istraživanja, a s obzirom na veliko bogatstvo arheološk ih nalaza n a to m lo ­kalitetu , postoji m nogo razloga da se nešto tako uradi.

Summary

Eastern-Bosnian mining teritorry

P o d r in je a n d p a r ts o f e as t B o sn ia in R o m a n p e r i ­o d w ere c o n s id e re d as E ast B o sn ia n m in in g te rr ito ry . In a n tiq u ity , d u r in g th e R o m a n re ig n , th e re w ere tw o v e ry im p o r ta n t m u n ic ip a l c e n tre s in th is a rea - Muni- cipium Malvesiatium a n d Domavia. B o th c ities g a in e d

th e ir m u n ic ip a l s ta tu s p ro b a b ly d u r in g th e re ig n o f R o m a n e m p e ro r A n to n in u s P ius. A s c u ltu ra l a n d e c o ­n o m ic c en te r , D o m a v ia w as m o re s ig n ific a n t. It c an b e a s su m e d th a t f ro m th e re ig n o f M a rc u s A u re liu s t ill th e la s t y e a rs o f 2 n d c e n tu ry A D , D o m a v ia w as a d m in is t ­ra t io n c e n tre o f all m e ta l m in e s in D a lm a tia a n d b o th P a n n o n ie s , w h ile in 3 rd c e n tu ry it w as c e n tre o f pro- curatores Augusti, b u t o n ly fo r s ilv e r m in e s . M a n y o f th e in s c r ip t io n s cite im p e r ia l p ro c u ra to r s , a n d th e last o n e is m e n t io n e d in 2 7 4 A D d u r in g th e re ig n o f e m ­p e ro r A u re lia n . T h an k s to th e e p ig ra p h ic a l d a ta f ro m e ra o f A le x a n d e r S ev e ru s a n d T re b o n ia n u s G a llu s , it c a n b e c o n c lu d e d th a t th is c ity w as g iv e n th e s ta tu s o f c o lo n y in p e r io d f ro m 232 o r 233 a n d 254 A D . D o m a ­v ia r e a c h e d th e p e a k o f its d e v e lo p m e n t in 3 rd c e n tu ry A D , a fte r w h ic h it slo w ly b e g a n to d e c lin e . T he c ity h a d all th e c h a ra c te r is tic s o f im p o r ta n t a d m in is tra t iv e c en tre . D u r in g a rc h a e o lo g ic a l re se a rc h , in th is u rb a n a re a a m o n g all o th e r o b jec ts , fo ru m , th e rm a e , c u r ia a n d c o u r t w e re ex cav ated . T h e rm a e are th e b ig g es t o b ­je c t fo u n d , w ith fo r ty five c h a m b e rs . A s in sc r ip t io n s c ite , in a re a o f D o m a v ia liv ed n o t o n ly lo ca ls b u t also p e o p le f ro m d iffe re n t p a r ts o f R o m a n E m p ire su c h as R o m a n s , G re ek s , p e o p le f ro m O r ie n t, e tc . T h ere is a p o ss ib ility th a t m in e s in th is a re a w ere e x p lo ite d ag a in d u r in g th e O s tro g o th s re ig n , w h ic h is c o n s id e re d as p ro s p e ro u s a n d s tab ile p e r io d in D a lm a tia . A fte r th e Slavs p o p u la te d th is a re a m in e s w e re n o t in u se b u t m in in g w ill re a c h its n e w z e n i th in m id d le ages a fte r th e Sasi (S ax o n s) m o v e d th e re .

Literatura

A rh e o lo šk i le k s ik o n B o sn e i H e rc e g o v in e , T o m I-III , M a p e 1-4, Z e m a ljsk i m u ze j, S a ra jevo 1988.

Bojanovski, I. 1988, B o sn a i H e rc e g o v in a u a n tič k o d o b a , A N U B IH , D je la L X V I, C B I 6, S a ra jev o 1988.

Ćurčić, V. 1908, P r ilo z i p o z n a v a n ju p re th is to r i js k o g ru d a rs tv a i ta l io n ič a rs tv a b r o n c a n o g d o b a u B o sn i i H e rc e g o v in i (S 1 ta b lo m ), G Z M , g o d . X X , sv. I, S a ra jev o 1908, 77-90 .

Dušanić, S. 1977, A sp ec ts o f R o m a n m in in g in N o r- c u m , P a n n o n ia , D a lm a tia a n d M o e s ia S u p e rio r , A u fs tie g u n d N ie d e rg a n g d e r ro m is c h e n W elt II, V I, B e rlin 1977, 52-94 .

Dušanić, S. 2003 , R o m a n m in in g in I l ly r ic u m : H is to ­r ic a l a sp e c ts , D a ll’ A d r ia tic o a l D a n u b io - L ‘Illiri- co n e ll’ e ta g re c a e ro m a n a , A tti d e l c o n v e g n o in - te rn a z io n a le , C iv id a le de l F riu li, 25 -2 7 . se tte m b re 2003 , E d iz io n e E le ttro n ic a , P isa 2003 , 2 47-270 .

Imamović, E. 1976, E k sp lo a ta c ija z la ta i s re b ra u r im sk o j p ro v in c iji D a lm a c iji, G o d iš n ja k D ru š tv a

119

istoričara Bosne i Hercegovine, XXI/XXVII, Sara­jevo 1976, 7-27.

Mesihović, S. 2011, Antiqvi homines Bosnae, Filozof­ski fakultet, Sarajevo 2011.

Pašalić, E. 1954, O antičkom rudarstvu u Bosni i Her­cegovini, GZM. n. s. Arheologija, sv. IX, Sarajevo 1954, 47-75.

Pašalić, E. 1960, Antička naselja i komunikacije u Bos­ni i Hercegovini, Zemaljski muzej, Sarajevo 1960.

Pašalić, E. 1967, Problemi ekonomskog razvitka u unutrašnjosti rimske provincije Dalmacije, Sim- pozijum o Ilirima u antičko doba, ANUBIH, Tom V, Knjiga II, Sarajevo 1967, 111-137.

Pašalić, E. 1975, Sabrano djelo, Svjetlost, Sarajevo 1975.

Patsch, C. 1895, Epigrafski nahogjaji iz godine 1895. (Sa 21. slikom u tekstu), GZM, VII, sv. IV, Sarajevo 1895, 573-586.

Patsch, C. 1914, Zbirke rimskih i grčkih starina u bos.- herc. zemaljskom muzeju, GZM, XXVI, sv. I, Sara­jevo 1914, 141-220.

Pogatschnig, L. 1890, Stari rudokopi u Bosni, GZM, II, sv. II, Sarajevo 1890, 125-130.

Radimsky, V. 1891, Rimski grad Domavija u Gradini kod Srebrenice u Bosni i tamošnji iskopi, GZM, III, sv. I, Sarajevo 1891, 1-19.

Radimsky, V. 1892, Prekopavanje u Domaviji kod Srebrenice godine 1891., GZM, IV, sv. I, Sarajevo 1892, 1-24.

Sergejevski, D. 1934, Rimska groblja na Drini (neiz- dati spomenici). (Sa 9. tabli i 14. slika u tekstu), GZM, XLVI, Sveska za historiju i etnografiju, Sa­rajevo 1934, 11-42.

Škegro, A. 1991, Antička ekonomika u Bosni i Herce­govini (na osnovi epigrafskih izvora), Godišnjak XXIX, Centar za balkanološka ispitivanja, knjiga 27, Akademija nauka i umjestnosti Bosne i Herce­govine, Sarajevo 1991, 53-161.

Škegro, A. 1994, Rimski rudnički novac, Opuscula ar- heologica, 18, Zagreb 1994, 173-180.

Škegro, A. 1998, Eksploatacija srebra na području rimskih provincija Dalmacije i Panonije, Opuscu- la arheologica, 22, Zagreb 1998, 89-117.

Škegro, A. 1999, Gospodarstvo rimske provincije Dal­macije, Hrvatski studiji Sveučilišta u Zagrebu, Za­greb 1999.

120

Godišnj ak/Jahrbuch 2014,43:121-126 DOI: 10.5644/Godisnjak.CBI.ANUBiH-43.40

Votivna ara Jupitera Kapitolinskog

Tarik Silajdžić V iso k o

Salmedin MesihovićS ara jevo

N a p o d ru č ju sela K ondžilo ,1 s desne strane rijeke R adovljanke, u općini V isoko nedavno je na svje­tlo javnosti izašao jed an vrlo zanim ljiv nalaz. R i­ječ je o veom a dobro očuvanom votivnom , epi- grafskom spom eniku u obliku are, s datacijom u klasično historijsko razdoblje. N a osnovu vrlo jasnog i čitljivo uk lesanog natp isa n a latinskom jeziku, m ože se u tv rd iti da je posvećen Jupiteru, v rhovnom božanstvu rim skog pan teona. 2

U razgovoru s v lasn ikom im anja na kojem se spom enik nalazi došlo se do inform acije da n a ­vedena ara ne po tiče izvorno s visočkog p o d ru č ­ja, nego je u jesen 2012. godine dovezena (u vidu poklona) s p o d ru č ja Rogatice. O vim p odatkom se gubi n ad a da je riječ o epigrafskom spom eniku izvorno s p o d ru č ja visočke općine. U ovom p o ­d ru č ju do danas je ev iden tirano i, nažalost, slabo istraženo, značajno arheološko naslijeđe koje p o ­tiče iz klasičnog historijskog razdoblja.3 M eđ u ­tim , do danas nije p ro n ađ en n ijedan epigrafski spom enik koji bi m ogao dati neke odgovore na populacijska i neka d ruga h istoriografska p itanja visočkog p o d ru č ja za vrijem e rim ske uprave.

1 Kondžilo je m alo selo, sjeverozapadno o d centra Visokog, s oko desetak kuća. Sm ješteno je u ko tlin i Radovljanske r i ­jeke koja se otvara u dva glavna pravca - na sjever p rem a selim a D žindići i Brezovik i na jug p rem a selim a M ihalje- vići, Tujlići, Radovlje te dalje p rem a m oštranskim naseljima1 Visočkom polju. Radovljanska rijeka odavde teče prem a jugu i n a otprilike 6 km od Kondžila u D onjim M oštrim a ulijeva se u rijeku B osnu kao jedna od n jenih lijevih pritoka.2 Epigrafski spom enik se nalazi u bašti vikendice u vlasniš­tv u M irse Čolića. Na osnovu pregleda referentne literature (Im am ović 1977; M esihović 2011) u znanstvenoj javnosti ara do danas nije objavljena. O vom prilikom se srdačno za­hvaljujem vlasniku koji m i je dopustio da učin im sve što je n eophodno kako bi spom enik bio objavljen3 Bojanovski 1984.

Zahvaljujući relativno dobroj očuvanosti are,4 izrađene od vapnenca, m oguće je dati i jasn u p reg lednu sliku epigrafskog spom enika u n jego­voj cijelosti. A ra je visoka 119 cm , širina baze je 68 cm, širina krovnog dijela je 62 cm, debljina spom enika u pred jelu baze i krova je 55 cm. Ši­r in a sam oga natp isnog polja je 54 cm , a njegova „debljina“ je 44,5 cm.

N ad bazom are se nalazi v išestruka i gusta profilacija koja ide cijelim ob im om spom enika i predstavlja svojevrstan stepenasti prelaz ka nat- p isnom polju. Profilacijom je uk rašen i dio iznad natp isnog polja, spajajući se tako s gorn jim , k rov­n im dijelom are. Krov s ak ro terijim a i rozetam a n a sve četiri strane je dekorativno najistaknutiji d io spom enika. A kroteriji su reljefno uklesani, dok se rozete u sva četiri slučaja nalaze izm eđu. Z astupljena su dva tip a rozeta - šesterolisna ro ­zeta i rozeta u obliku m edaljona. Bočne strane n isu ukrašene, a v rh are je ravan.

N atpis se sastoji od p e t redova s ja sn im i si­m e tričn im oblicim a slova izuzev nešto m anjeg „S“ u četv rtom redu natpisa. Slova su visoka o t­prilike oko 5 cm i pokazu ju kvalite tnu izradu. U p redzadn jem red u koji se odnosi n a im e dedi- k an ta nalazi se skoro nep rim ije tn a ligatura koja n eoprezno oko m ože zavarati n a pogrešno č ita­nje. Tako ispravno M ARCIANVS na p rv i pogled djeluje kao M ARCINVS.

4 Izvorno stanje spom enika pokazivalo je m anja oštećenja sam o na ru b n im dijelovim a baze i krova (predjeli akrote- rija) s p rednje i zadnje strane. T renutno stanje, m eđutim , pokazuje nešto drugačiju sliku je r nem a oštećenja koja su se m ogla zapaziti ranije. Po svem u sudeći, v lasnik je interveni- sao na ari i upo trebom cem enta nadom jestio sve one dijelo­ve koji su nedostajali. V lasnik je izvršio i uspješno čišćenje na tp isnog polja skidanjem naslaga zemlje.

121

1. Sačuvani dio: IO V I • / C A P IT / M ^VLP / M ARCINVS /5 V^S^L^M^

2. R ekonstru iran i dio: Iovi / Capit(olino) / M (arcus) Ulp(ius) / M arcianus /5 v(otum ) s(olvit) l(ibens) m(erito).

3. Prijevod: Jupiteru K apitolinskom , M arko Ulpije M arkijan zavjet ispunio rado zaslu­ženo.

Po E. Im am oviću: „O organiziranosti toga ku lta svjedoči i čin jenica da se spom enici Jupite- rova ku lta ili njegove kultne zajednice nalaze na p o d ru č ju BiH u velikom broju , gdje su p o d jed ­nako zastupljeni svi krajevi. D o danas je poznat ukup n o 61 spom en ik ove kultne zajednice (K. IV), od čega 53 p ripadaju njegovom sam ostal­n o m ku ltu (K. IV), dok osta lih osam spom en i­ka p ripadaju njegovoj kultnoj zajednici...“5 Po istom autoru: „N a 40 spom enika posveta b o žan ­stvu sadrži njegovo uobičajeno p u n o im e (I. O. M .), u jed n o m slučaju se javlja skraćeno im e Iovi (br. 133), ili Iovi M axim o (br. 185), d ok im am o 17 slučajeva da je Jupiterovo im e propraćeno razn im ep ite tim a.“6 N atpis CIL III, 14976, 3 = AHB p 603 ^ Iovi / Inturb(ato) je p ro n ađ en na lokalitetu Letka kod D uvna.7 Epitet Capitolinus se n a do sada p ozna tim bosanskohercegovač- k im epigrafskim spom enicim a nalazi n a lokali­te tu M okronoge kod D uvna (ILJug I, 167 = AE 1958, 0062 = AHB p 581) ^ I(ovi) Cap(itolino) / Victor dec(urio) / D (e?)l(m inensium?) c(ivitatis?) v(o tum ) s(olvit) / l(ibens) m (e r i to f i lokalitetu Si- k irići kod Srebrenice (ILJug 1555 = AHB p 287) ^ I(ovi) O (ptim o) M (axim o) / Cap(itolino)9.

D edikan t natp isa p rip ad a ulpijevskom rodu, što bi značilo da su ili on osobno ili neki njegov p red ak po agnatskoj liniji p rim ili rim sko g rađ an ­stvo za p rincepsa T rajana (vl. 98-117. god. n. e.). Po ovom e bi term inus post quem nastanka epi-

5 Im am ović 1977, 126-127.6 Isto.7 Patsch 1904, 347, Sl. 69; Im am ović 1977, 360-361, Sl. 89; M esihović 2011, 603; EDCS: http://db .edcs.eu/epigr/epi_er- gebnis_en.php; EDH: h ttp ://edh-w w w .adw .uni-heidelberg. de/edh/inschrift/H D 052290.8 Sergejevski 1957, 109-110, 124, br. 1, Tab. I, 1; Im am ović 1977, 360-361, Sl. 90; M esihović 2011, 581; EDCS: h ttp :// db.edcs.eu/epigr/epi_ergebnis_en.php; EDH: h ttp ://edh- w w w .adw .uni-heidelberg.de/edh/inschrift/H D 019702.9 Sergejevski 1940, 145, br. 13, Sl. 15; Im am ović 1977, 368­369, Sl. 104; M esihović 2011, 287; EDCS: h ttp ://db .edcs.eu/epigr/epi_ergebnis_en.php; EDH: http://edh-w w w .adw .uni-heidelberg .de/edh/inschrift/H D 033815.

grafskog spom enika b ila vladavina Trajana. Na p ro sto ru današnje Bosne je do danas poznato najm anje 27 osoba koje su sigurno nosile ulpijev- sko gentilno im e.10 Najviše ih p rip ad a po d ru č ju gornje i središnje Bosne. N a rogatičko-rom anij- skom p o d ru č ju do danas su b ila ev identirana dvojica U lpijevaca, i to: M arko U lpije A polodor (poznat preko natp isa ILJug III, 1569 = ILJug II, 623 = AHB p 123 = AE 2009 + 01028 iz Roga­tice11) i M arko U lpije M arkijan (poznat preko natp isa CIL III, 14616 = AHB p 124 = AE 2009 + 01028 iz Živaljevića u R ogatici12). N atpis iz Živa- ljevića navodi da je M arko U lpije M arkijan p o ­svetu ostavio Junoni Regini ^ Iunoni Reg(inae) / M ar(cus) Ulp(ius) M arcian(us) / cum suis l(ibens) p(osuit) = „Junoni Regini, M arko Ulpije M arki­jan sa svojom dobrom voljom (rado) postavio“. I u ovom slučaju riječ je o dobro očuvanoj ari.

Sl. 1. Natpis iz Živaljevića. (Preuzeto iz: Imamović 1977, 385, Sl. 131)

10 Isto, 651.11 Patsch 1910, 202; Bojanovski 1967, 152 i Sl. 10; Bojanov­ski 1988, 173; Im am ović 1977, 374-375 i Sl. 116; M esihović 2009, 58; 2011, 123; EDCS: http://db .edcs.eu/epigr/epi_er- gebnis_en.php; EDH: h ttp ://edh-w w w .adw .uni-heidelberg. de/edh/inschrift/H D 033890.12 Patsch 1900, 182-183, Sl. 12; Bojanovski 1967, 152; Boja­novski 1988, 173; Im am ović 1977, 384-385 i Sl. 131; M esi­hović 2009, 58-59 i nap. 17; 2011, 124; EDCS: h ttp ://db .edcs. eu/epigr/epi_ergebnis_en.php; EDH: http://edh-w w w .adw . uni-heidelberg .de/edh/inschrift/H D 052569.

122

Pošto se zna da je ara M arka U lpija M arkijana s posvetom K apitolinskom Jupiteru prenesena s p o d ru č ja Rogatice u K ondžilo, jasn o se postavlja p itanje da li su ovaj M arko Ulpije M arkijan i onaj čije se im e nalazi n a spom enuto j ari iz Živaljevića ustvari jed n a te ista osoba. Sa sadašnjim n ivoom znanja m oglo bi se tv rd iti da je riječ o istoj osobi, koja je b ila izn im ni poštovalac K apitolinske T ri­jade (Jupiter - Junona - M inerva). U prilog tezi da bi se m oglo rad iti o istoj osobi ide i k o n s tru k ­cija sam ih natp isa koja je u svojoj osnovi is to ­v je tna - im e božanstva, im e ded ikan ta i završna posvetna fo rm ula n a kraju. N ijedan od natp isa ne nosi nikakve doda tne elem ente koji bi m ogli dovesti u pitanje zajednički iden tite t i eventualno dovesti do d iferenciranja osoba n a natpisim a.

S obzirom n a to da se rad i o božanstv im a naj- bitn ije ku ltne zajednice u rim skom „paganskom “ pan teonu , m oguće je da je ded ikan t M arko Ulpi- je M arkijan obnašao i određene oficijelne fu n k ­cije ili službe, bilo provincijalnog ili lokalnog karak tera, u okvirim a kolonije RIS... n a širem ro- gatičko-rom anijskom području . Ivo Bojanovski je inače ded ikan ta n a epigrafskom spom en iku iz Živaljevića označio kao osobu grčkog porijekla, sm atrajući da je on svoje rim sko građanstvo n a ­slijedio od oca ili djeda, a u vezi s oživljavanjem rudarske aktivnosti u istočnoj Bosni za vrijem e princepsa T rajana.13 N ešto noviji pokušaji in te r­pretacije porijekla M arkijana iz Živaljevića u p u ­ćuju n a to da bi se m oglo rad iti o osobi dom aćeg ilirskog porijekla (ili neki p redak po agnatskoj liniji) koja je rim sko građanstvo stekla za v rije ­m e dačkih ratova u kojim a su Iliri igrali b itn u u logu .14 Im ajući ova različita tum ačen ja n a um u, m ože se konstatovati da prob lem izvorne e tn ič ­ke p ripadnosti, ali i d ruštvene i političke pozicije M arka U lpija M arkijana jo š uvijek ostaje otvoren.

Summary

Votive ara of the Iupiter Capitolian

T he p a p e r d isc u sse s th e n e w ly d isc o v e re d v o tiv e a lta r d e d ic a te d to th e m a in R o m a n d e ity o f Ju p ite r C a p ito lin u s . O r ig in a lly d e r iv e d f ro m R o g a tic a b u t t r a n s p o r te d to K o n d ž ilo a rea (m u n ic ip a l ity o f V i­so k o ) , i t sh e d s a n e w lig h t o n th e p e rs o n a li ty o f M a r­cu s U lp iu s M a rc ia n u s a lre a d y k n o w n f ro m a n o th e r e p ig ra p h ic a lta r f ro m Ž iv a ljev ić i, a lso n e a r R o g a tica . B e a rin g th is fa c t in m in d , i t c a n b e a ssu m e d th a t M ar- c ia n u s w as a n official p e r s o n in c lu d e d in th e P o litica l- a d m in is tra t iv e life a n d th u s p lay e d a n im p o r ta n t ro le in th e R o m a n c ity o f C o l. R is... w ic h is p re s u m e d to b e in R o g a tica . M o re im p o r ta n tly , i t im p o s e s so m e n e w id e a s a b o u t th e p ro c e ss o f ro m a n iz a t io n o f R o g a tica a re a a n d c o n f irm s th e fa c t th a t R o m a n - t im e R o g a tica w as o n e o f th e m o s t d e v e lo p e d R o m a n s e t t le m e n ts o f B o sn ia a t th e t im e .

Skraćenice

A E - L A n n ee e p ig ra p h iq u e . R ev u e desp u b lic a tio n s e p ig ra p h iq u e s re la tiv e s a lA n tiq u ite ro m a in e , Paris.

A H B - A N T IQ V I H O M IN E S B O S N A E ,Sara jevo

A N U B iH - A k a d e m ija n a u k a i u m je tn o s t i B o sn e i H e rce g o v in e , Sara jevo

C B I - C e n ta r z a b a lk a n o lo šk a isp itiv a n ja ,S ara jevo (č a so p is G o d išn ja k )

CIL - Corpus Inscriptiones LatinarumE D C S - E p ig ra p h ik -D a te n b a n k C lau ss / S laby

(h ttp : / /o ra c le -v m .k u -e ic h s ta e t t.d e :8 8 8 8 / e p ig r /e p ig ra p h ik _ e n )

E D H - E p ig ra p h isc h e D a te n b a n k H e id e lb e rg(h t tp : / /e d h -w w w .a d w .u n i-h e id e lb e rg .d e / o f fe n /s u c h e n 2 .h tm l? b e n u tz e r= g a s t& k e n n w o r t= g 2 d h s t

IL Jug - Inscriptiones Latinae quae in Iugoslavia

13 Bojanovski 1988, 173.14 M esihović 2009, 59.

123

Literatura

Bojanovski, I. 1967, R im sk i k a m e n i sp o m e n ic i iz R o ­g a tice , N a še s ta r in e X I, S a ra jev o 1967, 143-164.

Bojanovski, I. 1984, R azd o b lje r im s k e u p ra v e , V iso k o i o k o lin a k ro z h is to r iju , I, S k u p š tin a o p š tin e V iso ­ko , V iso k o 1984, 49 -9 9 .

Bojanovski, I. 1988, B o sn a i H e rc e g o v in a u a n tič k o d o b a , A N U B iH , D je la , L X V I, C B I, 6, S a ra jevo 1988.

Imamović, E. 1977, A n tič k i k u ltn i i v o tiv n i sp o m e n ic i n a p o d ru č ju B o sn e i H e rc e g o v in e , S a ra jevo 1977.

Mesihović, S. 2009 , C IV E S C O L O N IA E RIS... - L i­k o v i s a n tič k ih e p ig ra fsk ih s p o m e n ik a ro g a tič k o - ro m a n ijsk o g p o d ru č ja , G o d iš n ja k A N U B iH , k n j i ­g a X X X V III, C B I, k n jig a 36, S a ra jev o 2009 , 55-74.

Mesihović, S. 2011 , A N T IQ V I H O M IN E S B O S N A E , F ilo zo fsk i fa k u lte t, S ara jevo 2011.

Patsch, C. 1900, N o v e r im s k e ep ig ra fsk e te č e v in e iz B o sn e i H e rce g o v in e , G Z M , g o d . X II, sv. 2, S a ra je ­vo 1900, 169-193 .

Patsch, C. 1904, P r ilo g to p o g ra f ij i i p o v ije s ti Ž u p a n jc a - D e lm in iu m a , G Z M , g o d . X V I, sv. 4 , Sara jevo 1904, 30 7 -3 6 5 .

Patsch, C. 1910, P r ilo z i n a šo j r im sk o j p o v je s ti, G Z M , g o d . X X II, sv. 1, S a ra jev o 1910, 177-208 .

Sergejevski, D. 1940, R im sk i n a tp is i iz B o sn e , U ž ičk o g k ra ja i S a n d ž ak a , S p o m e n ik SK A X C III , B e o g rad 1940, 133-160

Sergejevski, D. 1957, E p ig ra fsk i n a la z i iz B o sn e , G Z M , N . S. A rh e o lo g ija X II, S a ra jevo 1957, 109-125 + I- III.

124

Tab. 1. 1. Izgled are s prednje strane, 2. Natpisno polje, 3.-4. Šesterolisna rozeta i rozeta u obliku medaljona

125

126

Tab. 2. 1. Krovni dio are, 2. Izgled krovnog dijela are s prednje i desne strane

G odišnjak/Jahrbuch 2014,43:127-133 DOI: 10.5644/Godisnjak.CBI.ANUBiH-43.41

Nepublicirane antičke svjetiljke iz Franjevačkog samostana u Visokom i s Katedre za arheologiju Filozofskog

fakulteta Univerziteta u Sarajevu

Adnan BusuladžićS ara jevo

Uvod

O d najstarijih v rem ena ljudi su nastojali da na različite načine osvijetle svoja boravišta. N ajsta­riji oblici rasvjete konsta tiran i su jo š u p re th is to ­rijskom periodu . Tada su korištene i neke vrste svjetiljki n a životinjsku m ast. U Egiptu su tako u p e rio d u od predd inastičkog do perio d a hele- n izm a korišten i jednostavn iji oblici svjetiljki. N ajstariji oblici koji se odnose n a G rčku p o tiču iz VII stoljeća stare ere. Ovi ran i oblici su bili je d ­nostavni, otvoreni i okruglog recip ijen ta .1

H elenističko doba označilo je p rocvat trg o ­vine i keram ičarske proizvodnje. C en tri p ro i­zvodnje iz G rčke prelaze n a Istok. Bosfor i Egipat postaju glavni izvoznici ove robe. O d II stoljeća stare ere počinje p ro izvodnja svjetiljki p o m o ću kalupa, što je d o d a tn o pom oglo popu larizaci­ji ovog p redm eta. Svjetiljke su služile u različite svrhe. Pored p rim arn o g zadatka u osvjetljavanju p riva tn ih kuća, one su korištene i u osvjetljava­n ju javn ih zgrada, ulica, trgova i d ru g ih objekata, ali i kao p rik lad an poklon. K orištene su i u vo- tivne, funeralne i ritua lne svrhe. Zbog ovoga se svjetiljke dosta često nalaze i kao prilog u g ro b ­n icam a te kao sastavni dio r itu a ln ih p red m eta u h ram ovim a.2

V rem enom , svjetiljke dobijaju i različite n a ­zive: sobne, pogrebne, kupališne i sl. O vakvim nazivim a n isu defin iran i različiti oblici i tipovi, nego socija lno-društveni kon tekst i m jesto upo- trebljavanja.3 Razvojem i širenjem kršćanstva na po jed in im tipov im a svjetiljki se pojavljuju m n o ­

1 Busuladžić 2007, 13.2 Isto, 13-14.3 C rnobrn ja 2006.

gobrojni kršćanski sim boli, zbog čega se neko li­ko tipova m ože u socijalnom sm islu nazvati s ta ­rokršćanske svjetiljke. Pored p rim arn e funkcije osvjetljavanja prosto ra , one postaju i d io crkve­n og nam ještaja i oprem e.

Osvjetljavanje grčke i rim ske kuće p redstav­ljalo je i izvjestan prob lem za obično stanovn iš­tvo. Razlog tom e je b io i u činjenici da je za 40-50 sati svjetlosti trebalo obezbijediti oko po la litra ulja. O bični g rađan i su im ali je d n u svjetiljku, što je davalo m alu količinu svjetlosti. Iako su svjetilj­ke upotrebljavane intenzivno, k roz dugi n iz s to ­ljeća, do poboljšanja kvalitete i jačine svjetlosti nije došlo. Zbog neposto jan ja cilindra iznad fiti- lja koji odstran ju je dim , kuće su usljed korištenja ovih svjetiljki bile čađave i zagušljive.4

P otreba da se v ještačkim osvjetljenjem stvori k o m od ite t uvjetovala je in tenzivnu pro izvodn ju i korištenje svjetiljki u rim sko doba. Pom oću tako stvorenog um jetnog svjetla m ogli su duže rad iti, p rovod iti ugodnije trenu tke u dug im n o ćn im sa­tim a i lakše m anipu lira ti u tam n ijim prosto rim a.

N ajstariji način osvjetljavanja kod sta rih R i­m ljana je b ila svijeća. N ju su u kasn ijem p e rio ­d u koristili širi slojevi stanovništva. Svjetiljka je u u p o treb u ušla kao bolji i postojaniji oblik .5 N ajstarije konsta tirane svjetiljke n a italijanskom p ro s to ru su proizvođene n a Eskvilinu u III s to ­ljeću stare ere. U sam om grad u R im u i n ep o sred ­noj okolici počelo se s p ro izvodn jom svjetiljki u I stoljeću stare ere. Početkom C arstva pro izvodnja svjetiljki se proširila i n a druge carske provincije i

4 Zaninović 2004, 8.5 Isto, 6.

127

italske gradove, najviše n a p ro s to ru sjeverne Ita ­lije, a p o to m Galije, Panonije i G erm anije.6

U po treba ove vrste p red m eta n a p rosto rim a današnje Bosne i H ercegovine odnosi se n a širok vrem enski p e rio d koji obuhvata vrijem e od II stoljeća stare ere do VI stoljeća. N ajstarija p rip a ­da tip u grčk ih svjetiljki, a najm lađe tip u kruško- lik ih svjetiljki.

N a k a ted ru za arheologiju Filozofskog faku l­te ta u Sarajevu, n ak o n publiciranja knjige „A n ­tičke svjetiljke u Bosni i H ercegovini“ 2007. g o ­dine, dospio je jed an p rim jerak firm a svjetiljke iz Dom avije. Riječ je o slučajnom p rim jerku koji je Filozofskom fakulte tu pok lon io stanovn ik Sre­brenice, koji sada živi u Sarajevu.

Pored ovog p rim jerka, rev izion im uv idom u stanje m uzejskih kolekcija koje se čuvaju u F ra ­njevačkom sam ostanu u V isokom , ustanovljeno je da se do danas s nep o zn atih lokaliteta, vjero- va tno s p ro sto ra današnje Bosne i H ercegovine, čuva p e t p rim jeraka svjetiljki. Pored ovih, nepu- b lic iran ih , još tr i svjetiljke koje se čuvaju u sam o ­stanskoj izložbi u V isokom bile su p redm etom stručne obrade i public iran ja .7 D va p rim jerka p ripadaju tip u grčkih, dva su svjetiljke oblo za ­v ršena nosa s vo lu tam a i jed n a se defin ira u tip svjetiljki u obliku tignja.

Grčke svjetiljke

(B roneer tip VII)(br. kataloga 1 i 2)Prve svjetiljke u antičkoj G rčkoj počele su se k o ­ristiti od V II stoljeća stare ere. G rčka kolonizaci­ja, in tenzivne kom unikacije i trgovački kon tak ti s Istoka pospješili su širenje i korištenje ovog p re d ­m eta. Prvi tipovi g rčk ih svjetiljki p o tiču iz V II stoljeća stare ere, dok su nešto kasniji prim jerci s kraja VI stoljeća stare ere rađen i n a kolu. To su bile o tvorene svjetiljke. U toku sve m asovnije upo trebe i pro izvodnje počeli su se i javljati raz li­čiti oblici presvođenog nosa s m ostićem (s ta ro ­grčki tip) i oblik svjetiljke sa širom vodoravnom drškom . K arakteristika grčkih svjetiljki iz klasič­nog p erio d a je da su rađene bez žigova i ukrasa, a im ale su crn i firnis kao i grčko posuđe.8

Velike prom jene nastupile su p rim jen o m k a ­lupa u proizvodnji svjetiljki. U vrem enskom in-

6 M aršić 2000, 141.7 Busuladžić 2007, 103, 104, 157.8 Isto, 27.

tervalu IV -II stoljeća stare ere ova p rom jena je uzrokovala da se n a svjetiljkam a pojave i ukrasi, žigovi m ajstora ili rad ionica. Također je došlo do znatn ije diferencijacije izm eđu m ajstora i ra ­d ionica. U o d n o su n a kvalitet izrade, m aterija ­la, boje, p risustva ukrasa i specifičnosti p o jed i­n ih oblika, m ogu se razlikovati i različiti tipovi g rčk ih svjetiljki.9 V rem enom , cen tri grčke p ro ­izvodnje postaju otoci, šireći i popularizirajući ovaj p redm et, posebno n a Z apadu, gdje u rim sko doba dostiže svoj p u n i p rocvat.10

P rem a konstrukcijsk im razlikam a uočene su dvije osnovne varijante:

1. Svjetiljke izduženog nosa,2. Svjetiljke s noso m koji izrasta iz tijela bez

v ra ta .11U Franjevačkom sam ostanu u V isokom p o ­

stoje dva p rim jerka ovog tipa. Riječ je o jednoj svjetiljci (br. 1) koja se p rem a obliku tijela i nosa m ože defin irati kao svjetiljka prve varijante, dok se d rug i p rim jerak (br. 2) m ože klasificirati u v a ­rijan tu 2.

Z natn ije šire paralele ovih p rim jeraka p o h ra ­n jene su u Bosni i H ercegovini, a p ripadaju raz li­čitim lokalitetim a u A lbaniji i G rčkoj12 te sam o jed n a n a p ro sto ru današnje Bosne i H ercegovine, tačnije lokaliteta O šanića.13

Svjetiljke oblo završena nosa s volutama

(Loeschcke tip IV, Broneer tip XXIII, Ivanyi tip II) (br. kataloga 3 i 4)K od svjetiljki ovog tipa nos je sužen i n a v rh u zaobljen. N a s tranam a no sa nalaze se volute. D isk je uvučen i okrugao, vrlo često s reljefom . U najvećem b ro ju slučajeva dno je ravno, ali se kod starijih p rim jeraka m o g u naći i stajaći prste- novi. M ogu im ati kanelirane drške, prstenastog oblika. R ijetko se pojavljuje jezičac, isključivo u ukrasnoj funkciji. R am ena su raščlan jena prste- nov im a i k oncen tričn im krugovim a, pa se zbog toga p rim jeću ju i novi oblici profila.14

9 Vikić-Belančić 1976, V, s napom enom 4.10 Busuladžić 2007, 27.11 Isto, 28.12 Isto, 28-29; Vikić-Belančić 1976, VI; Boškova 1989, knj. 2, 7, Sl. 12; Blackm an 1998, 7, Sl. 7; Caskey 1960, plate 56, Sl. 13.13 M arić 1973, 182; Busuladžić 2007, 29.14 Loeschcke 1919, 28; Vikić-Belančić 1976, XI-XII; Busuladžić 2007, 38.

128

U razvojnom procesu preteča svjetiljki oblika nosa m ože se p ra titi od helenističkih. N ep o sred ­ne preteče su augustovske svjetiljke sa sp ira ln im volutam a. U natoč činjenici da su nešto m lađe, javljaju se upo redo s tip o m uglatog n osa s vo- lutam a. N jihova datacija se sm ješta sve do prve polovine II stoljeća.15

U Franjevačkom sam ostanu u V isokom p o ­stoje dva p rim jerka ovog tipa. K arakteristični su po vrlo bogato dekoriranom ukrasu - reljefu na d isku svjetiljke, s p rikazom palm ete, s ostacim a crvene boje - prem aza.

D rugi p rim jerak je posebno zanimljiv. R am e­n a su uk rašena n izom polukrugova, dok je na d isku reljef s p rikazom skakavca.

Prim jerci ovog tipa im aju analogije u svje­tiljkam a koje se čuvaju u Z em aljskom m uzeju Bosne i H ercegovine16 te u d ru g im institucijam a van p ro sto ra današnje Bosne i H ercegovine.17

Svjetiljke u obliku tignja

(Loeschcke tip XIII, Ivanyi XX)(br. kataloga 5)K arakteristika ovih svjetiljki je da im tijela s d rš ­kom liče n a tavu ili tiganj. D rška je vodoravna, ravna ili obla s ru p o m . O tvor im je veći, stijenke oble, vrlo često i okom ite ili b ikon ične .18 U o d ­no su n a o tvor i p rom jer dna, Loeschcke je u sp o ­stavio tri varijante u ovoj grupi:

1. o tvor širi od p rom jera dna,2. o tvor i p rom jer d n a približan,3. o tvor uži od d n a .19A nalizom treće varijante m ogu se konstatira ti

izvjesne razlike u visini i obliku tijela. Zbog toga se treća varijan ta m ože podijeliti u dvije podva- rijante:

a. svjetiljka niskog tijela s ram enim a, slabo izvedenog p rstena n a otvoru,

b. svjetiljka s višim tijelom bez ram ena.Prva varijan ta je na jran ija i p rip ad a I stolje-

ću.20 D ruga varijan ta im a varijab ilnu kvalitetu i fak tu ru i m ože datira ti u II stoljeće.21 Treća v a ri­

15 Busuladžić 2007, 38.16 Isto.17 Vikić-Belančić 1976, XII; Ivanyi 1935, Tab. XV; M ardešić 2002, knj. II, 164; Lazar 2005, 17.18 Busuladžić 2007, 79.19 Loeschcke 1919, 305.20 Vikić-Belančić 1976, XL, s napom enom 118.21 Isto, s napom enom 119.

jan ta je najm lađa, da tira se u III stoljeće i na jb ro j­n ija je n a p rosto rim a južne Panonije.22

N aš p rim jerak iz Franjevačkog sam ostana u V isokom p rip ad a drugoj varijanti.

N ajbliže analogije nalaze se u Z em aljskom m uzeju Bosne i H ercegovine.23 N a širim p ro s to ­rim a konsta tirane su i n a d ru g im lokalitetim a.24

Firma svjetiljke

(Loeschcke tip IX i X, Ivanyi tip XV-XVII)(br. kataloga 6)O znaka m ajsto ra n a svjetiljkam a počinje se jav ­ljati već u republikansko doba. To je b io početak stvaranja posebnog tipa svjetiljki sa žigovim a, tzv. firm a svjetiljki, kada je n a d n u p redm eta u tiskivan žig m ajsto ra ili radionice. Zbog svoje funkcionalnosti ovaj tip se b rzo raširio i v rem e­n o m postao najzastupljeniji. N a osnovu k arak te­ristične osobine utiskivanja žigova, Fischbach je u lite ra tu ru uveo naziv „firm a svjetiljke“ koji je i danas u upo treb i za ovaj tip svjetiljki.25

R ecipijent kod ovih svjetiljki je kruškolik , zdjelica je okrugla, a nos izduženiji i na v rh u zao ­bljen. D isk je obrubljen zatvoren im ili o tvoren im prstenom . Kod p rim jeraka s kanalom , p rsten se nastavlja duž kanala završavajući n a nosu. U o d ­no su n a prsten , Loeschcke je kod tipa IX defin i­rao tr i varijante; a) p rsten zatvoren oko diska, na v ra tu n osa p litka brazda, b) p rsten zatvoren oko diska s kanalićem i rup icom n a v ra tu nosa, c) p r ­sten koji spaja disk s kanalom n a v ra tu nosa.26

D rug i defin irani tip X im ao je p rsten koji je vodio do o tvora za fitilj n a v rh u nosa. I u tip u X Loeschcke je uočio dvije varijante: a) nos s v ra ­to m i b) nos d irek tno vezan za tijelo, bez vrata. Ovaj tip je nastao p o d u ticajem svjetiljki k ratka zaobljena nosa.27

U kanalim a su postojale rupice za zrak, a n ji­hov broj je varirao od jed n e do tri. Sam o m je­sto gdje su rupice pravljene bilo je različito, od rup ica u sred in i kanala, do on ih koje su bile na granici izm eđu kanala i diska, kao i rup ica koje su bile n a desnoj ili lijevoj stran i kanala. Ulje se u većini slučajeva sipalo n a o tvoru koji se nalazi u

22 Isto.23 Busuladžić 2007, 79-80.24 M iltner 1930, 99, Sl. 41; M enzel 1954, 80, Sl. 69 i 70; B. Vikić-Belančić 1976, XL.25 Fischbach 1896, 16.26 Busuladžić 2007, 57.27 Isto, 58.

129

sred in i diska. Svjetiljke koje su posjedovale reljef n a d isku im ale su otvore s desne i lijeve strane1 najčešće ih je bilo dva, m ada i jed an otvor sa strane po red diska s reljefom nije b io nepoznat. Inače, reljefni ukrasi su bili dosta rijetki. Raniji p rim jerci su im ali ukrase pozorišne m aske, glave, poprsja ili glave p o jed in ih životinja.28

Jedna od karak teristika firm a svjetiljki je p o ­java bradavica n a ram enim a. K od ran ijih oblika rad ilo se o ušicam a za vješanje p redm eta. S obzi­ro m n a to da su bile neprak tične za rukovanje i lahko lomljive, p retrp jele su prom jene p reo b ra ­zivši se u bradavice. Broj bradavica je varirao od2 do 3. Ako su bile dvije, nalazile su se n a bočn im stranam a ram ena. Postojanje tri bradavice p re t­postavljalo je d rug i raspored , pa su u to m slučaju dvije bočne bradavice bile ukošenije, dok se treća nalazila n a zadnjoj strani, nasu p ro t nosa. Oblici bradavica su bili različiti: po luk ružn i, dugu lja­sti, prizm atičn i, kvrgasti ili zakržljali oblici bez k o nkre tnog oblika. Takve bradavice su izgubile značaj i n jihova jed in a funkcija je bila dekorativ ­na. D rške su bile vrlo rijetke i nalazile su se na zadnjoj stran i tijela ili u sred in i diska.29

F irm a svjetiljke naročito karak terizira pojava žigova (pečata) n a dnu . R adilo se o pečatim a vrlo često s tri n om ina , tj. po če tn a slova cognom ena, no m en a i p renom ena. Pored ovog, često se uti- skivao i žig m ajstorske radionice, a nije bila r i ­je tk o st i pojava slova F - fecit ili figlina. D no je bilo ravno ili m alo udubljeno, s jed n im , dva ili tri koncen trična k ruga oko sam og žiga. Žig je bio reljefan i u izuzetn im prilikam a urezan. Raniji p rim jerci im ali su ispod žiga vijenac s pa lm inom grančicom ili nek im d ru g im dekorativn im ele­m en to m kao što su vijenac, srcoliki listići, k ru ž i­ći, borove grančice ili slova.30

U najranijo j fazi cen tri proizvodnje svjetiljki su bili u sjevernoj Italiji, da bi se v rem enom , od kraja I i početka II stoljeća, p ro izvodnja raširila i n a druge provincije Im perije. U početku , firm a svjetiljke su se rad ile u uvezenim kalupim a, da bi se kasnije i kalupi proizvodili u provincijam a. Svjetiljke su datirane okvirno od I do IV stoljeća, s većim ili m an jim oscilacijam a u p o n u đ en o m historijskom okviru. Tako je Loeschcke iznio m i­šljenje da su se firm a svjetiljke počele pojavljivati

28 M ardešić 2002, knj. II, 168, Sl. 24-28.29 Fadić 1989, Tab. I, 18.30 Busuladžić 2007, 59.

od 75. godine, povezujući ih s p e rio d o m Flavije- vaca.31 Sličnog m išljenja je i F rem m ersdorf, koji najstariju g ran icu proizvodnje pom iče orijen- tac iono n a 60-te i 70-te godine I stoljeća.32 D o ovog zaključka došlo se n a osnovu šireg kon tek ­sta u kojem je m aterijal nađen , je r su firm a svje­tiljke konsta tirane u vespazijanskom H ofheim u. N a osnovu analize m aterija la iz an tičk ih grobova u P tu ju i E m oni te kom pariran jem p ro n ađ en ih svjetiljki s d ru g im v rstam a nalaza, u p rvom redu s novcem , granice pro izvodnje se m ogu i p o m je ­riti n a sred inu I stoljeća.33 N avedenom analizom se m ogla pom jeriti i g ran ica korištenja, p o kojoj su stariji tipovi korišten i do II stoljeća, a noviji sve do IV stoljeća.34

Kao i kod d ru g ih tipova svjetiljki, p rilikom obrade i datacije m aterija la ne sm ije se izgubiti iz v ida n i faktura, kvalitet izrade i n ačin obrade m a ­terijala. Starije varijante su skoro po pravilu fine fakture i kvalitetnog pečenja. Ti p rim jerci im aju vrlo plastične žigove, oštre rubove i kvalitetno u rađene ukrase n a disku.

Kod m lađ ih varijan ti s kanalom postoji z n a t­n ija razlika izm eđu p rim jeraka iz ranijeg i kasn i­jeg carskog doba. V rem enom je došlo do pada kvaliteta izrade. O snovni razlog je ležao u čin je­nici da su i lokalni m ajstori i rad ionice počeli s pro izvodn jom svjetiljki. M asovna serijska p ro ­izvodnja uzrokovala je zanem arivanje detalja u procesu proizvodnje, korištenje slabije i m anje pročišćene gline, neadekvatn ih kalupa zbog k o ­jih su pro izvođeni m anji p rim jerci, žigovi p o s ta ­ju p lošn i i s m anjkavostim a u slojevim a, a i sam a m ajstorska v ještina znatno zaostaje.

Ove osobine prate posebno provincijalnu pro izvodn ju svjetiljki. Provincijalne firm a svje­tiljke u o g rom nom b ro ju slučajeva nem aju žig, zdepastog su oblika, debelih stijenki, loše izvede­n ih detalja, često vidljiva spojenog šava, n e jed n a­ko pečene, nakriv ljene i ponekad nestabilne.

Statistički p rom atrano , firm a svjetiljke su najčešće pronalažene u D om aviji i Japri, odakle po tiče i novodospjeli p rim jerak n a Filozofski fa­ku lte t u Sarajevu.

31 Loeschcke 1919, 289.32 F rem m ersdorf 1912, 125.33 Vikić-Belančić 1976, XXXII.34 Isto, XXXIII.

130

Kao što je već navedeno, firm a svjetiljke su karak teristične po pojavi žigova.35 M eđu starije generacije spadaju firm e FORTIS, STROBILI, ATIM E(TVS), FESTI.36

M lađi prim jerci, odnosno nazivi firm i su APRIO, Q G C , CPSF, CRESCES, CERIALIS, CDE- SSI, CASSI(VS), CAPI, CARI, CANNE, IEGIDI, L.L.C, LVPATI, ...LANT, NERI, OCTAVI, SEXTI, VIBIANI, VIBVLEVS, FAOR, A RM EN I.37

Posebnoj skupini p ripadaju p rim jerci s n az i­v im a CA PI i CARI. Ovi p rim jerci su posigurno pravljeni u pan o n sk im rad ion icam a.38

O d postojećeg bro ja firm a svjetiljki najviše se javljaju svjetiljke sa žigom FORTIS. P rim jer­ci ovog m ajstora su različite izrade. Z na tan broj p rip ad a svjetiljkam a dobre kvalitete. M n o g o ­bro jn i p rim jerci svjetiljki ovog žiga pro izvođeni su i u lokaln im provincija ln im rad ion icam a, lo ­šijeg kvaliteta izrade.

Z a veliki broj p rim jeraka koji su p ronađen i n a tlu Bosne i H ercegovine m ože se konstatira ti da su slabije izrade, pečenosti i općeg kvaliteta. Z a takve se m ože pretpostav iti da p o tiču iz lo ­kaln ih rad ionica. Zajedničke su im karakteristike da im aju slabiju fak turu , neu jednačenu pečenost, zakržljale bradavice, p lošan žig, ako ga uopće i im aju. R ezultat ovog je širok spektar razn ih n i ­jansi boja, debelih stijenki, defo rm iranog oblika, m anjkavo izvedenih otvora za ulje i zrak i nerav ­nog d n a pa sam im tim i veće nestabilnosti.

A nalogije n ašem p rim jerku u Bosni i H erce­govini su m nogobro jne .39

Zaključak

P redm et obrade i analize an tičk ih svjetiljki u ovom rad u predstavljaju prim jerci iz zbirki F ra­njevačkog sam ostana u V isokom i Filozofskog fakulteta u Sarajevu. Riječ je o šest do danas ne- pub lic iran ih prim jeraka.

Jedna firm a svjetiljka s lokaliteta Dom avije doprem ljena je kao pok lon do K atedre za a rh e ­ologiju Filozofskog fakulteta U niverziteta u Sa­rajevu.

35 C elestin 1901, 27-34; M iltner Z urun ić 1931, 102-105; Ru- bright 1973, 52; Istenič 2004, 110; Žižek 2004, 135-136.36 Busuladžić 2007, 61.37 Bjelajac 1982, 21; Busuladžić 2007, 62.38 Busuladžić 2007, 63.39 Busuladžić 2007, 126-179.

Pet svjetiljki, po red do sada tri publicirane, iz Franjevačkog sam ostana u V isokom pripadaju tipov im a grčk ih (dva kom ada), svjetiljki oblika tign ja (jedan kom ad) i svjetiljki oblo završena no sa s vo lu tam a (dvije). Velika m anjkavost ovih svjetiljki je što se ne zna lokalitet pronalaska, a u sam ostanske kolekcije su dospjele kao slučajni pronalazak , vjerovatno s p rosto ra rim ske p ro v in ­cije D alm acije.

Summary

Unpublished antique lamps from the Franciscan monastery in Visoko and

Department of archaeology of the Faculty of Philosophy University of

Sarajevo

The subject of the analysis and presentation in this article are examples of the antique lamps from the collections of Franciscan monastery in Visoko and Faculty of Philosophy in Sarajevo. These six ex­amples were unpublished. One firm lamp from the Domavia was given as a present to the Department of Archaeology of the Faculty of Philosophy, University of Sarajevo. Another five lamps, from the Franciscan monastery in Visoko belong to the following types: Greek lamp (two), pan shape lamp (one) and lamps with round shaped nose with volutes (one). The only deficiency of these lamps is that the place of the ori­gin is unknown. In monastery collections they were brought as an accidental finding, probably from the area of the Roman Province of Dalmatia.

Literatura

Abramić, M. 1925, Poetovio (poglavlje „Glinene svje­tiljke"), Ptuj muzejsko društvo, Ptuj 1925, 87-97.

Busuladžić, A. 2007, Antičke svjetiljke u Bosni i Her­cegovini, Sarajevo 2007.

Bjelajac, Lj. 1982, Nalazi keramičkih žišaka na Beo­gradskoj tvrđavi, Godišnjak grada Beograda XXIX, Beograd 1982, 13-24.

Blackman, D. J. 1998, Archaeological reports for 1997-1998, London 1998, 3-61.

131

Boškova, A. 1989, A n tič k a c rn o fig u ra ln a k e ra m ik a iz T rak ije (V - I I I v. pr. n . e.) A rh e o lo g ija 2, 1989, 1-10.

Broneer, O. 1937, T e rra c o tta L am p s, C o r in th IV, II, 1937.

Celestin, V. 1901, R im ske svjetiljke iz O sijeka, V je sn ik za a rh eo lo g iju i h is to riju D a lm a tin sk u V, 1901, 21-43.

Ceskey, J. L. 1960, O b je c ts f ro m a w ell a t I s th m ia , H e ­sp e r ia X X IX , 2, 1960, 168-176.

Crnobrnja, A. N. 2006 , K u ltn a n a m e n a r im s k ih ž išak a u G o rn jo j M eziji, B e o g ra d 2006.

Fremmersdorf, F. 1912, R o m isc h e B ild la m p e n , 1912.Fadić, I. 1989, A n tič k a n e k ro p o la u B ilja n im a k o d Z a ­

d ra , D ia d o ra , 11, 1989, 22 3 -2 4 3 .Fischbach, O. 1896, R o m isch e L a m p e n au s P o e to v io ,

P tu j 1896.Ivanyi, D. 1935, D ie p a n o n is c h e n L a m p e n , B u d a p es t

1935.Istenič, J. 2004 , P e to v io n a - s re d išč e izd e lav e in d is ­

t r ib u c ije k e ra m ič n ih izd e lkov , u: R im ljan i, stek lo , g lin a , k a m e n , M a r ib o r 2004 , 108-111 .

Jovanović, A. 1976, Z e m lja n e sv je tiljke iz a n tičk e z b ir ­ke M u z e ja u N išu , N išk i z b o rn ik 2, N iš 1976, 61-83.

Lazar, I. 2005 , A n o il la m p d e p ic t in g a R o m a n glass fu rn a c e - a n e w f in d f ro m S lo v en ia , In s t ru m e n - tu m , 22, 2005 , 17-18.

Loeschcke, S. 1919, L a m p e n au s V in d o n is sa , Z u ric h .Mardešić, J. 2002 , K e ram ičk e sv je tiljk e , u: L o n g ae Sa-

lo n a e I i II, Sp lit 2002 , 34 9 -3 6 5 .Maršić, D. 2000 , A n tičk e sv je tiljk e iz z b irk e M atijev ić ,

O b a v ije s ti, 1, g o d . X X X II/2 0 0 0 , 141-144 .Marić, Z. 1973, A rh e o lo šk a is tra ž iv a n ja n a g ra d in i u

O š a n ić im a k o d S to ca 1963, G la sn ik Z em a ljsk o g m u z e ja B o sn e i H e rce g o v in e , n . s. X X V II/X X V III , 1973, 173-235 .

Miltner, F. 1930, D ie a n tik e n L a m p e n in K la g en fu rt, Ja h re seh e fte d e r O A I, X X V I, 1930.

Miltner Zurunić, I. 1931, Ž išc i u B e o g ra d u , S ta rin a r, V I, B e o g rad 1931, 8 8 -105 .

Modrzewska-Marciniak, I. 1989, L u c e rn a s e sc o g id a s d e l M u seo A rq u e o lo g o c o N a c io n a l, B o le tin del s e m in a r io d e e s tu d io s de a r te y a rq u e o lo g ia , V alla ­d o lid 1989, 21 6 -2 4 6 .

Menzel, H. 1954, A n tik e n la m p e n im ro m is c h -g e rm a - n is c h e n Z e n tra lm u s e u m z u M a in z , M a in z 1954.

Maslać, N. 1932, Z la tn i n a la z u k ršć a n sk o j b az ilic i u se lu T u rb e tu , G la sn ik Z e m a ljsk o g m u ze ja , X L III,2. S a ra jev o 1932, 31 -33 .

Rubright, J. C. 1973, L am p s f ro m S irm iu m in th e M u ­s e u m o f S re m sk a M itro v ic a , S irm iu m , II, B e o g rad 1973, 45 -7 9 .

Vikić-Belančić, B. 1976, A n tičk e sv je tiljk e u A rh e o lo š ­k o m m u z e ju u Z a g re b u , Z a g re b 1976.

Zaninović, D. 2004 , F ia t lu x - r im s k e sv je tiljk e iz f u n ­d u sa G ra d sk o g m u z e ja S isak , S isak 2004.

Žižek, I. 2004 , K a ta lo g p re d m e ta , u: R im ljan i, stek lo , g lin a , k a m e n , M a r ib o r 2004 , 124-144 .

Katalog

G rčke svjetiljke

1. N a laz iš te : N e p o z n a to .N e in v e n ta r iz ira n o (s lik a 1).M jesto p o h ra n e : F ra n jev a čk i s a m o s ta n u V iso k o m . S v je tiljk a o d n a ra n d ž a s te zem lje . S b o k a v id ljiv a b r a ­d av ica . N o s iz d u ž e n u o d n o s u n a re c ip ije n t. D im en z ije : d u ž in a 6,5 cm , š i r in a 5,5 cm , v is in a 3 cm . N e p u b lic ira n o .

2. N a laz iš te : N e p o z n a to .N e in v e n ta r iz ira n o (s lik a 2).M jesto p o h ra n e : F ran jev ačk i sa m o s ta n u V isokom . S v je tiljk a o d sv ije tle zem lje . D isk o š te će n . V id ljiv o s ta ­t a k d ršk e , v je ro v a tn o k l in a s to g o b lik a .D im en z ije : d u ž in a 5,8 cm , š ir in a 5,1 cm , v is in a 2,1 cm . N e p u b lic ira n o .

Svjetiljke oblo završena nosa s vo lu tam a

3. N a laz iš te : N e p o z n a to .N e in v e n ta r iz ira n o (s lik a 3).M jesto p o h ra n e : F ran jev ačk i sa m o s ta n u V isokom . S v je tiljk a o č u v a n a s re lje fo m p a lm e te n a d isk u . V id lji­v i o s ta c i c rv e n o g p re m a z a - bo je.D im en z ije : d u ž in a 8 cm , š ir in a 6 cm , v is in a 2,3 cm . N e p u b lic ira n o .

4. N a laz iš te : N e p o z n a to .N e in v e n ta r iz ira n o (s lik a 4).M jesto p o h ra n e : F ran jev ačk i sa m o s ta n u V isokom . S v je tiljk a o č u v a n a s o š te ć e n im n o so m . N a d isk u re lje f s p r ik a z o m skak av ca .D im enzije : d u ž in a 7 cm , š ir in a 5,6 cm , v isina 2,3 cm. N e p u b lic ira n o .

Svjetiljke u obliku tignja

5. N a laz iš te : N e p o z n a to .N e in v e n ta r iz ira n o (s lik a 5).M jesto p o h ra n e : F ran jev ačk i sa m o s ta n u V isokom . S v je tiljk a o č u v a n o g tije la sv je tlije g lin e , s d r šk o m sa s tra n e , k o ja je k l in a s ta i v o d o ra v n a . U s re d in i ve lik i o tv o r. D n o rav n o .D im en z ije : R 4,3 cm , v is in a 2,3 cm .N e p u b lic ira n o .

F irm a svjetiljke

6. N a laz iš te : D o m av ija .N e in v e n ta r iz ira n o (s lik a 6).M jesto p o h ra n e : K a te d ra z a a rh e o lo g iju F ilo zo fsk o g f a k u lte ta U n iv e rz ite ta u S ara jevu .F irm a sv je tiljk a sa ž ig o m FO R T IS .D im enzije : d u ž in a 8,5 cm , š irin a 2 cm , v isina 1,5 cm . N e p u b lic ira n o .

132

Sl. 3 Sl. 4

Sl. 5

133

G odišnjak/Jahrbuch 2014,43:135-148 DOI: 10.5644/Godisnjak.CBI.ANUBiH-43.42

Servile caput Prilog proučavanju ropstva u unutrašnjosti provincije Dalmacije

Almir MarićM o s ta r

U unu trašn josti rim ske provincije D alm acije, odno sn o n a n jenom dijelu koji je obuhvatao p ro ­stor današnje H ercegovine, koju sm o uzeli kao geografski okvir za ovaj rad, u rim sko doba eg­zistirale su različite socijalne struk ture . N jihovo proučavanje m oguće je prvenstveno n a osnovu onom astičke analize epigrafskih spom enika koji su uglavnom datiran i u doba p rincipata . N atpisi n a tim spom enicim a spom in ju različite katego­rije socijaln ih s tru k tu ra od kojih ćem o u ovom rad u p o sebnu pažn ju posvetiti robovim a. P ri­p ad n o st epigrafskih spom enika osobam a koje su im ale status roba od ređ en a je korišten jem od ređ en ih im en ica s tih natp isa, kao što su ser- vus, vernae, vilicus, te n jihovim im en o m koje se obično sastojalo sam o od cognom ena .

Ropstvo je bilo raspostran jeno u svim m ed i­teransk im civilizacijam a. U rim skom d ruštvu ro ­bovi su predstavljali je d n u od tem eljn ih socijal­n ih s tru k tu ra .1 Ta činjenica je posebno dolazila do izražaja u antičkoj Italiji gdje je, kako se čini, od ukupnog bro ja stanovništva u doba p rincipa- ta, n a n jih o tpadalo 35 procenata. G lavni razlog tom e svakako su b ila vo jna osvajanja u to m ra z ­doblju koja su dovela do pojave velikog bro ja za ­robljenika koji su pretvoren i u robove. Zbog toga se antička Italija često naziva „društvom robova“. P rem a Varonu, osim ratom , do robova se do lazi­lo nasljedstvom , d ijelom kupljenog im etka, p r i­ja teljsk im dogovorom , n eo sp o rn o m im ovinom

1 Više o razn im aspektim a ropstva u Rimskoj državi, u ra ­zličitim epoham a postojanja rim ske države, vidjeti: Finley 1999, 62-95; Thebert 2006, 167-213; Scheidel 2010, 1-21; Bradley 2011, 241-265; M orley 2011, 265-287; Bodel 2011, 311-337, E dm ondson 2011, 337-362.

i zakonskom konfiskacijom im ovine.2 D va n a j­važnija nač ina n a koji se dolazilo do robova bez sum nje su bili zarobljavanje i rađanje u takvom statusu. Spektar n jihovih zaduženja je b io veom a širok. O bavljali su dužnosti up ravn ika im anja, rad n ik a u polju, pastira , lovaca, sluga u d o m a­ćinstvu, rad n ik a n a gradilištu , trgovaca, zanatlija, rudara , službenika, učitelja, doktora, dojilja, tek ­stiln ih radn ika, razne poslove u javnoj ad m in i­straciji itd .3 Rob je b io u v lasništvu gospodara i p o sm atran je kao res m ancipi, što je znači da je b io u ran g u sa zem ljom , kućom , životin jam a za rad, odno sn o svim e o n im što je činilo osnovna sredstva za p ro izvodnju n a nekom im anju.

V ojnim osvajanjim a ropstvo se p roširilo izvan m atičnog rim skog teritorija . N em a p o u zd an ih podataka n a koji n ačin je tekao proces širenja ropstva izvan Italije i Sicilije, gdje je već u doba R epublike dosegao visok stepen po b ro ju robova i njihovoj uk ljučenosti u d ruštvene tokove. Tome doprinosi i neposto jan je k o n k re tn ih p oda taka u izvornoj građ i je r su antički pisci u svojim djeli­m a uglavnom bili fokusirani n a ropstvo n a A pe­n inskom po luostrvu .4

N a osnovu epigrafskih spom enika m ožem o zaključiti da je ropstvo bilo p risu tn o u svim r im ­skim provincijam a. Najveći broj na tp isa n a ko ji­m a se spom in ju p ripadn ic i ove socijalne s tru k ­tu re p ro n ađ en je u u rb an im sred inam a, gdje su većinom obavljali funkcije ličn ih sluga, d u žn o ­

2 Varon, D e R e ru stica 2, 10, 4.3 Scheidel 2010, 3.4 Izuzetak je Egipat odakle su sačuvani detaljni podaci o ro ­bovim a kako na seoskim im anjim a, tako i u u rban im sredi­nam a po p u t A leksandrije (Scheidel 2010, 4; M orley 2011,267).

135

snika ili vojnika. To je čak slučaj s provincijam a Španijom i G alijom za koje se često pretpostavlja da je većina robova bila zaposlena u po ljopriv re­d i.5 M eđutim , treba im ati n a u m u da m anji broj epigrafskih spom enika iz ru ra ln ih sred ina na k o ­jim a se spom in ju robovi m ože b iti rezu lta t oko l­nosti u kojim a su radili, odn o sn o poslova koje su obavljali. N aim e, robovi iz u rb an ih sred ina koji su obavljali od ređene funkcije u adm inistraciji, zanatim a i sl. im ali su više m ogućnosti da ostave trag n a epigrafskom spom eniku nego robovi koji su rad ili teške poslove n a seoskim im an jim a

N a p ro s to ru koji tre tiram o u n ašem radu, odno sn o u njegovoj neposredno j blizini, najve­ći broj robova nalazio se u N aroni. Veći d io p r i­padao je italskim kolonistim a, dok je m anji broj b io u v lasništvu dom aćeg stanovništva.6 U d ije­lovim a kolonijalnog i m unic ipalnog agera Na- rone, E p idaurum a i D illun tum a, koji su p rem a un u trašn josti u u p ravno-te rito rija lnom sm islu obuhvatali p rosto r današnje H ercegovine, broj epigrafskih spom enika n a ko jim a se spom inju robovi je veom a m ali u po ređen ju s većim r im ­skim provincija ln im cen trim a .7 U daljem tekstu o sv rnu t ćem o se, po im enično , n a sve robove koji su dosad otkriveni n a spom enicim a i izvornoj g rađi, a koji su n a neki način povezani s p ro s to ­ro m današnje Hercegovine.

CASIO Korita, Bileća8

D M S / AUR R D A N LV / AUR S D A N XIIX / AUR AM D A N IIII 5 / AUR TEU ET AUR OSI [-- -] / [-]T CASIO VERN SUIS / D [--] U N C IT [--] D(is) M (anibus) S(acrum ) / A ur(eli -) R (— ) d(efunct -) an(norum ) L V / A ur(eli -) S (— ) d(efunct -) an(norum ) X IIX / A ur(eli -) Am [? A n ]d (---) d(efunct) an(norum ) IIII 5 / Aur(elia) Teu(ta?) et Aur(eli-) Osi -- / [e]t Casio (?) Vern (is?) suis / d[ef]uncti[s]

5 M orley 2011, 268.6 Bojanovski 1988, 119.7 Sm atra se da je najm anje 50% stanovništva u Naroni, Sa­lon i i Iaderu bilo robovskog porijekla. N jihova prisu tnost u tako velikom p o sto tku posljedica je prvenstveno p riv red ­nog razvoja tih gradova, ali i adm inistrativno-upravnog položaja koji su zauzim ali u provinciji D alm aciji (Alfoldy 1961, 126).8 Sergejevski, 1938, 21, br. 19; Bojanovski, 1976, 34-35; Isto 1988, 108; Paškvalin 2012, 38.

Sepulkralni spom enik kategorije titu lusa koji spom inje roba po im enu Casio pronađen je na lokalitetu Crkvine u Voljicama (Korita), n a pola pu ta izm eđu Bileće i Gacka. Natpis na spom eniku je oštećen pa je teško u rad iti zaokruženu rekon­strukciju svih podataka. Sve osobe koje su navede­ne n a spom eniku im aju aurelijevsko gentilno ime, što znači da su rim sko građansko pravo dobili za vrijem e vladavine M arka Aurelija, ili, što je više vjerovatno, tek K arakalinim ediktom 212. god i­ne. C ognom eni su uglavnom nečitljivi, pa je teško procijeniti rad i li se o m uškim ili ženskim članovi­m a porodice. Izuzetak predstavlja cognom en Ca- sio, koji je vjerovatno bio orijentalnog porijekla.9

Casio je vjerovatno im ao status roba. N a ta ­kav zaključak upućuje činjenica da kraj njegovog im ena stoji riječi Vern(is?), koja u većini slučajeva označava roba koji je odrastao u vlasnikovoj k u ­ći.10 M eđu različitim kategorijam a rim skih robova vernae su zauzim ali poseban status je r su odrastali u gospodarevoj kući, zatim izgrađivali bliske o d ­nose s članovima porodice, i vjerovatno odrastali s njihovom djecom .11 Slična situacija je bila i s Ca- siom čiji su preci vjerovatno služili kao robovi kod neke bogatije ilirske familije koja je veom a kasno dobila pravo rim skog građanstva. Zbog bliskosti koju su ostvarili tokom zajedničkog života, bez obzira n a razliku u socijalnom statusu, im ena su im zabilježena zajedno n a nadgrobnom natpisu.

VILICO? Kosijerevo, Bileća12

FVNISVLANVS VET / NIANVS LEG PR PR/ N TEM ET TERM IN O S /... NOVARIIVS..IT PER / 5 T CASIVM FR O N T O N / O L E G .IIII F F .IN /.... D O VESI O C N / SC D L M [L](ucius) Funisulanus Vet(o) / n ianus leg(atus) pr(o) pr[aet(ore)] / [po]ntem et terminos [re]/novari ius(s)it per / 5 T(itum ) Cas(s)ium Frontonem / o(ptionem ) leg(ionis) IIII

9 Alfoldy 1969, 73; U petom redu teksta natp isa stoji T e u , što je vjerovatno dio poznatog ženskog ilirskog im ena T eu ta .10 D odatn i razlog za takvu tv rd n ju jest i im e u obliku co- gnom ena. Naime, robovi u rim skom svijetu su im ali samo jedno, lično ime, bez gentilicija, p renom ena i filijacije (Ma- tijašić 2002, 70).11 Sm atralo se da će robovi koji su rođen i i odrasli unu tar kuće gospodara biti odaniji i pouzdaniji. Više o robovim a v e rn a e vidjeti: H erm ann-O tto 1994; B ruun 2013, 19-42.12 Sergejevski 1964, 93-95; Bojanovski 1973, 181; Isto 1977, 91; Šačić 2011, 164-166; http://edh-w w w .adw .uniheidel- berg.de/ED H /inschrift/033908

136

Sl. 1. Spomenik iz Korita (prema Sergejevski 1938, 21, br. 19)

F(laviae) F(elicis) in / [fun]do Vesi(i)o C(ura) n(te) / SC(riptoream )) D (— ) L (— ) V(ilico?)

N a term inacijskom natp isu iz Kosijereva v je­rovatno se spom inje rob vilicus, upravitelj rim ske vile.13 Spom enik je bio uklesan u živu stijenu uz lijevu obalu Trebišnjice, n a lokalite tu Zagulj.14 Prilikom izgradnje h id roenergetskog sistem a Trebišnjice 1967. godine isječen je i p renesen u m uzej u N ikšiću. Sadržaj na tp isa je poprilično jasan. G ovori o obnovi m osta i kam ena m eđaša ( terminos), koju je po naredb i nam jesn ika p ro ­vincije L. Funisu lanusa V ettonianusa obavio Tit Kasije Fronton, p o m o ćn ik cen tu riona (optija) IIII legije Flavia Felix. O bnova m osta je p redstav­ljala važan zadatak, je r je preko njega prolazila strateški b itn a kom unikacija Salona - N arona - L esusinium - D y rrach iu m .15 B ojanovski je prv i p rvom čitanju 8. reda natpisa, u kojem se nalazila spo rna riječ, p retpostavio v(ilico), ali je to p itanje ostavio i dalje o tvo ren im .16

Sm atram o da p ri razm atran ju ovog p itan ja posebnu pažnju treba obratiti n a lokalitet gdje

13 Više podataka o vilic u su vidjeti kod: Sanader 1995, 97-108.14 Bojanovski 1977, 91.15 Bojanovski 1973, 137-187.16 Isto, 181.

je spom en ik pronađen . Naim e, o tkriven je u b li­zini velikog posjeda čiji se cen tar (villa urbana) nalazio u današn jem Paniku. Irm a Č rem ošnik , koja se najviše bavila im anjem u Paniku, sm atra da natp is iz Kosijereva ne p rip ad a to m posjedu, koji je v rem enski i terito rija lno udaljen od m je­sta n a kojem je natpis p ro n ađ en .17 Pored ville ur­bane u Paniku, u b lizini se razvilo još nekoliko većih im anja (fu n d u sa ). Jedno od n jih je vjero- va tno pripadalo italskoj porod ic i Vesius koja se spom inje n a spom eniku iz Kosijereva.18 N jihov vilicus, čije im e nije sačuvano n a spom eniku , p o ­b rin u o se za obnavljanje m osta i m eđaša n a im a-

17 Na sam om Paniku, kao i na ostalim većim im anjim a, p o ­slovi oko vođenja dom aćinstva su vjerovatno bili povjereni v ilicu su . N jihov stan se m ože naslutiti u grupi vila na Dra- čevoj strani u sam oj blizini v ile u rb a n e (Č rem ošnik 1974, 130). Postojanje v ilic u sa na Paniku sugeriše i fragm ent nadgrobnog cipusa na kojem se m ožda navodi ta riječ, iako Bojanovski sm atra v jerovatnijom opciju da se tu radi o gen- tilnom im enu V iliu s (Bojanovski 1977, 73; Isto 1988, 84).18 Bojanovski sm atra da se njihovo im anje m oglo nalaziti i na lijevoj obali Trebišnjice (Bojanovski 1988, 84). Inače, Ita- lici popu t Vesija u ove krajeve su se doselili preko p rim o r­skih gradova N arone, Salone, Risna, E pidaurum a. Prostor Panika im je vjerovatno bio privlačan jer se nalazio na važ­noj antičkoj kom unikaciji N arona - Skodra. Tako povoljna pozicija om ogućavala je jednostavan tran sp o rt proizvoda koji su se proizvodili na im anjim a do krajnjih destinacija.

137

Sl. 2. Spomenik iz Kosijereva (prema Bojanovski 1977, 92, sl. 11.)

n ju kojim je upravljao.19 S obzirom n a ocjenu da ovaj natp is ne p rip ad a im anju n a Paniku koje je istraživala Č rem ošn ik te n a n edosta tak nov ih a r­heo lošk ih istraživanja, teško je kontekstualizirati im anje porod ice Vesius i reći nešto više o n jem u osim općih napom ena.

Vilicus s im an ja porodice Vesius, Panika, kao i vilicusi generalno, im ao je veom a kom pleksan posao. N jihov zadatak je b io da upravljaju im a ­njem , nadgledaju rad d ru g ih robova n a n jem u, obezbjeđuju n eo p h o d n a m aterija lna sredstva za rad , p o p u t alata, i generalno vode b rigu da im a ­nje funkcioniše n a pravi nač in .20 U poslovim a koji su bili vezani za upravljanje im anjem p o m a ­gala m u je njegova žena vilica , koju m u je izabrao v lasn ik im anja (possessor).21 Pošto su gospodari im anja rijetko boravili n a n jem u, zadatak vilicusa

19 G arašanin 1967, 160-161.20 V rem enom se naziv v ilicu s počeo upotrebljavati i za neka druga zanim anja. O n i su m ogli upravljati bibliotekam a, vo ­dovodim a (v ilicu s a q u a ru m ), popravljati olovne cijevi (v ilic i

a p lu m b o ) ili vod iti provincijalne blagajničke knjige (vilicu s

k a le n d a r ii S e p tim ia n i), bilježiti poslove u rudn icim a (vilicu s

o ffic ii fe r r a r ia r u m ), te su radili na carinskim , porezn im , p o ­štanskim ili cestovnim postajam a u provincijam a (Sanader 1995, 107).21 Pošto robovi p rem a rim skom pravu n isu im ali pravo dase žene, onda term in „žena“ u ovom kontekstu treba shvatiti sam o uvjetno.

i njegove žene b io je da m ijenjaju vlasnika i n je ­govu sup rugu (dom ina) u obavljanju svih v ažn i­jih poslova, što znači da su predstavljali osobe od najvećeg povjerenja.

MASCELLIONI Veličani, Popovo Polje22

D M S / [---] M ASCELLION [---] / [---]SIM O SER / [---] M A N O SVRIO s/ [---]R IM A N O [--- ] / [---]R EN TI O [---] / [-]ERM A N O R[---] / M [--- ] H [--- ]D(is) M (anibus) s(acrum ) / [---] M ascellion(o) / [piis]simo ser(vo?) / [Ger]mano Surio 5/ [---]ri- m ano [---] / [Pla?]renti O[---] / [--- G?]ermano R [ ] / M [---] H[---] /

U m jestu Veličani u Popovu Polju p ronađen je epigrafski spom en ik n a kojem se v jerovatno spom inje rob koji se zvao M ascellio. N a takav za­k ljučak upućuje dio riječi SER u 3. red u natpisa, što vjerovatno označava osobu koja je bila u statu­su roba (servo). N a osnovu zavjetne form ule D(is) m(anibus) s(acrum) datira se negdje u p rvu polovi­n u 2. stoljeća. O sim Mascelija, u obliku cognom e- na, spom inje se još nekoliko im ena, ali je njihovo čitanje veom a otežano pošto je spom enik oštećen

22 Bojanovski 1977, 74; Škegro 1997, 91, br. 35.

138

u nekim dijelovima. U 4. redu vjerovatno se navodi im e Surio, koje je ilirskog porijekla, uz pretpostav­ljeni cognom en Germanus.23 Isto ime se navodi u sljedećem redu, kao i u sedm om . U 6. redu se još navodi Plarenti, ilirsko, ili Terentio, italsko ime, ali je takvo čitanje poprilično nesigurno.24

C ognom en M ascelio susrećem o na još neko­liko spom enika s p rosto ra današnje H ercegovine i dijelova koji su u antičko doba p ripadali ovom p o d ru č ju u upravno-terito rijalnom smislu. N ai­m e, iz N arone potječe natpis na kojem se spom i­nje oslobođenik istog cognom ena. A lfoldy sm atra da to nije ilirsko nego italsko i keltsko im e.25 Ta­kođer se spom inje, bez gem inacije, i na spom en i­ku jednog b račnog para iz m jesta Lisičići, na p ro ­sto ru gornje N eretve.26 Za osobe s ovog spom e­nika također se sm atra da su keltskog porijekla.27

Veličani, kao m jesto p ronalaska spom enika, n isu detaljno istraženi.28 Tu se vjerovatno na la ­zilo rim sko naselje, ep ihorskog porijekla, koje je za trpano nanosim a s b rda .29 V rem enom je, v je­rovatno preko D illun tum a, došlo do naseljavanja od ređenog bro ja Italika, koji su u tom m jestu p ronašli adekvatan p ro sto r za razvoj svojih d je­latnosti. U tim poslovim a svakako je, na neki n a ­čin, učestvovao i rob M ascellio.

MOPSUS Vitina, Ljubuški30

MOPSVS / SEX VARI / A N N O R XIIX / H IC SI- TVS / [---]M opsus / Sex(ti) Vari ser(vus) / annor(um ) X IIX / hic situs / [---].

Ranije sm o vidjeli da se najveći broj robova u naron itanskom ageru nalazio u sam oj N aroni, kao cen tru te up ravno-adm in istra tivne cjeline. U u n u trašn josti kolonije n jihov broj je bio dosta

23 S obzirom na nedostatak dodatn ih inform acija sa spo­m enika, teško je procijeniti društveni status ove osobe, ali vjerovatno nije bio rob jer im a dvočlanu im ensku form ulu, dok su robovi nosili sam o jedno ime (Bojanovski 1977, 76).

24 Bojanovski 1977, 76.25 Alfoldy 1969, 240.26 IL Ju g I, 88 = C IL , 12773 = C IL III, 12773 add. 2256.27 Alfoldy 1969, 240.28 N aučnici su se bavili sam o srednjovjekovnom nekropo­lom koja se nalazi u tom mjestu, gdje su istražili motive na stećcim a te nekoliko grobova (AL III, 194).29 Bojanovski 1977, 78.30 CIL III, 6368 = 8499; Patsch 1907, 65; (= Patsch 1996, 67);Bojanovski 1977, 107; Isto 1988, 127; D odig 2006, 19; h ttp ://edh-w w w .adw .uni-heidelberg.de/edh/inschrift/H D 058395

Sl. 3. Spomenik iz Veličana (prema Šačić 2011, 185.)

m anji. Epigrafski spom enik koji spom inje roba M opsusa, um rlog s 18 godina, p ro n ađ en je uz i­dan u dvorac K apetanovića u Vitini, a kasnije je p renesen u arheološku zbirku Franjevačkog sa­m ostana na H um cu. D anašnja V itina je u rim sko doba bila značajno naselje, čem u su pogodovali d obar p riro d n i položaj, važna kom unikacija na kojoj se nalazila (Salona - N arona) te b lizina Na- rone kao velikog privrednog, upravnog i k u ltu r­nog centra. B ojanovski pretpostavlja da se m ož­da upravo ovdje nalazio pagus Scunasticus gdje su naseljeni veteran i za vrijem e cara T iberija .31

M opsus je im e grčkog porijekla, navedeno bez filijacije.32 Č ini se da je bilo rijetko, je r je p ro n a ­đen još sam o jedan natpis na kojem se spom inje M opsus, i to na javnom natp isu članova fam ilie Silvani u antičkom g radu Trebula M utuesca (da­našnji M onteleone Sabino) u centralnoj Italiji.33

31 Bojanovski 1977a, 107.32 Alfoldy 1969, 249.33 EDH: http ://edh-w w w .adw .uni-heidelberg.de/edh/in- schrift/HD 000745; Na osnovu sadržaja natpisa nije m oguće decidno zaključiti kakav je bio društveni status M opsusa iz Trebule M utuesce, osim da je bio član fa m ilia S ilva n i, religij­skog kolegija koji je snosio troškove sahrane njenih članova. Poznato da je su u takve organizacije ulazili ljudi slabijeg im ovinskog statusa, uglavnom oslobođenici i robovi, s tim

139

Sl. 4. Spomenik iz Vitine (foto : A. Marić)

Sličan oblik, M opsinus , o tkriven je jo š jed in o u provinciji Galiji N arbonensis.34 O bično se datira u doba ranog p rincipata . N jegov gospodar, Sek- sto Varije, vjerovatno je b io v lasnik ville rustice, koja predstavlja najbolje očuvani spom enik iz rim skog doba n a p ro s to ru današnje V itine, pošto je ostatak g rađevina iz tog razdoblja u n išten r a ­zn im građevinsk im zahvatim a tokom proteklog v rem ena.35

ISANTE I SURUS Krehin Gradac, Čitluk36

ISANTE SVRO CO N IV G I INCONPARAB / D M V ICTORINE ANNE / BENE M ERENTI PRE- CEPTO / D O M N IC O FACTVM MISE / RAM PA- RENTES PERDED[] / RVNT ANNIS TRIGITT[] Isante Suro coniugi inconparab(ili) / D(is) m (anibus) Victorin(a)e A nn(a )e / bene merenti pr(a)ecepto / dom (i)nico fac tum . M ise- / ram pa- rentes perded[e] — / ru n t annis trig(in)tt[a].

Epigrafski spom en ik iz K rehinog G raca p o ­sjeduje određene specifičnosti u kon tekstu p ro ­učavanja kategorije robova na p ro s to ru današnje H ercegovine u rim sko doba. N a natp isu se navo-

da se na spom eniku iz Trebule M utuesce spom inje i neko­liko članova kolegija koji su bili po rođen ju rim ski građani.34 D odig 2006, 72.35 T ruhelka 1983, 673-677; M oguću rekonstrukciju ville r u ­stice u V itini vidjeti kod: Busuladžić 2011, 208.36 CIL III, 08500; Patsch 1904, 48, sl. 20; Vego 1981, 33, sl. 8; A tanacković-Salčić 1981, 269-270, sl. 10; Bojanovski 1988, 127; Škegro 1997, 89; h ttp ://edh-w w w .adw .uni-heidelberg. de/edh/inschrift/H D 056525

di nekoliko osoba, od kojih je p rva sahran jena tridese togod išn ja V ictorina A nna. N akon nje, n a isto m jesto, sahran jen i su n jen otac Surus, što m ožem o procijen iti n a osnovu n ak n ad n o u re ­zanog im ena, pov rh p rvob itnog reda, te nakon njega i n jena m ajka Isante.37 Surus i Isante su v jerovatno bili robovi na im anju gospodara gdje je p ro n ađ en spom enik . D ruštven i status njihove kćerke je nešto teže p rocijen iti s obzirom n a to da im a dvočlanu onom astičku form u, dok se kod n jen ih rod itelja nalazi sam o cognom en. To zn a­či da je V ictorina A nna vjerovatno im ala status oslobođenika.

Im e Surus je ilirskog porijekla, sa srednjo- dalm atinskog im enskog područja . Surus i slična sro d n a im ena dom aćeg porijek la (Surio, Sura) su veom a česta kod osoba robovskog i oslobođenič- kog statusa.38 Spom inje se i n a epigrafskom sp o ­m en ik u iz Veličana n a Popovu Polju, n a kojem se navodi rob M ascellio. S druge strane, Isante je im e o rijen talnog porijekla.

N a d n u epigrafskog spom enika je u p litkom obliku urezana ascia. P itanje ovog sim bola je če­sto obrađivano u naučnoj literaturi. U rađena je podjela n a spom enike koji posjedu ju sam o p re d ­stavu ascije te one koji im aju dedikativnu fo r­m u la sub ascia dedicare. S pom enik iz K rehinog G raca stoga spada u g ru p u ascija bez dedikativne form ule.39 P rem a m išljenju B. G abričevića, koji se najviše bavio izučavanjem ovog p itan ja s n a ­ših prosto ra , ascija je bila alat za iz radu spom e­nika, odno sn o groba, s p rak tične strane, dok je s m ora lno -p ravnog aspekta označavala pravo vlasništva n ad grobom .40 P rem a historijsko-epi- g rafskim elem entim a za datiranje, ascije sa sp o ­m en ika u današnjoj Bosni i H ercegovini datira ju se u 2. i 3. stoljeće.41

37 Patsch 1904, 49.38 M ayer 1957, 325-326; Poznati su i neki spom enici s im e­nom Surus koji nije ilirskog porijekla, p o p u t m ajstora Suru- sa iz sjeverne Italije (D odig 2006, 53).39 Različita m išljenja u vezi sa sim bolikom ascije v idjeti kod: Paškvalin 2012, 115.40 Gabričević 1959, 305.41 Paškvalin 2012, 116; Na p ro sto ru današnje Hercegovine ascia je otkrivena još samo n a steli iz Trebim lje u Popovu Polju na kojoj se spom inje P. Aplije Plaso, dekurion m u n i­cipija Dilluntum .

140

Sl. 5. Spomenik iz Krehinog Graca (prema Patsch 1904, 48, sl. 20.)

RESTUTIANUS I CALLISTE Mogorjelo, Čapljina42

D M / A M A ER IM N O / GENERI PIENTISSIM O / B M / V IXIT A N N / XXV RESTVTIANVS / ET CALLISTE /D(is) M (anibus) / Am {a}erim no / generi / pien- tissimo / b(ene) m (erenti) / v ix it ann(os) / X X V Rest(it) / u tianus / et Calliste /

N adgrobni spom en ik iz M ogorjela navodi ro ­bove R estutianus i Calliste koji su sahran ili sina A m aerim na u 25 god in i života. D atira se u doba kasnog p rin c ip a ta (3 . st. n . e.). Im ena sa spom e­n ika upuću ju n a italsko porijek lo poko jn ika i ded ikanata .43 C ognom en R estutianus izveden je iz R estutus i italskog je porijek la .44 Calliste je, s druge strane, grčkog porijekla.

N a spom eniku i natp isu nem a nek ih d o d a t­n ih sim bola n iti po d a tak a n a tem elju kojih bi se m oglo nešto više reći o ovoj familiji. M jesto na kojem je p ro n ađ en u određenoj m jeri nam m ože pom oći. N aim e, n a M ogorjelu se nalazilo im anje koje se sastojalo iz dijela koji je bio nam ijen jen pro izvodnji ulja i v ina ( villa rustica fructuaria ) te stam benog dijela ( villa rustica habitatoria).

42 Sergejevski 1940, br. 26, sl. 29; Paškvalin 2012, 101; h t tp : / /e d h -w w w .a d w .u n i-h e id e lb e rg .d e /e d h /in sc h r if t / HD 034224& lang=en43 Alfoldy 1969, 147, 169, 281.44 Skok 1915, 56; C ognom en Restutus inače se najviše javljau Africi u odnosu na ostale dijelove rim ske države.

Sl. 6. Spomenik iz Mogorjela (prema Paškvalin 2012, 227, sl. 53.)

Također, p ro n ađ en i su ostaci m lin a i pekare koji su v jerovatno služili za opskrbu obližnje N arone. Dakle, poko jn ik i njegovi roditelji su m ogli biti

141

zaposleni n a nekom od tih p ro izvodn ih dijelova im anja n a M ogorjelu.

URSUS I PULCHRA Doljani45

D M S / PVLCRA ET / VRSUS / PAR / V IPERI- N O / FILIO PIEN TISSIM O / POS B M / SIB ET / SVISD(is) M (anibus) s(acrum ) / Pulc(h)ra et / Ur- sus par(entes) / Viperino / filio p ien / tissimo / pos(uerunt) b(ene) m (erenti) / sib(i) e t / suis

Epigrafski spom enik iz D oljana kod Čapljine postavili su robovi P u lc(h )ra i U rsus svom e p re ­m in u lo m i zaslužnom sinu V iperinusu. D atira se u razdoblje kasnog p rincipata . V eom a je m oguće da su radili n a po ljop riv rednom im anju , pošto je upravo tu p ro n ađ en objekat jo š uvijek nede- finisane nam jene, za koji se pretpostavlja da bi m ogao b iti im anje koje je svom vlasniku d o n o ­silo od ređen i profit, kao što su obližnji Višići i M ogorjelo.46

C ognom en U rsus je veom a čest n a epi- grafskim spom enicim a. Najviše je raširen kod keltskog stanovništva, u n jihovim etn ičk im po- d ručjim a.47 U provinciji D alm aciji je kasnijom tvo rbom im ena bio zastupljen i kod dom aćeg stanovništva.48 S druge strane, V iperino je veo­m a rijetko im e. Iz D alm acije je o tkriven još je d i­no u Saloni.49 Z načenje im ena je također veom a zanim ljivo i prevodi se kao „zm ija“, što vjerovat- no im a određene veze s njegovim k arak tern im osobinam a. Im e m ajke također je povezano s n e ­k im ličn im osob inam a je r P u lc(h )ra u prijevodu znači lijepa.

45 CIL III 1876 = 8428; Patsch 1906, 388; Bojanovski 1988, 128; http://edh-w w w .adw .uni-heidelberg .de/edh/inschrift/ HD053590; O d svih epigrafskih spom enika koje navodim o u radu, samo za ovaj nije bilo m oguće pronaći fotografiju n iti inform aciju gdje se tren u tn o nalazi. Bojanovski (1988, 128) navodi da se spom enik, u vrijem e kad on piše o njem u, nalazi u M etkoviću. M eđutim , spom enik se ne nalazi u fu n ­dusu A rheološkog m uzeja N arona, koji je nadležan za taj prostor. Također, spom enik se ne nalazi n i u Arheološkom m uzeju u Splitu, što je u tvrđeno uvidom u inventarne knjige Muzeja. Zahvaljujem o se kolegam a iz m uzeja u M etkoviću i Splitu, te R. D odigu n a inform acijam a o ovom spom eniku.46 Vasilj 2012, 131.47 Alfoldy 1969, 318.48 Isto.49 Bojanovski 1988, 128.

AMACE Kolovrat, Prijepolje50

D M / NARENS / VA XXXVIII / AM ACE AEL PA N TO N I SER / VS AET C O N P P D(is) M (anibus) / N arens/ v(ixit) a(nnos) X X X V I- I I / A m ace (!) Ael(iae) P / antoni(s) ser(va) / v(iva) s(ibi) aet (!) conp(ari) p(osuit).

Izvan p rosto ra današnje H ercegovine o tk ri­veni su spom enici koje svakako treba navesti je r su sadržajem svojih natp isa d irek tno vezani za p ro sto r koji je u fokusu našeg interesovanja. N aim e, epigrafski spom enik koji spom inje ro b i­n ju A m ace i n jenog m uža porijek lom iz n aro d a N aresa, koji je vjerovatno isto p ripadao kategoriji roba,51 p ro n ađ en je u oblasti Polim lja, na m jestu nekadašnjeg rim skog naselja u današn jem K olo­v ratu , 3 km jugozapadno od P rijepolja.52 Spom e­n ik je objavila M . M irković 1975. godine,53 ali jeS. Lom a predložila p o tp u n o novo čitanje za koje sm atram o da je ispravno.54 Reljef n a kojem su predstavljeni m uškarac i žena predstavlja rad koji spada u sam i v rh dom aće provincijalne p o rtre t- ne um jetnosti. Ž ena se nalazi desno i drži u ruci vazu, dok je b radati m uškarac lijevo i d rži neki p redm et, vjerovatno svitak.55 C arsko gentilno im e Aelius pokazuje da je ovaj spom enik nastao najran ije u vrijem e vladavine cara H adrijana.

A m ace je vjerovatno bila rob in ja kod Aeliae Panto. N jena gospodarica je vjerovatno p rip ad a ­la sloju rom anizovanih peregrina, je r im a carski

50 M irković 1975, 99-100; ftoMa 2004, 35-63; h ttp ://edh- w w w .adw .uni-heidelberg.de/edh/inschrift/H D 006000.51 S. Loma sm atra da posto ji m ogućnost da N arens u ovom slučaju predstavlja antroponim , a ne etnonim . Sličan slu­čaj zabilježen je s im enom Plarens koje je izvedeno iz iste osnove kao i im e naroda Plereja (4oMa 2004, 40). M eđutim , o vezam a izm eđu stanovništva s p rostora gornje Neretve i Polimlja svjedoči epigrafski spom enik iz H om olja na kojem se spom inje im e M a n d e ta (CIL III 14617, 4), posvjedočeno sam o na jednom natp isu u C rnči kod Zatona u istočnom dijelu provincije Dalmacije (Grbić 2012, 171). Z bog toga r i­ječ N arens s natp isa iz K olovrata vjerovatno predstavlja ime ilirskog naroda iz kojeg je m už od Am ace bio porijeklom .52 Rimsko naselje u Kolovratu je nastalo po red ru dn ika sre­bra koji su bili p o d nadzorom carskog fiska. Ovdje se, do objedinjavanja uprave n ad svim rudn icim a srebra u p ro ­vinciji Dalmaciji, u vrijem e cara M arka Aurelija, nalazio upravni aparat za rudn ike srebra na jugoistoku provincije Dalmacije.53 Prva verzija natpisa: D (is) M (a n ib u s ) N a ren s(is) v(ix it)

a (n n is) X X V I I I (?) M A G E A e l( i) P an ton i(s) ser(v) us A T

co (n iu g i) p (o su it) (M irković 1975, 99, br. 7, T. III, sl. 2)54 ftoMa 2004, 39-42.55 M irković 1975, 95.

142

Sl. 8. Spomenik iz Kolovrata (prema Mirković 1975, sl. 7.)

gentilicij i dom aće im e kao cognomen. M oguće je pretpostaviti da je Aelia Panto bila žena m agistra­ta u m unicip iju S., Publius Elius P ladom enus Car- vanius, koji je sahran jen na nekropoli u K olovra­tu .56 Pladom enus i njegova žena su vjerovatno bili porijeklom iz delm atskog R idera, je r su njihova im ena najčešća u riderskom onom astikonu .57

P rem a rim sk im zakonim a robovi n isu m ogli sklapati b rak (m atrim onium ). Im ali su pravo da stupe u kvazi b račnu zajednicu contubern ium , ali, s d ruge strane, uvijek je posto jala m ogućnost da v lasnik p ro d a jed n o g od članova contuberniu- m a ili da razdvoji djecu od roditelja je r je po tom -

56 hoMa 2004, 42; Porodica kojoj je p ripadao P u b liu s E liu s

P la d o m e n u s C a rv a n iu s im ala je veliki društveni ugled u ju ­goistočnom dijelu provincije Dalmacije. P ripadnik ove p o ­rodice P. A e l( iu s) F irm in ia n u s obavljao je značajne političke i društvene funkcije, od kojih posebno treba istaknuti duž­nost sacerdo sa p ro v in c ia e . Po svem u sudeći on je bio unuk P la d o m e n u s C a rv a n iu s a (C erm anović-K uzm anović 1990, 230-231; hoMa 2004, 49).57 hoMa 2004, 49.

stvo ro đ en o u takvoj zajednici bilo n jihovo vla- sništvo.58 N jihova zajednica je postajala legalna u slučaju kad jed an od n jen ih članova p rom ijen i d ruštven i status, o d n osno postane oslobođenik (libertus ili libertinus). P ored prava, v lasnik roba je također im ao od ređene obaveze p rem a njem u. Jedna od n jih bila je dužnost da poslije sm rti sa­h ran e roba, što je vjerovatno bio slučaj s A m ace i n jen im m užem koji je bio porijek lom s p rosto ra gornje N eretve.

DIONYSIUS

Jedini rob s p rosto ra današnje H ercegovine u rim sko doba koji se navodi u literarnoj izvornoj g rađ i je D ionizije, rob u službi poznatog rim skog političara, pisca i advokata M arka Tulija C icero­na. N aim e, m eđ u C iceronovom ko resp o n d en ­cijom s velikim brojem prijatelja i poznanika nalazi se nekoliko p isam a koje je razm ijen io s nam jesn ikom Ilirika Publijem Sulpicijom Rufom i njegovim nasljednikom na toj funkciji, p ro k o n ­zu lom Publijem Vatinijem . C iceron piše Rufu i V atiniju s m olbom da p ro n ađ u i v rate roba D io- n izija koji je pobjegao o d njega i odn io neke v r i­jed n e knjige za koje je bio zadužen .59 D ionizije je k od C icerona rad io nekoliko poslova, zavisno od potreba. Bio je b ib liotekar (a bybliotheca), zatim čitač (anagnostes), a ponekad i glasnik (nuntius). S V atinijem je C iceron razm ijen io nekoliko p isa­m a, od ju la 45. g. pr. n. e. do feb ruara 44. g. pr. n. e.60 U jed n o m od n jih odgovorio m u je da je rob pobjegao A rdijejcim a i da će ga vratiti, ukoliko ga p ronađe.61

58 H orvat 2002, 103; M igotti 2008, 457; E dm ondson 2011, 347.59 Inform aciju da se Dionizije nalazi u N aroni C iceron je dobio od M. Bolanusa i nekoliko d rug ih njegovih prijatelja koji su sreli D ionizija u tom gradu. D ionizije im je rekao da je dobio slobodu od C icerona (m a n u sm iss io ), što su m u oni povjerovali (C ic e ro , Ad. Fam. 13.77).60 C icero , Ad. Fam. 5.9; 10a.1-2; 10a.3; 10b; 11.61 C ic e ro , Ad. Fam. 5, 9; Postoje različite teze oko smještaja A rdijejaca u tom e razdoblju. Naim e, nakon poraza od Servi- ja Fulvija Flaka 135. g. pr. n. e., p rem a Strabonu, prem ješteni su u nep lodnu unutrašn jost (Strab.VII, 6). Postoje različi­te teorije o tom e gdje se tačno nalazi teritorij koji Strabon naziva nep lodnim i škrtim . N am a se čini zanim ljiva teorija R. D odiga koji iznosi m išljenje da su Rim ljani preselili Ar- dijejce na područje Podveležja. Prem a njegovom mišljenju, ovaj kraj je bio pogodan za to, je r je relativno blizu N arone i R im ljani su m ogli bez problem a intervenisati u slučaju da A rdijejci stvaraju problem . (D odig 2012, 47). O sim toga, to je izrazito kraško područje, veom a pogodno za stočarstvo i

143

N a osnovu p isam a teško je procijen iti zbog čega je uk rao vrijedne C iceronove knjige, ali je vrlo m oguće da je to u rad io da bi finansirao svoj bijeg u N aronu , odno sn o dalje p rem a u n u ­trašn josti.62 Također, postavlja se p itanje zašto je D ionizije od svih terito rija n a koje je m ogao p o ­bjeći izabrao upravo N aronu , odn o sn o n jeno za ­leđe? Č ini se da se odgovor n a to p itanje nalazi u specifičnom položaju koji su im ali oslobođenici i robovi u tom e g radu .63 Kategorija oslobođenika po svom položaju b ila je p o tp u n o iz jednačena sa zem ljoposjednicim a, što je v jerovatno izgledalo veom a priv lačno ljud im a u sličnom sta tusu iz osta lih dijelova rim ske države. Također, D ioni- zija je vjerovatno p rivukla i b lizina N arone, kao i činjenica da rim ska vlast u Iliriku nije b ila za ­živjela u p u n o m kapacitetu , što znači da se vje- rovatno n i rim ski zakoni n isu poštovali rigoro- zno kao u sam om R im u i provincijam a koje su duže v rem ena bili p o d rim skom vlašću. Sve to je vjerovatno utjecalo n a D ionizija, koji je d o d a tn u sigurnost od on ih koji su ga tražili p ronašao u zaleđu N arone, n a nekom od krašk ih predjela današnje Hercegovine.

Također, nejasno je zbog čega se D ionizije uopće odlučio da pobjegne od C icerona. Izvorna g rađa n i u tragovim a ne navodi šta ga je m o ti­viralo da iz prijesto ln ice pobjegne u provinciju, gdje se živjelo n a p o tp u n o d rug i način , s neu- poredivo m an jim m ogućnostim a nego u Rimu. K od C icerona je rad io poslove koji n isu zahtje- vali veći fizički napor, stalno je b io u okruženju ljudi iz visokog rim skog d ruštva i teško je povje­rovati da m u je život u N aron i i n jen o m zaleđu m ogao p ruž iti nešto slično. Zbog toga m ožem o pretpostav iti da je D ionizije im ao k ru p n e razloge da napusti do tadašn ji n ačin života i odabere je ­dan novi pu t, s p u n o neizvjesnosti.

Nije poznato da li je Vatinije u kasn ijem p e ­rio d u p ronašao D ionizija, s obzirom n a to da izvorna građa ne donosi nove podatke u vezi s ovim slučajem .64 U situaciji kad se odbjegli rob

u p o tpunosti odgovara opisu k o d Strabona. Kada se sve to uzm e u obzir, sasvim je m oguće da je C iceronov odbjegli rob završio upravo na ovome području.62 D ix 2013, 227.63 Više o povoljnom položaju oslobođenika u N aroni i n je­noj okolini vidjeti kod: M edini 1980, 195-206.64 Malo je vjerovatno da je Vatinije uopće m ogao da uloži veći nap o r u p ronalasku D ionizija s obzirom n a to da je u to vrijem e vodio velike kam panje p ro tiv Delm ata, koje su se odvijale u suprotnom pravcu od onog kojim je Dionizije

(fu g itivu s ) p ronađe, bila je p raksa da se zatvori od strane m ag istrata ili pošalje n a rad u ru dn ik , dok njegov vlasn ik ne zatraži da se vrati. S o b ­zirom n a v rijednost knjiga koju C iceron stalno po tenc ira u p ism im a, vjerovatno je želio da m u se one vrate, ili da b ar ispita D ionizija šta se s n ji­m a desilo, ukoliko ih eventualno ne bi kod njega pronašli.

* * *

G rađa za proučavanje ropstva n a p ro sto ru današnje H ercegovine, koja je u rim sko doba bila sastavni d io provincije D alm acije, veom a je oskudna. O tkriveno je uk u p n o sedam epi- grafskih spom enika s m atičnog hercegovačkog terito rija te jo š jedan , u Kolovratu, n a kojem se spom inje čovjek koji je b io porijek lom s p rosto ra gornje Neretve. V eom a su in te resan tna m jesta na ko jim a su ti spom enici o tkriveni. U glavnom se rad i o im an jim a gdje su obavljali određene p o ­slove, bilo kao upravitelji im an ja (vilicusi) ili kao obični radn ic i n a im an jim a u M ogorjelu ili Kre- h in o m G racu.

Z anim ljiva je činjenica da su robovi koji rade u ru ra ln im sred inam a ostavili više spom enika od o n ih iz u rb an ih . Ranije sm o vidjeli da je n a nivou R im skog carstva situacija bila obrnu ta . Za sada je teško naći logično objašnjenje za takvu pojavu, osim za naron itansk i ager, gdje je većina ro b o ­va obavljala svoje poslove u sam om sjedištu k o ­lonije, o čem u su ostavili veliki broj epigrafskih po tvrda. S druge strane, posebno je zanim ljiva čin jenica da n a p ro sto ru m unicip ija D illun tum a, kao i n a p ro s to ru današnjeg Konjica, gdje je ta k o ­đer vjerovatno posto jala u rb an a cjelina m u n ic i­palnog ranga, nije o tkriven n ijedan spom enik na kojem se spom in ju osobe u sta tusu roba. O sim toga, p rosto r oko današnjeg Konjica pozn a t je po velikom b ro ju im anja koja su solidno istražena, p o p u t on ih u Lisičićim a i Č elebićim a, p a stoga posebno začuđuje n edosta tak spom enika čiji su ded ikan ti bili robovi.

S obzirom n a u k upan broj robova u rim skom društvu , jasn o je da većina n jih nije ostavila n i ­kakve tragove iza sebe. Slično je vjerovatno bilo i u u n u trašn josti provincije Dalm acije. S pom eni­ke koji su o tkriveni n a ovom p ro sto ru uglavnom

vjerovatno pobjegao. Zato nam se čin i vjerovatnijom opcija da je Dionizije ostao van njegovog dom ašaja (više podataka o Vatinijevim vojnim kam panjam a u Iliriku vidjeti kod: Bi- lić-D ujm ušić 2004, 322-355).

144

Ime roba Porijeklo Lokalitet Funkcija

Casio grčko Korita v e rn a e

/ / Kosijerevo vilicus

Mascellioni Italsko ili keltsko Veličani /

M opsus grčko Vitina /

Isante grčko Krehin G radac /

Surus ilirsko Krehin G radac /

R estu tianus italsko M ogorjelo /

Calliste grčko M ogorjelo /

Ursus keltsko Doljani /

Pulchra italsko Doljani /

Viperino italsko Doljani /

A m ace / Kolovrat /

Dionizije grčko N arona i n jen o zaleđe Čitač, b ibliotekar, glasnik

Tab. 1. Osnovni podaci za robove s prostora današnje Hercegovine

su postavili robovi koji su obavljali neke važnije poslove n a im anju , npr. vilicus, zatim oni koji su bili blisko povezani s v lasn icim a p o p u t vernae itd. O stali robovi, koji su činili ubjedljivu većinu, n isu ostavili nikakve m aterijalne tragove svog posto jan ja i zbog toga je svaki zaključak općeg karak tera gotovo nem oguće izvesti.

Robovi s ovog p rosto ra nose ug lavnom s tra ­n a im ena, većinom grčka. Cognomen kod većine robova u cijelom rim skom svijetu je općenito bio grčki. U ran ijim tum ačen jim a ova pojava objaš­njavala se tim e da je većina robova u R im skom carstvu dolazila s istoka te čin jen icom da je grčki b io glavni jez ik u trgovini, što se sve odrazilo na n o m en k la tu ru robova u općem sm islu. Istraživa­n ja novijeg da tu m a su, pak, pokazala da robovi nose grčka im ena i u slučaju kada n isu o rijen ­ta lnog porijekla nego su v rem enom grčki oblici im ena postali svojstveni robovim a.65 D om aća im ena rijetko susrećem o, osim im ena Surus iz K rehinog Graca. Velika je m ogućnost da su ro ­bovi s ro m an iz iran im i g reciziran im im en im a ilirskog porijekla.

65 Sinobad 2005, 178.

Summary

Servile caput On Slavery in the Interior of the

Province Dalmatia

This work observes slavery on the area of today’s Herzegovina, which belonged to the interior of the Roman province Dalmatia, and it represents geo­graphical frame of our theme. Material traces used for study of slavery in this area are very deficient. Seven epigraphic monuments in total were discovered from the home territory of Herzegovina, where slaves are mentioned. In Kolovrat near Prijepolje, a monument was found which mentions a person from the region of upper Neretva, whose wife Amace had been a house slave, whereas his status was ambiguous, even though he also could have been a slave himself. Places where the monuments were found are highly inter­esting. Most of the places happen to be estates where slaves used to perform certain tasks, be it as estate ad­ministers (vilicus) or simple estate workers in estates of Mogorjelo or Krehin Gradac. It is interesting to note that slaves who worked in rural areas left behind more monuments than those from urban areas. In the Roman Empire the situation was different. Up to now, a logical explanation for this is not provided, except for the ager naronitanus, where a majority of slaves performed their tasks within the very center of the colony, which a great number of epigraphs are proof of. On the other hand, an extraordinarily interesting fact is that neither the area of the municipium of Dil- luntum nor in the area of today’s Konjic, which also

145

m o s t p ro b a b ly h e ld a n u rb a n s t ru c tu re o f m u n ic ip i- u m level, b e a r w itn e s s o f m o n u m e n ts w h ic h m e n t io n p e rs o n s r a n k e d as s laves. B e sid es , th e re g io n a ro u n d to d a y ’s K o n jic is k n o w n fo r n u m e ro u s e s ta tes w h ic h h av e b e e n th o ro u g h ly e x p lo re d as e.g. th o se in L isič ići a n d Č e leb ić i. T h ere fo re , it d o e s c o m e as a s u rp r is e th a t th e se a rea s la c k m o n u m e n ts w h o se a u th o rs h a d b e e n slaves.

C o n s id e r in g th e to ta l n u m b e r o f slaves in th e R o ­m a n so c ie ty , i t is c lea r th a t a m a jo r i ty o f th e m left n o tra c e s b e h in d , w h ic h is w h a t m o s t p ro b a b ly w as th e case in th e in te r io r o f th e p ro v in c e D a lm a tia also. The m o n u m e n ts th a t w e re d isc o v e re d in th is a re a w ere m a in ly e re c te d b y slaves w h o p e r fo rm e d m o re im ­p o r ta n t ta sk s o n th e e sta te e.g. vilicus, a n d , to a lesse r d e g ree , th o se w h o w ere tig h tly c o n n e c te d to esta teo w n e rs like vernae etc. O th e r slaves, w h o c o n s titu te da h u g e m a jo rity , d id n o t leave a n y m a te r ia l tra c e s o f th e ir ex is te n ce b e h in d w h a tso e v e r. H e n c e , a g e n e ra l c o n c lu s io n is a lm o s t im p o ss ib le to b e re a c h e d .

T he o n ly slave f ro m th is a re a m e n t io n e d in th e l i te ra ry so u rc e s is D io n y s iu s , w h o w as a p a r t o f C ic ­e ro ’s se rv ic e b e fo re h e e sc a p e d in th e in te r io r o f th e p ro v in c e . A t firs t, h e e sc a p e d in N a ro n a , w h e re h e w as n o t ic e d b y C ice ro ’s f r ie n d s . T h a t is th e re a s o n w h y h e e lo p e d in to d a y ’s H e rze g o v in a . S o u rces d o n o t te ll us i f D io n y s iu s w as c a p tu re d , b u t th e re is a little p o ss ib il­i ty th a t i t h a p p e n e d .

Bibliografija

Skraćenice

A L A rh e o lo šk i le k s ik o n , SarajevoA N U B iH A k a d e m ija n a u k a i u m je tn o s t i B o sn e i

H e rce g o v in e , S a ra jevo A P A rh e o lo šk i p re g le d , B e o g ra dB a lc a n ic a G o d iš n ja k B a lk a n o lo šk o g in s t i tu ta SA N U ,

B e o g ra dC B I C e n ta r z a b a lk a n o lo šk a isp itiv a n ja ,

S ara jevoC IL C o rp u s In s c r ip tio n e s L a tin a ru mE D H E p ig ra p h isc h e D a te n b a n k H e id e lb e rg

(h ttp :/ /e d h -w w w .a d w .u n ih e id e lb e rg . d e /o f fe n /su c h e n 2 .h tm l ? b e n u tze r= g as t& k e n n w o r t= g 2 d h s t)

G L A S SK A G las S rp sk e k ra ljev sk e A k a d em ije G Z M G la sn ik Z e m a ljsk o g m u ze ja , Sara jevoH A D H rv a tsk o a rh e o lo šk o d ru š tv o , Z ag re bJA Z U Ju g o s la v e n sk a a k a d e m ija z n a n o s ti i

u m je tn o s t i , Z ag re b

L C L T he L o eb C lassica l L ib ra ry , L o n d o n :W illia m H e in e m a n n L TD - C a m b rid g e M ass, H a rv a rd U n iv e rs ity P re ss

M H M a tic a H rv a tsk a , Z ag reb .N . S. N o v a se r ija G Z M o d 1945. sv. I-V III;

o d sv. IX (1954 . g o d .) n a z iv a se N . S. A rh e o lo g ija ( izd a n je G la sn ik a Z em a ljsk o g m u z e ja p o sv e ć e n o a rh e o lo g iji) , S arajevo

N S N aše s ta r in eO p . A rc h . O P V S K V L A A R C H T h O L O G IC A ,

A rh e o lo šk i z av o d , Z ag re b T R IB U N IA T rib u n ia , T reb in je V A H D V je sn ik z a a rh e o lo g iju i h is to r iju

d a lm a tin sk u , Split

Izvori

C IC E R O N 1958: Cicero, The letters to his friends I, ur.T. E . Page, T he L o eb c lass ica l lib ra ry .

S H A C K L E T O N B A IL E Y 2004: D. R. S h a c k le to n B ai­ley, Cicero: Epistulae ad familiares, sv. 2, 4 7 -4 3 BC, C a m b rid g e .

S T R A B O N 1954: The Geography o f Strabo, H . L. Jones, T he L o eb c lass ica l lib ra ry .

Literatura

Alfoldy, G. 1961, D ie S k lavere i in D a lm a tie n z u r Z e it d e s P r in z ip a ts , A c ta a n tiq u a A cad . S c ien t. H u n g . t. IX , 1961, 121-151 .

Alfoldy, G. 1965, B e v o lk e ru n g u n d G e se llsch a ft d e r r o m is c h e n P ro v in z D a lm a tie n , A k a d e m ia i, K iado , B u d a p e s t 1965.

Alfoldy, G. 1969, D ie P e r s o n n e n n a m e n in d e r ro m i- s c h e n P ro v in z D a lm a tia , B zN , N . F. B e ih e ft 4 , H e i­d e lb e rg 1969.

Atanacković-Salčić, V. 1981, K a m e n i s p o m e n ic i u a rh e o lo šk o j z b irc i n a H u m c u , N aše s ta r in e , X IV - XV, 1981, 25 7 -2 8 1 .

Bilić-Dujmušić, S. 2004 , O k ta v ija n o v a k a m p a n ja p r o ­t iv D e lm a ta 3 4 -3 3 . g o d . pr. K r., d o k to rsk a d is e r ta ­c ija , S v eu čilište u Z a d ru , O d je l za p o v ije s t 2004.

Bodel, J. 2011 , Slave la b o u r a n d R o m a n so c ie ty , in: B rad ley , K. / C a r tle d g e , P. (ed s.) T he C a m b rid g e w o r ld h is to ry o f slavery , V o lu m e I, C a m b rid g e U n iv e rs ity P ress , 2011 , 31 1 -3 3 7 .

Bojanovski, I . 1973, R im sk a c e s ta N a ro n a - L e u s in iu m k a o p r im je r s a o b ra ć a jn o g k o n t in u te ta , G o d išn ja k A N U B IH X , C B I 8, S a ra jevo 1973, 137-189 .

Bojanovski, I . 1976, G a ta č k o p o lje u an tic i, T r ib u n ia , 2, Z a v iča jn i m u ze j T reb in je , T reb in je 1976, 17-44.

146

Bojanovski, I. 1977a, Prilozi za topografiju rimskih i predrimskih komunikacija i naselja u rimskoj provinciji Dalmaciji (s posebnim obzirom na područje Bosne i Hercegovine) I - Prethistorijs­ka i rimska cesta Salona - Narona i njena topo­grafija u svjetlu arheoloških i istorijskih izvora, Godišnjak ANUBiH XV, CBI 13, Sarajevo 1977, 83-152 + Tbl. I-III + Prl. 1-3.

Bojanovski, I. 1977b, Rimski natpisi iz doline Trebišnjice, Tribunia, III, 1977, 67-98.

Bojanovski, I . 1988, Bosna i Hercegovina u antičko doba, Djela ANUBiH LXVI, CBI, 6, Sarajevo 1988.

Bradley, K. 2011, Slavery in Roman Republic, in: Bradley, K. / Cartledge, P. (eds.) The Cambridge world history of slavery, Volume I, Cambridge University Press 2011, 241-265.

Bruun, C. 2013, Greek or Latin? The owner choice of names for vernae in Rome, in: George, M. (ed.) Roman slavery and Roman material culture, Uni­versity of Toronto Press 2013, 19-42.

Busuladžić, A. 2011, Rimske vile u Bosni i Hercegovi­ni, Sarajevo 2011.

Cambi, N. / Pasini, U. 1980, Antički izvori o Naroni i Neretvi, u: Dolina rijeke Neretve od prethistorije do ranog srednjeg vijeka, HAD, Split 1980, 279­295.

Cermanović-Kuzmanović, A . 1990, Grobnica jed­ne ugledne porodice u Kolovratu kod Prijepolja, Arheološki vestnik, 41, 1990, 227-234.

Čremošnik, I. 1976, Rimsko naselje na Paniku kod Bileće, GZM n. s. A. XXIX, Sarajevo 1976, 41-164.

Dix, K. 2013, Beware of promising your library to anyone: Assembling a Private Library at Rome, in: Konig, J. / Oikonomopolou, K. / Woolf, G. (eds.) Ancient Libraries, Cambridge University Press 2013, 209-234.

Dodig, R. 2006, Ljubuški kraj u antičko doba, Ruko­pis magistarskog rada, Filozofski fakultet Zagreb 2006.

Dodig, R. 2012, Publije Vatinije u Naroni 45-44. pr. Kr., Hrvatski neretvanski zbornik, 4, 2012, 26-34.

Dodig, R. 2013, Bilješke o Ardijejcima, Hrvatski neret­vanski zbornik, 5, 2013, 35-61.

Edmondson, J. 2011, Slavery and the Roman family, in: Bradley, K. / Cartledge, P. (eds.) The Cam­bridge world history of slavery, Volume I, Cam­bridge University Press 2011, 337-362.

Finley, M. 1999, Antička ekonomija, Mate, Zagreb 1999.

Gabričević, B. 1959, Značenje ascije na antičkim nad­grobnim spomenicima, Arheološki radovi i ra­sprave I, Jugoslavenska akademija znanosti i um ­jetnosti, Zagreb 1959, 299-310.

Garašanin, M . 1967, Crna Gora u osvit pisane istorije, u: Istorija Crne Gore, Podgorica 1967.

Grbić, D. 2012, Civitates peregrinae u Iliriku u doba principata prema Plinijevoj Naturalis historia i epigrafskim izvorima, Rukopis doktorske diserta­cije, Beograd 2012.

Hermann-Otto, E. 1994, Ex ancilla natus. Untersu- chungen zu den „hausgeborenen“ Sklaven und Sklavinnen im Westen des Romischen Kaiserrei- ches, Stuttgart 1994.

Horvat, M. 2002, Rimsko pravo, Zagreb 2002.Houa, C. 2004, floMahe CTaHOBHMmTBO MyHM^M^Mja S.

y CBeraocTM hobmx enurpa^cKMX CBegouaHCTaBa, OrapMHap, LIII-LIV/2003-2004, 2004, 35-63.

Matijašić, R . 2002, Uvod u latinsku epigrafiju, Pula 2002.

Mayer, A. 1957, Die Sprache der alten Illyrier, Bd. 1: Einleitung; Worterbuch der illyrischen Sprachre- ste (Schriften der Balkankommission. Linguisti- sche Abteilung XV), Beč 1957.

Mayer i Olive, M. 2011, Ciceron y Narona, u: Zbor­nik u čast Emilija Marina (za 60. rođendan), Franjevačka provincija Presvetoga Otkupitelja - Split, Split 2009.

Migotti, B . 2008, Nadgrobni spomenik robovske obi­telji iz Donjih Čeha kod Zagreba, Archaeologica Adriatica, 2, 2008, 453-465.

Medini, J. 1980, Uloga oslobođenika u životu Narone, u: Dolina rijeke Neretve od prethistorije do ranog srednjeg vijeka, HAD, Split 1980, 195-205.

Mirković, M . 1975, Iz istorije Polimlja u rimsko doba, Godišnjak ANUBiH XIV, CBI 12, Sarajevo 1975, 95-109.

Morley, N. 2011, Slavery under the Principate, in: Bradley, K. / Cartledge, P. (eds.) The Cambridge world history of slavery, Volume I, Cambridge University Press 2011, 265-287.

Paškvalin, V. 2012, Antički sepulkralni spomenici s područja Bosne i Hercegovine, Djela ANUBiH LXXXIII, CBI 9, Sarajevo 2012.

Patsch, C. 1904, Arheološko epigrafsko istraživanje o povjesti rimske pokrajine Dalmacije, GZM XVI, I, 1904, 33-60.

Patsch, C. 1906, Pseudo Skilakovo jezero, GZM XIII, Sarajevo 1906, 322-367.

Patsch, C. 1907, Zur Geschichte und Topographie von Narona, Schriften der Balkankommission, Anti- quarische Abteilung V, Kaiserliche Akademie der Wissenschaften, Wien 1907.

Patsch, C. 1996, Povijest i topografija Narone, Matica hrvatska, Ogranak Metković, Metković 1996.

Sanader, M. 1995, Vilicus - prilog poznavanju djelat­nosti upravitelja imanja i državnog namještenika, Opvskvla Arch^ologica, 19, 1995, 97-109.

Scheidel, W. 2010, Slavery in the Roman economy, Stanford Working Papers in Classics 2010, 1-21.

147

Sergejevski, D . 1938, R im sk i sp o m e n ic i iz B o sn e . II R im sk i n a tp is i iz B o sn e , S p o m e n ik SK A L X X X V I­II, B e o g ra d 1938, 9 5 -131 .

Sergejevski, D. 1940, R im sk i n a tp is i iz B o sn e , U ž ičk o g k ra ja i S a n d ž ak a , S p o m e n ik S rp sk e k ra ljev sk e a k a ­d e m ije n a u k a X C III , B e o g ra d 1940, 133-160.

Sergejevski, D . 1964, B o rn e f ro n tie r ro m a n ie de K osi- je re v o , A rc h a e o lo g ic a Iu g o slav ica , V, 1964, 93-95 .

Sinobad, M . 2005 , S ta ro sn a d o b ž e n a u v r ije m e u daje : P r im je r a n tič k e S a lo n e , O p v sk v la A rc h ^ o lo g ic a , 29, 2005 , 173-189 .

Šačić, A. 2011 , A n tič k i e p ig ra fsk i s p o m e n ic i is to čn e H e rce g o v in e , M a g is ta rsk i ra d , S a ra jevo 2011.

Šašel-Kos, M. 2005 , A p p ia n a n d I l ly r ic u m , S itu la , 43, N a ro d n i m u z e j S loven ije , L ju b ljan a 2005.

Škegro, A. 1997, In sc r ip tio n e s la tin a e e t g ra e c a e B os- n ia e e t H e rce g o v in ae , O p v sk v la A rc h ^ o lo g ic a , 21, Z a g re b 1997, 8 5 -116 .

Thebert, Y. 2006 , R ob , u: G ia rd in a , A . (u r.) L ik o v i s ta ­ro g R im a , C lio 2006 , 167-213 .

Truhelka, Ć. 1893, R im sk e isk o p in e u V itin i, G Z M , IV, 1893, 67 3 -6 7 7 .

Vasilj, S. 2012 , A rh e o lo šk i lo k a lite t D o lja n i - D u b i­n e u o p ć in i Č a p ljin a , B o sn a i H e rce g o v in a . P r ilo g is tra ž iv a n ju d o n je g to k a rije k e N e re tv e , G o d išn ja k C B I, 41 , S a ra jevo 2012 , 113-135 .

Vego, M. 1981, H is to r ija B ro tn ja o d n a js ta r i jih v re m e ­n a d o 1878. g o d in e , Č itlu k 1981.

Wilkes, J. J. 1969, H is to ry o f th e p ro v in c e s o f th e R o ­m a n E m p ire , D a lm a tia , U n iv e rs ity o f B irm in g ­h a m , L o n d o n 1969.

148

Godišnj ak/Jahrbuch 2014,43:149-153 DOI: 10.5644/Godisnjak.CBI.ANUBiH-43.43

Epigrafski spom enik iz Donje Šibenice kod Jajca

Edin Bujak, Salmedin Mesihović, Amra ŠačićS ara jevo

D a se u našoj zem lji k riju jo š m nogi tragovi n a ­slijeđa klasične civilizacije pokazuje i p rim jer p ronalaska epigrafskog spom enika u širem p o ­d ru č ju Jajca. P rilikom građevinsk ih radova za kopanje tem elja svoje kuće (cca 10 m udaljeno od seoske osnovne škole), m ještan in Ivo Jurišić u selu D onja Šibenica p ronašao je rim sku stelu. N avedeni lokalitet se nalazi n a desnoj stran i r i ­jeke Vrbas, na p o d ru č ju D noluke, ispod uzvisine H u m (nadm . vis. 1162 m ) udaljen n ek ih 7 km cestom od cen tra Jajca.

N ažalost, p ro n ađ en a stela je značajno ošteće­n a i nedostaje joj lijeva strana, uključujući i dio odgovarajućeg teksta. N akon pronalaska, stela je p renesena u lapidarij Franjevačkog sam ostana u Jajcu. D esetak m etara od kuće je seoski pu t, k o ­jeg m ještani nazivaju rim sk i ili tu rsk i put. N a oko pedesetak m etara ispod škole se nalazi lokalitet C rkvina za koji m ještan i kazuju da se n a n jem u nalazila crkva.1

D o danas n a po d ru č ju sela Šibenice n isu reg i­striran i arheološki ostaci. Širi lokalitet na kom e je p ro n ađ en a stela se zove C rkvina što svakako, toponom astičk i posm atrano , ind ic ira n a p o s to ­jan je o d ređ en ih arheološk ih form acija n a ovom p o d ru č ju iz p erio d a antike, a otkriće stele d o d a t­no potvrđuje. U selu se nalazi još jed an jed an lo ­kalitet koji nosi naziv G radina.

O no što je sada jasn o jeste da se ovdje n a la ­zilo od ređeno naselje čiji je rang, veličinu ili broj g rađevina teško preciznije odrediti. G eneralno govoreći, šire p o d ruč je Jajca je veom a bogato

1 A utori se zahvaljuju Tvrtku Z rili iz Jajca koji je p rv i u p o ­zorio autore na otkriće stele i okolnosti njenog pronalaska. Njegovim zaslugam a natpis je i spasen te p renesen u lapida­rij Franjevačkog m uzeja u Jajcu.

nalazim a iz antike. N a užem p o d ru č ju gradske jezgre konsta tirano je nekoliko nalaza rim ske provenijencije koji su ug lavnom bili upotreb ljen i kao spolije. Ipak, najznačajnije otkriće je h ram boga M itre iz III ili IV stoljeća koji se nalazi is­p o d sam e starogradske jezgre. Treba spom enuti i jo š nekoliko nalaza upotrijeb ljen ih kao spolija. U istočni vanjski zid tvrđave uzidan je u lom ak vijenca s p rikazom bukran ija , a kapitel p ilastra p ro n ađ en je u m ahali Zagrad. Uz Volujački pu t kod Papaz ili Banjalučke kapije o tk rivena je k a ­snoan tička nekropo la s jed n o m g robn icom na svod i dvije zidane grobnice, od čega je jed n a p o ­krivena k am en im pločam a n a dvije vode, a jed n a pokrivena ravnom p ločom .2

Također, u okruženju Jajca registrirane su zn a ­čajnije antičke aglom eracije. Tu treba prije svega spom enuti lokalitet M etaljku n a C arevom polju gdje je reg istriran proizvodno-stam beno-reli- gijski kom pleks. P rilikom građevinskih radova ovdje se nailazi n a tem elje zgrada, brojne ostatke m etalne troske, a p ronađeno je i nekoliko zn a ­čajnih pok re tn ih spom enika m eđu kojim a treba istaći dva žrtvenika, od kojih je jed an posvećen v rhovnom rim skom božanstvu - Jupiteru, po tom korin tski kapitel, fragm ente stuba, željezne ingote itd .3 Isto tako, n a lokalitetu N advoda na Carevom polju p ronađen je veom a značajan reljef s p rik a ­zom dva Silvana u edikuli, i p e t N im fi u edikuli što je jed instven slučaj n a p o d ru č ju Bosne i Her- cegovine.4

2 Paškvalin 1970, 29-383 Bujak 2013, u štampi.4 Paškvalin 1964, 151-155. Reljef se danas nalazi u zbirci Franjevačkog sam ostana u Jajcu.

149

Značajnije antičke aglom eracije nalazile su se i u današn jim D ivičanim a. Temelji r im sk ih zgra­da, u lom ci dva rim ska natpisa, reljef rim skog konjanika, dvije kasnoantičke grobnice n a svod te kasnoantičk i sarkofazi sam o su d io nalaza pro- nalažen ih ovdje, p retežno n a lokalitetu C rkvina, što još više ističe značaj ovog p o d ru č ja u antici.5 N a G rad in i u Podm ilačju reg istrirano je rim sko u tvrđenje ,6 u K uprešanim a je p ro n ađ en fragm en- tiran i rim sk i spom en ik s natp isom ,7 a u V incu je o tk rivena kasnoantička g robnica n a svod.8

D im enzije sačuvanog dijela stele iz D onje Ši- ben ice su: v isina 75 cen tim etara, širina 46 cen ti­m etara , a debljina 18 cen tim etara. Sačuvani tekst i rekonstrukcija natp isa glasi:

D(is) [M (anibus)]P(ublio) Ael(io) D a[--- q(ui)] f u i t an(nos) L[--- et]Licccani[ae --- coniu-]5 gi eius q(uae) f[ u i t annos ... et]Basseana[e --- ]meae q(uae) f(u it) [annos---].P(ublius?) Ael(ius?) Pro[cu-?][lus ?]EXTI[— ]

Prijevod: Bogovim a M anim a, Publiju Eliju Da... koji je b io star god ina 50 (?), Licani supruzi, koja je bila stara god ina (?), i Baseni m ojoj koja je b ila s tara god ina (?) , Publije Elije Prokul, ??

Tekstnokritički kom en tar sačuvanog natpisa: U d ru g o m red u iza slova P i iza L uklesan je

tro ku tast znak. U trećem red u nakon slova T i N uklesan je tro ku tast znak. U če tv rtom redu slo­vo iza N nije sasvim sigurno, sačuvane su negdje dvije trećine okom ite haste (I ?), ali se d o puna čini najvjerovatnijom . N avedeno im e m oglo bi b iti gentilno, odno sn o pseudogen tilno im e izve­deno iz dom aćeg im ena, a u ovom slučaju bi to najvjerovatnije bilo im e Liccan-us,-a.

U petom red u poslije p rvog I i iza slova S uklesan je tro k u tast znak. Slovo koje se nalazilo iza Q u gorn jem dijelu je oštećeno, p a nije sasvim sigurno, da se rad i o slovu F. Slovo N u šestom red u izgleda kao da je u ligaturi sa A (A N ), tako da nije isključeno, da je ovdje uklesano im enu Basseana . S rodstvena veza koja bi se navezivala

5 Paškvalin 1988, 174; Lovrenović 2007, 58.6 Č rem ošnik 1988, 178.7 M arijanović 1988, 182; Sergejevski 1951, 305.8 Paškvalin 1959, 156.

Sl. 1. Fragment stele iz Donje Šibenice kod Jajca (Foto: Tvrtko Zrile)

n a m eae u slijedećem re tku m ožda je coniugi kao kod gorn jih dviju osoba.

Slovo F u sedm om red u je oštećeno u go r­n jem dijelu, ali je čitanje sigurno. K ada je u p ita ­n ju osm i red ne m ože se po tv rd iti da je im e bilo nap isano u nom inativu , m ožda navedena osoba nije ona koja je pod ig la spom enik , ali se to čini najvjerovatnijim .

D eveti red je dosta loše očuvan, te daje m o ­gućnost dvojake rekonstrukcije . N aim e, n a lij e - voj stran i ovog red a teksta nedosta ju otprilike tr i slova. Sačuvani tekst m ožda je osta tak im e­na. D ruga m ogućnost je da se rad i o form uli ex te[estam ento]. Ipak, to je m alo vjerovatno jer posljednje d jelim ično sačuvano slovo ne izgleda kao gornji zaključak slova E.

Prem a sačuvanim ostacim a teksta m ože se o tprilike procijeniti, da n a desnoj stran i fali n a j­m anje 5-7 slova u p o jed in im riječim a, odnosno negdje polovina p rvob itnog teksta. Ispred slova

150

D u p rv o m red u uklesan je bršljanov list, a iza slova D tro ku tast znak, koji se najvjerojatnije n a ­lazio u sred in i na tp isnog polja, odno sn o ako je bilo uk lesano i slovo S kao skraćenica za sacrum , o nda treb a raču n a ti sa još većim oštećenjem tek ­sta n a desnoj stran i.9

F ragm ent na tp isa koji je sačuvan ukazuje k roz svoju onom astiku n a ran u fazu procesa ro- m anizacije, a sam spom enik se m ože datira ti u II stoljeće nove ere. O sobe navedene n a spom eniku rim ski civitet dobijaju u p e rio d u vladavine cara H adrijana (Caesar Publius Aelius Traianus Ha- drianus Buccellanus Augustus, 117-138. god.). To nesum njivo o tkriva H adrijanov gentiln i n o m en Aelius koji se pojavljuje u onom astičkoj s tru k tu ri im ena u d ru g o m i o sm om redu. M eđutim , p r i­sustvo dom aćih im ena Licanus i Basana ukazuje n a ran u fazu rom anizacije, odn o sn o n a II stoljeće nove ere. N ažalost zbog oštećenosti spom enika, sam o n a osnovu atribu ta m eae , koji se jed in i ja ­sno uočava n a spom eniku, m ože se zaključiti da je u p itan ju po rod ičn i sepulkralni spom enik. Lična im ena navedena n a ovom epigrafskom spom en i­ku su poredana p rem a starosnoj dobi pokojnika. Zanim ljivo je, da su godine starosti, kako se čini kod sve tr i osobe u pro tek lom vrem enu u obliku „koji je bio star u vrijem e kad je pod ig n u t spom e- n ik “ ili „za vrijem e sm rti toliko i toliko godina“. N a osnovu sačuvanog teksta m ože se procjeni- ti da su bila uklesana im ena četiri osobe. S tari­je dvije osobe (broj za godine starosti kod prve osobe počinje sa L, što znači da je osoba im ala najm anje 50 godina) su navedene od drugog do petog retka i po svem u sudeći rad i se o m uškar­cu i ženi sa g rađanskom im enskom form ulom . M uškarac Publije Elije D a- m ožda je b io otac od Publija Elija Pro..., a Liccanija njegova majka. Eventualno m ajčino im e je dosta rijetko. P rem a Mocsy, onom astički oblik Liccanus se pojavljuje sam o n a jed n o m spom eniku iz Panonije .10 Ime u ženskom ro d u se javlja također sam o u P an o ­niji Superior.11 O snovica Licc je p rem a W ilkesu i A lfoldyu p risu tn a kod panonsk ih naroda, ali se

9 O vu priliku koristim o da se zahvalim o dr. M ilanu Lo- venjaku, docen tu sa Odsjeka za arheologiju, Filozofskog fakulteta u Ljubljani za stručnu pom oć p r i rekonstukciji i analizi teksta spom enika.10 M ocsy , 1983, 164.11 D (is) M (a n ib u s ) / C a l(p u rn io ?) S evero / C l(a u d ia e)

L ic c a n (a )e / con iu g is / C l(a u d io ) C a lvo / f i l io et / U lp(iae)

P ro b a lla e / a n (n o ru m ) V Iu stin (u s?) / f il( iu s ?) fe c it p a ren ti-

bus / h (ic) s(iti) s(u n t) ( C IL I I I , 11051.)

m ože pronaći i kod D elm ata i ilirskih n a ro d a u C rnoj G ori.12 Sudeći po zaključcim a spom enu tih naučn ika, im e koje je na ovom epigrafskom spo ­m en ik u uklesano u četv rtom red u je vjerovatno dom aćeg porijekla. Za sada, ovo je p rv i spom e­n ik iz BiH n a kom e se pojavljuje ovaj praenom en.

Prid jev meae dobar je pokazatelj da je im e u šestom red u ženskog ro d a i da se odnosi n a lič­n o st je r se prisvojni prid jevi te vrste obično ne koriste kada se želi iskazati p rip ad n o st nekoj adm in istra tivno-pravno j jed in ic i (provinciji, res publici, koloniji ili m un ic ip iju ).13 Ženska osoba Bassena ili Basseana je u nekoj srodstvenoj vezi sa o sobom koja je pod ig la spom enik , najvjerojat­nije njegova žena. M ožda je ispred toga im ena u p e to m re tk u bilo i žensko gentilno im e, pa je i ta osoba im ala im ensku fo rm u lu rim ske građanke. O snovica Bass pojavljuje se n a nekolicin i natpisa u Britaniji, N oriku, N arbonitanskoj Galiji, M ezi- ji Superior i Panoniji.14 U to m slučaju osnovica im ena bi se m ogla dovesti u vezu s keltskim p o ­rijeklom . Ipak takav zaključak bi b io p reu ran jen ukoliko se im a u v idu da indoevropska im ena različitih e tn ičk ih skupina često im aju isti k o ri­jen . Slično im e u ženskom ro d u se pojavljuje na jed n o m spom eniku iz H ispanije, a to je im e Ba- ssem ia.15 N a spom en iku iz Jajca jasno se uočava grafem a N , dok je n a spom enu tom natp isu iz Hi- spanije uklesana grafem a M , tako da su dva raz li­

12 Takva im ena su L icca is i L icca i. (W ilkes 2001, 92-93; Alfoldy 1965, 42-43). P rem a M o csy posto je četiri onom a- stička oblika sa osnovicom Licc: L ic ca iu s , L ic ca n u s , L icco i L ic c u s . Pojavljuje se, gledano statistički, puno češće na p ro ­sto ru Panonije nego Dalmacije. Tako naprim jer, L ic ca iu s se pojavljuje na sedam natp isa u Panoniji, a u Dalm aciji na tri. (M o csy 1983, 164). Ne treba odbaciti m ogućnost da je u p i­tan ju i keltski onom astički oblik koji se pojavljuje i u Nori- ku, Galiji Belgici i Panoniji Superior, p rovincijam a koje su u velikoj m jeri bile naseljene i keltskim stanovištvom .13 Sličan oblik pojavljuje se u nazivu jedne kolonije iz Num i- dije i n a p rv i pogled fonetički sistem izgleda dosta slično, ali ipak rekonstrukcija natpisa ne ukazuje n a istovjetnost. Tekst spom enika iz N um idije glasi: Im p (era to rib u s) C a e(sa rib u s) / P (ii)s F e l( ic ib u s) / A u g (u stis) / ara m sa /cra (m ) co lon i / B (---)

assensu / d d d (o m in o ru m ) n n n (o stro ru m )(A E 18 9 4 , 0 0 14 0 =

A E 19 9 3 , 0 17 6 6 .)

14 Lorincz 2005, 113.15 E x iu ssu M a tr is d e u m / p ro sa lu te im p e rii / ta u rib o liu m f e ­

cit P u b lic iu s / V aleriu s F o rtu n atu s th a la m a s / su scep it crion is

P o rc ia B a ssem ia / sa cerd o te A u re lio S tep h an o / d e d ica ta V III

K a l(en d a s) A p ril(e s) / P io P ro cu lo co (n )s(u lib u s) (C IL I I-V II ,

0 0 2 3 4 = C IL I I , 0 5 5 2 1 = D 0 4 13 9 = C C C A -0 5 , 0 0 1 7 7 = A E

19 6 2 , + 0 0 26 7).

151

čita im ena u p itan ju .16 U ilirskoj onom astici ovo im e se do sada nije pojavljivalo, što ne znači da se im e ne m ože tre tira ti kao m ogući d io upravo ilir­skog im enskog korpusa. Vrlo je m oguće da se ov­dje rad i o novom , do sada n epoznatom ilirskom im enu. B udući da spom enik p rip ad a ranoj fazi p rocesa rom anizacije, nije neob ično što upravo ženska osoba i dalje im a dom aće im e. P rim ijetno je i n a p rim jerim a d ru g ih sred ina koje su n ase ­ljavali Iliri da su žene trad ic ionalno duže zad r­žavale svoju izvornu, ilirsku onom astiku. U pravo se konzervativnost ilirskih žena ogledala kroz n jihovu onom astiku .17 Nije rije tkost da m uški članovi porodice im aju p o tp u n u rim sku onom a- stiku, dok žene i dalje, i n ak o n dobijanja rim skog građanstva, im aju dom aća im ena. I ovaj spom e­n ik iz Jajca bi se m ogao svrstati u tu kategori­ju . Im ena uklesana u drugom , p e tom i osm om redu , za koja se sa s igurnošću m ože u tv rd iti da su m uška, p ripadaju tip ičn im rim sk im im enim a, te su im ala p u n u rim sku onom astičku fo rm ulu koja podrazum ijeva praenom en, genitiln i nom en i cognomen. P u n a s tru k tu ra im ena je n a p rosto ru Bosne i H ercegovine pu n o češće upotrebljavana n a spom enic im a iz I i II stoljeća nego n a on im a iz kasnijeg razdoblja, što je još jed an od a rg u m en a­ta za dataciju ovog spom enika u II stoljeće.

N a osnovu svega izloženog, za natp is iz D o ­nje Šibenice se m ože reći da predstavlja in te re ­san tno svjedočanstvo jed n o g v rem ena u kom e je proces rom anizacije b io u svojoj početnoj fazi n a ovim područ jim a. S pom enik se m ože d a tira ­ti u II stoljeće. U p itan ju je po rod ičn i nadgrobn i spom enik za čije je podizanje najvjerovatnije b io zaslužan Publije Elije Pro... naveden u osm om redu. O n je vjerovatno sin od Publija Elija Da.. i Liccanije.., i m už od ženske sobe sa im en o m Ba- ssena ili Basseana.

K arakteriše ga prisustvo dom aće onom astike koja ukazuje n a trad ic io n a ln u konzervativnost antičkog čovjeka u BiH. Iako je teško prec iz ira­ti da li su im ena Liccanus i Bassena ilirskog ili keltskog porijekla, ona su dosta rije tka i n a d o p u ­n ju ju korpus onom astičk ih elem enata ne sam o

Bosne i H ercegovine, već i cjelokupne teritorije nekadašnjeg R im skog carstva.

Summary

Epigraphic monument from Donja Šibenica near Jajce

The paper deals with the newly discovered Roman stele from the village of Donja Šibenica in Jajce. Stele was discovered accidentally during the construction works. Unfortunately, only a fragment of the m onu­ment is preserved. Yet, much of the inscription on the fragment is preserved which allows the partial recon­struction of the text written on the sepulchral m onu­ment. Stela can be dated to the second century AD and it is characterized by the presence of onomastics of the indigenous local population which has not yet been Romanized.

Skraćenice

AEM Archaeologisch-epigraphischeMittheilungen aus Oesterreich-Ungarn, Wien

AE LAnnee epigraphique. Revue despublications epigraphiques relatives a l’Antiquite romaine, Paris.

ANUBiH Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Sarajevo

CBI Centar za balkanološka ispitivanja,Sarajevo (časopis Godišnjak)

CIL Corpus Inscriptiones LatinarumGZM Glasnik Zemaljskog muzeja Bosne i

Hercegovine, Sarajevo

16 Ne treba isključiti n i m ogućnost klesarske greške. Takve greške n isu rijetkost kada je riječ o provincijalnoj epigrafiji.17 Šačić 2012, 104.

Literatura

Alfoldy, G. 1965, Bevolkerung und Gesellschaft der romischen Provinz Dalmatien. Mit einem Beitrag von Andras Mocsy, Akademiai kiado, Budapest 1965.

Bujak, E. 2013, Novi slučajni nalazi sa Carevog polja kod Jajca, Gradina, 2, Zenica 2013 (u štampi).

152

Čremošnik I. 1988, Gradina, Podmilačje, Jajce, Arhe­ološki leksikon BiH, Zemaljski muzej, Sarajevo 1988, 178.

Lorincz, B. 2005, Onomasticon provinciarum Europae latinarum , Budapest 2005.

Lovrenović, D. 2007, Jajce - sjedište i margina povi­jesti i ljepote, Baština III, Godišnjak Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika BiH, Sarajevo 2007, 57-150.

Marijanović, I. 1988, Kuprešani, Jajce, Arheološki lek­sikon BiH, Zemaljski muzej, Sarajevo 1988, 182.

Mocsy, A. 1983, Nomenclator provinciarum Europae Latinarum et Galliae Cisalpine cum indice in- verso, col. „Dissertations Pannonicae“, Budapest 1983.

Paškvalin, V . 1959, Dva nalaza kasnoantičkih grobo­va na svod i kratak osvrt na dosadašnje nalaze tih

grobnih kamera na teritoriji BiH, GZM, Sarajevo 1959, 149-162.

Paškvalin, V. 1964, Reljef Silvana i Nimfi, GZM, Sara­jevo 1964, 151-155.

Paškvalin, V . 1970, Kasnoantički grobovi iz Jajca, GZM, Sarajevo 1970, 29-38.

Paškvalin, V . 1988, Crkvina, Divičani, Jajce, Arhe­ološki leksikon BiH, Zemaljski muzej, Sarajevo 1988, 174.

Sergejevski, D. 1951, Novi i revidirani rimski natpisi, GZM, Sarajevo 1951, 301-310.

Šačić, A. 2012, Kulturno-historijski razvoj ilirskog naroda Naresa (civitas Narensium), Godišnjak CBI, 41, ANUBiH, Sarajevo 2012, 97-112.

Wilkes, J. J. 2001, Iliri, Split 2001.

153

G odišnjak/Jahrbuch 2014,43:155-166 DOI: 10.5644/Godisnjak.CBI.ANUBiH-43.44

Četiri do sada neobavljena epigrafska spomenika

Amra ŠačićS ara jevo

Izučavanje terito rija lne, up ravno-adm in istra tiv - ne struk tu re i historije svakodnevnice, odnosno procesa vezanih za njih , predstavlja suštinu n a ­učnog istraživanja razvoja provincija koje n isu p ripadale k ru g u visokorazvijene m editeranske civilizacije. Usljed geografske udaljenosti i nepri- s tupačnosti p lan inskog terena po jed in i dijelovi r im sk ih provincija koji su se nalazili n a tlu d a ­našnje Bosne i H ercegovine bili su dosta odsje­čeni od velikih u rb an ih cen tara ne sam o carstva već i provincija čiji su to sastavni dijelovi bili. Ta­kav položaj je rezu ltirao nedovoljnom zastuplje­nošću u antičk im p isan im vrelim a.

Pisanje an tičk ih p isaca vrlo često je k o n fu ­zno, neprecizno i zahtijeva detaljnu m eto d o lo š­ku ob radu korišten jem vanjske i unu trašn je k r i­tike izvora. K ada se govori o lite rarn im izvorim a u dosadašnjoj bosanskohercegovačkoj antičkoj historiografiji, n jim a se davala velika p red n o st u o d n o su n a m aterija lnu građu , iako ti izvori zapravo predstavljaju h isto riju ilirskih n aro d a gledanu iz nedovoljno objektivne perspektive grčko-rim sk ih pisaca.1 N asupro t tom e epigrafski

1 Tako na p rim jer savrem ena historiografija, povodeći se za Velejem Paterkulom , zaključuje da je provincija Ilirik p o d i­jeljena na dva dijela 8. godine nove ere nakon rim ske pob je­de n a rijeci B a th in u s - Fero cem illa m tot m iliu m iu ven tu tem ,

p a u lo an te serv itu tem m in a ta m Ita lia e , con feren tem a rm a ,

q u ib u s usa erat, a p u d f lu m e n n o m en B a th in u m , proster-

n e n tem q u e se u n iv ersa m g e n ib u s im peratoris, B a to n em q u e

et P in n e te m excelsissim os duces, ca p tu m a lteru m , a lteru m

a se d e d itu m iu stis v o lu m in ib u s o rd in e n a rra b im u s... (Vell. II, 114, 4), odnosno Bosni, ali u kojem dijelu njenog toka historiografija još uvijek nije u kontekstu historijske her- m eneutike identificirala. M eđutim , Velej Paterkul u svom tekstu ne navodi da je tad a došlo do bilo kakve adm in istra ­tivne podjele u n u ta r postojeće provincije na čijem terito ri­ju se vodi B e llu m P a n n o n ic u m , pa D alm aciju u kontekstu

spom enici, ko jih je do sada n a tlu Bosne i H er­cegovine p ron ađ en o više sto tina, au ten tično su svjedočanstvo ljudi tog v rem ena o tekovinam a političkog, k u ltu rnog i socijalnog života p ro ­v incija D alm acije (D alm atia ) te dviju Panonija (Pannonia Superior i Pannonia Inferior).

U ran ijim fazam a istraživanja, epigrafskoj građ i se davao sekundarn i značaj, dok se m o ­d ern a an tička h istoriografija sve više oslanja na podatke do kojih dolazi analizom sadržaja teksta epigrafskih spom enika.2 Iako n em a sistem atskih istraživanja, broj novoo tk riven ih epigrafskih spom enika u Bosni i H ercegovini značajno se povećao. Tako je n ak o n XIX stoljeća i istraživanja A rth u ra Evansa, koji je n a širem p ro s to ru Trebi- n ja zabilježio p ronalazak dva m iljokaza, krajem XX stoljeća p ro n ađ en i treći epigrafski m iljokaz.3

provincije spom inje tek u veličanju pobjede rim skih tru p a C e le b ri etia m opera d ilig en tiq u e V ib iu s P o stu m u s v ir consu-

laris, p ra ep o situ s D elm a tia e , o rn a m en ta m e ru it triu m p h alia

(Vell. II, 116, 1-2). Zbog različitih prepisa, in terpretacije i određen ih naučn ih propusta rad n a grčkim i rim skim izvo­rim a svakako još uvijek m ože dati rezultate koji će p r id o n i­je ti potpunijo j slici s truk ture peregrinskih civitates i značaju p o jedn ih rim skih institucija u p rocesu njihovog prelaska u m uncipaln i status te faza određenih kulturno-historijsk ih procesa na tlu današnje Bosne i Hecegovine.2 D okaz za to jeste da su velike zbirke latinskih natpisa poput: Archaologisch-epigraphische M itteilungen aus O sterreich U ngarn-W ien (AEM), L‘A nnee epigraphique; Revue des publications epigraphiques relatives a l>antiquite rom aine - Paris (AE), C o rp u s In sc rip tio n u m L a t in a ru m (C IL ) , In sc rip -

tiones la tin ae q u a e in Iu g o sla v ia (IL Ju g ) dostupne naučnim radn ic im a na web bazam a podataka, od kojih su najznačaj­nije Epigraphische D atenbank Clauss i Epigraphic Database Heidelberg.3 IL Ju g II, 962 = C IL III, 10175 = C IL III, 10175 add. P 2328, 177.ILJug II, 966 = C IL I I I 1 0 1 7 6 .

155

Sl. 1. Epigrafski miljokaz cara Maksimina Tračanina i njegovog sina Maksimusa nađen na lokalitetu

Aleksina Međa u blizini Trebinja (Foto: A. Šačić)

M iljokaz je p ronašao trebinjski arheolog Đ orđe O davić 1980. godine p rilikom arheloškog iskopavanja srednjovjekovne crkve Svetog Pan- te le jm ona u selu A leksina M eđa u neposrednoj blizin i g rada Trebinja.4 S pom enik je b io uzidan u ogradu spom enute crkve. Z bog takve sekun­darn e upo trebe sačuvan je u dosta lošem stanju. Važno je naglasiti d a je sačuvan sam o fragm ent m iljokaza, gorn ji dio s tekstom . V isina sačuva­nog fragm enta je 55 cm , p rom jer 40 cm. Slova su jako plitko uk lesana i veći dio je izbrisan. U k le­sane grafem e na spom eniku su veličine 6,9 cm u trećem redu, 5,2 cm u četv rtom redu te u petom i šestom rad u 7,2 cm i 5,3 cm.

Sačuvani tekst i rekonstrukcija natp isa glasi:

[- ][------][M a]X[im inus] • [I]mp [erator] I I co(nsul)5[— ] M [ax]/[im us ?][n]obi[lissimus][ ].

4 O vom prilikom se zahvaljujem gospodinu O daviću na ustupljenoj objavljenoj i neobjavljenoj epigrafskoj građi M uzeja Hercegovine u Trebinju.

156

s

Sl. 2. Prednja strana miljokaza s tekstualnim dijelom s lokaliteta Aleksina Međa (Trebinje)

(Foto: A. Šačić)

Prevod : .... M aksim in , Im pera to r dva puta, konzul (?), ... M aksim us, najplem enitiji.

A naliza teksta, koji se zbog oštećenosti sp o ­m en ika m ože pročita ti sam o m alim dijelom , u k a ­zuje na to da spom en ik potječe iz v rem ena cara M aksim ina T račanina (Im perator Caesar Caius Iulius Verus M axim inus A ugustus 235-238) i njegovog sina M aksim usa (Gaius Julius Verus M axim us Princeps Iuventutis). A ko je titulacija Im pera to r (dva pu ta) tačna, o n d a se spom enik m ože datira ti da tira ti u ljeto 236. godine, kao m i­ljokaz iz D onje Bijenje (N evesinje).5 Z a relativno p reciznu dataciju m iljokaza posto ji više razloga. N aim e, p o red im ena i titulacije cara M aksim ina, n a spom eniku je uk lesano i im e njegovog sina M aksim usa. O n im a iden tičan praenom en i no­m en kao i njegov otac . Uz M aksim usovo im e na natp isu j e vj erovatno staj ala titu la Caesar koj a m u je dodijeljena 236. godine.6 N aim e, te je godine,

5 Im p (era to r) C a es(a r) C (a iu s) Iu l( iu s)] / V erus M a x m i-

nu s / P iu s F e lix p (o n tife x ) m (a x im u s) t(r ib u n ic a )/ p(oteste)

I I Im p (era to r) I I I co(n )s(u l) 5/ p (a ter) p (a tr ia e ) et C (a iu s)

Iu l(iu s) V erus / M a x im u s n o bi/liss im u s C a es(a r) / A u gu sti.

( IL Ju g II,1022 = AE 1980, 0681)6 T itula C a esara je izgubila svoje značenje iz perioda usp o ­stavljanja p rincipata kada je tu titu lu m ogao nositi sam o car.

pored toga što je svog sina proglasio Caesarom , M aksim in Trački treći p u t proglašen im perato- rom .7 B udući da je n a spom eniku uk lesano da je M aksim in Trački im perium im ao dva puta, a treći p u t je titu lu im pera to ra dobio krajem jeseni, prije 10. decem bra 236. godine, datacija koju je za spom enik iz D onje Bijenje pon u d io B ojanov­ski i u ovom slučaju se čini opravdanom .8 M o­guće je da sek u n d arn a u p o treb a ovog m iljokaza nije un ištila tekst te da je do toga došlo već u a n ­tici kada je im e cara M aksim ina b risano s natp isa (dam natio m em oriae).

Svakako, bez obzira na p ro sto r n a kom e je n ađ en epigrafski m iljokaz, treba ukazati n a m o ­gućnost da je spom en ik b io d io kom unikacijske m reže koja je prolazila preko N evesinjskog polja p rem a Sarajevskom polju, odno sn o p rem a m u ­nicipalnoj jed in ic i A que. T im više ako se im a u v idu da je m iljokaz korišten u sredn jem vijeku kao građevinski m aterija l i ne bi bilo n išta n e ­obično da je p renesen s p rosto ra Nevesinja. Po svem u sudeći je za vrijem e vladavine M aksim ina T račanina došlo do obnove pu tn e k o m un ikac i­je N arona - Sarajevsko polje. Kao argum en t za ovu pretpostavku da je spom en ik donesen s p ro ­stora N evesinjskog polja m ože se uzeti i d rug i M aksim inov m iljokaz n ađ en u H an V iteku kod Konjica.9 Č ak se m ože pretpostav iti da su sva tri spom enu ta m iljokaza M aksim ina Tračkog n as ta ­la u istoj klesarskoj rad ion ici. N ažalost, n iti na jed n o m od tri navedena epigrafska spom enika nije sačuvana m iljacija.10

S druge strane, b itno je istaći da je spom enik n ađ en u blizini m jesta gdje se p rem a m išljenju Bojanovskog nalazila rim ska stanica Asam o (A sa m u m ) .11 D o tog zaključka je Bojanovski d o ­šao n a osnovu detaljne analize Tabule Peuntin-

Naime, kada je A ntonije Pije 138. godine postao car, titula C a e sa r data je drugom H adrijanovom usvojenom sinu M ar­k u Aureliju. T im e se davao nasljedni leg itim itet nosiocu te titule.7 Sergejevski 1948, 50.8 Bojanovski 1978, 117.9 Im p (era to ri) C (a esa ri) IU L ( io )/ M [a ]x im in o P io F e lic i e[t]

C (a esa ri) Iu [ l]( io ) m a x im o / n o b iliss im [o ] / C a esri A u g(u sti).

(C IL III 10165)10 Bojanovski sm atra da je g radnja ceste N arona - Nevesinj- sko Polje - Borci - Konjic - Sarajevsko polje počela još u Augustovo doba (Bojanovski 1974, 15). Po svem u sudeći u četvrtoj dekadi III stoljeća došlo je do relativno velike re ­konstrukcije dijela te ceste koji je prolazio sjeveroistočnom Hercegovinom.11 Bojanovski 1988, 86.

geriane.12 N jegov značaj je tim e veći i što do li­n a Trebišnjice, za razliku od doline N eretve, ne obiluje epigrafskim m iljokazim a. B udući da je ovo p rva in terp re tacija sadržaja ovog m iljokaza, tek kasnije analize m ogu odred iti njegov even tu ­alni značaj za izučavanje ceste E pidaurum - Asa- m o . Spom enik se danas nalazi u M uzeju H erce­govine i nije uvršten u m uzejsku postavku.

U ko rpus epigrafske građe s p rosto ra agera E pidaura (A ger E pidauritanus) treb a svrstati i epigrafski nadg robn i spom enik o tkriven 1999. godine u Trebinju.13 O sim m alog dijela natpisa, od koga se sačuvalo svega n ep o tp u n a tri reda teksta, sve ostalo je sek u n d arn o m u p o treb o m uništeno . D im enzije očuvanog fragm enta iznose: v isina 29 cm , širina 11 cm i debljina 6 cm. Slova su uk lesana u pravilnoj kapitali i n jihova visina iznosi 7 cm. Prva 2 ili 3 reda teksta su u n iš te ­ni, kao i posljednji redovi. Ne m ože se p recizi­ra ti koliko je redova bilo, osim što je očigledno da nedostaje uvo d n a zavjetna fo rm ula bogovim a M anim a. Također, n a spom eniku nedostaje i za­v ršna form ulacija teksta.

Sačuvani tekst i rekonstrukcija na tp isa glasi:[ ] [ ]

[---------- ] / [---]emoAel(io) • ann(orum )• X X X V • [----].

Prevod : .... Elija (koji je u m ro ) s 35 god ina ....

Sačuvani oblik Ime o so b e n o m e n Inform acijena na tp isu

[---] EMO / AEI Elije A eliu s -

Kao i n a većini sepu lk ra ln ih spom enika s trebinjskog područ ja , i osoba koja se spom inje n a ovom spom en iku im a nom en A elius .14 N a osnovu gentilnog n o m en a m ože se zaključiti da

12 U tom kontekstu značilo bi da je ovaj m iljokaz i m ateri­ja ln i dokaz onog što je zabilježeno u T abu li P e u n tin g e r ia n i.13 Kao i u slučaju p re th o d n o g spom enika, za pronalazak ovog cip pu sa je zaslužan arheolog Đ orđe Odavić. Odavić je našao spom enik u prosto rijam a M uzeja Hercegovine, kada je m uzej bio podvrgnu t velikom čišćenju prostorija zbog izložbe „Galerija legata“ slikarke M ilene Šotre. Spom enik je znači bio p ronađen prije 1999. ali je bio zagubljen u m uzej­skom inventaru.14 G enitilni nom en A eliu s je najjčešći nom en n a p rosto ru koji je u adm in istrativno-pravnom kontekstu p ripadao A g e ­

ru E p id a u r ita n u s u . Jedino što se iz sačuvanih onom astičkih elem enenata m ože sa sigurnošću u tv rd iti jeste da se rad i čo­vjeku koji nosi gentilno im e cara H adrijana (C a e s a r P u b liu s

A e liu s T ra ian u s H a d ria n u s B u cce llan u s A u g u stu s 117-138).

157

Sl. 3. Prednja strana s tekstom cippusa iz Trebinja (Foto: A. Šačić)

je term inus ante quem n astanka spom enika prva polovina II stoljeća nove ere. Z bog loše očuva­nosti spom enika praenom en se ne m ože tačno odrediti. Sačuvana su sam o tri posljednja slova EM O. D ativni nastavak /O / ukazuje na to da se rad i o m uškoj osobi. Im ena koja se u lingvistič­kom sm islu sastoje od grafem a /E M O / u ono- m astičkom m ozaiku rim ske države n isu česta. Pojavljuju se najčešće u rim skoj provinciji Gallia Narbonensis, odakle je, m oguće, ovaj Elijevac d o ­selio.15 Ipak, zbog nedovoljn ih inform acija koje

15 Jedino ilirsko im e koje im a posljednji slog na EM je Te-

m us. M eđutim , to je žensko ilirsko im e, koje istina im a m u š­k i nom inativn i nastavak /U S/, ali u dativu se ne pojavljuje nastavak /O / što je ovdje slučaj. A ndras M ocsy u svom radu N o m en c la to r p ro v in c ia ru m E u r o p a e L a tin a ru m et G a llia e

C isa lp in e cu m in d ice inverso, col. „D isserta tio n s P a n n o n i-

c a e “ navodi nekoliko im ena koja se m ogu dovesti u vezu s onom astičkim elem entim a ovog natpisa: A e d e m o , E u d e -

m u s, D em ostratu s, L em n u s. Ova im ena se u najvećem b ro ­ju javljaju u rim skoj provinciji G a llia N a rb o n en sis , u kojoj dom in ira izvorno keltsko stanovništvo. (Više, Mocsy, 1983, 6, 118, 100, 161). U istom kontekstu spom inje i Barnabas Lorincz u rad u O n o m astico n p ro v in c ia ru m E u ro p a e la ti­

n a ru m im e A e d e m o (više u: Lorincz 2005, 25). Bojanovski navodi da su u zaleđu E pidaurum a uglavnom sačuvana do ­m aća, ilirska im ena. M eđutim , on ne odbacuje m ogućnost prisustva doseljenika (Bojanovski 1988, 83-84). Shodno n a ­vedenom , postoje dvije m ogućnosti koje se m ogu dovesti u vezu s porijeklom ovog Elijevca. Prva opcija bi bila da je u p itan ju osoba dom aćeg, ilirskog porijekla, dok bi druga

ovaj epigrafski spom enik pruža, p itanje etničkog porijek la poko jn ika ostaje otvoreno.

U o d n o su n a antičke sepulkralne spom enike, nalazi antičke cigle (opeke) s u tisn u tim tekstom su dosta rjeđ i.16 Razlog treb a tražiti u činjenici da m aterijal koji su proizvodile m ale rad io n i­ce iz unu trašn josti rim ske provincije D alm acije nije izlazio iz okvira lokalne upo treb e .17 Im aju ­ći navedeno u v idu, do sada neobjavljeni natpis n a opeci, a koji je p ro n ađ en n a širem lokalitetu M akljenovca (kod D oboja), p roširit će korpus an tičk ih pečata s p rosto ra današnje Bosne i H er- cegovine.18 Širina opeke je 28 cm , dužina očuva­n og fragm enta je 18 cm , dok je veličina slova 4 cm. U ortografskom sm islu grafem e su napisane u pravilnoj kapitali i dosta dobro očuvane izuzev posljednjeg slova. K od posljednjeg slova u n a t­p isu je sačuvana gorn ja polovina, dok je donja po lov ina un iš ten a v jerovatno slučajno, p rilikom iskopavanja. B udući da se natp isi na opeci nalaze

opcija ukazivala na doseljenika iz Galije N arbonensis. Zbog parcijalno očuvanih grafem a iz ličnog im ena, ne treba o d ­baciti n iti jed n u o d m ogućih opcija u vezi s porijeklom ovog Elija čiji je spom enik nađen u Trebinju.16 U unutrašn josti provincije Dalmacije registrovano je oko petnaest radionica koje su proizvodile opeku (Škegro 1999, 258). Č itajući lite ra tu ru m ože se p rim ijetiti da je R obert Ma- tijašić tren u tn o klasičar koji se najviše bavi p roblem atikom tekstova na opeci. Pedišić i P odrug podvlače da je Matijašić u nekoliko navrata naglasio da se stručnjaci m oraju više an ­gažirati oko publikacije opekarskih proizvoda je r bi se tako stvorila osnova za izradu korpusa antičkih pečata (Pedišić / P odrug 2007, 82). Kada je u p itan ju p rosto r Bosne i H er­cegovine do sada nije obavljena n iti jedna m onografija na ovu tem u. Problem natpisa s p rostora Bosne i Hercegovine tre tiran je sporadično u okviru drugih, širih tem a k o d au­to ra po p u t Patscha, Sergejevskog, Č rem ošnikove, Bojanov- skog, Škegre, M esihovića, Busuladžića i drugih. O dređene podatke o natpisim a na opekam a iz Bosne i Hercegovine daju autori u kom parativnom sm islu poredeći te natpise s natp isim a nastalim u rad ion icam a na jadranskoj obali. Vidi se to na p rim jerim a radova M atijašića i Wilkesa.17 Škegro navodi da se u doba razvijenog Carstva (pri tom e m isleći n a razdoblje od druge polovine II stoljeća) otvaraju i općinske radionice (m unicipalne) za proizvodnju opeke čiji su proizvodi nam ijenjeni samo za lokalnu u potrebu (Škegro 1999, 253). Posm atrano iz hronološkog ugla, vrijem e djelo­vanja tih radionica je po svem u sudeći bilo kratko i zavisilo je od in tern ih građevinskih po treba m anje zajednice. M oguće je da su te radionice na p rosto ru Bosne i Hercegovine nasta­jale u okviru građevinskih projekata koji su bili aktuelni na određenom prosto ru u jednom vrem enskom razdoblju.18 O vom prilikom se zahvaljujem arheologu A leksandru Jašareviću, kustosu R egionalnog m uzeja u Doboju, koji me je inform irao o prisustvu ovog nalaza u depou spom enutog m uzeja te m i dao uv id u m aterijal i tim e om ogućio analizu pečata.

158

Sl. 4. Fragment rimske opeke s natpisom s Makljenovca (Doboj) (Foto: A. Šačić)

na m aterija lu koji je ipak m ekši u o dnosu na d ru ­ge vrste epigrafskih natpisa, ovakva (nenam jer­na) oštećenja su česta. Pored posljednjeg slova na natpisu, jasno se uočava da je jedan dio opeke o tk inu t nekim o ruđem te je na tom m jestu n a ­stalo m anje udubljenje. O vo je važno naglasiti jer se na fotografiji m ože steći dojam da je u p itan ju osta tak neke grafem e ili in terpunkcijskog znaka.

Sačuvani tekst i rekonstrukcija natp isa glasi:C(aesari) v(etustate) [c(orruptum)].Prevod: C ezari (obnovitelji) starina uništenih .

Tekst natpisa na opeci sa C rkvine na M aklje- novcu je dosta neuobičajen za p ro sto r Z apadnog Balkana. N jegova analiza je zahtijevala k o m p ara ­ciju s tekstualno sličnim natp isim a iz d rug ih d i­jelova rim ske države. N aim e, ova vrsta teksta se u najvećem bro ju slučajeva pojavljuje na javnim ( tituli publici) ili p riva tn im natp isim a na g rađe­vinam a (tituli priva ti) te im a svrhu počasn ih n a t­pisa i rijetko se koristi kao pečat na upo trebn im predm etim a (instrum entum ).

Pečat upućuje na to da je opeka nastala u p e ­rio d u vladavine cara Septim ija Severa (Caesar Lucius Septim ius Severus Eusebes Pertinax A u g u ­stus 193-211). Term inus ante quem izrade opeke jeste 202. godina, dok je term inus po st quem 211. godina.19 Riječ cezar se treba čitati u m nožin i,

19 Skraćenica CVC se pojavljuje na spom enicim a Septimija Severa nakon 202. godine kada je on zajedno sa svojim sino-

je r svi spom enici koji im aju skraćen icu CVC se odnose n a p rincepsa Septim ija Severa i njegove sinove i nasljednike K arakalu i G etu .20 Pojavljuje se na još jed n o m epigrafskom spom eniku p ro ­n ađenom na C rkvini kod M akljenovca.21 Kraj d rugog i poče tak trećeg stoljeća je razdoblje kada riječ Ceasar počinje gubiti svoje p rvob itno zna­čenje i počinje dobivati sm isao u značenju n a ­sljednika Augusta. Kao još jed n a po tv rda ove da- tacije m ogu se uzeti i ranije objavljeni epigrafski spom enici s castrum a u D oboju . N aim e, do sada je p ronađeno više takvih spom enika koji se o d ­nose na spom enutog rim skog v ladara i članove njegove porodice.22 Sistem atsko istraživanje koje je 1984. godine izvršila Irm a Č rem ošn ik p o tv r­dilo je da se na C rkvin i kod M akljenovca nalazio vojni logor, za koji se m ože p retpostav iti da je u p e rio d u vladavine Septim ija Severa bio na svoje­v rsnom v rh u n cu .23 Iako posto je indicije da je na širem p ro sto ru D oboja postojala rad ion ica u ko ­

vim a (koji su također nosili titu lu cezara) G etom i Karaka- lom obnovio P an teo n (P an th eo n ) u R im u (Birley 2002, 163).20 Slični natpisi su nađeni u Britaniji i Francuskoj. Napri- mjer: [Im p erato res] C aesares L (u c iu s) S ep ti[m iu s Severu s

P iu s P e rt in a x A u g (u stu s) et M (a rcu s) A u re liu s ] / [A n to n in u s

A ]u g (u stu s) [ [e t [P (u b liu s )]]] S ep tim iu s [ [ [G e ta ]] no bilissi-

m u s C a e sa r 3 ] / [vetu state c ]o rru p tu m (C IL V II, 00106)21 F ragm ent sepulkralne stele, očuvani tekst: ] / i(?)[---] / cv(?)[— ] / h[---] / eiu[s? ---] / [------- ](?) (C IL III , 12760).22 C IL III , 14222 (p. 2328, 117); C IL II I , 12757 = AHB p 639.23 Č rem ošnik 1984, 23-84.

159

Sl. 5. Fragment rimske opeke s natpisom s Makljenovca (Doboj) (Foto: A. Šačić)

joj se proizvodila opeka, još uvijek ne postoji d o ­voljan broj nalaza koji b i to potvrdili. N a osnovu jed n o g nalaza s p ečatom CVC teško je procijeniti je li riječ o dom aćoj proizvodnji ili je u p itanju im p o rt građevinskog m aterijala za po trebe voj­nog logora i naselja koje je nastalo uz logor.24

Svakako ne treba negirati n i m ogućnost p o ­sto janja radionice, čije b i posto janje hronološk i gledano bilo relativno kratko i usko vezano za in ­terne potrebe gradnje castrum a. Takve radionice, često radi in terne upotrebe, koja nije uključivala veću proizvodnju radi izvoza, nisu n a m aterijal m orale stavljati pečat radionice. S druge strane, m oguće je i da su takve radionice stavljale pečat sam o n a određeni, m anji broj proizvedenih p ri­m jeraka. M eđutim , distribucija opeke sa pečatom CVC n a sirokom p rosto ru rim ske države ukazuje n a m ogućnost da je m aterijal im portiran iz nekog od vecih, m oguće italskih centara proizvodnje ob-

24 D osadašnja istraživanja su pokazala da su naselja orga­n izirana uz vojne logore bila ustro jena po u zoru na civilna naselja i vicuse . (Č rem ošnik 1984, 38)

zirom da je oznaka CVC korištena prvobitno sa ci­ljem prikazivanja aktivnosti cara Seprim ija Severa.

N a C rkvini kod M akljenovca nađ en je još je ­d an antički epigrafski spom en ik koji do sada nije objavljen.25 Riječ je o votivnoj ari posvećenoj v rhovnom rim skom božanstvu Jupiteru. Širina spom enika je 29 cm , dužina 60 cm. P ro sto r za pisanje teksta je širine 15 cm , dok je v isina iste 28 cm. Slova su nap isana prav ilnom kapitalom u v isini od 3 ,5 cm.

Sačuvani tekst i rekonstrukcija natp isa glasi: [I(o v i)] O (ptim o) M (axim o)[L?] [V]AR(ius) R (ufus)[D ELM A]TI[S]C O H (orti) • I • M (illiariae)5 E X I(m aginifero) V(oto) S(olverunt) l(ibentes) •

25 Kao i u slučaju p re th o d n o g nalaza zahvalnost dugujem arheologu A leksandru Jašareviću, kustosu Regionalnogm uzeja u Doboju, koji m i je om ogućio pristup spom eniku. O va epigrafska ara tren u tn o se nalazi u depou spom enutogmuzeja, ali bi se u skorijoj budućnosti trebala naći u stalnoj muzejskoj postavci.

160

Prevod: Jupiteru najvećem najboljem , [L] Varius Rufus, D elm atskoj k ohorti I m iliariji, od im agnifera u zavjet ispun io rado.

O d svih naveden ih epigrafskih spom enika naveden ih u radu , m ožda bi bilo pretenciozno reći da ova votivna ara im a najveću vrijednost, p rem d a n jena analiza m ože dati od ređene sm jer­nice u vezi s određ ivanjem m eđuprovincijske granice D alm acije i Panonije. K ada je u p itan ju ova v rsta spom enika, do sada je n a M akljenovcu kod D oboja p ro n ađ en sam o još jed an fragm ent spom enika, n a kom e se m ože pročita ti Jupiterova zavjetna form ula.26 Z a razliku od ove votivne are, taj spom enik , budući da je sam o m alim dijelom očuvan, ne om ogućava n ikakvu detaljn iju epi- grafsku analizu.27 N aravno, h istorijska v rijednost ovog spom enika nije u zavjetnoj form uli ili ono- m astičkoj s tru k tu ri im ena dedikanta, već u n az i­vu kohorte koja se pojavljuje n a n jem u. P rvo slo­vo praenom ena L je dosta loše sačuvano, ali nije u p o tp u n o sti izbrisano i m oguće je da označava jed n o od najčešćih rim sk ih ličn ih im ena Lucius. Ista situacija se susreće s gen itiln im n o m en o m u kojem se m ože p repoznati gornji d io grafem e V te grafem e AR koje su dosta dobro očuvane. Početno slovo R u cognom enu označava Rufus ili Rufinio. U onom astičkom kon tekstu analiza im ena u kom e je sačuvano sam o prvo poče tno slovo i po red svih onom astikona i nom enk la to ra i dalje se zasniva na dosta neprecizn im p re tp o ­stavkam a. U trećem red u n a spom en iku se m ože relativno dobro razaznati osta tak riječi Delmatis, što je dativ od riječi D alm atarum , koja je ulazila u zvanični naziv kohorte. P o tom je u p e to m redu sačuvana fo rm ula koja precizira da se u ovom slučaju rad i o Cohors prim a D elm atarum millia- ria equitata .28 P odatak je to koji po tv rđu je da je

26 C IL I I I , 12756.27 Im am ović 1977, 366-367; M esihović 2011, 640.28 C o h o rs p r im a D elm a ta ru m m illia r ia equ itata je puno ime ove kohorte. Radi lakše analize spom enika neophodno se u k ratk im crticam a osvrnuti na h istorijat ove kohorte. N ajpri­je treba naglasiti da ovu ko h o rtu treba razlikovati od C oh ors

p r im a D e lm a ta ru m , koja je bila uglavnom stacionirana u Britaniji, te ove kohorte predstavljaju dvije po tpuno različite auksilijarne jedinice. K ohorta čije im e se pojavljuje n a epi- grafskom spom eniku iz D oboja je vjerovatno nastala 80-tih godina prvog stoljeća nove ere nakon povlačenja rim skih legija s teritorije provincije Dalmacije. Za razliku od C oh ors

p r im a D e lm a ta ru m koja je čisto pješadijska, C o h o rs p r im a

D elm a ta ru m m illia r ia eq u ita ta , kao što joj i sam o im e kaže je m ješovita pješadijsko-konjička. Samo jedan kraći period ova kohorta se nalazila izvan m atične provincije, i to za vri-

castrum n a M akljenovcu p rip ad ao rim skoj p ro ­vinciji D alm aciji je r za razliku od Cohors prim a Flavia H ispanarum 29 i Cohors prim a Belgarum ,30 koje se također pojavljuje n a po jed n o m natp isu iz D oboja, k o h o rta čije im e je uk lesano n a ovoj ari sve vrijem e svog posto jan ja je b ila s tac ion ira­n a na p ro sto ru D alm acije. U p e tom red u je n a ­vedeno da je ded ikan t are b io imaginifer. To bi značilo da je on b io principales što bi današn jim rječn ikom rečeno odgovaralo činu podoficira. N jegov zadatak u kogorti je b io da nosi sim bol sa likom principesa i ovo zan im anje je k arak te ri­stično sam o za p rv u kohortu . N akon toga slijedi uob ičjana zavjetna fo rm ula bez da su prim jetne neke specifičnosti.

N a m ogućnost p risustva kohorte D elmata- rum milliaria equitata ukazivao je G eza Alfoldy koji je jed an od tr i u lom ka do sada p ronađena vojna natp isa s M akljenovca p rip isao upravo ovoj k o h orti.31 Ivo Bojanovski p rilikom pisanja poglavlja o rim skoj vojsci n a p ro sto ru današnje Bosne i H ercegovine u n u ta r m onografije „Bosna

jem e vojne kam panje ko ju je Septim ije Sever vodio pro tiv Parta (197-198. godina). Sm atra se da je u p itan ju k o hor­ta koja je d e fa c to čitav p rincipat bila stacionirana u svojoj „rodnoj“ provinciji D alm aciji i da se kao takva ubraja u red, uslovno rečeno, au tohtonih kohorti (više u: H older 1980).29 [---]m [u s (? )] tr[i]b (u n u s)(?) / [c]o h (o rtis) e iu s [d ]e m / [p]

raef(ectu s) coh (ortis) I F l(a v ia e ) / [H i]sp a n o [r]u m (C IL III ,

12759. (B) = C IL I I I , 14619. (B)). U vezi s ovim natpisom treba podvući da Č rem ošnik dobro prim jećuje da je n a n a t­p isu naveden cursus, odnosno položaj koji je ovaj trib u n im ao u vojsci, da je plem ićkog roda, ali budući da je samo sačuvan fragm ent spom enika, on je nekad ranije m ogao biti tr ib u n kohorte I Flavije H ispanorum , što ne znači da se ta k o h orta nalazila u castrum u na M akljenovcu u tren u tk u n a ­stanka spom enika. Naim e, trib u n a t u toj k o h o rti bi m ogao b iti sam o dio njegovog cursus h o n o ru m a koji nije, nažalost, u p o tpunosti sačuvan. (Č rem ošnik 1984, 39)30 D (is) M (a n ib u s ) / C (a iu s) Iu liu s M a x i/m u s veter(an u s)

/ coh (ortis) I B e lg (a ru m ) / 5 v (iv u s) f(e c it ) / s ib (i) e d ( = et)

A v il( lia e ) / A m a b ili co/n iu g i su (a )e (C IL I I I , 8376b.= C IL II I ,

12750 = A E 18 9 0 , 0105).31 U p itan ju je fragm ent votivne are s tekstom c u ra m ] /

[ag e]n te M (a rc o ) R (u fin io ) [ - - - ] / [p ra ese]n te co(h ors-) [--

-] / m ilia r [ ia ------ ] ( C IL I I I , 12758 = C IL II I , 14618b). N a­čin čitanja kakav je uradio Alfoldy dovodi ovaj spom enik u vezu s analizom neobjavljene are s M akljenovca (više u: Alfoldy 1962). Ne treb a negirati m ogućnost da je u pitanju čak ista osoba, tim više što onom astički e lem enti na ari n isu dovoljno dobro očuvani. N a natp isu ove kohorte iz Užica se tak o đ er pojavljuje im e R u fu s : I (o v i) O (p tim o ) M (a x im o )

P a rt(h )in o / C (a iu s) Iu l( iu s) R u fu s / trib (u n u s) coh(ortis)

Im il(lia r ia e ) / D e lm (a ta r u m )p ro sa l(u te) / 5 [ [ ........] ] / [ [ . . . ] ] ]

I l(iben s) p (o su it) (C IL I I I , 12718 (p 2328,116) = IL Ju g II I ,

1511)

161

Sl. 6. Jupiterova ara na kojoj se spominje Cohors prima Delmatarum milliaria equitata s Makljenovca

(Doboj) (Foto: A. Šačić)

i H ercegovina u antičko doba" ovu ko h o rtu sm je­šta u castrum u D oboju , iako naglašava da nije siguran u tačnost analize p ro n ađ en ih epigrafskih fragm enata.32 Sam im tim očigledno je da n i Bo- janovski nije b io u prilici da v idi ovu a ru koja se nalazila u depou R egionalnog m uzeja u D obo-

32 Bojanovski 1988, 328.

Sl. 7. Natpisno polje Jupiterove stele s Makljenovca kod Doboja (Foto: A. Jašarević)

ju. Također n i Irm a Č rem ošnik , iako je napisala na jobim niju stud iju o castrum u na M akljenovcu, koja je b ila rezu ltat sistem atskog istraživanja, nije našla dokaze da je tu b ila stac ion irana Cohors p rim a D elm atarum milliaria equitata.33

P otvrda da je Cohors p rim a D elm atarum m illiaria equitata b ila stac ion irana u castrum u na M akljenovcu dobar je pokazatelj da su R im ljani vodili raču n a i o m eđuprovincijsk im granicam a, a ne sam o o lim esu. A ko se navedena k o horta p o sm atra kao pogran ična , o n d a se A pijanov p o ­d atak da je sva Peonija34 od Japoda do D ardanaca šum ovita i duga35 pok lapa s nalazim a Prve D al­m atske m ješovite kohorte. D o sada su n ađen i d o ­kazi n jenog prisustva u Saloni (Solin kod Splita),

33 Č rem ošnik 1984, 23-84.34 Šašel-Kos je detaljno razradila ovu problem atiku u svoj studiji „Appian and Illyricum" i došla je do zaključka da Apijan zbog nepoznavanja ilirske etnografije m iješa Peonce i Panonce (Šašel-Kos 2005, 275-389). Sam Apijan kaže da su

P eo n c i n a jv e ć i n a ro d d u ž D u n a v a (Istra) k o ji ž iv e o d (v je r o ­

vatn o se m isli s je v e rn ije ) o d Ja p o d a i D a rd a n a c a (A pp. Ill. 14, 40). H ronološki gledano u razdoblju u kom e piše i živi Api- jan te po događajim a koje opisuje, izvjesno je da se podatak odnosi na ilirske narode Panonije, a ne Peonce.35 A pp. Ill. 22.

162

Klisu, P rom on i,36 Užicu, Č ačku i D obo ju .37 H ro- nološki po sm atran o P rom ona je p rvob itno bila u g ran ičnom p ro s to ru dva ilirska n a ro d a L iburna i D elm ata.38 Kasnije je p ripadala pog ran ičnom p ro s to ru i ulazila u sastav provincije D alm acije,39 a to po tv rđu je prisustvo natp isa p o d ig n u tih od strane vo jn ih dužnosn ika Cohors p rim a Delma- tarum m illiaria equitata. P rosto r U žica i Čačka bi p ak odvajao provinciju D alm aciju od Mezije Superior, pa je iz tog razloga ova k o h o rta bila stacion irana na to m teritoriju . U skladu s nave­den im , ja sn a im plikacija je da je i M akljenovac kod D oboja b io najsjevernija tačka rim ske p ro ­vincije D alm acije u sjeveroistočnoj B osni.40 P o­red kontro le m eđuprovincijske granice, zadatak ove kohorte je b io i nadgledanje tran sp o rta ru d a iz ru d arsk ih središta srednje i istočne Bosne (Bo- stuae Nova, D om avia) p rem a S irm ijum u. K ada je riječ o dataciji ovog spom enika, on ne m ože biti m lađ i od d rugog stoljeća iz dva razloga. U prvom stoljeću u castru m u je bila s tacion irana cohortis I Flavia H ispanorum , dok je Cohors p rim a Del- m atarum m illiaria equitata fo rm iran a tek krajem p rvog stoljeća. Treba podvući: ako se uzm e za tačn u tv rdn ja da R im ljani p rilikom form iran ja provincijskih gran ica vode raču n a o m eđ u e tn ič ­k im g ran icam a ilirsk ih n a ro d a (peregrinus civi- tas), onda bi M akljenovac bio i krajn ja sjeverna g ran ica D ezidijata (civitas Desitiates).

36 O dređivanjem geografskog položaja Prom one bavili su se različiti h istoričari. Tako Zaninović sm atra da je Prom ona Tepljuh, južno od K nina (Zaninović 2008, 181), a Bilić-Duj- m ušić navodi da je to Velika O rišnica (Bilić-Dujm ušić 2004, 465). Šašel-Kos P rom onu locira izm eđu Petrovog i Kosovog polja (nekih 8 km sjevernije od D rn iša i 19 km južnije od Knina) (Šašel-Kos 2005, 444).37 Bojanovski 1988, 356; M esihović 2011, 258.38 To se m ože zaključiti iz Apijanovog svjedočenja da su Del- m ati dok je Cezar ratovao s Keltim a okupirali grad Prom o- n u od Liburna. (A pp. Ill. 12, 34) Č itajući Apijana m ože se zaključiti da je P rom ona u vrijem e Oktavijanove kam panje Delm atski pogran ičn i grad.39 Sjeverozapadnu g ran icu bi u ovom slučaju trebalo traž i­t i u nekom p riro d n o m ograničenju po p u t p lanine Prom in, čije se im e etim ološki veže za g rad Prom onu.40 Zahvaljući po tv rd i nalaza koji dokazuje prisustvo kohorte koja je gotovo sve vrijem e svog egzistiranja provela u p ro ­vinciji Dalmaciji, odnosno kohorte koja je u jedno i p o g ra ­n ična te karakteristična samo za rim sku p rovinciju D alm a­ciju, za logor u M akljenovcu po tvrđuje se da ipak nije bio sam o etapna stanica na p u tu rim skih jedinica. Zaključak koji iznosi Bojanovski, da je ovaj logor peripanonsk i te i sa­m im tim da je faktički p ripadao Panoniji (Bojanovski 1988, 328), ovaj nalaz ne potvrđuje.

Zaključak

U koliko su p isani izvori desna ru k a svakog h i­storičara, u to liko su m aterijaln i, u p rvom redu epigrafski spom enici, p rsti te iste ruke. M etafora je ovo koja m ožda n a p rv i pogled nije svojstvena historijskoj nauci, ali u izučavanju teritorijalne, up ravno-adm in istra tivne stru k tu re d ruštven ih procesa i h istorije svakodnevnice je opravdana. Č etiri epigrafska spom enika koja su analizirana u ovom rad u otvaraju dosta širok dijapazon tem a kojim a bi se u bud u ć im h isto rijsk im istraživanji­m a trebala posvetiti pažnja. Prije svega, p ri tom e se m isli n a p itanje južne granice rim ske p rov inci­je Panonije koja je prolazila kroz sjevernu B osnu te p itan ja rim sk ih cesta i rad ion ica za p ro izvod­n ju opeke.

P rem da se često ovakve tem e u h isto riografi­ji tre tira ju kao čisto tehn ičke tem e čiji je osnov­n i cilj o snovna analiza i datacija teksta natpisa, ovaj rad je b io koncip iran tako da p o red leksičke i onom astičke analize građe sagleda koje m jesto ta g rađa zauzim a u m ozaiku ku ltu rno-h isto rij- skih procesa u vrijem e p rincipata . M iljokaz cara M aksim ina T račanina pokazuje da zbog svoje izolovanosti dam natio m em oriae n ad njegovim likom i djelom nije u u n u trašn josti b ila toliko raširena. To zapravo dokazuje da inform acije, pa i značajne za rim sku državu, n isu bile transpe- ren tn e čak n i m eđ u činovnicim a u unu trašn josti. M iljokazi, naim e, spadaju ipak u dom en javn ih g rađev ina za koje su nad ležn i od ređen i upravni organi. Za razliku od m iljokaza cara M aksim ina T račanina i njegovog sina M aksim usa, fragm ent cipusa p ro n ađ en također u okolici Trebinja ne daje nikakve značajnije podatke i čak se p o rije ­klo čiji je to b io nadg robn i spom enik ne m ože odred iti. Ipak, ova v rsta spom enika je važna jer pom aže da se u p o treb o m statističke m etode p ra ­te određene faze rom anizacije.

R ekonstrukcija teksta s pečata n a opeci s M a- k ljenovca zahtijevala je analizu epigrafske g ra ­đe s p u n o šireg p rosto ra u od n o su n a onaj na kom e je nađena. Istraživanje je pokazalo da se skraćenica CVC pojavljuje n a p u n o više natpisa u Britaniji i N arbonitanskoj Galiji u o d n o su na zapadnobalkanske provincije. N jena u p o treb a je bila dosta k ra tko ročna i veže se za obnovu P an­teona (Pantheon) u Rim u. G odine 202. Septim ije Sever i njegovi sinovi su obnovili taj čuveni h ram i zbog tog čina n a natpise su stavljali C(aesari)

163

v(etustate) [c(orruptum )] . Sam taj p o d a tak p o k a ­zuje usku povezanost rim sk ih provincija i o d re ­đeni oblik centralizm a. Estetski, pečat je vrlo li­jep o u rađen , s kap ita lom koja zbog preciznosti oblika više ukazuje n a uvoz nego n a dom aću p ro ­izvodnju. Također, ran ija sistem atska istraživanja n a te renu n isu rezu ltira la pronalaskom natp isa n a opeci n a M akljenovcu, što je neuobičajeno ukoliko je tu posto jala radionica. V rijednost ovog fragm enta opeke i njegovog pečata je ta što dokazuje da je u p e rio d u od 202. do 211. godine castrum n a M akljenovcu građevinski obnavljan. M oguće je da je to b ila investicija države u znak zahvalnosti K ohorti I dalm atskoj m ješovitoj (Co- hors p rim a D elm atarum milliaria equitata) zbog n jenog učešća u ratov im a p ro tiv Parta (197-198. godine) kada je p rv i i zadnji p u t napustila m a tič ­n u provinciju.

D o sada se sam o pretpostavljalo da je sp o ­m en u ta k o h o rta bila stac ion irana u castrum u n a M akljenovcu. V ećina bosankohercegovač- k ih antičkih h isto ričara i arheologa se pozivala n a A lfoldijevu tv rd n ju da je fragm en t are dio spom enika n a ko jem se spom inje Cohors prim a D elm atarum milliaria equitata (CIL III, 12758 = CIL III, 14618b). D o sada spom enu ta Alfoldijeva pretpostavka je b ila jed in i dokaz za prisustvo te kohorte u sjeveroistočnoj Bosni. M eđutim , re ­lativno dobro očuvana Jupiterova ara koju je u depou R egionalnog m uzeja u D oboju pronašao arheolog A leksandar Jašarević po tv rd ila je da je Alfoldi b io u pravu. Za h istoričare ovakvo o tk ri­će je važno je r daje odgovor n a p itan ja n a koja odgovor za sada n isu dala lite rarna vrela. Prije svega tu se m isli da ovaj natp is po tv rđu je da je M akljenovac kod D oboja b io najsjevernija tačka rim ske provincije D alm acije u sjeveroistočnoj Bosni. Također dokazuje da R im ljani kao veliki prak tičari vode raču n a i o u n u trašn jim g ran ica­m a svoje države, a to je p rob lem atika koja je u dosadašnjoj bosanskohercegovačkoj h is to rio g ra­fiji b ila pop rilično zanem arena. N a kraju treba istaći da se kroz rad nije nasto jalo pobijati ili p o ­tvrđivati ran ija m išljenja, već analizu neobjavlje­ne građe m etodološk i obrad iti tako da u n a re d ­n im fazam a istraživanja pom ogne p ri defin iranju ko nkre tnog naučnog problem a.

Summary

Four previously unpublished epigraphic monuments

Hundreds of epigraphic monuments, that were found by now in Bosnia and Herzegovina, make au­thentic evidence about political, cultural and social heritage of the people of that time in the province of Dalmatia (Dalmatia) and two parts of Pannonia (Pannonia Superior and Pannonia Inferior). Although systematic research is unknown, the number of newly discovered epigraphic monuments in Bosnia and Her­zegovina has increased significantly and four more epigraphic monuments will be added to the body of epigraphic material. Two of them were found in the wider area of Trebinje, while the rest were found in Crkvina near Makljenovac (Doboj). All four m onu­ments belong to different types of epigraphic inscrip­tions. A milestone and a fragment of a cippus was found in Trebinje. t t e milestone dates from the III century and can be put in year 236 during the reign of the emperor Maximinus Thrax (Imperator Caesar Caius Iulius Verus Maximinus Augustus 235-238) and his son Maximus (Gaius Julius Verus Maximus Prin- ceps Iuventutis). t te r e is a posibility that the m onu­ment was a part of communication network that was passing through the Nevesinje field to Sarajevo field or to the municipal unit Aque. t t i s milestone is today exposed in the Museum of Herzegovina.

In the body of epigraphic material from the area of Epidaurus (Ager Epidauritanus) should also be added epigraphic tombstone found in 1999 in Trebinje. Only three partial lines of text have been preserved. As on the majority of sepulcher monuments from the area of Trebinje, a person mentioned in it’s inscription has nomen Aelius. Based on the gentile nomen it can be concluded that terminus ante quem of the m onu­ment’s origin is the first half of the II century AD.

The third epigraphic finding that has been ana­lyzed in this work is a seal on the brick found in the locality of Makljenovac near Doboj. Inscription on the brick from Crkvina near Makljenovac is rather unusual for the Western Balkans area. Its analysis re­quired comparison to textually similar inscriptions from the other parts of the Roman Empire. t t i s type of text is mostly present on public (tituli publici) or private inscriptions from the buildings (tituli privati), and it has the purpose of honorary inscriptions and is rarely used as a seal on the objects that are used (in- strumentum). t t e seal shows that the brick dates from the period of reign of the emperor Septimius Severus (Caesar Lucius Septimius Severus Eusebes Pertinax Augustus 193-211).

164

Terminus ante quem of the brick’s manufacture is year 202, while terminus post quem is year 2011. Word cesar should be read in plural because all monuments that have abbreviation CVC are referring to principes Septimius Severus and his sons and successors Ca- racalla and Geta. Possibility of workshop’s existence shouldn’t be denied, because it would exist over a rela­tively short period of time and closely related to inter­nal purposes of building a castrum. t te s e workshops were not obligated to put a seal on a material that was produced for internal purposes, that didn’t include masive production for export, or they would put it on a smaller number of produced items. However, great dislocation of epigraphic material with abbreviation CVC would mostly point to import than to domestic production.

In Crkvina near Makljenovac was found another ancient epigraphic monument that wasn’t published by now. This is a votive ara dedicated to supreme Ro­man god Jupiter. From all epigraphic monuments mentioned in this work, maybe it would be preten­tious to say that this votive ara is the most valuable, although its analysis can give some guidelines regard­ing specifying interprovincial borderline for Dalmatia and Pannonia. Historical value of this monument is not in votive formula or onomastic structure of dedi­cant’s name, but in the name of cohort that appears on it. In the third line of text can be seen what’s left of a word Delmatis - a dative of the word Dalmatarum that was official name for cohort. In the fifth line, a formula is preserved that specifies this was the case of Cohors prima Delmatarum milliaria equitata. t t i s is first material evidence for the existence of this cohort in Doboj. Cohort, whose name appears on epigraphic monument from Doboj, probably dates from ‘80s of the first century AD, after withdrawal of the Roman legions from the province of Dalmatia. t t i s cohort is considered the one that was de facto for entire prin- cipate stationed in its „native“ province of Dalmatia and that it represents one of the indigenous cohorts, conditionally speaking. Confirmation that Cohors prima Delmatarum milliaria equitata was stationed in castrum on Makljenovac is a good indicator that Romans took care of interprovincial borderlines, not only limes.

Bibliografija

Kratice

AEM Archaeologisch-epigraphischeMittheilungen aus Oesterreich-Ungarn, Wien

AE L’Annee epigraphique. Revue despublications epigraphiques relatives a l’Antiquite romaine, Paris.

ANUBiH Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Sarajevo

CBI Centar za balkanološka ispitivanja,Sarajevo (časopis Godišnjak)

CIL Corpus Inscriptiones LatinarumGZM Glasnik Zemaljskog muzeja, SarajevoILJug Inscriptiones Latinae quae in IugoslaviaN. S. Nova serija GZM od 1945 sv. I-VIII; od sv.

IX (1954. god.) naziva se N. S.Arheologija (izdanje Glasnika Zemaljskog muzeja

posvećeno arheologiji), Sarajevo SAZU Slovenska akademija znanosti in

umetnosti, Ljubljana WMBH Wissenschafliche Mitteilungen aus

Bosnien und der Herzegowina, Wien

Izdanja izvora

Antoninov Itinerarij 1848: Parthey, G. / Pinder, M. 1848, Itinerarium Antonini Augusti et Hierosoly- mitanum, F. Nicolai, Berlin 1848, 1-234.

Apijan 2005: Šašel-Kos, M. 2005, Appian and Illyri- cum, Situla 43, Narodni muzej Slovenije, Ljublja­na 2005, 52-81.

Velej Paterkul 1955: Shipley, F. W. 1955, Velleius Pa­terculus, Compendium of Roman History 1955, LCL.

Literatura

Alfoldy, G. 1962, Die Auxiliartruppen der Provinz Dalmatien, Acta Arch. Acad. Scient. Hungaricae XIV, Budimpest 1962, 259-295.

Bojanovski, I. 1974, Dolabelin sistem cesta u rimskoj provinciji Dalmaciji, Djela XLVII, CBI 2, ANU- BiH, Sarajevo 1974.

Bojanovski, I. 1978, Prilozi za topografiju rimskih i predrimskih komunikacija i naselja u rimskoj pro­vinciji Dalmaciji, II Prahistorijska i rimska cesta Narona - Sarajevsko polje s limitrofnim naselji­ma, Godišnjak XVII, CBI 15, ANUBIH, Sarajevo 1978, 63-175.

Bojanovski, I. 1988, Bosna i Hercegovina u antičko doba, Djela LXVI, CBI 6, ANUBiH, Sarajevo 1988.

Čremošnik, I. 1984, Rimski castrum kod Doboja - Das riimische Castrum bei Doboj, GZM, N. S. Arheo­logija 39, Sarajevo 1984, 23-84.

165

Bilić-Dujmušić, S. 2004 , O k ta v ija n o v a k a m p a n ja 3 4 ­33. g o d . pr. Kr. ( ru k o p is d o k to rsk e d ise r ta c ije ) , Z a d a r 2004.

Holder, P. 1980. S tu d ie s in th e A u x ilia o f th e R o m a n A rm y f ro m A u g u s tu s to T ra jan , L o n d o n 1880.

Imamović, E. 1977, A n tič k i k u ltn i i v o t iv n i sp o m e n ic i n a p o d ru č ju B o sn e i H e rc e g o v in e , S a ra jevo 1977.

Kraljević, G. 1984, R im sk i n o v c i iz c a s tru m a k o d D o - b o ja - R o m isc h e M u n z e n v o m C a s ttu m b e i D o - bo j, S a ra jev o 1984, 85 -87 .

Lorincz, B. 2005 , O n o m a s t ic o n p ro v in c ia ru m E u ro - p a e la t in a ru m , B u d a p e s t 2005.

Matijašić, R. 2002, U v o d u la tin sk u ep igrafiju , P u la 2002.Mesihović, S. 2011 , A n tiq v i h o m in e s B o sn a e , Sara jevo

2011.Mocsy, A. 1983, N o m e n c la to r p ro v in c ia ru m E u ro p ae

L a tin a ru m e t G a lliae C isa lp in e c u m in d ic e in v erso , col. „ D isse r ta tio n s P an n o n icae" , B u d a p es t 1983.

Pedišić, I. / Podrug, E. 2008 , A n tičk i o p e k a rsk i p eča ti iz fu n d u sa m u ze ja g ra d a Š iben ika , O p u sc u la A r- ch aeo lo g ica , R ad o v i A rh e o lo šk o g zav o d a , Z ag reb 2008.

Sergejevski, D. 1948, R im sk a c es ta n a N e v es in jsk o m p o lju , G Z M N . S., sv. III , S a ra jev o 1948, 43 -62 .

Šašel, J. / Šašel, A. 1963, In sc r ip tio n e s L a tin ae q u a e in Iu g o slav ia in te r a n n o s M C M X L e t M C M L X re p e r- ta e e t e d ita e su n t, S itu la 5, (IL Jug I), L ju b ljan a 1963.

Šašel, J. / Šašel, A. 1978, In sc r ip tio n e s L a tin ae qu ae in Iu g o slav ia in te r a n n o s M C M L X e t M C M L X X re p e r ta e e t ed ita e su n t , S itu la 19, (IL Jug II) , L ju b l­j a n a 1978.

Šašel, J. / Šašel, A. 1986, In sc r ip tio n e s L a tin ae q u a e in Iu g o sla v ia in te r a n n o s M C M II e t M C M X L re p e r- ta e e t e d ita e su n t , S itu la 25, (IL Jug III) , L ju b ljan a 1986.

Šašel-Kos, M. 2005 , A p p ia n a n d I lly r ic u m , S itu la 43, L ju b ljan a 2005.

Škegro, A. 1999, G o s p o d a rs tv o r im s k e p ro v in c ije D a l­m ac ije , H rv a tsk i s tu d ij, Z a g re b 1999.

Zaninović, M. 2008 , B en e fic ia rii c o n su la r is n a p o d r u č ju D e lm a ta , P r ilo z i in s t i tu ta za a rh e o lo g iju u Z a g re b u , Z a g re b 2008 , 181-184.

166

Godišnjak/J ahrbuch 2014,43:167-184 DOI: 10.5644/Godisnjak.CBI.ANUBiH-43.45

Ranovizantijski grad na Gradini u Bakincima

Bojan Vujinović Gradiška

Arheolozi vjeruju da su na G radini u Bakincim a pronašli ranovizantijski grad za koji postoji m o ­gućnost da je v rem enom prerastao u episkopsko sjedište, najvjerovatnije n akon 535. godine, u Justi- nijanovoj obnovi u tvrđenja u Panoniji i Dalmaciji.

G rad ina u selu B akinci nalazi se na sjeveru Bosne i H ercegovine, na ob roncim a p lan ine K o­zare u sjeverozapadnom dijelu opštine Laktaši (Sl. 1).

G rad inu sa sjeverozapada okružuje rijeka O so r-n a , a s jugozapada p o to k G avranovac, koji se u n ju ulijeva. S jugozapadne strane nekada je posto jao još jed an po tok , ali je on v rem enom presušio i ostalo je sam o korito kao nijem i svje­dok njegovog postojanja. U po d n o žju G radine, s istočne strane, ispod zem ljanog u tv rđen ja zvanog

Sl. 1. Položaj lokeliteta Gradina u selu Bakinci na karti Bosne i Hercegovine

K araula, nalazi se p o to k Popišanac, kao i aktivan izvor p itke vode, čije im e u n aro d u nije poznato.

K om pletan p rosto r ovog arheološkog lokalite­ta na katastarskim kartam a vodi se p o d nazivom “G radina” i “M arije Terezije G rad” te su m ještani sela Bakinci upravo iz tog razloga pogrešno mislili da je M arija Terezija podigla ovo utvrđenje.

Istorijat istraživanja

P rva n estru čn a iskopavanja na ovom lokalitetu vršena su 30-ih god ina 20. vijeka od strane m je­štana sela Bakinci. Ta iskopavanja su sačuvana kroz p redan ja m ještana, koji i danas svjedoče o tom e, a d jelim ično se pom in ju i u Arheološkom leksikonu Bosne i Hercegovine iz 1988. godine. Tu se navodi da su m ještani 1936. godine pronašli b istu u k rašenu lovorovim listom , ali da je v re ­m enom u n iš ten a .1 O va n estru čn a iskopavanja registrovana su kroz rekognosciran ja 2012. g o d i­ne n a četvrtastoj p rosto riji donjeg grada, gdje je sjeverni (odbram ben i) zid p o tp u n o devastiran.

Lokalitet G rad ina s tručno je ub ic iran 80-ih god ina 20. vijeka od strane arheologa Z avičajnog m uzeja G radiška, gospod ina M ilana Đ urđevića. Ta istraživanja publikovana su u A rheološkom leksikonu Bosne i H ercegovine, 1988. godine, p o d im enom “G radina-B akinci”. Tu se navodi da je rekognosciran jem G rad ine p ronađeno rim sko u tv rđen je većih d im enzija, koje s istočne strane im a očuvane zidove u širin i o d 1,5 m etra. Oko G rad ine je p ro n ađ en a i veća količina rim ske cigle i tesanog kam ena.2

1 Đ urđević 1988, 50.2 Đ urđević 1988, 50.

167

Sl. 2. Pogled na baziliku A tokom arheoloških istraživanja

Sl. 3. Episkopski presto bazilike „A“

Sl. 4. Pogled na oltar - časna trpeza s postamentom, episkopski presto i subselijum

Tek 30-ak god ina kasnije (2012. godine), na poziv m ještana sela, koji svakodnevno viđaju ogrom ne kom plekse z idn ih ostataka, arheolozi su obavili revizioni pregled terena. Tada su iz­

vršena i p rv a sondažna arheološka istraživanja, koja su nastavljena i 2013. godine.

Cilj istraživanja b io je u tvrđivanje nam jene u tv rđen ja i p ratećih objekata van njegovih z id i­na, kao i p e rio d n jihovog egzistiranja.

M etodologija je podrazum ijevala ubicira- nje objekata kroz rekognosciranje i postavlja­nje p ro b n ih sondi n a vidljive kon tu re zidova te skidanje različitih k u ltu rn ih slojeva do podn ice objekata.

U tvrđeno je da se g rad sastoji o d tr i p la toa - gornjeg, srednjeg i donjeg grada, dok su sondaž- n a istraživanja v ršena sam o n a gorn jem gradu, kada je p ro n ađ en a u n u trašn ja prosto rija nekog većeg kom pleksa. O ko g rada postoji i veliki broj p ratećih objekata najvećim dijelom s istočne i južne strane.

S istočne strane grada, izvan o db ram ben ih zid ina, sondažn im arheološkim istraživanjim a, identifikovana su dva objekta. Riječ je o ranohri- šćanskim bazilikam a, koje su p rem a hronološ- kom redoslijedu pronalažen ja označene kao b a ­zilika "A” i bazilika "B”.

Bazilika "A”

R ekognosciranjem 2012. godine, oko 300 m etara istočno od G radine, ub ic iran je objekat im p o zan ­tn ih d im enzija s po lu k ru žn im zidom n a istoku.

Pretpostav ljeno je da se rad i o crkvi, što je i ustanovljeno sondažn im arheološkim istraživa­njem (sonda 1/12). Istraživanja su b ila u sm jerena n a oltar, gdje je p retpostavljeno da će se dobiti najveći broj po d a tak a (Sl. 2). U stanovljeno je da je riječ o kasnoantičkoj bazilici, što je u tv rđeno n a osnovu kam ene plastike, koja analogijam a upućuje n a p o m en u ti period.

Riječ je o tro b rodno j bazilici s jed n o m , spolja i iznu tra p o lu k ru žn o m apsidom (Sl. 7). Bazilika je g rađena od lom ljenog i pritesanog kam ena, veza­nog k rečn im m alterom , dok je p o d bio sačinjen od m alterskog p rem aza n a pod lozi od lom ljene sedre i kam ena. O peke n isu p ronalažene u z id o ­vim a, ali sudeći po m jestu njihove koncentracije u šutu, v jerovatno su korištene za n advra tne lu ­kove. Ta opeka često im a vidljive tragove prstiju , napravljene prije pečenja, što je k roz vezivanje s k rečn im m alterom uticalo n a veću stabilnost tokom zidanja. N a p o jed in im dijelovim a javljali su se i veći fragm enti sige, s tragov im a klesanja

168

i k rečnog m altera , pa se pretpostavlja da je i taj m aterijal korišten kroz g radn ju o d ređ en ih d ije­lova bazilike.

Središnji b ro d bazilike vjerovatno je b io p re ­kriven k rovom n a dvije vode, dok su bočne p ro ­storije (b rodov i) im ale krov n a je d n u vodu. K rov je b io prekriven rim sk im crijepom n a d rven im gredam a, čiji fragm enti su p ro n ađ en i u šu tu ju ž ­nog b ro d a bazilike.

U o lta ru bazilike, uz unu trašn ji zid apiside, p ro n ađ en je episkopski p resto (Sl. 3) i subseli- ju m , odno sn o svešteničke klupe. Z apadno od episkopskog presto la p ro n ađ en o je postolje za m enzu , odno sn o časnu trp ezu (1,30 x 0,80 m ) s četv rtastim usjekom za stub, koji je d ržao časnu trpezu . Ispred ovog postolja, s njegove zapadne strane, p ro n ađ en je četvrtasti postam en t (0,75 x 0,75 m ), koji je predstavljao prilaz časnoj trpezi. Prilaz i postolje za časnu trp ezu bili su om alte- risan i (Sl. 4). S južne strane n a prelasku iz oltara u ju žn i b ro d p ro n ađ en je prag rađ en od rim ske cigle (0,80 m ) (Sl. 5). Uz istočni zid južnog b ro ­da, n a d jelim ično očuvanoj klupi (0,50 m ), p ro ­nađene su freske s ne jasn im predstavam a (Sl. 6). N a prelazu iz naosa u ju žn i b ro d p ro n ađ en a su dva po stam en ta naprav ljena od krečnjačke sedre s usjecim a za d rvene grede, žlijeb za dasku i rupe za gvozdene klinove.

Sjeverni b ro d bazilike “A”, uslijed nagiba te re ­na, dosta je n iži u o d n o su n a naos i ju žn i b rod , koji je d jelim ično u k opan u zem lju. Taj p roblem riješen je postavljanjem po stam en ta (0,75 x 0,75 m ), koji im itira stepen icu i niveliše prelaz u sje­vern i b ro d (Sl. 2).

Dijelovi oltarske p regrade n isu nađen i in situ, ali je n a prelazu iz o ltara u naos p ro n ađ en p o s ta ­m en t oltarske p regrade (0,40 x 5,75 m ) rađ en od lom ljenog kam ena.

Bazilika “A” bogata je nalazim a kam ene p la ­stike, koja se n a osnovu m jesta pronalaženja m ože podijeliti u dva dijela: fragm enti uzidan i u episkopski presto i fragm enti p ro n ađ en i u o sta ­lim istražen im dijelovim a bazilike.

Episkopski p resto sagrađen je od tri stepenika. Posljednji stepenik (0,75 x 0,80 x 0,75 m ) predstavlja “ostavu” fragm enata kam ene plastike, koja je v jerovatno p renesena iz neke druge bazilike ili predstavlja stariju fazu ove bazilike.

U episkopskom presto lu p ronađene su dvije parape tne ploče i dijelovi crkvenog nam ještaja.

Sl. 5. Južni brod bazilike „A“ s klupama i pragom od rimske cigle

Sl. 6. Freske s nejasnim predstavama na klupama južnog broda

P arap e tn a p loča s dekoracijom krugova i rad ija ln ih usjeka, n a osnovu analogija, dovodi se u vezu s p e rio d o m kraja 5. i 6. vijeka (Sl. 8). Slični fragm enti p a rap e tn ih p loča p ronađen i su istraživanjem bazilike u selu Založje, kod B ihaća.3 D ekorativni sistem ukrašavanja tih p a rap e tn ih p loča vodi p rem a Saloni, koja je u p o m en u to m p erio d u bila glavno središte crkvene organizacije

3 Basler 1972, 122, sl. 132.

169

3j>

npecjeK 1-1

npecjeK 2-2

npecjeK 3-3o 1

L _ J r ip e m o c T a B r b e H n n p B o 6 m H H n o r m a ja n a a

CD Kam enu Snoitosn

CD n «CD Ci/ieljaaewjbaCD UUyr ca ae m rw w i

H X yr/iyc

CD BereTa4Hja

Sl. 7. Osnove i profili sondažnog istraživanja bazilike „A“ na lokalitetu Gradina u Bakincima

170

Dalm acije, v jerovatno i dijela Panonije južno od rijeke Save, od n o sn o sjeverne Bosne.4

Fragm ent te p arap e tn e ploče dovodi se u vezu sa stubom bazilike, koji je p ro n ađ en n a prelazu iz oltara u naos, neposredno uz o ltarsku p regradu (Sl. 9). T a p a rap e tn a p loča vjerovatno je k lesana upravo za taj stub, je r idealno ulazi u njegove usjeke i s n jim je činila dio oltarske pregrade.

N ajin teresan tn iji nalaz kam ene plastike p ro n ađ en sondažn im istraživanjem bazilike “A” pretstavlja im post kapitela s na tp isim a sveštenika ili m ožda čak i episkopa, o čem u će biti riječi u posebnom poglavlju. Sličan im post kapitela s u rezanom šestokrakom rozetom i k rstom na b o čn im stranam a, p ro n ađ en je istraživanjem bazilike u Š ipragam a ko d K otor-V aroša. Taj im ­post kapitela dovodi se u vezu s p e rio d o m 5. ili 6. vijeka.5 Sličan im post kapitela, m an jih dim enzija, p ro n ađ en je tokom istraživanja objekta I na lokalitetu G rad ina n a Jelici i dovodi se u vezu s p erio d o m 6. i početkom 7. vijeka.6 P arapetne ploče koje su p ronađene u šutu o ltara i naosa (Sl.11. i 12) v jerovatno po tiču iz p e rio d a 6. vijeka, a m oguće da su stradale u naletu Avara k ra jem 6. ili početkom 7. vijeka.

T ada je srušena i bazilika o čem u svjedo­či sloj paljevine m jestim ično pronalažen kroz arheološka istraživanja. U ju žn o m b ro d u bazilike p ronađeno je više fragm enata nam ještaja kam ene plastike, a izdvaja se fragm ent izrađen od krečnjačke sedre s u rezan im krstom u krugu.

U o ltaru su p ro n ađ en a i dva dekorisana fragm enta kapitela. M oguće da su nosili d rv e ­nu gredu oltarske pregrade. O tom e svjedoče perforacije za željezne klinove p ronađene n a je d ­nom o d kapitela.

Jedan o d njih im a u rezanu p redstavu jelena (Sl. 14), koji je čest m o tiv još o d pe rio d a 4. vijeka. Jelen predstavlja sim bol krštenja, a zadržao se na p redstavam a kroz cijeli srednji vijek. Često sim- bolizuje i p o tragu čovjeka za Bogom i ljudsku dušu kroz p o sm rtn i kult.

P ronađen je i stub oltarske pregrade, koji s jedne strane im a u rezanu predstavu, koju nije m oguće sa sigurnošću p ro tum ačiti. Stub im a usjeke s dvije strane, koji su služili za držanje p arap e tn ih p loča p rem a b ro d u i o ltaru bazilike

Sl. 8. F r a g m e n t i p a r a p e t n e p lo č e p r o n a đ e n i to k o m

i s t r a ž iv a n ja e p is k o p s k o g p r e s t o la

Sl. 9. B a z a s t u b a

4 Isto, 125.5 Veletovac 2014, 279.6 MunuHKOBuh / m n ex ap 2014, 173, KaT. 6p. 225. SL 10. Im p o st k a p it e la s la t in s k im n a tp is im a

171

Sl. 11. Fragmentparapetne ploče iz oltara bazilike

Sl. 12. Fragment parapetne ploče iz oltara bazilike

Sl.14. Fragment kapitela s predstavom jelena

‘‘A”. Jedan od stubova oltarske pregrade p ro n ađ en je s d jelim ično devastiranom bazom .

U o lta ru je p ro n ađ en i fragm ent stuba bez dekoracije, dok je u središtu o ltarskog prostora , na prelazu iz o ltara u naos, p ro n ađ en veći fragm ent luka časn ih dveri s dekoracijom izve­denom urezivanjem para le ln ih linija.

Uz u nu trašn ji zid oltarske apside, izm eđu episkopskog presto la i jugoistočnog dijela svešte- n ičk ih klupa, p ro n ađ en a su dva m anja fragm enta fresaka (Sl. 15). N a n jim a nem a jasn ih predstava, ali su v idn i prem azi zelenom i tam nop lavom b o ­jom . N a osnovu toga m ože se p retpostav iti da su po jed in i dijelovi ili kom pletan oltarski p rosto r bili oslikani.

U ju žn o m b ro d u p ro n ađ en je i k ružn i poklopac od bronze, čija nam jena nije sa sigur­nošću u tv rđena (Sl. 16). P retpostavlja se da je dio neke crkvene posude, koju su koristila sveštena lica kroz liturgijske obrede.

U to m b ro d u p ro n ađ en je i fragm ent keram ičkog pok lopca (Sl. 16), odnosno dugm etasta drška rađena na v itlu od gline s p rim jesam a pijeska. Sličan poklopac s takvom dugm etastom drškom p ro n ađ en je istraživanjem objekta VI n a lokalitetu G rad ina na Jelici.7

U sjevernom b ro d u bazilike ‘‘A” p ro n ađ en je željezni k lin (Sl. 16), vjerovatno s greda koje su nosile k rovnu konstrukciju .

Sl. 13. Fragment namještaja bazilike „A“

1 MMttMHKOBMh / fflnexap 2014, 171, KaT. 6p. 221.

172

Sl. 15. Fragmenti fresaka iz oltara bazilike „A“ Sl. 16. Pokretni nalazi bazlike „A“

Tumačenje natpisa s impost kapitela bazilike “A”

N ajin teresan tn iji nalaz kam ene plastike p ro n a ­đen je u ju žn o m b ro d u bazilike “A” i p redstav ­lja im p o st kapitela. N a to m im postu kapitela u rezana su im ena C O (N )STA N (T)IU S, A N ­DREAS i CO N STA N C (Sl. 17). S obzirom na to da iza svakog im ena stoji u rezan k rst, postoji m ogućnost da se rad i sveštenim licim a, m ožda čak i episkopim a.

U koliko se p rihvati p om enu to datovanje bazilike “A” u perio d 6. vijeka, te se pretpostavi da je riječ o m ogućim episkopim a, najbliža analogija za ta im ena nalazi se n a spisku episkopa Salonitanskih sabora, o d ržan ih u Saloni 4. m aja 533. godine.8

N a tim Salonitanskim saborim a, kao i on im o d ržan im 15. ju la 530. godine, rješavali su se p rob lem i crkvene organizacije Salonitanske m i­tropolije u provinciji Dalm aciji. Postoji m o g u ć­n o st da je tad a i p ro sto r provincije P anonije, ju ž ­n o od rijeke Save, b io p o d u ticajem te crkvene organizacije.

Z ahtjev za sabore iz 533. godine nije dolazio d irek tno iz sjedišta m itropolije u Saloni, od strane m itropo lita H onorija , već od jadertinskog episkopa A ndrije (Andreas, Iadertinae eccle- siae episcopus). O n traži da se u službu uvede još episkopa, kao i nove crkvene dijaceze, je r su m noge župe razvučene i tren u tn i broj episkopa nije m ogao da postigne svoje obaveze.9

8 D odig / Škegro 2008, 21.9 Škegro 2009, 196.

Sl. 17. Latinski natpisi na impostu kapitela bazilike „A“

N a tim saborim a A ndrija (A ndreas), episkop Bestoenske crkve (Bistua Nova) u Zenici, m oli da se od m jesta Kopele i A rene10 pa sve do gradova i bazilika koje se tren u tn o nalaze u njegovoj epi- skopiji postavi novi episkop. T im e bi se uk lon io n ap o r koji im a, je r m u je episkopija prevelika. M itropo lit H onorije razum ije njegove zahtjeve i obećava da će p rv o m prilikom postaviti jednog episkopa u tim k rajev im a.11 Postoji m ogućnost da se n ep osredno nakon tih zahtjeva uspostavlja “episkopija” u današn jim Bakincim a.

N a tim saborim a im e CO (N )STA N (T)IU S pom in je se kao episkop Siscije (Sisak), dok se im e ANDREAS dovodi u vezu s ep iskopom Jadere (Zadar) ili Bistue Nove (Zenica). U koliko su ove pretpostavke tačne, v jerovatno se im e A N D R E ­AS prije dovodi u vezu s ep iskopom Bistua Nove, koja je dosta bliža “episkopiji” u B akincim a, u o d n o su n a episkopiju Jadere.

10 Riječ je o p lan inam a Kopilo i Vranica u okolini Zenice, gdje se na osnovu natpisa ubicira sjedište m unicipija Bistua Nova.11 D odig / Škegro 2008, 20-21.

173

S obzirom na to da se izm eđu im ena C O (N ) STAN(T)IUS i ANDREAS nalazi latinska riječ sor (sor, sortis - služba), m ože se p retpostav iti da su ova dva episkopa vršila službu u toj bazilici, o d ­nosno episkopiji. O n i su v jerovatno dolazili kao ispom oć, je r su se susjedne episkopije m eđ u so b ­no pom agale d o k ovdje nije uspostavljeno “epi- skopsko sjedište”, o d n osno postavljen episkop. U koliko su te p retpostavke tačne, vjerovatno se treće im e s im posta stuba - CO N STA N C, iza koga stoji u rezan krst, m ože dovesti u vezu s im enom “episkopa” ranovizantijskog u tvrđenja u Bakincim a.

M eđutim , da li su n a im postu kapitela bazilike “A” u rezana im ena sveštenika ili episkopa, u nedosta tku dokaza, ostaje p itan je na koje se još uvijek ne m ože dati siguran odgovor.

Bazilika “B”

O ko pedesetak m etara istočno o d bazilike “A”, n a prib ližno istoj konfiguraciji terena, ub iciran je objekat čija je nam jena p rvob itno dovedena u vezu s p o m en u to m bazilikom . Pretpostavljalo se da je riječ o objektu koji su koristila sveštena lica bazilike “A”.

S ondažnim istraživanjem u tv rđeno je da se rad i o bazilici koja je p rem a h ronološkom redu pronalaženja označena kao bazilika “B”. Sondiran ja su obuhvatala oltar, dio naosa, sjever­n i b rod , spoljašnji d io apside k jugu, južn i b rod i jugozapadn i dio naosa. Rad je otežavala gusta šum a, čije žile su d jelim ično devastirale zidove i usporavale arheološke radove.

U tvrđeno je da je bazilika “B” rađena istom tehn ikom kao bazilika “A”, što im plicira da su nastale u prib ližnom periodu . U oltaru , uz un u trašn ji zid apside, p ro n ađ en je subselijum - svešteničke klupe, s izdvojenim cen tra ln im sjed i­štem , episkopskim presto lom . Uz ju žn i zid naosa takođe su p ronađene k lupe za sjedenje, koje su kao i one u o lta ru bile om alterisane k rečn im m alterom . K om pletan o ltar (Sl. 19), zajedno s istraženim dijelom naosa, b io je p rekriven p o d ­n icom od k rečnog m altera, na pod lozi od lo- m ljenog kam ena i sedre, dok su se m jestim ično pojavljivali i fragm enti cigle.

Iz naosa se prelazilo u sjeverni b ro d (Sl. 18), koji je bio niži u o d nosu n a naos. O tom e svje­doči ulaz p ro n ađ en na sjevernom zidu naosa i

Sl. 18. Pogled na sjeverni brod bazilike ,,B“

Sl. 19. Pogled na unutrašnji dio oltara bazilike „B“

Sl. 20. Impost kapitela bazilike „B“

stepenice koje vode u sjeverni b rod . Stepenice su rađene o d lom ljenog kam ena, u dva nivoa, s tim što se niža stepenica niveliše sa sjevernim p reg radn im zidom , a p o to m se ulazi u prosto riju sjevernog b roda, koji se završava apsidom .

N a stepenicam a je p ro n ađ en a veća količina paljevine, koja ukazuje na to da je bazilika v jerovatno spaljena te je m oguće da su dovratn ici na tom dijelu bili od drveta.

U sjevernom b rodu , u starijoj fazi bazilike “B”, v jerovatno je b ila k rstionica. N a to upuću je m o ­gući k rstoob razn i bazen za krštavanje (piscina),

174

Sl. 21. Osnova i profili bazilike „B“ - sondažna istraživanja

175

Sl. 22. Pokretni nalazi bazilike „B“

preko koga je prešao p reg radn i zid. Taj p oda tak o tvara m ogućnost d a je n a G radin i u B akincim a stolovao episkop. M eđutim , u p e rio -d u 6. vijeka obred k ršten ja m ogli su vršiti i p rezb iteri12 te to p itanje ostaje o tvoreno do završetka arheološk ih istraživanja.

P od sjevernog b ro d a rađen je o d krečnog p rem aza, n a šta ukazuju m jestim ično sačuvane partije m altera. Uz tu p o d n icu sačuvan je i sloj paljevine, koji ukazuje n a spaljivanje tog sakralnog objekta. N a vanjskom dijelu oltarske apside p ronađene su veće partije m altera, koje ukazuju n a to da je bazilika b ila d jelim ično ili p o tp u n o om alterisana i sa spoljašnje strane. Uz južn i zid naosa p ronađene su kon tu re istočnog i južnog zida b o čn ih p rosto rija bazilike, čija će n am jena b iti u tv rđ en a kroz dalja arheološka istraživanja.

K am ena plastika bazilike “B” je rije tka i s o skudnom dekoracijom . U sjevernom b ro ­

12 KannapeBuh 2014, 56.

du p ro n ađ en je jed an im post kapitela (Sl. 19) s u rezan im k ru žn im rozetam a na b o čn im stranam a, koji im a analogije s im postom kapitela bazilike “A” (pog ledati Sl. 10). Sličan im post kapitela s u rezanom šestokrakom rozetom s je d ­ne i k rstom s druge bočne strane p ro n ađ en je istraživanjem bazilike u Šipragam a kod Kotor- V aroša, koja se dovodi u vezu s p e rio d o m 5. ili6. vijeka.13 S im postom kapitela iz bazilike “B” u B akincim a m ože se dovesti u vezu i jed an im post kapitela, bez dekoracije, iz p e rio d a 6. i početka7. vijeka p ro n ađ en istraživanjem objekta I na lokalitetu G rad ina n a Jelici.14

N a prelazu iz o ltara u naos p ro n ađ en je fragm ent stuba, te više fragm enata d op rozo rn ika uz sjeverni zid naosa. U naosu bazilike p ro n a ­đen je fragm ent prstenastog o boda staklene čaše. Sličan fragm en t p ro n ađ en je u objektu V III na lokali-tetu G rad ina n a Jelici. N a prelazu iz naosa

13 Veletovac 2014, 279.14 MunuHKOBuh / m n ex ap 2014, 173, KaT. 6p. 225.

176

u sjeverni b ro d p ro n ađ en a je klam fa, dok je u sje­vernom b ro d u p ronađeno više fragm enata stakla s p rozora. Slični fragm enti p ro n ađ en i su u okviru srednjeg južnog aneksa bazilike “C ” n a G radin i n a Jelici i dovode se u vezu s p e rio d o m 6. i p o če t­kom 7. vijeka.

Utvrđenje na Gradini u Bakincima

U tvrđeno je da na G rad in i u B akincim a postoji g rađevinski kom pleks im p o zan tn ih dim enzija, koji se sastoji od gornjeg, srednjeg i donjeg g ra ­da. O pasan je odb ram b en im zidom sa sjeverne, južne, istočne, a d jelim ično i zapadne strane g ra ­d ine u dužin i većoj od 440 m etara (Sl. 24). Taj odb ram ben i zid najvećim dijelom p ra ti izohipsu grad ine, a ustanovljen je prateći vanjske ili u n u ­trašn je ivice bedem a. Z id je debljine o d 1,20 do 1,60 m etara u zavisnosti od njihove očuvanosti i dijela te ren a na kom e su izgrađeni.

Razlog zašto sa zapadne strane jed n im djelom nem a odb ram benog z ida m ože se traž iti u p r i­ro d n o velikom nagibu te rena i nem ogućnošću da se g radu na bilo koji način p riđe sa zapada. N ajjednostavniji prilaz u tv rđen ju je sa istočne strane grad ine i upravo n a tom m jestu treb a tr a ­žiti glavni ulaz.

B edem je na svim vidljivim m jestim a zidan n a isti način, lom ljen im i p ritesan im kam enom , koji je slagan u neprav ilne redove i vezan žuć- k asto -m rk im m alterom (Sl. 24). Ispunu je činio sitniji lom ljeni kam en, slagan bez nekog p oseb ­nog reda i zaliven m alterom . U po treba opeke u sam om zidu za sada nije ustanovljena.

R ekognosciranjem se ne m ože definisati tačan raspored g rađev ina u n u ta r grada, ali se po jed ine p rostorije ipak m ogu ubicirati. Sa sje­verne strane u tv rđen ja nalaze se dvije četvrtaste prostorije . N ajsjevernija (7,6 x 6 m ) je v jerovatno predstavljala ku lu izvidnicu. Svega 30-ak m etara jugoistočno o d “izvidnice” nalazi se još jed n a če­tv rta s ta p rosto rija (5,5 x 5,3 m ). N jen sjeveroza­p ad n i zid stradao je uslijed v rem ensk ih p rilika ili iskopavanja m ještana, koja su d jelim ično zabilje­žena u arheološk im izvorim a. S obzirom n a to da nivo očuvanosti zidova na od ređ en im dijelovim a dostiže v isinu o d četiri m etra , m ože se p re tp o sta ­viti d a je riječ o prosto riji na sprat.

Jasno se m ože vidjeti d a se sa sjeveroistočne strane G rad ine p rostire donji p lato na kom e je

Sl. 23. Ostaci odbrambenog zida na utvrđenju Gradina u Bakincima

ubic iran veliki broj p rosto rija razn ih d im enzija i nam jene. Jugozapadno od tog p la toa nalazi se srednji i gorn ji plato, gdje je najvjerovatnije s to ­lovao vođa ovog grada.

Gornji grad

Istraživanja G orn jeg g rad a v ršena su 2013. go­dine, kada je postavljanjem sonde 05/13 (12 x 8 m ) o tk rivena m anja p rosto rija (Sl. 25) (6 x 3 m ) s u lazom n a jugoistoku, kao i p reg rad n i zid sa sje­verne strane (Sl. 26).

S ondažnim istraživanjem ustanovljeno je postojanje u nu trašn je p rostorije neke veće cje­line, od n o sn o većeg objekta. N am jena p ro n ađ e ­ne p rostorije nije sa sigurnošću u tv rđena, je r u nedostaku finansija istraživanja ku ltu rn o g sloja n isu završena. S onda je preventivno zaštićena, a istraživanja će b iti nastavljena. U slijed toga, ovdje će se izložiti p o k re tn i nalazi p ro n ađ en i to ­kom istraživanja, na osnovu kojih se m ože p re t­postaviti perio d i nam jena korišten ja objekta.

Pokretni arheološki nalazi Gornjeg grada

U pom enuto j sond i (05/13) p ro n ađ en je veliki broj p o k re tnog arheološkog m aterija la koji u p u ­ćuje na p e rio d korišten ja i nam jenu otkrivene prostorije.

P rostorija je b ila pokrivena rim skim crijepom i im ala je p o dno grijanje. O tom e svjedoče fra­gm enti crijepa i šuplje cigle hipokausta pronađene

177

178

Sl. 24. Položaj bazilika i utvrđenja na Gradini u Bakincima

u sloju šuta. Pretpostavlja se da je bila jed n a od prostorija za “odm or” u tom dijelu G ornjeg grada.

P ronađen je i veliki broj klam fi i ručk i od že­ljeza, koje p o tiču s otvora ove prostorije i m ogu da upuću ju n a veličinu tih otvora. Tu je i veći broj klinova, koji su najvećim dijelom vjerovatno s p o tp o rn ih greda, koje su držale k rovnu k o n ­strukciju . P ronađen je i m anji broj om alterisan ih kom ada, koji upuću ju n a to da je p rosto rija ko m ­p le tno bila om alterisana, a n a p o jed in im dijelo­v im a zidova ona je ostala in s itu .

S ondažn im istraživanjem G ornjeg g rada p ro ­n ađ en o je p e t kovanica - četiri iz antičkog p e r i­oda i jed an novčić iz ranovizantijskog perioda, koji se datuje u kraj 5. i p očetak 6. vijeka. Iako taj ranovizantijsk i b ronzan i novac nije čitljiv na aversu, njegova p rip ad n o st ustanovljena je na osnovu reversa, veličine i gram aže. Riječ je o polufolisu cara A nastasija I (491-518), koji na reversu im a oznaku “K” i vrijed i 20 n um ija (Sl. 28/17). Potiče iz p e rio d a njegove prve reform e 498-512 . godine, kada se veličina folisa kretala 22-27 m ilim etara i težila oko 9 g ram a,15 a upravo ove karakteristike im a i b ronzan i novac p ro n a ­đen istraživanjem G ornjeg g rada u B akincim a. N akon 512. godine dolazi do p rom jena u veličini (30-39 m ilim etara) i g ram aži (oko 20 gram a) fo ­lisa. O vim refo rm am a car A nastasije I dovodi do stabilizacije b ronzanog novca i u tvrđ ivanja n je ­gove vrijednosti u od n o su n a srebreni i zlatni n o ­vac, što je u velikoj m jeri stabilizovalo finansijski sistem V izantije.16

P ronađen je i m an ji četvrtasti teg od bronze, koji je korišten za m jerenje težine novca. Težina ovih tegova iznosila je 4,02, 3,85 i 3,90 g ram a.17 N a osnovu analogija dovodi se u vezu s p e rio ­dom 6. i početkom 7. vijeka. P ronađen je i fra ­gm en t b ronzane fibule s u rezan im m o nogram om (Sl. 27/3). Tu je je i kopča rađ en a od gvožđa, koja se datuje u d ru g u po lov inu 5. i p rv u polovinu 6. vijeka (Sl. 27 /7).18 P ronađena je i b ronzana apli­kacija k rsta s dvije k ružne perforacije, ko jim se aplikacija pričvršćivala za od jeću (Sl. 30/7). M e­đu tim , postoji i m ogućnost da je bila dio polijele- ja ili kandila? P ro n ađ en je i fragm en t jed n e s tra ­ne b ronzane “pincete” ili “šestara” s dekoracijom izvedenom urezivanjem linija.

15 B yj™ h 2011, 162.16 CwMOHOBwh 2009, 399.17 MaHO-3wcM 1979, 38; Ivanišević / Špehar 2005, 142.18 M pKo6pan 1980, XXVIII/10-12; M iletić 1970, Tab. II/11.

Sl. 25. Sondažna istraživanja Gornjeg grada

Sl. 26. Sondažna istraživanja Gornjeg grada

P ro n ađ en je i veći broj fragm enata p red m e­ta iz rađen ih od gvožđa - rim ski klinovi različite velične s glavom ili bez nje, željezne alke, b ritva od željeza, vrhovi strijela, trn pređice, fragm ent sjekire, kao i teg s ušicom od gvožđa i ispunom od olova (Sl. 30/6).

P ro n ađ en a je velika količina fragm enta k a ­snoantičke keram ike - dna, obodi, poklopci, drške, izlivnik, kao i veći broj s tak len ih dijelova p osuda, p o p u t oboda, dekorativn ih drški, trb u h a itd. (Sl. 31, 32).

Da li je pronađen grad Balkis?

A rheolozi v jeru ju da su n a G rad in i u selu Ba- k inci pronašli ranovizantijsk i g rad Balkis, koji je s tradao u ljeto 597. godine. Tada je avarski voj­skovođa Bajan prešao rijeku Savu negdje izm eđu Servicijum a i S irm ijum a te zajedno s 40 m anjih refugija i s tražarn ica u n ištio p o m en u ti grad, dok je kom pletno stanovništvo ovih krajeva poubijao.

179

Sl. 27. Sonda 05/13, površinski sloj, kvadrant A1 i A2

Đ u ro Basler u knjizi Arhitektura kasnoantič­kog doba u Bosni i Hercegovini navodi postojanje g rada Balkisa n a p u tu od Servicijum a do Salone.

U ljeto 597. Bajan je provalio starom rim skom cestom od Servicija (Bos. Gradiška) prem a Saloni

(Solinu), p a je u spu t razorio grad Balkis (m ožda Baloe, područje Ključa i Varcara) i još 40 m anjih refugija i stražarnica u okolini. Tom prilikom p o u ­bijao je sve stanovnike ovih krajeva.19

Postavlja se p itanje da li je ispravno iz jednači­ti rim sku p u tn u stan icu Baloe s g radom Balkis? Prije svega, povezanost ova dva m jesta izvedena je najvećim dijelom posm atrajući sam o korijen riječi oba naziva (Baloe - Balkis) te se najvećim dijelom uslijed toga pretpostav lja da je riječ o jed n o m m jestu. M eđutim , v jerovatno je riječ o dva p o tp u n o različita lokaliteta.

P u tn a stanica Baloe, iako n ikada nije sa si­g u rn o šću utv rđena, najčešće se stavlja u poriječje srednjeg V rbasa i Plive:

W ilhelm Tomascek je Baloie smjestio u M rko- njić-Grad ili u nešto ju žn iji M ajdan. I Vjenceslav Radim sky predlagao je M ajdan kao mjesto na koje bi se trebala ubicirati Baloie. I Ćiro Truhelka nije se u ubiciranju Baloe puno udaljio od M rkonjić- Grada identificiravši je sa Bilajcem (Mali Bilaj), danas poznato kao Bilajce. Tu tezu je prihvatio i Frano Bulić, dok je K. M iller predlagao prostor ju ž ­no od planine Podrašnice. Poslednja teorija, od Ive Bojanovskog, smješta Baloie u Šipovu na lokalitetu Gromile (Grad), što prihvaća i A n te Škegro.20

Tome ide u prilog i n jen položaj n a Pojtin- gerovoj karti (Tabula Peutingeriana), gdje se ova p u tn a stanica nalazi n a p ravcu Servitium - Sa­lona (VIA A SERVITIO VSQVAE AD SALO- NAM ):

Seruitio - X V I m. p. - A d Fines - X III m. p.- Casra - X I I m. p. - Lam atis - X m. p. Leusaba- X I I m. p. - Baloie - V m . p. Indenea - V II m. p. - Sarute - X III m. p. - Ionnaria - Bariduo X I I I I m. p. - Inalperio - V III m. p. - Aequo - X V I m. p. - Salona.21

Iz ovih p oda taka vidi se da je Baloie udaljena 63 rim ske m ilje (cca 92-95 kilom etara) od Servi- cijum a i 34 rim ske m ilje (cca 50-51 kilom etara) od C astre (današn ja Banja Luka).

N a osnovu toga ispravno je tražiti Baloe na p o d ru č ju Šipova22 ili n a p ro sto ru opštine M rko- n jić-G rad ,23 ali n ikako izjednačavati ovu p u tn u stan icu s g radom Balkis, koji je vjerovatno pro-

19 Basler 1972, 20.20 M esihović 2009, 4.21 Isto, 5.22 Bojanovski 1988, 291-292.23 M esihović 2009, 5.

Sl. 28. Sonda 05/13, površinski sloj, kvadrant B1 i B2

180

Sl. 29. Osnove i profili sondažnih istraživanja Gornjeg grada - Gradina u Bakincima

181

Sl. 30. Sonda 05/13, kvadrant B1, sloj šuta (0,30-0,60 cm)

n ađ en n a G rad in i u B akincim a, n a granici opšti- n a Laktaši i G radiška.

Jovan Kovačević u knjizi Avarski kaganat po- m in je posto janje g rada Vonke, koji je un ištio k a ­gan Bajan 597. godine. O n ovaj g rad stavlja na dionici Servicijum -Salona, jugo istočno od d a ­našnje Banja Luke, izm eđu Strašnjice i Čađevice:

Mdyhe, 597. ^o^uHe, aeapcKa orfiamuea KpeHyna je ^py^uM nymeM, a He yo6majHUM n p a e ^ M npodupaweM npeKO M e3uje u TpaKuje Ka ^ h o m Mopy u ^a p u ^p a ^y . Oeo^ nym a Hanad je 6uo ynepeH Ha n p o e u H ^ jy fi,anM aw jy u n o p y w e m je uempdecem meptyaea u ^pa^ Borne, KaKo m o m epdu Teo$unaKm CuMOKama. Teo$an Ha3uea ucm u ^pa^ EanKec, CKunH u^-KoH dpeu Balbes, a TefiaHoe npeeo^una^ Ha namuHCKu, 6u6nuomeKap AHacmacuje, Eanea. Oeo Mjecmo ce MoMe m jedH auum u ca aHmuuKuM ^pa^0M Baloie, Leusaba u Indenea u y 6 u ^ p a m u Ha M a^ucmpanu C epeu^o -C anoH a , jy^oucm o^H 0 od EawanyKe, u3Metyy C m p a w w u ^ u H atyeeu^.24

Prije svega, g rad Vonke, Balkis, Balkes, Bal- bes, Bonkeis su različiti nazivi za isti grad. M alo je vjerovatno da se n a lokacijam a Strašnjice i Čađevice nalaze ostaci ovog grada, je r se u A r­heološkom leksikonu Bosne i H ercegovine na ovim lokacijam a p o m in ju ostaci rim ske vile25 i srednjovjekovnog naselja.26 P retpostavlja se da je rim ska stan ica Baloe pogrešno iz jednačena s ovim lokacijam a, a pogotovo s g radom Balkis.

Sl. 31. Sonda 05/13, kvadrant A2, sloj šuta (1,20-1,40 cm)

U posebnom izdanju V izantijskih izvora za isto riju n a ro d a Jugoslavije, Teofil S im okata 597. godine pom in je p o h o d kagana koji sakuplja vo j­sku i kreće n a Jadran. Tada se pom in je da nakon od ređenog bro ja konačišta kagan stiže u grad Vonke, koga osvaja p o m o ću ra tn ih sprava, te ruši 40 tvrđava. Taj g rad nalazi se n a p u tu iz Sirm i- ju m a p rem a D alm aciji, v jerovatno n a p o d ru č ju današnje sjeverne Bosne. M ožda bi se upravo ranovizantijsk i g rad p ro n ađ en n a G rad in i u Ba- k incim a m ogao dovesti u vezu s g radom V onke/ Balkis? Tome ide u prilog i objašnjenje za tv rđ a ­v u Vonke: “eiq idq- Xeyo^evaq Boyxeiq (Bdyxeiq vulg.; BdA.K*)q”, gdje se pretpostavlja se da se taj g rad nalazi najvjerovatnije n a d ru m u Sirm ijum - Salona, negdje u današnjoj B osni.27

O vi izvori svjedoče o tom e da je avarsko-slo- venska vojska, n a čelu s vojskovođom Bajanom , 597. godine k renu la p rem a Jadranskom zalivu iz Sirm ijum a. M eđutim , nije prešla rijeku Savu kod Servicijum a, kako to pom in je Basler, već v jerovatno negdje u okolini Srem ske M itrovice, ili m ožda izm eđu ova dva m jesta. To potv rđu je i p revod istorije Teofila Sim okate od strane M icha- ela i M ary W hitby. U sedm oj knjizi tog prevo- da navodi se da poslije okršaja C arstva i Avara u S ingidunum u, oni k reću p rem a Jadranskom zalivu. N akon od ređenog bro ja konačišta, dolaze b lizu zem lje D alm acije, te n a to m p u tu u n iš ta ­vaju 40 refugija i stražara, kao i g rad Bonkeis.28 M eđutim , ovo su za sada sam o pretpostavke, a da li je ranovizantijsko u tv rđen je p ro n ađ en o na G rad in i u B akincim a zaista grad Balkis ili grad d rugog im ena, pokazat će nastavak istraživanja.

24 KoBaaeBwh 1977, 58. ___________________25 M arjenović 1988, 146. 27 B apam ah / MapKOBah 1955, 121.26 MwaeTwh 19 8 8, 142 . 28 W hitby 1986, 230.

182

#» ♦Sl. 32. Sonda 05/13, kvadrant A3, sloj šuta

(1,80-2,10 cm)

Završna razmatranja

N a lokalitetu G rad ina u selu Bakinci p ronađen je ranovizantijsk i g rad za koji se vjeruje da je če­trd ese tih god ina 6. vijeka postao jed an od epi- skopskih sjedišta sjeverne Bosne. N a to upuću ju im ena “episkopa” s im posta stuba p ronađenog u ju žn o m b ro d u bazilike “A”, koji se p o m in ju na Salonitanskim saborim a o d ržan im u Saloni 533. godine. Riječ je o im enim a: C O (N )STA N (T)IU S, ANDREAS i CONSTANC.

Im e C O (N )STA N (T)IU S dovodi se u vezu s ep iskopom susjedne zapadne episkopije u Sisciji, dok se im e ANDREAS dovodi u vezu s ju žn o m episkopijom Bistua N ova u današnjoj Zenici. Episkopi ove dvije episkopije najvjerovatnije su pom agali u služenju i pokrštavan ju stanovn iš­tva u bazilikam a buduće Bakinačke episkopije, o čem u svjedoči i natp is sor (sor, sortis - služba) izm eđu im en a p o m en u tih episkopa.

Tek n ak o n d rugog Salonitanskog sabora, o d r­žanog 4. m aja 533. godine u Saloni, m itropo lit H onorije n a zahtjev A ndreasa pristaje da uvede novu episkopiju od m jesta Kopele i A rene, o d ­nosn o od današn jih p lan ina Kopilo i V ranica u okolini Zenice. Ne zna se tačno u kom se pravcu od p o m en u tih p lan ina uspostavlja ova episko- pija. M eđutim , gledajući crkvenu organizaciju i episkopije tog perioda , jed in a po treba za novom episkopijom bila je izm eđu Siscije i B istua Nove, odno sn o sjevernije p rem a rijeci Savi, u d an aš­n jim B akincim a.

U pravo tada, četrdesetih god ina 6. vijeka, n e ­posred n o nakon 533. godine n a G rad in i u B akin­cim a vjerovatno se uspostavlja episkopsko sjedi­šte, čiji je m ogući episkop CON STA N C. Njegovo im e nalazi se n a p o m en u to m im postu stuba, ali

nem a analogije s im en im a koja se pojavljuju na Salonitanskim saborim a. V jerovatno se ovo im e m ože dovesti u vezu s p rv im zvaničn im “episko­pom ” u B akincim a, koji je u ovom p erio d u bio duhovn i i svjetovni vođa grada.

Summary

Early Byzantine town at Gradina in Bakinci

In the village of Bakinci at Gradina location an early Byzantine town was found, which is believed to have become one of the episcopal centers of northern Bosnia in 6 th century’s 40s.

This is indicated by the names of ”episcopes” from pillar imposts found in the south section of the basi­lica. These names were mentioned at Salona councils which took place in today’s Solin in 533. The names are: CO(N)STAN(T)IUS, ANDREAS and CONS­TANC. The name CO(N)STAN(T)IUS is related to the neighboring western episcopacy of Siscia, while ANDREAS is related to southern episcopacy of Bistua Nova in today’s Zenica. Episcopes of these two epi­scopacies most likely helped in church servicing and christianizing of the population of the future episco­pacy of Bakinci. This is testified by sor (sor, sortis - service) caption between the names of the aforemen­tioned episcopes.

It was not before the second Salona council held May 4, 533 that Metropolitan bishop Honorius at Adrian’s request agreed to establish a new episcopacy from Kopela to Arena, that is today’s mountains Ko- pilo and Vranica in Zenica region.

It is not familiar which direction from these mountains this episcopacy took. However, judging by church episcopacy organization from that period the only need for a new episcopacy was between Siscia and Bistua Nova, that is to the north in river Sava di­rection, in today’s Bakinci.

It is precisely in 6th century’s forties, immediate­ly after 533 that an episcopal center was established in Bakinci at Gradina location. It is possible that its episcope was CONSTANC. His name is on the afore­mentioned pillar impost.

However, there is no analogy to the names men­tioned at Salona councils. This name can probably be related to the first official ’episcope” who was both spiritual and civil leader of the people in this period.

183

Literatura

Basler, Đ. 1972, A rh i te k tu ra k a sn o a n tič k o g d o b a u B o sn i i H e rce g o v in i, S ara jevo 1972.

Bojanovski, I. 1988, B o sn a i H e rc e g o v in a u a n tič k o d o b a , A k a d e m ija n a u k a i u m je tn o s t i B o sn e i H e r ­c eg o v in e , D je la L X V I, C e n ta r z a B a lk a n o lo šk a isp itiv a n ja 6, S a ra jevo 1988.

Eapumuh, 0 . / MapKoeuh, M. 1955, XaraHOB n o x o g Ha ,^ a^ M a ^ u jy (y p . r. O c T p o ro p c K u ), Bu3aHTujcKM M3BopM 3a MCTopMjy H ap o g a Jy ro cn aB u je , KH>ura 3, BM3aHTonomKM MHCTMTyT, B e o rp a g 1955.

Veletovac, E. 2014 . K a sn o a n tič k e b a z ilik e u B o sn i i H e rce g o v in i, R a d o v i X V II/3 (H is to r ija , H is to r ija u m je tn o s t i , A rh e o lo g ija ) , F ilo zo fsk i fa k u lte t u Sa­ra je v u , S a ra jev o 2014 , 27 7 -3 0 1 .

Byjnuh, E. 2011 , BM3aHTMjcKM H O B a^ TpagM-mKM 36opHMK 6p . 13, 2011 , 160-169.

Damjanović, D. 2011 , A n tičk e b isk u p ije n a tlu d a n a š n je H rv a tsk e , Đ a k o v o 2011.

Ivanišević, V. / Špehar, P. 2005 , E arly b y z a n tin e f in d s f ro m Č e č e n a n d G o rn ji S tre o c (K o so v o ), S ta r in a r LV, A rh e o lo šk i in s t i tu t , B e o g ra d 2005 , 133-160 .

Lovrenović, D. 2009 , Stećci, B o sa n sk o i H u m sk o m ra - m o r je s re d n je g v ijek a , S a ra jevo 2009.

Kannapeeuh, M. 2014 , ApxMTeKToHCKa n n a c ru K a u ^MBonMC c a TpagMHe Ha J e ^ u ^ u , u: rp ag u H a Ha J e ^ u ^ u , T pu g eceT ro g u H a ap x eo n o m K u x M CTpa^M Bafta, H a p o g H u My3ej HauaK , HauaK 2014 , 53-59 .

Koeaneeuh, J. 1977, A B apcK u KaraHaT, B e o rp a g 1977.Marjanović, I. 1988, G ro m ile , A rh e o lo šk i lek s ik o n

B o sn e i H e rce g o v in e , T o m II, S a ra jevo 1988, 146.Mano-3ucu, ^ . 1979, ^ p u u u H r p a g - J u s tin ia n a P r i ­

m a , H apogHM My3ej fiecKOBa^ u H a p o g H u My3ej B e o rp a g , fiecKOBa^ 1979.

Mesihović, S. 2009 , P r ilo z i a n tič k o j to p o g ra f ij i B o sn e i H e rce g o v in e - d v a to p o n im a sa š ire g Ja jačkog

p o d ru č ja , G o d iš n ja k B o šn jačk e k u ltu rn e z a je d ­n ic e “P re p o ro d ”, g o d . IX , S ara jev o 2009 , 171-185 .

MunuHKoeuh, M. / fflnexap, n . 2014 , rp a g u H a Ha J e ^ u ^ u , T pu g eceT ro g u H a ap x eo n o m K u x M CTpa^M Bafta, H a p o g H u My3ej HauaK , HauaK 2014.

Miletić, N. 1988, B ašča i B u k v ica , A rh e o lo šk i lek s ik o n B o sn e i H e rce g o v in e , S a ra jevo 1988, 142.

Mrkobrad, D. 1980, A rh e o lo šk i n a la z i se o b e n a r o d a u Jugoslav iji, Savez a rh e o lo šk ih d ru š ta v a Jugoslav ije , M u ze j G ra d a B e o g rad a , B e o g ra d 1980.

Miletić, N. 1970, R a n o s re d n jo v je k o v n a n e k ro -p o la u R a k o v č a n im a k o d P r i je d o ra , G Z M , N o v a se r ija - sv esk a XXV, S ara jev o 1970, 119-177 .

Đurđević, M. 1988, G ra d in a - B ak in c i, A rh e o lo šk i le k s ik o n B o sn e i H e rce g o v in e , to m II, Sara jevo 1988, 50.

Whitby, Michael / Whitby, Mary 1986, S ev en B ook , T he H is to ry o f T h eo p h y la c t S im o ca tta , O x fo rd - N e w Y o rk 1986.

Dodig, D. / Škegro, A. 2008 , A k ti s a lo n ita n sk ih sa b o ra o d rž a n ih u S a lo n i 530. i 533. g o d in e , P o v je sn i p r i ­lo z i 35, Z a g re b 2008 , 9 -23 .

CuMomeuh, 3. 2009 , n p u n o r npoyuaB an> y HOBuaHux p e ^ o p M u ,^u o K n e^u jaH a, KoHCTaHTUHa u A H acT acuja , H u m u B u3aH Tuja, V II /2 0 0 9 , 3 9 5 ­406.

Škegro, A. 2009 , A k ti S a lo n ita n sk ih m e tro p o lita n s k ih s a b o ra o d rž a n ih 530. i 533. g o d in e - an a liza , AR- C H A E O L O G IA A D R IA -T IC A III , Z a g re b 2009, 191-204 .

fflnexap O. 2012, HacTaHaK xpum haH CK e caKpanHe T o n o rp a ^ u je y p 6 a H u x n p o c T o p a ^ H T p a n H o r BanKaHa: og M unaH cK or eguKTa go noueTK a 7. BeKa, goKTopcKa g u c e p T a ^ u ja , O uno3O ^cK M ^aK ynTeT, B e o rp a g 2012.

184

Godišnj ak/J ahrbuch 2014,43:185-194 DOI: 10.5644/Godisnjak.CBI.ANUBiH-43.46

Iz historije Bitunje u srednjem vijeku (Povodom 610. godišnjice prvog spomena u pisanim izvorima)

Esad KurtovićSara jevo

Naselje B itunja u sredn jem vijeku p rip ad a d ru š ­tven im i up ravn im cjelinam a koje su im ale z n a ­čaj i poziciju m anjih , lokaln ih zajednica i p re d ­stavljale naseljena m jesta u okviru sitn ijih vlaste- linstava u srednjovjekovnoj Bosni. Pojavno, Bi- tu n ja se prepoznaje kroz nekoliko aspekata. Prije svega, po zn a ta je po tom e što se nalazi u blizini Stoca, naizgled značajnijeg u h istoriji i literaturi afirm ativnijeg srednjovjekovnog središta. D ruga važna značajka ko jom se B itunja prepoznaje je k roz vezivanje vlastele Š im rakovića za ovo n ase ­lje. Treća značajka su stećci n a ovom području . U sva tr i slučaja B itunja se redovno navodi kao perifern i odsjaj d ru g ih i važnijih lite ra rn ih i h i­storiografskih tem a i obrada pa im a u sp u tn o i nedovoljno od ređeno spom injanje kada je sred ­nji vijek u p itanju . In teresan tno im e koje se lako uočava i pam ti m ogla bi b iti četvrta značajka ovog naselja, pa tim e i značajan p rosto r za p o k u ­šaje rješavanja njegove etim ologije. U njegovom tum ačen ju prepoznaje se osnova BIT, u značenju stan.1 Svakako bi „stanište“ bilo lijepo i ilu stra ­tivno značenje koje bi se m oglo povezati za ovo srednjovjekovno naselje.

U cjelini posm atrano , u dosadašnjoj literaturi izostala je zasebna obrada ko jom bi se skrenula pažnja i ukazalo na egzistenciju i položaj ovog naselja u sredn jem vijeku. U povodu obljetnice, 610. godišnjice p rvog očuvanog spom ena Bitu- nje u p isan im izvorim a, ovdje pokušavam o sve p oznato p rezen tira ti n a je d n o m m jestu u cilju boljeg sagledavanja sam og naselja, što je p re tp o ­stavka za p rom atran je njegove pozicije u široj to ­pografiji hercegovačkog pod ruč ja , a i u vertikali

1 Opačić 2011, 453-455.

njegovog dop rin o sa u u rb an o m razvoju H erce­govine.

Smještaj B itunje u blizini Stoca i p rip ad n o st župi D ubravi u dosadašnjoj literatu ri rezu ltirao je njegovim spom in jan jem u o b radam a ovog n a ­selja i ove župe.2 Svi autori koriste se saznanjim a o Bitunji do kojih je došao M ihailo D inić u svo­m e rad u o hum sko-treb in jskoj vlasteli n a m jestu gdje je ovaj v rhunsk i istraživač m edievalne g ra ­đe govorio o Š im rakovićim a.3 M ada je im ao n a ­m je ru da pretrese neobjavljenu arhivsku g rađ u i najnoviji p ris tup Siniše M išića, ostao je u k o n tu ­ram a onoga što su dali njegovi p re thodn ic i, prije svega M ihailo D inić i M arko Vego.4 Srđan Rudić ovom tem atskom okviru p ris tu p a usput, kroz o b radu vlastele Š im rakovića p risu tn ih u ilirskim g rbovn icim a i značajno kroz pristup Vlatkovići- m a za koje su Šim rakovići bili povezani k rajem XV i početkom XVI stoljeća.5 N em am o dom aćih p isan ih vrela za srednjovjekovnu h isto riju Bitu- nje. M aterijaln i ostaci, p rije svega stećci, perom ne im ara Šefika Bešlagića, govore o trad iciji n a ­selja i naseljenosti n a ovom p o d ru č ju i njegovoj vezanosti za ovo podneblje. Svi dosad poznati p isani podaci o Bitunji po tječu iz D ržavnog a r­hiva u D ubrovniku . N a osnovu n jih kroz p rizm u Bitunje m oguće je sagledavati opće karak te risti­ke m eđusobne upućenosti p rim o rja i kopna, tj. p riv red n ih veza D ubrovn ika sa zaleđem .

* * *

2 Anđelić P. 1999, 191; Anđelić T. 1999.3 fluH uh 1967, 36-38.4 M um uh 1996, 162, napom ena 89 n a str 311. Uporedi, Vego 1981, 281-282, 289.5 Pyguh 2006; 2008.

185

Naselje B itunja sm ješteno je n a oko 12 k m ju ­goistočno od Stoca uz p u tn u kom unikaciju Sto- lac-Ljubinje.6 L iteratura ga sam ouvjereno sm je­šta u kon tu re župe D ubrave. P rem a kartog raf­skim prikazim a rad ilo bi se o jugo istočn im g ra ­n icam a župe D ubrave, gdje su u c rtan a m o d ern a naselja G orn ja i D onja Bitunja, a u blizini sjever­ne granice župe Popovo.7 U prkos zaok ružen im i prihvatljiv im g ran ičn im lin ijam a župe D ubrave, u dostu p n im izvorim a se n ikad ne spom inje da se B itunja nalazi u sastavu ove župe. Najveći p ro ­b lem za to predstavlja činjenica da su svi dosad poznati podaci o naselju B itunja očuvani sam o za XV stoljeće, a to je vrijem e kada stare župe, kakvim p rip ad a i župa D ubrave, više nem aju n iti ran ije adm in istra tivne okvire n iti raniji značaj, tj. tad a su zahvaćene p rom jenam a koje karakte- rišu usitnjavanje župa n a širem p o d ru č ju i vlast k ru p n ih velm oža u srednjovjekovnoj bosanskoj državi. Tako je u XV stoljeću n a p ro s to ru ranije župe D ubrava jed in o relevantno p o druč je zap ra­vo Vidovo polje, koje je ak tualno p o p u t ran ijih župa u ran ijem v rem enu i čije im e prednjači u p i­san im izvorim a XV stoljeća kao p red iona cjelina koja predstavlja srž ranije župe Dubrave.

Prvi poznati p o d a tak koji bi se m ogao vezati za Bitunju, a on je iz m arta 1403. godine, govori o izvjesnom R adoslavu B ogdanoviću. Za njega je navedeno da je „de B ittugno Popaue“.8 Kako izo ­staju pokazatelji o vezanosti B itunje za župu D u ­bravu, navedeno bi ja sn im pokazivalo da je Bitu- n ja bila u sastavu župe Popovo. Ipak, ne m ožem o isključiti sve opcije koje izaziva ovaj p o d a tak je r se i n a p o d ru č ju Popova dešavaju slična ra s ta ­kan ja s ta rih župa i nastanci nov ih kao i u sluča­ju D ubrava. Bliže i poznatije pod ručje Popova m ožda je bilo orijen tir za definiranje sm ještaja u ovom podatku . Svakako ne m ožem o olako o d b a ­citi ran ije izvršena terenska istraživanja i p ostav ­ke literature o naselju B itunja u župi D ubravi, ali n iti isključiti ovaj podatak , već sve navedeno ostaviti o tvoren im p red b u d u ć im istraživačim a

6 Ranije je pripadalo općin i Stolac, a danas p ripada općini Berkovići i en titetu Republika Srpska (19 km od središta Berkovića).7 Karta srednjovjekovnih hum skih župa, u: Anđelić- Sivrić-Anđelić 1999, n a k raju knjige (kartu izradio Nikola Badanković).8 „Ego Radoslaus Bogdanouich de Bittugno Popaue” (5. 3. 1403. g.), D ržavni arhiv u D ubrovniku (dalje: DAD), Di- versa N otariae, XI, 42v.

kojim a će, po red pisanog vrela, od pom oći b iti i nova terenska sagledavanja.

Prvi spom en Bitunje iz m arta 1403. godine nije vrijem e nastanka naselja. Naselje je svakako starije, ali je, srećom , tad a ušlo u v idokrug kance­larijskog bilježenja. U svakom slučaju, Bitunji ne nedostaje n im alo p ro sto ra za prestiž p ri isticanju starine svoje historije je r n i „fam ozni“, poznatiji obližnji Stolac p isana h istorija nije zabilježila ra ­nije (1420).

A rhivski izvori B itunju spom in ju uglavnom u izrazim a: Bitugna, B ithugna, B itugn, B itun, Bithone i Bitogna. K rajem februara 1420. B itu­nja je nazvana m jestom (locus), sep tem bra 1436. kao selo (villa), a aprila 1442. godine kao: villa vocata B itugna Slafcouigh.9 U nedosta tku p o tp u ­n ijih i jasn ijih klasifikacija, a p rem a svem u dosad poznatom , B itunju m ožem o nazvati srednjovje­kovn im seoskim naseljem . M ada im a pokazatelja koji vezuju vlastelu Šim rakoviće za Bitunju, u p o ­datku iz ju n a 1435. godine vidljiva je povezanost naselja za vojvodu Radoslava Pavlovića.10

* * *

B itunja se u XV stoljeću neslavno spom inje u više navra ta po izvršen im pljačkam a. Tako je n a ­selje spom enu to m aja 1411. godine u vezi s p ljač­kom . Pribislav B ogdanić podigao je tužbu protiv Radoslava Tvrtkovića „de Trestigula” navodeći da je u vrijem e prošlog U skrsa u Bitunji (in B i­tugna) oteo dva dukata u g rošim a i razn u ro b u u v rijednosti od četiri p e rp e ra .11

S redinom m arta 1412. godine V latko Gojči- nović podigao je tužbu p ro tiv Vukoslava Kosta- d inovića i njegovog šurjaka B rajana zbog pljačke izvršene u Bitunji. P redm et pljačke b ila su tri ku- pela žita, tr i perpera , tr i noža (od čega su dva v r i­

9 „in loco dicto Bitugn” (28. 2. 1420. g.), DAD, Lam enta de foris, IV, 155v; „in villa vochata Bitogna” (22. 9. 1436. g.), Isto, XI, 203; „in villa vocata Bitugna Slafcouigh” (3. 4. 1442. g.), Isto, XV, 139.10 „Stiepcus M ercotich de Bitugne voiuode Radossaui” (15. 6. 1435. g.), DAD, Diversa N otariae, XX, 15.11 „Pribislauus Bogdanich coram dom ino Rectore ser Junio Tripe de G eorgio conqueritu r con tra Radoslaum Teuerti- chouich de Trestigula, dicens quod circha dies Passce procx- im e elapssis in Bitugna p e r vim accepit ei duos ducatorum [prekriženo: a u ri] in grossos et alias m ercarias ad valorem p erp ero ru m quatuor” (10. 5. 1411. g.), DAD, Lam enta de foris, II, 52.

186

jed ila četiri groša) te pojas s to rb o m (vrećicom ) u kojoj je bilo 10 groša.12

Početkom ju n a 1413. godine Pribil R adosa- lić podiže tužbu p ro tiv braće Bogoslava, Goja- ka, Bogdana, P ribinje i Ivanka Bogdilovića zbog pljačke izvršene u Bitunji. Braća su tuž iocu o tu ­đila šest kvingva v ina v rijednosti tr i p e rp e ra .13

A ugusta 1413. godine Pribislav Bogdanić p o ­digao je tužbu p ro tiv Vukca Sakonovića, R adoja K rajsalića te braće R adovana i K aljina K ranetića. O ni su Pribislavu u Bitunji opljačkali šest košnica pčela,14 a Pribislav B ogdanić je, vidjeli sm o, m aja 1411. godine već im ao tužbu za pljačku izvršenu u Bitunji. To je značajna in form acija o k re tan ju ovog trgovca kroz B itunju u dužem periodu .

M jesto zvano B itunja (in loco dicto B itugn) je poprište izvršene pljačke k rajem februara 1420. godine. K ao pljačkaši od strane B oguta Bratoše- vića i Stojsava M ilaševića op tuženi su ljudi vojvo­de Sandalja H ran ića i kralja Tvrtka II Tvrtkovića. O ni su opljačkali v ino i druge stvari u v rijed n o ­sti od 12 perpera . K ao kraljevi ljudi spom enuti su Stipko Gleđević, Brajan i M irko S tanihnić, a kao Sandaljevi ljudi označeni su b raća R adienko, O stoja, Radoje i Krasoje (C rassia) Krasojević te Pribil M edošević.15 S obzirom n a to da u pljački

12 „Vlatcus Goycinouich coram dom ino Stefano de Lucaris Rectore conqueritu r supra Vucoslauum C ostadinouich et supra Braianum sura Vucoslaui. Eo quia p red ic ti his prox- im e diebus preteritis in Bitun v iolenter acceperunt predicto conqueren ti copellos tres frum en ti et unam coltelessiam, yperpero rum triu m et duos colltellos valoris grossorum quatuor, unum cingulum cum p era cum grossos decem ” (15. 3. 1412. g.), DAD, Lam enta de foris, II, 158v.13 „Pribil Radoslaglich coram dom ino M ichaele de M enziis Rectore conqueritu r supra Bogoslauum Bogdilouich, Goy- ach, Bogdani, Pribignam et supra Iuanchum Bogdilouich fratres. Eo quia p red icti vio lenter sibi acceperunt quinqua sex vin i valoris yperperorum trium . Et hoc fuit ista hyeme ante N atiuitatis in Bitugni. Et ipse Pribil v idendo et non vi- dendo d im isit Velislaua uxorem Pripce Bogoeuich p rocura- tricem ad faciendum om nia p e tendum et exigendum quem ad m odum ipse Pribil facere p o tera t in prom issione et gen- eraliter etc.” (4. 6. 1413. g.), DAD, Lam enta de foris, III, 73v.14 „Pribislauus Bogdagnich coram dom ino M arino de G radi Rectore conqueritu r supra Vochaq Sachonouich et supra Radoe Crayslaglich et supra R adouanum C ranetich et su­p ra Caglinam C ranetich fratres. Eo quia p rescrip ti furtim acceperunt sex apiaria siue exam ina apium . Et fuit in Car- nispuio elapso in Bitugni. Et dixit dedisse pro soqbina per- peros tres” (18. 8. 1413. g.), DAD, Lam enta de foris, III, 90v.15 „Boguth Bratosseuich et Stoissau M ilasseuich clibanariuscoram nobili et sapienti viro dom ino Rectore ser Clem entede Bodaqa co n q u eru n tu r supra R adienchum Crassoeuich,O stoiam , R adoium et Crassia fretres d icti R adienchi et

učestvuju i kraljevi ljudi, čini se n i da spom enuti Sandaljevi ljudi n isu s p o d ru č ja Bitunje, nego su se tu zajedno s kraljevim ljud im a zatekli u nave­denoj pljački.

R azbojništvo i pljačka u Bitunji desili su se i k rajem 1434. godine. U česnici razbojn ištva naj- vjerovatnije su stanovnici toga područja . O d strane O stoje Brajkovića tužen i su R adovac Ra- detić, Bogiša R adovanić i Stipko, ljudi iz ka tuna B rajana Gojakovića. N apadači su štapovim a p re ­tuk li tuženoga do prolijevanja krvi i oteli m u tri p erpera , pojas, nož i tkan ine. O sim jasnog im e­n a katunara , u tužbi nije navedeno kojoj vlaškoj skupini napadači p rip ad a ju .16

S eptem bra 1436. godine za pljačku novca (10 p e rp e ra i dva groša) i stvari (košulju, nož od tri p erpera , uže v rijednosti 16 groša, nožić od dva groša, jed an „didalum “, kapu od šest groša, stol- n jak v rijednosti četiri g roša i četiri kupela žita) izvršenu „in villa vochata B itogna“ B ranilo Pri- bošević iz Lisca op tužio je b raću Radoslava i M i- laša Stančića, b raću M ilka i S tipka Stojkovića te b raću Radivoja i R adojka V latkovića.17

A prila 1442. godine b raća N ikola i V ukašin V učim ilović podigli su tužbu p ro tiv većeg bro ja

Pribilum M edosseuich, hom ines voiuode Sandali et supra Stipchum Glegeuich et Braianum et M ircum Stanichnich hom ines dom ini regis. Eo quia dicti accusati v iolenter die lune propelapsa in loco dicto Bitugn acceperunt accusatori- bus predictis in te r v inum et alias res valorem yperperorum duodecim ” (Die u ltim o februarii 1420. g.), DAD, Lam enta de foris, IV, 155v.16 „Ostoia Braychouich coram dom ino Rectore ser M arino Si. de Goze conqueritu r supra R adouaz Radetich, Bogis- sam R adouagnich, Stipchum hom ines catone Brayani G oiachouichia. Eo quia ipsum vu lnerauerun t cum lignis et fronte et prope occulo dextro cum plaga et sanguinis ef- fuxione, et de p lu ri derobauerun t sibi iperperos tres, cin- gulum un u m et cortelixiam , dim idium brachiam panni. Et p red ic ta fuerun t hodie est quartus dies in Bithugna. Testes: Pribissauus bastaxius, Budissauus M iletich” (17. 11. 1434. g.), DAD, Lam enta de foris, X, 325v.17 „Branillus Pribosseuich de Lissaz coram dom ino Rectore ser Nicola de Georgio conqueritu r supra R adossaum Stan- cich et M illas S tancich eius fratrem et M ilcho Stoychouich et Stipchum Stoychouich eius fratrem et Radiuoy V latchouich et Radoychum Vlatchouich eius fratrem . Eo quia dicti acu- sati die vinerea XIIII presentis m ense in villa vochata Bito- gna p e r v im acceperunt dicto Branillo in denariis perperos decem et grossos duas Ragusii et unam cam isiam de brachia sex nouam et unam cortelissiam valoris pe rp ero ru m triu m et unam corigiam valoris grossos XVI et un u m cultellum valoris grossos II et unam didalum et un u m biretum valoris grossos VI et unam toaliam valoris grossos IIIIo et quatuor copellos farine. Testes: Branoe Stoyanouich, Budelia Mil- loucich” (22. 9. 1436. g.), DAD, Lam enta de foris, XI, 203.

187

ljudi G rgura Š im raka zbog toga što su „ in villa vocata B itugna Slafcouigh“ ukrali dva vola, tri krave i osam ovnova. Tada su kao ljudi G rgura Š im raka spom enuti b raća Ivan i R adonja Tvr- dišić, V učihna Gojaković, M ikoje M ilivojević, Radivoj Bogošević, B ranko Kodojević, Uglješa Zulović, Petar Gojaković, b raća Ivan i Radivoj G rubačić, Ratko Lukarić i Pokrajac Zulović.18

Septem bra 1449. godine R adiša V itković iz Stona zbog pljačke i ranjavanja pod igao je tužbu pro tiv ljudi hercega S tjepana V ukčića Kosače iz Prijedolja (braće B ožidara i R adovca M ilatovi- ća), p ro tiv Tasovca V ukotića iz B itunje, čovjeka D abiživa, Budelja M ilovčića te Bogiše R adovčića čovjeka Stjepana Šim rakovića. M jesto ovog raz- bo jn ištva navedeno je upravo n a glavnom pu tu (supra v ia publica), a m eđ u opljačkanim stvarim a su novac, vosak, svila, m ačevi, prstenje i k rm iz .19

N aizgled neslavna spom injanja, ovih devet pljački (u p e rio d u 1411-1449) izvršenih n a p o ­d ru č ju Bitunje ipak daju p rosto ra za in te resan ­tne opservacije, prije svega vezane za poziciju naselja u širim okvirim a. P rivredni p ro m et ovog v rem ena u dubrovačkom zaleđu je in tenzivan, a kao k ljučan zaključak koji se iz naveden ih pljački m ože izvući jeste činjenica da je p u t preko Bitu- nje b io sastavni dio tog p rom eta te da se rad i o naselju koje je svoju egzistenciju značajno vezi­valo uz ovu p u tn u kom unikaciju . Ne m ožem o

18 „Nicolaus V ocim ilouigh et Vocasinus eius frater coram dom ino Rectore ser B enedicto de G ondola fecerunt lam en- tu m supra Iuan Tuerdisigh, R adoghnam eius fratrem , Vo- cighnam G oiacouigh, M icoie M iliuoieuigh, Radiuoi Bogo- seuigh, B rancum C odoieuigh, Uglessam Zuglouigh, Petar G oiacouigh, Iuan G rubacigh, Radiuoi eius fratrem , Ratcum Lucarigh et Pocraia^ Zulouigh hom ines Gregorii Simbrach, dicentes quod ipsi accusati a rripuerun t sibi p e r vim duos boues et tres vacas et v iginti octo pecudes in villa vocata Bitugna Slafcouigh. [Testes:] M ilissa M ercotigh, Goicin Dobriglieuigh, Iuancus Iuanouigh” (3. 4. 1442. g.), DAD, Lam enta de foris, XV, 139.19 „Radissa V itchouich de Stagno coram dom ino Rectore ser D am iano de Sorgo fecit lam entum supra Bosidar et Ra- doua^ M ilatouich fratres de Priedolia, hom ines chercechi Stiepani, Tassoua^ Vochotich de Bitugne hom inem Dabi- siui, Budeglia M iloucich, Bogissam Radoucich hom inem Stiepani Sim racouich, dicens quod agressi fuerun t ipsium Radissam supra via publica et acceperunt sibi p e r vim yper- peris trig in ta in m onetis, ducatis octo auri, libras centum cere crude, libras duas sete, gladios ad valorem unius duca­tis, unam spatam valoris ducatorum duorum , anulos duos argenti valoris un ius ducatis, libras quinque de cherm ixi et ipsum vu lnerauerun t in capite et in cossa. Bogossaus Crip- sich soch cu i dedit ducatis octo p ro so^bina” (19. 9. 1449. g.), DAD, Lam enta de foris, XXII, 204.

188

po tv rd iti da su svi op tuženi upravo iz Bitunje, ali m ožem o pretpostav iti da p ripadaju p o d ru č ­ju koje je gravitiralo ovom naselju. Izvjesno je da n a p o d ru č ju Bitunje svoje ljude im a izvjesni vlasteličić D abiživ je r se u pljački iz 1449. godine spom inje Tasovac V ukotić iz B itunje kao njegov čovjek. Pored toga, za p o d ruč je B itunje značajno se vežu ljudi vlastele G rgura Š im raka i Stjepana Š im rakovića (1442, 1449).

* * *

U dubrovačkom zaleđu, n a hercegovačkom p rosto ru , glavna karak teristika p riv rednog ra ­zvoja obilježena je zem ljoradnjom , stočarstvom , trgov inom i zanatstvom . P redm eti pljačke n a p o ­d ru č ju Bitunje pokazuju upravo takva obilježja koja su opća karak teristika n a širem prosto ru . Izvorna pod loga nije d o sta tna da p riv rednu sliku detaljnije upoznam o. O tu d a se izuzetn im čini in ­form acija iz testam en ta V itasa D upovčića iz D ri- jeva iz 1434. godine koji, izm eđu ostalog, sp o m i­nje izvjesnog R adina B ogdanića iz B itunje i dug od devet lukna žita.20 To bi išlo u prilog činjenici o razvoju poljoprivrede, prije svega uzgoju ž i­tarica n a b itun jskom području . N a sličan način in form acija iz sum arnog popisa iz 1468. godine svjedoči o razvoju v inogradarstva n a ovom po- d ruč ju .21

P red uobičajen im n edosta tkom izvora u je d ­n o m segm entu , odlasku radne snage i od lasku na izučavanje zanata osoba s ovog p o d ru č ja u D u ­brovnik , im am o izuzetak. O dlazak radne snage n a dubrovačko p o druč je karak teristika je čitavog zaleđa, naročito obližnjih župa. Takve prim jere p ra tim o i u slučaju Bitunje. Već u p rvom p o zn a ­to m doku m en tu o Bitunji iz m arta 1403. g od i­ne Radoslav Bogdanović ugovara šestogodišnju službu i izučavanje kam enarskog (klesarskog) zanata (artem petrarie) kod k lesara Kranislava

20 „Testam entum Vitas D upouzich de Narente. M CCCCXXXIIII, indictione duodecim a, die decim octauo decem bris, Ragusii. Hoc est testam entum Vitas D upouzich de N arente m o rtu i N arenti ... A ncora m e die dar R adin Bog- danich de Bitugna 9 luchna de form ento. A ncora m e die dar O brad D obrieuich de Brmas luchna 6 de form ento e yper- pe ri 4 e grossos 8 ... azo dato a Radogna m io nieuo yperperi 16 grossos 9 ... Io Vitas son plezo a Iuanis G udelich yperperi 66 grossos 6 p e r O stoia M iloeuich de Praza” (18. 12. 1434. g.), DAD, Testam enta Notariae, XII, 90v.21 Aličić 2008, 158.

R atkovića.22 M arta 1405. godine Pribislav sin B ogdana iz B itunje uz saglasnost m ajke Gojslave obavezao se n a sedm ogodišn ju službu i izučava­nje zanata kod kolara Božitka M ildružića.23

Januara 1430. godine Božićko O bradović iz B itunje, uz jem stvo svoga b ra ta Božidara, obave­zao se na dvije godine službe kod dubrovačkog kanon ika M ateje Ranjine. Za svaku god inu služ­be dogovorena n ak n ad a je b ila po 12 p e rp era .24

22 „Ego Radoslaus Bogdanouich de Bittugno Popaue con- fiteor quod ex certa m ea sciencia et bona voluntate loco me et opera m ea ad Cranislauo Ratchouich pe trario presen ti et recipienti m e ad standum cum eo et artem petrarie capes- cendam et ipsi laborandum et seru iendum usque ad sex an- nos proxim e futuros, p rom ittens et m e obligans stare cum eo usque ad dictum term in u m et eidem fideliter seruire et laborare et facere quem cum que m ichi possibillia com m it- tit facienda eundo, stando et redeundo et eius res et bona fideliter saluare et custodire et de eis non facere fu rtum nec fraudem nec volenti facere consentire et ante d ictum term in u m n o n aufugere nec recedere ab eo absque eius li- cencia. Et si aufugere etc. Et hoc quia ex altera parte dictus Cranislaus p rom ix it et se obligauit dicto Radoslauo facere eidem expensas victus et vestitus condecentes tam infirm o quam sano existenti et eum docere fideliter artem petrarie supra anim am et conscenciam suam et in fine te rm in i dare ei capita dicte artis secundum consuetud inem Ragusii. Ser Paulus de G ondulla judex et ser M arinus M ichaeli de Bona testis” (5. 3. 1403. g.), DAD, Diversa N otariae, XI, 42v.23 „Pribislauus filius B ogdani de Bitugna cum consensu et voluntate Goislaue m atris sue presentis et conscientis locau- it se et oppera sua Bositicho M ildrusich usque ad septem annos proxim e futuros, p rom ictens bene et legaliter seruire sibi et facere om nia sibi possibillia et fu rtum non com itere nec volenti com itere consentire et non recedere ab eo d u ­rante dicto term ino. Et hoc quia dictus Bositichus prom ixit et se obligauit sibi dare v ictum et vestim enta condecentes et in fine d icto rum septem annorum dare sibi capita artis car- pen tarie secundum uxum ciuitatis Ragusii. R enuntiando” (25. 3. 1405. g.), DAD, Diversa Cancellariae, XXXV, 166v.24 „Bosigchus O bradouich de Bithone locauit se et opera sua h inc ad annos duos proxim e fu turos venerabili dom inoM atheo de Ragnina canonico Ragusii, p rom ittens secum stare to to dicto tem pore et ab eo non auffugere nec recedere, scilicet, eidem bene et fideliter seruire et obedire in o m ni­bus licitis et honestis et personam suam operari in Ragusioet extra tam p e r m are quam p e r terram quosquam m itte- tu r p e r ipsum dom inum M ateum et ipsi v ideb itu r et place- bit et res et bona sua fideliter saluare et custodire, nec sibi fu rtum facere nec facere volentibus consentire, im o posse suo pen itus obiuare. Et versa vice idem dom inus M atheus prom isit dictum Bosigchum to to dicto tem pore sanum et infirm um tenere, pascere, vestire, nu trire et hum ane trac- tare m ore Ragusino et idem dare pro eius m ercede singulo anno yperperos duodecim grossorum . Pro quo Bosigcho et quibus precibus Bosigchus siue Bosidar frater dicti Bosigchi se constitu it plegium et principalem de om nibus et singulis suprascriptis obseruantis et ad im plem entis p e r dictum Bo- sigchum fratrem suum . Q ue om nia et singula suprascripta

Juna 1435. godine Stijepko M erkotić iz B itunje vojvode Radoslava Pavlovića (de Bitugne voiuo- de Radossaui) obavezao se n a trogod išn ju službu kod braće B ogdanović uz cijenu od devet p e rp e ­ra godišnje. Kao jem ci za Stjepka se pojavljuju Ivanko Bogdilović, R adoslav Petković i njegov b ra t M iliša M erkotić.25 N a sam om kraju 1435. godine Jurak G ojčinović iz Bitunje, sa svojih 15 godina, uz saglasnost oca G ojčina, obavezao se n a šestogodišnju službu i izučavanje zanata kod obućara R adovana Vlačića. Kao jem ci za Juraka se pojavljuju Radoje Petković i Jurakov otac Goj- čin D obriljević.26

dicte partes simul, vicissim , firm a et rata habere prom ise- run t. R enuntiando” (26. 1. 1430. g.), DAD, Diversa C ancel­lariae, XLVI, 120v.25 „Stiepcus M ercotich de Bitugne voiuode Radossaui lo- cauit se et opera sua h inc ad annos tres proxim e futuros Dabisiuo B ogdanouich presen ti ac nom ine et vice Goichi et T honchi fra trum Bogdanouich conducenti pro quibus se constitu it et de rato prom isit, p rom ittens dictos Goicho et Toncho in Ragusio et extra to to dicto tem pore stare et ab eis non auffugere nec recedere sed ipsius fratribus bene et fideliter seruire et obedire in om nibus licitis et honestis et personam suam solicite et diligenter operari in om nibus agendis d ictosrum Goichi et Tochi et res et bona sua fideli- te r saluare et custodire, nec ipsis fu rtum facere nec comit- tere volentibus consentire, im o suo posse penitus obiuare. Et versa vice dictus D abisiuus prom isit quod dicti Goichus et T honcus to to dicto tem pore sanum et infirm um tenebunt pred ic tum Stipchum et eum nu trien t in d u en t et hum ane trac tab u n t secundum m orem Ragusii et sibi quolibet anno pro sui m ercede dabunt yperperos nouem . Pro quo Stipcho et eius precibus p ro om nibus et singulis suprascriptis pe r ipsum prom issis et obseruandis et attendendis et non con- traveniens Iuanchus Bogdilouich clibanerius, Radossauus Petchouich pelliparius et M ilissa M ercotich frater dicti Stip- chi ad m elius tenen tem nom ine fideuissionis se obligau- e ru n t suprascripto Goicho, Toncho et cuilibet ipsorum . Que om nia et singula suprascripta dicte partes sim ul et vicissim firm a et rata habere p ro m iserun t super se, se et om nia cui- uslibet ipsorum bona. R enuntiantes. Judex et testis u t supra” (15. 6. 1435. g.), DAD, Diversa N otariae, XX, 15.26 „Giuragh G oicinouich de Bitogna annorum circa XV ut dixit dictus pater suus G oizin ibi p resens et om nibus et sin­gulis infrascrip tis consentiens, locauit se et opera sua hinc ad annos sex proxim e fu turos R adouan Vlacich cerdoni, p resen ti et eum pro dicta arte conducenti, p rom ittens se- cum to to dicto tem pore stare et ab eo non auffugere nec re­cedere, scilicet, eidem bene et fideliter seruire et obedire in om nibus licitis et honestis et res et bona sua fideliter saluare et custodire, nec sibi fu rtum facere nec com ittere volenti­bus consentire, im o suo posse p en itus obiuare. Et versa vice idem R adouan prom isit dictum G iurag to to dicto tem pore sanum et infirm um tenere, pascere, vestire, n u trire et h u ­m ane Ragusino m ore trac tare et artem predictam to to suo posse eum docere et in fine dicti te rm in i annorum sex sibi dare p ro eius m ercede capita artis et om nia alia secundum

189

Prem a tužbi iz decem bra 1436. godine sazna­jem o da je B ogdan iz B itunje b io sluga kod Ivana Brakievića. P rem a tužbi, p o d okriljem noći, dok je gazda spavao, on m u je uk rao tri p e rp era .27

O dlazak n a službu i izučavanje zanata u D u ­brovnik , po red p rim am ljiv ih izvora zarade i eg­zistencije, pokazuje i in teres i stanje sredine iz koje se odlazi. Pet ugovora o službi i izučavanju zanata osoba s p o d ru č ja Bitunje pokazu ju da je in teres dom aćeg stanovništva b io vezan za n o v ­čanu zaradu, kao i za izučavanje zanata klesara, kolara i obućara. Izvjesno je da je neko od n jih upo riš ta za dalje svoje poslovanje pronašao i u vlastitoj sredini.

* * *

Prem a p o d a tk u iz ju n a 1435. godine koji sp o ­m inje Stijepka M erkotića iz B itunje vojvode Ra- doslava Pavlovića (de B itugne voiuode Radossa- ui), m oram o kazati da je ovdje svoje ljude im ao i m oćn i vojvoda, koji, istina, gubi svoje pozicije u ju žn im krajevim a države (područje Trebinja) od S tjepana V ukčića Kosače 1438. godine. Uočili sm o da je n a p o d ru č ju Bitunje svoje ljude im ao izvjesni vlasteličić D abiživ (op tužba za pljačku iz 1449. godine spom inje Tasovca V ukotića iz Bitu- nje kao njegovog čovjeka). Teško je znati o kom e se radi. No, najviše veza vlastele za p o d ruč je Bi­tun je lite ra tu ra im a za vlastelu Šim rakoviće, ko ji­m a n a ovom m jestu dajem o red više.

Prvi poznati član ove porodice je G rgur Šim rak. Početkom aprila 1433. godine M iok Ra- dosalić op tužio je B ranka G ojkovića i Bratula Kocieljevića (Kočeljevića), ljude G rgura Šim raka (homines Gregorii Simrach), koji su ga m a ltre ti­rali i opljačkali u po tpunosti. O duzeli su m u u novcu dva perpera , ogrtač, svu odjeću i obuću te

usum . Pro quo G iurag et eius precibus Goizich Dobrilieuich pa te r dicti G iurag et Radoe Petchouich ad m eliustenendum se constituerun t plegios et principales debitorum solutorum super se et om nia cuiuslibet ipsorum dicto R adouano pro om nibus et singulis suprascriptis sibi R adouano prom issis, attendis et obseruandis p e r dictum Giuragh. Q ue om nia et singula suprascripta dicte partes sim ul et vicissim firm a et ra ta habere p rom iserun t super se, se et om nia cuiuslibet eo- ru m bona. Renuntiantes. Judex ser Petrus de Bona et Nicola Stella testis” (28. 12. 1435. g.), DAD, Diversa N otariae, XX, 130v.27 „Iuan Brachieuich coram dom ino Rectore ser Vita de Res- tis conqueritu r supra Bogdanum de Bithone eius famulus. Eo quia dorm iendo secum u n a nocte fu rati sibi fuit yper- peros tres de m arsupio” (12. 12. 1436. g.), DAD, Lam enta de foris, XI, 274v.

ga ran ili u lice. D odano je da je k rajem m aja dug nam iren tužiocu .28 Ne znam o s kojeg su p o d ru č ­ja ova dva čovjeka G rgura Šim raka. Sljedeće sp o ­m injan je je u tužbi iz aprila 1442. godine. Vidjeli sm o da je tad a 12 ljudi G rgura Š im raka (homines Gregorii Simbrach) u Bitunji opljačkalo b raću N ikolu i V ukašina V učim ilovića.29 Jedan od tih ljudi G rgura Šim raka, B ranko K odojević i njegov b ra t Branilo, te M iobra t Radosalić Tulić, kako se navodi u tužbi iz februara 1443. godine, učesnici su pljačke koja se desila n a p u tu iz Ljubinja, kod V jetrenice. M eđutim , tad a za n jih nije navedeno da su njegovi ljudi.30

Poslije se p ra ti Stjepan Šim raković, ali ne znam o u kakvom srodstvu, kao b ra t ili sin G r­g u ra Šim raka. Radi se o tužbi iz sep tem bra 1449. godine kada je, kao što sm o već naveli, Radiša V itković iz Stona zbog pljačke i ranjavanja p o ­digao tužbu p ro tiv ljudi hercega S tjepana Vukči- ća Kosače iz Prijedolja, p ro tiv Tasovca V ukotića iz B itunje, čovjeka Dabiživa, Budelje M ilovčića te Bogiše Radovčića, čovjeka S tjepana Šim ra- kovića (Bogissam Radoucich hom inem Stiepani

28 „M iochus Radossalich coram dom ino Rectore ser A ndrea de Volzo co nqueritu r supra B ranchum G oychouich et su­p ra Bratul Cocieleuich hom ines Gregorii Sim rach. Eo quia dicti acusati abstu lerun t p e r vim dicto M ocho perperos duos, unam clam idem et om nes alias vestis et calcam entam quas et que habebat d ictus M iochus. Et de p lu ri verbauerunt ipsum super facie et fuerun t liuore” (1. 4. 1433. g.), DAD, Lam enta de foris, IX, 236. Sa strane: „1433 die u ltim o m aii cassa de m andato dom ini Rectoris ser Zore de Palm ota et suorum judicium ser M arin i de Restis, ser N atalis de Procu- lo et ser Petrus de Sorgo”, Isto. Na osnovu onoga što je naveo P Anđelić, stječe se dojam da je i G rgur Š im rak učestvovao u ovom događaju, Anđelić P 1999, 64.29 „Nicolaus V ocim ilouigh et Vocasinus eius frater coram dom ino Rectore ser Benedicto de G ondola fecerunt lam en- tu m supra Iuan Tuerdisigh, R adoghnam eius fratrem , Vo- cighnam G oiacouigh, M icoie M iliuoieuigh, R adiuoi Bogo- seuigh, B rancum C odoieuigh, Uglessam Zuglouigh, Petar G oiacouigh, Iuan G rubacigh, Radiuoi eius fratrem , Ratcum Lucarigh et Pocraia^ Zulouigh hom ines Gregorii Sim brach, dicentes quod ipsi accusati a rripuerun t sibi p e r vim duos boues et tres vacas et v iginti octo pecudes in villa vocata Bitugna Slafcouigh. [Testes:] M ilissa M ercotigh, Goicin Dobriglieuigh, Iuancus Iuanouigh” (3. 4. 1442. g.), DAD, Lam enta de foris, XV, 139.30 „M iloua^ M ilutinich et Pribigna Veocouich coram dom ­ino Rectore ser Jacobo de Sorgo fecerunt lam entum supra B ranchum C odoeuich et Branilum et [prazan prostor] eius fratres et supra M ilobrat Radosalich Tulich, dicentes quod dum venirent de Gliubine cum fuerun t apud V etrieniza ipsi dep redarun t p e r vim et acceperunt sibi yperperis viginti, li- bris Lta cere, duos irchos” (5. 2. 1443. g.), DAD, Lam enta de foris, XVI, 116v.

190

Sl. 1. DAD, Diversa Notariae, XX, 19 (15. 6. 1435. g.)

Simracouich).31 Stjepan Šim raković je bio ože­njen M ilicom , kćerkom velikog kneza bosanskog Tvrtka Borovinića, kastelana Visokog. M ilicina m ajka bila je K atarina, kćerka Balše Hercegovića, tj. u n u k a hercega H rvoja V ukčića H rvatin ića .32 Sve to ukazuje n a vlastelinski status Šim rakovi- ća. Januara 1465. godine Vijeće um oljen ih u D u ­brovn iku dalo je dozvolu da se odgovori gospo ­đi M ilici, supruzi S tjepana Š im rakovića i kćerki tad a već pokojnog T vrtka B orovinića.33

Stjepan Šim raković je u m ro prije oktobra 1472. godine. N jegova supruga M ilica tad a je

31 (19. 9. 1449. g.), DAD, Lam enta de foris, XXII, 204.32 H rvojev sin Balša im ao je dvije kćerke K atarinu i D oro- teju, koje su kao jedine nasljednice popola dijelile novac od zakupa kuće i im anja koje je H rvoje Vukčić im ao na p o ­druč ju Dubrovnika. Pynnh 2006, 239; Pynnh 2008, 353-369.33 „Prim a pars est de dando libertatem d. R. et sui m inoriconsilio respondendi dom ine M ilize uxori Stiepani Sem-rachouich filie olim Tuertchi Borouinich” (13. 1. 1465. g.),DAD, C onsilium R ogatorum , XVIII, 117v.

p rim ala svoj dio novca od zakupa kuće herce­ga H rvoja V ukčića H rvatin ića, a u p riznan ic i se navodi da Stjepan Š im rak više nije m eđ u živim a (D om ina M iliza filia olim Tuertchi Borouinich et uxor qua fu i t olim Stiepani Sim rach).34

O n o što se dalje m ože vezati za M ilicu i Š im rakoviće nije baš najjasnije, kao što je to M i- hailo D in ić svojevrem eno u tv rd io i rješavanja ostavio u am anet b u d u ć im istraživačim a.35 Nai-

34 „D om ina M iliza filia olim T uertchi Borouinich e t uxor qua fuit olim Stiepani Sim rach confessa fuit habuisse et recepisse a ser M ichaele B enedicti de Restis qu i tene t do- m um in Ragusio que fuit olim ducis C heruoe ducatos auri viginti p ro to to eo quod spectat ipsa dom ina Milize de af- fictibus dicte dom us pro tem pore preterito com pleto p er to tu m m ensem februarii de 1472. Item a predicto ser Mi- chaele confessa fuit ipsa dom ina M iliza habuisse et rece- pisse iperpero rum quadragin ta p ro affictu sibi spectante de dicta dom o p ro un o anno qui nunc e ruerit et com plebiter p e r to tu m m ensem februarii proxim e fu turis de 1473” (19.10. 1472. g.), DAD, Diversa N otariae, LVI, 118.35 flnH nh 1967, 38.

191

5flMRAC0Vđ#>

Sl. 2. Fojnički grbovnik

m e, već novem bra 1474. godine, kada p rim a n o ­vac od zakupa kuće u D ubrovniku , M ilica je n a ­vedena kao udovica R adoja G rgurovića zvanog Šim raković (D om ina M iliza filia olim Tuertchi Borouinich de Bosna et relicta Radoe Gregorouich dicti Sim rachouich).36 S pravom je Pavo A nđelić ovo nazvao nejasn im do k u m en to m .37 K ada b i­sm o pokušali da razum ijem o nasta lu situaciju, m ogli b ism o pretpostav iti da se M ilica preudala, i to za Radoja, sina G rgura Šim raka, što i n ije n e ­m oguće. Iako posjedujem o jo š n iz in form acija o M ilici, one su n am u to m pravcu m anjkave za p o ­jašn jen ja je r se ona kasnije ne spom inje u vezi sa svojim suprugom (1475, 1476, 1478, 1479, 1480, 1495).38 Prem a literaturi, iz b raka S tjepana i M i-

36 „D om ina M iliza filia olim Tuertchi B orouinich de Bosna et relicta Radoe G regorouich dicti S im rachouich confessa fuit habuisse et recepisse a ser M ichaele Benedicto de Restis yperperos quadragin ta p ro m edietate spectante ipsi dom ine M ilize de affictu dom us que fuit olim C heruoe cherzechi in qua ipse ser M ichael habitatis, videlicet, pro uno anno pret- erito et com pleto p e r to tu m m ensem februarii de 1474” (6.11. 1474. g.), DAD, Diversa N otariae, LVIII, 134.37 Anđelić P. 1999, 64.38 „D om ina M ilica [prazan prostor] filia olim Tuertchi Bo­rouinich” (27. 11. 1475. g.), DAD, Diversa N otariae, LIX, 163v; „D om ina M iliza olim T uertchi Borouinich” (6. 8.

lice b io je V ladislav Šim raković koji se spom inje 1507-1514. god ine.39 Ovoj lozi p rip ad a i vojvoda Petar Pavlović (Kovski) Šim raković, spom enut 1508. godine,40 vjerovatno Petar Pavlović iz roda V latkovića.41 T im e se ne iscrplju ju sve poznate inform acije o Šim rakovićim a, naročito poveza­n im za donji to k N eretve, za pod ru č je župe Žaba, ali njihove veze s B itunjom očito su prestale dav­n o prije, već s osm ansk im osvajanjem Bitunje.42 B itunja je kao osm anski posjed već 1468-1469. godine zabilježena u su m arn o m pop isu B osan­skog sandžaka.43 Značaj Š im rakovića ogleda se i u tom e što je n jihov ro d n a značajnom m jestu m eđ u pozn a to m bosanskom vlastelom uvršten u ilirske grbovnike.44

* * *

N ajznačajnije dom aće vrelo u h istoriji Bitu- n je su stećci. N a ovom m jestu dem o n striram o ih istraživanjim a Šefika Bešlagića. U zaseoku Z abr­đ u kod sela G orn ja B itunja 282 stećka se nalaze n a četiri m jesta, u Z akuku, Potkuku, Lokvam a i Babi. Sva m jesta su pažljivo odab rana i nalaze se u blizini pu teva u ravnom i is taknu tom te re ­n u u o dnosu n a svoju okolinu. O ni se datira ju širokookvirno s XIV i XV stoljećem . U Zaku- ku u sred in i nekropole nalaze se tragovi crkve. R aspored stećaka oko crkve pokazuje da je crkva posto jala i u vrijem e stećaka. U P otkuku je jed n a od najvećih nek ropo la koja s 241 stećkom zau ­zim a p ro sto r p rom jera 70 x 40 m . U glavnom se rad i o stećcim a u ležećim osnovn im oblicim a, tj.

1476. g.), Isto, LX, 99; „D om ina M iliza filia olim Tuertchi B orouinich” (19. 1. 1478. g.), Isto, LXIII, 10v; „D om ina M i­liza olim Tuertchi Borouinich” (15. 4. 1479. g.), Isto, 191; „D om ina M iliza filia olim Tuertichi Borouinich” (14. 11. 1480. g.), Isto, LXV, 50; „Tutoris dom ine M ilize olim Tuer-chi B orouinich” (23. 12. 1495. g.), Isto, LXXV, 166; Pynnh 2008, 366-367.39 flMHMh 1967, 38; Anđelić P. 1999, 64; Pynnh 2008, 367.40 „Ego Petrus Paulouich C ouschi voiuoda Sim arachouich principalis debitor et ego presbiter N icolaus Barneus ple- gius et tanquam principalis confitem ur quod super nos et om nia bona nostra obligam us nos dare et soluere M arino Petri R adagleuich ducatos auri v iginti quinque usque ad m enses sex proxim e futuros. Sub pena X pro cento. Tenente se etc. R enuntiando etc. Hec autem carta etc. Judex et testis u t supra” (29. 4. 1508. g.), DAD, D ebita N otariae, LXVI, 101; Pyawh 369.41 Pynwh 2008, 367.42 Vladislav Šim raković i njegova supruga Anuela im ali su sina Pavla, Pynnh 2008, 367-368.43 Aličić 2008, 158.44 Pynwh 2006, 239-240; Fojnički grbovnik 2009, 70, 195.

192

za Ljubinje.

S l. 1. S k ic a te re n a .

Sl. 3. Bitunja

praviln i oblici i veći broj njih im a dekorativne i sim bolične reljefne m otive. N a 160 stećaka u o ­čena su 34 raznovrsna reljefna m otiva (krst, p o ­lum jesec, svastika, rozeta, vijenac, štit s m ačem , ru k a s m ačem i dr.). U isto vrijem e, n ijedan ste­ćak nem a natpis.45

Zaključak

O skudnija izvorna pod loga i nedosta tak literatur- n ih p ris tu p a d jelim ično ograničava, ali ne sp rje­čava p rezen tiran je historije B itunje u srednjem vijeku. B lizina Stoca, vlastela Šim rakovići i stećci predstavljaju polazišta za njegovo razum ijevanje. O stvareni uv id u pisane izvore D ubrovačkog a r­hiva pokazuje da B itunja predstavlja naselje koje je svoju afirm aciju na historijskoj pozorn ic i p o ­najviše dobilo zahvaljujući p rom etno j pu tno j k o ­m unikaciji koja je prolazila lin ijom Stolac-Ljubi- nje. P riv redna d im enzija ove kom unikacije dala je Bitunji tip ične karakteristike živahnog h u m ­skog (hercegovačkog) naselja tokom XV stoljeća. B itunja se p rv i p u t spom inje u izvorim a m arta 1403. godine, no n jena srednjovjekovna starost je svakako duža. N jegova p riv redna osnova počiva na zem ljoradnji i stočarstvu. Č esto se spom inje kao m jesto pljačke i kao pod ručje s kojeg m ladići odlaze na šegrtovanje u D ubrovnik . Č itavo p o d ­ručje poznato je po p risustvu Vlaha. Uz B itunju se svakako povezuju Vlasi. Ipak još uvijek n e d o ­staju konkre tn ije in form acije p u tem kojih b ism o sa s igurnošću identificirali i po nazivu precizirali po jed ine katune i vlaške skupine. Stanovnici su vazali vlastele Šim rakovića i Pavlovića. Stećci na ovom p o d ru č ju u Z akuku, Potkuku, Lokvam a i Babi ukazu ju n a tip ičn u razvijenu lokalnu h e r­cegovačku sred inu dubrovačkog zaleđa u razvije­n o m sredn jem vijeku.

Sl. 4. Motiv na stećku u nekropoli Baba

u obliku sanduka. Istak n u tu poziciju im a jedan stećak u Potkuku koji je d im enzija 255 x 244 x 42cm. O brada stećaka je b ila dobra, na što ukazu ju 45 Bešla.gić 1 9 6 4 , 7 9 - 1 0 1 .

193

Summary Literatura

From the history of Bitunja in the Middle Ages

(On the occassion of the first mentioning in the written sources)

Deficient source background and the lack of the literary approaches partly limit, but not completely beset the presentation of the history of Bitunja in middle ages. Closeness of Stolac, Šimrakovići nobil­ity and stećci are representing the starting point for the better understanding of this place. Insight in the written sources from Dubrovnik archive shows that Bitunja represents a settlement which receives his af­firmation at the historical scene thanks to the trans­port road communication between Stolac and Ljubin- je. Economic dimension of this communication gave to Bitunja typical character of the airy settlement of Hum (Herzegovina) during the 15th century. Bitunja is mention in the sources in March 1403, but its medi­eval age is definitely older. Its economic potential lays on the agriculture and animal husbandry. It is often mentioned as a place of the robbery and as a area from which young men were leaving to Dubrovnik for ap­prenticeship. This whole area is known for the Vlachs. Bitunja is also associated with Vlachs. Nevertheless, more concrete information that could be used in identification and precise specification of katuns and groups of Vlachs are still missing. Population of this area are vassals of Šimrakovići and Pavlovići. Stećci of this area in Zakuk, Potkuk, Lokve and Baba point to the typical local developed Herzegovinian envi­ronment of Dubrovnik’s hinterland in the developed Middle Ages.

Aličić, A. S. 2008, Sumarni popis sandžaka Bosna iz 1468/69. godine, Islamski kulturni centar, Mostar 2008.

Anđelić, P 1999, Srednjovjekovna humska župa Žaba, u: P Anđelić / M. Sivrić / T. Anđelić, Srednjovje­kovne humske župe, ZIRAL, Mostar 1999.

Anđelić, P. / Sivrić, M. / Anđelić, T. 1999, Srednjovje­kovne humske župe”, ZIRAL, Mostar 1999.

Anđelić, T. 1999, Srednjovjekovna župa Dubrave, u: P. Anđelić / M. Sivrić / T. Anđelić, Srednjovjekovne humske župe, ZIRAL, Mostar 1999.

Bešlagić, Š. 1964, Stećci u Bitunjoj, Naše starine IX, Sarajevo 1964.

ffuHuh, M. 1967, XyMCKo-Tpe6un>CKa BnacTena, CpncKa aKageMuja HayKa u yMeTHocTU, ThceĆHa U3gan>a 397, Ogeaerne gpymTBeHux HayKa 54, Beorpag 1967.

Fojnički grbovnik 2009, Fojnički grbovnik, Prir. D. Lovrenović / E. O. Filipović, Rabic, Sarajevo 2009.

Mumuh, C. 1996, XyMCKa 3eMaa, Beorpag 1996.Opačić, N. 2011, Hudi Bitek, Vijenac 453-455, Zagreb

14. 7. 2011.Pyduh, C. 2006, BnacTena MnupcKor rpdoBHUKa,

McropujcKu uHCTUTyT, Beorpag 2006.Pyduh, C. 2008, O Kyfru XpBoja ByKuufra XpBaTUHufra

y flydpoBHUKy, McropujcKU uaconuc 56, Beorpag 2008.

Vego, M. 1981, Ispisi iz Historijskog arhiva u Dubrov­niku o srednjovjekovnoj Hercegovini, Hercegovi­na 1, Mostar 1981.

194

Godišnj ak/Jahrbuch 2014,43:195-216 DOI: 10.5644/Godisnjak.CBI.ANUBiH-43.47

Rezultati zaštitnog iskopavanja na lokalitetu tekija na Vrelu Bune u Blagaju kod Mostara

Enver ImamovićS ara jevo

Uvod

N am jera M edžlisa Islam ske zajednice u M ostaru da obnovi nekadašnji kom pleks tekije u Blaga­ju n a vrelu Bune kod M ostara zahtijevala je da se p re th o d n o n a to m lokalitetu obave p o trebna arheološka istraživanja. Iskopavanja su započela ok tobra m jeseca 2007. godine i tra ja la su tr i g o ­dine p o d rukovodstvom pisca ovih redova. E ki­p u su sačinjavali jo š H asan Em inović dokum en- tarista , dipl. ing. arh. Sead P in tu l iz M ostara i mr. A dnan K aljanac s K atedre za arheologiju Filozof­skog fakulteta u Sarajevu. Svima ovom prilikom iskazujem veliku zahvalnost za p lo d n u su radn ju i pom oć, kao i v rijedn im rad n ic im a koji su n e u ­m o rn o s nam a kopali i prekopali sav tekijski p ro ­stor i n jegovu užu okolicu.

Iako n am je p rim arn i zadatak b io da se is tra ­že tragovi kom pleksa nekadašnjeg tekijskog zd a­nja, pokazala se p o treb a da se izvrše m nogo šira istraživanja. A m bijen t i sadržaj lokaliteta je takav da je svakako m orao privući pažn ju ljudi već u dalekoj p rošlosti p a je istraživanjim a obuhvaćen širi prostor. To se pokazalo opravdan im je r su dobijena neočekivana i veom a korisna saznanja o ovom lokalitetu i njegovoj užoj okolici.

Vrelo Bune s tek ijom predstavlja jed instvenu p riro d n u pojavu. Tu je p riro d a kao m alo gdje stvorila ljepo tu koju čine visoke i zastrašujuće litice u čijem po d n o žju izbija og rom na rijeka. Takav am bijen t p rivukao je pažn ju ljudi još u kam eno doba prije sedam -osam hiljada godina, ako ne i ranije. P rivredne, strateške i geografske pogodnosti lokaliteta takve su da su se tu ljudi naseljavali h iljadam a godina, počev od kam enog doba do današnjeg dana.

D otičn i lokalitet do sada nije arheološki is tra ­živan, iako su postojale indicije da je bogat kao i njegova šira okolica. N ajpoznatije nalazište u tom p ro sto ru je Zelena pećina koja se nalazi u liticam a iznad vrela. U njoj su o tkriveni ostaci ljudi iz rane faze m lađeg kam enog doba. Postoji jo š jed an lo ­kalitet iz tog razdoblja od ranije poznat. Nalazi se u nedalekim V ranjevićim a. Tokom naših istraži­vanja o tkriveno je treće takvo nalazište (Vučje To­čilo), koje se također nalazi u liticam a iznad vrela Bune. To sve govori da je vrelo Bune sa svojim liticam a privlačilo ljude u svim epoham a.

Ovaj kraj je bogat nalazim a i iz m eta lnog doba. To p o tv rđu ju b ro jn a g rad inska naselja kao i tum uli, m eđ u kojim a su: G rad ina Blagaj, M ate­ra (B lagaj-O rah), Bunsko (B lagaj-V inogradine), K osorska glavica (Kosor), G om ile (D onje G no j­nice - R udine), H u m O soje i O građ (H odbina), G orica (B una - Suho Polje), Đ ulića O grade (G u- bavica), Križ (D račevica), Povitine (K okorina - G rad ina), Buna, G rad ina (Biograci), K ićin (M alo Polje) itd .1

Tokom naših istraživanja reg istrirano je još jed n o g rad insko naselje. Nalazi se nedaleko od lokaliteta M ali g rad sm ješteno kod b rd a O rlova- ča, udaljeno od blagajske tvrđave oko 800 m etara u pravcu istoka. U m eta lno doba ovaj dio H er­cegovine, pa tako i okolicu današnjeg Blagaja, naseljavali su ilirski D aorsi ko jim a je središte bila g rad ina n a O šanićim a kod Stoca. Jedno od njihov ih g rad insk ih naselja nalazilo se i n a b rd u iznad vrela Bune, n a m jestu gdje se danas nalaze ostaci srednjovjekovnog g rada Blagaja.

M ože se zasigurno tv rd iti da je snažni izvor Bune koji izbija ispod visoke litice b io p rim aran

1 A rheološki leksikon III 1988, 286-287, 290-309.

195

196

Sl. 2. Tvrđava Blagaj

Sl. 3. Ostaci stare tekije

faktor koji je privlačio pažnju ljudi u proteklim epoham a. V oda je i u preth istorijsko doba igrala važnu ulogu u duhovnom životu ljudi. D a su i Iliri slijedili ovaj ku lt p o tv rđu ju odgovarajući a r­heološki nalazi n a d ru g im stranam a. U Privilici kod B ihaća o tkriveno je jed instveno svetište p o ­svećeno bogu voda. Uz tam ošnje vrelo o tkopan je sloj debeo preko 2 m koji je sadržavao obilje kostiju dom aćih životinja, uglavnom jaraca. Radi se o ostacim a žrtava p rinesen ih bogu - zaštit­n iku izvora. P ronađen i su i kam eni žrtvenici s natp isim a (iz rim skog doba), u ko jim a se spo ­m in ju im en a osoba koje p rinose žrtve. V ažnost ovih spom enika je ta što se za rim skog boga voda N ep tu n a (grčki Posejdon) navodi ilirski naziv: Bind, ili kako stoji u natpisu: B ind N eptun .2

N a p o d ru č ju Bosne i H ercegovine p ro n ađ e ­ni su spom enici posvećeni i d rug im zaštitn ic im a voda. To su nim fe. O vo se s razlogom navodi je r je ovdje upravo riječ o prošlosti Blagaja, o d n o ­sno o vrelu Bune. O nakvo kakvo jeste nije m oglo ostati izvan in teresa ljudi koji su već u p re th is to ­rijsko doba njegovali ku lt vode. Svakako su se i neolitski stanovnici Zelene pećine i Vučjeg točila

2 O k u ltu boga Binda: Im am ović 1997, 95-101, 338-344.

naselili u liticam a upravo zbog vrela koje izvire u pod n o žju tih litica. Isti slučaj je bio u m etalno doba kad su ilirski stanovnici naselili pećinu u litici iznad vrela kao i g rad inu Blagaj n a v rhu liti­ca. N a istom m jestu su kasnije R im ljani, a nakon n jih Bizantinci, im ali naselje i tvrđavu, a tako je bilo i u srednjem vijeku.

G radn ja tekije uz vrelo, do čega je došlo n a ­kon tu rskog osvajanja ovih krajeva, također je b ila u uskoj vezi s ku ltom vode koja i u islam u im a od ređeno značenje. Zadivljujući am bijent kakav p ru ža ovo vrelo po svem u je odgovarao predodžbam a derviša o vod i kao izvoru života i snazi duhovnog nadahnuća . To je razlog d a su ovdje n ad sam im vrelom podig li tekiju koja je opstala do današnjeg dana i koja je v rem enom stekla veliki ugled m eđu vjernicim a. Kao takva i danas je m jesto svakodnevnog hodočašća kako v jern ika tako i tu rista . Jednom godišnje, u m jese­cu m aju, kada se održava dova, okupi se n a dese­tine h iljada ljudi.3 Uz Ajvatovicu kod Prusca, ovo je najpoznatije i najposjećenije dovište u Bosni i H ercegovini, p a i šire. I ta činjenica je b ila in ­d ikator h isto ričarim a i arheolozim a da se ovom

3 O tekiji: M ičijević 2004.

197

Sl. 6. Lule

lokalitetu posveti posebna pažnja. Bilo je logič­no pretpostav iti da se rad i o okupljanju koje im a m nogo dublje korijene od islam a, što se tokom iskopavanja i dokazalo.

Bilo je p lan irano da se istraži sam o uži tekij- ski p ro sto r koji se nalazi neposredno uz vrelo, onaj dio koji je zaprem ao kom pleks nekadašnjih tekijskih zgrada. D o naših istraživanja tu se n a ­

lazila sam o m anja zgrada, koja je služila p o tre ­b am a derviša, i uz n ju tu rbe. P rosto r koji je bio do stupan za istraživanje bio je dosta skučen. S istočne i sjeverne strane nalaze se litice. Izm e­đu n jih i rijeke je sasvim uska površina tako da n izvodno o d gro tla vrela jedva da im a m jesta za uzan i p ristupn i put. Z bog skučenosti p rosto ra posto jeća tekijska zgrada djelim ično je p o d ig n u ­ta na podzidu iznad vode.

Iskopavanje u arealu starog tekijskog kompleksa

I prije iskopavanja m oglo se od red iti gdje se nalazila stara, to jest p rvo b itn a tekijska zgrada koja je b ila u p lanu naših istraživanja. A naliz i­rajući posto jeću izvornu g rađu koja se odnosi na nju, došlo se do saznanja da je predstavljala dosta veliki kom pleks. Uz ponek i p isan i p oda tak o njoj, m ogli su se uočiti n jen i tragovi i na te ­renu. N a nek im m jestim a još su se prim jećivali ostaci zidova. Z a n jeno po tpun ije identificiranje od velike koristi bili su fotografski snim ci n a ­stali k rajem 19. stoljeća. N a n jim a se lijepo vide u ru šen i zidovi, n a nek im m jestim a u v isinu do drugog kata. N a osnovi toga m oglo se zaključiti da je staro tekijsko zdanje bilo većih d im enzija složenog sadržaja. O d svega toga do naših dana nije preostalo ništa. Još uvijek postojeća m anja zgrada koja služi po treb am a derviša i uz nju tu r ­be novijeg su datum a.

D a o d starog tekijskog kom pleksa do danas nije preostalo n išta im a p u n o razloga. Pisana g rađa govori da je tekijsko zdanje u svojoj dugoj p rošlosti b ilo ne jed n o m rušeno. U rušavale su ga grom ade koje su padale na njega s litica. Sam o u posljednja dva stoljeća o tkad se to p ra ti zabilje­ženo je sedam takvih slučajeva, tako: 1717, 1851, 1885, 1952, 1974. i 1977. godine.4 Posljednji pu t se to dogodilo 2008. godine tokom naših iskopa­vanja. O tom e svakako treb a voditi raču n a kada se govori o h istorija tu ove tekije, kao i g radn jam a koje su se tu nalazile prije nje. N akon prve p o d i­gnute tekije krajem 15. ili početkom 16. stolje­ća, kroz razdoblje više o d četiri sto tine godina, nakon svakog rušen ja ili oštećenja p oduzim ana je obnova što je dovodilo do p rom jena njenog izgleda, sadržaja i dim enzija.

4 Mičijević 2004, 79-80.

198

Sl. 7. Dio stubišta

Skučeni p ro sto r i n a n jem u posto jeći objekti n isu dozvolili da se istraživanja obave planski. N ije bilo m oguće istražiti čak n i svu površinu koju je zaprem ao stari tekijski kom pleks. S k o ­pan jem se započelo n a lijevoj stran i p ristupnog p u ta u tekiju, na m jestu gdje su se od ranije m je­stim ično nazirali ostaci zidova. I na fotografija­m a s kraja 19. stoljeća tu se vide. Površina koja je n a tom m jestu stajala na raspolaganju za iskopa­vanje iznosila je nekih 120 m 2 (k. č. 3/56).

Kako se rad i o p ad in i s kam enom pod logom s koje su kroz dugo razdoblje k iše spirale m aterijal i preko koje je d jelim ično vodio suvrem eni p r i­stupn i p u t u tekiju, slojevi su b ili dosta plitki. N a tem elje i p reg radne zidove naišlo se m alo ispod površine. O tkopane su ukup n o četiri prostorije. D ebljina vanjskih zidova iznosi 0,70, p reg radn ih 0,40 m. O d prve p rostorije s južne strane saču ­vao se tek dio vanjskog z ida u dužin i jed n o g m e­tra. D im enzije sljedeće p rostorije u pravcu litice iznose 4,40 x 2,96 m . U z vanjski (sjeverni) zid naišlo se n a ostatke odžaka (ognjišća), tip ičnog za osm ansko doba. U cijelosti je ostalo sačuvano sam o vatrište (dim . 0,83 x 0,73, debljina podloge 0,5 m ). Sačuvan je i dio d im n jaka (p rom jer 0,50 m ). Ispod podloge vatrišta nalazi se m alo sp re­

m ište uk rašeno s tr i luka o rijen talnog izgleda. V jerojatno je služilo za držanje p o su đ a ili drva.

D o odžaka s desne strane sačuvao se dio pod- z ida širok 0,80, dug 2 m. M oguće d a je služio kao k lupa (bankina) ili kao ležaj. N a supro tnoj stran i od odžaka nalazio se ulaz, širok 0,85 m , s kam e­n im pragom širine 0,30 m. U n u ta r p rostorije n a ­šao se veći broj kam en ih p loča razn ih d im enzija debljine 3,5 cm. N esum njivo se rad i o krovnim p ločam a n a što upućuje njihova g ru b a obrada. O d p red m eta svakodnevne upo trebe nađeno je više u lom aka lu la bolje izrade način jene od p ro ­čišćene crvene gline s g laziranom površinom . U jed n o m slučaju v ra t o tvora za sp rem nik d u h an a uk rašen je n izom žigosanih o tisaka rom bo idnog izgleda.

D o ove p rostorije o tkopana je još jed n a p ro ­storija (d im enzije: 4,40 x 2,76 m ). Sastoji se od dva nivoa s visinskom razlikom 0,60 m. Iz d o ­njeg u gorn ji nivo vode četiri kam ene stepenice. G orn ji nivo, od n o sn o p la tfo rm a (d im enzije: 2,76 x 1,34 m ), im a kam eno popločanje, a donja ka l­d rm u način jenu od sitn ih riječn ih oblutaka. R i­ječ je o stub ištu od kojeg su se u k am enom p o d u gornje p la tform e sačuvala dva p litka udubljen ja u razm aku 1,5 m. Služila su za ležišta g reda koje

199

Sl. 8. Oslikana žbuka

su nosile drveno stepenište kojim se penjalo na gorn ji kat.

Iza ove p rostorije o tkopana je još jed n a (d im . 5,55 x 4,40 m ), s dobro sačuvanim zidovim a v i­sine 2,5 m . P od p rostorije je napravljen od sitn ih riječn ih oblu taka (kaldrm a). U p odnožju sjever­nog, vanjskog zida, čitavom njegovom dužinom nalazi se po d z id širok 0,67 i visok 0,50 m. Nije jasno kakva m u je b ila nam jena, kao n i nam jena sam e prostorije. M oguće d a je riječ o hajatu ( tr i­jem u) u kom e je po d z id služio za sjedenje.

V rijedan nalaz u ovoj p rostoriji su bro jn i u lom ci kam en ih p loča debljine izm eđu 7 i 14 cm , presvučene tan k im slojem fine žbuke oslika­ne v išebojnim floraln im i linearn im m otiv im a u kom binaciji žute, plave, crvene, bijele i oker boje. N eki o d u lom aka se blago savijaju što upućuje na to da se rad i o z idn im okvirim a p rozo ra n a luk koji su p ripadali p rosto rijam a n a gorn jem katu. U svim o tkopan im prosto rijam a n ađ en a je veća količina kovanih većih i m an jih k linova (Tab, 1, 1), konjsk ih po tkova i d rugog sitnog m aterijala, (Tab. 1, 2), halki od v ra ta (Tab. 1, 3), jed an s ta ­rinsk i džepn i sahat (Tab. 1, 4) i u lom aka lončića keram ičkih peći te u lom aka keram ika (Tab. 1, 5,6). Sav iskopani m aterijal p rip ad a osm anskom dobu.

Po završetku o tkopavanja ove p rostorije n a ­stavilo se s kopanjem daljnjeg slobodnog p ro s to ­ra u pravcu litice. R adi se o površin i cca 100 m 2 s debelim slojevim a za koju se m oglo pretpostav iti

d a tak o đ er sadrži nalaze. Ispod h u m u sa debljine cca 0,60 m ukazale su se velike kam ene grom ade koje su tu nesum njivo dospjele obrušavanjem s litica. N alaz većih kom ada žbuke ispod n jih n a ­lagao je da se p rekopa sav taj p rosto r u nad i da će se naići na ostatke arhitekture. N a taj se način doprlo u d u b inu od 6 m, ali su očekivani nalazi izostali.

Potom se nastavilo kopati uz sam u liticu još dublje gdje sm o otvorili sondu veličine 2 x 3 m. Već na dub in i od 0,50 m naišlo se n a živo tin j­ske kosti, garež (Tab. 2, 1) i u lom ke crvenkaste i tam n e preth istorijske (željeznodobne) k eram i­ke (Tab. 2, 2, 3). Takvi nalazi su slijedili sve do dubine od 2,5 m . D ublje nije bilo m oguće k o p a­ti je r se po tkopalo ispod og radnog zida i dijela tu rbetske zgrade koja se tu nalazi p a je prijetila opasnost od obrušavanja. Iz tog razloga nije do kraja p re tražen k u ltu rn i sloj n a tom dijelu te rena pa je ostalo neizvjesno do koje dubine ide, uz n a ­p o m en u da se p ru ža u pravcu ispod turbetskog objekta i dvorišta iza njega.

Iskopani keram ički u lom ci p ripadaju želje­znom dobu. Kako su izm iješani sa životinjskim kostim a i gareži, to ovom lokalitetu daje p osebnu notu . To, naim e, po tv rđu je da je am bijent ovog v rela s razlogom ovdje privukao ljude još u p re t­h istorijsko doba, što se svakako dovodi u vezu s ku ltom vode, o čem u je naprijed bilo riječi. Ke­ram ika, kosti životinja i garež navode n a pretpo-

200

stavku da se rad i o tragovim a prinošen ja žrtava bogu vode, odno sn o izvora.

A naliza fotografija tekijskog kom pleksa s k ra ­ja 19. stoljeća pokazuje da je sadašnji p ristupn i p u t kojim se dolazilo u tekiju vodio do ulaza koji se nalazio u sred in i zgrade. D io koji se nalazio s lijeve strane današn jeg p u ta tek je m ali kom ad njegovog sjevernog krila, dok se osta tak zgrade krije ispod p u ta i površine koja se p ru ža do obale rijeke.

Stare fotografije pokazuju i to da je do tičn i p u t v rem enom m ijenjao pravac u rad ijusu dese­tak m etara. To je navelo n a pretpostavku da se ispod njegovog sadašnjeg pravca također nalaze k u ltu rn i slojevi. D a bi se to provjerilo, počeli sm o kopati u onom njegovom dijelu koji se nalazi dvadesetak m eta ra ispred donedavno postojeće prve kapije (k an a ta ) k roz koja se ulazi u dvorište tekije. P retpostavke da se ispod nalaze stariji k u l­tu rn i slojevi pokazale su se opravdanim . Sam o u jednoj sond i (dim . 2,5 x 2,5 m ) iskopano je n ek o ­liko u lom aka k am en ih stupova (Tab. 3, 1) i d ije­lova kapitela (Tab. 3, 2), što p rip ad a arh itek tu ri osm anskog doba, to jest staroj tekijskoj zgradi. N a jed n o m od u lom aka stupa uparan je kraći tekst n a arapskom p ism u (Tab. 3, 3). D aljnje pre- kopavanje nije bilo m oguće je r se rad i o jed inom p ris tu p n o m p u tu ko jim se dolazi u tekiju i kojim svakodnevno prolaze b ro jn i n jen i posjetioci pa je taj dio te ren a ostao neistražen.

K opanje sm o nastavili s d ruge strane p ris tu ­p nog puta, n a uskom p ro sto ru koji se nalazi uz rijeku i gdje se donedavno nalazio san itarn i čvor. M oglo se prim ijetiti da njegova g radn ja djelim ič- no leži na supstrukcijam a čija je s truk tu ra i sastav žbuke ukazivao n a m nogo stariji datum . M oglo se također prim ijetiti da se taj zid jed n im dijelom , u dužin i oko 2 m , blago savija p rem a unutrašnjosti, što je podsjećalo n a apsidu. To je bio razlog da p riđem o prekopavanju cijelog slobodnog p ro sto ­ra da bi se ustanovilo o čem u se radi.

N akon što je u cijelosti o tkopan taj dio zida, pokazalo se da se zaista rad i o apsidi. N astavili sm o s otkopavanjem njegovog zapadnog, u zduž­nog dijela. Istočn i dio zida (onaj od strane rijeke) m ogao se sam o djelim ično p ra titi je r je to o n e­m ogućio san ita rn i čvor koji je n a n jem u sagra­đen. D a bi se p retražio p rosto r koji su om eđavali o tkriveni zidovi s apsidom trebalo je raskopati k a ld rm u p ristupnog p u ta u dužin i desetak m e ta ­ra. T rud se isplatio. N a koncu je o tkopan objekt

Sl. 9. Ulomci stupova

Sl. 10. Dio zida apside

Sl. 11. Komadi estriha

201

Sl. 12. Ulomak ukrasne arhitekture

čije d im enzije iznose 6,30 x 5,70 m , sa zidovim a debelim 0,70 m . I apsida je u cijelosti o tkopana (dim .: širina 4,5 i d u b in a 1,70 m ). O bjekt je o ri­jen tiran istok-zapad, kako je nalagala situacija na terenu. U laz je bio n a sjevernoj strani, širok 1,10 m. Preko sred ine objekta nak n ad n o je izgrađen pop rečn i zid širine 0,80 m , koji je v jerojatno p r i­padao starom tekijskom kom pleksu.

U istočnom dijelu p rostorije naišlo se n a d jeli­m ično sačuvan p o d n i p rem az (estrih ), postavljen na pod logu način jenu od sitn ih riječn ih obluta- ka. Sastoji se od kvalitetne krečne m ase koja u sebi sadrži sitno d rveno iverje. Riječ je o p o seb ­noj v rsti izolacionog estriha u kojem , um jesto istucane opeke, d rveno iverje im a dvostruku funkciju: da služi kao vezivo i da pobošlja izo ­laciju koja se postiže na način što se v rem enom iverje reducira ili ga p o tp u n o nestane (istruhne), nakon čega se stvaraju šupljine, o dnosno zračni vakum što pobošljava izolaciju.

A psida i estrih b i upućivali n a to da se rad i o an tičkom zdanju. M oguće da se rad i o k asn o an ­tičkoj bazilici. O no što stvara sum nju da se rad i o zdanju iz antičkog doba jeste estrih koji ne sa ­drži istucanu opeku, dok s d ruge strane elem ent apside nedvojbeno upućuje n a antičko, odnosno na kasnoantičko doba. D a se rad i o bazilici, to jest o ku ltnom objektu, po tk rijep ila bi čin jenica da b i m u po svem u odgovarao am bijen t izvora i visoke litice. Taj am bijent je svojevrem eno p riv u ­kao i derviše, a p rije toga v jerojatno i sljedbenike bosanske hereze (bogum ile), za koje se zn a da su

Sl. 13. Kamano popločanje jedne od otkopanih prostorija

im se ku ltn a m jesta najčešće nalazila uz izvore, u p ećinam a i sličnom am bijen tu .5

Po završetku o tkopavanja objekta s apsidom , nastavilo se kopati n a p ro sto ru koji se odatle p ru ža u pravcu tekije. P rekopana je sva slobodna površina u dužin i 8 m . O bjekat san itarnog čvora koji je u novije vrijem e izgrađen n a ovom m jestu znatno je un ištio starije tragove gradnje. O tk o p a­ne su dvije p rostorije koje su pripadale starom te- kijskom kom pleksu. D im enzije prve su 4,80 x 3, d ruge 4,80 x 4,20 m. Z idovi, koji su bili zatrpani, sačuvani su do visine 2 m. U prvoj p rosto riji p o d je im ao kam eno popločanje. N ivo izm eđu p ro ­storija iznosi 1 m. Po sred in i d ruge p rostorije n a ­k n ad n o je izgrađen p reg radn i zid, zapravo su h o ­zid, debljine 0,40 m. U laz se nalazio n a istočnoj stran i p rem a rijeci. U sjevernom zidu otkriven je zazidan p rozor m anjih dim enzija.

U obje p rostorije našlo se više u lom aka ke­ram ičkih peći (lončića), zatim željeznih klinova razn ih d im enzija, nekoliko sjeciva od nožića, konjskih po tkova i ob rađen ih kam en ih ploča. Iskopan je i jed an reljefni u lom ak u k rasne a r­h itek tu re s u p aran o m b o rd u ro m koja uokviruje kvad ra tnu površinu (dim . 0,8 x 0,14 m)

S otkopavanjem ovih p rosto rija bilo je za­vršeno iskopavanje tekijskog p ro sto ra u onom opsegu i d inam ici kako je bilo predviđeno, o d ­nosno koliko je dozvoljavala situacija n a terenu. Ustvari, istražen je tek dio areala koji je p ripadao staroj tekiji. Veći dio te rena ostao je nedostupan . Postojeća tekijska zgrada, tu rbe , dvorište ispred tekije, ka ld rm isan i p ris tu p n i p u t te san itarn i čvor

5 Rački 1870, 191-192; H adžijahić 1977, 42, 84; Jalimam 1998.

202

predstavljali su prepreke zbog kojih se te ren nije m ogao u cijelosti prekopati.

P retpostavka da i dvorište koje se nalazi ispred stare tekijske zgrade i tu rb e ta sadrži građevinske ostatke iz pro tek lih epoha dokazali su nedavni slučajni nalazi do kojih je dolazilo u nekoliko n a ­v rata kada je nabujala B una odran jala p o tpo rn i zid dvorišta. Tom prilikom su se ukazali stariji z i­dovi za koje je neizvjesno kojoj epohi pripadaju . T akođer je bilo neophodno iskopati sondu ispod tem elja tu rbeta , kao i u p o d ru m u postojeće stare tekijske zgrade gdje su se m ogli očekivati najsta­riji ostaci gradnji na ovom lokalitetu. U svakom slučaju ovaj izuzetno značajan lokalititet nije istražen u onoj m jeri koliko zavređuje i koliko je bilo po trebno. Svaka daljnja istraživanja su on e­m ogućena izgradnjom novog tekijskog kom plek­sa s čim e se započelo odm ah po završetku naših iskopavanja. N ova izgradnja je p rekrila ne sam o istraženi p rosto r nekadašnje tekije nego m nogo širi areal kojom prilikom su un išten i n jen i p reo ­stali ostaci i tragovi, a ispod njih ostaci još starijih gradnji o kojim a je naprijed bilo riječi.

Iskopavanje u pećini litice iznad vrela

Istraživanje tekijskog lokaliteta iskoristili sm o da u sp u t p re traž im o bližu okolicu vrela Bune. P a­žnju sm o p rvo usm jerili n a litice koje se uzdižu iznad vrela u kojim a se nalazi nekoliko većih i m an jih pećinsk ih udubljenja. Z a neka od njih m oglo se p retpostav iti da su m ogla služiti kao stan išta ljud im a kam enog doba. N a tu p re tp o ­stavku navela je čin jenica da su u jednoj od ta ­kvih pećina u ovim liticam a, onoj koja se nalazi nekoliko s to tina m etara istočno od vrela, sred i­no m prošlog stoljeća p ro n ađ en i tragovi života ljudi upravo iz tog doba.

N ašu pažnju je privuklo udubljenje koje se n a ­lazi neposredno iznad vrela, na visin i od oko 70­80 m. Pažnju je p rivuklo iz razloga što se odozdo, sa zem lje, m ože v idjeti na njegovom ulazu v i­soki kam eni stup kon ičnog završetka. Postavilo se pitanje da li je riječ o p rirodno j ili vještačkoj tvorevini. O blikom i veličinom po svem u p o d ­sjeća n a žrtven ike kakvi se susreću antičko, ali i u p redan tičko doba. Jedan od najpoznatijih takvog izgleda je onaj iz delfijskog svetišta u Grčkoj koji se nalazio u h ram u boga A polona, pozna t p o d nazivom „P upak svijeta“.

Sl. 14. Penjanje ekipe uz liticu

S obzirom na to da se pećina nalazi visoko u litici do koje je m oguće doprije ti isključivo ve- ran jem pom o ću konopaca, zatražili sm o pom oć alpinističke ekipe. Pom ogli su nam članovi Inter- ven tne spasilačke službe u M osta ru koju je p re d ­vodio Esad H um o. N a im proviziranu platform u postavljenu na k rov tekijske zgrade, uz liticu su prislon jene vatrogasne ljestve duge cca 15 m eta ­ra, a iznad njih, na preostaloj razdaljin i do u laza u pećinu, zabili su klinove koji su poslužili da se m ože dalje pen jati do pećine. N akon što nam je objašnjeno i pokazano kako se uz pom oć kono- paca penje, uspjeli sm o se pope ti u p ećinu i zapo ­četi s istraživanjim a. N apor i izlaganje opasnosti pen jući se svaki dan na ovakav način isplatio se.

Površina pećine iznosi cca 40 m 2, a dim enzije su joj 11,5 x 4,80 m. Već n a p rv i pogled m oglo se zaključiti da su je u prošlosti ljudi posjećivali i da im je čak služila kao stanište. N a ru b u o tvo­ra m jestim ično su se sačuvali ostaci suhozida do visine 0,50 m. V jerovatno je p o d ig n u t u svrhu izravnanja u n u ta rn je površine i da sm anji o tvor pećine. U istočnom ku tu nalazi se m anji odvojak (pripećak) veličine 2,90 x 1,70 m . Tu sm o zako­pali p rv u sondu. N a dub in i od 0,30 m naišlo se na u lom ke preth istorijske keram ike, slične onoj kakvu sm o iskopali u sond i u podn o žju litice.

203

Sl. 15. Ulomci keramike iz grobne jame u pećini

N a dub in i o d 1 m slijedio je novi nalaz. N aišlo se na nekoliko kom ada obrađene daske debljine5 cm i jed n u letvu debljine 0,20, dužine 1,46 m (Tab. 4, 1). Uz njih se našlo ljudskih kostiju (Tab. 4, 2), nekoliko u lom aka m eta lnog lim a (od že­ljeza) debljine 2-3 m m (Tab. 4, 3), zatim jedan željezni tan k i k lin dužine 6 cm i nekoliko u lo ­m aka stak len ih čaša (Tab. 4, 4). Posebnu pažnju su skrenuli b ro jn i kom adići neke sm jese, zapravo m inerala, žute boje (Tab. 4, 5) i u lom aka keram i­ke (Tab. 4, 6). U lom ci keram ike, dijelovi ljudskog skeleta, ostaci daski i kom adići m inera la upuću ju n a to da se nesum njivo rad i o grobnici za koju je nam jerno odab ran izdvojeni uski p ro sto r pećine.

S obzirom na to da su u istoj sondi nađen i p redm eti iz razn ih epoha, jasno je da su slojevi ispreturani. U lom ci keram ike i kom adići žućka­stog m inera la p ripadaju preth isto rijskom dobu, dok u lom ci čaša i daske s k om ad im a m etalnog lim a pripadaju srednjem vijeku. Iz tog v rem ena su i u lom ci stak len ih čaša. Jedna je način jena od bijelog, d ruga od plavog stakla. O n a od bijelog im a ukrase s b radavičastim aplikacijam a. Isti tip čaša pozn a t je s više srednjovjekovnih lokaliteta u B osni i H ercegovini.6 Srednjem vijeku p rip ad a ­ju i nalazi željeznih četverobrid ih vrhova strijela tip a veretoni, kakvi se često nalaze n a sredn jo ­vjekovnim lokalite tim a u Bosni i H ercegovini.7 U pećinu su v jerojatno dospjeli gađanjem ptica (orlova i sl.), n a što upuću ju i iskrivljeni vrhovi nekih od njih, što su nastali u d aro m u stijenu.

A naliza p ro n ađ en ih kom ada m inera la p o ­kazala je da se rad i o sum poru . Taj se m ineral upotrebljavao i u p reth istorijsko i antičko doba u

6 Anđelić 1966, 442; Anđelić 1973, 131, 193.7 Anđelić 1973, 133, 197; Sijarić 2014, 290 i d.

Sl. 16. Vrhovi strijela pronađeni u pećini

k u ltn im obredim a. Spom inje ga i Biblija. U b ro n ­čano i željezno doba p rak tic iran je običaj da se njim e p rekriva tijelo pokojn ika, p a b i i ovdje bio takav slučaj, kao što se u razdoblju gornjeg pale- olita grob poko jn ika posipao okerom .8

N alazi koji p ripadaju razdoblju srednjeg vije­ka ukazuju n a to da je ovaj k u tak pećine korišten i u srednjem vijeku, o dnosno da je tak o đ er bio odab ran za grobnicu , vjerovatno zato što se rad i o izdvojenom dijelu pećine. Tom prilikom ispre­tu ran i su slojevi p a je došlo do m iješanja m ateri­jala. To pokazuje da je pećina posjećivana i k o ­rištena kroz dugo vrem ensko razdoblje. Razlog je svakako bio n jen položaj i am bijen t u kojem se nalazi.

D ru g a son d a je o tvorena u sred in i pećine. P o­vršinsk i sivkasti i pepeljasti sloj upućivao je na to da se rad i o vatrištu , što se kopanjem i dokaza­lo. D a je dugo bilo u upo treb i pokazuje debljina sloja pepela koja iznosi 0,80 m . R aspoznaju se dva sloja. U gornjem , m lađem , naišlo se n a obilje keram ičkih u lom aka tam ne boje tan k ih stijenki. P ripadaju kon ičn im plitk im i dubljim zdjelam a i šoljicam a od kojih neke im aju m ale šuplje ručke. U lom ci tan jih stijenki p ripadaju m anjim biko- n ičn im zdjelam a crno p o liran ih tan k ih stijenki. Riječ je o željeznodobnoj keram ici. Uz njih je n a ­đeno više životinjskih kostiju.

D onji, stariji sloj, sadrži b ro n čan o d o b n u ke­ram iku. U lom ci p ripadaju širokom rep erto aru razn ih oblika i veličina, m ah o m debelih stijenki s p lastičn im i nareckan im ukrasim a. Pored zdjela s p u n o m ručkom im a i o n ih koje n a ram enu im aju zadebljano proširen je koje je im alo funkciju ru č ­ki. Pojedini u lom ci su pripadali po su d am a većih

8 Benac 2012, 69.

204

Sl. 17. Stup na ulazu pećine

d im enzija - loncim a i zdjelam a koje su služile za kuhanje i čuvanje veće količine hrane.

V rijedan nalaz u ovoj pećin i je spom enu ti k a­m eni stup, visok 2,30 i p rom jera 0,90 m. Kako je naprijed rečeno, nalazi se na sam om ru b u o tvo­ra pećine i uočljiv je sa zemlje. Ustvari, rad i se o p rirodno j tvorevini, o dnosno stalagm itu, nasta- lom od kapavica koje su kroz dugo vrem ensko razdoblje padale sa stropa pećine. V rem enom se taloženje povećavalo pa je nastao stup nave­dene visine i debljine, sferičnog završetka. Kao takav skrenuo je pažn ju ljudi već u p re th isto rij­sko doba. V jerojatno je i to b io razlog da je p eći­n a posjećivana i da su u njoj boravili ljudi već u preth istorijsko doba koji su iza sebe ostavili evi­d en tn e dokaze.

N ije slučajnost da je ova p riro d n a tvorevina skrenula pažn ju davnašnjih ljudi. Stup svojim izgledom , naim e, podsjeća n a falos, to jest m u š­ki spolni organ. Kako u p reth isto rijsko tako i u antičko doba, falos je predstavljao sim bol p lo d ­n osti p a se izrađivao na razne načine, bilo da se nosi kao am ulet, u v idu ku ltne posude, kao oltar i sl.9 D a je i u ovom slučaju im ao takvo značenje i da je kao takav bio p red m et m agijskih obreda p o tv rđu ju uklesane stepenice u njegovom p o d ­

Sl. 18. Prethistorijski crtež sakupljača meda u litici Cuevas de la Arana, Španija (prema Neustupni 1960)

nožju ko jim a se uspinjalo do njega. M oguće da se obred sastojao i od p rinošen ja k rv n ih žrtava je r su u sondi ispred stupa iskopane bro jne živo­tinjske kosti.

Kult p lo dnosti sa sim bolom m uškog u d a bio je široko rasp rostran jen u p reth istorijsko doba o čem u svjedoče b ro jn i nalazi. Poznati bliži lokali­te ti s takvim nalazim a su Smilčić, B rib ir i D anilo u D alm aciji gdje su p ronađene keram ičke izrađe­v ine u obliku falosa.10

S obzirom na to d a se peć ina nalazi visoko u okom itoj litici, postavlja se pitanje kako su ljudi dolazili do nje. N aprijed je spom enuto d a se naša istraživačka ekipa u n ju usp in jala n a alpinistički način, uz pom oć konopaca. N alazi n a koje sm o naišli govore da je posjećivana od p re th is to rij­skog doba do u srednji vijek. Ljudi su u njoj b o ­ravili, ložili vatru , sprem ali h ranu , donosili m eso divljači i obavljali m agijske obrede. U njoj su tak o đ er sahranjivali svoje pokojnike. K eram ič­ko posuđe, d rven i lijes, m eso divljači, m etaln i p redm eti i kam enje upotrijeb ljeno za podizanje suhozida donesen i su u pećinu p a se postavlja p itanje n a koji je način to obavljano. Po našem m išljenju, to je bilo m oguće tako d a je u litici

5 G ruppe 1906, 853-854.10 Korošec 1958, 140; Benac 1964, 120 i d.; Batović 1968; 1979, 548 i d.

205

posto jala izbočina preko koje je vodila stazica, a koja se u jed n o m od po tresa vjerovatno obrušila, od kad je pećina posta la nepristupačna. U vodi, ispod pećine, uz sam o grotlo iz kojeg izbija vrelo, vide se velike grom ade koje su se nekoć obrušile s litice. U jed n o m od obrušavanja v jerovatno je nestalo i p ristupne stazice kojom su ljudi dolazili do pećine.

Treba, m eđu tim , uzeti u obzir i čin jenicu da su ljudi kam enog doba koji su živjeli u peć in a ­m a bili sp re tn i i vični veran ju po nepristupačn im teren im a. N a to upućuje i jed an p reth istorijsk i crtež na lokalitetu u b lizin i Valencije u Španiji. N a njem u je prikazana m uška osoba s posudom u ruci kako visi o užetu n a litici i vadi m ed iz p u k o tin e .11

Probno iskopavanje u pećini Vučje točilo u litici iznad vrela

Tokom rad a na ovom lokalitetu sk renu ta nam je pažnja od m ještana na još jed n u pećinu koja se nalazi u ovim liticam a. N alazi se sjeverozapadno od vrela, a zovu je Vučje točilo. Rečeno nam je i to da se u njoj nailazi na u lom ke keram ike što je b io razlog da je posjetim o. I u n ju je otežan pristup , ali ne u onoj m jeri kakav je b io slučaj s p re th o d n o m pećinom . Ispred sam og ulaza nalazi se velika stijena preko koje se treb a verati da b i se u n ju ušlo.

U nutrašn jost je dosta p rostrana , ljevkastog je izgleda s dosta širokim otvorom . D uga je 10, ši­roka u prosjeku 6 m. Teren se postepeno spušta p rem a ulazu. Z atečena situacija pokazuje da su je današn ji posjetioci znatno devastirali. N a više m jesta je prekopavano, a uokolo su razbacani kom adići keram ičkih u lom aka. Pojedine rupe su duboke preko jednog m etra u čijim stijenkam a se naziru u lom ci keram ike.

P robnu sondu otvorili sm o p ri sam om u la ­zu gdje sm o pretpostavili da se nalaze najdeblji slojevi. Bilo je ugodno iznenađenje kad su se uz m eta lodobne u lom ke pojavili i u lom ci tip ične ra- noneolitske keram ike s im presso ukrasim a: otisci nokta, žigosanje, štipanje s dva prsta, bockanje i sl. N a iskopanim u lom cim a m oguće je razlikova­ti više varijan ti dekoriranja: široki raspored u ti­snu tih p litk ih ureza u prosjeku dugih oko 3 cm.

11 Neustupni 1960, 44.

Sl. 19. Keramika iz pećine Vučje točilo

U drugom slučaju površina je p rekrivena gustim o tiscim a nokta. To su s tan d ard n i o rn am en ti ra- noneolitske keram ike specifični za pod ru č je M e­diterana. D ebljina stijenki po jed in ih u lom aka kreće se 8 m m - 1,5 cm. N ađeno je više u lom aka životinjskih kostiju.

O vo je d rug i po redu ranoneolitsk i lokalitet o tk riven u b lizin i vrela Bune. O d ranije poznata Z elena pećina tak o đ er se nalazi u liticam a, oko 300 m istočno od ove. O tkrivena je sred inom prošlog stoljeća. D ok je Z elena pećina po A lojzu Bencu, koji ju je istraživao, služila kao povrem e­no boravište, za Vučje točilo se m ože reći da je bilo nastan jeno kroz dugo vrem ensko razdoblje. O tom e govore debeli slojevi koji sadrže obilje u lom aka keram ike koji p ripadaju razdoblju od ranog neolita do željeznog doba. O vim o tkrićem je bosanskohercegovačka arheologija dobila još jed an značajan ranoneolitsk i lokalitet koji p rip a ­da hercegovačkoj zoni neolita.

Kako je Vučje točilo u neposrednoj blizini Zelene pećine koja je arheološki istražena, ono što je za n ju rečeno vrijedilo b i i za ovu pećinu, a to je da su njeni stanovnici p ripadali m ed ite ran ­skoj rasi, njihovoj ku ltu ri i navikam a. O državali su trgovačke veze s b ližim i daljim zajednicam a m editeranskog kruga. N a to upuću ju i m o ti­vi u k rasa n a keram ici, posebno oni s o tiscim a m orske školjke (Spondilus cardium ), što p ripada m an iru neo litičara te geografske zone. Zelena pećina je značajna i iz razloga što je p redstav lja­la važnu stan icu u kom unikaciji m editeransk ih i k on tin en ta ln ih neo litičara .12

U tom pogledu do lina rijeke N eretve odigrala je h istorijsku u logu je r su se tim pravcem odv i­

12 Benac 1957, 61-92.

206

Sl. 20. Suhozid na gradini ispod brda Orlovača

jale sve m igracije i trgovinske razm jene izm eđu dva glavna evropska k u ltu rn a bazena: M edite­ran a i Podunavlja, o dnosno Srednje E vrope.13 U tom e su svakako učestvovali i stanovnici pećine Vučje točilo.

Z elena pećina je značajna iz još jed n o g raz lo ­ga. Istraživanja su o tk rila da su n jen i stanovn i­ci slijedili obred p rinošen ja ljudskih žrtava. Uz ognjište su p ro n ađ en e dječije kosti n a kojim a su jasno vidljivi tragovi oglođenosti. P ripadale su djeci do pete god ina starosti. Riječ je o ob re­du koji se prim jenjivao razn im povodim a: da se odobrovolje zli duhovi, da se zaustavi p o m o r članova zajednice koju je kosila zaraza, u okol­nostim a gladi, vanjske opasnosti za zajednicu, za uspješan p oče tak života u novom stan ištu i sl. Slični nalazi su po tv rđ en i na još jed n o m bo- sanskohercegovačkom nalazištu, onom u O bri- m a kod Ć atića b lizu K aknja.14 M ožda će buduća iskopavanja pećine Vučje točilo tak o đ er dati d o ­kaze tog obreda.

13 Benac 1980, 15 i d.; Basler 1980, 14 i d.; Im am ović, 2010, 55-65.14 Benac 1973, 23 i d.

Rekognosciranje uže okolice vrela Bune

Po završetku radova u pećin i Vučje točilo o b a­vili sm o rekognosciranje uže okolice vrela B une kojom prilikom je o tk riven još jed an v rijedan lokalitet. Riječ je o g rad in i koja se nalazi oko 900 m etara sjeveroistočno od srednjovjekovne tvrđave Blagaj koja se uzdiže na b rd u iznad vrela Bune. G rad in a se nalazi u blizin i tzv. M ale g ra ­dine (M ali grad). Lokacija je izuzetno pogodna za g rad insko naselje. S truk tu ra sačuvanih o sta ­taka z ida podsjeća n a m egalitsku gradnju . N a blagoj p ad in i kose zid je većim dijelom nadzidan n a p riro d n u geološku tvorev inu koja im a izgled zida, prosječno visok 2-3 m. N a njega su nasla­gani o g rom ni pritesan i blokovi čim e se dobio visoki bedem . G rad insko naselje se nalazilo na v rh u brežuljka koje je n a taj način b ilo dobro za­štićeno.

U neposredno j blizin i ove grad ine nalazi se naprijed spom enu ta M ala g rad in a (M ali grad). Riječ je o ostacim a kasnoantičke utvrde, zap ra­vo kuli (specula), uz koju se v ide ostaci z ida jošnekih zgrada. D a se rad i o antičkoj, to jest k a ­

207

Sl. 21. Ostaci kasnoantičke utvrde na Maloj gradini (Mali grad)

snoantičkoj gradnji, govori obilje u lom aka r im ­skog k rovnog crijepa, a prije svega s tru k tu ra zida izvedena teh n ik o m riblje kosti (opus spicatum ).15

Ispod ovog u tv rđen ja prolazila je važna k o ­m unikacija koja je u preth isto rijsko kao i u a n ­tičko doba povezivala do linu N eretve s p o d ru č ­jem današnjeg Nevesinja, o d n osno s istočnom H ercegovinom i D rin o m . S obzirom na n jenu važnost, ovdje su Iliri podig li čak dva u tvrđenja: jed n o na m jestu srednjovjekovne tvrđave Blagaj, a d rugo oko 900 m etara dalje, ispod b rd a O rlova-ča, o kojem je naprijed bilo riječi.16

15 Basler 1972, 50.16 O tvrđavi Blagaj: Basler 1972, 47 i d.; Ratković 1998, 8 i d.; Im am ović 2005, 9-17.

Tokom rekognosciran ja posjetili sm o i loka­litet Vrače. N alazi se u Bišću, udaljen od Blagaja oko 1 k m u pravcu M ostara. Pod Bišćem se p o ­drazum ijeva p ro stran o polje koje je arheo lozi­m a dobro poznato po bogatim nalazim a kako iz antičkog doba tako i iz srednjeg vijeka. N a tom lokalitetu je ispred Zem aljskog m uzeja svojevre­m eno kopao M arko Vego tragajući za ostacim a srednjovjekovne crkve K uzm e i D am jana p o zn a ­te iz arhivske građe. Iz te g rađe se zna da se tu nalazio i ljetn i dvor bosansk ih v ladara u kojem je izdato nekoliko povelja. U z dvor se nalazilo i m anje naselje. Iskopavanja su pokazala da je dvor bio sagrađen n a ostacim a rim ske vile od koje su

208

Sl. 22. Iskopavanje tekijskog kompleksa

se u znatnoj m jeri sačuvali temelji, u lom ci krov­nog crijepa i ostaci m ozaika.17

Tokom naših iskopavanja n a v relu B une o b a­viješteni sm o d a je n a do tičnom lokalitetu došlo do nekih nalaza na koje je naišao bager p rilikom kopanja tem elja za kuću. U stanovilo se da se radi0 srednjovjekovnoj nekropo li s b ro jn im p ločam a1 tem eljim a kuća. N eki od grobova već su bili d e­vastiran i p a nam je p reostalo sam o da prikup im o nekoliko reljefnih u k rasa i b ro jne u lom ke r im ­skog crijepa. I ovo je po tv rd ilo da je riječ o b o ­gatom lokalitetu sa sadržajem iz više epoha koji svakako zaslužuje da se tem eljitije istraži.

17 Vego 1958, 336-337; Više o nalazim a u Bišću: Anđelić 1981, 41 i d.

Summary

Results o f the excavations at the tekki (tekija) site on the Spring of Buna

River in Blagaj near Mostar

Excavations of the remains of the old tekki (tekija) at the spring of Buna river in Blagaj near Mostar re­sulted with discoveries which are much older than the first building of tekki that have been erected after the Ottomans conquered this area. Our excavation ensured the complete reconstruction to its original shape. Old photographs showing the ruins of old tek- ki from the second half of the 19th century were also used for the proper reconstruction. Excavations have been made on the both sides of the approaching road, close to the existing tekki and tomb (turbe) . Four rooms have been excavated and a lot of attributed material from ottoman period was discovered (frag­ments of the painted mortar, clay pipes, fragments of pottery, pegs, horse shoes, knife blades, etc.).

Excavations also brought out many and very valu­able discoveries about this site. Under the founda-

209

t io n s o f th e o ld tekki b u ild in g o ld e r fo u n d a tio n s o f th e sm a ll b u ild in g w ith ap se w ere d isc o v e re d . R e m a in s o f th e f lo o r p a v e m e n t w e re a lso fo u n d w h ic h p o in ts to th e a n tiq u e c o n s tru c t io n . T his c o u ld b e a la te a n ­tiq u e b a s ilic a . Its ex is te n ce a t th is s ite w o u ld h av e a fu ll ju s tif ic a tio n . T his u n iq u e a m b ie n t w ith th e r ic h w a te r s p r in g u n d e r th e h ig h cliffs as a n id e a l p lace for th e c u lt r i tu a ls p re su m a b ly a tt ra c te d th e p e o p le in all h is to r ic a l ep o ch s .

Few m e te rs f ro m th e r iv e r s p r in g f ra g m e n ts o f p r e ­h is to r ic p o t te r y w ith c h a rc o a l a n d a n im a l b o n e s w ere d isc o v e re d w h ic h in d ic a te s th a t p e o p le liv ed h e re in th e p re h is to ry a n d p e r fo rm e d th e r i tu a ls p ro b a b ly c o n n e c te d to th e c u lt o f w ater. T he e x is tin g a m b ie n t w as p ro b a b ly th e r e a s o n w h y th e m e m b e rs o f Is lam ic d e rv is h o rd e r b u ilt th e ir tekki at th e sa m e sp o t.

T h is re se a rc h c a m p a ig n w as a lso a n o p p o r tu n ity fo r th e su rv e y o f o n e o f th e caves in th e cliffs ab o v e th e h a tc h w ith th e sp r in g . E v en th o u g h th a t is o n ly p o s ­sib le to c lim b u p to th e cave w ith th e a lp in is t e q u ip ­m e n t w e m a n a g e d to m a k e th e d e ta i le d su rv ey . The f in d in g s re v e a le d th a t p e o p le v is ite d th is cave d u r in g th e lo n g p e r io d f ro m th e B ro n ze a n d I ro n A ge u n til th e M id d le A ges.

A firep lace w ith m a n y B ro n ze A ge a n d I ro n A ge p o t te r y f ra g m e n ts a n d n u m e ro u s r e m a in s o f th e a n ­im a l b o n e s w as e x cav a ted in th e c e n tra l p a r t o f th e cave. A g rav e c o n s tru c t io n w as fo u n d a t o n e c o rn e r o f th e cave a n d it w as d e te rm in e d th a t w as u se d fo r th e b u r ia l in p re h is to r ic p e r io d , as w ell as in th e m id d le A ges. P ieces o f y e llo w ish m in e ra l a re th e v a lu a b le d is ­c o v e ry in th is a rea . It is re c o g n iz e d as s u lp h u r w h ic h w as u se d fo r th e c o v e rin g th e p re h is to r ic b u r ia l . P ieces o f th e fa ce d w o o d (p la n k ) a n d i ro n p la te s w e re fo u n d in th e sa m e t re n c h . T hese p la n k s a re p re s u m a b ly r e ­la te d to th e co ffin f ro m M id d le A ges. F ra g m e n ts o f th e b e a k e r m a d e o f b lu e a n d w h ite g lass d e c o ra te d w ith p a p il la ry a p p lic a tio n s a re in d ic a to rs fo r su c h d a tin g . S im ila r b e a k e rs a re w ell k n o w n f ro m m a n y m ed ie v a l to m b s f ro m B o sn ia a n d H erze g o v in a .

S ig n ifican t f in d in g in th is cave is th e s to n e p illar. T h is is a c y lin d r ic a l sh a p e s ta la g m ite w ith a s p h e r i ­cal e n d in g w h ic h r e m in d s o n p h a llu s . It is 2.30 m ta ll w ith 70 c m in d ia m e te r . S ev era l s te p s e n g ra v e d in th e b o t to m o f th e m o n u m e n t c o n f irm its u sag e as a a l­ta r fo r th e m a g ic a l r i tu a ls o f th e p re h is to r ic p eo p le . T h ey w ere p ro b a b ly c lim b in g u p to re a c h it. C u lt o f p h a llu s is c o n f irm e d b y th e c e ra m ic f in d in g s in se v ­e ra l s ites in n e ig h b o u r in g D a lm a tia (D a n ilo , Sm ilč ić, B rib ir) . H o w ev e r th e s to n e p illa r f ro m th is cave, u se d as a p h a llu s in th e c u lt r i tu a ls r e p re se n ts th e u n iq u e d isc o v e ry in th e w id e r area .

E x ca v a tio n s o f th e tekki w ere u se d to m a k e th e su rv e y o f a n o th e r cave. It is a lso p la c e d a m o n g th e cliffs ab o v e th e sp r in g . L o ca l p e o p le call i t V učje to č ilo (W olfs p o u r ) . P re h is to r ic p o t te r y d a te d in th e p e r io d

o f e a rly N e o lith ic u n t il th e I ro n A ge w as d isc o v e re d in th e t r e n c h o p e n e d a t th e e n tra n c e o f th e cave. By th e s e ex ca v a tio n s a rc h a e o lo g y o f B o sn ia a n d H e rz e ­g o v in a o b ta in e d a n o th e r v a lu a b le s ite w h ic h c o m p le te re se a rc h e s a re p la n n e d fo r th e fu tu re .

Literatura

Anđelić, P. 1966, K u ltu rn a is to r ija B o sn e i H e rc e g o v i­n e , S a ra jev o 1966.

Anđelić, P. 1973, B o b o v a c i K ra ljev a S u tjesk a , S a ra jevo 1973.

Anđelić, P. 1981, B išće i B lagaj, p o lit ič k i c e n ta r h u m s ­k e zem lje u s re d n je m v ijek u , H e rc e g o v in a , 1, M o ­s ta r 1981.

A rh e o lo šk i le k s ik o n III , S a ra jevo 1988.Batović, Š. 1968, P ro b le m k u lta p h a llo sa u d an ilsk o j

k u ltu r i , D ia d o ra 4, Z a d a r 1968.Batović, Š. 1979, S red n je n e o lit ič k o d o b a ili D a n ilsk a

k u l tu r n a sk u p in a , u: P ra is to r ija ju g o s la v e n sk ih z e ­m a lja , I, S a ra jev o 1979.

Basler, Đ. 1972, A rh i te k tu ra k a sn o a n tič k o g d o b a u B o sn i i H e rce g o v in i, S a ra jev o 1972.

Basler, Đ. 1980, P a leo litsk i č o v je k u p o r je č ju N e re tv e , Z b o r n ik ra d o v a D o lin a rije k e N e re tv e o d p r e th i ­s to r ije d o r a n o g s re d n je g v ijek a , Sp lit 1980.

Benac, A. 1957, Z e le n a p e ć in a , Is to r ija t is tra ž iv a n ja i te re n sk i p o d a c i , G la sn ik Z em a ljsk o g m u z e ja , n . s. sv. X II, S a ra jevo 1957.

Benac, A. 1964, S tu d ije o k a m e n o m i b a k a rn o m d o b u u s je v e ro z a p a d n o m B a lk an u , S a ra jev o 1964.

Benac, A. 1973, O b re I - N e o litsk o n a se lje s ta rčev ačk e- im p re s s o i k a k an jsk e k u ltu re n a R a sk ršć u , G la sn ik Z e m a ljsk o g m u z e ja n . s. sv. X X V II-X V III , S a ra je ­vo 1973.

Benac, A. 1980, Š iren je n e o li tsk ih i e n e o lits k ih k u l tu ­r a d o lin o m N e re tv e , Z b o r n ik r a d o v a D o lin a r ijek e N e re tv e o d p re th is to r i je d o r a n o g s re d n je g v ijeka , Sp lit 1980.

Benac, A. 2012 , R elig ijske p re d s ta v e p ra s ta n o v n ik a ju ž n o s la v e n s k ih z em alja , S a ra jev o 2012.

Gruppe, O. 1906, G rie c h isc h e M y th o lo g ie u n d R elig i- o n sg e sc h ic h te , u: M u ller, I., H a n d b u c h d e r K lassi- s c h e n A lte r tu m sw is s e n s c h a f t V, 2, 1906.

Hadžijahić, M. 1977, Is lam i m u s lim a n i, Sara jevo 1977.Imamović, E. 1977, A n tič k i k u ltn i i v o tiv n i sp o m e n ic i

n a p o d r u č ju B o sn e i H e rce g o v in e , S a ra jevo 1977.Imamović, E. 2005 , A rh e o lo šk a s lik a B lagaja, s to ln o g

m je s ta h e rc e g a S tje p a n a V u k č ića K o sače , M o s ta r 2005.

Imamović, E. 2010 , A rh e o lo šk a to p o g ra f ija D o n je N e re tv e p re th is to r i js k o g i a n tič k o g d o b a , R ad o v i

210

F ilo zo fsk o g fa k u lte ta u S ara jev u , kn j. X IV /1 , Sa­ra je v o 2010.

Jalimam, S. 1998, L as tav ica o d b o g o m ilsk o g z b o r iš ta d o m u s lim a n sk o g d o v iš ta , Z e n ic a 1998.

Korošec, J. 1958, N e o litsk a n a s e o b in a u D a n ilu B itin ju , Z a g re b 1958.

Mičijević, S. 2004 , B lagaj, M o s ta r 2004.Rački, F. 1870, B o g o m ili i p a ta re n i , R a d ju g o slav e n sk e

a k a d e m ije z n a n o s ti i u m je tn o s t i , k n j. X , Z ag re b 1870.

Neustupni, J. 1960, P ra is to r ija čo v je ča n stv a , Sara jevo 1960.

Ratković, A. 1998, B lagajska tv rđ a v a u sv je tlu n a jn o ­v ijih is tra ž iv a n ja , H e rce g o v in a , 10, M o s ta r 1998.

Sijarić, M. 2014 , H la d n o o ru ž je u B o sn i i H e rce g o v in i u a rh e o lo g iji r a z v ije n o g i k a sn o g s re d n je g v ijeka , S a ra jev o 2014.

Vego, M. 1958, Isk o p a v an je u V ra č im a i B lagaju k o d M o s ta ra , S ta rin a r, V II -V III , S rp sk a a k a d e m ija n a u k a i u m e tn o s t i , B e o g ra d 1958.

211

Tab. 1.

212

Tab. 2.

213

Tab. 3.

214

Tab. 4.

215

216

Tab. 5. P la n is k o p a v a n ja

G odišnjak/Jahrbuch 2014,43:217-224 DOI: 10.5644/Godisnjak.CBI.ANUBiH-43.48

Kako su Jevreji-Sefardi donijeli u Bosnu proizvodnju sira Kačkavalja

Eli TauberS ara jevo

„Kashkaval“ je d io evropske baštine zajedno s d ru g im p ozna tim m liječn im proizvodim a. N a­stao je u Bugarskoj,1 u kom binaciji s dugom tr a ­dicijom sira, kao d io evropske ishrane.2

N akon španske rekonkviste, inkvizicije i pro- tjeravanja Jevreja iz Španije i Portugala (1492, tj. 1496), m nogi su Jevreji - Sefardi - našli u to ­čište u Dalm aciji. Iz D alm acije, tj. ug lavnom iz D ubrovn ika su se karavanim a prebacivali za Te- saloniki (Solun). S igurno je, m eđu tim , da su se Jevreji već nastan ili u Bosni, kako to ranije rekoh, u doba vladavine H ad im A li-bega (1541. = 5311. po jevrejskom k a lendaru ).3

M eđutim , Jevreji su bili m alobro jn i u ovim m jestim a, a neki su im ali i po rodice u Solunu, gdje su se i vraćali uoči velikih vjerskih praznika, ostavljajući svojim nam ješten icim a da se b rin u o n jihovim interesim a. Sm atra se da se n isu tra jno n astan ili u Bosni prije godine 1548, a to je doba vezira Gazi H asan-paše porijek lom iz H ercegovi­ne, koji je zabran io Jevrejim a da nastave svoju tr-

1 Zirojević 2013, 167-168: „Godine 1467. pom inje se u sta­rom D ubrovniku, a jedno stoleće kasnije u bugarskom gra ­du Vidinu, gde su ga proizvodili Jevreji Sefardi ... Iz jednog spora m eđu Jevrejima u V idinu (1558) saznajem o da su ga oni tu pravili od m asla dvadeset stada ovaca koristeći, p ri tom , svoje specijalne kalupe . Povlasticu da proizvode kač- kavalj im ali su, početkom narednog veka, i Jevreji u Sofiji i Solunu ... p roizvodnju ovog sira on (Sima Trojanović) ve­zuje za Cincare, koji su, kaže, došli u Srbiju u pretposljednoj deceniji 19. veka, a zanat kačkavaldžija izučili kod Jevreja. Tačnije, jedan njihov sunarodnik - Nikola Jorgo - učio ga je, kod Jevrejina H ajna (H aim a o. a.) iz Samokova, tr i godine.“2 N ational Association o f M ilk Processors , www.european- dairy .com /en/the-program .3 Greška u tekstu, godina 956. po H idžri odgovara godini 1551. gregorijanskog kalendara, kada je H adim Ali-paša bio po drugi p u t bosanskim sandžakbegom .

govinu, naglašavajući im da, ako žele da nastave poslove u ovoj zem lji, m oraju da se tu nastane sa svojim p o rod icam a te prihvate zakone i običaje ove zem lje.4 I tako su se Jevreji počeli u većem b ro ju dolaziti u Bosnu. U skoro, 1581. godine, iz- gradiše i p rv u sinagogu i za stalno se nastan iše u Sarajevu.

Sultan Bajazit II o tvorio je v ra ta O sm anskog carstva Jevrejim a, pozvavši ih da dostojanstveno žive u njegovom carstvu. N jegova pozd ravna r i ­ječ: „F erd inand je osirom ašio svoju, a obogatio m o ju državu i carstvo.” ih je u tolikoj m jeri za­dovoljila te su prešli olako preko svojih duševnih p o treb a i prohtjeva. Zavolješe ove to leran tne ze­m lje i snađoše se brzo m eđ u tim n a ro d o m .5

N akon što je Papa Pavao IV pro tjerao 1556. godine Jevreje iz A nkone, velik ih se broj sklonio u D ubrovnik . Iako je veći d io n jih nastavio pu t p rem a Istanbulu , E d irn eu i Tesalonikiju, jed an dio se zadržao i kao trgovci su, vjerovatno, b o ra ­vili u Sarajevu. Iz Salonike Jevreji su nastavili da se naseljavaju u Bugarskoj.

Španski Jevreji su naselili B ugarsku posli­je 1494. godine, naseljavajući gradove u kojim a su već živjeli Jevreji. O ni su došli u B ugarsku iz Saloniki preko M akedonije, iz Italije, preko D u ­b rovn ika i Bosne. Jevreji su trgovali s Turskom , V alhom , M oldavijom , D ubrovn ikom i V eneci­jom . Jevrejski trgovci su uživali velike privilegi- je .6 Španski Jevreji su takođe donijeli žuti sir zvan

4 M oše (Rafaela) Atijas ili M oše Rafajlović alias Zekki efen- di, Isto ria d e los Ž u d io s d e B o sn a , Sarajevo, La A lborada , br. 16, o d 3. m aja 1901, 69-70; Nezirović 2000, 245-260.5 Kajon 1927, 23.6 Encyclopedia Judaica.

217

„cache yallo“, koji je v rem enom postao veom a p o p u laran u Bugarskoj, kao kashkaval. 7

Prem a podacim a koje je objavila F o u n d a­tio n for the A dvancem ent o f Sephardic Studies and C ulture, izvjesno je da se m eđ u bugarsk im p rezim en im a pojavljuju i ona n a koja nalazim o u Bosni za vrijem e osm anskog perioda. To nas povezuje s čin jenicom da p rem a zapisim a u si- džilim a porod ice Papo, M aestro i Levi, koje su se bavile p ro izvodn jom kačkavalja u Sarajevu, svoje porijeklo vode iz Bugarske i A lbanije, odakle su došli, vjerovatno, već u 16. stoljeću.

Iz d ru g ih krajeva osm anskog carstva Jevreji su se počeli k retati dublje p rem a Srbiji i Bosni. P rvo su došli iz Tesalonikija, zatim Jedrena i Va- lone. Neke porodice došle su iz Bugarske: Sam o- kovlija iz Sam okova, K apon iz Ruščuka, Elazar iz Č ustendila, zatim porod ice Papo, M aestro, Levi...

N em a sum nje da je m asovni dolazak Jevreja Sefarda u B osnu bio om ogućen zahvaljujući to le ­ran tn o sti osm anskog carstva p rem a p rip ad n ic i­m a d ru g ih konfesija. 1532. godine Gazi H usrev- beg izdaje E m er-nam u8 o slobodi vjeroispovjesti žitelja Sarajeva koja dokazuje o tvorenost O sm an ­skog carstva p rem a nem uslim an im a pa i p rem a Jevrejima.

Balkansko jevrejstvo postoji i dalje kao psi- h ičko-h istorijska zajednica sa svojim specifičnim osobinam a, i ono se kao takvo m ože jed in o po- sm atrati s ku ltu rno-h isto rijskog gledišta, ali se ono nalazi kao živa zajednica, koja im a svoje p o ­litičke i socijalno-prosvjetne po trebe, u procesu preobražavanja i kom adanja. To znači, recim o, Jevreji Soluna ili R uščuka im aju s Jevrejim a B o­sne i dalje istu ku ltu rno -h isto rijsku pozad inu . 9

Svi sirevi su zapravo au toh ton i za neko p o ­dručje i predstavljaju blago neke zem lje i n jenu k u ltu rn u baštinu . O ni čine važno obilježje nekog na ro d a i zem lje i pokazatelj su opšte i tehničke ku ltu re .10

Proizvodnja i konzum iran je sira da tira u n a ­zad nekoliko h iljada godina, što ga čini jed n o m od najstarijih nam irn ica . H istorijski razvoj sira r­stva se k retao od p rv ih početaka proizvodnje, u

7 Tigay 1994, 492 .8 E m ernam a, Sign. OZ; ZAT-228, najstariji je čuvani doku­m en t u JU Historijski arhiv Sarajevo; E m ernam a (ar.-pers.) - p ism ena zapovijed; p ism eni nalog; naredba.9 Kajon 1925, 143.10 Bijeljac / Sarić 2005, 5.

prim itiv n im uvjetim a, do prave industrijske ek­spanzije, tako da pro izvodnja sira u m n o g im d r­žavam a predstavlja važnu p riv red n u granu. Kroz stoljeća, p ro izvodnja sira se raširila i doživjela razne m odifikacije tako da danas p rem a nek im au to rim a posto ji preko 1.000 v rsta sireva, a p re ­m a d rug im a i više. V rem enom su, u po jed in im reg ion im a i zem ljam a, nastale bro jne au tohtone vrste sireva. O d p rvob itne p rim itivne prerade m lijeka, razvojem tehnologije, usavršavali su se postupci, a p ro izvodnja m odern izovala , ali su si- revi zadržali svoj p rvob itn i naziv i postali m a te ­rija lno blago zem lje. Najveći broj sireva nosi im e po svom porijeklu, ali je čest slučaj da su po jed in i gradovi i regioni postali poznati po sirevim a koji nose n jihovo ime. U v rem enu razvoja p ro izvod­nje h rane, trad ic iona lna pro izvodnja au toh ton ih m liječn ih proizvoda, a posebno sireva, dobija sve veći značaj.11

M lijeko se n a p rosto rim a Bosne i H ercegovi­ne koristilo ug lavnom za p re rad u u različite au ­toh tone m liječne proizvode, s obzirom n a to da se trad ic ionalno uzgaja dom aća pram enka. Bitan utjecaj u razvoju stočarstva BiH, a tim e i u p re ra ­di m lijeka, kroz h isto riju im ali su naro d i koji su živjeli n a ovim prosto rim a, u p rv o m red u Iliri, Sloveni i Vlasi. N edosta tak h istorijsk ih podataka otežava detaljnije opise p rv ih proizvođača i pre- rađ ivača.12

N a p lan insk im pašn jacim a se vršilo jagnje- n je ovaca, p roizvodilo se ovčije i jagnjeće m eso, čuveni sir to ro tan i kajm ak-skorup. P roizvodnja au to h to n ih m liječn ih pro izvoda u Bosni i H er­cegovini sačuvana je stoljećim a, uprkos b ro jn im ratovim a, raseljavanju i učestalim m igracijam a stanovništva u gradove. Ovi proizvodi odlikuju se velikom raznolikošću. N eki od n jih su p o zn a ­ti jo š od najdavnijih vrem ena. Evlija Čelebija u svom djelu Putopisi iz 1660. godine spom inje da je, po red osta lih je la i pića, u Sarajevu n a glasu sir od suru tke i su ru tka od kozjeg m lijeka.13

M eđu najstarije au toh tone sireve Bosne i H er­cegovine spada sir ta ren ik (tucanik , tučenik , ča- b ren ik), koji se čuvao u kačicam a. P roizvodio se u p lan inskom dijelu srednje Bosne. U 15. stolje­ću donijeli su španski Jevreji u B osnu tehnologiju sira „kaškavala“, čija je tehnologija također slična

11 Ibidem .12 Ivanković / Šakić / Brka 2008, 32-40.13 Bijeljac / Sarić 2005, 12.

218

kačkavalju.14 Sirio se od ovčijeg m lijeka sve do p red D rugi svjetski ra t na p lan inam a oko Saraje­va, a za po trebe jevrejskog stanovništva Sarajeva. O blikovao se u hljepčiće (bez kalupa) teške V do 34 kg.15

D o dolaska Sefarda u B osnu nije bila poznata pro izvodnja sira kačkavalja.

M eđu tv rd im ovčijim sirevim a kod nas je n a j­poznatiji kačkavalj. P oznat je i u inozem stvu .16 Dolje se opisuje način sirenja kaškavala, koji se provodio u jedno j sarajevskoj obitelji u toku n e ­koliko generacija 1840-1941. godine.

Podsirivanje se vršilo u b ak ren im kotlovim a, u starije doba dom aćim sirilom , a u novije k u ­povnim . N akon grušanja m lijeka graševina se razbijala i m iješala sve d o k ne bi postala žitkog, jedno ličnog izgleda. Poslije toga sadržina k o ­tla se ostavljala nekoliko m in u ta rad i taloženja. Staložena g ruda se cijedila kroz p la tneno cjedi­lo, a su ru tka se odvajala u drvenu kacu. O cije­đena g ruda se sm ještala u p latnene kese koje su

14 Postavlja se pitanje kako su Jevreji-Sefardi usvojili teh n o ­logiju izrade kačkavalja i odakle, uopšte, ovaj sir vodi p o ­rijeklo. Č injenica je da su Jevreji živjeli u Španiji najm anje hiljadu godina prije nego što su bili b ru ta lno protjerani. Su­život koji su im ali na Iberijskom poluostrvu om ogućio im je usvajanje određen ih znanja u proizvodnji sira od ovčijeg m lijeka. Tu m oram o uzeti u obzir da ovčije m lijeko dolazi prvenstveno iz centralne i sjeverne regije Španije, kao što je Castilla - Leon, Castilla - La M ancha, Baskija i Navarra. To su pokrajine u kojim a su uglavnom i živjeli Jevreji. Tamo su se proizvodili raznovrsni ovčiji sirevi: Z a m o ra n o : ljut oštar sir iz provincije Z am ora, u sjeverozapadnom p o d ručju Ca­stilla - Leon regiji. O vo područ je je poznato kao područje za uzgoj visoke kvalitete proizvodnje ovaca. Sir koji se tam o proizvodio im a nevezanih tekstura i okus sličan blage dobi cheddar; B u rg o s : snijeg - bijelo vlažni, lagano slani, svježi sir iz provincije Burgos, u sjevernoj Španiji; M a n c h e g o : vje- rovatno najpoznatiji španjolski sir i svoj naziv nosi prem a M anchego ovacam a od kojih se pravi ovaj sir u cen tru p o ­luotoka, u Castilla - La M ancha regiji; R o n ca l: tvrdi sir iz doline Roncal, blizu francuske granice, u regiji N avarra i Id ia z a b a l: baskijski tvrdi sir napravljen od m lijeka dugodla- kih Lacha ovaca. Jevreji su napuštajući Španiju do Balkana stizali na razne načine: kopnom , b ro d o v im a . N a pu tu su prelazili i preko južne Italije i tu se zadržali do neke 1566. godine. Baš tu se proizvodio poznati sir C a cio c a va llo od kravljeg mlijeka. Poslije, došavši u O sm ansko carstvo gdje je već postojala izvjesna tradicija prerade ovčijeg m lijeka u A l­baniji, Grčkoj i Bugarskoj, razvijaju tehnologiju proizvodnje kačkavalja. P rem a nekim sefardskim izvorim a, e l k ezo kas-

h k a v a l je turskog porijekla, a pravila su ga tu rska p lem ena od konjskog mlijeka. Kačkavalj je bio poznat kao Cascaval u Rum uniji, kasseri u Grčkoj i ksara u Turskoj.15 Ivanković / Šakić / Brka 2008, 30-31.16 Z danovski 1947, 113.

Sl. 1. Sir kačkavalj

se vješale n a klinove rad i po tpun ijeg odvajanja su ru tke i sazrijevanja grude. Po top lom v rem e­n u zrenje g rude je trajalo kraće, a po h lad n o m - duže vrem ena. Stupanj zrelosti g rude određivao se pom oću m alog suda s vodom zagrijanom na 70°C, u koju su se bacali tan k i i duguljasti kom a­di g rude iz kese. Ako su se u vodi ugrijani kom a­di g rude dobro razvlačili i tvorili n iti, sm atralo se da je g ru d a zrela za daljnju obradu. A ko se kom adi n isu razvlačili u niti, ili su se n iti trgale, sm atralo se da g ru d a još nije sazrela. Z rela („na- došla“) g ruda iz vrećica brzo se križala u tanke, duguljaste kom ade, kojim a bi se pun ila cjediljka, po topljena u v ru ću vodu također kod 70°C. U vodi b i g ru d a om ekšala, pa bi se onda m ijesila, gužvala s povrem enim preklapanjem . Iz takve g rude konačno bi se napravila po lu lopta u obliku dobro nad ignu tog hljeba. Da bi sirac o tv rdnuo i zadržao svoj oblik, stavljan je u h lad n u vodu. Iz preostale vode n ak o n grijanja grude m ast bi se pokupila, te bi se iz nje napravilo m aslo. O d su ru tke bi se pravile „zarice“, okrugle, loptaste i sirčići - urdenjaci.

Španjolski (jevrejski) kaškaval u Sarajevu se p rodavao prije ra ta u razn im veličinam a u p ro ­sječnoj težin i od nek ih 400 g p o red an na dasci i pokriven „tilom “ (lakom tkan inom ). U prerezu kaškaval se slojio, im ao je „faslas“ - fasle, tj. slo­jeve kao i ostali sirevi gužvaši.17

Prve podatke o spravljanju sira kačakavalja u B osni nalazim o u sarajevskim sidžilim a. S ob ­z irom na čin jen icu da se dozvole Jevrejim a, da m ogu uzgajati, kupovati, spravljati sir i izvoziti ga, ponavljaju više pu ta u nekoliko sidžila, ne-

17 Zdanovski 1967, 201.

219

Sl. 2. Faksimil rukopisa Bohorete Posibilidades de ganar de la muzer de un tiempo

sum njivo je da se već rad i o činjenici da su se Jevreji u Bosni ozbiljno bavili pro izvodnjom sira kačkavalja. D a je to bilo izuzetna djelatnost k o ­jom su se bavili Jevreji potvrđuje i jedan zapis u sarajevskom sidžilu: Kada su Ćehaje esnafa i pret- stavnici čaršije zajedno sa ostalim žiteljstvom gra­da Sarajeva, po običaju pristupili regulisanju život­nih namirnica, zbog toga što su Jevreji koji imaju svoje kolibe, iste uspostavili u blizini grada ...18

O vo nesum njivo dokazuje d a je n a početku 19. stoljeća spravljanje sira kačkavalja bila d jelat­nost kojom su se p e rm an en tn o bavili Jevreji g ra ­da Sarajeva. R adi toga su u sezoni žene odlazile u p lanine, gdje su kupovale od seljaka m lijeko i sirile kačkavalj. P ostupak se provodio uz najveću

čistoću s p ridržavanjem trad ic io n a ln ih običaja, koji p o tiču iz starih v jerskih p rop isa .19

N ekih 120 god ina poslije, L aura Papo Bohore- ta pišući o sefardskoj ženi po tv rđu je još jednom čin jen icu d a su se Jevreji-Sefardi bavili prozvod- n jom kačkavalja: ...već od prv ih proljetnih dana išle bi na najveće planine kao što su Treskavica i Bjelašnica. Tu su se mješale sa seljakom, koji ih je poštovao, je r su bile čestite i poštenjem skupljale su m lijeko i pravile su sir, koji se m ože m jeriti sa naj­boljim švicarskim sirom. Sam o što ga sa tehničke strane nisu znale sačuvati za z im u .20

Iz sidžila se jasno vid i d a su Jevreji, uglavnom , otkupljivali m lijeko za po trebe spravaljanja kač­kavalja; ovdje je zavedeno da je izdata dozvola i dato odobrenje za tr i obo ra (koliko za spravljanje sira) u ko jim a će se u sporazum u sa svim ug led ­n im ljud im a praviti kačkavalj sir.21

Sam o nekoliko dana poslije u istom sidži- lu izdata je ovog p u ta dozvola dvojici seljaka iz Kijeva: Izdata p ism ena dozvola H adži A hm edu i Ali-Baši, iz sela Jablanice, u džem atu Kijevo, u okolini grada Sarajeva, da m lijeko koje dobiju od dvjesto pedeset grla vlastitih ovaca koje drže na ispaši, prerađuju u sir kačkavalj i da ga prodaju Jevreju Isaku - Čori... 22

Sljedeći dan zapisana je u sidžilu još jed n a d o ­zvola za p ro izvodnju sira kačkavalja. Č in i se da su Sefardi obučili neke seljake kako se to radi, te d a su neki o d n jih i sam i prozvodili za p rodaju Je- v rejim a sir kačkavalj: Izdata dozvola M ehm ed agi Kabadaiću i Pračo ... Hasan Bajraktaru (Alem da- ru), iz sela Tvrdimlića - džem ata Kijevo da m li­jeko koje dobiju od tristo i trideset svojih ovaca, prerađuju u kačkavalj sir i prodaju Jevreju Đogi sinu A vram ovu .23

A već sljedeći dan nova dozvola: Izdata p ism e­na dozvola Ibrahim baši, starješini na Defterdare- vića čifluku, u selu Šljeme (Išlemne), u džem atu Rakova Noga, da od mlijeka koje dobije od tristo

8 Sarajevski sidžil 41.

19 Papo 2005, 121; originalni rukopis, p o d redn im brojem 41, čuva se u H istorijskom arhivu Sarajevo p o d nazivom: Posibilidades de ganar de la m uzer de u n tiem po; HAS, lični fond „Papo Laura Bohoreta“ sign. 8.33. BP-168 .20 Papo 2005, 121; originalni rukopis, p o d redn im brojem 41, čuva se u H istorijskom arhivu Sarajevo p o d nazivom: P o sib ilid a d es d e g a n a r d e la m u z e r d e un tiem po, HAS; lični fond „Papo Laura Bohoreta“ sign. 8.33. BP-168.21 Sidžil 41, zavedeno 4. safera 1217. / 5. juna 1802. godine, Isto.22 Sidžil 41, dana 5. safera 1217. / 8. juna 1802. godine, Isto.23 Sidžil 41, dana 6. safera 1217. / 9. juna 1802. godine, Isto.

220

Sl. 3. Faksimil sarajevskog sidžila 43.

četrdeset svojih ovaca koje drži na ispaši, pravi sir kačkavalj i prodaje Perić24 Jakovu, Jevreju. 25

24 Porodica M aestro prom ijenila je prezim e u Perić.25 Sidžil 41, dana 7. safera 1217. / 10. ju n a 1802. godine, 28.

D a su se zaista Jevreji bavili p ro izvodnjom sira kačkavalja p ronalazim o u sidžilu 43. iz 1819. godine. Iz istog zapisa v id im o da su Jevreji posje­dovali i v lastita stada: D ozvola kojom se na pred-

221

log zanatlijskih ćehaja i glavnog telala dozvoljava Jevreju Šećerdžiji A vram u da izrađuje sir kačka­valj od vlastitih 150 grla ovaca (stoka) koje drži na ispaši Kalajdžija O sm an baša u džem atu M okro.26

Iste te godine izdato je još nekoliko p o tv rda kojim se Jevrejim a dozvoljava da m ogu kupovati ovčije m lijeko za pravljenje kačkavalja: Kadija je izdao po tvrdu (murasela) da Jehudija M enahem m ože kupiti m lijeko za pravljenje kačkavalja u džem atu Rakova noga. 27

Istog m jeseca data je murasela da Jehudija Ja­kov m ože o tkupiti m lijeko od Ibrahim a kasanbaše koje se dobija od 300 ovaca za pravljenje kačka­valja.28; Data je murasela A vram u iz Istanbula da proizvodi kačakavalj od 150 ovaca iz sela Kijeva koje pripadaju M ehm edagi Kabadaji-oglu.29

O va dozvola upućuje n a to da sir kačkavalj nije pravljen sam o za dom aće potrebe, već da je jed an od razloga i njegov izvoz. U slučaju ove d o ­zvole izvjesno je da će sir b iti izvezen u Istanbul. K on tinu ite t izvoza kačkavalja u koji su u sp o sta ­vili Jevreji - Sefardi nastavio se sve do D rugog svjetskog ra ta izvozom u Egipat, C arigrad i u A m eriku.

Sve dalje dozvole koje pronalaz im o u sidžilu 63 sarajevskog kadije sam o po tv rđ u ju da su Je­vreji nastavili da proizvode i izvoze sir kačkavalj. N e rad i se o sim boličnoj proizvodnji, je r je riječ o p roizvodnji sira od stada veličine 200-300 ovaca.

Registracija u kojoj se bilježi da je data m ura- sela i dozvola Papić30 Sunbulu Jevreju da kupuje mlijeko koje se dobija od 200 ovaca. Goro Sulej- m an age iz sela Vlahovo brdo u džem atu Nahore- vo da bi proizvodio i izvozio (im al ve ihradž ičin) sir kačkavalj/kaškaval. Daje se dozvola Jevreju D avidu da kupuje mlijeko od dvjesto ovaca od handžije Sadiković Husejin baše sa sela Stup i nje­govog ortaka Volujica O sm ana i da pravi kačka­valj sir i izvozi ga. Ubilježeno je da se daje m urase­la i dozvola Jevreju Leviju da kupuje m lijeko koje se dobija od dvjesto ovaca Sabura Šejho M ehm ed age iz sela N edžarići, da proizvodi sir kačkavalj i izvozi ga. Ubilježeno je da se daje murasela i do­zvola Jevreju (nem a im ena) da kupuje mlijeko od

200 ovaca Odabašić A h m ed age iz sela Zabrđe, da proizvodi sir kačkavalj i izvozi g a .31

A nalizirajući navedene dokum ente dolazim o do saznanja da Jevreji (Sefardi) n isu bili locirani sam o n a jed n o m m jestu u cilju proizvodnje sira kačkavalja. P rem a najran ijim doku m en tim a Je- vreji su otkupljivali m lijeko ili sir u selim a oko Kijeva, što kasnije po tv rđu je i B ohoreta govoreći0 Treskavici i Bjelašnici kao m jestim a gdje su Je­vreji pravili kačkavalj. Pored ovih sela n a o b ro n ­cim a Treskavice, izdvajam o da su Jevreji u n a j­bližoj okolini Sarajeva otkupljivali m lijeko: Stup, N edžarići, N ahorevo, M okro, Zabrđe...

P roizvodnja kačkavalja im a u Bugarskoj, kao1 kod nas, veom a veliko značenje. Kao i kod nas, i u Bugarskoj se kačkavalj do nedavna proizvodio n a p rim itivan način , tj. u p o treb o m krstaša, gaže­n ja sirenine nogam a itd .32

U već navedenom rukop isu Laura Papo Bo- h o re ta navodi: „I danas se sreću pojed ine p o ro ­dice koje nastavljaju ovaj posao“. To po tv rđu ju i oglasi koji su objavljeni u listu „Jevrejski glas“ koji pozivaju svoje sunarodn jake da m ogu da n a ­bave svježi kačkavalj.

Dnevno Imademo sv leteg kalkevalja , sira, te prvoklasno a v i i l l t m a s t i garanti­rano listo. — H arulbe prim am o u svakol

kolilini, a cilene solidne.BRAĆA MAESTRO, trg. Ipecerala i delikatesala » |« « o p iat 'o ion a.u d n ik a eatra *. • TaMlon M X

Sl. 4. Oglas Baća Maestra iz Jevrejskogglasa

Španjolski (jevrejski) kačkavalj (keškeval) - španjolski „kaškaval“ - sirio se u Bosni sve do D rugog svjetskog rata, po jed ine jevrejske p o ro ­dice bavile su se to m p rozvodn jom kao zanatom .

N ažalost, D rugi svjetski ra t i H olokaust nad Jevrejim a Bosne i H ercegovine odn io je 70 p o ­sto članova ove nacije. M eđu n jim a su stradali Jevreji-Sefardi, posljednji prozvođači kačkavalja u Bosni i Hercegovini.

26 Sidžil 43, Isto, 1.27 Sidžil 43, 9. sefera 1219. godine, Isto, 3.28 Isto, 15. sefera 1219. godine. ___________________29 Isto, 5. sale-i-evrea 1219. godine. 31 Sidžil 63, 2.30 Izvjesno je da se rad i o jevrejskom prezim enu Papo. 32 Zdanovski 1947, 117-118.

Summary S ara jev sk i s id ž il 43 S ara jev sk i s id ž il 63

How did the Sephardi-Jews brought the production of Kashkaval

cheese to Bosnia

A fte r th e S p a n ish R e c o n q u is ta , In q u is i t io n a n d exile o f Jew s f ro m S p a in a n d P o r tu g a l (1 4 9 2 -1 4 9 6 ) m a n y o f th e S e p h a rd i-Jew s c am e to th e D a lm a tia n co as t. S u ltan B a jaz it II o p e n e d th e d o o rs o f O t to m a n E m p ire to Jew s in v it in g th e m to live p ro u d ly in h is E m p ire . S p a n ish Jew s se t tle d in B u lg a ria a fte r 1494, in th e c ities w h e re th e Jew s h av e a lre a d y lived . S ep h a r- d i b r o u g h t w ith th e m th e p r o d u c tio n o f th e y e llow c h eese c a lled cache yall, w h ic h b e c a m e v e ry p o p u la r in B u lg a r ia as K askaval.

A c c o rd in g to th e n o ta t io n s f ro m Sijil (p ro to co l) fa m ilie s P a p o , M a e s tro a n d Levi w ere p ro d u c in g th e c h eese in Sara jevo , b r in g in g th e t r a d i t io n f ro m B u l­g a r ia a n d A lb a n ia in 16 th c en tu ry .

O n e o f th e o ld es t a u to c h th o n o u s c h eese o f B o s­n ia a n d H e rz e g o v in a is c h eese T a re n ik (T u can ik , T u če n ik , Č a b re n ik ) , w h ic h w as k e p t in th e v a ts . It w as p ro d u c e d in th e m o u n ta in o u s p a r t o f C e n tra l B o s­n ia . In 15th c e n tu ry S p a n ish Jew s b ro u g h t in B o sn ia te c h n o lo g y o f m a k in g K ašk av al ch eese , s im ila r to th e K ačkavalj. C h e ese w as m a d e o u t o f sh e e p m ilk o n th e m o u n ta in s a ro u n d S ara jev a u n t i l th e b e g in n in g o f th e S e c o n d W o rld W ar. C h e ese w as m a d e fo r th e loca l Jew s, as w ell as fo r th e e x p o r t. It w as m a d e in a fo rm o f sm a ll b re a d (w ith o u t m o u ld ) o n w e ig h t o f V o r % o f k ilo g ra m .

P r o d u c t io n o f K aškavalj c h eese w as n o t k n o w n in th is re g io n u n t il th e S e p h a rd i c am e in B o sn ia . S o m e o f th e fa m ilie s w ere p e r fo rm in g th is c ra f t u n t il th e S e c o n d W o rld W ar, g o in g in th e m o u n ta in s in th e s e a ­so n a n d b u y in g th e m ilk f ro m th e p e a s a n ts , fo r cheese m a k in g .

U n fo rtu n a te ly , S e c o n d W o rld W ar a n d H o lo c a u s t o n Jew s o f B o sn ia a n d H e rz e g o v in a hav e ta k e n 70 p e rc e n t o f th is n a tio n . A m o n g th e m v ic t im s w ere also S e p h a rd i Jew s as th e la s t m a n u fa c tu re rs o f K ačkavalj in B o sn ia a n d H e rze g o v in a .

Bibliografija

Izvori

G azi H u s re v -b e g o v a b ib lio tek a : - S a ra jev sk i s id ž il 41

H is to r ijsk i a rh iv Sarajevo:- L ični fo n d “P ap o L aura B oh o re ta” s ign . 8.33. BP-168.- E m e rn a m a , S ign. O Z ; Z A T -2 2 8 .

Literatura

Bijeljac, S. / Sarić, Z. 2005 , A u to h to n i m lije č n i p ro iz ­v o d i sa o sn o v a m a s ira rs tv a , P o ljo p r iv re d n i fa k u l­te t U n iv e rz ite ta u S ara jev u , S ara jevo 2005.

E n c y c lo p e d ia Ju d a ica , V o lu m e 4, K e te r P u b lish in g H o u se , Je ru sa le m L td , Je ru sa le m 1978.

Ivanković, S. / Šakić, V. / Brka, M. 2008 , R azvo j o v ­č a rs tv a u fu n k c iji u n a p re đ e n ja p ro iz v o d n je a u ­to h to n ih s ire v a i m esa , P ro je k t, Izv ješta j o r a d u z a p e r io d 2 0 0 7 /2 0 0 8 . g o d in e , P o l jo p r iv re d n o -p re - h r a m b e n i fa k u lte t U n iv e rz ite ta u S a ra jev u In s t i tu t z a e k o n o m ik u p o ljo p r iv re d e i p re h ra m b e n e in d u ­s tr ije , S a ra jev o 2008.

Jev rejsk i g las, 1928-41 .Kajon, J. A. 1925, O Je v re jim a n a B a lk a n u , n a ro č i to u

B o sn i, K a le n d a r S P K D P ro sv je ta , br. 11, Sara jevo 1925, 143.

Kajon, J. A. 1927, S e fa rd i d o d a n a s , B ib lio tek a „E spe- ra n z a “, b ro j 1 i 2, Z a g re b 1927, 23.

Koen-Sarano, M. 2005 , L a k o m p o n e n te k u lin a r ia i l in g m s tik a tu r k a e n la k u z in a d ju d e o -e sp a n y o la , S e fa rd ic a 15, P u b l ic a t io n d e l C e n tro de In v e ­s t ig a t io n y D ifu s io n d e la C u ltu ra S efa rd i, B u en o s A ire s 2005 , 67-77 .

Kosier, Lj. St. 1930, Jevreji u t rg o v in i Jugoslav ije i B u ­g a rsk e , “B a n k a rs tv o ”, E k o n o m s k a b ib lio te k a S rb a H rv a ta i S lo v en aca , X X III, Z ag re b , B e o g ra d 1930.

Kosier, Lj. St. 1930, S ta tis tik a Jev re ja u Jugoslav iji i B u ­g a rsk o j, “B a n k a rs tv o ”, E k o n o m s k a b ib lio te k a S rb a H rv a ta i S lo v en aca , X X , Z ag re b , B e o g ra d 1930.

N a tio n a l A s so c ia tio n o f M ilk P ro c e sso rs , w w w .eu ro - p e a n -d a iry .c o m /e n / th e -p ro g ra m .

Nezirović, M. 2000 , H is to r i ja b o s a n s k ih Jev reja M oše (R afae la ) A tija sa - Z ek i e fen d ije , P rilo z i, b r. 29, I n ­s t i tu t z a Is to r iju , S a ra jev o 2000 , 245-260

Papo, L. B. 2005 , S e fa rd sk a ž e n a u B o sn i, (Ur. N e z iro v ić , M .), C o n n e c tu m , S ara jev o 2005.

Tigay, A. M. 1994, T he Jew ish T raveler, H a d a s sa h M a g a s in n e ’s, G u id e to th e W o rld ’s Jew ish C o m ­m u n it ie s a n d S ig th ts , Ja so n A ro n s o n In c ., N o r th - va le , N e w Jersey, Je ru sa le m 1994.

Z b o r n ik za is to č n ja č k u is to r iju i k n již e v n u g ra đ u , k n jig a 2, T u rsk i z a k o n i i z a k o n sk i p ro p is i iz X V i

223

XVI veka za Smederevsku, Kruševačku, Vidinsku oblast, Beograd 1974.

Zdanovski, N. 1947, Ovčje mljekarstvo: proizvodnja i preradba ovčjeg mlijeka, Poljoprivredni nakladni zavod, Zagreb 1947.

Zdanovski, N. 1967, Naši tvrdi ovčji sirevi, Mljekarst­vo, br. 9; Referat održan na IV seminaru za mlje­

karsku industriju pri Prehrambeno-tehnološkom institutu u Zagrebu, Zagreb 1967.

Zirojević, O. 2013, Kačkavalj, u: Spomenica dr Danice Milić, Zbornik radova, knjiga 27, Istorijski insti­tut, Beograd 2013.

224

G odišnjak/Jahrbuch 2014,43:225-235 DOI: 10.5644/Godisnjak.CBI.ANUBiH-43.49

Ludwig Thalloczys Ausflug in die Literatur

Lejla SirbubaloW ie n /M o s ta r

A bstract: D er vorliegende A rtikel stellt einen kurzen lite ra tu rtheo retischen bzw. literatur-so- ziologischen N achtrag zu der im Jahre 2008 orga- n isierten K onferenz uber die Person Ludwig von Thalloczy dar. In d iesem Aufsatz w ird Thalloczys literarische Tatigkeit v. a. in Bezug auf B osnien- H erzegow ina, der bislang w enig A ufm erksam - keit zuteilw urde, an h an d seines R om ans Jakob Barsy analysiert. D ie A utorin e ro rte rt die g ru n d - legenden Zuge des R om ans u n d in te rp re tie rt die w ichtigsten M otive, w obei sie im m er w ieder auf Thalloczys U berlegungen u n d A nsichten als His- to riker zuruckgreift, da diese einen w ichtigen in- te rp re ta to rischen R ahm en fu r seine literarische Tatigkeit bilden.

Schlusselworte: Ludwig Thalloczy, B osnien- H erzegow ina in der H absburgerm onarchie , Ja­kob Barsy, B osnien-H erzegow ina in der L iteratur

U nter der F ederfuh rung des w ichtigsten bosn isch-herzegow inischen H istorikers im H in- blick au f die osterreich isch-ungarische Zeit u n d V orsitzenden der H istorischen K om m ission der A kadem ie der W issenschaften u n d K unste von B osnien H erzegow ina, D ževad Juzbašić, fand im Jahr 2008 anlasslich der „150. W iederkehr des G eburtstages“ Lajos (Ludwig) Thalloczys eine in ternationale K onferenz statt.1 Diese K onferenz sollte ein grofies u n d langst uberfalliges in te rn a ­tionales w issenschaftliches V orhaben ankund i- gen: D as Projekt „Lajos Thalloczy - H istoriker u n d Politiker der bosn isch-herzegow inischen V erw altung“. D as V orhaben gehore, so Juzbašić im V orw ort, „zum gem einsam koord in ierten , w issenschaftlichen P rog ram m der U ngarischen

1 o. A. 2010, Vorwort, 9-13.

A kadem ie der W issenschaften u n d der A kade- m ie der W issenschaften u n d K unste Bosnien u n d der H erzegow ina“.2 Es w idm e sich erstm als um fassend , w enn auch m it einiger V erspatung, e inem der b ed eu tendsten osterreich isch-unga- rischen H istoriker u n d Politiker des ausklingen- den 19. u n d beg in n en d en 20. Jah rhunderts , dem „B egrunder der ungarischen B alkanforschung“3 u n d einem gew ichtigen M itgestalter der osterrei- ch isch-ungarischen Balkanpolitik.

U ber seine B iographie u n d seine historische u n d politische Tatigkeit w urde im R ahm en die- ser K onferenz, deren Beitrage im Jahr 2010 in einer S onderpublikation der bosn ischen A kade- m ie der W issenschaften veroffentlicht w urden , eingehend diskutiert. Im vorliegenden A rtikel, der lediglich einen k leinen N achtrag zu r Konfe- renz darstellt, steht jed o ch Thalloczys literarische Tatigkeit v. a. in Bezug auf B osnien-H erzegow i­n a (in der Folge als B osnien abgekurzt), die b is­lang kau m u n te rsu ch t w urde, im V ordergrund. N ich tsdesto tro tz seien aber an dieser Stelle ei- n ige grund legende U berlegungen u n d A nsich- ten in Bezug au f seine Tatigkeit als H istoriker zusam m engefasst u n d vorausgeschickt. Diese b ilden nam lich einen w ichtigen R ahm en fu r die In te rp re ta tion des Rom ans.

Juzbašić fasst Thalloczys W erdegang als Po- litiker u n d H istoriker folgenderm afien zusam - m en:

„Lajos Thalloczy ist in w issenschaftlichenK reisen b ek an n t als einer der w ichtigstenExp er ten fu r die m ittelalterliche G eschichte

2 Juzbašić 2010, 15-16.3 H aselsteiner 2010, 45-53.

225

des Balkans. Zu seiner Zeit galt er aber auch als einer der grofiten Exp er ten der osterrei- ch isch-ungarischen B alkanpolitik u n d der diese b ed ingenden Krafte. N achdem B enja­m in Kallay ih n Jahre 1886 im M in isterium engagierte, u b e rn ah m Thalloczy aufier den V erpflichtungen als Leiter des H of- u n d Fi- nanzarch ivs A ufgaben in der A bteilung fur B osnien u n d H erzegow ina des gem einsam en F inanzm inisterium s. Ein bem erkensw erter A ufstieg geschah im Jahre 1908 als ih m die Leitung der B ildungs-, W issenschafts- u n d K ulturangelegenheiten der genann ten A btei­lung kom plett ub eran tw o rte t w urden[!], wo- du rch Thalloczy zu einer Schlusselfigur fur die politische V erw altung von B osnien u n d der H erzegow ina im G em einsam en Finanz- m in is te riu m avancierte. Sein Engagem ent fiel in den Z eitraum , in w elchem die U ngarn B enjam in Kallay u n d Istvan B urian sowie der Pole Leon Bilinski das gem einsam e Finanz- m in is te riu m fu h rten .“4

„Von den G egebenheiten der dam aligen Zeit u n d von der geistigen A tm osphare der O sterrei- chisch-U ngarischen M onarchie w u rd en seine h isto rischen Forschungen u n d seine w eitver- zw eigten politischen A ktiv itaten in w esentli- chem M afie geprag t“, heifit es d ip lom atisch u n d h istorisch korrek t im V orw ort des Bandes, das Beitrage der oben e rw ahn ten K onferenz en thalt.5 D ass die M onarchie, in einer Zeit, in der die Ent- w icklung der N ationalstaaten als Ziel von obers- te r P rio rita t angesehen w urde, einen A nachro- n ism us darstellte, w ar ein durchaus bekanntes Faktum , das tatsachlich w eitgehenden Einfluss hatte. D as kom plexe G ebilde der M onarchie, die Feichtinger nach F ried rich U m lauft sehr treffend als e inen „Staat der C on traste“6 zusam m enfasst, die uber/a -n a tio n ale Idee O sterreich-U ngarns, aber auch die zun eh m en d e nationale Em anzipa- tio n der einzelnen Volker u n d die im m er s ta r­ker p rasen ten H egem onialvorstellungen aller habsburg ischen Volker, besonders aber die der (deu tsch-)osterreich ischen u n d ungarischen, w irk ten selbstverstandlich auch au f die h istori- schen W issenschaften bzw. die H istoriographie ein, die zu dieser h ochst b risan ten Zeit (vor al-

4 Juzbašić 2010, S. 15.5 o. A. 2010, Vorwort, 9.6 Feichtinger 2006, 2.

lem seit dem A usgleich 1867 bis zu m Ersten W eltkrieg) als eine A rt Legitim ationsw issen- schaft aufgefasst w erden m uss. Vor allem anhand der m ed ialen u n d w issenschaftlichen Inkorpora- tio n B osniens (ab 1878) w ird dies uberaus deut- lich: N eben einer gesam t-osterreich ischen Ge- schichtsschreibung, zu deren w ichtigen V ertre- te rn z. B. A lexander F reiherr von H elfert zahlte7, stellte sich zu n eh m en d auch eine nationale ein.

D er ungarische H istoriker Ferenz G latz er- k la rt im K ontext der H istoriographie dieser Zeit, es habe sich eine „bestim m te A uffassung von der ,na tionalen A ufgabe‘ der G eschich tsschreibung“ aufgedrangt, „w onach alle h isto rischen Erschei- n un g en vom ta tsachlichen oder verm ein tlichen S tandpunk t d ieser oder jen er N ation , m eistens n a tu rlich der eigenen N ation des H istorikers“8 be trach te t w urden . In einem solchen historisch- po litischen K ontext (bzw. W iderspruch) m uss auch die Tatigkeit Lajos Thalloczys betrach te t w erden. G latz e ro rte rt in d iesem Z usam m en- hang in erster Linie die P osition ierung der in W ien lebenden ungarischen B eam ten bzw. His- to riker u n d beton t, sie h a tten auf „eine H arm o- n isie rung zw ischen der K onstruk tion der 1867er k. u. k. M onarchie u n d der ungarischen nationa- len Position“ abgezielt.9 Er erk lart des W eiteren, dass Thalloczy, der im D ienste der M onarchie u n d n ich t im D ienste U ngarns oder O sterreichs stand , in seinen A rbeiten die D arstellung forciert habe, dass O sterreich u n d U ngarn aufeinander angew iesen seien, u n d dass er som it „im Geiste einer to leran ten nationalita tenpo litischen Kon- zep tion [...], m it V erstandnis u n d A nerkennung fu r die h isto rischen E rrungenschaften der sud- slaw ischen V olker“ geschaffen habe .10 Sein grofi- tes A nliegen sei es aber gewesen, die „notw endi- ge, h istorische Schicksalsgem einschaft, das Auf- e inanderangew iesensein der slaw ischen Volker des Balkans u n d U ngarns zu bew eisen1.11 A uch H aselsteiner be ton t, Thalloczys grofie w issen- schaftliche A m bition sei es gewesen, „eine um - fassende G esam tdarstellung der spatm ittelalter- lichen G rofim acht U ngarn zu schreiben - u n te r b re iter H eranziehung m oglichst aller relevanten

7 Z u A lexander Freiherr von Helfert u n d v. a. dessen Ansich- ten zu Bosnien-H erzegow ina siehe Sirbubalo 2012, 205ff.8 Glatz 2010, 19-31.9 Ebd., 24.10 Ebd., 26.11 Ebd.

226

Q uellen“. Z udem habe er geplant „eine g ru n d - legende u n d m ehrband ige G eschichte B osniens u n d der H erzegow ina zu verfassen“.12

Im Jahr 1884 w urde ^ a l lo c z y jedenfalls vom gem einsam en F inanzm in ister O sterreich-U n- garns, B enjam in Kallay, dam it beauftrag t, „in- nerhalb von zwei Jahren die G eschichte von Bos- n ien u n d H erzegow ina von den fruhesten Zeiten bis zu m Pariser F riedensvertrag von 1856“ zu verfassen.13 Kallay hatte m it d iesem A uftrag auf die A rbeit Vjekoslav Klajićs reagieren w ollen, dessen A nschauungen uber das m ittelalterli- che B osnien seinen eigenen A nschauungen u n d den In teressen der M onarch ie entgegengesetzt w aren .14 D er F inanzm in ister habe insofern die „Schaffung einer n a tionalen h isto rischen M eis- te re rzah lung“ erw arte t, e rk lart Ress, die letztlich das bosn ische N ationalgefuhl starken u n d dieses den n ationalen A nsp ruchen der N achbarlander entgegenhalten sollte, aufierdem aber auch der w eltw eiten O ffentlichkeit die Erfolge der Kul- tu rm ission , die O sterre ich -U ngarn in B osnien innehabe, vor A ugen fu h ren sollte.15 ^ a l lo c z y s o h n eh in vorhandenes Interesse an der G eschich- te B osniens sei deshalb (u n te r anderem auch auf- g ru n d der finanziellen A ufw andsentschadigung) no ch m eh r gew eckt w orden u n d seine in diesem K ontext en tstandenen U ntersuchungen bzw. vor allem seine Q uellensam m lung u n d E dition ver- d ienen hohe A nerkennung.

O h n e an dieser Stelle Thalloczys h istorische Tatigkeit u n d seine po litischen A nschauungen w eiter ausfuhren zu w ollen, sei in d iesem Zu- sam m enhang lediglich n och Ress’ zusam m en- fassende B eobachtung bezuglich B osniens Status erw ahnt: die von Thalloczy in e inem von Kallay

12 H aselsteiner 2010, 47.13 Ress 2010, 53-81.14 Ebd.15 Vgl. ebd. 61f. Es sei an dieser Stelle auch au f „Benjam inKallays G edenkrede“ verw iesen, die ’t ta llo c z y 1909 verfass- te. H ierin schildert er Kallays W erdegang, n im m t besonde- re Rucksicht auf seine ungarischen W urzeln u n d erortertdetailliert, w enngleich auch etwas selektiv u n d kritiklos, Kallays Bosnien-Politik. Er n im m t Bezug au f die vorgefun- denen Z ustande in Bosnien, beschreibt Kallays H ingabe fur dieses L and u n d fasst zusam m en: „Sein W esen w ar unga- risch, ungarisch w ar seine Denkweise. E r liebte seine A rt u n d w ar konigstreu in edlem Sinne des W ortes. In der Aka- dem ie sprach er in seiner an Ideen reichsten A bhandlung uber die Sendung U ngarns an der Scheide von W est u n d Ost; w er ha t w ohl u nserer nationalen D ynastie eine herrli- chere H ym ne gesungen als er [...].“ t ta l lo c z y 1909, 43.

in A uftrag gegebenen bosn ischen G eschichts- b u ch ausgefuhrten A nschauungen h a tten ganz k lar den „unveranderten Fortbestand des histo- rischen R echtsanspruchs au f Bosnien“ signali- sieren w ollen .16 „Die K reierung eines [...] w eiten G eschichtsbogens, der die G egenw art der von O sterre ich-U ngarn besetzten osm anischen Pro- v inzen uber die Sturze von K onigreichen und D ynastien , u b e r Kriege u n d M igra tionen m it der V ergangenheit des m itte la lterlichen bosn ischen Staatsgebildes verband , w ar ein bew ahrtes Legi- tim ationsm odell in der na tionalen G eschichts- auffassung u n d in den G eschich tslehrbuchern von ganz Sudosteuropa“, e rk lart Ress. Diese F orm der „Legitim ierung der G egenw art du rch das M itte la lter“ habe auch bei dem von ^ a l l o - czy verfassten G eschichtsbuch, w elches zudem lau t Ress den E ind ruck verm ittelte, dass Bosnien n u r in einem grofieren Reich zur w eiteren Ent- faltung fahig sei, dazu fu h ren sollen, „die neue staatliche-dynastische A utorita t u n d die Zuge- horigkeit zu r D onaum onarch ie zu rechtfertigen

[...]“.17D iesen historisch-w issenschaftlichen Zugang

- die B etonung der A spekte einer Schicksalsge- m einschaft, des A ufeinanderangew iesenseins aller habsburg ischen Volker u n d der Starkung der gem einsam en ubern a tio n a len Iden tita t bzw. auch L egitim ierung des eigenen A nspruchs au f andere Lander/V olker - findet m an zu dieser Z eit in vielen h isto rischen A bhandlungen , u n d zw ar besonders in Bezug auf die Inko rp o ra tio n (O kkupation u n d d an n A nnexion) Bosniens. Je n ach Tendenz bzw. nationaler Zugehorigkeit des A utors w erden die Leser z. B. entw eder an die einstige H errschaft bzw. die bedeu tende ungari- sche N achbarschaft, an P rinz Eugen von Savoyen oder an die verm ein tlichen G raueltaten der O s- m anen , von denen die B osnier von Seiten O ster- re ich -U ngarns befreit w urden , erinnert. D ies ge- schah m it der e indeu tigen In ten tion , O sterreich u n d /o d e r U ngarn als den p rad estin ie rten „Er- o b erer“ u n d (ge)rechten H errscher B osniens zu p rasen tieren . Dieses L egitim ationsm odell w urde zu d em zu n eh m en d u m den A nsp ruch erw eitert, dass solche G eschichtsdarstellungen fu r die brei- ten M assen, bei denen letztlich das W ir-G efuhl en tstehen m usste, leicht verstandlich verfasst

16 Ress 2010, 71.17 Ebd.

227

sein sollten. D eshalb w and ten sich bekann tlich viele Beam te u n d Offiziere in der osterreichisch- ungarischen M onarchie (d a ru n te r auch H istori- ker u n d Politiker) der schonen L iteratur zu u n d griffen selbst zu r Feder. In Bezug au f die Inkor- po ra tio n B osniens en tstand so eine Vielzahl an h isto rischen R om anen, L esebuchern, Reisebe- rich ten etc.18 A uch Thalloczy w andte sich, nach- dem B enjam in Kallay es abgelehnt hatte, die Pu- b likation seiner Q uellensam m lung „M onum enta B osniae“ zu un terstu tzen , der Belletristik zu. Er sei lau t Ress in eine „sichtbare schopferische Kri- se [gefallen], aus der er m it der V erfassung eines R om ans den Ausweg suchte“.19 Diese „Schaf- fenskrise“ m undete in einen ungarisch-bosn i- schen R om an m it dem Titel Jakob Barsy, der am B eginn des 17. Jah rhunderts in B osnien spielt u n d der in der Folge n ah er analysiert wird.

U nter dem Pseudonym „D eli“ verfasste Thal­loczy „zahlreiche Aufsatze, die im Feuilleton der B udapester Blatter erschienen“.20 Im V orw ort zu Jakob Barsy w ird Thalloczy vom ungarisch- osterreich ischen Schriftsteller Ludwig Hevesi, der den R om an auch ins D eutsche ubersetzte, als „V erbindungsglied zw ischen O st u n d W est der M onarchie, ein beiden gem einsam es C ultu- re lem en t“ gelobt u n d sein literarisches Schaffen als das „Eigenartigste“, was „die jungste ungari- sche L iteratur hervorgebrach t h a t“, gepriesen.21 Hevesi22, der sich in W ien bereits m it diversen R ezensionen, K ritiken u n d eigenen literarischen W erken einen N am en gem acht hatte, schreibt, Thalloczy selbst sei ein „urw uchsiger Ungar, der au f dem geistigen u n d m ensch lichen N iveau Eu- ropas steht, [eine] A utorita t au f einem w eiten w issenschaftlichen Gebiete, dabei seit Jahren in W ien lebend, h och betite lt u n d beam tet, auch selbstverstandlich m it an der Spitze der W iener- u ngarischen C olonie, sein H aus ein B rennpunkt n a tionalen u n d doch w ieder in te rna tiona len G eistes [...]“.23 Es w ird seine „b iographisch-kriti- sche B egabung“ gelobt, die in zah lreichen „hoch- in teressanten“ Fam ilien-B iographien (Skizzen aus der Geschichte der Familie Blagaj, 1897, u n d

18 Siehe dazu ausfuhrlicher z.B. Sirbubalo 2012.19 Ress 2010, 78.20 Deli: Jakob Barsy 1900, Vorw ort, 6.21 Ebd. 3 u n d 6.22 Z u Hevesi siehe: O sterreichisches Biographisches Lexikon 1815-1950, S. 310.23 Deli: Jakob Barsy 1900, Vorw ort, 3.

Die Geschichte des Grafen Blagay, 1898) und Personen-B iographien (z. B. Leben Franz Zays, 1894) ih ren N iederschlag fand .24 Hevesi h eb t zu- dem n o ch besonders hervor, dass Thalloczy als A rchivdirek tor in W ien ein „m itte lbarer N ach- fo lger“ von Franz G rillparzer sei, w obei w ohl bereits dieser Vergleich bei den poten tie llen Lesern fu r Interesse sorgen sollte. N eben den bereits e rw ahn ten „D eli“-A ufsatzen verfasste Thalloczy einige Reiseskizzen u n d Reiseberichte: Reise in die Levante (1882), Russland - Reisebil- der und Volkswirtschaftliches (1884) u n d Dies- seits u n d jenseits des G renzzauns (1897).25 D er R om an Jakob Barsy erschien in deu tscher Be- arbeitung erstm als im W iener „F rem denb la tt“, dessen R edaktion ab 1875 auch der Verfasser des V orw ortes, Hevesi, angehorte. Erst drei Jah- re spater, im Jahr 1900, erschien der R om an als eigenstandige Ausgabe im Verlag D aberkow ’s in W ien. Hevesi, Fan des B eam ten aber w ohl auch des L iteraten Thalloczy, e ro rte rt em path isch sei- n en beruflichen W erdegang u n d seine A utoritat in Bezug auf den Balkan u n d beton t, dass Thal- loczys „eigene K raftnatu r [...] fu r ih n die Quelle des V erstandnisses fu r die K raftaufierungen ei- n e r ha lbbarbarischen [!] V ergangenheit“ gewe- sen sei. Er habe die „Volksseele u n d Zeiten aus keiner p ap iernen Psychologie heraus“ beurteilt, so n d ern sei von einem „energischen W ahrheits- d ran g “ beseelt gew esen.26 M it d ieser E rk larung b ie te t er eine A rt R echtfertigung fu r die, wie er selbst anm erkt, oft „ungew ohnliche nationa- le Schm ackhaftigkeit der Sprache“. Tatsachlich m uss aber auch an dieser Stelle bereits vorausge- schickt w erden , dass die P ro tagonisten im W erk (es handelt sich m eistens u m B osnier bzw. osm a- nische Begs) oft in e inem jovialen , herablassen- den Ton beschrieben w erden u n d m an als Leser das G efuhl hat, dass an einigen Stellen im R om an die P ro tagonisten regelrecht vo rgefuhrt w erden. Die H and lung des R om ans selbst soll au f histo- rischen Q uellen beru h en . Thalloczy habe in der B allicella-B ibliothek in R om die M em oiren eines F ranziskanerm onches gefunden u n d sei h ier au f die rom antische G eschichte des M onches u n d der bosn ischen B egstochter gestofien. Sein Fund habe sich d an n zusatzlich in unveroffentlichten

24 Ebd., 5.25 Vgl. ebd., 6.26 Ebd., 4.

228

A ufzeichnungen der F ranziskaner in Ragusa als au then tisch u n d w ahr bestatig t.27

M it den W orten: „Im Jahre 1619 nach des H erren G eburt, oder auch 1029 nach des Pro- p he ten F lucht“, beg in n t der E rzahler seine Ge- schichte. Die E roffnungsszene spielt im tu rk isch besetzten F unfkirchen zu R am adan , w o m it „kostbare[m ] Billanyer Tropfen“ die „Rechtglau- bigen“ drei freudige A nlasse zelebrieren (J. B.,7).28 D er E rzahler spielt h ier zu B eginn des R o­m ans d arau f an, dass der bosn ische bzw. slawi- sche M oslem es m it den G esetzen des P ropheten v. a. in Bezug au f den A lkoholgenuss n ich t so streng nehm e, was ein sehr haufig vorkom m en- des M otiv in den (m eist deutschsprachigen) li- te rarischen Z eugnissen u b er B osnien u n d seine B ew ohner ist. A n einer spateren Stelle erk la rt ein Aga, dass der „grofie P rophet - verflucht w er ih n leugnet - [...] den W ein n ich t [verbietet], dam it w ir ih n n ich t trin k en “, obgleich der W einbecher von M ujo, der dem Leser als ein „spassige[r] B osniak“ p rasen tie rt w ird, als „G iaurbecher“ be- zeichnet w ird (ebd., 7f.). D ie freudigen Anlasse w erden sod an n p rasen tiert: einerseits sei der Beg des F unfk irchner Sandschaks, B ehram Beg, Va- te r gew orden, die Soldaten h atten ih ren langst falligen Sold bekom m en u n d andererseits hatten G eiw an Aga u n d sein G enosse A chm ed jeweils ein gutes G eschaft gem acht. D er erste habe zwei K aufleuten ihre W aren abgenom m en, ih n en aber dafur „gestattet, ih m diese unentgeltlich au f ih- ren eigenen Saum pferden nachzufrachten“, u n d der andere habe „zehn elende ungarische H eidu- cken in e inem K rug am D rau-U fer uberw altig t [...], w o die w ackeren Krieger, vom unbezah lten W ein niedergestreckt, sternhagelvoll um herla- gen“ (7f.). U n ter diesen zehn H eiducken befand sich der P ro tagonist des R om ans, Jakob Barsy. Barsy w urde spater von B ehram Beg gekauft; als ih m aber die F lucht gelang, kehrte B ehram Beg ins Lager der Stegreifreiter zu ruck u n d w urde d o rt von den anderen fluchtenden U ngarn , den K um panen Barsys, erm ordet. A uf A chm ed, der die fluch tenden U ngarn w ieder einfangen u n d bestrafen soll, ein „F unfk irchner K ind“, dessen M utter „ein ungarisches M adchen“ u n d dessen Vater ein „ehrlicher M uselm ann“ w aren, geht

27 Ebd., 6.28 Z itate aus dem Rom an Ja k o b B a rs y w erden direkt im Text verm erk t u n d als J. B. abgekurzt.

der E rzahler besonders ein. Er lebe nam lich sein V agabundentum seit fru h er K indheit aus u n d sei d u rch B ehram Beg zu den Stegreifreitern gekom - m en (11f.). Z u den Stegreifreitern verm erk t der E rzahler Folgendes:

„Hei, was fu h rten diese Stehgreifreiter und M erodebruder fu r ein schones S chnapphahn- leben! Freilich auch ein schweres. Frei wie der Steinadler, das H erz voll M uth , der Sack leer von Geld. Sie k an n ten n u r zwei A rten von M enschen: solche, die haben , u n d solche, die n ich t haben. Die erste G attung w ar ih r natu r- licher Feind, d en n ih r B eruf ist, Jedem , der G eld u n d Vieh, W eib oder K ind besitzt, sein Alles abzuknopfen. [...] A uch ist es in ih ren A ugen keinesw egs en tscheidend , ob sie ihre K unst an R echtglaubigen oder an unglaubi- gen ,H unden‘ uben“ (12).

„ Ih n en ist der M ensch M ensch“, glauben k o n n ten sie, an w en sie w ollten, d ienen m ussten sie aber n u r e inem H errn , u n d der sei „sieben- m al“ grofier als der O fner Pascha: der Sultan. A hnlich wie in anderen B osnien-R om anen die- ser Zeit, die von A utoren ungarischer oder os- terreich ischer P rovenienz verfasst w urden , w ird h ie r au f das unsichere D asein v. a. von Kauf- und H andelsleu ten eingegangen, d en n U berfalle u n d U bergriffe begegnen sehr haufig. D as Rauberle- b en in B anden in der W ildnis des osm anischen Balkans ist ta tsach lich ein sehr beliebtes M otiv in der Literatur. D ie „B andenm itg lieder“ sind m eist n ich t besonders glaubig, treu sind sie n u r dem , dem sie treu sein m ussen, u n d fast im m er w ird diesen B anden du rch in te rn en V errat ein Ende gesetzt, oder aber sie b ringen e inander aus ver- sch iedenen G ru n d en (v. a. aus H abgier) u m - ein ahnliches Ende erfah rt auch A chm ed im Rom an. D och h ie r ist fu r den w eiteren V erlauf der Ge- schichte en tscheidend , dass A chm eds Truppe angeheuert w ird, die ungarischen H eiducken zu verfolgen u n d den Tod B ehram Begs zu rachen. A chm eds Soldaten erw ischen die H eiducken schliefilich auch, sie w erden nam lich von einem C h ris ten an A chm ed verraten , u n d es w erden alle aufier Jakob Barsy, der am Tod B ehram Begs keinen A nteil hatte, um gebracht. Jakob w ird am M arktplatz zu m V erkauf angeboten u n d von H assan Beg, e inem reichen bosn ischen G rund- herren , gekauft u n d auf seinem G ut als Pferde- h alter angestellt (vgl. 32-37). D o rt verliebt sich

229

aber der ungluckliche U ngar Jakob in die Tochter des Begs, Zuleika, die seine Liebe erw idert. Da eine solche Liebe jed o ch keinerlei C hance hatte, en tscheidet sich Jakob dazu, M onch zu w erden, u n d geht zu den bosn ischen Franziskanern . Als Zuleika das erfahrt, fluchtet sie von zu Hause u n d versucht ih n zu finden. Die Suche b leibt erfolglos, erst n ach vielen Jahren findet sie ih n schliefilich in Rom , w o sie ih m ihre Liebe gesteht u n d stirbt.

So viel zu dem eigentlichen P lot des Rom ans. In der Folge sollen aber einige der zahlreichen M otive, die H inw eise au f genaue K enntnisse uber die h isto rischen B egebenheiten u n d das Volk geben, aber vor allem auch Ruckbezuge auf den A utor selbst bzw. dessen W eltbild u n d Auf- fassung erlauben, herausgearbeite t w erden.

Die Fahigkeit des A utors, den „Reiz des O rt- lichen“ darzustellen u n d seine „grundliche[n] K enntnisse tu rk ischer u n d bosn ischer D inge je- ner Zeit“ w erden bereits im V orw ort von Havesi gelobt.29 D er A utor ist tatsachlich sehr bem uht, seine vielfaltigen B eobachtungen u n d K enntnis- se uber das Land u n d das Volk m oglichst haufig u n d p o in tie rt im R om an anzubringen . Sprach- lich aufiert sich das in dem forcierten G ebrauch von oft als b lum ig-herzig bezeichneten W en- dungen , die aus dem T urkischen ins B osnische u b ern o m m en w urden : es w ird zu m Beispiel be- schrieben, dass B ehram Beg Fatim e, die „schons- te Blume des Bezirks“ (7), gepfluckt habe. A uch Vergleiche u n d M etaphern schm ucken den R o­m an im m er w ieder. W enn Zuleika uber die n ich t gewollte H eirat spricht, greift sie zu „Bildern“ u n d fragt zu m Beispiel ih ren Bruder, was w ohl geschehe, „w enn [ein] T aubchen n ich t Luft hatte, d ah in zu fliegen, w ohin m an es bestim m t hat?“ (80). A ufierdem w erden, w enn uber W urden tra- ger gesprochen w ird , ebenfalls aus dem Turki- schen u b ern o m m en e R espektbezeugungen u n d W unsche eingefugt, die jed o ch h ie r oft etwas iron isch ausfallen, so bezeichnet er z. B. B ehram Beg als den „m it des hochsten Konigs m annig- fachen G naden um hullte[n] Beg des Funfkirch- ner Sandschaks (sein G luck w ahre ewig!)“ (S.7). Bei der E rw ahnung des osterreich ischen Kaisers w ird erganzt, er gebiete in W ien „von des Sultans G naden“, was au f den sta rren u n d scheinbar kri- tik losen G lauben an eine W eltordnung, die von

29 Deli: Jakob Barsy 1900, Vorwort, 6.

den O sm anen p ropag iert w ird, h inw eisen soll (13). Ebenfalls bed eu ten d erscheinen die aus- fuh rlichen B eschreibungen der Physiognom ie der einzelnen Personen, was ein beliebtes M ittel in der L iteratur darstellt, u m gewisse stereotype Bilder zu tran spo rtie ren . H assan Beg w ird z. B. als „ein hochgew achsener M ann m it langem Bart u n d A dlernase“ beschrieben , „der Blick seiner schw arzen A ugen galt schon fu r Befehl“ (34).

E rw ahnensw ert sind sicherlich auch die L andschaftsbilder u n d die detaillierten Beschrei- bun g en der versch iedenen O rte u n d Burgen, de- n en stets ein h isto rischer bzw. po litischer Abriss ub er ih re E ntw icklung nachgestellt w ird. Die B eschreibung Funfkirchens liest sich dem nach fo lgenderm afien:

„N irgends h a t u n ser tu rk ischer Vetter sich w ohler gefuhlt, als in den m ittagigen Land- s trichen U ngarns. Als H err hereingekom - m en , fand er da auch alles vor, w as ih n an sei­ne H eim at erinnerte : die heifie Som m ersglut, die herrlichen N achte, jene d iam antenglit- zernde Sternenw elt, in deren A nschauen der gute Sterbliche sich dem H im m el n ah er u n d im m er n ah er fuhlt. U nd die N atu r gab fr i­sches W asser, aber auch feurigen W ein, die- sen verw ehrten T runk, den sie d en n o ch alle liebten, der gottesfurchtige Janitschare, wie der Toptschi (K anonier) u n d der schneidige Spahi“ (ebd. 8).

Es w ird auch die Burg K am icak (41) b e ­schrieben, die „einst zu C roatien gehorte“, und ih re einstigen B urgherren , die U tjesenovics (Ju­raj U tješinović), w erden erw ahnt: „Im W ohnge- baude dieser Burg w urde der grofite ungarische S taatsm ann, G eorg Utjesenovic, u n ser F rater G e­org, geboren, von diesen Basteien herab blickten ach t G enera tionen nach dem M ulesberg h inuber [...]. D ie a rm en U tjesenovic vertheid ig ten sich bis au f den Tod u n d liefien sich lieber n iederhau- en, als dass auch n u r einer Turke w urde“ (43). Zu der „Wiege der U tjesenovic“ verm erk t der Autor, bzw. der H istoriker in ihm , in einer Fufinote (44), dass es w ohl U nstim m igkeiten d a ru b er gebe, wo die Burg der U tjesenovic gestanden habe, er aber n ach D urchsich t „einer U rkunde vom Jahre 1489 im A rchiv zu Zsely“ der M einung sei, dass sie h ie r lokalisiert w erden m usse. M it d iesem u n d vielen anderen Exkursen in die V ergangenheit

230

w erden die Bande m it U ngarn deutlich heraus- gearbeitet u n d betont.

Es w erden auch das Kljucer Tal u n d die Burg Kljuc, die als „die C itadelle der alten bosn ischen K onige“ bezeichnet w ird, geschildert (s. 75). A uch die B eschreibung der G egend u m Bobovac bzw. Sutjeska m uss an dieser Stelle besonders er- w ah n t w erden:

„D ie G egend von Sutjeska w ar die W elt der Steine; das Land ist so unw irtlich u n d ode, dass selbst der arm ste Turke n ich t danach griff. [...] D as K loster selbst e rstand au f den T ru m m ern der C urie der alten herrschen- den Bane. G egen W esten ist es d u rch d ichten Eichwald geschutzt, im O sten ist der felsige H ugel von Jezerica sein Schirm , im N orden der rauhe H ridberg . In seinem U m kreise konn te m an allenfalls n o ch das Leben fristen , w eiterh in jedoch , gegen die Veste Bobovac, w ohin die bosn ischen F ursten in Zeiten gro- fier G efahr fluchteten u n d die kein Feind m it G ew alt nahm , w achst n u r Busch u n d Strauch. [...]“ (101f.).

N eben dieser B eschreibung des „bereits zertru m m erte[n ] D enkm al[s] alten R uhm es“ fu h rt er auch n o ch einige Sagen an, die vom „,verfluchten‘ R adak, der den letzten bosn ischen Konig, S tephan Tom asovic, verrie th“ erzahlen (102). A n dieser Stelle im R om an w ird auch uber die B ogum ilen berich tet. „Vor kaum hun- d e rt Jahren“, so der Erzahler, „hatten da noch m achtige H erren gehaust, denen n iem an d ge- bo t, u n d sie h a tten sam m tlich einen besonderen G lauben bekann t, den sie fu r den ,gu ten christ- lichen G lauben hielten“ (97). Es habe sich dabei u m den B ogum ilenglauben gehandelt, zu dem sich die „bosnischen H erren“ bis 1463 b ek an n t ha tten , w ird in der Fufinote erlautert. Sie h a tten „ihre Leichnam e in ih rem eigenen G ru n d betten u n d einen grofien Stein d a ru b er w alzen“ lassen. Ein solches B ogum ilengrab w ird im R om an auch sehr de tailliert beschrieben (97f.). D em H irten des K losters von Sutjeska, der an d ieser Stelle Jakob Barsy u b er die Sagen ru n d u m die Bogu- m ilengraber aufklart, w ird zudem etwas in den M u n d gelegt, w as die h istorische U berzeugung Thalloczys w iderspiegelt: die B ogum ilen, „die gottlosen K etzer“, seien schnell Turken gewor- den (98). Diese W orte finden w ohl auch Bestati- gung in der B eschreibung H assan Agas, der zw ar

„aus gu ter tu rk ischer E robererfam ilie stam m te, die dem Sultan M ahom et grofie D ienste geleistet ha tte“, die aber auch m it den „vornehm sten bos- n ischen G eschlechtern verschw agert“ gewesen sei. Insofern habe „sein V erstand [...] ih n an den Sultan [geknupft], sein H erz zog ih n [aber] zu dem Volke dieses B odens, d en n in seinen A dern floss dessen Blut“ (35). In d iesem K ontext m uss Im re Ress’ E ro rte ru n g bezuglich fkalloczys A n- sichten uber das B ogum ilen tum E rw ahnung finden , d en n dessen historische A nschauungen w erden h ier 1: 1 literarisiert. Thalloczy in ter- p re tierte nam lich den U b e rtr itt zu m Islam als eine „erfolgreiche A npassungsstrategie, die die W eiterexistenz u n d E rneuerung des alten bos- n ischen Adels u n te r den n euen M achtverhalt- n issen gew ahrleistet habe“.30 Er habe zw ar die „theologische Auffassung der B ogum ilen katego- risch als falsch bezeichnet [...]“, ih re B edeutung jed o ch keinesw egs abgestritten , d en n darin sah er „eine spezifische O ffenbarung der Separation u n d Selbststandigkeit des m itte la lterlichen Bos- n ien [...]“.31

„D ie Identifikation von Adel u n d Bogom ilis- m us m achte es Thalloczy m oglich, eine Kon- tin u ita t zw ischen dem gesturzten m ittelalter- lichen K onigtum u n d dem ins O sm anische Reich einverleibten B osnien aufzuzeigen. H ierzu reichte die zu r dam aligen Z eit allge- m ein akzeptierte A nschauung vollkom m en aus, dass die bogom ilischen A deligen [...] zur R ettung ihres G rundbesitzes u n d fu r eine m i- litarische K arriere m assenw eise zum Islam konvertie rt seien, w odurch die schnelle Kon- so lid ierung der osm anischen M acht u n d ihre dauerhafte E in rich tung in B osnien fu n d ie rt w orden seien.“32

O bgleich diese verm ein tliche K ontinu ita t in der herrsch en d en G esellschaft B osniens im R o­m an deutlich zu m Vorschein kom m t, w erden die B ande m it dem m ittelalterlichen (Frei-) Geiste, der verm ein tliche W unsch der B osnier n ach ei- n em S onderstatus bzw. einer Sonderstellung, die w ohl auch nach dem U b ertr itt zu m Islam b ean sp ru ch t w urde (da die bosn ischen M uslim e durchaus einige slawische Brauche oder voris- lam ische G epflogenheiten behielten), ebenfalls

30 Ress 2010, 68.31 Ebd.32 Ebd.

231

hervorgehoben u n d sollen in der Folge w ieder an h an d der Person des H assan Beg veranschau- licht w erden. Er hatte nam lich entgegen aller V orschriften eine C hris tin zu r Frau genom m en u n d es ih r schw eigend gestattet, ih ren christli- chen G lauben w eiterh in zu behalten . Seine Frau A ncsa ub te ih re Religion auf dem G ut des Begs aus, hatte aber he im lich auch ihre Tochter Zu- leika als M ilka taufen lassen, was der Beg jedoch selbstverstandlich n ie erfahren durfte. D ie Liebe des Begs zu seiner Frau, zu der der E rzahler im R om an verm erk t, dass m an ih n „wegen dieses Z ustandes“, w enn er n ich t so ein braver M ann gew esen w are, fu r v erruck t erk lart hatte, sei so- gar so stark gew esen, dass er selbst einm al, als seine A ncsa k ran k war, nach Olovo „zur w un- derthatigen M aria“ geritten sei, u m ih re H eilung zu erb itten (35). A uch gegenuber den Franzis- k an ern sei der Beg gutig gew esen u n d habe ihre W eisheit geschatzt.

O bgleich der R om an zahlreiche E lem ente en thalt, die Thalloczys historische U berzeugun- gen zur G anze w iderspiegeln, soll abschliefiend lediglich n och au f zwei w ichtige Punk te einge- gangen w erden. Es h ande lt sich dabei einerseits u m die Tatigkeit der F ranziskaner u n d anderer- seits u m die B eschreibung der U ngarn , die - ob- w ohl der R om an im 17. Jah rh u n d ert angesiedelt ist - sicherlich auf die Z eit der E ntstehung des R om ans anspielt.

D ie Franziskaner, die im osm anischen Bos- n ien einen besseren Status h a tten als alle ande- ren V ertreter des christlichen G laubens, stehen in Thalloczys R om an in gewisser W eise im Vor- derg ru n d , d en n als Barsy w egen der unerlaub ten u n d unerfu llten Liebe zu M ilka die Entschei- dung fallt, allem W eltlichen zu entsagen, sind es die Franziskaner, die ih n auffangen. D er Leser begleitet sod an n Barsy au f seinem kirchlichen W erdegang, der ih n vom einen zu m anderen bosn ischen Franziskanerk loster u n d schliefi- lich nach R om fu h rt. In Jajce trifft Barsy au f die do rtigen Franziskaner, die gerade „an ih rer Kir- che bauten“, was, w enn m an an die V orschriften denkt, die im G esetz „K anuni-R ajah“ en thalten sind, bereits eine bedeu tende V orzugsbehand- lung signalisiert. O bgleich die K anuni-R ajah im R om an n ich t explizit genann t oder eror- te r t w erden, greift der E rzahler im m er w ieder au f einige Verbote, die diese en thalten , zuruck, etw a w enn er schreibt: „Die M onche des Klos-

ters ergingen sich gegen A bend u n te r den Bau- m en u n d e rw arte ten den gern gehorten R uf der abendlichen H olzklapper, d enn die Glocke zu lau ten w ar ih n en n o ch n ich t gestattet“ (99). Die B eschreibung der K anuni-R ajah begegnet haufig in den (h istorischen u n d literarischen) W erken osterreich ischer bzw. osterreich isch-ungarischer P rovenienz, da diese G esetzesvorschriften die als en tw urdigend em pfundene Stellung der C hristen in B osnien belegen. G leichzeitig w ird aber im m er w ieder be ton t, dass die bosn ischen C hristen du rch O sterre ich -U ngarn aus dieser verm ein tlich desolaten Situation befreit w urden . Die Franziskaner, denen der E rzahler in Bezug au f p ro funde bzw. vor allem philosophische K enntnisse des katholischen G laubens kein her- ausragendes Zeugnis ausstellt, w erden jedenfalls als fleifiige Lenker u n d S chutzherren der w eni- gen bosn ischen C hristen beschrieben:

„Jene G eistlichen m it den grofien Schnauz- b a rten u n d tu rk ischen M utzen verfuhren ganz u n d gar im Sinne des heiligen Francis- cus, sie w urden die Fuhrer des Volkes. Die L ehren der rom ischen K irche, die ein so fei- nes U nterscheidungsverm ogen voraussetzen, k an n ten sie n u r im allgem einen, dagegen w aren sie prak tische Leute. K einer furchtete d en Tod; was konn te d enn ein B ettelm onch verlieren, w enn er starb?“ (91).

A uch bei der B eschreibung der Franziskaner k o m m t w ieder der H istoriker u n d C h ro n is t zum V orschein, d enn tro tz aller ih n en zugeschriebe- n en gu ten E igenschaften w ird beton t, dass auch die F ranziskanerm onche m enschliche Schwa- chen h atten (ebd.): Ih re C hron iken w u rd en be- legen, dass ih re „m enschliche Leidenschaft oft genug durch[gebrochen sei]“, u n d diese so weit ginge, dass sie gegeneinander die M esser gezo- gen u n d n ich t selten ih re O berhaup ter verjagt ha tten , w enn diese ih n en m issfielen. N ichtsdes- to tro tz habe es n iem an d sonst so gu t verstanden , m it den Turken um zugehen , be to n t der Erzahler: „Log der Pascha, so th a ten sie, als glaubten sie ihm ; versprach er etwas u n d hielt n ich t W ort, so spielten sie ihm , w enn er d arau f am w enigsten gefasst war, einen Streich“ (ebd.). Sie h a tten sich zu d em au f alles verstanden u n d standen , w as im R om an eindeutig verm itte lt w ird, m it anderen K lostern in Bosnien, aber auch jen en in K roatien (v. a. Ragusa) in regem K ontakt u n d A ustausch.

232

In d iesem U m feld sei Jakob Barsy, dem U ngarn, au fg rund seiner h o h en geistigen K apazitat ein rasan ter A ufstieg gelungen, der ih n schliefilich auch nach R om brachte.

Z um A bschluss sei noch auf das Bild der U n ­garn , das im R om an gezeichnet w ird, eingegan- gen. Zwei Szenen drangen sich h ie r besonders auf: Z um einen h ande lt es sich u m die U nter- ha ltung der ungarischen H eiducken, die sich an alle G raueltaten , die die tu rk ischen Begs an ih ren Landsleuten u n d V erw andten verub ten , e rin n ern u n d schliefilich die „gottliche Rolle“ U ngarns er- o rte rn (25): G o tt habe die Erde „als einen grofien Stall erschaffen, in dem die einzelnen Volker n u r die K utscher w aren. U nd als der U nger an der Reihe gew esen, da hatte der W ortfuh rer dieser w ackeren N ation einen rech t starken Peitschen- stiel verlangt, u n d dazu auch gute Schnure. Das sei ih m d en n auch gew orden; der Peitschenstiel sei nam lich die D onau, u n d die Schnure daran die Theifi, D rau u n d Save“ (ebd.). D ieses Bild der geographischen W eite U ngarns, das h ier sicher- lich bew usst gezeichnet w ird, u m die enge bzw. die gottgegebene Z ugehorigkeit u n d das M itein- ander d ieser G ebiete zu belegen, w ird von einem der H eiducken etwas revidiert. D ieser erk lart nam lich , dass zwei Schnure abgerissen seien, b e ­to n t aber zuversichtlich, dass der Peitschenstiel u n d ein Stuck der Theifi im m er n o ch ih re r seien, was w ohl au f eine verm eintliche R uckeroberung verweist.

Die andere Szene, die eine gewisse Standhaf- tigkeit u n d den Stolz, aber auch die Loyalitat der U ngarn verm itte ln soll, ist jene, in der Jakob sei- nen Status m it H assan Beg aushandelt (37-40). Als H assan Beg Jakob fragt, ob er ih m d ienen u n d sich u m sein Pferd k u m m ern w urde, ver- n e in t dieser u n d e rw idert stolz u n d gleichm u- tig, er sei ein „Sclave“, u n d ein „Sclave entflieht oder s tirb t“. A chm ed, der au fgrund dieser A nt- w o rt seinen G ew inn, den er sich vom V erkauf Jakobs versprochen hat, schw inden sieht, sp ring t au f u n d will Jakob m it seinem M esser erstechen. H assan Beg h in d e rt ih n daran un d , u m Jakob vor dem Tod zu re tten , kauft er ih n schliefilich doch A chm ed ab. Von dieser Tat des Begs sichtlich uberrasch t, e rk lart Jakob feierlich: „H err, fu r Gu- tes bezahl’ ich Gutes, Ih r seid m ir n eu n m al Blut schuldig; ich habe deinem S tam m n eu n Turken- kopfe gut, allein dir, H err, w ill ich treu lich die- nen. A uf H eiduckenehre, so w ahr m ir m ein G ott

helfe!“ (38f.). H assan Beg erw idert, er w urde n ich t viel von H eiduckenehre halten , er vertraue aber au f den Schw ur auf seinen G ott. Jakob hatte sich d an n schnell au f H assan Begs G ut eingelebt, u n d in kurzester Zeit ha tten ih n alle gern gehabt. H assan Beg habe es verstanden , m it dem U ngarn um zugehen , erk lart der Erzahler: er „liefi ihn gew ahren, er kann te die M enschen u n d wuss- te, der Bursche w urde ih m auf jedes w ehrende W ort m it ,Justam ent‘ antw orten“ (40). M it dem abschliefienden K om m entar erhebt der Erzahler jed o ch ganz e indeutig A nsp ruch auf A llgem ein- gultigkeit u n d verw eist sicherlich auch auf die S ituation oder Position der U ngarn zur Zeit der E n tstehung des Rom ans:

„So ist n u n einm al der U ngar; lasst m an ih m seine Freiheit, so m ag in G ottes N am en der M orgenstern vom F irm am en t fallen, er m ach t sich n ich ts draus; verbiete ih m aber das Schwarze u n te r dem Nagel, so lasst er u m keinen Preis von seinem w irk lichen oder ver- m ein tlichen R echt“ (ebd.).

Ludwig Thalloczys „Ausflug“ in die Litera- tu r lasst sich im K ontext der Entstehungszeit, der h isto risch-po litischen Lage u n d der U rgenz einer m edialen Inko rp o ra tio n B osniens verste- h en u n d m uhelos in d iesem Sinne einordnen . D as eigentliche Them a seines R om ans ist w enig spektakular: eine hoffnungslose Liebesgeschich- te, die au f der einen Seite m it dem Tod u n d auf der anderen Seite m it der Entsagung gegenuber allem W eltlichen endet. Dass L iteratur bekann t- lich ein sehr nachhaltiger u n d konserv ierender Trager von B ildern, S tereotypen u n d Klischees anderer Volker u n d K ulturen ist, lasst sich auch an h an d Thalloczys R om an feststellen. D en n Ja­kob Barsy en thalt durchaus haufig w iederkehren- de M otive, die in zah lreichen anderen W erken dieser Z eit begegnen u n d in einigen G rundzu- gen im vorliegenden A rtikel p rasen tie rt w urden . D as B esondere an d iesem R om an ist also we- n iger dessen literarische A sthetik oder M otiv- vielfalt als v ielm ehr die Person des A utors bzw. sein stark ausgepragtes h istorisches Interesse u n d der W unsch, m oglichst viel h istorisches W issen an den Leser zu b ringen . So d ien t ihm der literarische R ahm en lediglich dazu, seine eigenen h isto rischen u n d politischen A nsichten zu o rdnen u n d sie m oglichst leserfreundlich zu p rasen tieren . Die Liebesgeschichte, au f die er im

233

R ahm en seiner A rchivarbeit stofit, steht dabei in keinster W eise im V ordergrund , bedeu tsam sind v ielm ehr die besch re ibenden u n d erklaren- den E inschube des Erzahlers, der sich au f Land- schaft, G egend u n d G eschichte konzen triert. Es m ag etwas vereinfachend klingen, aber der Leser des R om ans Jakob Barsy m usste n ich t die his- to rischen W erke Thalloczys kennen , u m dessen S tellungnahm e zu B osniens G eschichte zu eruie- ren. Seine h isto rischen U berzeugungen , dass das slawische (respektive bosnische) u n d ungarische Volk seit jeh e r zusam m engehorten u n d dies vom Schicksal v o rbestim m t sei, spiegeln sich in sei- n em R om an ganzlich w ider. Die G eschichte des unglucklichen L iebespaares scheint h ier blofi deshalb p latziert, u m dem H istorischen (und Politischen), das ohne Zweifel im V ordergrund steht, die Schwere zu nehm en .

Rezime

Ludwig fkalloczyjev izlet u književnost

O v aj r a d p re d s ta v lja k ra ta k k n již e v n o -te o r ijsk i, tj. k n již e v n o -s o c io lo šk i p r i lo g k o n fe re n c iji o L udw i- g u fk a llo c z y ju - is to r ič a ru i z n a č a jn o m p o z n a v a la c u B a lk a n a - , k o ja je o d rž a n a 2008 . g o d in e u S ara jev u . U o v o m ra d u se a n a liz ira ju n jeg o v a k n již e v n a d je la , tač - n ije n jeg o v r o m a n J a k o b B a r s y , k o je m d o s a d a n ije p o ­k lo n je n a a d e k v a tn a p a ž n ja . A u to r ic a a n a liz ira o sn o v ­n e k a ra k te r is t ik e r o m a n a i in te rp re t i r a n a jz n a č a jn ije m o tiv e , p r i č e m u se čes to o sv rće n a fk a llo c z y je v a is to r ijsk a ra z m a tra n ja i stav o v e, je r o n i p re d s ta v lja ju z n a č a ja n in te rp re ta c i jsk i ra m za ovo djelo .

Literatur

Primarliteratur

D eli, Jakob B arsy : e in u n g a r is c h -b o s n is c h e r R o m an . A u s d e m U n g a r is c h e n u b e r s e tz t u n d e in g e le ite t v o n L u d w ig H evesi. C . D a b e rk o w ’s, W ie n 1900.

Sekundarliteratur:

F e ic h t in g e r , J o h a n n e s 2006 , H a b sb u rg (p o s t)-c o lo n ia l. A n m e rk u n g e n z u r In n e re n K o lo n is ie ru n g in Z e n - t r a le u ro p a , in : K a k a n ie n re v is ite d . A us: h t tp : / / w w w .k a k a n ie n .a c .a t /b e i t r / th e o r ie /J F e ic h t in g e r 1 . p d f , v o m 25 .1 .2006 .

G la tz , F e r e n c 2010 , L ajos f k a l lo c z y - H is to r ik e r d e r H a b s b u rg e rm o n a rc h ie , in : L ajos fk a llo c z y , d e r H is to r ik e r u n d P o litik e r. D ie E n td e c k u n g d e r V er- g a n g e n h e it v o n B o sn ie n -H e rz e g o w in a u n d d ie m o d e r n e G e sc h ic h tsw is se n sc h a ft , H rsg . D žev ad Ju zb ašić , Im re R ess, B a n d 40 , A k a d e m ie d e r W is- s e n sc h a f te n u n d K u n s te v o n B o sn ie n -H e rz e g o w i- n a u n d U n g a risc h e A k a d e m ie d e r W isse n sc h a f- ten : I n s t i tu t fu r G e sc h ich te , S a ra jev o u n d B u d a ­p e s t 2010 , 19-31.

H a s e ls t e in e r , H o r s t 2010 , A n a le c ta z u L eb e n u n d W e rk L u d w ig v o n fk a llo c z y s , in : L ajos fk a llo c z y , d e r H is to r ik e r u n d P o litik e r . D ie E n td e c k u n g d e r V e rg a n g e n h e it v o n B o sn ie n -H e rz e g o w in a u n d d ie m o d e r n e G e sc h ic h tsw isse n sc h a ft, H rsg . D ž ev a d Ju zb ašić , Im re R ess, B a n d 40 , A k a d e m ie d e r W is- s e n sc h a f te n u n d K u n s te v o n B o sn ie n -H e rz e g o w i- n a u n d U n g a risc h e A k a d e m ie d e r W isse n sc h a f- ten : I n s t i tu t fu r G e sc h ich te , S a ra jev o u n d B u d a ­p e s t 2010 , 45 -53 .

Ju z b a š ić , D ž e v a d 2010 , E ro ffn u n g s re d e d es V o rs itzen - d e n d e r H is to r is c h e n K o m m is s io n d e r A k a d e m ie d e r W is se n sc h a f te n u n d K u n s te v o n B o sn ie n - H e rz e g o w in a , in : L ajos fk a llo c z y , d e r H is to r ik e r u n d P o litik e r . D ie E n td e c k u n g d e r V e rg a n g e n h e it v o n B o sn ie n -H e rz e g o w in a u n d d ie m o d e rn e G e- sc h ic h tsw is se n sc h a ft , H rsg . D ž e v a d Ju zb ašić , Im re R ess, B a n d 40, A k a d e m ie d e r W is se n sc h a f te n u n d K u n s te v o n B o sn ie n -H e rz e g o w in a u n d U n g a ri- sc h e A k a d e m ie d e r W is se n sc h a f te n : I n s t i tu t fu r G e sc h ic h te , S a ra jev o u n d B u d a p e s t 2010 , 15-16.

R e ss , I m r e 2010 , L ajos fk a llo c z y s B e g eg n u n g m it d e r G e sc h ic h te v o n B o sn ie n -H e rz e g o w in a , in : L ajos fk a llo c z y , d e r H is to r ik e r u n d P o litik e r. D ie E n t- d e c k u n g d e r V e rg a n g e n h e it v o n B o sn ie n -H e rz e - g o w in a u n d d ie m o d e rn e G e sc h ich tsw issen sch a f t, H rsg . D ž e v a d Ju zb ašić , Im re R ess, B a n d 40, A k a - d e m ie d e r W is se n sc h a f te n u n d K u n s te v o n B os- n ie n -H e rz e g o w in a u n d U n g a risc h e A k a d e m ie d e r W is se n sc h a fte n : I n s t i tu t fu r G e sc h ich te , S a ra jevo u n d B u d a p e s t 2010 , 53-81 .

S ir b u b a lo , L e j l a 2012 , W ie w ir im 7 8 e r Ja h r u n te n w a ­r e n [...]! B o sn ie n -B ild e r in d e r d e u ts c h s p ra c h ig e n L ite ra tu r . K o n ig sh a u se n & N e u m a n n , W u rz b u rg2012.

T a llo c z y , L u d w i g v o n 1909, B e n ja m in K a llay G e d en - k re d e . P e s te r L loyd , B u d a p e s t 1909.

o. A . 2010 , V o rw o rt, in : L ajos fk a llo c z y , d e r H is to r ik e r u n d P o litik e r. D ie E n td e c k u n g d e r V e rg a n g e n h e it

234

v o n B o sn ie n -H e rz e g o w in a u n d d ie m o d e r n e G e - sc h ic h tsw is se n sc h a ft , H rsg . D ž ev a d Ju zb ašić , Im re R ess, B a n d 40 , A k a d e m ie d e r W is se n sc h a f te n u n d K u n s te v o n B o sn ie n -H e rz e g o w in a u n d U n g a ri- sc h e A k a d e m ie d e r W isse n sc h a ften : In s t i tu t fu r G e sc h ic h te , S a ra jev o u n d B u d a p e s t 2010 , 9-13.

Lexika

O s t e r r e ic h is c h e s B io g r a p h is c h e s L e x ik o n 1 8 1 5 - 1 9 5 0 ,

B a n d 2. V erlag d e r O s te r re ic h is c h e n A k a d em ie d e r W is se n sc h a f te n , W ie n 1959.

235

Godišnj ak/Jahrbuch 2014,43:237-251 DOI: 10.5644/Godisnjak.CBI.ANUBiH-43.50

Djelatnost konzulata u Bosni i Hercegovini u prvim godinama austrougarske okupacije 1878-1881.

Amila KasumovićS ara jevo

N akon što je član 25 Berlinskog ugovora dao odriješene ruke A ustro-U garskoj m onarh iji da zaposjedne i upravlja p o d ru č jem Bosne i H erce­govine, nastupile su značajne prom jene koje su za okup iranu oblast značile suočavanje s novim oko lnostim a i praksam a, dok su za p ravnu s truku one predstavljale je d n u enigm u, skoro nonsense , koji je trebalo riješiti. K ljučna su b ila p itan ja su l­tanova suvereniteta n ad B osnom i H ercegovinom te uk lapanja okupirane oblasti u up ravnu s tru k ­tu ru M onarhije . Pravnici su oko p rvog pitanja, analizirajući član 25 Berlinskog ugovora i o d re d ­be A prilske kovencije, sklopljene izm eđu M o­narh ije i O sm anskog carstva 21. 4. 1879. godine, izgradili dvije oprečne teorije.1 P rem a jednoj je su ltanu bilo zagarantirano pravo suvereniteta nad B osnom i H ercegovinom ,2 dok je p rem a drugim a to predstavljalo sam o “golo pravo” (nudum ius) i relevantni su bili sam o rezultati p rak tične uprave ovim p odruč jem .3 Pitanje položaja Bosne i H er­cegovine u n u ta r M onarhije ostalo je n a izvjestan način nerasvijetljeno: ovo područje nije n ikada bilo in tegrirano u M onarhiju , nego je ostalo kao jed an poseban dio u n u ta r nje, odnosno, nešto što joj je p ridoda to - “zugew andt”.4

1 Calvo i Bluntschli spadaju u posebnu g ru p u pravnika koja nije jasno definirala svoj stav u vezi s datim pitanjem . Za n jih je položaj Bosne i Hercegovine bio loše riješen. Calvo je čak tvrd io da je riječ o novoj državi osobenog karaktera. Im am ović 1976, 21.2 Schneller, M artens 1874, Jellinek i drugi.3 N eum ann, Lingg 1890.4 H alid Čaušević sm atra da je do 1908. godine Bosna i H er­cegovina bila zasebno upravno područje izvan M onarhije:suverenitet je de iure p ripadao sultanu, ali se faktično v rše­nje svih suverenih prava nalazilo u rukam a M onarhije. N a­kon 1908. godine Bosna je posta la zasebna upravna jedinicau n u ta r M onarhije. Čaušević 1945, 137-139.

D jelatnost konzu la ta različ itih evropskih sila, kao i o n ih A ustro-U garske m onarh ije u Bosni i H ercegovini n ak o n Berlinskog kongresa (1878) predstavlja još jed an u n izu p rob lem a koji u k azu ­ju n a kom pliciran i izn im no in teresan tan pravni položaj okup iranog p o d ru č ja n a p rije lom u XIX i XX stoljeća. U istraživanju sm o se fokusirali na tr i vrlo b itn a segm enta ovog pitanja: 1. k o n zu ­la rn a ju risd ikcija s tran ih konzulata koja je bila važeća u osm anskom p erio d u u B osanskom eja- letu/vilajetu; 2. im enovanje stran ih konzula u Bosni i H ercegovini nakon 1878. i 3. uk idanje c. i kr. austrougarsk ih k o n zu larn ih u red a n a okup i­ran o m p o d ru č ju .5 A nalizom sva tri navedena se­g m en ta m ože se dokazati Linggova tv rdn ja koja je išla tragom toga da nije b io b itan stav p ravn ih stručn jaka o tom e im a li osm anski sultan još uv i­jek pravo suvereniteta n ad B osnom i H ercegovi­nom , nego je konačan odgovor n a pravo suvere­nosti davala u praksi p rovođena politika au stro ­ugarske uprave koja se k reta la u pravcu sve užeg vezanja okup iranog p o d ru č ja uz M onarh iju .6

Ukidanje konzularne jurisdikcije stranih konzulata u Bosni i Hercegovini 1878-1881.

Pitanje konzu larne jurisd ikcije s tran ih konzulata n a terito riju strane države7 karak teristično je za

5 D jelatnost konzulata podrazum ijeva i m noge druge aktiv­nosti koje neće b iti obrađene u ovom radu. Za našu tem u su bila in teresantna t r i n o m in irana pitanja.6 Lingg je sm atrao da suveren nem a pravnu, nego činjeničnu u p ravnu vlast. Više o tome: Lingg 1890.7 O tom e se dosta pisalo. Navest ćem o sam o neka djela: Pi- skur 1862; Jacobovits 1865; M artens 1874; L ippm ann 1898;

237

odnose različitih evropsk ih država i O sm anskog carstva još od ranog novog vijeka. O n o je usko vezano uz pitanje reguliran ja pravnog statusa m ustem ena u d ržavam a s islam skim p red zn a­kom .8 M ustem en i su bili stranci koji n isu bili g ra ­đan i9 islam ske države, nego su tu bili na p riv re ­m en o m boravku. N jihov je status u islam skom i osm anskom pravu bio sličan, ali ne i jed n ak o n o ­m e koji su im ale zim m ije . N isu uživali p ravnu i sudsku sam osta lnost sve do 16. stoljeća, tačnije do v rem ena su ltana Sulejm ana Zakonodavca (1520-1566).10 O d v rem ena su ltana Sulejm ana počinje uspostava režim a kapitulacija, odnosno ugovora koji su određene osobe, u od ređen im p itan jim a, izuzim ali od vlasti i zakona države u kojoj su boravile, a konzu la rn im predstavnicim a davali široku konzu larn u sudbenost.11 K onzula-

Lang 1932; K am m erhofer 1996; Lopičić 2006.8 Aydin 2004, 581.9 U korištenom prijevodu H istorije osm anske države i ci­vilizacije upotrijebljen je term in “građanin”. Sm atram o da upo treba ovog te rm in a ne odgovara klasičnom osm anskom periodu , je r je građanstvo relativno m oderna pojava i datira od kraja XVIII stoljeća. U originalu navedenog djela k o ri­šten je izraz “tebaa”, što u p revodu znači podanik . New Red- house Turkish-English D ictionary 1968, 1111.10 Aydin 2004, 581. Status z im m ija je bio podložan Šerijatu i njegovoj p rim jen i od strane vlasti. Položaj stran ih državlja­na bio je reguliran preko m eđu n aro d n ih ugovora i zavisio je od balansa m oći jedne i druge države (neke zapadne sile i O sm anskog carstva, op. a.). Braude / Lewis 2009, 59.11 Kapitulacija (od srednjovj. lat. capitulare: sporazum jeti se) u užem značenju jeste naziv za ugovore što su ih evrop­ske države sklapale s O sm anskim carstvom i drugim nekr- šćanskim zem ljam a, a sadržavali su povlastice za njihove predstavnike, podan ike i štićenike. (O pća enciklopedija Ju- goslovenskog leksikografskog zavoda 4, 1978, 264). Prve k a ­pitulacije su sklopljene izm eđu Francuske i O sm anskog car­stva 1536. Pregovore su vodili Ibrahim paša i francuski am ­basador Ž an de la Fore. M eđutim , ove kapitulacije n isu bile ratifikovane. Pravnu osnovu za francusko prisustvo na Le­van tu predstavljale su kapitulacije iz 1596. (Vejnstejn 2002, 266). Kapitulacije su u francuskom jeziku bile označene kao lettre p a ten te . Francuske kapitulacije iz 1604. su, izgleda, bile m odel za sve ostale subsekventne kapitulacije, sve do 19. stoljeća (M cGow an 1981, 36). Kapitulacije su sklapane i s d rugim zemljama: Engleskom (1580), H olandijom (1612), H absburškom m onarh ijom (1616), dok su Švedska, Danska, Pruska i Španija ovakve ugovore potpisale tek u 18. stoljeću (Ip^irli 2004, 247). U početku su s različitim državam a skla­pane kapitulacije s p rim arn im ciljem davanja podrške ovim zem ljam a pro tiv Habsburgovaca (Inalcik 2003, 216). Karlo VI i Selim III su 17. ju la 1718. sklopili trgovački i brodarski ugovor u Požarevcu. Ovaj ugovor je om ogućio H absbur- govcim a im enovanje konzula u svim lukam a O sm anskog carstva, u kojim a su već postojali predstavnici stran ih sila. Habsburgovci su 1767. godine im ali tri, a do 1800. već 21

ti su predstavljali sudsku in stan cu za rješavanje n espo razum a izm eđu stranaca koji su živjeli u O sm anskom carstvu. Z a sporove izm eđu s tran a ­ca i p o d an ik a O sm anskog carstva bili su nadležn i osm anski sudovi. M ustem en im a su bile p riznate i od ređene privilegije u slučaju spora s p o d a n i­cim a O sm anskog carstva: spor se m ogao voditi n a su ltanskom d ivanu ili je spor m ogao p ratiti d užnosn ik poslanstva zem lje iz koje je do la­zio stranac .12 K ada je jed n o m u kapitulacijam a (ahdnam e ili ah idnam e, osm .) bilo od lučeno da se sporovi stranaca rješavaju u n u ta r konzulata zem lje kojoj p ripadaju , lokalne vlasti n isu htjele p rihvatati saslušanje u takvim sporovim a (koji su u z to već riješeni), iako je jed n a od s trana up le te­n ih u spor to zahtijevala.13 O d sredine XV III s to ­ljeća je bilo regulirano i rješavanje sporova izm e­đ u p rip ad n ik a dvije strane države n a p o d ru č ju O sm anskog carstva. U to m slučaju se spor trebao rješavati u sklopu konzu larnog suda zem lje kojoj je p ripadao op tužen ik .14

K onzu larna služba evropskih zem alja p risu t­n ih n a Levantu se razvijala i usložnjavala, p o seb ­n o u 19. stoljeću. Tome n isu doprin ijeli sam o p o ­litički razlozi, nego i sve veći broj s tranaca koji su se nastan ili, ili su posjećivali O sm ansko carstvo. U to se vrijem e sm atralo da je k onzu la rna zaštita takvih lica od neobične važnosti.15 Kako je B o­sanski ejalet b io sastavni dio O sm anskog carstva te s obzirom n a njegov specifični geopolitički položaj, evropske sile su u 19. stoljeću počele i

konzulat. G eneraln i konzulat u Istanbulu je otvoren 1846.godine (A gstner 2010, 137, 142-143). Bitno je istaći da šej- hulislam i n isu im ali n išta p ro tiv kapitulacija u praksi, iako je u teoriji to m oglo izazvati m noge kontroverze (Boogert 2005, 31). Praksa sklapanja kapitulacija bila je zabilježena još u kasnom 11. stoljeću kada su Venecija i Đ enova ovakvu vrstu ugovora potpisivale s Bizantom. (Kaser 2011, 383)12 Aydin 2004, 581-582.13 To je važilo i za predstavnike Venecije čiji su podan ic i uži­vali poseban status u osm anskom društvu. (Faroqhi 2004, 329) P rem a članu 3 francuskih kapitulacija iz 1536. godi­ne, konzuli su im ali pravo vršenja sudbenosti u civilnim i kriv ičnim sporovim a izm eđu francuskih podanika. M ogli su zatražiti pom oć osm anskih vlasti, ali se kadije i subaše, u principu, u ovo n isu miješale. Ukoliko bi neki kadija su­dio ovakvu vrstu spora, a da to n isu zatražili predstavnici francuskih vlasti, presuda kadije je bila anulirana. (Boogert 2005, 35)14 Boogert 2005, 36.15 Iako se ova opaska odnosi uglavnom na britanske p o d a ­nike, sm atram o da je m ožem o p rim ijen iti i u slučaju drugihevropskih sila. (Berridge 2009, 78)

238

ovdje o tvarati svoja k onzu la rna p redstavništva.16 I ovdje je je d n a od vrlo važn ih funkcija k onzu la ­ta b ila zaštita državljana i štićenika zem lje koju zastupa. K ada H erkalović nabra ja dužnosti k o n ­zu larnog dragom ana, p osebnu pažn ju posvećuje p itan ju zaštite in teresa stranaka koje su dolazile s p o d ru č ja H absburške m onarh ije , a bile su d u ž ­ne spor rješavati u okviru osm anskog sudskog sistem a (budući da je suprotstavljena strana bila osm anski podan ik ). D u žnost d ragom ana je bila da, s jed n e strane, služi kao tum ač strankam a koje n isu razum jele tu rsk i jezik, dok je, s druge strane, m orao nadzira ti sam spor i paziti da r a ­sprave b u d u provedene p rem a p ropisim a o su d ­skom postu p k u te da p red m et spora bude riješen u skladu sa zakonom .17 U slučaju da zastupana stranka nije bila zadovoljna rješen jem spora, p odn o sio se p ro test osm ansk im vlastim a. Spor­n o rješenje se p o to m suspendiralo , a za do n o še­nje novog rješenja se o nda koristila dip lom atska vještina: generaln i konzu la t je b io dužan poslati sve akte vezane za spor, skupa s izvještajem dra- gom ana, poslanstvu u C arig rad , s m olbom da se kod Porte isposluje p ravedno rješavanje spo ra .18

Britanski konzul u Bosni je im ao pravo da predsjedava n ad poslovim a b ritansk ih p o d a n i­ka, trgovaca i d ru g ih lica koji su dolazili u ovo po druč je O sm anskog carstva. O n je proglašavao brakove b ritan sk ih podan ika, a u izn im n im slu ­čajevim a je m ogao izdavati pasoše b ritansk im podan ic im a. M eđutim , vrlo je važno istaći da se on b rin u o za “fer” tre tm an b ritan sk ih podan ik a n a osm anskom sudu. U koliko m u nije polazilo za ru k o m da riješi neko spo rno p itanje n a zad o ­voljavajući način , konzul je m ogao apelirati na am basadora u C arig radu kako bi ovu stvar p re d ­stavio višim osm ansk im v lastim a.19

Budući da se O sm anlije n isu doslovno p r i­državale odredb i naveden ih u kapitulacijam a, u praksi je m oglo doći do o d ređ en ih zloupo treba ili d rugačijih tum ačen ja prava i privilegija datih državljanim a neke evropske sile.20

16 O stranim konzulatim a se u dom aćoj historiografiji dosta pisalo. Ovdje ćem o spom enuti samo neke od relevantnih naslova: Zaplata 1937; Kreševljaković / M itrović 1958; Pe- trović 1987; Šamić 1971; Tepić 1988; Kapidžić 1963; Radušić 2013; M adžar 1979.17 Herkalović 1906, 25.18 Isto, 26.19 Radušić 2013, 68, 71-72.20 “f k e capitulations (...) should no t be taken m ore seriously by the h istorian th an they were by the O ttom ans them sel-

M eđutim , situacija se p rom ijen ila nakon Ber­linskog kongresa i okupacije Bosne i H ercegovi­ne od strane A ustro-U garske 1878. godine. Iako je II vojna kom anda izdala ok ružn icu 23. 12. 1878, ko jom se zadržavala p ravosudna praksa austrougarsk ih konzulata u zem lji, kada su u p i­tan ju sporovi izm eđu austrougarsk ih državljana n astan jen ih u Bosni i H ercegovini,21 već u s ta r­tu je forsiran stav da su kapitulacije bile važeće sam o kod “m uslim anske uprave”, ali da su one kod evropskih država besp redm etne .22 Istina, ideja o uk idan ju kozularne jurisdikcije s tran ih sila n a p o d ru č ju Bosne i H ercegovine u početku je u z im ana s dozom rezerve iz jed n o g jed n o stav ­nog razloga: trebalo je u red iti sudsku up ravu u zem lji, dovesti s tručn i kadar i uspostaviti sudski sistem koji bi odgovarao novonastaloj situaciji.23 P rvob itna in tencija je b ila da se u zem lju dovedu školovane sudije, pa da se tek u n a red n o m p e rio ­d u posveti rješavanju p itan ja uk idan ja k o nzu lar­ne ju risd ikcije .24 B udući da su n a to m polju bili već poduzeti od ređen i koraci, počelo se razm i­šljati o ovom pitanju. P ri tom e se A ustro-U garska ugledala n a Veliku Britaniju, koja je slična pitanja i nedoum ice im ala n a K ipru .25 D o m o m en ta k o ­načne odluke bilo je p repušteno Zem aljskoj v la­di da odluči kako će se postaviti p rem a stran im

ves. Even a slight acquaintance w ith th e accounts o f E urope­an travellers in th e Levant will suffice to show how far actual diplom atic and com m ercial practice at the echelles differedfrom he texts deposited at Istanbul.” M cGow an 1981, 36. O sm an-paša se žalio da se konzuli u pregovorim a previše pozivaju na kapitulacije, koje su, po njem u, bile odraz izgu­bljenih bitaka. (Herkalović 1906, 27)21 Također, austrougarski državljani su se trebali prijaviti k o d konzularn ih vlasti p rilikom ulaska u B osnu i Hercego­v inu u p e rio d u od tr i dana. Sam m lung der fu r Bosnien und die Hercegovina erlassenen Gesetze, V erordnungen u n d N orm alw eisungen II, 1881, 62.22 ABiH, ZMF, 1879, br. 481 (Zajedničko m inistarstvo finan- sija - W urttem berg , 18. 2. 1879. Vertraulich)23 Prem a onom e što je b ritanski konzul Freem an pisao u sep tem bru 1879. godine, obrisi sudske organizacije su se tek m ogli nazrijeti. Nedostajalo je stručnog kadra, a službenici dovedeni iz M onarhije su uglavnom bili dobrovoljci. (Ra- dušić 2011, 45)24 ABiH, ZMF, 1879, br. 479 (Zajedničko m inistarstvo finan- sija - Karolyi u L ondonu, 18. 2. 1879)25 Položaj ostrva Kipra nije bio reguliran odredbam a B erlin­skog ugovora. V lade Velike Britanije i O sm anskog carstvasu sklopile poseban ugovor prije Berlinskog kongresa (4. 6. 1878), u kojem je, također, stajalo da će K ipar b iti o ccupee et

a d m in istree . (Geršić 1893, 7) M eđutim , sultanov suverenitetn a ostrvu K ipru n ikada nije bio doveden u pitanje, za razli­k u od Bosne i Hercegovine. (Isto, 19-20)

239

konzu la tim a.26 P onuđeno je, ipak, razm išljanje da bi konzulati u Bosni i H ercegovini trebali im a ­ti isto polje djelovanja kao i konzulati u M o n ar­hiji, a takav položaj bi, u svakom slučaju, isk ljuči­vao vršenje sudbenosti konzu la skupa s prav im a i povlasticam a koje su oni uživali u O sm anskom carstvu. G eneralno je is tak n u t pravac kojim bi se u budu ćn o sti trebalo kretati kako bi se odm aklo od osm anskog naslijeđa, a to je ponovo značilo da bi konzulati u okup iranom p o d ru č ju što p r i­je trebali b iti ogran ičeni n a ono polje djelovanja kakvo im je bilo garan tirano na p o d ru č ju M o- narh ije .27 V lada Velike Britanije, p rem a saopšte- n ju koje je državni sekretar za spoljne poslove, lo rd Salisbury, dao Karolyju, im ala je usaglašene stavove s c. i kr. v ladom . Ipak, i lo rd Salisbury je sm atrao da rješavanje p itan ja konzu larne ju r is ­dikcije sp ram d ru g ih sila treb a još neko vrijem e pričekati, odn o sn o da ga treba pro long irati do m o m en ta dok ne uslijedi napuštan je ru m u n j­skih i bugarsk ih oblasti koje je zaposjela Rusija. Lord Salisbury je također insistirao n a sličnosti situacije u kojoj su se našle Velika B ritanija i Au- stro-U garska, p rva n ak o n što je okupirala Kipar, a d ruga zbog okupacije Bosne i H ercegovine. Za njega nije posto jala m ogućnost da se vlade s tra ­n ih sila pozivaju n a kapitulacije u ob lastim a koje su bile podvrgnu te engleskoj vlasti.28

Pored p rak tičn ih (organizacija sudstva) i vanjskopolitičkih (očekivano povlačenje rusk ih tru p a iz R um unije i Bugarske) faktora koji su odgađali konačno reguliranje p itan ja k o nzu lar­ne jurisd ikcije u Bosni i H ercegovini, posto jao je još jed an b itan faktor n a koji je trebalo obratiti pažn ju - donošenje kaznenog zakona za okupi-

26 ABiH, ZMF, 1879, br. 481 (Zajedničko m inistarstvo finan- sija - W urttem berg , 18. 2. 1879. Vertraulich.)27 Isto.28 Salisbury je Karolyju predao i prepis povjerljive depeše koju je 16. 1. 1879. uputio lo rdu Lyonsu, kako bi ovaj m ogao dati adekvatan odgovor francuskoj v ladi u vezi s p itanjem konzularne jurisdikcije. Tu je, izm eđu ostalog, navedeno: “The Sultan has no t ceded C yprus absolutly to H er Majesty, for it rem ains w ith in th e lim its o f th e O ttom an Em pire, and he has reserved th e reversion o f actual ru le in a certain spe­cified contingency. But for an indefinite tim e he has parted w ith the righ t o f goverm ent, the righ t o f legislation, and the right o f m aking agreem ents w ith foreign powers. (...) So far as regards all th e relation and transactions w hich th e C api­tu la tions touch, the cession is complete.” ABiH, ZMF, 1879, br. 655 (Karolyi - Andrassy, 26. 2. 1879)

ran o po d ru č je .29 N aim e, od uvođenja kaznenog zakona je zavisilo šta će se učin iti i po p itan ju prava konzula da vrše sudbenost. Jurisdikcija konzu la ta u kaznen im stvarim a je b ila ogran iče­n a i od osm ansk ih sudova su bili jed in o izuzeti slučajevi: a) kada počin ilac nije naprav io p re ­kršaj sp ram osm anskog podan ika , b ) kada nisu bili pogođen i osm anski in teresi i c) kada k riv ič­no djelo nije prijavila osm anska straža sigurno- sti.30 Zbog toga se od m in ista ra predsjedn ika iz obje polovice M onarhije tražilo izjašnjavanje po ovom pitanju . Stvar je riješena i više nego hitno . Zem aljska v lada je već sred inom ju n a 1879. go­d ine izdala o k ružn icu koja je za cilj im ala in s tru ­iran je o k ru žn ih oblasti i sudova po p itan ju zad r­žane konzu larne ju risd ikcije u civilnim stvarim a. O kružn icom je bilo od ređeno da su konzu larn i sudovi bili k o m peten tn i u c iv iln im sporovim a u kojim a su obje stranke bili stranci, p o to m u sporovim a koji se odnose n a stečaj ili ostavštinu stranog državljanina (iako je jed an od učesnika spora m ogao biti zem aljski p ripadn ik ) te u slu­čajevim a kada je stran i državljanin tuženi, a d o ­m aće lice tužitelj, ukoliko po ton ji p ristane da se spor vodi n a k onzu larnom sudu .31 Sporovi koji su za p red m et im ali nek re tn ine , rješavali su se na sudovim a u zem lji, kao i sporovi u koje su bili um iješan i zem aljski p ripadn ic i (osim u slučaju stečaja i ostavštine stranog državljanina). Kod rasprava koje su u o d ređ en o m sp o ru trebale biti vođene n a sudovim a zem lje, gdje je s tran i d ržav­ljan in trebao uzeti učešće kao tuženi, tužitelj ili svjedok, konzul države čiji je stranac državlja­n in je im ao pravo asistencije, ali ne i m iješanja u raspravu. Izvršavanje p resuda p ro tiv stran ih državljana se trebalo poduz im ati isključivo p u ­tem k o n zu la rn ih predstavništava, ako su i sudovi zem lje u ovim sporovim a dali svoju od luku .32

N avedena m jera je bila p riv rem enog k arak te­ra, je r se s n jem ačkom i b ritanskom vladom već pregovaralo oko m ogućnosti uk idan ja njihove k onzu larne ju risd ikcije u Bosni i Hercegovini. A ustro-U garskoj m onarh iji je u da tom m o m en ­

29 Početak reorganizacije p ravnih prilika u Bosni i H ercego­vini se upravo veže uz uvođenje m o d ern o g kaznenog zako­na. (E ichler 1889, 169)30 ABiH, ZMF, 1879, br. 2356 (Zajedničko m inistarstvo fi- nansija - 1. M inistarstvo vanjskih poslova, 2. C. kr. m inistar predsjednik, 3. Kr. ug. M inistar p redsjedn ik i 4. Zem aljska vlada, 14. 6. 1879)31 Sam m lung 1881, II, 63.32 Isto.

240

tu i bilo najb itn ije riješiti ova p itan ja sa spom e­n u tim silam a. Iz N jem ačkog rajha su pozitivne vijesti stigle već u jan u a ru 1880. godine kada je g ro f Szechenyi iz B erlina javio da je u prip rem i n ac rt zakona kojim bi se reguliralo p itanje n je ­m ačke konzu larne jurisdikcije . Već u aprilu je spom enuti n ac rt čekao odobrenje Saveznog vije­ća (B undesrath). N jem ačka strana je sm atrala da je M onarh ija poduzela sve po trebne m jere kako bi m ogla garan tira ti s igurnost u okup iranom p o ­d ru č ju te k onzu larna zaštita (u ovom sm islu, op. a.) više nije bila n eophodna . Ipak, u prvoj fazi se nije išlo za p o tp u n im uk idan jem konzularne jurid ikscije , nego je ostavljena m ogućnost da se ona ograniči ili stavi izvan snage, p rem a ocjeni Saveznog vijeća.33 B udući da od luka nije bila definitivna, cijela stvar je d ržan a u tajnosti. M i­n istarstvo vanjskih poslova je o svem u obavije­stilo Z ajedničko m in istarstvo finansija početkom m aja 1880. god ine.34 N jem ački R ajhstag je 10. m aja odobrio N acrt zakona o njem ačkoj k o n zu ­larnoj sudbenosti u Bosni i H ercegovini. O sve­m u je odm ah , preko Zajedničkog m inistarstva, bila obaviještena i Zem aljska vlada.35 Z akon je objavljen u br. 14 C arskog zakonskog lista, p o d bro jem 1384.36 Vrlo brzo je donesen novi zakon kojim je n jem ačka konzu larna ju risd ikcija t r e ­bala b iti i definitivno u k in u ta (Z akonski list, br. 1398, 23. decem bar 1880). U svega dva zakonska člana je bilo od ređeno da će n jem ačkom konzulu p ripadajuća ju risd ikcija u Bosni i H ercegovini od 1. jan u ara 1881. godine b iti stavljena van snage. N jem ački državljani i štićenici su ubuduće treb a ­li biti p odvrgnu ti ju risd ikciji M onarhije , n a su ­dovim a koji su bili uspostavljeni u okup iranom p o d ru č ju i, što je jako b itn o istaći, bez asistencije konzu la ili njegova predstavnika. O ni građanski p ravni sporovi i kaznene stvari koji su već bili u

33 ABiH, ZMF, 1880, br. 2989 (Szechenyi-Haym erle, 17. 4. 1880)34 Isto. (D rugi priložen dokum ent: M inistarstvo vanjskih poslova - Zajedničko m inistarstvo finansija, 5. 5. 1880)35 ABiH, ZMF, 1880, br. 3381 (M inistarstvo vanjskih poslo ­va - Zajedničko m inistarstvo finansija / Zajedničko m in i­starstvo finansija - Zem aljska vlada, 19. 6. 1880)36 Ovaj zakonski akt je im ao veom a k ra tak sadržaj: “Die dem Konsul des D eutschen Reichs in Sarajewo fu r Bosni- en H erzegovina zustehende G erichtsbarkeit kann m it Zu- stim m ung des B undesraths durch Kaiserliche V erordnung e ingeschrankt oder ausser U bung gesezt w erden” Akt je priložen uz dopis M inistarstva vanjskih poslova upućen Szlavyju 22. 7. 1880.

procedu ri kod konzu larnog suda trebali su biti riješeni p rem a prop isim a koji su vrijedili do m o ­m en ta donošen ja zakona. U koliko bi se stranke usaglasile da takav spor prebace n a sudove u ze­m lji, m ogle su to u č in iti.37 N jem ački konzulat je tražio od W uttem berga da o svem u obavijesti političke oblasti i sudove p o Bosni i H ercegovi- n i.38 T im e je bilo okončano ukidanje njem ačke konzu larne jurisdikcije.

D rug i važan faktor u cijelom p itan ju je b io i stav britanske vlade. M eđutim , i ona je bila sp re­m n a n a suradnju . Lord G ranville je 15. ok tobra 1880. godine po tp isao akt kojim se Velika B rita­n ija obavezuje n a uk idanje svoje konzu larne ju ­risdikcije u Bosni i H ercegovini, koja je trebala b iti u k in u ta od 1. novem bra 1880. god ine.39 M i­nistarstvo vanjskih poslova je tražilo od Szlavyja da telegram skim p u tem in s tru ira Zem aljsku v ladu o Granvillovoj izjavi s n ap o m en o m da p o ­stoji m ogućnost pom jeran ja te rm in a uk idanja britanske konzu larne ju risd ikcije ukoliko b r i­tansk i konzu la t nije dobio instrukcije od svoje vlade. Telegram s p o treb n im u p u tam a je poslan Zem aljskoj vladi 31. ok tobra 1880. godine.40 Is­postavilo se da je Zem aljska v lada dogovorila s b ritan sk im konzu la tom sve što je bilo po trebno kako bi se ovo realiziralo. Z ajedničko m in is ta r­stvo finansija je m oglo još o dobriti i zvaničnu objavu uk idan ja britanske konzu larne ju risd ikci- je .41 Zem aljska v lada je 25. novem bra predala u štam pu o k ružn icu ko jom se objavljuje ukidanje britanske konzu larne jurisdikcije . O vom o k ru ž­n icom je bilo defin irano da b ritansk im konzu li­m a i pod an ic im a p ripadaju sam o ona prava koja im aju i n a p o d ru č ju M onarhije te da će se p rem a n jim a u policijskim i po litičko-adm in istra tivn im stvarim a postupati u okup iranom p o d ru č ju je d ­nako kako se postu p a i n a p o d ru č ju M onarhije .42

37 ABiH, ZV, 1880, kutija br. 7, šifra III/150.38 Isto.39 ABiH, ZMF, 1880, br. 7592 (Granvillov po tp isan i doku­m en t u prilogu. M aterijal p redat Szlavyju 27. 10. 1880)40 ABiH, ZMF, 1880, br. 7901 (Zajedničko m inistarstvo fi- nansija - Zem aljska vlada, 31. 10. 1880. U prilogu je dopis M inistarstva vanjskih poslova od 27. 10)41 ABiH, ZMF, 1880, br. 7711 (Zajedničko m inistarstvo fi- nansija - 1. Zem aljska vlada; 2. M inistarstvo vanjskih p o ­slova, 12. 11. 1880)42 ABiH, ZV, 1880, kutija br. 7, šifra, III/150, br. 27 881 (up rilogu je i spisak b ritanskih podan ika koji je konzul Free­m an dostavio 6. 11. 1880. Na spisku su se nalazila svegačetiri im ena: 1. Adelina Paulina Irby, 2. Priscilla H annah Johnston, 3. E m m a Brooks i 4. A bdul Ham id. Posljednji je

241

V lade Italije, Francuske i Rusije su slijedi­le b ritansk i i n jem ački prim jer. R ezultat toga je okružn ica Zem aljske vlade od 22. ok tobra 1881. godine ko jom je bilo objavljeno da se i ove ze­m lje od riču svoje konzu larne jurisdikcije; n ji­hovi konzulati će im ati jed n ak status kao i oni u M onarhiji, a sporovi koji su bili započeti kod sudova spom en u tih konzu lata su se trebali ra z ri­ješiti p rem a n o rm am a koje su do tog m o m en ta važile, u slučaju da se stranke n isu usaglasile da spor p renesu n a nadležne sudove u zem lji.43

Postavilo se i p itanje vršen ja jurisd ikcije nad c. i kr. pod an ic im a u oblasti Lima. B rigadna k o ­m an d a u Pljevljim a je izrazila težn ju da se ova jurisd ikcija , b a r kada su kaznena djela u pitanju, prepusti Vojnoj sudskoj ekspozituri u Pljevljima. Z a civilne sporove su m ogli b iti k o m peten tn i k o ­tarski sudovi u Č ajn iču i V išegradu. M inistarstvo ra ta je izneseni prijedlog prenijelo M in istarstvu vanjskih poslova, a ovo dalje m in istarstv im a pravde oba dijela M onarhije , rad i davanja k o m ­peten tn o g odgovora.44 O dgovor je p o d razu m ije ­vao, a M inistarstvo ra ta je s tim bilo saglasno, da se konzu larna ju risd ikcija n ad pod an ic im a koji su došli iz M onarh ije p repusti civilnoj kom isiji i po litičk im referen tim a p ri b rigadam a.45 Sve je definitivno zaokruženo O kružn icom Zem aljske vlade od 3. ok tobra 1881. godine ko jom je bilo od ređeno da se vršenje sudbenosti n ad au s tro ­ugarsk im državljanim a prenese n a civilnog p o ­v jeren ika i političkog referen ta p ri 1. pješadijskoj brigadi. Vršenje sudbenosti se trebalo kretati u opsegu koji je im ao C. i kr. generaln i konzu lat u Sarajevu, a trebalo se postupa ti p rem a zakonim a

bio prekrižen uz opasku kako je on “tu rsk i p odan ik”.) Usp. Sam m lung 1881, II, 68. Prim jerci okružnice su dostavljeni Zajedničkom m inistarstvu, koje ih je proslijedilo na druge adrese. ABiH, ZMF, 1880, br. 8662 (Zajedničko m in ista r­stvo finansija - 1. M inistarstvo vanjskih poslova, 2. C. kr. austr. m in ista r predsjedn ik i 3. kr. ug. M inistar predsjednik, 16. 12. 1880)43 Z born ik zakona i naredaba za B osnu i Hercegovinu 1881 (1906), 750. N a žalost, iako su postojali, dokum enti koji bi nam dali uv id u to k pregovora oko ovog pitanja s vladam a Francuske, Italije i Rusije nestali su iz Arhiva Bosne i H er­cegovine.44 ABiH, ZMF, 1881, br. 974. (U vidni akt M inistarstva vanj­skih poslova, jan u ar 1881)45 ABiH, ZMF, 1881, br. 5984 (Prilog: M inistarstvo ra ta - G eneralna kom anda Sarajevo, 22. 7. 1881)

koji su posto jali za konzu la rn u ju risd ikciju na p o d ru č ju O sm anskog carstva.46

Postojanje konzu larne jurisd ikcije n a p o ­d ru č ju O sm anskog carstva još jed an je prim jer sudara titan a O kciden t vs. O rijen t te zadiranja u prava suvereniteta.47 S druge strane, odgovara stereo tip im a koje je Z apad im ao o Istoku te se uk lapa u m isionarsku zadaću jed n ih da “civilizi­ra ju” druge. Stoga se o konzularnoj jurisd ikciji često govorilo kao o izuzetno važnoj i potrebnoj praksi.48 O sm anlije su i sam e bile svjesne nega­tivnog utjecaja ove prakse. Pokušali su je uk inu ti 1914. godine, ali je od luka ostala m rtv o slovo na p ap iru .49 V idim o da je ona n a p ro sto ru N ovopa- zarskog sandžaka ostala n a snazi i nakon 1878. godine, dok je p o d ruč je Bosne i H ercegovine u to m sm islu bilo čvršće vezano uz p raksu A ustro ­Ugarske. T im e je M onarh ija ponovo povrijedila su ltanov suverenitet n a ovom p o d ru č ju .50 E vrop­

46 Z born ik zakona i naredaba za B osnu i Hercegovinu 1881 (1906), 747.47 “Nepovoljnost režim a kapitulacija dolazi do izražaja i na p lanu suvereniteta država. Krajem 19. st. i posebno u 20. st. razvija se teorija o suverenitetu država, a kao posljedica toga sve više se uspostavlja i širi p rim jena načela teritorijaliteta što se tiče jurisdikcije (javnopravne, ali i privatnopravne). Naime, p rem a načelu teritorijaliteta, vlast određene države im a upravnu i sudsku nadležnost nad svim osobam a, dakle i stranim državljanim a, koji se nalaze na teritoriju odnosne države. Osim toga, na sve se osobe u državi prim jenjuju svi zakoni javnog prava, a u određenoj m jeri i zakoni p rivatno­pravnog karaktera. Slijedom toga se konzularna sudbenost strane države, tem eljena na kapitulacijama, sm atrala ozbilj­nijim zadiranjem u suvereno pravo druge države vršenja svoje vlasti (sudbene, upravne ili zakonodavne) na svom te ­ritoriju.” (Gašparović 2009, 688). Osim toga, evropske države su počele polagati prava na zaštitu čitava niza zajednica, što je u konačnici vodilo davanju državljanstva m nogim kršća­n im a i nekim Jevrejima. (Braude/Lewis 2009, 60)48 Berridge 2009, 78.49 Aydin 2004, 582.50 Č inom ukidanja konzularne jurisdikcije na po d ru č ju Bo­sne i Hercegovine M onarhija je d irektno ukazala na svojebuduće nam jere s ovim prostorom , iako je diskutabilo je lina to im ala pravo: “(...) w urden die von O sterreich-U ngarn nach dem Vollzug der okkupation u n d Jahrzehnte vor der sog. B osnischen A nnexionskrise von 1908 getroffenen Re- gelungen, insbesondere die E inbeziehung in den gem einsa- m en Z ollverband der D oppelm onarchie, die A ufhebung der K onsulargerichtsbarkeit u n d die A ushebung der m anlichen bosnisch-herzegow inischen B evolkerung zugunsten der k. u. k. A rm ee, w eder von der zeitgenossischen noch von der heutigen L iteratur u n ter annexionsrechtlichen Gesichts- p unk ten bewertet.” Classen 2004, 118. Iako je svojim dje­lovanjem i upravom u Bosni i Hercegovini A ustro-U garska često kršila sultanov suverenitet, ne m ože se reći da u tom e nisu postojale granice. Kada se Kallay u drugoj polovici

242

ske sile su takvo stanje p reću tno podržavale. P ri­stale su n a uk idanje konzu larne jurisdikcije n ad svojim g rađ an im a u B osni i H ercegovini. Šire gledano, pristale su na uk idanje kapitulacija, iako je čl. 8 Berlinskog ugovora predviđao da svi u g o ­vori koje je sklopila P orta ostaju n a snazi.51

Imenovanje konzula stranih sila u Bosni i Hercegovini nakon 1878. godine

U osm anskom p erio d u su konzuli n a p o d ru č ju Bosanskog ejaleta/vilajeta vršili svoju funkciju n a osnovu carskog b era ta (exequatu ra)52 koji im je garan tirao n jihov status i davao im pravo da djeluju u skladu s ovlastim a koje su im pripadale. N akon okupacije ovog p o d ru č ja od strane Au- stro-U garske, postavilo se p itanje što će se desiti s konzu lim a čije je im enovanje bilo p o tv rđeno u osm anskom periodu , kao i n a koji način će biti im enovani i p riznati novi konzuli.

I u ovom p itan ju je M onarh ija pratila korake koje je poduzim ala b ritanska v lada na p o d ru č ­ju Kipra. G eneraln i guverner K ipra je dobio in ­strukcije da konzuli koji su prim ili egzekvaturu prije okupacije b u d u priznati, dok je u slučaju im enovanja nov ih konzu la egzekvaturu trebala izdavati b ritanska vlada. Z ajedničko m in is ta r­stvo finansija je bilo saglasno sa stavom britanske vlade u pog ledu egzekvatura s tran ih konzu la u Bosni i H ercegovini i u to m je sm islu zem aljski poglavar i b io in stru iran : svi konzuli s o sm an ­skim egzekvaturam a (odnosno o n im koje su prim ili prije okupacije) su trebali b iti p riznati u vršen ju svojih funkcija; kod im enovanja novih

osam desetih zalagao za carevu posje tu Bosni, m in ista r vanj­skih poslova Kalnoky se tom e usprotivio “uzim ajući u obzir do kakvih bi d iplom atskih problem a došlo s obzirom na sultanov suverenitet u Bosni i H ercegovini”. Šehić 2013, 15.51 Im am ović 1976, 24.52 Egzekvatura (lat. exequi - izvršiti) - dopuštenje neke d r­žave da stran i predstavn ik (konzul) m ože vršiti konzu lar­ne poslove na njenu području. (Klaić 1968, 332) Naravno, konzule su imenovale njihove vlade, ali im je bio potreban osm anski berat kako bi ga pokazali lokalnim vlastim a i tako si osigurali vršenje funkcije. (Boogert 2005, 32) Ilustracije radi navodim o prim jer M arka Dolinića (M arkus Vuletić), austrij­skog vicekonzula u M ostaru, za kojeg je stigao ferm an u junu 1850. godine Ali-paši Rizvanbegoviću i tadašnjem m ostar­skom kadiji, kako bi im se dalo do znanja da je navedeni p o ­tvrđen za austrijskog vicekonzula. (G randits 2008, 482)

konzu la M onarh ija je b ila zadužena za izdavanje egzekvatura.53

U brzo nakon što je izražen stav koji je tre ­balo zauzeti po p itan ju im enovanja stran ih konzu la u okup iranom p o druč ju , M inistarstvo vanjskih poslova je od W urttem berga tražilo da p rizn a im enovanje Lodygenskog u zvanje r u ­skog konzula, kao i da m u dopusti vršenje n je ­gove funkcije.54 P otom je slijedilo i im enovanje do tadašn jeg britanskog vicekonzula u M ostaru , E duarda Freem ana, u zvanje britanskog konzula. O d W urttem berga se tražilo da p rizna i ovo im e­novanje i da dopusti vršenje funkcije.55

Početkom naredne godine je uslijedilo novo- im enovanje francuskog konzula. Prvo je u ja n u ­a ru um jesto konzu la Patina ovu funkciju p re u ­zeo d ’ H ericourt, a o nda je k rajem m aja došlo do nove prom jene: um jesto d’ H ericourta , francuski konzul je trebao biti dotadašn ji francuski vice- konzul u Janjini, M oreau.56 U ju n u je za f ra n ­cuskog vicekonzula u M ostaru b io im enovan de Pourtales G orgier.57 M inistarstvo vanjskih p o slo ­va je nadgledalo cjelokupnu p ro ced u ru i o tom e izvještavalo Zajedničko m in istarstvo finansija, kako bi ono dalje in form aciju m oglo proslijediti Zem aljskoj vladi uz m olbu da se p rizna im enova­nje i dopusti vršenje funkcije do tičn ih konzula .58

U aprilu 1880. godine je uslijedilo i im enova­nje novog italijanskog konzula, Paula Rive.59 U augustu iste godine je došlo do novoim enovanja ruskog konzula. Novi ru sk i konzul je trebao biti M odest B akounin , koji je u Sarajevo stigao iz B eograda. Stigao je tek u ok tob ru i tad a m u je

53 ABiH, ZMF, 1879, br. 479 (Zajedničko m inistarstvo fi­nansija - Karolyi u L ondonu, 18. 2. 1879). Usp. Sam m lung 1881, II, 62.54 ABiH, ZMF, 1879, br. 1892 (U vidni akt, 14. 5. 1879)55 ABiH, ZMF, 1879, br. 1891 (U vidni akt, 14. 5. 1879). Čini se da je Freem an ipak bio u zvanju priv rem enog konzula. (Radušić 2013, 75)56 ABiH, ZMF, 1880, br. 91 (Zajedničko m inistarstvo finan­sija - Zem aljska vlada, 9. 1. 1880. Uz ovaj dokum ent je p r i­ložen i dokum ent br. 3664 od 11. 6. 1880). Zem aljska vlada je ovu inform aciju proslijedila G radskom poglavarstvu u Sarajevu 19. juna 1880. H istorijski arhiv Sarajevo, Gradsko poglavarstvo, 1880, Br. 3908.57 ABiH, ZMF, 1880, br. 3833 (U vidni akt, 19. 6. 1880)58 ABiH, ZMF, 1880, br. 91 (Zajedničko m inistarstvo finan­sija - Zem aljska vlada, 9. 1. 1880. Uz ovaj dokum ent je p r i­ložen i dokum ent br. 3664 od 11. 6. 1880)59 ABiH, ZMF, 1880, br. 2168 (Zajedničko m inistarstvo fi- nansija - Zem aljska vlada, 11. 4. 1880)

243

bila izdata egzekvatura o vršen ju funkcije.60 Za razliku od im enovanja ruskog konzu la iz 1879. godine, ovo d rugo im enovanje je, čini se, izazva­lo blagu nelagodnost kod nove uprave u o k up ira ­n o m području . Izgleda da je W urttem berg tražio više instrukcija nego ikada prije. Postoji m o g u ć­n o st da je šef Zem aljske vlade p ristupao s rezer­vom izb o ru novog konzula je r je do tadašn ji rusk i konzul Lodygensky (Ladozinski) svojim p o n aša ­n jem skrenuo n a sebe pažn ju Policijske direkcije u Sarajevu. V jerovatno ga je to stajalo i konzulske funkcije. N aim e, Lodygensky je nesm o tren o iz ja­vio da neće isticati ru sku zastavu n a konzu latu za vrijem e prazn ika, je r to nije v rijedno truda: p rem a in form acijam a koje je on im ao, predviđao je, a o tom e i javno govorio, da će ubrzo napustiti Sarajevo budući da će izbiti ra t izm eđu A ustrije i Rusije.61 O sim toga, ru sk i konzul je b io blizak i s p redstavn icim a crkvene općine, n a čelu sa Savom K osanovićem . O rganizirali su sastanke bez da su p re th o d n o obavještavali v lad inog člana o dbora crkvene općine.62 Ruskog konzu la se dovodilo u vezu i sa slovenskim kom itetom , u čije je ime agitirao p ro tiv nove vlasti ne sam o m eđ u Srbi­m a, nego i m eđ u m uslim anim a.63 V jerovatno su ove okolnosti utjecale n a držanje austrougarsk ih vlasti kod im enovanja novog konzula. Vrijem e je pokazalo da je i novi rusk i konzul B akunjin n a ­stavio rad svog p re th o d n ik a .64

Im enovanje stran ih konzu la poslije izvršene okupacije Bosne i H ercegovine tak o đ er je p o k a ­zalo in tenciju M onarhije n a p reću tno n ep o šti­vanje u u v o d n o m dijelu A prilske konvencije za- garan tovanog sultanovog prava suverenosti nad okup iran im područjem .

60 ABiH, ZMF, 1880, br. 5590, 5976, 6278, 7073, 7165 (P re­piska Z ajedničkog m inistarstva finansija i Zem aljske vlade u p e rio d u izm eđu 18. 8. - 21. 10. 1880)61 Također je tvrd io da on u im e ruskog cara nadgleda postupke austrougarske vlasti i o tom e izvještava u St. Pe­tersburg. ABiH, ZMF, 1881, br. 1273 (Zajedničko m in ista r­stvo finansija - M inistarstvo vanjskih poslova, 3. 5. 1880)62 ABiH, ZMF, 1881, br. 5027 (Prepis izvještaja direktora Po­licijske direkcije u Sarajevu, 18. 7. 1880)63 Kruševac 1960, 242-243.64 Isto.

Obustava rada austrougarskih konzularnih ureda u Bosni i Hercegovini

Sredinom XIX stoljeća H absburška m onarh ija je stajala p red finansijskim slom om . D a bi se izaš­lo iz takve situacije p o k ren u t je od 1859. godine refo rm ni p rog ram u sklopu kojeg je u k inu to M i­nistarstvo za trgovinu, o b rt i javne gradnje (M i- n is te riu m fu r H andel, G ew erbe u n d offentliche B auten). K onzu larna p itanja, koja su bila povje­ren a ovom m in istarstvu , p renesena su od 1859. godine n a M inistarstvo vanjskih poslova.65 K on­zu larn i poslovi su doživjeli velike prom jene u n a red n ih deset godina, a naročito 1868. i 1869. godine kada je ustro jena nova k onzu la rna or- ganizacija.66 U to vrijem e se javila p o treb a za p rom jenem a n a O rijen talno j akadem iji. O sn o ­v u za te p rom jene je činila n eo p h o d n o st tem e­ljite p ravne izobrazbe konzu la rn ih koncipista.67 M inistarstvo vanjskih poslova je 1870. godine provelo tzv. k o n zu larnu anketu , koja se ticala i spom enute A kadem ije (da li je treba zadržati ili ne). P revagnuo je stav M inistarstva vanjskih p o ­slova da je A kadem ija ipak ko risna te su taj stav po tvrd ile i delegacije. A kadem ija je zadržana, s tim što je 1898. godine preim enovana u “K. u. K. K onsularakadem ie”.68

Jedan od najvažnijih zadataka konzula H absburške m onarh ije u nekršćansk im zem lja­m a je b io zadatak vršen ja konzu larne sudbenosti. O dredbe koje se tiču vršen ja civilne sudbenosti od strane c. i kr. konzu larn ih službi bile su sa­držane u carskoj naredb i od 29. jan u ara 1855. (RGB VII, Nr. 23), kao i u naredb i M inistarstva vanjskih poslova od 31. m arta iste godine (RGB XVII, Nr. 58). C. i kr. konzu larne službe su se d i­jelile n a one koje vrše p u n u jurisd ikciju , pop u t o n ih u C arigradu , Jeruzalem u, B eogradu, Saraje-

65 G oldinger 1975, 139. Do 1859. godine su sam o neki k o n ­zu larn i u red i bili po d ređ en i M inistarstvu vanjskih poslova: on i u O sm anskom carstvu, Grčkoj i G eneraln i konzulat u Varšavi. M atsch 1986, 161.66 Malffati di M onte Tretto 1879, (Vorwort) III.67 U originalu “K onzipiest”. V jerovatno se m isli n a konci- pijenta - odvjetničkog pripravnika, perovođu. (Klaić 1968, 682)68 Pokazalo se ispravnim zadržati O rijen talnu akadem i­ju. N akon okupacije Bosne i Hercegovine dio apsolvenata upravo ove Akadem ije je našao uposlenje u Zem aljskoj vla­di. (M atsch 1986, 102-103) O austrijskoj konzularnoj sud- benosti u B osni pogledati: Rill 1977.

244

vu, M ostaru i sl., dok su postojale i one s og ran i­čenom jurisd ikcijom , p o p u t službi u Banja Luci, L ivnu i još n ek im gradovim a.69 U polje djelova­n ja konzu larn ih sudova spadao je p retres i rješe­nje svih civilnih procesa vezanih za trgovačke i m jenične stvari te stečajna p itanja. Prizivi p ro tiv od luka k o n zu larn ih sudova u Banja Luci, Livnu, M ostaru i Sarajevu išli su n a V rhovni zem aljski sud u Z ad ru .70

Kako je Bosna b ila sastavni d io O sm anskog carstva, to su i n a ovom p o d ru č ju o tvarana k o n ­zu la rn a predstavništva H absburške m onarh ije (A ustrijski konzulat, p reim enovan n ak o n au stro ­ugarske nagodbe u C. i kr. austrougarsk i k o n ­zulat). Prvi p u t je konzu lat djelovao u p eriodu 1808-1820, a d rug i p u t u kon tin u ite tu od 1850. do v rem ena okupacije i nešto duže. K onzulat je vrlo kratko djelovao u Travniku, a p o to m je prem ješten u Sarajevo. Prvi austrijski generalni konzul je b io dr. D im itrije A tanasković.71 U po- litičko -adm in istra tivnom pogledu je ovaj k o n ­zulat b io p o d ređ en poslanstvu u C arig radu te M in istarstvu vanjskih poslova kao višoj in s ta n ­ci. U g rađansk im sporovim a izm eđu austrijskih p o d an ik a je priziv od konzu larnog suda išao V r­hovnom zem aljskom sudu u Z adru ; u kaznen im stvarim a (m anji prekršaji) je d ru g u i posljednju in stancu predstavljalo poslanstvo u C arigradu; za trgovačke sporove je konzu lat b io p o d ređ en m in istarstv im a trgovine oba dijela M onarhije. U koliko se nekom austrijskom p o d an ik u sudilo za zločin, konzu lat je vod io sam o pred istragu , a sve spise u vezi s tim je slao nad ležnom sudu u M onarh iji.72

N akon austrougarske okupacije Bosne i H er­cegovine postavilo se pitanje uloge i funkcije c. i kr. austrougarskih konzulata. U početku je bilo određeno da oni nastave suditi u civilnim p roce­sim a, ali se ubrzo n am etnuo stav o tom e kako je vrijem e da se konzu larna služba u okupiranom p o d ru č ju ukine. C. i kr. vlada je sm atrala da bi obustava rad a austrougarskih konzulata bila u in ­teresu zem aljske uprave te da tom e treba težiti.73

69 M alffati di M onte Tretto 1879, 133-136.70 Isto, 136-137.71 Postepeno su o tvarani austrijski konzulati, vicekonzulati i konzu larne agencije i u d rugim m jestim a: M ostar, Livno, Banja Luka, Trebinje, Bihać, Tuzla i Brčko. (Zaplata 1937, 124)72 Isto, 143.73 U slučaju da se obustava rada ne bi m ogla izvesti od jed­nom , kao prelazno rješenje je m oglo poslužiti da konzu-

Već se u ju lu m jesecu razm atrala m ogućnost transfera v icekonzula D ragom anovića (Livno) je r bi konzu la rn u ju risd ikciju m ogao preuzeti ok ružn i sud u T ravniku ili, eventualno, kotarski u red kao sud u Livnu. Zem aljska v lada je m ogla poslati svog službenika kako bi se p o b rin u o o p o ­slovim a konzu lata ,74 je r je podržavala težnje M i­n istarstva vanjskih poslova da se p itanje k o n zu ­lata u Livnu riješi preko pravnog službenika Z e­m aljske vlade, koji bi posebno b rin u o o p red m e­tim a jurističke prirode , a koji su još uvijek stizali n a adresu konzulata. N a ovaj n ačin bi se riješilo i p itanje zam jene nekvalificiranog ili slabo kvali­ficiranog kadra, kao što su bile kadije zadržane u p o jed in im m jestim a. Iako je livanjski kadija b io ocijenjen sposobn im , njegova nepouzdanost je išla u prilog ideji da se n a to m jesto dovede školovani službenik iz Sarajeva.75 V icekonzul Josef D ragom anović je im enovan p rov izorn im koncip istom Zem aljske vlade i trebao je, nakon što p reda dužnost službeniku Zem aljske vlade u Livnu, preći u Sarajevo kako bi p rim io dekret o svom im enovanju .76 Z ajedničko m in istarstvo fi-

la rn u jurisd ikciju n ad austrijskim i ugarskim državljanim a vrše školovane sudije kao službenici zemaljske uprave, a u skladu s norm am a koje su važile za konzu larne sudove. ABiH, ZMF, 1879, br. 481 (Zajedničko m inistarstvo finan­sija - W urttem berg, 18. 2. 1879. Vertraulich). Britanski konzul Freem an je sm atrao da je postojanje austrougarskih konzu larn ih službenika, koji su i dalje vršili sudsku vlast, anomalija. (Radušić 2011, 46)74 ABiH, ZMF, 1879, br. 3534 (Zajedničko m inistarstvo fi- nansija - Zem aljska vlada, 21. 7. 1879)75 M ožda neki austrijski sudija. ABiH, ZMF, 1879, br. 4227 (Zajedničko m inistarstvo finansija - 1. M inistarstvo vanj­skih poslova, 2. Zem aljska vlada, 25. 8. 1879)76 Postojala je generalna intencija da se službenici k onzu­lata, jednom kada konzulati bud u zatvoreni, prihvate u ze­m aljsku službu. R azm atrani su slučajevi p rovizornog dra- gom ana konzulata u M ostaru, Paula Peresa, koji se isticao disciplinom , kao i dobrim poznavanjem slavenskih jezika i prilika u O sm anskom carstvu, te N icolausa O m čikusa, vice- konzula u Brčkom. K onačnu od luku je trebala donijeti Z e­m aljska vlada. M eđutim , ona je ocijenila da Peres i Om čikus n isu bili pog o d n i za službu p ri Zemaljskoj vladi - p rv i je bio star, a d rug i nije bio sam o star, nego je bio poznat i kao netaktičan, a bio je upetljan i u aferu s nekom djevojkom. Svoj stav je Zem aljska vlada pravdala nedostatkom finan- sija. Za Zem aljsku v ladu je radio vicekonzul Muller, dok je D ragom anović bio d rug i kand ida t koji je dobio zaposljenje. D rug i konzu larn i službenici n isu bili zainteresirani za ova­kvu vrstu angažm ana. ABiH, ZMF, 1880, br. 609, br. 1129 i br. 1638 (Prepiska Zajedničkog m inistarstva finansija i Z e­maljske vlade, 7. 2. - 12. 3. 1880). Bivši vicekonzul M uller je jedno vrijem e bio okružn i p redsto jn ik u M ostaru, a kasnije direktor adm inistrativnog odjeljenja Zem aljske vlade. Bivši

245

nansija je insistiralo na tom e da službenik koji p reuzm e dužnost od D ragom anovića bude s tru č ­njak porijek lom iz M onarhije. O vo m inistarstvo je bilo zain teresirano i za status službenika koji je trebao otići u Livno, d a tu m njegova odlaska te, konačno , v isinu D ragom anovićeve plate u služ­bi p ri Zem aljskoj v lad i.77 Zem aljska v lada je za preuzim anje k o n zu larn ih poslova p ri ko tarskom u red u u Livnu im enovala koncip istu Adolfa Falknera, ali je konačne upu te oko p rim o p red a ­je konzu la rn ih agendi trebalo dati M inistarstvo vanjskih poslova.78 U principu , bilo je dovoljno o ovom e upoznati G eneraln i konzu lat u Saraje­vu i do tadašn jeg vicekonzula konzu lata u Livnu D ragom anovića. O n je b io upućen u p ro ced u ru p redaje kozu larn ih poslova službeniku Z em alj­ske v lade.79

U decem bru je b ila aktuelna p rim opredaja poslova konzulata u Banja Luci. Ove poslove je dotadašn ji vicekonzul H olzinger trebao p red a­ti “kotarskom p rid o d an ik u ” (A djunkt)80 Sedl- nizkom . Istina, livanjski “slučaj” nije ponukao n a ­dređene da tačno definišu njegov službeni status, n a čem u je insistiralo Zajedničko m inistarstvo finansija. Ovo m inistarstvo je sm atralo da bi k o n ­zu larn i sud trebao biti in teg riran u okružn i sud ili ko tarsku oblast. Tako bi se sm anjili m aterijalni izdaci za ovu službu, a Sedlnizki bi b io podložan zemaljskoj upravi u pogledu sudskih funkcija, dok bi u pogledu konzu larn ih odgovarao V rhov­n o m sudu u Trstu. Sedlnizki ne bi b io pod ložan G enera lnom konzu latu u Sarajevu, nego d irek ­tn o M in istarstvu vanjskih poslova, ali b i n jihova korespodencija išla preko Zem aljske v lade.81

U ja n u a ru 1880. godine je V rhovni sud d o ­stavio Zem aljskoj vladi izvještaj okružnog suda u Banja Luci uz sastavljene protokole o p reu z i­m an ju k o n zu larn ih agendi od strane kotarskog službenika Jaroslava b aro n a von Sedlnizkog.82

sekretar poslanstva, Horoviz, bio je im enovan za okružnog predsto jn ika u Tuzli. (Kraljačić 1987, 442-443)77 ABiH, ZMF, 1879, br. 4705 (Zajedničko m inistarstvo fi- nansija - Zem aljska vlada, 26. 9. 1879)78 ABiH, ZMF, 1879, br. 4912 (Zajedničko m inistarstvo fi- nansija - M inistarstvo vanjskih poslova, 2. 10. 1879)79 ABiH, ZMF, 1879, br. 5095 (O dgovor M inistarstva vanj­skih poslova, 7. 10. 1879)80 Pom oćni činovnik, vježbanik. (Klaić 1968, 13)81 ABiH, ZMF, 1879, br. 6612 (Zajedničko m inistarstvo fi- nansija - M inistarstvo vanjskih poslova, 31. 12. 1879)82 ABiH, ZV, 1880, kutija 6, šifra III/48 (Sadrži više dokum e­n ata u vezi sa spom enutom prim opredajom .)

M eđutim , u toku procesa predaje konzu la rn ih agendi službenicim a koje je za to im enovala Z e­m aljska vlada, pojavio se jo š jed an prob lem koji je trebalo riješiti: to je bilo p itanje izdavanja b rač ­n ih licenci austrijsk im i ugarsk im državljanim a. Zem aljska v lada je sm atrala, budući da se išlo ka tom e da se c. i kr. konzulati uk in u u okup iranom p o d ru č ju , da pravo izdavanja b račn ih licenci trebaju im ati političke oblasti s policijskim reg i­strim a, je r se sam o uv idom u ove registre m oglo znati u kojim bi se slučajevim a licenca m ogla iz ­dati, a u kojim uskratiti. B udući da su austrijski i ugarski podan ic i i dalje licence tražili kod c. i kr. konzulata, Zem aljska v lada je nam jeravala izdati n a red b u kojom bi jasno precizirala kojim orga­n im a p ripadaju ove kom petencije .83 Problem je, v jerovatno, predstavljao neusaglašen stav austrij­ske i ugarske strane po ovom pitanju . U garska v lada je sm atrala da konzulati trebaju zadržati pravo izdavanja b račn ih licenci, dok je austrijska im ala jed n ak stav kao i Zem aljska vlada. Z ajed­n ičkom m in istarstvu je preostajala opcija da d o ­pusti da se ugarsk im podan ic im a b račne licence izdaju u konzulatim a, dok se austrijsk im p o d a ­n ic im a to m oglo izdavati u ok ru žn im oblastim a, eventualno u ko tarsk im , ako je p redsto jn ik bio iz M onarhije . To je b io savjet austrijske vlade, koja je još insistira la da sklapanje b raka austrijsk ih p o d an ik a treba ovisiti o dva dokum enta: a) atest o ličnoj sposobnosti za sklapanje b raka i b) p o li­tička b račn a licenca/dozvola.84 Ipak, Z ajedničko m in istarstvo finansija se nadalo da bi ugarska v lada m ogla prom ijen iti stav te je od Zem aljske vlade zahtijevalo da stop ira izdavanje bilo k a ­kvih naredb i vezanih za ovo pitanje.85 Kako nije bilo pom aka u rješavanju p itan ja b račn ih licenci, ok ružn icom Zem aljske vlade od 26. m aja 1880. godine je bilo od ređeno da se p itanje brakova austrijsk ih i ugarsk ih državljana treba rješavati p rem a zakon im a koji važe s obzirom n a n jihovu zavičajnost.86

Problem oko b račn ih licenci za podan ike koji su dolazili iz M onarhije nije m ogao prek inu ti započeti p renos ovlasti i poslova s konzulata na

83 ABiH, ZMF, 1879, br. 5277 (Priložen uz dokum ent br. 749 iz 1880. godine)84 ABiH, ZMF, 1879, br. 5377 (Priložen uz dokum ent br. 749 iz 1880. godine)85 ABiH, ZMF, 1880, br. 749 (Zajedničko m inistarstvo finan- sija - Ugarski m in istar predsjednik, 7. 2. 1880)86 Sam m lung 1881, II, 69.

246

organe uprave u zemlji. Zem aljska v lada je već p očetkom m arta 1880. godine bila sp rem na ući u pregovore s G enera ln im konzu la tom u Sara­jevu oko preuzim anja tekućih poslova, arhiva, uredskog inven tara i sudsk ih depozita. D ahlen je b io stajališta da agende konzu la ta u Sarajevu, M ostaru i Banja Luci trebaju b iti p renesene na okružne sudove, dok su one konzu la ta u Livnu i B rčkom trebale preći n a kotarske u rede kao su ­dove u sp om enu tim m jestim a. N aravno, gorući p rob lem je predstavljao personal i finansije. Zato se predlagalo zadržavanje do tad a važećih k o n zu ­la rn ih taksi.87 K onačno je Zajedničko m in is ta r­stvo finansija objavilo nared b u kojom je u k id a ­nje c. i kr. konzulata u Bosni i H ercegovini bilo definitivno. A ustrijski i ugarski državljani su u svim p itan jim a pravne i po litičko-adm inistra tiv - ne p rirode trebali u budu ćn o sti biti tre tiran i kao i zem aljski p ripadnici, u sk ladu s posto jećim p ro ­p isim a.88 Prvi april 1880. godine je b io određen kao d a tum od kojeg su političke i sudske oblasti u zem lji trebale početi p reuzim ati sve upite, m o l­be i sl. što se predavalo konzulatim a.89 V ladini sekretari E ichler i Kukuljević su nadgledali p o ­stupak p renosa konzu la rn ih agendi u Sarajevu, u Brčkom je posao p repušten službeniku Sukaliću, u Banja Luci Sedlnizkom , a u Livnu Falkneru. P rilikom prim opredaje su se trebali sastavljati p ro tokoli koji su p o to m upućivani Zem aljskoj vladi. Sve stranke, čiji sporovi n isu bili riješeni n a k o n zu la rn im sudovim a, trebale su b iti obavi­ještene o tom e čijoj kom petenciji sporovi p rip a ­daju n ak o n 1. aprila.90 Pokazalo se da će poslovi oko prim opredaje zahtijevati probijanje roka, što nije odgovaralo Z ajedničkom m inistarstvu , ali je Zem aljska v lada uvjeravala svoje nad ređene da će cjelokupan p o stu p ak biti okončan do kraja

87 ABiH, ZMF, 1880, br. 1498 (D ahlen - Zajedničko m in i­starstvo finansija, 3. 3. 1880). M inistarstvo vanjskih poslova je sm atralo da se Zem aljska vlada k o d postupka preuzim a­nja konzularn ih poslova treba prip rem iti i po p itanju p ro ­stora i personala, ali je Zajedničko m inistarstvo finansija izrazilo stav da takve prip rem e n isu po trebne je r su oblasti posao m ogle u rad iti u okviru već postojećeg polja djelova­nja. ABiH, ZMF, 1880, br. 1403 (Telegram upućen na Da- h lena 5. 3. 1880)88 Sam m lung 1881, II, 64-65. Usp. ABiH, ZMF, 1880, br. 1691 (M inistarstvo vansjkih poslova - Zajedničko m in ista r­stvo finansija, 14. 3. 1880)89 E ichler 1889, 170.90 Sam m lung 1881, II, 65.

aprila.91 D o tad a je već bilo precizirano n a koji n ačin će konzu larne agende biti raspoređene na različite političke i sudske oblasti: npr. kada je u p itan ju g rađa G eneralnog konzulata u Sarajevu, kom pletan arh iv (1878. godina, kao i dijelovi re- g istra ture iz 1879. i 1880. godine, gdje su tre tira ­n a politička i adm in istra tivna pitanja) je trebao preći I odjelu Zem aljske vlade; kazneno-pravna p itanja, ostavštine, stečajni i civilni procesi ispod 500 fl. su išli n a ok ružn i sud Sarajevo; akti i d e ­poziti vezani za civilne sporove v rijednosti iznad 500 fl, kao i m jeničn i sporovi, išli su n a V rhovni sud u Sarajevu; akti o rekvizicijam a austrijsk ih i ugarsk ih sudskih oblasti su išli n a II odjel Z e­m aljske vlade, dok su akti i novac rekvizicija po- resk ih oblasti u zem lji išli n a III odjel Zem aljske v lade.92 N akon što je obustava rad a c. i kr. k o n ­zulata p rivedena kraju ,93 a konzu larne agende pronašle novo m jesto u okviru polja djelovanja po litičk ih i sudsk ih oblasti, Zem aljska v lada je izdala ok ružn icu 26. m aja 1880. godine kojom je precizirala kako treb a postupa ti s p reuzetim m aterijalom . Kod sporova koji su bili p reuzeti od konzu larn ih sudova, trebalo se voditi o n im zakon im a koji su i konzu la tim a bili m jerodavni: O pći građansk i zakonik iz 1811, O pći trgovački zakon ik iz 1862. i O pći m jeničn i red iz 1850. g o ­dine. Kod sporova koji su postali aktuelni nakon

91 ABiH, ZMF, 1880, br. 1996 (Zajedničko m inistarstvo fi­nansija - Zem aljska vlada, 8. 4. 1880) i br. 2558 (Zajedničko m inistarstvo finansija - M inistarstvo vanjskih poslova, 15. 4. 1880). Na koncu, C. kr. m inistarstvo finansija je 30. aprila i objavilo inform aciju o definitivnom i konačnom ukidanju austrougarskih konzulata na po d ru č ju Bosne i Hercegovine. (V erordnungsblatt fu r den D ienstbereich des k. k. Finanz- m inisterium s fu r die im R eichsrathe vertre tenen Konigreic- he u n d Lander 1880, 59)92 N a sličan način su bili raspoređeni i akti ostalih konzula­ta. (Sam m lung 1881, II, 66-68) Jedan dio povjerljivih spisa je 20. 10. 1903, po naredbi vlade, bio poslan dr. Ljudevitu ’tta llo c zy ju u Beč. Slično se desilo i sa spisim a ostalih k o n ­zu larn ih predstavništava. (Zaplata 1937, 146-147)93 O svem u je Zem aljska vlada podnije la opsežan izvještaj Zajedničkom m inistarstvu finansija. Ovaj izvještaj je p ro ­slijeđen M inistarstvu vanjskih poslova. Zem aljska vlada je podnije la m olbu da joj se od 1. januara 1880. pošalju svi p rim jerci R eich sgesetzblatta . Budući da je i Zajedničko m inistarstvo finansija dijelilo stav Zem aljske vlade kako u postupan ju s austrijskim i ugarskim državljanim a treba poznavati pravne prilike M onarhije, ono se založilo k o d au­strijskog m in istra p redsjednika da se ovaj list šalje ubuduće Zem aljskoj vladi. ABiH, ZMF, 1880, br. 4711 (Zajedničko m inistarstvo finansija - 1. M inistarstvo vanjskih poslova, 2. A ustrijski m in ista r predsjedn ik i 3. Zem aljska vlada, 21. 7. 1880)

247

1. aprila trebalo se voditi zakon im a koji su bili važeći u zemlji. Stečajni procesi su se trebali r je ­šavati p rem a stečajnom red u iz 1868. godine. Za kaznena p itan ja je trebao b iti m erito ran K azneni zakon za B osnu i H ercegovinu, ukoliko zakon iz 1852. (M onarhija) nije im ao blaže odredbe.94

Pored svega navedenog, Zem aljska v lada je od konzulata trebala p reuzeti i zadatak p isanja trgovačkih izvještaja, koji su trebali b iti sastavlja­n i dvaput godišnje uz detaljan osvrt n a trg o v in ­ske prilike okup iranog po d ru č ja .95

U kidanje austrougarsk ih konzu la rn ih p re d ­stavništava u Bosni i H ercegovini n ak o n o k u p a­cije predstavlja treći faktor vezivanja ovog p o d ­ručja uz M onarhiju . Jasno je da su prava suvere­n ite ta su ltana n ad B osnom i H ercegovinom bila narušena.

* * *

“...postoji hegem onija eu ropsk ih ideja o O ri- jen tu koja stalno i iznova opetuje europsku p re ­m oć n ad o rijen ta lnom zaostalosti, i koja, n a j­češće, ruši m ogućnost da bi jed an neovisniji ili skeptičniji m islilac m ogao im ati drugačije gle­danje n a to.”96 I zaista, povijest odnosa Z apada i Istoka se m ože predstaviti kao proces u kojem je O rijen t uvijek i iznova bivao o rijen taliz iran od strane Zapadnjaka. O kcident i O rijen t su p re d ­stavljani k roz d ihotom ije jako-slabo, racionalno- neracionalno , čedno-izopačeno , zrelo-djetinja- sto, norm alno-drugačije . B udući da je O rijen t u ovoj d iho tom noj bo rb i “izvukao deblji kraj”, to je za Z apadnjake značilo sam o jedno: O rijen t je p o ­treb n o ponovno osvojiti. Taj veliki p lan osvajanja O rijen ta, njegova stavljanja u p o d ređ en položaj, odvijao se n a nekoliko razina. Jedna od tih raz i­n a ticala se sistem a kapitulacija koje je O sm an ­sko carstvo od 16. stoljeća sklapalo s različitim zapadn im silam a te posebno značajnog pitanja k onzu larne jurisdikcije . Posljednja je pokazatelj da je Z apad sm atrao Istok opasn im područjem , a O sm ansko carstvo državom bezakonja, gdje stranci n isu m ogli dobiti valjanu p ravnu zašti­tu . Stoga se konzu larna ju risd ikcija s tran ih sila n ad n jihovim pod an ic im a koji su se nalazili na p o d ru č ju O sm anskog carstva sm atrala prijekom

94 Sam m lung 1881, II, 68-69.95 Više o tom e: Kasumović 2013. Usp. ABiH, ZMF, 1880, br. 2080 i br. 7942 (Prepiska Zajedničkog m inistarstva finansija i M inistarstva vanjskih poslova)96 Said 1999, 21.

248

nuždom . Pri tom e treba istaći da je takva p ra k ­sa jako zad irala u p itanje suverenosti osm anske države.

Postojanje konzu larne jurisdikcije s tran ih sila bilo je p risu tn o i n a p o d ru č ju Bosne i H er­cegovine, budući da je ona bila d io O sm anskog carstva te tim e, m akar šire gledano, i dijelom orijen talnog k u ltu rnog kruga. M eđutim , u Bosni se nakon 1878. godine desio o b rn u t proces, koji je forsirala nova, austrougarska uprava. O na je, n a izvjestan način , pokušavala deorijentalizirati okup irano područje . U očim a “ku ltu rne” Evro­pe, taj p roces je m ogao voditi sam o u pozitivnom sm jeru. M eđutim , neki od p ravnika koji su d jelo­vali u to m p erio d u su s p ravom isticali da su či­n jen i postupci koji su d irek tno ugrožavali su lta ­nov suverenitet n a p o d ru č ju Bosne i H ercegovi­ne. Ti postupci su podrazum ijevali, izm eđu osta­log, izdavanje saglasnosti da stran i konzuli m ogu vršiti svoju funkciju n a okup iranom p odruč ju , u daljoj fazi uk idanje konzu larne ju risd ikcije s tra ­n im konzu lim a u zem lji te, naposlijetku, u k id a ­nje austrougarsk ih konzu la ta n a ovom području . D akle, kako je općenito postojanje konzu larne ju risd ikcije s tran ih sila n a osm anskom p o d ru č ­ju zad iralo u p itanje suverenosti sultana, tako je i njegovo uk idanje n a p o d ru č ju Bosne i H erce­govine nakon 1878. godine jednako zadiralo u ta ista prava, budući da je im enovanje stran ih konzu la i od luku o uk idan ju jurisd ikcije za s tra ­ne konzule trebao donije ti sam sultan. U koliko je odnos M onarhije sp ram okup iranog p o d ru č ­ja trebalo p osm atra ti kao onaj m eđ u n a ro d n o ­pravnog karak tera, o nda bi M onarh ija i dalje trebala zadržati svoje konzulate u Bosni. Kako je ona svoje konzlate uk inula , jasn o je da je taj odn o s izd ignu t n a raz inu državnopravnog. Tim e je su ltanov suverenitet n a o kup iranom p o d ru č ju ostao sam o m rtvo slovo n a pap iru . U praksi je M onarh ija učin ila sve da B osnu i H ercegovinu uže veže za svoje državne okvire. Evropske sile su to p reću tn o odobrile, iako je članom 8 B erlin­skog ugovora bilo od ređeno da svi ugovori koji su po tp isan i s Portom , dakle i kapitulacije, ostaju n a snazi. P rem a m išljenju evropskih državnika tog doba, M onarh ija je b ila dovoljno sposobna i civilizirana da se n a pravi n ačin b rine o stran c i­m a n a svom teritoriju .

Zusammenfassung Izvori

Der Wirkungskreis der Konsulate in Bosnien und der Herzegowina in

den ersten Jahren der osterreichisch- ungarischen Okkupation

D ie K o n s u la rg e r ic h ts b a rk e it d e r a u s la n d is c h e n M a c h te n w ar a u c h in B o sn ie n u n d d e r H e rz e g o w in a p ra se n t , d a d iese L a n d e r e in T eil d e s O s m a n is c h e n R e ich es w a re n u n d d a m it, z u m in d e s t w e itg e h e n d be - t ra c h te t , a u c h d e m o r ie n ta l is c h e n K u ltu rk re is g e h o r- te n . N a c h 1878 e re ig n e te s ic h d e n n o c h e in u m g e k e h r- te r P ro zess , e rz w u n g e n v o n d e r n e u e n o s te r re ic h is c h - u n g a r is c h e n V e rw a ltu n g . In A u g e n d es “k u ltu re l le n ” E u ro p a s k o n n te d ie se r P ro z e ss n u r in d ie p o sitiv e R ic h tu n g fu h re n . A lle rd in g s b e to n te n e in ig e Ju ris- t e n d ie in d ie se r P e r io d e ta t ig w a re n m it R ech t, d ass d a m a ls H a n d lu n g e n g e m a c h t w u rd e n d ie d ie S ouve- r a n ita t des S u ltan s in B o sn ie n u n d d e r H e rz e g o w in a a u f d ire k te W eise g e fa h rd e te n . S o lche H a n d lu n g e n w a re n , u n te r a n d e re n , d ie A u ss te llu n g d e r U b e re in - s t im m u n g d ass a u s la n d isc h e K o n s u ln ih re F u n k ti- o n a u f d e m o k k u p ie r te n G e b ie te n a u su b e n k o n n e n , d a n n fo lg te d ie A b sch a ffu n g d e r K o n su la rg e r ic h ts - b a rk e it d e r a u s la n d is c h e n K o n su ln u n d sch lie filich a u c h d es o s te r re ic h is c h -u n g a r is c h e n K o n su la t. D ie E x is te n z d e r K o n s u la rg e r ic h ts b a rk e it d e r a u s la n d i- s c h e n K rafte a u f d e m o s m a n is c h e n G e b ie t d ra n g ge- n e re ll d ie F rag e d es S o u v e ra n ita t d es S u ltan s e in , w eil n a c h d e m Jah r 1878 d ie E r n e n n u n g d e r a u s la n d isc h e n K o n su ln u n d d ie E n ts c h e id u n g u b e r d ie A b sch a ffu n g d e r K o n s u la rg e r ic h ts b a rk e it fu r d ie a u s la n d isc h e K o n su ln im m e r h in n u r v o n d e m S u ltan g e tro ffe n w e rd e n k o n n te . B e tra c h te t m a n d ie E in s te llu n g de r M o n a rc h ie g e g e n u b e r d e n o k k u p ie r te n G e b ie te n als je n e d es in te rn a t io n a l- r e c h t l ic h e n C h a ra k te rs , d a n n so llte d ie M o n a rc h ie w e ite rh in ih re K o n s u ln in B os- n ie n u n d d e r H e rz e g o w in a b e ib e h a lte n . D a d ie M o n - a rch ie a b e r ih re K o n su la te ab g esch a ffi h a t, is t es k la r d a ss d iese E in s te llu n g a u f e in e s ta a ts re c h tlic h e E b en e e rh o b e n w u rd e . S u ltan s S o u v e ra n ita t a u f d e m o k k u ­p ie r te n G e b ie te n b lie b n u r n o c h e in to te r B u ch stab e a u f d e m P ap ier. In d e r P ra x is h a t d ie M o n a rc h ie al- les g e ta n u m B o sn ie n u n d d ie H e rz e g o w in a e n g e r in ih r e n S ta a ts ra h m e n e in z u b e z ie h e n . D ie e u ro p a is c h e n M a c h te b e w ill ig te n d ies s tillsc h w e ig en d , o b w o h l n a c h d e m A rtik e l 8 des B e rlin e r-V e rtra g e s alle V e rtra g e d ie m it d e r P fo r te u n te r s c h r ie b e n w u rd e n w e ite rh in ih re W irk s a m k e it b e h a lte n . N a c h d e r M e in u n g d e r d a m a - l ig e n e u ro p a is c h e n S ta a tm a n n e r w a r d ie M o n a rc h ie fa h ig u n d z iv ilis ie r t g e n u g s ic h a u f d ie r ic h tig e W eise fu r d ie A u s la n d e r a u f ih r e m T e r r i to r iu m z u so rg en .

Neobjavljeni

A rh iv B o sn e i H e rce g o v in e : Z a je d n ič k o m in is ta rs tv o f in an s ija , o p ć i sp is i / Z e m a ljsk a v lad a , o p ć i sp isi

H is to r ijsk i a rh iv S arajevo : G ra d sk o p o g lav a rs tv o

Objavljeni

S a m m lu n g d e r fu r B o sn ie n u n d d ie H e rc e g o v in a er- la s s e n e n G ese tze , V e ro rd n u n g e n u n d N o rm a lw e i- su n g e n , 1 878-1880 , II B a n d , K a ise rlich -k o n ig li- c h e n H o f -u n d S ta a tsd ru c k e re i, W ie n 1881.

Z b o r n ik z a k o n a i n a re d a b a z a B o sn u i H e rc e g o v in u - 1881, S a ra jev o 1906.

V e ro rd n u n g sb la t t fu r d e n D ie n s tb e re ic h d es k. k. Fi- n a n z m in is te r iu m s fu r d ie im R e ic h s ra th e v e r tre te - n e n K o n ig re ic h e u n d L an d e r, N r. 16, W ie n 1880.

K r e š e v l ja k o v ić , H . / M it r o v ić , P. 1958, Izv ješta ji ita - lija n sk o g k o n z u la ta u S a ra jev u (1 8 6 3 -1 8 7 0 ), N a u č n o d ru š tv o N R B iH , S ara jevo 1958.

Literatura

A g s tn e r , R . 2010 , Z u r G e sc h ic h te d e r o s te r re ic h is c h e n (o s te r re ic h is c h -u n g a r is c h e n ) K o n su la te in d e r T u rk e i 1718 -1 9 1 8 , u: O s te r re ic h in Is ta n b u l. K. (u .) k . P ra se n z im O s m a n is c h e n R e ich , ur. R. A g s tn e r / E. S am sin g er, L it, W ie n -B e r l in 2010 , 137-175 .

A y d in , A . M . 2004 , P rav o k o d O sm a n lija , u: H is to r i ­ja o sm a n sk e d ržav e i c iv ilizac ije , ur. E. Ih sa n o g lu , IR C IC A / O r i je n ta ln i in s t i tu t u S ara jev u , S a ra jevo2004 , 515-585 .

B e r r id g e , G . R . 2009 , B ritish D ip lo m a c y in T urkey : 1583. to th e P re se n t (A s tu d y in th e e v o lu tio n o f th e r e s id e n t em b a ssy ), M a r t in u s N ijh o ff P u b lis ­h e rs , L e id en 2009.

B o o g e r t , M . H . v a n d e n 2005 , f f te C a p itu la tio n s a n d th e O t to m a n leg a l sy s te m , B rill, L e id e n -B o s to n2005.

B r a u d e , B . / L e w is , B . 2009 , K ršć a n i i Jevreji u O s ­m a n sk o j c a re v in i. F u n k c io n ira n je je d n o g p lu ra l ­n o g d ru š tv a , C N S , S ara jevo 2009.

C la s s e n , L . 2004 , D e r v o lk e rre c h tlic h e S ta tu s v o n B os- n ie -H e rz e g o w in a n a c h d e m B e rlin e r V e r tra g v o m 13. 7. 1878, P e te r L an g , F ra n k fu r t a m M a in 2004.

Č a u š e v ić , H . 1945, P ra v n i p o lo ža j B o sn e i H e rc e g o ­v in e p o d T u rsk o m i A u s tro -U g a rs k o m , K a len d a r N a r o d n a u z d a n ic a , X III , 1945, 124-139.

E ic h le r , E . 1889, D as Ju s tiz w e se n B o sn ie n s u n d d e r H e rc e g o v in a , W ie n 1889.

249

Faroqhi, S. 2004 , t t e V e n e tia n in th e O tto m a n E m p ire 1600-30 , u: t t e O t to m a n E m p ire a n d th e W o rld - E c o n o m y (ed . H u r i) , ed . H . I s la m o g lu -In a n , C a m ­b r id g e U n iv e rs ity P re ss 2004.

Gašparović, L. 2009 , O sn o v e su s ta v a k a p itu la c ija kao m e đ u n a r o d n ih u g o v o ra su i g e n e ris u O s m a n sk o m c a rs tv u (X V I.-X V III. s t.) , Z b o r n ik P ra v n o g fa k u l­te ta u Z a g re b u , b r. 4, Z a g re b 2009 , 67 9 -7 1 6 .

Geršić, G. 1893, P o g le d n a m e đ u n a r o d n i i d rž a v o p ra v n i p o lo ža j B o sn e i H e rc e g o v in e i o s trv a K ip ra p r e ­m a n a u č n im o c e n a m a p re ts ta v n ik a d a n a šn je m e đ u n a ro d n o -p ra v n e teo rije , S rp sk a k ra ljev sk a a k a d e m ija , X X X V II, B e o g ra d 1893.

Goldinger, W. 1975, D ie Z e n tra lv e rw a ltu n g in C is- le ith a n ie n . D ie z iv ile g e m e in sa m e Z e n tra lv e r- w a ltu n g , u: D ie H a b sb u rg e r M o n a rc h ie , B a n d II- V e rw a ltu n g u n d R e ch tsw esen , OAW , W ie n 1975, 100-190.

Grandits, H. 2008 , H e rrs c h a f t u n d L o y a lita t in de r sp a to s m a n is c h e n G ese llsch a ft. D a s B e isp ie l de r m u lt ik o n fe s s io n e lle n H e rz e g o w in a , B o h la u V er- lag , W ie n -K o ln -W e im a r 2008.

Herkalović, T. 1906, V o rg e sc h ic h te d e r O c c u p a tio n B o sn ie n s u n d d e r H e rze g o v in a , Z a g re b 1906.

Imamović, M. 1976, P ra v n i p o lo ža j i u n u t r a š n jo ­p o lit ič k i ra z v ita k B iH o d 1878 -1 9 1 4 , S v je tlo st, Sa­ra je v o 1976.

inalcik, H. 2003 , P e r io d s in O t to m a n H is to ry , State, Society , E co n o m y , u: O t to m a n C iv iliz a tio n , 1, ed. H a lil In a lc ik , G u n se l R e n d a , 2003 , 3 0 -235 .

ip§irli, M. 2004 , O s m a n sk o d rž a v n o u re đ e n je , U: H is to r i ja o sm a n sk e d rž av e i c iv ilizac ije , ur. E. Ih sa n o g lu , IR C IC A / O r i je n ta ln i in s t i tu t u S a ra je ­v u , S a ra jev o 2004.

Jacobovits, 1865, D ie C o n su la te als G e r ic h tsb a rk e ite n im o s m a n is c h e n R e ich e , B ra u m u lle r , W ie n 1865.

Kammerhofer, L. 1996, D as K o n su la rw e se n d e r H ab s- b u rg e rm o n a rc h ie (1 7 5 2 -1 9 1 8 ). E in U e b e rb lic k m it S c h w e rp u n k t a u f S u e d o s te u ro p a , u: D e r W eg f u h r t u b e r O s te rre ic h : Z u r G e sc h ich te d es V er- k e h rs - u n d N a c h r ic h te n w e se n s v o n u n d n a c h S u d o s te u ro p a (18. J a h rh u n d e r t b is z u r G eg en - w a r t) , ed. H . H e p p n e r , B o h lau , W ie n 1996, 7-35.

Kapidžić, H. 1963, S a ra jev o u a u g u s tu 1878 - Izv ještaj k ra lje v sk o g e n g le sk o g k o n z u la n jeg o v o j v lad i, P r i ­lo z i za p ro u č a v a n je is to r ije S a ra jev a, I, M u ze j g r a ­d a S ara jev a, S a ra jev o 1963, 117-133 .

Kaser, K. 2011 , B a lk a n u n d N a h e r O s te n -E in fu h ru n g in e in e g e m e in sa m e G e sc h ic h te , B o h la u V erlag , W ie n -K o ln -W e im a r 2011.

Kasumović, A. 2013 , T rg o v in a u B o sn i i H e rce g o v in i u sv je tlu a u s tro u g a rsk e z a k o n sk e re g u la tiv e (1 8 7 8 ­1914), D o k to rsk a d is e r ta c i ja o d b ra n je n a n a F i­lo zo fsk o m fa k u lte tu u S a ra jev u 11. 6. 2013.

Klaić, B. 1968, V elik i r je č n ik s t r a n ih rije č i, iz ra z a i k ra tic a , Z o ra , Z a g re b 1968.

Kraljačić, T. 1987, K a la jev re ž im u B o sn i i H e rc e g o v i­n i 188 2 -1 9 0 3 , V ese lin M asleša , S a ra jev o 1987.

Kruševac, T . 1960, S ara jevo p o d a u s tro -u g a rsk o m u p ra v o m 1 878-1918 , M u ze j g ra d a S ara jev a, S a ra ­jev o 1960.

Lang, H. 1932, D a s K o n su l als R ich te r d e r fre iw illig en G e r ic h tsb a rk e it , N o sk e , L eip zig 1932.

Lingg, E. 1890, D ie s ta a ts re c h tlic h e S te llu n g B o sn ie n s u n d d e r H e rz e g o w in a (E in B e itra g z u r K r i t ik d e r L eh re v o n d e n S ta a te n v e rb in d u n g e n ) , A rc h iv fu r o ffen tlich e s R e c h t-F u n f te r B an d . H e ra u sg e g e b e n v o n D r. P a u l L a b a n d , F re ib u rg 1890.

Lippmann, C. 1898, D ie K o n s u la r ju r is d ic t io n im O r i ­en t. Ih re h is to r is c h e E n tw ic k lu n g v o n d e n f ru e h e - s te n Z e ite n b is z u r G e g e n w a rt, L eip zig 1898.

Lopičić, Đ. N. 2006 , S tu d ije i o g led i o k o n z u la rn im o d ­n o s im a , B e o g ra d 2006.

Madžar, B. 1979, P r ik a z o tp o ra a u s tro u g a rsk o j o k u ­p a c iji 1878. u izv je š ta jim a n je m a č k o g k o n z u la , u: N a u č n i sk u p O tp o r a u s tro u g a rsk o j o k u p a c iji 1878. g o d in e u B o sn i i H e rce g o v in i, A N U B iH , Sa­ra je v o 1979.

Malffati di Monte Tretto, J. 1879, H a n d b u c h d es o ste r- re ic h is c h -u n g a r is c h e n C o n su la rw e se n s m it e in e r S a m m lu n g v o n N o rm a lie n u n d e in e m A n h a n g e u b e r d ie S te llu n g d e r f r e m d e n C o n su la r -F u n c tio - n a re in O s te r re ic h -U n g a rn , n a c h a m tlic h e n Q u e l- len , W. B ra u m u lle r , W ie n 1879.

Martens, F. 1874, D as C o n s u la rw e s e n u n d d ie C o n su - la r ju r is d ic t io n im O r ie n t, B e rlin 1874.

Matsch, E. 1986, D e r a u sw a rtig e D ie n s t v o n O ste r- re ic h ( -U n g a rn ) 172 0 -1 9 2 0 , B o h lau , W ie n -K o ln - G ra z 1986.

McGowan, B. 1981, E c o n o m ic Life in O t to m a n E u ro ­p e (T ax a tio n , T rad e a n d S tru g g le fo r L a n d 1600­1800), C a m b rid g e U n iv e rs ity P ress , 1981.

N e w R e d h o u se T u rk is h -e n g lish D ic tio n a ry , L -Z , Is ta n b u l 1968.

O p ć a e n c ik lo p e d ija Ju g o s lo v e n sk o g lek s ik o g ra fsk o g zav o d a , to m 4, Z a g re b 1978.

Petrović, R. 1987, P rv i d ip lo m a ts k i k o n ta k ti iz m e đ u B o sn e i H e rc e g o v in e i K ra lje v in e Ita lije , G o d išn ja k D ru š tv a is to r ič a ra , X X X V III, S a ra jev o 1987.

Piskur, J. 1862, O e s te rre ic h s C o n su la rw e se n , W ie n 1862.

Radušić, E. 2011 , U sp o s tav ljan je a u s tro u g a rsk e v las ti u B o sn i i H e rc e g o v in i p re m a izv je š ta jim a k o n z u ­la ta u S ara jev u , u: B o sn a i H e rc e g o v in a u o k v iru A u s tro -U g a rsk e 187 8 -1 9 1 8 , F ilo zo fsk i fa k u lte t u S ara jev u , S a ra jev o 2011 , 33 -55 .

Radušić, E. 2013 , B o sn a i H e rc e g o v in a u b r ita n sk o j p o lit ic i 1857-1878 . - O d b ra n ite l ja i z a š ti tn ik a d o tu ž io c a i su d ije , In s t i tu t za is to r iju Sara jevo , S a ra ­jev o 2013.

Rill, G. 1977, Z u r G e sc h ich te d e r o s te r re ic h is c h e n K o n s u la r -G e r ic h tsb a rk e i t in B o sn ie n , M itte ilu n -

250

g e n d es O s te r re ic h is c h e n S taa tsa rch iv , B a n d 30, W ie n 1977.

S a id , E . W . 1999, O r i je n ta l iz a m , S v je tlo st, Sara jevo 1999.

Š a m ić , M . 1971, O tv a ra n je f ra n c u sk o g k o n z u la ta 1853. g o d in e i b o ra v a k p rv o g k o n z u la E d u a rd a V je ta u S ara jev u , R a d o v i F ilo zo fsk o g fa k u lte ta , V I, 197 0 -1 9 7 1 , S a ra jevo 1971, 4 7 3 -4 7 9 .

Š e h ić , Z . 2013 , U m o jo j B o sn i (P o v o d o m s to g o d išn jic e p o s je te c a ra F ra n je Jo s ip a I B o sn i i H e rc e g o v in i o d

30. m a ja d o 4. ju n a 1910), D o b ra k n jig a , S a ra jevo2013.

T e p ić , I . 1988, B o sn a i H e rc e g o v in a u ru s k im iz v o rim a (1 8 5 6 -1 8 7 8 ), V ese lin M asleša , S a ra jevo 1988.

V e jn s te jn , Ž . 2002 , C a rs tv o n a v r h u n c u m o ć i - X V I v ek , u: Is to r ija o sm a n sk o g cars tv a , ur. R. M a n tra n , C lio , B e o g ra d 2002 , 189-251 .

Z a p la t a , R . 1937, S tra n i k o n z u li u B o sn i i H e rce g o v in i z a tu rsk e v lad e , K a le n d a r G a jre t, S a ra jevo 1937.

251

G odišnjak/Jahrbuch 2014,43:253-268 DOI: 10.5644/Godisnjak.CBI.ANUBiH-43.51

Kritike i prikazi / Besprechungen

SPOMENICA akademika Sime Ćirkovića, Istorijski institut, Zbornik radova, knjiga 25, Glavni i odgovorni urednik Srđan Rudić, Beograd 2011, 463.

U iz d a n ju Is to r ijsk o g in s t i tu ta u B e o g ra d u o b jav ljen je z b o r n ik ra d o v a (S p o m e n ic a ) u č as t S im e Ć irk o v ić a ko ji sa d rž i 30 ra d o v a p re te ž n o iz o b la s ti s re d n jo v je k o v n e h is to r ije . S p o m e n im o d a je z a je d n o u z ovo izd a n je o b jav ljen a i p u b lik a c ija B i b l io g r a f i ja a k a d e m ik a S im e Ć ir k o v ić a (p r ire d ili S lav ica M e re n ik , N e v e n Isa ilov ić , V la s t im ir Đ o k ić ) , I s to r ijsk i in s t i tu t , B e o g ra d 2011 , 156. k o ja sa d rž i 663 b ib lio g ra fsk e je d in ic e p o k o jn o g p ro fe so ra , o b jav ljiv a n ih o d 1953. g o d in e . B ib lio g ra fsk i p o d a c i su p re d s ta v lje n i s a v re m e n im k la s if ik a c ijsk im m o d e lo m n a n a č in d a se uz sv ak i Ć irk o v ić e v š ta m p a n i r a d n a la z e p o d a c i o p u b lik a c iji, izd a v ač u , m je s tu i g o d in i izd a n ja . R a d o v i su o z n a č e ­n i r e d n im b ro je v im a i r a s p o re đ e n i h ro n o lo š k im re d o s l ije d o m p o g o d in i p u b lic ira n ja . B rže p re tra ž iv a n je ra d o v a o lak šav a d e ta l jn i re g is ta r n a s lo v a ra d o v a i p re d m e tn i re g is ta r n a k ra ju k n jige .

P r ik a z sm o p o d ije lil i n a d v a d ije la ; p rv i k o ji se o sv rće n a ž iv o to p is a k a d e m ik a Ć irk o v ić a , d o k je d ru g i d io p o sv e ć e n r a d o v im a u n as lo v lje n o j S p o m e n ic i .

***

T eško je n a o v ak o sk u č e n o m p ro s to r u izn ije ti o sn o v n e p o d a tk e iz ž iv o to p isa S im e Ć irk o v ić a , a p r i to m e n e p r o p u s t i t i m n o g e z n a č a jn e d o g a đ a je , p e d a g o šk i ra d , n a u č n a p r iz n a n ja i p u b lic is tič k e ra d o v e v e za n e za ž iv o t ovog sv e s tra n o g n a u č n ik a .

S im a Ć irk o v ić je r o đ e n u b r o d s k o m z im o v n ik u u O s ije k u 29. ja n u a ra 1929. g o d in e . N jeg o v o c ije lo d je ­tin js tv o je s o b z iro m n a o č e v p o sa o b ilo p ro ž e to m n o g im se lid b a m a , š to z n a č i d a n ije m o g a o p o h a đ a t i re d o v n u n a s ta v u . U n a to č o v im o k o ln o s t im a , Ć irk o v ić je k a o d a ro v iti u č e n ik sv la d a o sve p o tre b n e p re p re k e , o d lu č iv š i se v e o m a r a n o z a ž iv o tn i p u t h is to r ič a ra n a u č n ik a . N a jb o lju p r e p o ru k u k o ju je sv o m p ro fe s o ru M ih a ilu D in ić u , p o ­r e d m arlj iv o g ra d a , m o g a o p o n u d i t i je o d lič n o p o z n a v a n je s t r a n ih je z ik a , čiji se b ro j k re će o k o d e se t, m e đ u k o jim a su b ili m a đ a rsk i i ru m u n js k i. S to g a je n a p ro f ilira n je n jeg o v o g ž iv o tn o g p u ta p o v o ljn o u tje c a lo u p ra v o d ru ž e n je s D in ić e m ko ji g a je in ic ira o u n a u č n o is tra ž iv a č k i sv ije t p o v je riv š i m u p isa n je p rv ih n a u č n ih ra d o v a . Svakako , ne b i tre b a lo p r o p u s t i t i s p o m e n u ti Ć irk o v ićev e d ru g e uč ite lje , v e lik e n a u č n e k a p a c ite te k a o š to s u N ik o la R ad o jč ić , G e o rg ije O s tro g o rs k i te Jo rjo T adić.

N a k o n k ra ć ih b o ra v a k a u G ra d sk o m a rh iv u u Z re n ja n in u , N a ro d n o j b ib lio te c i S rb ije i Is to r ijsk o m in s t i tu tu SA N U , Ć irk o v ić je z a p o č e o k a r ije ru p re d a v a č a n a F ilo zo fsk o m fa k u lte tu u B e o g ra d u , g d je se is ta k a o p re d a n im p e d a g o š k im ra d o m . N a o v o m m je s tu je o s ta o d o sv o g p e n z io n is a n ja , izvevši m n o g o b ro jn e n a ra š ta je h is to r ič a ra u sm je ra v a ju ć i ih n a u č n o m is tra ž iv a n ju . K ao p o lig lo ta u č es tv o v a o je n a b ro jn im n a u č n im s k u p o v im a š iro m sv ije ta i b io s ta ln i č la n m n o g ih m e đ u n a r o d n ih n a u č n ih in s t i tu c ija i u d ru g a .

M n o g o s tr a n o s t Ć irk o v ić e v o g n a u č n o g o p u sa ip a k se n a jb o lje u o č a v a u te m a tsk o j š ir in i n je g o v ih p is a n ih ra d o v a . Z b o g v e o m a š iro k e n a o b ra z b e i s ta ln e te ž n je za u sa v rša v a n je m a k a d e m ik u se te šk o m o g la n a ć i n a u č n a o b la s t u k o ju se n ije m o g a o s u sp je h o m u p u s titi . U n a r e d n im re d o v im a p o k u ša t ć e m o iz d v o jiti je d a n m a li d io n je ­g o v ih n a jz n a č a jn ijih p ro jek a ta : u re d n ik p rv o g i d ru g o g iz d a n ja E n c ik lo p e d i je J u g o s la v i j e (1 9 5 5 -1 9 7 1 , 1 9 8 1 -1 9 9 0 ), s a r a d n ik p o z n a to g n je m a č k o g p r i r u č n ik a L e x ik o n d e s M it t e la lt e r s (1 9 8 0 -1 9 9 7 ) , je d a n o d u re d n ik a o g ro m n e lek ­s ik o g ra fsk e p u b lik a c ije E n c ik lo p e d i ja s r p s k e is t o r io g r a f i je (1 9 9 7 ), L e k s ik o n a s r p s k o g s e d n je g v e k a (1999) u k o jim a je u k u p n o n a p is a o o k o 200 n a tu k n ic a , p re v eo je i k o m e n t i ra o z n a č a jn e o d je ljk e p r i l ik o m k r itič k o g p r ire đ iv a n ja iz v o ra K r a l je v s t v o S lo v e n a (1 9 6 8 ) i še s to g to m a je d n e o d n a jz n a č a jn i j ih se rija : V iz a n t i js k i iz v o r i z a is t o r i ju n a r o d a

J u g o s la v i j e (1 9 8 6 ). P re p o z n a tlj iv i d io n jeg o v e n a u č n e k a r ije re je s a ra d n ja u v e lik im s in te tsk im p o th v a t im a kao š to su I s t o r i ja C r n e G o r e (1 9 7 0 ), I s t o r i ja J u g o s la v i j e (1 9 7 2 ), I s t o r i ja s r p s k o g n a r o d a (1981) te D r u š t v o i p r i v r e d a

253

s r e d n jo v je k o v n e b o s a n s k e d r ž a v e (1 9 8 7 ). S in te tsk i o p u s z av rša v a k n jig o m T h e S e r b s (2004) u iz d a n ju u g le d n o g o k sfo rd sk o g iz d a v a č a B lackw ell, v je ro v a tn o n a jp re v o đ e n ije m h is to r ijsk o m d je lu s o v ih p ro s to ra .

D o p r in o s ko ji je a k a d e m ik Ć irk o v ić d a o za izu č av a n je b o sa n sk o g s re d n je g v ije k a te šk o se m o ž e p re c ije n iti. Iz d v a jam o sa m o dv ije p u b lik a c ije H e r c e g S t e fa n V u k č ić K o s a č a i n je g o v o d o b a (1 9 6 4 ), k o ja m u je b i la i d o k to rsk a d is e r ta c i ja i d o d a n a s n a jb o lje n a p is a n i s in te tsk i p re g le d b o sa n sk o g s re d n jo v je k o v lja , I s t o r i ja s r e d n jo v e k o v n e b o ­

s a n s k e d r ž a v e (1 9 6 4 ), te m n o š tv o te k s to v a o e k o n o m sk o j, d ru š tv e n o j, k u ltu rn o j i n a p o se v je rsk o j h is to r ij i B osne.S im a Ć irk o v ić je u m ro 14. n o v e m b ra 2009 . g o d in e u B e o g ra d u u 81. g o d in i ž iv o ta , b o re ć i se p o s ljed n je

dv ije d e ce n ije s b o le š ć u srca , k o je ga d o p o s lje d n je g d a n a n ije u sp je lo o d v o jiti o d n a u č n o g ra d a .

***

S p o m e n ic a p o č in je p r ig o d n im te k s to m s n a s lo v o m S im a Ć ir k o v i ć (2 9 . j a n u a r 1 9 2 9 , O s i je k - 1 4 . n o v e m b a r

2 0 0 9 , B e o g r a d ) (9 -1 3 ) k o ji se o sv rće n a n jeg o v ž iv o t i d je lo iz p e ra a k a d e m ik a L ju b o m ira M a k s im o v ić a . A u to r je sa ž e to izd v o jio n a jz n a č a jn ije d o g a đ a je iz n a u č n o g ž iv o ta p ro fe s o ra Ć irk o v ić a , z ak lju č iv š i svoj r a d k o n s ta ta c i jo m k a k o će se u sv o m d a lje m ra z v itk u is to r io g ra f ija m o ra t i o s la n ja ti „ n a s ta n d a rd e k o je je p o s ta v io S im a Ć irk o v ić “.

B az ira ju ć i sv o ja is tra ž iv a n ja o p r iv re d n im o d n o s im a S rb ije i V en ec ije p re te ž n o n a p o d a c im a d o b iv e n im iz k n jig a b ra ć e K ab u žić , D e sa n k a K o v ačev ić-K o jić u ra d u S r b i ja u e k o n o m ij i V e n e c ije ( X V v i je k ) (1 5 -2 7 ) a n a liz ira p r iv re d n u a k tiv n o s t o v ih ak te ra . U z ak lju č k u sv o g a r a d a a u to r ic a n a g la ša v a d a je S rb ija u o d n o s u n a o s ta le zem lje B a lk a n sk o g p o lu o s trv a p re d s ta v lja la n a jz n a č a jn iji e k o n o m s k i p ro s to r V enecije .

R o g a z a je d n o s d ru g im n o v č a n im d a v a n jim a z a u z im a v a ž n u u lo g u u o d n o s im a b iz a n tsk ih c a re v a n a j e d ­n o j i c rk v e n ih u s ta n o v a n a d ru g o j s tra n i. U č la n k u R o g a i d r u g a n o v č a n a d a v a n ja P r o t a t a a t o n s k im m a n a s t i r im a

(2 9 -3 7 ) M ir ja n a Ž iv o jin o v ić p ra ti o v u v rs tu n o v č a n e d o n a c ije k o ja je je d n o m g o d išn je u ru č iv a n a . Z b o g ra s tu ć ih p o tr e b a a to n sk e m o n a š k e z a jed n ic e iz n o s tzv. c a r s k e ili z a je d n ič k e r o g e se p o s te p e n o p o v e ća v ao , a isp lać iv an je s v e to g o rsk o m P ro ta tu ko ji je ta j n o v a c r a v n o m je rn o ra sp o re đ iv a o d ru g im m o n a š k im z a jed n ic am a .

U v id u sv a k o d n e v n i ž iv o t ž e n a u s re d n jo v je k o v n o m D u b ro v n ik u n u d i u r a d u I m a g e s o f W o m e n ’s L i f e in

D u b r o v n ik in th e F if t e e n t h a n d S ix t e e n t h C e n t u r ie s (3 9 -5 4 ) B a riša K rek ić . N a o sn o v u g ra đ e D rž a v n o g a rh iv a u D u b ro v n ik u a u to r o sv je tljav a n e k e a sp e k te ž iv o ta ž e n a k a o š to su d ru š tv e n a , e k o n o m s k a i p o lit ič k a a k tiv n o st. N a g la šav a m o iz ra ž e n o n a s to ja n je d a se p o n u d e sm je rn ic e za b u d u ć a is tra ž iv a n ja u tje c a ja ž en sk e p o p u la c ije u u r b a n im s re d in a m a k ra je m s re d n je g v ijeka.

E k o n o m s k a h is to r ija r e p re z e n ta t iv n a je o b la s t n a u č n o is tra ž iv a č k o g r a d a Ig a n c ija V o je ta , u to m p ra v c u je u sm je re n i r a d M je n ic e ( l it t e r a c a m b ii) u k r e d i t n im p o s lo v i m a s r e d n jo v je k o v n o g D u b r o v n ik a (5 5 -6 2 ). Iak o m je n ič - n o p o s lo v a n je u D u b ro v n ik u to k o m s re d n je g v ije k a n ije n a z ad o v o ljav a ju ć i n a č in p ro u č e n o , u tv rđ e n o je d a je o n o o b u h v a ta lo s lje d e ć u ra d n ju : z a jm o d a v a c je u s tu p a o o d re đ e n u su m u n o v c a p o s lo v n o m lic u , k o je se o b av ez iv a lo n a v ra ć a n je n o v c a n a n e k o m d ru g o m m je s tu i u d ru g a č ijo j v a lu ti. U d o d a tk u n a k ra ju ra d a a u to r je n e k o lik o re č e n ic a p o sv e tio S im i Ć irk o v ić u , u k o je m je n a ja v io iz la z a k iz š ta m p e s lo v e n sk o g iz d a n ja a k a d e m ik o v e k n jig e S r b i m e đ u

e v r o p s k im n a r o d im a .U r a d u Z a m e n a p o s e d a u s r e d n jo v e k o v n o j S r b i j i (6 3 -7 3 ) R ad e M ih a ljč ić se o sv rće n a p ra v n i a sp e k t zam jen e

n e p o k re tn e im o v in e k o ja se u n a jč e šć im s lu č a je v im a p ra k tik o v a la p r i l ik o m p o d iz a n ja z a d u ž b in a . K o d ifik o v an a je i D u š a n o v im z a k o n ik o m k o ji z a b ra n ju je z a m je n u k o ja iz v rš e n a p o d p r is ilo m . S to g a se u iz v o rn o j g ra đ i m o g u s re s ti p r im je r i k o ji sv je d o če o k rš e n ju o v o g z a k o n sk o g p ro p isa , p o se b n o o d s tra n e sv je to v n ih lica.

K ao z n a č a jn o p o s lo v n o s re d iš te M e d ite ra n a D u b ro v n ik je p r iv la č io trg o v ce iz u d a lje n ij ih k ra jev a . Je d a n t a ­k a v p r im je r o b ra đ u je B o g u m il H ra b a k u r a d u F ir e n t in s k a p o r o d ic a iz F e r a r e M i n i ja l t i n a d u b r o v a č k o m p o s lo v n o m

p o d r u č j u ( X V I v e k ) (7 5 -9 1 ). P r is u tn o s t ove p o d u z e tn e p o ro d ic e u g ra d u sv. V la h a se p re m a d o s tu p n im p o d a c im a m o ž e e v id e n tira ti o d p o č e tk a 16. d o k ra ja š e z d e se t ih is to g s to ljeća . N a jis ta k n u tij i č la n ove p o ro d ic e je L o d o v ik o k o ji se is tic a o p o s re d n ič k im d je lo v a n je m , a o b n a ša o je i fu n k c iju k o n z u la sv o g a g ra d a u D u b ro v n ik u .

D a r ja M ih e lič se u sv o m r a d u D o n M a u r o O r b i n i in n je g o v i v z o r n i k i o z g o d n je m s r e d n je m v e k u v v z h o d -

n ih A l p a h (9 3 -1 1 7 ) o sv rće n a p o s ts re d n jo v je k o v n e h is to r io g ra fsk e ra d o v e k o ji te m a tiz ira ju o b la s t is to č n ih A lpa . T akve v rs te ra d o v a su p re te ž n o n a la t in sk o m i n je m a č k o m , d o k je m a n ji b ro j p is a n n a ta li ja n sk o m , fr i ju li jsk o m i s la v e n sk o m jez ik u . P o sv e tiv š i se n a k ra ju r a d a p rv e n s tv e n o m lje ts k o m o p a tu , a u to r ic a z ak lju ču je d a je o n , k a k o je h is to r io g ra f ija v eć ra n ije d o k a za la , u sv o m d je lu I l r e g n o d e g li S la v i k o m p il ira o v eće d ije lo v e ra d o v a d ru g ih a u to ra , a u o v o m slu ča ju , A v e n tin u sa .

F o k u s is tra ž iv a n ja N e n a d a F e jića u r a d u L o r d r e r e g n e a D u b r o v n ik : U n e c o m m u n e m e d ie v a le f a c e a la m e ­

n a c e e t r a n g e r e e t a u x p r o b le m e s d e la p a i x c iv i le (1 1 9 -1 3 6 ) je p a tr ic ijsk i slo j D u b ro v n ik a i n jeg o v a te ž n ja d a o č u v a sv o ja to k o m s to lje ć a s te č e n a p rav a . U tu s v rh u su v lad a ju će s t r u k tu re D u b ro v a č k e o p ć in e to k o m s re d n je g v ijek a , u s lu č a ju p r ije te ć e o p a sn o s ti , p rib je g av a le is to v re m e n o k o n t r a d ik to r n im m je ra m a p o lit ič k o g isk lju č e n ja i p o litičk e in te g ra c ije - isk lju č e n ja to k o m sa n k c ija i o g ra n ič e n ja n e p o v la š te n o g slo ja , a u s lu č a je v im a p o ja č a n e in te g ra c ije u

254

v rije m e o rg a n iz ac ije o d b ra n e g ra d a i m je ra m a z a z a š ti tu o d m o g u ć e in v az ije . P ro n a ć i o d g o v a ra ju ć i b a la n s iz m e đ u ove dv ije m je re č in i se n u ž n im s o b z iro m n a p ro p o rc i ja ln u p o p u la c ijs k u r a sp o d je lu p a tr ic i ja ta i o b ič n ih (n e p o v la ­š te n ih ) s ta n o v n ik a D u b ro v n ik a .

P r is tu p p ro u č a v a n ju h is to r ije k ro z p r iz m u m ik ro h is to r i je i m e to d o lo šk o g k o n c e p ta L e b e n s w e lt e n r je šen je je k o je isk o ris tio O liv e r Jens S c h m itt u r a d u M ic r o - H i s t o r y a n d L e b e n s w e lt e n a s a p p r o a c h e s to la te M e d i e v a l D a l ­

m a t ia n H is to r y . A C a s e S t u d y o f K o r č u la (1 3 7 -1 5 8 ). N a o sn o v u , sk o ro u p o tp u n o s t i n e is k o r iš te n e g ra đ e A r h iv a

K o r č u le (k o ji se n a la z i u D rž a v n o m a rh iv u u Z a d ru ) , a u to r v rš i a n a liz u d ru š tv e n o -p o li t ič k o g ž iv o ta n a K o rču li p o č e tk o m m le ta č k e v las ti. Iz v o rn a g ra đ a m u o m o g u ć a v a d a p ra ti k o n t in u i te t i p ro m je n e u so c i ja ln o m u re đ e n ju o v o g o s trv a , z a ra z l ik u o d p r e th o d n ih s te re o t ip n ih p re d o d ž b i d o sa d a šn je h is to r io g ra f ije .

T rag o m je d n e m a le g ru p e d o k u m e n a ta u F ire n tin sk o m d rž a v n o m a rh iv u k o ji sa d rž e p o d a tk e o k o re s p o n ­d e n c iji g ra d a F ire n c e s n je n im g ra đ a n in o m , trg o v c e m F ra n c e sc o m N e ro n ije m , P a o la P in e lli u ra d u T h e F lo r e n t in e

C o m p a n y o f F r a n c e s c o N e r o n i a n d T r a d e w it h D u b r o v n i k ( R a g u s a ) in th e F ir s t H a l f o f th e 1 5 t h C e n t u r y (1 5 9 -1 7 5 ) p re d o č a v a in te n z ite t i o b im trg o v a č k ih o d n o s a sa D u b ro v n ik o m . R o b a n a k o ju se o d n o s i n a jv eć i p ro c e n t to k o m trg o v in e su p ro iz v o d i o d v u n e i s re b ro . O v im r a d o m je a u to r ic a p o k a z a la d a je d u b ro v a č k a trg o v in a to k o m s re d ­n je g v ije k a b i la v e o m a ra s p ro s tr a n je n a i d o b ro u m re ž e n a .

O d lič a n p o z n a v a la c g ra đ e V en ec ija n sk o g d rž a v n o g a rh iv a L o v o rk a Č o ra lić je u r a d u P r is u t n o s t i d je lo v a n je

is e l je n ik a iz S r b i je u V e n e c i j i u X V . i X V I . s t o l je ć u (1 7 7 -1 9 4 ) p o k u ša la d a sa g le d a ž iv o t o v ih ise lje n ik a u g ra d u sv. M a rk a . P o jav a ise lje n ik a iz S rb ije p o k a z u je re la tiv n o b rz n a č in p r i la g o đ a v a n ja n a ž iv o tn e u v je te u o v o m g ra d u . A u to r ic a je d e ta ljn o sa g le d a la u č e s ta lo s t s p o m in ja n ja o v ih ise lje n ik a u iz v o rim a , k a o i b ilje že n je n j ih o v ih m je s ta s ta n o v a n ja , v r s ta p o s lo v n e a k tiv n o s ti a li i m o g u ć n o s ti , te n a jz n a č a jn ije g a sp e k ta - veze sa c rk v e n im u s ta n o v a m a i d u h o v n im l ic im a u V eneciji, S rb iji i Svetoj G o ri.

N e isk o r iš te n a a rh iv sk a g ra đ a D u b ro v a č k o g a rh iv a p re d s ta v lja la je p o la z n i tem e lj i u r a d u E sa d a K u rto v ića M o n t e la p id o s o - K a m e n o b r d o (1 9 5 -2 0 9 ) k o je je p o s ta lo o z lo g la šen o k ao m je s to p lja č k a n ja d u b ro v a č k ih trg o v ac a to k o m 15. s to ljeća . L o k ac iju ovo g m je s ta a u to r je p ro n a š a o n a is to im e n o m u z v išen ju k o je se n a la z i u b liz in i C er- n ice , G a ck a i K lju ča u H e rce g o v in i, u z n e k a d a š n ju trg o v a č k u r u tu C e rn ic a -B ile ć a . T im e je a u to r u k a z a o n a to da se m je s to B rd o n e o d n o s i n a ovaj lo k a lite t, k a k o je u d o sa d a šn jo j h is to r io g ra f iji b io slučaj. R a d sa d rž i m n o š tv o p r im je ra s d e ta l jn i j im in fo rm a c ija m a o re č e n im p lja č k am a , n a o sn o v u k o jih n a p o v rš in u isp liv av a ju v iše i m a n je p o z n a te l ič n o s ti iz b o sa n sk o g zaleđa .

D a ra z lič ita č ita n ja je d n e te is te r ije č i m o g u u n ije t i o g ro m n u k o n fu z iju o k o p o je d in ih p i ta n ja iz s r e d n jo ­v jek o v n e b o sa n sk e h is to r ije i lu s tra t iv n o p o k a z u je P e ta r R o k a i u r a d u T r i p r i l o g a is t o r i j i B o s n e u s r e d n je m v e k u

(2 1 1 -2 1 7 ). K ako je u h is to r io g ra f iji v e ć im d ije lo m p r ih v a ć e n o p o s to ja n je fu n k c ije p o d b a n a u b o sa n sk o j d ržav i, a u to r s t im u v ezi tu m a č i i t e r m in a lb a n u s p r e m a a n a lo g iji iz m a đ a rsk o g je z ik a k o ji d o s a d a n ije u v rš ta v a n p o d ovo z n a č e n je , a o d n o s i se n a iz jav u Jakova B eka. U d ru g o m p r i lo g u a u to r a rg u m e n ti ra n o n a v o d i ra z lo g e z aš to b i t re b a lo im e p o z n a to g b o sa n sk o g b isk u p a , d o sa d a u g la v n o m p o z n a to g k a o P o n s a , č ita ti k a o P o u š a ili P o š a . I n a k o n c u a u to r o b ja šn ja v a k a k o je n e d o s ta ta k in te rp u n k c ijs k o g z n a k a z a re z a u d je lu E b e rh a rd a W in d e k e a , p r ilik o m n a v o đ e n ja Ja n o ša M a ro tija (Jo v an a M o ro v ić k o g ), isp re d n a s lo v a b o sa n sk o g k ra lja , p r id o n ije lo to m e d a se u h is to ­r io g ra f iji p o jav i p re tp o s ta v k a o b o s a n s k o m k ra lje v s tv u Iv a n a M a ro tija .

J e d a n n e o b ič a n p o m e n D u b r o v n ik a iz X I V v e k a (2 1 9 -2 2 4 ) n a s lo v je r a d a R a d iv o ja R a d ić a i D u š a n a K o raća k o ji se z ap ra v o o d n o s i n a b iz a n tsk o k n již e v n o d je lo n e p o z n a to g a u to ra k o je se sa s to ji o d 700 s tro fa i n a s ta lo je k ra je m X IV s to ljeća . U n je m u se n a la z i a lu z ija n a s ta n o v n ik e R ag u ze (D u b ro v n ik a ) g d je su o n i u p o re đ e n i sa s i ro ­m a š n im p ro s ja k o m ko ji sk u p lja sve š to m u se n a đ e n a p u tu .

N o v o tu m a č e n je O m o g u ć o j u lo z i V u k a B r a n k o v ić a u K o s o v s k o j b ic i - p r i l o g r a z m a t r a n ju s r e d n jo v e k o v n e

r a t n e t a k t ik e (2 2 5 -2 4 4 ) p o k u ša v a d a ti M a rk o Šuica. P o z iv a ju ć i se n a o d je lja k iz d je la K o n s ta n tin a F ilo zo fa u k o jem se g o v o ri o ra tn o j ta k tic i b ra ć e S te fan a i V u k a L az are v ića to k o m b itk e k o d G ra č a n ic e 1402. g o d in e , a u to r je k o m ­p a ra t iv n im p r is tu p o m n a s to ja o r e k o n s tru ir a t i i m o g u ć i to k b itk e n a K o so v u p o lju 1389. g o d in e . S to g a je o p ra v ­d a n o p o d v rć i s u m n ji t r a d ic i ju s a č u v a n u u ep sk o j p re d a ji d a je V u k B ra n k o v ić p o č in io iz d a ju p o š to se p o v u k a o s v o jn o g p o lja .

Je d a n a sp e k t iz o g ro m n o g n a u č n o g o p u sa S im e Ć irk o v ić a sa g led a v a Je len a M rg ić u ra d u C iv e s e t c iv i ta -

tes - U r b a n S t u d ie s in R e c e n t S e r b i a n H is to r io g r a p h y . I n M e m o r y o f P r o f . S im a Ć ir k o v i ć (2 4 5 -2 5 9 ). Taj se a sp e k t p ro s to rn o o d n o s i n a p o d ru č je C e n tra ln o g B a lk a n a (S rb ija , C rn a G o ra , B o sn a ), a v re m e n sk i n a c ije li p e r io d s r e d ­n je g v ije k a d o u sp o s ta v e v la s ti O s m a n sk e d ržav e . T em a tsk a k a te g o riz a c ija se p re m a a u to r ic i m o ž e p o d ije l it i na: h is to r ijsk i p r ik a z i id e n tif ic ira n je im e n a p o je d in ih n a se lja i s a č u v a n ih a rh e o lo šk ih o s ta ta k a , k a o i p ra v n i p o lo ža j g ra d o v a o v o g p o d n e b lja , o d n o s g ra đ a n a i c e n tra ln e v las ti, u sv a jan je sa sk o g ru d a rs k o g i g ra đ a n sk o g p ra v a u r u ­d a rsk im n a se ljim a i n jeg o v a p e rc e p c ija u o s ta lim d ije lo v im a S rb ije i B o sn e , z a tim n a u tjeca j d u b ro v a č k e trg o v in e i sv e u k u p n e p o s lo v n e i d ip lo m a tsk e m re ž e n a u rb a n i ž iv o t u z a le đ u te k r itič k o g p r ik a z a p ro u č a v a n ja o v ih k a te g o rija u o d n o s u n a u r b a n a n a se lja u d o m a ć o j h is to r io g ra f iji .

255

N o v o ra z ja šn je n je p ra v n ih te r m in a s rp s k o g s re d n je g v ije k a p o n u d io je Đ o rđ e B u b a lo u r a d u „ S u d b i n a “ i

„ o p a d a n i j e “ - P r i l o g t u m a č e n ju č la n a 8 4 D u š a n o v o g z a k o n ik a (2 6 1 -2 6 7 ). A u to r p re d la ž e d a se r ije č s u d b i n a tu m a č i k a o su d s k a g lo b a , u m je s to d o sa d a šn je g p o g re šn o g sh v a ta n ja k a o su đ e n je ; te te r m in o p a d a n i je k a o v a n su d sk o o p ­tu ž iv a n je s m o g u ć o m p o s lje d ic o m iz r ic a n ja m a n d a tn e k a z n e u m je s to d a n a s p r is u tn o g tu m a č e n ja k a o is tu p a n je s p ro t iv tu ž b a m a to k o m p a rn ic e .

P o se b n i t ip o v i isp ra v a k o r iš te n ih s c iljem ra zv o ja p o s lo v n ih o d n o s a iz m e đ u s rp s k ih v la d a ra su D ip lo m a t s k i

o b r a s c i s r p s k ih s r e d n jo v e k o v n ih r a z r e š n ih d o k u m e n a t a (2 6 9 -2 8 8 ) k o je o b ra đ u je N e b o jša P o rč ić . A u to r n a v o d i d a se n a ovaj t ip o d n o s i 66 d o k u m e n a ta , p o č e v š i o d p o č e tk a 14. d o p rv e č e tv r tin e 15. s to ljeća . O v o m t ip u p r ip a d a š iro k a le p e z a d o k u m e n a ta k o ji s a d rž e o sn o v n a o b iljež ja k a ra k te r is t ič n a za o b ra sce n a m ije n je n e o v o m t ip u p ra v n o g čina . U tu sk u p in u u laz i u b ira n je p o je d in ih p r ih o d a v la d a ra , u g la v n o m c a r in a n a p ro m e t ro b e n a trg o v im a , k o je d a ju p o d z a k u p k r u p n im p o s lo v n im l ju d im a iz p r im o rs k ih g rad o v a .

S u k o b b a r s k o g a r h ie p is k o p a i k o to r s k o g e p is k o p a o k o ju r i s d i k c i j e n a d k a t o l ič k im p a r o h i ja m a u s r e d n jo v e k o v -

n o j S r b i j i (2 8 9 -3 0 5 ) je te m a r a d a K a ta r in e M itro v ić u k o je m se p re k o s a d rž a ja d v a ju isp ra v a p o k u ša v a ju o sv ije tliti o k o ln o s t i z b o g k o jih je n a s ta o sp o r o k o ju r is d ik c ije n a d k a to lič k o m c rk v o m sv. M a rije u B rsk o v u iz m e đ u b a rsk o g a rh ie p is k o p a i k o to rsk o g ep isk o p a . O v o je sa m o je d a n p r im je r , u o sn o v i m n o g o š ir ih r a z m je ra k o ja o b u h v a ta ju b o r b u b a rsk e i k o to rsk e crk v e o k o ju r is d ik c i je n a d k a to lič k im p a ro h ija m a . A u to r ic a je m iš lje n ja d a je u lo g a b a r ­sk o g a rh ie p is k o p a s o b z iro m n a n je g o v z n ač a j n e p ra v e d n o z a n e m a r iv a n a u d o sa d a šn jo j h is to rio g ra fiji .

O p r im je n i k ršć a n sk e v je rsk e p ra k se k o ja je z a b ra n jiv a la r a d o d re đ e n im d a n im a b a v i se S tan o je B o ja n in u ra d u N e d je l ja k a o n e r a d n i d a n u s r e d n jo v e k o v n o j S r b i j i (3 0 7 -3 3 5 ). N a o sn o v u n e k o lik o p r im je ra iz iz v o rn e g ra đ e a u to ru je o m o g u ć e n o d a izv ed e z a k lju č a k d a se s e d m ič n a r a d n a ra sp o d je la n ije u v ije k m o g la isp o š to v a ti , s o b z i­ro m n a ra z lič itu v rs tu p o s lo v a i o b a v ez a d ru š tv e n e za jed n ic e . Iak o je o v a p ra k s a m o g la b i ti z a k o n sk i o z v a n ič e n a o d s tra n e sv je to v n ih i c rk v e n ih v las ti, za t im n ije b ilo p o tre b e , je r se u d ru š tv u o d rž a la d o v o ljn o sn a ž n a tra d ic ija , k a o i r a s p ro s tr a n je n o s t o b ič a jn o g p ra v a o p o š t iv a n ju ovo g s a k ra m e n ta .

O s la n ja ju ć i se n a P o d a t a k N ić i f o r a G r ig o r e o h r o n o lo g i j i b r a k a S t e fa n a D e č a n s k o g i M a r i je P a le o lo g (3 3 7 ­345) S rđ a n P ir iv a tr ić se p o z iv a n a d ip lo m a tsk e izv o re iz k o jih se ra z a z n a ju ro d b in sk e v eze s rp s k o g k ra lja i b iz a n t­ske p r in ce ze . N a o sn o v u to g a a u to ru p o la z i za ru k o m d a p ro n a đ e n o v ije h ro n o lo šk e p re tp o s ta v k e k o je p r ib liž n o d a tira ju s p o m e n u ti b r a k u p o s lje d n ju č e tv r tin u 1325. g o d in e .

P o š to je k o n z u m a c ija sv in jsk o g m e s a i p ije n je a lk o h o la p re d s ta v lja lo s tro g u z a b ra n u p re m a p ro p is im a K u r’a n a i P o s la n ik o v ih h a d is a , iz v o rn i i l i te r a rn i p o d a c i d o k o jih je d o š la O lg a Z iro je v ić u ra d u I s h r a n a „ n o v i h

m u s l im a n a “ (3 4 7 -3 5 3 ) p o k a z u ju k a k o su se k o n v e r ti t i , s p o č e tk a o sm a n sk e v la s ti, s u m n jič ili za „ g re šn e n a v ik e “ sv o jih p re d a k a . P o re d to g a p o s to je b ro jn i p o d a c i k o ji n a o sn o v u p r im je ra iz B o sn e p o k a z u ju k a k o je k o n z u m a c ija a lk o h o ln ih p ić a to k o m o sm a n sk o g p e r io d a b i la d io sv a k o d n e v n o g ž iv o ta o d re đ e n o g d ije la m u s lim a n sk o g s ta n o v ­n ištv a .

Z a p r ik a z ja sn ije slike u g e n ea lo g iji s rp sk e v la s te o sk e p o ro d ic e V o jin o v ića z a s lu ž n a je G o rd a n a T om ović , k o ja je u ra d u V o jin o v ić i (3 5 5 -3 6 6 ) n a o sn o v u ra n ije p re v iđ e n ih p o d a ta k a u sp je la p o p u n i t i p o s to je ć e p ra z n in e . U p r i lo g u r a d a se n a la ze dv ije i lu s tra c ije , k a o i ro d o s lo v n a ta b lic a ove z n a m e n ite p o ro d ic e .

Iak o je k a o p o laz iš te Đ u r i T o šiću u ra d u S la v o n s k a g r a n a p o r o d ic e M i lo r a d o v i ć a (3 6 7 -3 8 0 ) p o s lu ž io n a r a ­tiv n i izv o r, a u to r je u sp io to k o m is tra ž iv a n ja d o ć i d o n e is k o r iš te n ih iz v o rn ih p o d a ta k a n je m a č k e p ro v e n ijen c ije . N a o sn o v u n jih a u to ru je o m o g u ć e n o d a sa g le d a p o to m k e ovo g h e rce g o v ač k o g r o d a u d ru g o j p o lo v in i 18. S to ljeća, o d k o jih se p o se b n o is ta k a o Je ftim ije (n jem . Je ro n im , ru s . E fim ) M ilo ra d o v ić v o jn o m s lu ž b o m u H a b sb u ršk o j m o n a rh ij i. Je ftim ijev i s in o v i: D a n ilo , S im e o n i A ta n as ije su ta k o đ e r b ili u v o jn o j s lu žb i, a a u to r ih p o je d in a č n o o b ra đ u je .

P re d m e t ra z m a tra n ja T ib o ra Ž iv k o v ić a u r a d u T h e O r ig in s o f th e R o y a l F r a n k is h A n n a l is t ’s I n f o r m a t io n

a b o u t th e S e r b s in D a lm a t i a (3 8 1 -3 9 8 ) je n a js ta r iji izv o r k o ji p o im e n c e s p o m in je S rbe. A u to r s m a tra d a je h ro n ič a r E in h a rd u sv o m d je lu (A n n a le s re g n i F ra n c o ru m ) k o r is tio n a jm a n je d v a d o b ro o b a v ije š te n a iz v o ra v je ro v a tn o s p o d r u č ja g d je se d o g o d ila e p iz o d a s L ju d e v ito m k o ji je b ježeć i o d f ra n a č k ih v o jn ih o d re d a s tig ao d o Srba.

P re tre s a n je m g ra đ e iz Is to r ijsk o g a rh iv a u K o to ru i D rž a v n o g a rh iv a u D u b ro v n ik u , M a r ic a M a lo v ić -Đ u - k ić je u ra d u P o r o d ic a K i m o - K l im o iz U lc in ja u s r e d n je m v i je k u ( 1 4 - 1 5 . v e k ) (3 9 9 -4 0 7 ) u č in ila b io g ra fsk i o sv r t n a p o je d in e č lan o v e ove p o ro d ic e . N a jv iše p a ž n je p o sv e ć e n o je n je n o m ro d o n a č e ln ik u K im i G e rv a s ije v o m (C h im o / C h lim o C e rv a u a s ii de D u lc ig n o ) i n je g o v o m s in u L u k i k o ji se u z d ig a o d o b a r o n a i c a r in ik a s rp s k o g k ra lja i c ara D u šan a .

R a d B iljane M a rk o v ić S v e d o č e n je u s u d s k o m d o k a z n o m p o s t u p k u p r e m a s t a r i j im r u k o p is im a z a k o n o d a v s t v a

c a r a S t e fa n a D u š a n a (4 0 9 -4 2 3 ) o d n o s i se n a je d n u z a k o n s k u o d re d b u D u š a n o v o g z a k o n ik a . O s la n ja ju ć i se n a tr i p ra v n a te k s ta čiji se sa d rža j o d n o s i n a o v u z a k o n s k u m je ru , a u to r ic a s m a tr a d a se sv je d o č e n ju p re d s u d o m to k o m d o k a z n o g p o s tu p k a p o k la n ja la v e lik a p a žn ja . S o b z iro m n a u tjeca j b iz a n tsk o g p ra v n o g s is te m a n a s rp sk i, n e tre b a

256

č u d it i d a se i p o o v o m p ita n ju k o r is tio b iz a n tsk i u z o r k o jeg je re d a k to r p r i la g o d io d ru š tv e n im p r i l ik a m a s r e d n jo ­v jek o v n e Srbije.

R o d o s lo v p o je d in ih o g ra n a k a p o ro d ic a k o je su n a k o n p a d a B o sa n sk e k ra lje v in e p r im il i is la m is traž u je S rđ a n R u d ić u ra d u P r i l o g p o z n a v a n ju n e k ih is la m iz o v a n ih b o s a n s k ih p o r o d ic a (4 2 5 -4 3 9 ). A u to r u fo k u s sv o g i s t r a ­ž iv a n ja k o je se o s la n ja n a iz v o ru i l i te r a rn u g ra đ u s tav lja č e tir i p o ro d ic e : V iliće , K o p č iće , O b re n o v ić e , L ju b u n č iće ko je svoj z e n it d o ž iv ljav a ju k ra je m 15. i to k o m 16. s to ljeća . N a v e d e n e p o ro d ic e p re d s ta v lja le su n iž i ( lo k a ln i) sloj p le m s tv a to k o m b o sa n sk e sa m o s ta ln o s ti .

P o s lje d n ji r a d S p o m e n ic e je re z u lta t z a je d n ič k o g n a p o ra N e v e n a Isa ilo v ića i A le k sa n d ra Jakov ljev ića , a n o s i n a s lo v Šah M e lek (p r ilo g is to r ij i tu r s k ih u p a d a u B o sn u 1414. i 1415. g o d in e ) (4 4 1 -4 6 3 ). Š ah M e lek je o sm a n sk i v e z ir k o ji se is ta k a o v o d s tv o m o sm a n sk e k a m p a n je u B o sn i to k o m n a s lo v lje n o g p e r io d a . A u to r i su u sp je li p ro n a ć i n e is k o r iš te n u g ra đ u k a k o b i re k o n s tru ir a l i v e o m a v a ž n e d o g a đ a je iz b o sa n sk e h is to r ije k o ji su k u lm in ira l i tzv. b i t ­k o m n a L ašv i 1415. g o d in e g d je je U g a rsk o j n a n ije t te ž a k p o ra z . D e ta ljn o je o b ra đ e n a u lo g a o so b e k o ja je v o d ila o sm a n sk e v o jn e o d re d e , a z a čije im e jo š u v ije k n e p o s to j i je d n o g la s n o m iš lje n je u h is to rio g ra fiji .

S ag led av a ju ć i c je lo k u p n e ra d o v e , m o ž e m o re ć i d a je S p o m e n ic a a k a d e m ik a S im e Ć ir k o v ić a n a u č n o j ja v n o ­s ti p o n u d i la je d n u k v a lite tn u i re p re z e n ta t iv n u p u b lik a c iju k o ja p re d s ta v lja z n a č a ja n d o p r in o s iz u č a v a n ju n a s li­je đ a n a s re d n jo v je k o v n o m ju ž n o s la v e n s k o m p ro s to ru . To je p o s t ig n u to p rv e n s tv e n o v e lik im o d z iv o m u g le d n ih i p r iz n a tih n a u č n ik a , m e đ u k o jim a je v e lik i b ro j o n ih k o ji su p ro fe s o ra Ć irk o v ić a l ič n o p o z n av a li, b ilo d a su sa n j im su ra đ iv a li ili o d n je g a učili. O k o ln o s t š to je v e ć in a ra d o v a b a z ir a n a n a iz v o rn o j g ra đ i d o d a tn o o sn a ž u je n a še g o re iz n e se n e o c je n e d a će n a u č n a ja v n o s t, a li p o se b n o s t r u k a im a ti v e lik e k o r is t i o d o v o g Z b o rn ik a . S m a tra m o d a b i p re g le d n o s t z b o rn ik a s o b z iro m n a k a ra k te r ra d o v a b ila b o lja d a su o n i te m a ts k i g ru p ira n i . N je g o v im o b jav ­ljiv a n je m č ita o c im a će b i t i o m o g u ć e n o d a b a re m n a k ra tk o u p lo v e u sv ije t k o je m je c ije li svoj r a d n i v ije k p o sv e tio v je ro v a tn o n a jv e ć i s rp s k i h is to r ič a r S im a Ć irk o v ić .

N e d im R ab ić

Tihomila Težak-Gregl, Uvod u prapovijesnu arheologiju, Leykam, Zagreb 2011.

T o k o m 2011 . g o d in e z a g re b a č k a izd a v ač k a k u ć a L E Y K A M I n te rn a tio n a l u o k v iru je svo je b ib lio te k e „ U v o d i“ o b ja ­v ila k n jig u re d o v n e p ro fe so ric e p ra h is to r i jsk e a rh eo lo g ije n a z a g re b a č k o m F ilo zo fsk o m fa k u lte tu , dr. sc. T ih o m ile T ežak -G reg l. D a je d je lo k v a lite tn o i p o tr e b n o p o tv rd ile su i dv ije p o z itiv n e re ce n z ije v r s n ih p o z n a v a te lja ovep ro b le m a tik e , p ro f. dr. N iv es M a jn a r ić -P a n d ž ić i dr. K la re B u rš ić M atija šić .

P o h v a la n je o v ak av p ro je k a t, k a k o sa s ta n o v iš ta izd av ača , ta k o i sa m e a u to r ic e . Izd av ač i se v e o m a r ije tk o n a p o d r u č ju b iv še Jugoslav ije o d lu č u ju d a ob jav e o v a k v u v rs tu ru k o p is a ko ji n e d o n o se n i s ig u rn o p ro d a ti tira ž (d ire k tn u f in a n s ijsk u k o r is t) n i t i „ re fe re n c e " u o d re đ e n im d ru š tv e n im , v je rs k im ili p o lit ič k im c e n tr im a m o ć i k o ji čes to „ p o d o b n e “ tek s to v e z a ra d sv o jih in te re s a n o v č a n o i lo g is tič k i p o m a ž u .

S d ru g e s tra n e , a u to r ic a je p o k a z a la o d lu č n o s t d a se s tv a r i u n a s ta v n o j p ra k s i v iso k o g o b ra z o v a n ja m ije ­n ja n ju . S v o jim p ra k tič n im i te o r i jsk im z n a n je m i tr id e s e to g o d iš n jim r a d o m n a fa k u lte tu , p ro fe s o r ic a dr. T ih o m ila T ež ak -G reg l o d lu č ila je d io z n a n ja p u te m k n jig e p re n ije t i s tu d e n tim a , ali i d ru g im z a in te re s ira n im za a rh eo lo g iju i p o lje p ra h is to r i jsk e a rh eo lo g ije . Z a š to je ovo isk o ra k ? M n o g o se s tru č n ja k a n a p r o s to r im a ju ž n o s la v e n s k ih z e m a ­lja b a v ilo p ra h is to r i js k o m a rh e o lo g ijo m , m n o g i su d rž a li n a s ta v u n a fa k u lte tim a , ali su b ili d o v o ljn o in d o le n tn i i n e s ig u rn i d a se u p u s te u p isa n je i a u to r iz ira n je s lič n o g d je la . Z a to su s tu d e n tim a n u đ e n e raz lič ite sk r ip te i b ilje šk e k o je su p o s ta ja le l i te ra tu ro m z a sp e m a n je isp ita p o p u t U v o d a u a rh e o lo g iju ili U v o d a u p ra h is to r i js k u /p ra is to r ij- s k u /p ra p o v ije sn u a rh eo lo g iju .

P re p o ru č iv a la se i p r e p o ru č u je i in o s t r a n a l i te ra tu ra n a e n g le sk o m , n je m a č k o m ili n e k o m d ru g o m s t r a ­n o m jez ik u , v e o m a sk u p a i n e d o s tu p n a n a v iše n a č in a . P ro fe so ric a T ih o m ila T ež ak -G reg l sv o jim d je lo m o lak šav a s tu d ira n je , ali i p o d s t ič e n a č ita n je k n jig a , sk o ro z ab o ra v lje n o u e r i C D -o v a , D V D -o v a , s tic k o v a i d ru g ih t e h n o ­lo šk ih p o m a g a la . Još je je d a n d e ta lj b i ta n . A u to r ic a je u n u ta r k n jig e u v rs t i la i d v a te k s ta sv o jih m la đ ih k o leg a , In e M ilo g la v (K e ram ik a , 5 .1 .2 .) i M a rce la B u rića (A p s o lu tn a k ro n o lo g ija , 7 .2) „ je r s u se p o k a z a li sp e c ija lis tim a za p ro b le m a tik u k o ja se u n j im a o b ra đ u je “.1

1 Težak-Gregl 2011, 10

257

„U v o d u p ra p o v ije s n u a rh e o lo g iju " te k s t je p o d ije l je n n a u k u p n o 7 te m a ts k ih c je lin a s p o d n a s lo v im a te p o p r a tn im e le m e n tim a n a u č n o g a p a ra ta (L ite ra tu ra 2 0 5 -2 1 0 , K aza lo im e n a 2 1 1 -2 1 2 , K aza lo g e o g ra fsk ih im e n a i p o jm o v a 2 1 3 -2 1 6 , K azalo p o jm o v a 2 1 7 -2 2 2 i B ilješka o a u to r ic i 223).

P rv a c je lin a Što je a rh eo lo g ija? (1 3 -3 0 ) p o d ije lje n a je n a n e k o lik o p o d n a s lo v a u k o jim a se v rlo je d n o s ta v n o i p re c iz n o č ita te lje in fo rm ira o u v o d n im i o sn o v n im p o jm o v im a a rh eo lo g ije . U k ra tk im c r ta m a p r ik a z a n a je h is to r ija ra zv o ja a rh eo lo šk e n a u k e i p o lo ža j p ra h is to r ije u n u ta r n je , o d n o s a rh eo lo g ije i a n tro p o lo g ije , š to je sa sa v re m e n o g z n a n s tv e n o g d isk u rsa v e o m a b i tn o ( in te rd is c ip l in a rn o s t i h u m a n iz a c ija ) , d e f in iran je c iljeva i z a d a ta k a a rh eo lo šk e n a u k e , p o d je le a rh eo lo g ije p o u ž im sp e c ija ln o s tim a , h ro n o lo šk a p o d je la . N a k ra ju c je lin e se g o v o ri o a rh e o lo šk im sp e c ija liz a c ijam a p o p u t a rh eo lo g ije o k o liša , p o d v o d n e a rh eo lo g ije , z ra č n e a rh eo lo g ije , a rh e o m e tr ije i dr.

P o g lav lje P o v ijes t p ro u č a v a n ja i is tra ž iv a n ja p ra p o v ije s ti (3 1 -4 0 ) in fo rm ira o h is to r ijsk o m e ra z v o ju id e ja i is tra ž iv a n ja o d a lek o j p ro š lo s ti , o d a n tič k ih p je s n ik a p o p u t H o m e ra , H e s io ta i L u k rec ija K ara , p re k o irsk o g b is k u ­p a Jam esa U s h e ra (ko ji je iz ra č u n a o d a je sv ije t s tv o re n ta č n o 4004 . pr. n . e.), d o e n g le sk ih g e o lo g a i p r i ro d n ja k a Jam esa H u tto n a , C h a r le sa Lyella i C h . D a rw in a to k o m 18. i 19. st., k o ji su te m e lje m e g z a k tn ih te re n s k ih is tra ž iv a ­

n ja p o k u ša v a li k re ira ti p re c iz n iju h ro n o lo g iju i s t r u k tu r u p ro š lo s ti.C je lin a R azvo j p ra p o v ije s n e a rh eo lo g ije u H rv a tsk o j (4 1 -5 0 ) o rg a n sk i je p o v e z a n a s p r e th o d n o m . O vaj

d io k n jig e p o se b n o je z n a č a ja n k a o p r i lo g h is to r ij i ra zv o ja h rv a ts k e a rh e o lo g ije ( t im e i ju ž n o s la v e n sk e ) , o čem u se z ap ra v o v rlo m a lo p iše i g o v o ri n e sa m o u H rv a tsk o j n e g o i u d ru g im z e m lja m a b iv še Jugoslavije . A u to r ic a je s p o m e n u la p le ja d u o so b a k o je su a m a te rsk i ili p ro fe s io n a ln o d o p r in o s i le o n o m e š to d a n a s d e f in ira m o k a o h r v a t ­sk a a rh e o lo šk a n a u k a , o d p je s n ik a M a rk a M a ru lić a iz 16. st. (k ao sk u p lja č a a n tič k ih s ta r in a g ra d a Splita ) d o R. R. S c h m ita i dr. S to jan a D im itr i je v ić a to k o m 20. st.

P e r io d iz a c ija p ra p o v ije s ti s ljed e ća je c je lin a (5 1 -1 0 0 ). P ro f. T. T ež ak -G reg l ov d je p o ja šn ja v a e p o h e u p ra - h is to r ij i i s p e c if ič n o s ti sv ak e o d n j ih (o d p a le o lita d o m la đ e g ž e ljez n o g d o b a ) , p r i č e m u je u u v o d n o m d ije lu d a t h ro n o lo š k i p r ik a z ra z v o ja p rv ih p e r io d iz a c ija d a lek e p ro š lo s ti (o d d e M o n fa c o n a iz 17 st. d o T h o m s e n a i n jeg o v ih u č e n ik a to k o m 19 st.).

A rh e o lo šk i izv o ri (1 0 3 -1 7 4 ) je s t n a jo b im n ija te m a ts k a c je lin a u k n jiz i. O v d je se p o la z i o d d e f in ira n ja p o j­m a a rh e o lo šk o g a n a la z a , p re k o o p is iv an ja r a z n o v rs n ih m a te r i ja la k o ji se a rh e o lo g u n a te re n sk o m e is tra ž iv a n ju m o g u p o ja v iti, p a d o o b ja šn je n ja s lo ž e n ih a rh e o lo šk ih o tk r ić a k a o š to s u n a se lja , n a s ta m b e , g ro b lja i g ro b n a m je s ta ili v e o m a r i je tk ih a rh e o lo šk ih lo k a lite ta p o p u t k a m e n o lo m a i ru d n ik a . P o se b n o je k v a lite tn o o b ra đ e n p o d n a s lo v0 k e ra m ic i (1 1 5 -1 3 4 ), g d je je m la d a k o leg ic a I. M ilo g la v p o ja š n je n jim a i a d e k v a tn im c r te ž im a o p isa la te h n ik e u k ra ša v a n ja k e ra m ik e , te h n o lo šk i p ro c e s n a s ta n k a k e ra m ič k o g a m a te r i ja la i t ip o lo šk u k lasifik ac iju .

Š esta c je lin a P o jm o v i k u ltu re i c iv ilizac ije u p ra p o v ije s ti (1 7 5 -1 7 8 ), iak o k ra tk a , iz u z e tn o je b i tn a z a te rm i- n o lo šk o p o ja šn ja v a n je o d re đ e n ih fe n o m e n a u a rh e o lo šk o j n a u c i. P r ilo g je ovo u re đ e n ju a rh e o lo šk e te rm in o lo g ije u h rv a ts k o m jez ik u . O b ra đ e n i su p o jm o v i p o p u t k u ltu re , k u l tu rn o g s is te m a , k u l tu rn o g p ro c e sa , c iv ilizac ije i dr.

S e d m o p o g lav lje K ro n o lo g ija (1 7 9 -2 0 4 ) p o d ije lje n o je u d v a p o d n a s lo v a k o ja g o v o re o re la tiv n o j i a p ­s o lu tn o j h ro n o lo g ij i p r i l ik o m d a ta c ije a rh e o lo šk o g m a te rija la . M . B u rić je u p o d n a s lo v u A p s o lu tn a k ro n o lo g ija (1 8 2 -2 0 4 ) is c rp n o p o ja s n io v iso k a d o s t ig n u ć a n a s ta la p o s l je d n jih 5 0 -a k g o d in a u o b la s ti n u k la rn e fizike, h e m ije1 sl. k o ja o m o g u ć a v a ju v e o m a p re c iz n o o d re đ iv a n je s ta ro s t i ra z lič itih u z o ra k a i o s ta ta k a m a te r i ja ln e k u ltu re k o ji v e o m a čes to n is u u su g la s ju s ra n ije iz r a đ e n im p e r io d iz a c ija m a .

P rof. dr. T. T ež ak -G reg l k o r is t ila je u k u p n o 65 b ib lio g ra fsk ih je d in ic a h rv a tsk e , ju ž n o s la v e n sk e i d ru g e l ite ra tu re , š to je d o d a tn a k o r is t č ita te lj im a (p o se b n o s tu d e n tim a ) k a k o b i p ro š ir i l i sv o ja z n a n ja i s te k li š ir i u v id u p ro b le m a tik u .

N a k ra ju , r ije č -d v ije o te h n ič k im e le m e n tim a k n jig e . R u k o p is im a 223 str. + 24 v e o m a k v a lite tn e k o lo r fo to g ra fije . F o rm a t je B5, m e k ih k o r ic a i v e o m a p r ik la d a n z a n o še n je , d rž a n je , k o n z u m ira n je . C ije n a o d 128 k u n a (o k o 35 K M ) je ip a k v iso k a za p r im a r n u g r u p u k o n z u m e n a ta ( s tu d e n a ta i p o s td ip lo m a n a ta a rh e o lo g ije ) . P ro b le m je i n e d o s tu p n o s t k n jig e n a p o lic a m a k n již a ra u B o sn i i H e rce g o v in i, š to je o p e t p ita n je in te re s a d is t r ib u te ra u obje z em lje . M o g u ć i ra z lo g je i m a li t ir a ž k o ji n ije isk a z a n u sa m o j kn jiz i.

S v akako p re p o ru č u je m o v u k n jig u s tu d e n tim a , is tra ž iv a č im a i lju b ite lj im a a rh eo lo g ije , a li i v o d ite ljim a s t r u č n ih b ib lio te k a in s t i tu c ija k o je se o v o m o b la šć u b av e . P o s je d o v a n je m b a re m je d n o g „ o r ig in a ln o g " p r im je rk a o h ra b ru ju se i a u to r i izd a v ač d a n a s tav e sv o ju p le m e n itu m is iju . U g o đ a j k o ji p r u ž a m ir is k n jišk o g p a p ir a n e m o že

se m je r i t i n i t i sa j e d n o m k o p ijo m , C D -o m ili s tick -o m .Ik b a l C o g o

258

Danijel Dzino, Becoming Slav, Becoming Croat. Identity Transformations in Post­Rom an and Early M edieval D alm atia , East Central and Eastern Europe in the Middle Ages 450-1450, volume 12, General Editor Florin Curta, Leiden/Boston 2010.

K n jig a B e c o m in g Slav, B e c o m in g C ro a t dr. D a n ije la D ž in e je je d n a o d is tic a n ijih u n o v ije v rije m e . S a m a te m a tik a - k u l tu r n i i e tn ič k i id e n t i te t - p o p r i l ič n o je a k tu a ln a m e đ u z n a n s tv e n ic im a p o g o to v o p o s l je d n jih p a r d ese tljeća . B ro jn i su p r is tu p i i te o r ije z n a n s tv e n ik a d ilje m sv ije ta k o ji p o k u ša v a ju s r a z n ih s ta ja liš ta o b ja sn iti d o la z a k S lavena/ H rv a ta n a p ro s to re p o s t- r im s k e D a lm a c ije . U u v o d n o m d ije lu D ž in o p iše o p ć e n ito o m ig ra c iji ju ž n ih S lavena t ije k o m V I. i V II. st. n a p ro s to re Ilir ik a . T ra n s fo rm a c iju g r u p n ih id e n t i te ta o b ja šn ja v a k a o p ro c e s ko ji je im a o k o n t in u ir a n i u tjeca j n a d isk u rz iv n e k o n s tru k c ije e tn ič k ih i re g io n a ln ih id e n t i te t i ta u to m p o d r u č ju sve d o d a n as . Taj p ro c e s sm je š ta u o k v iru 4 0 0 -9 0 0 . g. te is tič e u tjeca j p o lit ič k e id eo lo g ije n a p e rc e p c iju o p o d r i je t lu . B ro jne su u sp o re d iv e s tu d ije k o je se b av e p ro b le m a tik o m k u l tu rn o g i e tn ič k o g id e n t i te ta k a o što su r im s k o -b r ita n s k i id e n t i te t i p o d A n g lo sa k so n c im a te g a lo - r im sk i p o d F ra n c im a . I lire n a z iv a n e d a v n o m p s e u d o -e tn o k o n s tru k c i­jo m g rč k o -r im s k ih izv o ra , n o a rh e o lo šk im is tra ž iv a n jim a su u p ra v o g rč k o -r im sk i izv o ri p o tv rđ e n i , k a o š to je u s lu č a ju p le m e n a D a o rs i, D e lm a ti i o sta li. N a k o n p ro c e sa ro m a n iz a c ije d o la z i d o p ro c e sa k r is tija n iz a c ije , za k o ju u u n u tr a š n jo s t i tv rd i d a d o laz i d o iz ra ž a ja te k u V I. st., n o o p re č a n d o k a z to m D ž in in o m m iš lje n ju su b ro jn e k a ­s n o a n tič k e b a z ilik e iz V. st., k a o i k a sn o a n tič k e g ro b n ic e n a sv o d iz IV. i V. st. R ije tk i p isa n i izv o ri z a p ro u č a v a n je o v o g „ m ra č n o g ra z d o b lja “ su d je lo D e a d m in is t r a n d o im p e r io b iz a n tsk o g c a ra K o n s ta n tin a V II. P o rf iro g e n e ta , L je to p is p o p a D u k lja n in a i T o m a A rh iđ a k o n . D ž in o u d a n a š n je v r ije m e s m a tra n e d o v o ljn im d a z n a n s tv e n ic i , u m a n jk u p is a n ih izv o ra , o b ja šn je n ja c rp e iz a rh e o lo šk ih isk o p a v an ja , n a la z a k a o š to su fib u le i k e ra m ik a . S lažem se d a je ovo ra z d o b lje n e d o v o ljn o ra sv ije tljen o , n o u m a n jk u p is a n ih iz v o ra a rh e o lo g ija je ta k o ja da je d o d a tn e in fo r ­m ac ije te o b o g a ć u je n e ja sn u s lik u k o ju im a m o , p ru ž a n a m s tv a rn e č in je n ic e i d o k a ze n a o sn o v u k o jih se p o k u ša v a r e k o n s tru ir a t i s lik a iz to g „ m ra č n o g ra z d o b lja “.

U p rv o m p o g lav lju se o p isu ju m ig ra c ije S lav en a n a B a lk a n sk i p o lu o to k . D v ije su g lav n e te o r ije a u to h to - n is t ič k a i m ig ra c ijsk a (H rv a ti d o šli u p o s tr im s k i I l ir ik k a o S laven i, G o ti, I ra n c i ili T u rc i). A u to h to n is tič k a te o r ija p o jav lju je se o d re n e sa n se i S lavene s m a tra s ta ro s je d io c im a (V in k o P rib o jev ić , M a tija P e ta r K a tan č ić , M a u ro O r- b in i i P av ao R itte r V itezo v ić). P o č e tk o m X IX . st. tu is tu te o r i ju z a s tu p a o je i ilirsk i n a c io n a ln i p o k re t s L ju d e v ito m G a jo m n a čelu , a p o d u p ir a o g a je i T ad ija S m ič ik las . T eo rija p o k o jo j su H rv a ti in te g ra ln i d io s la v en sk o g e tn ik a ko ji se p ro š ir io B a lk a n sk im p o lu o to k o m u V II. st. je d o š la iz Po ljske i Č ešk e u XV. i X V I. st., a is t ic a o ju je i Iv a n L učić u sv o m d je lu D e R e g n o D a lm a tia e e t S lav o n iae , F ra n jo R ačk i i V a tro s lav Jagić. Z a je d n ič k i d o la z a k H rv a ta i S rb a is tic a o se za v r ije m e K ra lje v in e S rb a , H rv a ta i S lo v en aca , k a sn ije K ra lje v in e Jugoslav ije . D je lo F e rd e Š išića P o v ijes t H rv a ta u v r ije m e n a r o d n ih v la d a ra s m a tra se d o m in a n tn im u tje c a je m n a b u d u ć e z n a n s tv e n ik e i k o n s tru c k iju ra n e h rv a ts k e p o v ije s ti. U n o v ije v r ije m e d e k o n s tru k c iju d je la F ra n je R a čk o g n a p ra v io je M la d e n A n č ić . G o tsk a teo rija , d a su S laven i z ap ra v o G o ti, d o laz i o d T om e A rh iđ a k o n a . I ra n s k a te o r i ja se jav lja n a k o n p ro n a la s k a d v iju p lo č ic a iz T an a isa b liz u C rn o g m o ra n a k o jim a se n a la z e n a tp is i H o ro a th o s i H o ro u a th o s . L in g v is ti sm a tra ju d a je p o d r i je t lo p e rz ijsk o , s o b z iro m n a to d a H rv a t n ije r i je č s la v en sk o g p o rije k la . N o v u te o r i ju o d o la sk u H rv a ta n a k o n av arsk o g k a g a n a ta i e k sp a n z ije F ra n a k a u V III . i r a n o m IX. st. z a s tu p a ju L. M a rg e tić i N . K laić. L in g v is t K ro n s te in e r s p e k u ­l ira o tu rk o -a v a rsk o j e tim o lo g iji e tn o n im a H rv a t. W a lte r P o h l s m a tra d a je h rv a ts k i id e n t i te t p o n a jp r i je so c ija ln i, e litn i id e n t i te t je d n e ra tn ič k e sk u p in e u a v a rsk o m k a g a n a tu čiji p r ip a d n ic i n a k o n s lo m a k a g a n a ta p o s ta ju v o đ e s la v e n sk ih s k u p in a u D a lm ac iji.

D ru g o p o g lav lje se b a v i te o re ts k im o k v ir im a i iz v o rim a . P o s tm o d e rn iz a m se is tiče k a o a rh e o lo šk o -p o - v ije sn a in te rp re ta c i ja p ro š lo s ti . O s ta tk e m a te r i ja ln e k u ltu re t re b a tu m a č it i k ro z d ru š tv e n i k o n te k s t u k o je m su p o s to ja li, a p isa n e izv o re n e k a o d o s lje d n e zap ise o d o g a đ a jim a iz p ro š lo s ti v eć k a o i p o lit ič k o k u l tu r n u p o z a d in u a u to ra i n je g o v ih s te re o tip a v iše n e g o k a o p o v ije sn u „ is tin u “ ili d ije lo v e „ p o v ije sn e is t in e “. B o u rd ie u o v k o n c e p t h a ­

b it u s a je p o s ta o p o p u la ra n u m o d e r n i a rh e o lo šk e i p o v ije sn e in te rp re ta c ije . H a b it u s , p ro iz v o d p o v ije s ti, p ro iz v o d i in d iv id u a ln e i k o le k tiv n e p ra k se . U n o v ije v r ije m e W. P o h l i N . B u d a k se b av e e tn o g e n e z o m , a F. C u r ta d e k o n - s tru k c ijo m sla v en sk o g e tn ic ite ta . L in g v is ti s tav lja ju š ire n je s la v en sk o g je z ik a u ra z d o b lje 6 5 0 -7 5 0 . A n tro p o lo šk i i fo re n z ič k i d o k a z i p o k a z u ju d a n e p o s to ji b rz a i te m e lji ta p ro m je n a s ta n o v n iš tv a u to m ra z d o b lju n a m je s tu p o - s tr im s k e D a lm a c ije . N a jv iše p r ih v a ć e n o m o d e rn o m iš lje n je za d o la z a k S la v e n a /H rv a ta se c rp i iz a n a liz a d je la D e

a d m in is t r a n d o im p e r io 26-31 p o g lav lja . S ta ro h rv a tsk u k u l tu ru i g ro b lja su is traž iv a li L. M a ru n , Z . V in sk i, Ž eljko R a p an ić , D u š a n Je lov ina , Ivo P e tr ic io li, Z la tk o G u n ja ča , N a d a M ile tić i J. B elošev ić , ko ji i d a n a s sv o jim ra d o m p r id o n o s i ra sv je tlja v an ju o v o g ra z d o b lja , a u n o v ije v r ije m e A n te M ilo šev ić , M ir ja Ja rak , M a ja P e tr in e c , R a d o m ir Ju rić , Ž e ljk o T o m ič ić i V la d im ir S o k o l te N ik o la Jakšić i M irk o Ju rk o v ić . Is tra ž iv a n ja se fo k u s ira ju n a g ro b o v e i

259

g ro b lja te m a te r i ja ln e d o k a ze iz g ro b o v a ko ji se p r ip is u ju s ta ro h rv a tsk o j k u ltu r i . R a z lik u je m o ra n ij i p o g a n sk i i k a sn iji k ršć a n sk i h o r iz o n t . G ro b lja p o g a n sk o g h o r iz o n ta se d a tira ju o d V II. d o s re d in e IX. st. P o s tu p a k in c in e - ra c ije k o jo m se o b ja šn ja v a n e d o s ta ta k n a la z a iz n a jra n ije g ra z d o b lja V II. st. p o d u p i r u B elošev ić , P e tr in e c i Jarak. R a p a n ić i M ilo še v ić d a tira ju ra n i h o r iz o n t u V III. st. D ru g a s k u p in a z n a n s tv e n ik a u p o g a n s k o m h o r iz o n tu tra ž i p o v e z a n o s t k a sn e a n tik e i p o v e z a n o s t m a te r i ja ln ih d o k a z a iz p o s tr im s k o g v re m e n a te d o k a ze o p re ž iv lja v an ju a u to h to n o g s ta n o v n iš tv a , a d o la z a k S la v e n a /H rv a ta s tav lja ju u sp o re d o s p o ja v o m k a ro lin šk ih p re d m e ta .

T reće p o g lav lje o p isu je id e n ti te te p r ije S lavena , I lire o d k a sn o g ž e ljez n o g d o b a , v r ije m e i l i ro - r im s k ih r a to ­v a , p o g o to v o b e l lu m B a t o n ia n u m n a k o n k o jeg a je d o š lo d o p o d je le I l ir ik a n a D a lm a c iju i P a n o n iju . I l ir im a s u G rc i n a z iv a li svo je su s je d e n e -G rk e , k o ji su ž iv je li n a p r o s to ru iz m e đ u A lp a , Ja d ra n sk o g m o ra i D u n a v a , a k a sn ije taj n a z iv p re u z im a ju i R im ljan i. D o la sk o m R im lja n a s ta n o v n iš tv o je p o d ije lje n o u p e re g r in sk e c iv ita t e s n a k o n čega d o laz i d o p ro c e sa ro m a n iz a c ije . S a lo n a , N a ro n a i Jad e r su p re d s ta v lja li sa v rše n e r im s k e g rad o v e . U s p o n v o jn ič k e e lite , p o jav a k ršć a n s tv a , iz g ra d n ja n o v ih e li tn ih id e n t i te ta k a o i fo rm a c ija re g io n a ln ih id e n t i te ta p re d s ta v lja ju v r i ­je m e r im s k o g v la d a n ja n a o v o m p o d ru č ju . R e g ru tira n je a u to h to n o g s ta n o v n iš tv a u leg ije n a p a n o n s k o m lim e su o z n a č a v a p o č e ta k u s p o n a n o v e v o jn e e lite p o z n a t i k a o I l ly r ic i a n i . R im sk e p ro v in c ije su p o d je lje n e n a p a t r i a e ko ji su u z c iv ita tes p o s ta li b a z a z a k a sn o a n tič k o te r i to r ija ln o ra z u m ije v a n je sv ije ta . N a jv až n iji c e n ta r k rš ć a n s tv a u p ro v in c iji D a lm a c iji je b ila S a lo n a , a u P a n o n iji S irm iu m . P ro c e s p o k rš ta v a n ja u S a lo n i i n je n o m a g e ru zav ršav a u V I. st. N e k i a rh e o lo šk i d o k a z i s u g e r ira ju d a se k ršć a n s tv o u z a le đ u ra zv ilo u v iše s in k re tič k i o b lik o b o ž av a n ja p o d u tje c a je m a u to h to n ih u v je re n ja i u m je tn ič k e fo rm e , š to je v id ljiv o n a G a lo v u p lu te ju o l ta rn im f r a g m e n tim a iz Z m ija v a c a k o d Im o ts k o g te iz G ra b o v ca , z a leđ e O m iša . S tilske s lič n o s ti su v id ljiv e s p r im je r im a iz u n u tra š n jo s ti iz k a sn o a n tič k e crk v e B ilim išće u b liz in i Z e n ic e , M ali M o šu n j (K a lv arija ) k o d T ra v n ik a i D a b ra v in e -B re z a k o d V iso k o g . D ž in o is tiče d a su k ršć a n sk e g ra đ e v in e n e d o v o ljn o ra z v ije n e u u n u tra š n jo s ti p ro v in c ije , n o t r e b a u z e ti u o b z ir p r im je re k a o š to su c im sk a b a z ilik a , z a t im d v o jn e b a z ilik e n a M o g o rje lu , Ž ito m is lić im a , G ra d a c k o d P o su šja , Z en ica . T a k o đ e r sp o m in je i s a lo n ita n sk e ak te iz 530. i 533. te p ism o Sv. Je ro n im a .

Č e tv r to p o g lav lje k ra tk o o p isu je I l ir ik i D a lm a c iju o d 378. (b itk a k o d H a d r io n o p o lis a ) d o 600. N a k o n p o ­d jele C a rs tv a n a Is to č n o i Z a p a d n o 395 ., p o s lije s m r t i c a ra T eo d o z ija , p o d ije l je n je i Ilir ik . N a k o n p a d a Z a p a d n o g R im sk o g C a rs tv a (476 .) d o la z i T eo d o rik o v o is to č n o g o tsk o k ra ljev s tv o (493 .) k o je je u k lju č iv a lo z a p a d n i Ilirik . N a k o n I s to č n ih G o ta d o laz i v r ije m e Ju s tin ija n o v e re k o n k v is te (b iz a n tsk o -g o tsk i ra to v i 5 3 5 .-5 3 9 .). D o la z i d o o b ­n a v lja n ja d a lm a tin s k ih g ra d o v a te se g ra d e fo rtif ik ac ije n a l im e su d u ž is to č n o g Ja d ra n a . Ju s tin ija n d o p u š ta n a se lja ­v a n je L a n g o b a rd a u P a n o n iju , a is to č n o r im s k i z a p o v je d n ik N a rse s d o p u š ta im n a se ljav a n je u Ita liju , š to P a n o n iju o s tav lja n e z a š t ić e n u u n a le tu A v ara k o ji ru š e S irm ij 582. A v ari i S laven i se p o jav lju ju u I l ir ik u u V I. st. Z n a č a ja n p o lit ič k i d o g a đ a j u reg iji b io je p o v lač en je B iz a n tin a c a n a k o n 620. iz I lir ik a , iak o se m o ž e p re tp o s ta v iti d a je p r i ­s u tn o s t b iz a n tsk e m o rn a r ic e n a s ta v lje n a n a J a d ra n u d o V II. st. D o se ljav an je S lav en a p o č in je u o v o m v re m e n u kao p o s lje d ic a o v ih d o g a đ a ja . S ta n o v n iš tv o je n a se ljav a lo g ra d in e iz ž e ljez n o g d o b a z b o g sv o g d o m in a n tn o g p o lo ža ja . U ovo v r ije m e d o laz i d o p o jav e g ro b a lja n a re d o v e k o ja se d a tira ju V .-V II. st., a u n e k im g ro b o v im a su p ro n a đ e n i o s tro g o tsk i i g e rm a n sk i n a la z i (G re b lje -K n in , G la v č u ra k -K a š ić u R a v n im K o ta r im a , R a k o v č a n i-P rije d o r , M ih a lje - v ić i-R a jlo v ac k o d S ara jev a, K o rita -T o m is la v g ra d b liz u B u šk o g B lata i N jiv e -N a ro n a ) . N a jp o p u la rn ij i g ro b n i n a la z i su fib u le , n a u šn ic e , p rs te n ja , s ta k le n e p e r le , m a la o ru đ a , h ig ije n sk i n a la z i, a k e ra m ik e je b ilo m alo . N a jv iše su to je d n o s ta v n i u k o p i u z em lju , a n e k o lik o ih je im a lo a r h i te k tu ru o d n e o b ra đ e n o g k a m e n a ili su p o k r iv e n i teg u la m a . K rižo lik e fib u le su b ile s ta tu s n i s im b o l p o slije V I. st. N a jra n ija s ta ro h rv a ts k a g ro b lja se d a tira ju u 7 0 0 .-7 7 5 . N e m a ra z lik e o s im u p o tre b e k e ra m ik e u k a sn ijim g ro b o v im a .

U p e to m p o g lav lju a u to r p iše o p is a n im iz v o r im a k o ji sp o m in ju s la v en sk u m ig ra c i ju u V I. i V II. st. n a p o d r u č ju z a p a d n o g I lir ik a i D a lm a c ije . T ri su g ru p e izv o ra : n a jra n iji , k o ji sp o m in ju S lavene u d o g a đ a jim a u VI. st. i p rv o j p o lo v ic i V II. st., d ru g i , k o ji s p o m in ju p o jav ljiv a n je S lav en a n a z a p a d n o m d ije lu B a lk a n sk o g p o lu o to k a , i t r e ć a g ru p a , k o ja sp o m in je p a d S a lo n e, u k lju č u ju ć i i D e a d m in is t r a n d o im p e r io . G ru p a p o z n a ta k a o Sc laven i p o jav lju je se u p is a n im iz v o r im a t ije k o m v la d a v in e c a ra Ju s tin ija n a , o d P ro k o p ija C eza re jsk o g . Jo rd a n e so v a G e- t ic a sp o m in je t r i n az iv a : V en eti, S c laven i i A n ti. F re d e g a ro v o d je lo C h ro n ic le sp o m in je S c lavene u Č ešk o j v o đ e n e S a m o m 623. p ro tiv A vara . P a p a G rg u r V elik i s p o m in je u n e k o lik o p is a m a s a lo n ita n sk o m b isk u p u M a x im u s u o p lja č k a n ju S c lav en a u Is tr i 5 9 9 .-600 . P av ao Đ a k o n sp o m in je la n g o b a rsk u in v az iju n a I s t ru 59 9 .-6 0 0 . u z p o m o ć A v a ra i S lav en a te slav en sk o d e v a s tira n je u Is tr i 6 1 0 .-611 .

O p a t M a r t in k o jeg je p o s la o p a p a Iv a n IV., 6 4 0 ./6 4 1 . sk u p lja re lik v ije is ta r s k ih i d a lm a tin s k ih m u č e n ik a . U iz v o r im a se n e s p o m in je se o b a S la v e n a /H rv a ta sve d o P o rf iro g e n e to v a d je la , T o m e A rh iđ a k o n a i L je to p isa p o p a D u k lja n in a . A u to r o p isu je p o is to v je ć iv a n je S la v e n a /H rv a ta s G o tim a u d je lu T o m e A rh iđ a k o n a te p a d S a lo n e u L je to p isu p o p a D u k lja n in a , a d je lo D e a d m in is t r a n d o im p e r io , p o g lav lja 2 9 -3 1 , d e ta l jn o a n a liz ira te to d je lo s m a ­t r a k a o p rv e n s tv e n o sv je d o č e n je o so b n ih in te re s a c a ra K o n s ta n tin a V II P o rf iro g e n e ta s id e o lo šk im i id e n ti te ts k im ra sp ra v a m a n jeg o v o g v re m e n a , te d a to d je lo n ije p o u z d a n o z a v r ije m e V II. st., j e r je p isa n o s re d in o m X. st.

260

O mračnom dobu VII. i VIII. st. u postrimskoj Dalmaciji autor piše opširno u šestom i sedmom poglavlju, s tom razlikom što u šestom stavlja naglasak na groblja, a u sedmom kako su postali Slaveni. Curta je u svom djelu Making of Slavs dao važnu pretpostavku da slavenski identitet nije imao kulturnog i povijesnog kontinuiteta s an­tike i prapovijesti. Prema njegovim riječima, „Slaveni“ nisu došli na Balkanski poluotok iz neke definirane drevne domovine, već su razvijeni samo u svojoj interakciji s istočnim rimskim limesom, kao posljedica Justinijanove agresivne trans-podunavske politike. Autor smatra da je Curta bio u pravu kada je istaknuo da početak procesa slavenizacije treba promatrati u kontekstu razvoja Justinijanovog limesa i politizacije kulturnog h a b it u s a trans- danubijskog stanovništva. Autor analizira materijalnu ostavštinu iz grobova te predstavlja razlike između grobalja na redove i starohrvatskih grobalja, te problematiku datacije starohrvatskih grobalja. Starohrvatska groblja imaju češće nalaze keramike, za razliku od onih na redove, koji, ukoliko ih i imaju, radi se o minimalnim postotcima na­laza. Sokol kritizira dataciju starohrvatskih grobova i grobalja u VII. i rano VIII. st. Zaključuje da je starohrvatska kultura potpuno nova kultura te daje novu kronologiju na temelju grobnih nalaza, smatrajući da su i poganski i kršćanski horizont zapravo jedinstven horizont, a za dokaz ukazuje na najveću nekropolu Nin-Ždrijac. Incineraci- ju je autohtono stanovništvo koristilo i u kasnom željeznom dobu i u rano rimsko vrijeme te je potvrđena na samo 4 lokaliteta. Prema Beloševiću, podjela bi bila: groblja s incineracijom, druga polovica VII. st., inhumacijski gro­bovi s poganskim karakteristikama u VIII. st., što traje do 800.-850., kada se prelazi na kršćanstvo te počinje kr­šćanski horizont. Problematika spaljivanja pokojnika je poprilično kontroverzna u današnje vrijeme, a autor ističe i pitanje biritualnih grobalja. S početkom promjena stavljenim u VIII. st. slaže se većina znanstvenika zbog pojave vojnih artefakata karolinškog tipa kao grobnih nalaza. Najznačajniji nalazi su konjska oprema, ostruge, mačevi u karolinškom stilu, noževi te pojava novčića. Oružje i konjska oprema predstavljaju simbol snage i društvene elite. Ta kršćanska elita pomaže izgradnju crkava te se i pokapaju u njihovoj blizini. Autor ističe da nema dokaza za po­javu Slavena u VII. st., niti keramike praškog tipa, a onu keramiku koja je označena kao slavenska treba datirati u VIII. i IX. st. jer se podudara s onom iz Panonije, što znači da i sam autor traži podudarnosti te daje pretpostavke, tj. još jedno u nizu stručnih mišljenja za ovo mračno razdoblje. Također smatra da početak promjena treba tražiti krajem V. i u VI. st. kada se pojavljuju groblja na redove kao početak nečeg novog.

U sedmom poglavlju se autor fokusira na vrijeme nakon što Bizantinci napuštaju dalmatinske gradove, što rezultira stvaranjem novog identiteta. Tranzicija je vidljiva kroz jezične promjene, slavenski jezik se širi. Pisani i epigrafički izvori izvori sa slavenskim jezikom su pisani u IX. st., no sam taj proces ostaje nejasan i nedovoljno razjašnjen. Toponimi i slavenska religija su bili usko povezani s pitanjem širenja jezika, kao što je Perunsko, Perun, Perunac, Perunovac i Perunić, koji su bili povezani s bogom Perunom i još brojni primjeri. Slavenska religija u toponimima je moderna konstrukcija. Širenje slavenskog jezika se dovodi u vezu s Avarskim kaganatom. Pojava centralno-europskog kulturnog „continuum-a“ u kasnom VII. i VIII. st. između Karpata, Italije, Crnog mora te Balkanskog poluotoka smatra se okvirom drugog avarskog kaganata od 670. Avarski continuum je dodirivao Dal­maciju u svom najjužnijem dijelu. Direktni utjecaji avarske materijalne kulture u Dalmaciji su bilo dosta rijetki. Institucije bana i župana su primjeri avarskog političkog i kulturnog utjecaja, a sustav županija korespondira s kasnoantičko-teritorijalnom i crkvenom strukturom. Vrijeme od VII. do IX. st. se može smatrati vremenom tran­zicije, snažnog procesa transformacije i akulturacije, koje je na kraju rezultiralo konstrukcijom novog kulturnog habitusa.

Posljednje, osmo poglavlje autor započinje prvim pisanim spomenom Hrvata, sredinom IX. st. u ispravi kneza Trpimira (d u x C h r o a t o r u m ), koja je sačuvana kao falsifikat iz XVI. st. Prvi sigurni dokaz je greda i zabat kneza Branimira, d u x C r u a t o r u m , iz Šopota kod Benkovaca, iz 880. Smatra se da je pojava hrvatskog identiteta došla migracijom u kasnom VIII. i ranom IX. st. Franačko uništenje avarskog kaganata u centralnoj Europi i bizantske političke ambicije na Jadranu su ključni doprinos političkom restrukturiranju područja. Ovo se poglav­lje bavi širom političkom pozadinom procesa transformacije, percepcije kolektivnog identiteta iz ovog perioda. Franačko širenje dovodi do karolinškog političkog utjecaja. Položaj Bizanta je bio destabiliziran padom Ravene i Istre pod Langobardima 751. Karolinška ekspanzija dovodi do sukoba s Bizantom zbog prevlasti nad Jadranom. Mirom u Aachenu 812. dalmatinski gradovi pripadaju Bizantu, a Dalmacija i Liburnija Karolinzima. Franački anali spominju Bornu kao d u x D a lm a c ia e , d u x D a lm a t i a e e t L i b u r n i a e , ali i kao d u x G u d u s c a n o r u m . Ne postoji mnogo zapisa o G u d u s c a n i - možda su bili starosjedioci s područja Like, ili jedna od migracijskih grupa sa sjeve­ra, no iz karolinških izvora vidljivo je da su u IX. st. Guduscani bili odvojen politički identitet od Hrvata. Smatra se da je područje između Nina, Knina i Skradina područje iz kojeg su vladali hrvatski vladari Mislav i Trpimir, s obzirom na najveću koncentraciju crkava, grobalja i građevina iz IX. st. Nakon Trpimira dolazi knez Domagoj, Zdeslav pa Branimir. Nakon Branimira dolaze Muncimir i Tomislav. Karolinzi novi narod nazivaju Dalmatinci, Slaveni, Hrvati te Rimljani iz dalmatinskih gradova. Dalmaciju spominju i benediktinski redovnici (Gottschalk i Amalarius), franački kraljevski anali, biografski radovi. Tu su još pisani izvori pisma pape Ivana VIII knezovima Domagoju, Zdeslavu i Branimiru, venecijanske tradicije sačuvane u Historia Veneticorum koji je pisao Ivan Đa­

261

k o n o k o 1000., te je d in i g rčk i izvor, d je lo K o n s ta n tin a V II. P o rf iro g e n e ta . K a ro lin z i su izb jeg av a li d e ta ljn ije izv je ­š ta v an je o H rv a tim a . I s a m G o tts c h a lk k n e z a T rp im ira n a z iv a r e x S c la v o r u m . P rv i s p o m e n h rv a ts k o g id e n t i te ta u c rk v e n im sp is im a d a ti ra iz 925. u z a k lju č c im a P rv o g s a b o ra u S p litu , g d je je s p o m e n u t e p is c o p u s C h r o a t o r u m i r e x C h r o a t o r u m . Iste g o d in e je n a v o d n o p a p a Iv a n X . p isa o T o m islav u o slo v iv ši g a r e x C h r o a t o r u m . N a D ru g o m sa b o ru u S p litu 928. u z a k lju č c im a se n a la z i p rv i p u t im e C r o a t i . K ro z a r h i te k tu ru i n a tp ise m o ž e m o v id je ti t r i d o m in a n tn e reg ije h rv a ts k o g k ra ljev s tv a : R av n i K o ta ri, K n in i z a leđ e S p a la tu m -T ra g u r iu m . D o la z a k p o s tr im s k e D a lm a c ije p o d f ra n a č k u p o lit ič k u v la s t d o v o d i u p ita n je i p ro c e s p o k r š te n ja H rv a ta . Po P o rf iro g e n e tu su H rv a ti k r š te n i u V II., r a n o m IX. i k a s n o m IX. st. T ije k o m IX. st. d o laz i d o g ra d n je b ro jn ih s a k ra ln ih g ra đ e v in a , a g ro b lja se p re m je š ta ju n a p ro s to r o k o c rk av a , u g ro b o v e se n e s tav lja ju p r ilo z i. B ro jn i z n a n s tv e n ic i sm a tra ju d a se H rv a ti p o k rš ta v a ju s d o la s k o m f ra n a č k ih m is io n a ra u IX . st. M o d e lu id e o lo šk o g k ršć a n s tv a k o ji d o n o s i f ra n a č k a c rk v a je cilj b io ja č a n je i o p ra v d a v a n je d o m in a c ije u d ru š tv u .

A u to r k n jig e n a je d a n n o v i i d ru k č ij i n a č in p r is tu p a a k tu a ln o j p ro b le m a tic i r a n o g s re d n je g v ije k a n a p r o ­s to ru n e k a d a šn je r im sk e p ro v in c ije D a lm a c ije te p o k u ša v a k ro z ra z n e an a lize p is a n ih iz v o ra i a rh e o lo šk ih o s ta ta k a d o ć i d o te o r i ja v e z a n ih u z p ro c e s d o se lje n ja S la v e n a /H rv a ta te n a s ta n a k n jih o v o g id e n ti te ta . O v a p ro b le m a tik a „ M ra č n o g d o b a V II.-IX . s t .“ će jo š d u g o v re m e n a izaz iv a ti p a ž n ju z n a n s tv e n ik a s o b z iro m n a n e d o s ta ta k p is a n ih iz v o ra te n e p o tp u n u a rh e o lo šk u sliku .

M aja S o ld o

Marija Karbić, Plemićki rod Borića bana, Hrvatski institut za povijest - Podružnica za povijest Slavonije, Srijema i Baranje, Bibliotheca Croatica: Slavonica, Sirmiensia et Baranyensia, Studije, knjiga 18, Slavonski Brod 2013, 222 str.

Is tra ž iv a n je s re d n jo v je k o v n o g p le m s tv a u z e m lja m a is to č n o -c e n tra ln e E v ro p e u p o s lje d n je dv ije d e ce n ije d o ž iv ljav a svoj p ro c v a t. R az lo z i to m e su s ig u rn o v iš e d im e n z io n a ln i , n o je d a n o d p re o v la d a v a ju ć ih sv a k a k o je č in je n ic a d a u k o m u n is tič k o m d ru š tv e n o m u re đ e n ju i sh v a ta n ju h is to r io g ra f ije , k o je je d o m in ira lo u v e ć in i z e ­m a lja to g re g io n a , p ro u č a v a n je z e m ljo p o s je d n ič k o g i „ iz rab ljiv a č k o g “ s lo ja s re d n jo v je k o v n o g d ru š tv a n ije b io b a š n a jp o p u la rn i j i iz b o r z a n a u č n u k a r ije ru . S d ru g e s tra n e , z a p a d n im m e d ie v a lis tim a ko ji su se b a v ili o v o m te m o m čes to je n e d o s ta ja o p ra v i o sjeća j h is to r ijsk e p o s e b n o s ti reg ije i n j ih o v a z a k lju č iv a n ja je zam ag ljiv a lo sh v a tan je fe­u d a ln o g d ru š tv a k a k v o je p o s to ja lo n a p o d r u č ju F ra n c u sk e , N je m a č k e ili E ng leske . Z b o g sv ih n a v e d e n ih ra z lo g a , n a s ta o je v e lik i p ro s to r u k o m e su is traž iv ač i n o v ih g e n e ra c ija n a š li lijep e m o g u ć n o s ti za v la s ti to n a p re d o v a n je i p ro m o c iju . P re d n a m a je n a jn o v ije d je lo p o sv e ć e n o ovoj tem a tic i: P le m i ć k i r o d B o r ić a b a n a , iz p e ra h rv a tsk e a u to r ic e dr. M a rije K arb ić . R iječ je o p re ra đ e n o j i d o p u n je n o j d o k to rsk o j d ise r ta c ij i o d b ra n je n o j 2005. g o d in e n a F ilo zo fsk o m fa k u lte tu u Z ag re b u . Iak o se ova k n jig a n a jv e ć im d ije lo m o d n o s i n a je d n u o d p le m ić k ih o b ite lji s p o ­d ru č ja S lavon ije , ip a k je z b o g sv o g o sn iv a ča , p rv o g im e n o m p o z n a to g v la d a ra s re d n jo v je k o v n e B o sn e , o d in te re s a i za b o sa n sk o h e rc e g o v a č k u h is to r io g ra f iju .

U v o d n o p o g lav lje (1 1 -3 4 ) sa d rž i o sv r t n a u p o tre b lja v a n e izv o re i l i te ra tu ru . P o č e v o d n a js ta r i jih v ije sti v e ­z a n ih z a s a m o g ro d o n a č e ln ik a ro d a , b a n a B o rića , z a b ilje ž e n ih k o d Iv a n a K in a m a , Š im u n a de K eza te d u b ro v a č k ih h ro n ič a ra , p a sve d o v ije s ti o n je g o v im n a s l je d n ic im a k o je se m o g u p ro n a ć i u d je lim a L u d o v ik a C rije v ića T u b ero - n a , M a r in a S a n u d a , f ra Iv a n a T o m ašića , M a rk a A n to n ija B o n fin ija , N ik o le Is tv an ffy -ja , Iv a n a T o m k a M rn a v ić a te n iz a o b ja v lje n ih z b irk i iz v o ra i a rh iv s k ih p o d a ta k a u g a rsk e p ro v e n ije n c ije , iz v o rn a p o d lo g a n a k o jo j se b a z ira ova k n jig a d o s ta je š iro k a i ra z n o lik a . P re g le d h is to r io g ra fsk ih r a d o v a p o n u đ e n u o v o m p o g la v lju m o ž e p o s lu ž iti kao o d lič n a o sn o v a za b ilo k a k v a is tra ž iv a n ja p le m s tv a i s to č n o -c e n tra ln e E v ro p e . K ro z c ije lu m o n o g ra f i ju se o č itav a ja k u tica j v e lik o g m a đ a rsk o g m e d ie v a lis te F u g e d ija i n jeg o v o g , z a o v u te m a tik u e p o h a ln o g d je la , T h e E le fa n th y .

T h e H u n g a r i a n N o b le m a n a n d H is K i n d r e d .

P o g lav lje „P o v ije st p le m ić k o g r o d a B o rića b a n a o d p o jav e u iz v o r im a d o p a d a S lavon ije p o d o sm a n sk u v la s t“ (3 5 -6 8 ) p re d s ta v lja p re g le d p o litič k e h is to r ije o v o g p le m ić k o g ro d a . Z a h is to r io g ra f iju o b o s a n s k o m s re d ­n jo v je k o v lju sv a k a k o su n a jz n a č a jn ija s ta ja liš ta o b a n u B o riću . N a ra v n o , n ije b ilo m o g u ć e d o n ije t i d o s a d a n e p o ­

262

z n a te p o d a tk e o o v o m b o s a n s k o m v la d a ru iz p o lo v in e 12. s to lje ć a , n o , o d k o r is t i je š to su sv a sa z n a n ja o n je m u p r ik u p lje n a n a je d n o m m je s tu . K a rb ić je id e n tif ic ira la sv eg a t r i p o u z d a n e v ije s ti o b a n u B o riću : n jeg o v o s p o m i­n ja n je m e đ u sa v e z n ic im a u g a rsk o g k ra lja B ele I I I u su k o b u p ro tiv b iz a n tsk o g c a ra M a n u e la I K o m n e n a , u d je lu E p it o m e b iz a n tsk o g h is to r ič a ra Iv a n a K in a m a ; n a v o đ e n je k a o sv je d o k a u isp ra v i k ra lja S tje p a n a IV z a g re b a č k o m b isk u p u B e rn a ld u ; isp ra v a k ra lja A n d r ije I I iz 1209. k o jo m u z a š ti tu u z im a te m p la re u D a lm a c iji i H rv a tsk o j n a p o s je d im a k o je im je d a ro v a o B orić . O s ta le v ije s ti o o v o m v la d a ru p re m a a u to r ic i n is u p o u z d a n e . T ako u p o d a tk u0 b o s a n s k o m v o jv o d i k o jeg je p o ra z io n je m a č k i v ite z G o ttf r ie d iz M e isse n a K a rb ić n e v id i B o rića neg o , p r ik la ­n ja ju ć i se te z i N a d e K laić , b iz a n tsk o g v e lik o d o s to jn ik a , p o s ta v lje n o g n a k o n o sv a jan ja B o sn e o d s tra n e E m a n u e la K o m n e n a . O s im to g a , isp ra v i o d a r iv a n ju B o rić a b e n e d ik ta n s k o m s a m o s ta n u n a L o k ru m u p o r ič e se a u te n tič n o s t, a s lič n a je s tv a r i u p o g le d u p o d a ta k a d u b ro v a č k ih h r o n ič a ra (O rb in i, L u k arev ić , R astić ) o n a v o d n o m ra tu B o rića s D u b ro v n ik o m u z ro k o v a n o m s u k o b o m b o sa n sk o g b isk u p a i d u b ro v a č k o g n a d b isk u p a .

V rije d n o s t ove k n jig e je i u to m e što M a rija K a rb ić p ra v iln o d ija g n o s tic ira dv ije n a jv eće h is to r io g ra fsk e k o n tro v e rz e u p o g le d u b a n a B o rić a te d a je svoj s u d o n jim a . P rv i p ro b le m se tič e p o r i je k la b a n a B o rića . Iz m e đ u te z a d a p o tič e iz s a m e B o sn e (F. M ilo b ar, N . K la ić), iz H u m a (B. N e d e ljk o v ić ) , a u to r ic a se p r ik lo n ila n a jp o p u la rn i­jo j te o r iji, k o ju su z a s tu p a li Ć . T ru h e lk a , M . P e ro jev ić , V. Ć o ro v ić , L. D o b ro n ić i k o ji tv rd e d a je B o rić s la v o n sk o g p o r ije k la , k o n k re tn i je iz P ožešk e ž u p a n ije . O s n o v n i a rg u m e n t u k o r is t ove teze je s te č in je n ic a d a se n jeg o v i n a ­s lje d n ic i n e sp o m in ju n ig d je d ru g d je o s im u ovoj i n jo j su s je d n o j V rb ašk o j ž u p a n iji, s t im d a je o s ta v lje n p ro s to r za m o g u ć n o s t d a je B o rić te p o s je d e d o b io z a n e k e svo je zasluge , iak o o to m e n ije s a č u v a n n i ti j e d a n iz v o rn i p o ­d a ta k . D ru g a k o n tro v e rz a se tič e o d n o s a B o rić a p re m a U g a rsk o m v la d a ru , a t im e i o d n o s a B o sn e p re m a U g arsk o j k ra ljev in i. Iak o se u h is to r io g ra f iji p o jav ila s t ru ja k o ja z ag o v a ra te o r i ju p r ija te ljs tv a i s a v e z n iš tv a o v a d v a v la d a ra1 d ržav e (V. K laić, N . K laić, J. K alić ), K a rb ić se p r ik la n ja o n im a u to r im a (F. M ilo b ar, M . P e ro jev ić , S. Ć irk o v ić , M . D in ić , A. B ab ić , B. N ed e ljk o v ić ) k o ji su sk lo n iji to m e d a je B o rić b io u g a rsk i v aza l. A rg u m e n ti o b je s tra n e iz g le d a ­ju d o s ta u v je rljiv i i p ro ć i će jo š d o s ta v re m e n a d o k se o v a d ile m a ra z rije š i, m e đ u t im , u ovoj m o n o g ra f ij i izn ije tu tv rd n ju M . K arb ić , d a je t i tu la b a n a iz ra v n i d o k a z v a z a ln o g o d n o s a B o sn e p re m a U g a rsk o j, n e m o ž e m o p r ih v a titi . S asv im je ja s n o d a je t i tu la b o sa n sk o g b a n a k v a lita tiv n o m n o g o d ru g a č ija i u z v iš e n ija o d is to im e n e t i tu le u z e ­m lja m a p o d d ir e k tn o m u p ra v o m U g a rsk o g k ra ljev s tv a . N iti d je la n a v e d e n a u n a p o m e n i u z o v u tv rd n ju , k o ja b i tre b a lo d a p o ja č a ju n je z in u o sn o v a n o s t, H r v a t s k a d r ž a v n a i p r a v n a p o v i je s t A . D a b in o v ić a , te n a tu k n ic a ° “b a n “ T. A lm as ija u K o r a i m a g y a r t o r t e n e t i le x ik o n , z ap ra v o n is u re le v a n tn a za ovo p ita n je , je r se n e o d n o se n a p ro s to r s re d n jo v je k o v n e B osne .

N a s lje d n ic i b a n a B o rića su s p a d a li u s re d n je v e lik e p lem ićk e ro d o v e u S lavon iji i n e iz b je ž n o su u z im a li u č ešća u sv im z n a č a jn i jim p o lit ič k im d e ša v a n jim a U g a rsk o g k ra ljev s tv a . Č a k su b ili i n a s u p ro s ta v lje n im s tra n a m a u to k u v e lik o g s u k o b a za u g a rsk o p r ije s to lje iz m e đ u S ig ism u n d a L u k se m b u rš k o g i L ad islav a N a p u ljsk o g . O n o što je n a s lje d n ik e B o rića o d v a ja lo o d o s ta lo g p le m s tv a je in te r e s a n tn a č in je n ic a d a su p o s je d o v a li fu n k c iju k a p e ta n a ro d a - c a p it a n e u s n o b i l iu m g e n e r a c io n is B o r ic h b a n i . O v a fu n k c ija se s p o m in je u 14. s to lje ć u i n je n n o s ila c je u b ra ­ja n m e đ u n a jv iše d u ž n o sn ik e P o žešk e ž u p a n ije . P o n o v n i u s p o n ro d a se d e ša v a u d ru g o j p o lo v ic i 15. s to lje ć a , k a d a se izd v a ja ju dv ije z n a č a jn e g ra n e : B eris lav ić i G ra b a rsk i, n a k o je se o d n o s i i n a jv eć i d io ove k n jig e , i D essew ffy ji C e rn ič k i, k o ji će p o s ta ti z n a č a jn i te k p o o sm a n sk o m o sv a jan ju S lavon ije , š to ih je izve lo iz g lav n o g v id o k ru g a m o n o g ra f ije . S p o m e n u ta g ra n a B e ris lav ića je sv o ju m o ć z a s lu ž ila z a v r ije m e v la d a v in e k ra lja M a tija ša K o rv in a . N a jis ta k n u tij i p o je d in c i ovo g ro d a b ili su N ik o la D eže , 1471. s p o m e n u t k a o je d a n o d k a p e ta n a K ra ljev stv a ; B a rto l B eris lav ić , p r io r v ra n sk i i ju n a k o sv a jan ja H in b u rg a 1482. te o d 1507. ja ja čk i b a n ; F ra n jo B eris lav ić je u d v a n a ­v ra ta , 1494. i 1498. im e n o v a n za ja ja čk o g b a n a , u čes tv o v a o je u K rb av sk o j b itc i, a b io je o ž e n je n B a rb a ro m F ra n ­k a p a n , u d o v o m srp s k o g d e sp o ta V u k a B ra n k o v ić a . N jeg o v s in o v a c Iv a n B eris lav ić b io je s re b re n ič k i b a n 1494, a k a sn ije i s rp s k i d e sp o t (p rije 1503). P r ip a d n ic i o v o g r o d a su s ta ln o u z im a li u č ešća u b ro jn im v o jn im a k c ija m a svog v re m e n a . K o n s ta n tn o su se b o r i li p ro t iv O sm a n lija , u č es tv o v a li u s u k o b im a o k o u g a rsk o g tro n a , o b ič n o n a s tra n i K o rv in o v ih n a s lje d n ik a , b ili su d io C a m b ra isk e lige k o ju je o k u p io p a p a Julije II z a u n iš te n je M le ta čk e re p u b lik e . P o s lje d n ja is ta k n u ta l ič n o s t ro d a b io je S tjep a n , s in d e s p o ta Iv an a , ko ji je ta k o đ e r d rž a o o v u , p r i l ič n o isp ra z n u , t itu lu . S tjep a n je sa ra đ iv a o s Jo v a n o m N e n a d o m ; u s u k o b u o k o u g a rsk o g t r o n a iz m e đ u F e rd in a n d a H a b sb u rš k o g i Iv a n a Z a p o lje s ta o je n a s t r a n u p rv o g , š to g a je k o š ta lo i t itu le d e sp o ta , te k d a b i g a F e rd in a n d u h a p s io 1529. z b o g p re p u š ta n ja g ra d o v a B ača i F e leg y h a za O s m a n lija m a . N a k o n b ije g a o tiš a o je o s m a n s k o m su lta n u i ra to v a o n a s t r a n i Z ap o lje . Im a o je i b lisk e k o n ta k te s G az i H u s re v -b e g o m , n o e v e n tu a ln o se i s n jim e su k o b io , š to ga je k o š ta lo ž ivo ta .

T reće p o g lav lje „ S tru k tu ra p le m ić k o g ro d a i n jeg o v o fu n k c io n is a n je “ (6 9 -1 1 6 ) d o n o s i o sa m ra z l ič i tih p o d - se k c ija u k o jim a n a la z im o m n o g o b ro jn e fa k to re k o ji su k a ra k te r is a li p le m ić k i ro d B o rića b a n a . T ako u p o d se k c iji G e n e a lo g ija sa z n a je m o d a se p o v ije s t o v o g ro d a m o ž e p o d ije lit i u d v a p e r io d a : p rv i d o p o lo v in e 14. st. k a ra k te r iše o b iča j d a č lan o v i r o d a u z svo je im e n a v o d e i p r ip a d n o s t ro d u : d e g e n e r e B o r y c h b a n i . P rv i p o z n a t i p o to m a k B o rića b io je O d o la , s p o m e n u t u isp ra v i u g a rsk o g k ra lja A n d r i je II iz 1210. g o d in e k a o n e p o s B o r ic h i i b a n i . K a rb ić sm a tra

263

da se radi o unuku bana Borića. I dalji nasljednici u ovom prvom periodu nose dosta rijetka imena: Tolis, Odola, Detmar, Čelka itd. Od druge polovice 14. st. i nadalje pripadnici roda počinju sve češće da se označavaju imenom grane roda kojoj pripadaju. Najznačajnije grane bile su Grabarski, Podvrški i Cernički. Jako je zanimljiv odlomak u kojem se raspravlja o terminologiji korištenoj za označavanje srodstva. Autorica je istakla da se kod ugarskog plemstva obično upotrebljavaju pojmovi g e n u s i g e n e r a t io , nešto rjeđe s t ir p s , a sasvim izuzetno d o m u s , f a m i l i a i p r o g e n ie s . Talijanski izvori koriste term in c a s a , a hrvatski pleme. U slučaju roda Borića bana isključivo se koriste termini g e n u s i g e n e r a t io , i to tako da se prvospomenuti termin koristi kada je riječ o pojedincu, a drugospomenu- ti kada se govori o rodu kao cjelini. Pojedine grane roda u slučaju na koji se odnosi ova knjiga nisu posebno ozna­čavane, dok kod drugih rodova postoje oznake hiža, kolino i koljenšćina, odnosno d o m u s . Autorica je također donijela i iscrpne statističke podatke koliko u rodu bana Borića ima spomena termina f i l i u s , f r a t e r , f r a t e r u t e r in u s ,

f r a t e r c a r n a l is , f r a t e r p a t r u e l i s , f r a t e r c o n d i v is i o n a l is , c o g n a t u s , c o n s a g u e n is , n e p o s , p r i v i g n u s , f i l i a , u x o r , c o n s o r s , r e l ic t a , s o r o r , s o r o s u t e r in a i s o r o r c a r n a l is .

U podsekciji koja se bavi strukturom roda, naslanjajući se na ranije radove Erika Fugedija, Martina Radyja i Damira Karbića u izučavanju prelaska kognatskih na agnatski organizirane obiteljske strukture, autorica dolazi do zaključka da kod nasljednika bana Borića, upravo zbog pozivanja na slavnog pretka, imamo agnatsku orga­nizaciju, da bi se s izdvajanjem rodova ipak težište pomjerilo na krvno srodstvo. U dijelu poglavlja koji se bavi odnosima među članovima i granama roda dat je generalni pregled unutarobiteljskih veza, kao i više pojedinačnih slučajeva, dok se dio o položaju žena ponajviše oslanja na pravne norme, sakupljene u T r i p a r t i t u . U analizi ženid- benih strategija pripadnika roda bana Borića autorica je došla do zaključka da su se pripadnice udavale uglavnom u lokalne plemićke obitelji, sličnog društvenog položaja, dok se donekle sličan zaključak može izvući i za muške članove roda. Jedan od najslikovitijih primjera uspješnog korištenja ženidbene strategije u korist jačanja društve­nog uticaja vidimo na primjeru tri braka spomenutog Franje Berislavića. Prvi brak je bio sklopljen s pripadnicom lokalne plemićke obitelji, da bi brakom s Barbarom, kćerkom Sigismunda Frankapana i udovom despota Vuka Brankovića, dobio znatan ugled i brojne posjede. Treći njegov brak bio je s pripadnicom roda Szekely Kovendski, obitelji koja je, slično Berislavićima, bila u usponu moći. Prikupivši veliki broj prosopografskih podataka o pri­padnicima ovog roda, M. Karbić je bila u stanju da sagleda i primjenjivani sistem davanja imena. Tako su najče­šća imena pripadnika roda bana Borića Nikola (24 puta) i Ivan (22 puta). Kršćanska imena su dominirala nad slavenskim u odnosu otprilike pet naprema jedan. Također, zaključeno je da su slavenska imena bila učestalija u prvoj fazi historijata roda, kada se javljaju Odola, Čelk, Tolis, Dezislav, Višen, Zavida i Berislav. Naročito je intri- gantno pojavljivanje imena germanskog porijekla Detmara i Lamperta, za čije postojanje je predloženo rješenje da su došla preko ženidbenih veza. Do precizno definisanog pravila o nasljeđivanju imena, kakav je običaj bio u patricijatima dalmatinskih gradova, autorica nije mogla doći, iako je na osnovu koncepta tzv. vodećih imena - L e i t n a m e n - istakla određene manje uočljive pravilnosti.

Na samom kraju ovog poglavlja ponuđeno je sagledavanje zajedničkih simbola roda, preciznije rečeno gr­bova koje su nosili. Iako u slučaju roda bana Borića nije poznat niti jedan grb prije njegovog raslojavanja na grane, Karbić petpostavlja da bi primordijalni grb roda mogao biti stariji grb Berislavića Grabarskih. Ovaj grb je sačuvan na pečatu Franje Berislavića iz 1504. godine, a čine ga štit na kome su tri koso položene grede. Jednostavnost ovog grba, koja upućuje na njegovu starinu, te činjenica da je drugi sačuvani grb Berislavića, dvoglavi orao, očito ušao u upotrebu nakon njihovog dobijanja titule srpskih despota, bio je za autoricu dovoljno indikativan za rečeni za­ključak te za odluku da upravo ovaj stari grb i stavi na naslovnicu monografije. Grb druge grane roda, Dessewffyja Cerničkih, mnogo je raskošniji i očito moderniji: veći dio štita zauzima okrunjeni orao raširenih krila, ispod koga se nalazi ruka koja drži buzdovan, dok su u gornjem desnom uglu šestokraka zvijezda, a u lijevom polumjesec.

Četvrto poglavlje „Posjedi i službenici" (117-142) donosi pregled mnogobrojnih zemljišnih posjeda koje su pripadnici roda bana Borića baštinili tokom stoljeća. U tom mnoštvu toponima s područja Slavonije nama su interesantni najstariji zabilježeni posjedi, oni koje je sam ban Borić darovao viteškim redovima: selo Esdel u Križevačkoj županiji (darovano templarima) i zemlja sv. Martina na Dravi nasuprot Vaške (darovan ivanovcima) te određena pravila i zakonitosti koje su u pogledu statusa i nasljeđivanja posjeda važili u Ugarskom kraljevstvu. Tako saznajemo da su prema općem pravu u Ugarskoj i Slavoniji postojala tri tipa vlasništva nad posjedom: na­sljedni (b o n a h e r e d i t a r ia ), kupljeni (b o n a e m p t ic ia ) i darovani (b o n a a c q u is it a ). Svugdje u srednjovjekovnoj Evropi prisutno pravilo traženja rođačke dozvole za prodaju posjeda važilo je i u Slavoniji, pa su pripadnici roda bana Bo­rića u više navrata okupljani radi davanja rečene saglasnosti. To rođačko prvenstvo bilo je ispred i crkvenih prava, a naročito je značajno bilo u vrijeme podjele posjeda, koja je prema Engelu mogla biti izvršena na dva načina: podjela područja (G e b ie t s t e i lu n g ) i podjela selišta (H u fe n t e i lu n g ). U posljednjem poglavlju „Odnos sa crkvom" (143-154) dat je opširan pregled odnosa članova ovog roda prema crkvenim institucijama, počev od spomenutih darovnica bana Borića templarima i ivanovcima, pa sve do povelja koje su pripadnici Berislavića Grabarskih upućivali Hilandaru i drugim pravoslavnim manastirima u svojstvu srpskih despota. Budući da je jedna od ka­

264

ra k te r is tik a p le m ić k ih ro d o v a b i la i p o s to ja n je z a je d n ič k o g k u l tu rn o g c e n tra , tj. ro d o v sk o g s a m o s ta n a , a u to r ic a je p o k u ša la d a u tv rd i n jeg o v o p o s to ja n je i n a p r im je ru ro d a b a n a B o rića . D o s ta a rg u m e n ti r a n o je p re d lo ž ila d a se ra d i o b e n e d ik ta n s k o m sa m o s ta n u sv. M ih a e la n a R u d in i, 2 0 -a k k m z a p a d n o o d Požege. O v a o p a tija je d o s ta s ta ra , p o s to je č a k i h is to r io g ra fsk e p re tp o s ta v k e d a j u je u tem e ljio u p ra v o b a n B o rić , a k a sn ije je to k o m s to lje ć a u ž iv a la p a tro n a ts tv o n je g o v ih n a s lje d n ik a .

U z a k lju č n im n a p o m e n a m a (1 5 5 -1 5 6 ) a u to r ic a je saže la n a p r ije d iz n e se n e zak lju čk e i ra zm iš lja n ja . T eh ­n ič k i d io k n jig e č in e S u m m a ry n a e n g le sk o m je z ik u (1 5 7 -1 5 9 ), P r ilo z i (1 6 1 -1 7 1 ) k o je č in e l ik o v n i p r ik a z i s p o m e ­n u t ih g rb o v a te fo to g ra fije iz a b ra n ih p e č a ta i p is a n o g m a te rija la . N a ro č ito su zan im ljiv e t r i p r i lo ž e n e k a r te ko je p r ik a z u ju p o s je d e o v o g r o d a u ra z l ič i tim v re m e n s k im p e r io d im a . P r ilo ž e n je i o p š ira n iz b o r iz v o ra i l i te ra tu re (1 7 3 -1 9 5 ) te p re c iz n o u ra đ e n o k a za lo o s o b n ih i g e o g ra fsk ih im e n a (1 9 7 -2 1 9 ), k a o i b ilje šk a o a u to r ic i. K ao p o s e ­b a n d o d a ta k ovoj m o n o g ra f ij i p r id o d a to je i R o d o slo v lje ro d a B o rića b a n a u d im e n z ija m a 96 x 18 cm .

M o n o g ra f ija P le m i ć k i r o d B o r ić a b a n a je d je lo n a s ta lo n a sv im p r in c ip im a m o d e r n e m e d ie v a lis tik e . P ru ž a n a m ob ilje in fo rm a c ija o ra z lič itim s e g m e n tim a p o lit ič k o g , d ru š tv e n o g , c rk v e n o g i e k o n o m s k o g ž iv o ta k a sn o g sre d n jo v je k o v lja n a p o d r u č ju U g a rsk o g k ra ljev s tv a , u k o je su p r ip a d n ic i ovo g ro d a b ili u k lju č e n i. M e to d o lo š k i se n a s la n ja ju ć i p r ije sv eg a n a r a d E rik a F u g ed ija , a u to r ic a je a n a liz ira la sve o n e so c ija ln e m a rk e re k o ji k a ra k te r išu p le m stv o k a o d ru š tv e n u c je lin u , a z a tim ih tra ž ila i p ro n a la z i la i n a u z o rk u sv o g o s n o v n o g p re d m e ta is traž iv an ja . Z a h is to r io g ra f iju o b o s a n s k o m sre d n jo v je k o v lju , o v a m o n o g ra f ija je z n a č a jn a iz d v a ra z lo g a . N a jp rije , iak o n e d o n o s i n o v e in fo rm a c ije o b a n u B o riću , o n e s ta re su p re d s ta v lje n e v e o m a p re g le d n o , a is ta k n u t i su i v la s ti t i s tav o v i o k o n tro v e rz a m a v e z a n im za n jeg o v o v rije m e . S d ru g e s tra n e , sv im is tra ž iv a č im a b o sa n sk o g p le m s tv a ovo d jelo d a je v e o m a s o lid n u te o re ts k u o sn o v u n a k o ju m o g u n a s lo n it i v la s ti ta ra z m iš lja n ja . B ez o b z ira n a to š to su U g a rsk o k ra lje sv tv o i b o s a n s k a b a n o v in a /k ra l je v s tv o b ili ra z lič iti p o lit ič k i su b je k ti, ip a k su o b je z em lje p r ip a d a le s is te m u d rž a v a is to č n o -c e n ta ln e E v ro p e i u n j im a su v lad a le s ličn e d ru š tv e n e i p ra v n e n o rm e . D a n a s n e m a o z b iljn o g n a u č n ik a k o ji će p o r ic a ti p r ip a d n o s t s re d n jo v je k o v n e B o sn e k u ltu rn o -c iv il iz a c ijsk o m k ru g u is to č n o -c e n tra ln e E v ro p e , a b u d u ć i d a je U g a rsk a , k a o n a jm o ć n ij i p o lit ič k i fa k to r te reg ije , k a ta liz ira la sve p r in c ip e d v o rsk e k u ltu re , d ru š tv e n o g u re đ e n ja i p o re tk a , s a sv im je lo g ič n o d a je p le m s tv o o b je ove k ra lje v in e ž iv je lo p o v e o m a s lič n im p r a ­v ilim a i p r in c ip im a , p a b i se u p o tr e b o m u p o re d n e m e to d e d o n e k le m o g a o p re v az ić i g lav n i p ro b le m is tra ž iv a n ja b o sa n sk o g sre d n jo v je k o v lja - h r o n ič n i n e d o s ta ta k izvora .

D ž e n a n D a u to v ić

Naše starine. Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika, br. XXII, Sarajevo 2013.

K ra jem 2013. g o d in e Z a v o d z a z a š ti tu s p o m e n ik a F e d e rac ije B o sn e i H e rce g o v in e o b jav io je X X II sv esk u ča so p isa „N aše s ta r in e “, G o d išn ja k a z a v o d a z a z a š ti tu s p o m e n ik a . N a k o n izv je sn e p a u z e u izd a v an ju , a k tu e ln i b ro j p re d s ­tav lja tre ć e p o s l i je ra tn o iz d a n je o v o g časo p isa , u z im a ju ć i u o b z ir v a n re d n o izd a n je iz 1995. g o d in e , b ro j X X , ko je je o z n a č e n o k a o „B ije la k n jig a “ i u k o je m je d a t izv ješta j o d e s tru k c iji k u l tu rn o -h is to r i js k o g i p r i ro d n o g n a s lije đ a u B o sn i i H e rce g o v in i, k a o i br. X X I k o ji je o z n a č e n k a o Z b o rn ik .

U u v o d n o j r ije č i k o ju p o tp is u je u re d n iš tv o d a t je p re g le d h is to r ija ta z a š tite n a s lije đ a u B o sn i i H e rc e g o v in i s n a g la sk o m n a r a d u Z a v o d a z a z a š titu sp o m e n ik a o d n jeg o v o g o sn iv a n ja 1946. g o d in e , n jeg o v o g in s t i tu c io n a ln o g i k a d ro v sk o g iz ra s ta n ja u v r lo re sp e k ta b iln u n a u č n o - is tra ž iv a č k u in s t i tu c iju te r a d a s m a n je n im k a p a c ite tim a to k o m p o s lje d n je g r a ta i o b n o v e u g o d in a m a k o je su u s lijed ile n a k o n p o tp is iv a n ja D a y to n sk o g s p o ra z u m a . U te k s tu su iz n e se n i i o sn o v n i p o d a c i o z a d a c im a Z a v o d a u o b la s ti z a š tite n a s lije đ a k o ji se sa s to je o d iz ra d e p ro g ra m a i p r o ­je k a ta , p ro je k tn e d o k u m e n ta c ije i v rše n ja s t ru č n o g n a d z o ra n a d p r im je n o m o d g o v a ra ju ć ih m e to d a r a d a iz o b las ti z a š tite k u l tu rn o -h is to r i js k o g n a s lije đ a u rea liz a c iji k o n z e rv a c ije , re s ta u ra c ije , sa n a c ije ili rev ita liza c ije , z a t im ev i­d e n c ije k u l tu r n ih d o b a ra , č u v a n ja i a ž u r ira n ja d o k u m e n ta c ije o o b je k tim a k u l tu rn o -h is to r i js k o g n a s lije đ a . P o s e b ­n o je is ta k n u ta p ra v n a z a š ti ta k u l tu rn o g n a s lije đ a k o ja je z a s tu p lje n a k ro z su d je lo v a n je u u p ra v n im p o s tu p c im a u v ezi s p ro g ra m im a i p ro je k tim a z a š tite i k o r iš te n ja k u ltu rn o -h is to r i js k o g n a s lije đ a , iz ra d u p la n sk e d o k u m e n ta c ije n a sv im n iv o im a i im p le m e n tira n je o d lu k a K o m isije za o č u v a n je n a c io n a ln ih s p o m e n ik a B iH .

A k tu e ln i b ro j sa s to ji se iz d v a d e se t č e tir i p r i lo g a g ru p is a n a u t r i c je line : a rh e o lo g ija , g ra d ite ljsk o n a s lije đ e i s lik an e d ek o rac ije . U o d je ljk u o a rh e o lo g iji p u b lik o v a n a su č e tir i r a d a te ć em o se n a n j ih n a jv iše i fo k u s ira ti o v im p r ik a z o m .

A jla Se jfu li k u s to s iz Z av ič a jn o g m u z e ja u T rav n ik u p o tp is u je r a d p o d n a s lo v o m „ K a s n o a n tič k a b a z il i ­k a u V a ro š lu k u (T u rb e )“ (1 1 -3 2 ). U n je m u je p re z e n ti r a n p re g le d sv ih d o sa d a šn jih re z u lta ta is tra ž iv a n ja ovo g

265

kasnoantičkog sakralnog kompleksa, obavljenih u nekoliko kampanja, počev od otkrivanja lokaliteta i istraživanja tzv. južne bazilike 1893. godine, zatim otkrića grobnica s ostacima zlatnog nakita 1919. godine i istraživanja koje je vodio Mihovil Mandić 1923. godine, do otkrivanja sjeverne bazilike tokom arheološko-konzervacijskih radova 1970. godine kojima su rukovodili Ivo Bojanovski i Aleksandar Ninković. U radu je prezentiran plan zaštite spome­nika izrađen u sklopu pripreme regulacionog plana za to područje 1990. godine, a čija se, nikad završena, izvedba na neki način aktuelizira publiciranjem ovog rada. Detaljan opis južne bazilike u Turbetu, dat na samom početku, preuzet je iz izvještaja Ćire Truhelke objavljenog u Glasniku Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine iz 1893. godine, dok je opis grobnica na svod istraživanih 1923. godine prezentiran na osnovu studije Mihovila Mandića objavljene godinu kasnije. Najiscrpnije je predstavljen opis sjeverne bazilike otkrivene prilikom konzervatorsko- arheoloških radova tokom 1970. godine. Tom prilikom je otkriveno da je bazilika longitudinalnog oblika bila sagrađena na temeljima starijeg objekta, što je istaknuto prilikom konzervacije. Podatke o ovim istraživanjima autorica je preuzela iz elaborata pod nazivom „Investicioni program konzervacije kasnoantičke bazilike u Turbetu 1970“ u sklopu kojeg se nalazi i Dnevnik rada vođen tom prilikom. Publikovanje terenskih dnevnika u okviru radova, bili oni naučni ili pregledni, nije uobičajena praksa. Autorica se, pretpostavljamo, vodila okolnošću što Ivo Bojanovski za života nije uspio objaviti rezultate svojih istraživanja pa je odlučila prenijeti njegova zapažanja zabilježena u terenskom dnevniku, iako se radi o jednom dosta rudimentarnom tekstu bez jasnih zaključaka i konačnih ocjena. Možda bi, umjesto publikovanja u okviru integralnog teksta, objavljivanje terenskog dnevni­ka kao priloga u slučaju ovog rada bilo sretnije rješenje. U članku se dalje prezentira već publikovani pokretni arheološki materijal pronađen tokom istraživačkih kampanja 1893. i 1929. godine. Iza toga slijedi predstavljanje programa zaštite iz 1990. godine, unutar kojeg se ističe upis bazilike u registar zaštićenih nepokretnih spomenika kulture Bosne i Hercegovine i buduće mjere zaštite ovog spomenika kao i njegovog šireg područja. U posljednjem dijelu rada data je slika postojećeg stanja bazilikalnog kompleksa na osnovu uvida stručne ekipe Zavičajnog m u­zeja Travnik iz 2012. godine. Zaključak ovog ekspertnog tima bio je da su, uprkos taloženju novih nanosa zemlje i rastinja, zidovi bazilike u dosta dobrom stanju te je dat prijedlog mjera zaštite koje će se realizirati u dvije faze. Prva faza podrazumijeva manje istražne radove u cilju utvrđivanja gabarita i dimenzija ostatka bazilike uz čišćenje zidova objekta, uređenje prostora oko bazilike, njegovog osvjetljavanja i postavljanja informativnih tabli u cilju adekvatne prezentacije objekta. U drugoj fazi predviđaju se zaštitna i reviziona arheološka istraživanja koja bi obuhvatila unutrašnji prostor bazilike i grobnice koja se nalazi unutar nje. Ovaj objekat tipa dvojne bazilike, sje­verne i južne, (basilicagemina), povezanih ograđenim prostorom unutar kojeg se nalaze grobnice osoba posebnog statusa, proglašen je 2005. godine nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine. Prilogom Ajle Sejfuli iznova se ističe značaj kasnoantičkog bazilikalnog kompleksa u Varošluku kod Turbeta i naglašava potreba za njegovim daljim istraživanjem, što ovaj lokalitet bez sumnje zaslužuje. Likovna oprema, odnosno reprodukcije pokretnog materijala, predstavljaju manje uspješnu komponentu ovog rada. Ilustracije su tehnički loše, sa slabom rezoluci­jom, bez razmjernika i često neopravdano razvučene na veličinu stranice teksta. No, treba reći da takvi nedostaci u principu ne idu na teret autora, već su uglavnom stvar tehničkog uređenja izdanja.

Kao najznačajniji rad iz okvira arheološke djelatnosti može se ocijeniti članak Lidije Fekeže-Martinović pod naslovom „Istraživanje nekropole stećaka u Tičićima kod Kaknja“ (33-44). Ovdje se po prvi put iznose rezultati zaštitnih arheoloških radova na trasi autoputa koridor Vc kroz Bosnu i Hercegovinu. Projektno planiranje ovog velikog i po svim ocjenama najznačajnijeg građevinskog poduhvata u poslijeratnoj Bosni i Hercegovini započelo je još 1998. godine i u skladu s planom do danas je izgrađeno oko 60 km autoputa. Zakonom propisana zaštitna arheološka istraživanja sprovedena su na šest lokaliteta. Jedna od takvih lokacija je nekropola stećaka u Tičićima kod Kaknja koja je istražena 2010. godine. Autorica navodi da je spomenuta nekropola stećaka bila praktično nepoznata u nauci, iako je postojanje jednog sljemenjaka s otkopanim grobom zabilježeno već 1926. godine. U pripremi iskopavanja izvršena su georadarska snimanja, čime je moglo biti utvrđeno područje rasprostiranja nekropole. U okviru istraživanog prostora iskopana su četiri sljemenjaka s postoljem i nadsvedenim sljemenom, jedan sanduk neobičnog oblika, ploča i jedno razbijeno postolje. Analizom koja dalje slijedi obuhvaćena su i dva ranije pronađena i evidentirana stećka koja su ovdje označena posebnom numeracijom. Ispod iskopavanih stećaka pronađene su grobnice bez tragova ukopa, osim u slučaju groba 3 u kojemu je pronađen ukop djeteta. Nedostatak skeletnih ostataka u većini grobova autorica povezuje s postojanjem sumpornog izvora nedaleko od same nekropole i s djelovanjem sumporne vode koja je natapala zemljište nekropole. Na dva stećka pronađeni su natpisi, dok je na trećem urezan znak dvostruke svastike i cik-cak linije, uz naknadno urezivanje table za igranje mice ili mlina na jednom uglu plohe. Postolja stećaka rađena su od lokalnog kamena, dok su stećci rađeni od mekšeg kamena iz kamenoloma udaljenog oko 5 km od Tičića. Svi stećci rađeni su u istom maniru, što upućuje na rad domaćeg majstora. S obzirom na položaj, jednaku orijentaciju, broj i zajedničke karakteristike stećaka, autori­ca groblje u Tičićima karakterizira kao malu porodičnu nekropolu koja je nastala u prvim decenijama 15. stoljeća te je dovodi u vezu s nekom vlastelinskom porodicom s teritorije Kraljeve zemlje. Rad je opremljen kvalitetno

266

p r ip re m lje n im i lu s tra t iv n im m a te r i ja lo m - fo to g ra f ija m a i k a r ta m a , a li n j ih o v a re p ro d u k c ija u sm a n je n o j v e lič in i i s je d v a v id lj iv im sa d rž a je m u iz v je sn o m sm is lu u m a n ju je v r i je d n o s t o v o g ra d a . N o , iz u z im a ju ć i ovaj v iz u e ln i n e d o s ta ta k , č la n a k u c je lin i p re d s ta v lja d o b a r d o p r in o s p ro u č a v a n ju s te ć a k a k ao s re d n jo v je k o v n e sp o m e n ič k e b a š t in e s p ro s to ra B o sn e i H e rc e g o v in e i n je n o g su s je d s tv a . U je d n o se u k a z u je n a m o g u ć n o s t d o b ija n ja z n a č a jn ih re z u lta ta z a š ti tn im ra d o v im a n a d o sa d n e is tr a ž e n im lo k a c ija m a i n a m je s t im a o d k o jih se to p ra k tič n o n e o ček u je . Is tiču ć i k o n t in u i te t n a se lje n o s ti p ro s to ra k ro z sve p ra h is to r i jsk e i h is to r ijsk e p e r io d e a u to r ic a n a v o d i o b ližn je p ra h is to r i jsk e lo k a lite te B a jrak , K u tev i i L uke, p ro n a đ e n e ta k o đ e r u o k v iru re k o g n o sc ira n ja n a tra s i a u to p u ta K o r id o r Vc. N a ž a lo s t, č in i se d a će ovaj sv ije tli p r im je r p ro v e d b e z a k o n sk e re g u la tiv e p u te m p ra v o v re m e n o g p la ­n ira n ja , is tra ž iv a n ja i z a š tite s p o m e n ik a k u ltu re n a tra s i a u to p u ta (z a je d n o sa Z v ir ić im a i Z v iro v ić im a n a u k u p n o še s t is tra ž e n ih lo k ac ija ) o s ta ti u sa m lje n p r im je r , s o b z iro m n a to d a g ra đ e v in sk i ra d o v i n a p re d u ju , a a rh e o lo šk a z a š ti tn a d je la tn o s t o sta je n e o p ra v d a n o izo s tav ljen a .

Č la n a k L ejle N a k a š p ro fe so ric e s F ilo zo fsk o g f a k u lte ta u S a ra jev u p o d n a s lo v o m „ N a tp is i n a s te ć c im a iz T ič ića“ (4 5 -4 8 ) sv o jim sa d rž a je m n a s ta v lja se n a p re th o d n o p re d s ta v lje n i ra d . A u to r ic a u r a d u p re d s ta v lja a n a liz u u re ­z a n ih n a tp is a n a s te ć c im a s is tra ž iv a n e n e k ro p o le u T ič ić im a , k a k o o n o g p r o n a đ e n o g 1926. g o d in e s im e n o m V u k a n a P r ib iče v ića (s te ć a k b r. 2 ), ta k o i o v o g iz 2010 . g o d in e (s te ć a k b r. 1) s im e n o m R ad o sav a , u u o b iča jen o j s re d n jo v je k o v n o j fo rm i k o ja p o č in je s „A se lež i...“. U r a d u su p re d s ta v lje n i i o s ta li p o je d in a č n o u re z a n i z n a k o v i s o v ih s te ća k a , o d s lo v a d o s im b o la sv a s tik e i n a k n a d n o u re z a n o g la b ir in ta k o r iš te n o g z a ig ru m lin a ili m ice . T ekst p ra te d o s ta k v a lite tn o p r ip re m lje n e fo to g ra fije i c r te ž i u re z a n ih s lo v a i s im b o la , ali b e z b ro je v n ih o z n a k a i p o tp isa . Č la n a k n e m a a p s tra k ta , z a k lju č k a n i t i p o p is a l ite ra tu re , p a n a m o sta je d a se z a p ita m o je li č la n a k p u b lik o v a n u c je lin i, ili je to k o m p r ip re m e z a š ta m p a n je „ s lu č a jn o o d s je če n “ ili se m o ž d a ra d i o n e k o m d o s lo v n o p re n e s e n o m izv je š ta ju a u to r ic e b e z o p ć e g z ak lju čk a n a n je g o v o m k ra ju .

P o s lje d n ji p r i lo g u o d je ljk u č a so p isa p o sv e ć e n o g a rh e o lo g iji je č la n a k M aje S o ld o p o d n a s lo v o m „G ro b P ru - s in e , G o rn ja B ritv ica , Š iro k i B rijeg “. U č la n k u se o p isu je g ro b ko ji se n a la z i u z a se o k u P ru s in e n a p u tu p re m a p a rk u p r i ro d e B lid in je , k o ji se izd v a ja sv o jo m sp e c if ič n o m k o n s tru k c ijo m s u h o z id a i k a m e n ih b lo k o v a k o ji ga u o k v iru ju . M e đ u n j im a se izd v a ja u z g la v n i k a m e n n a č ijoj se n e o b ra đ e n o j p o v rš in i n a la z e u re z a n i o rn a m e n ti u fo rm i s u n č a n o g k r iž a sa z a v rše c im a u o b lik u t ro z u p c a , s im b o lim a p o lu m je se c a s ob je s tra n e k r iž a i s ta b la ž iv o ta . A u to r ic a u g ro b n o j k o n s tru k c ij i i u s im b o liz m u m o tiv a n a u z g la v n o m k a m e n u n a la z i p a ra le le sa s re d n jo v je k o v ­n im n a d g ro b n im s p o m e n ic im a - s te ćc im a , ali ta k o đ e r i m ir i l im a - sp o m e n -o b il je ž jim a z a p o k o jn ik e k o ji su k a ra k te r is t ič n i z a s to č a rsk e k ra je v e d in a rs k o g p o ja sa u p e r io d u o d 16. d o 20. s to ljeća . A u to r ic a se n e o p re d je lju je za p re c iz n u d a ta c iju o v o g g ro b a n a v o d e ć i d a p r ip a d a n a jn o v ije m v re m e n u . To u z n a tn o j m je r i re la tiv iz ira i n je g ­o v u fu n k c iju , je r b e z p o z n a v a n ja o d g o v a ra ju ć ih p a ra le la n a b liž e m i d a lje m p o d r u č ju h e rc e g o v a č k o g su s je d s tv a n ije m o g u ć e ja s n o o p re d je lje n je o v o g t ip a s p o m e n ik a . Č la n k o m M aje S o ld o o s tv a re n je p rv i k o ra k u to m p rav cu : o b jav ljiv a n jem o v o g in te re s a n tn o g n a la z a o tv a ra se m o g u ć n o s t z a d a lje k o m p a ra c ije i e v e n tu a ln o n a la ž e n je in d i ­k a tiv n ih a n a lo g ija .

U o d je ljk u G ra d ite ljsk o n a s lije đ e (5 3 -1 4 5 ) o b jav ljen o je p e tn a e s t r a d o v a u k o jim a su s a rh ite k to n s k o g a sp e k ­ta p re d s ta v lje n i p ro je k ti r e k o n s tru k c ije , rev ita liz a c ije i sa n a c ije sp o m e n ik a k o ji su p o d z a š ti to m d ržav e , k a o što su s ta r i g ra d o v i P o čite lj i S to lac , d ž am ije u T ešn ju , P ro z o ru , S eo n ic i, c rk v e u B lagaju , M ag la ju , V o zući, m o s t u K o n jicu te p o je d in a č n i o b jek ti u Ja jcu , B lagaju , M o s ta ru i Tuzli. V eć in u p r i lo g a p o tp is u ju R o b e r t S tergar, L am ija A b d ijev ić i A z e r A lič ić , d o k je d a n r a d p o tp is u je D ž e n a n a Š a ran . Z a je d n ič k a k a ra k te r is t ik a sv ih n a v e d e n ih p r ilo g a je iz v je š ta jn o -p ro je k tn a fo rm a p re z e n ta c ije , o d su s tv o n a u č n o g a p a ra ta i n a v o đ e n ja k o r iš te n e lite ra tu re .

U o k v iru ru b r ik e S lik arsk e d e k o rac ije (1 4 7 -1 9 9 ) p u b lik o v a n a su t r i č la n k a a u to r ic e A m re H a d ž ih a sa n o v ić , i to d v a č la n k a o te o r i jsk o -e s te tsk o m p ro m iš lja n ju o d n o s a s l ik a n ih d e k o ra c ija i s a k ra ln o g m o litv e n o g p ro s to ra u o k ­v iru is lam sk e u m je tn o s t i , a je d a n o is tra ž iv a č k im i k o n z e rv a to rs k im ra d o v im a n a s lik a n im d e k o ra c ija m a u Jusuf- p a š in o j d ž a m iji u M ag laju . R ad o v e k a ra k te r iš e is c rp a n p r is tu p s d o s ta p r im je ra , k v a li te tn ih i lu s tra t iv n ih p r ilo g a k o ji p ra te te p r im je re , n a u č n im a p a ra to m , p o p is o m l ite ra tu re te d o s l je d n o š ć u u o rg a n iz ac iji r a d a o d a p s tra k ta do zak lju čk a .

R e z im ei sv ih ra d o v a n a e n g le sk o m je z ik u d a ti su n a k ra ju o d je ljk a o s lik a rs k im d e k o ra c ija m a p o d n a s lo v o m S u m m a ry (2 0 1 -2 0 7 ). S m a tra m o d a o d v a ja n je re z im e a n a s t r a n o m je z ik u o d in te g ra ln o g te k s ta ra d o v a n ije n im a lo p ra k tič n o r je še n je , p o g o to v o za s tra n e č ita o ce k o ji t r e b a d a tra ž e k r a ta k sa d rža j te k s ta i d a g a lis ta ju ć i p o v e z u ju s i lu s tra t iv n im m a te r i ja lo m o b ja v lje n im u z te k s t ra d a .

N a k ra ju k n jig e o b jav ljen o je še s t te k s to v a in m e m o r ia m a z a p re m in u le u p o s le n ik e i s a ra d n ik e Z a v o d a za z a š ti tu s p o m e n ik a (2 0 9 -2 1 3 ).

K ako se iz im p re s u m a m o ž e v id je ti, n a čelu u re d n iš tv a su L id ija M ić ić , g lav n i i o d g o v o rn i u re d n ik , i R o b e rt S te rg a ro m , s t r u č n i u re d n ik , d o k re d a k c iju č in e m r. L am ija A b d ijev ić i A lm a F erizb eg o v ić . K ako se iz p re z e n ­tir a n o g s a d rž a ja v id i, č la n o v i u re d n iš tv a i re d a k c ije su u je d n o i a u to r i z n a č a jn o g b ro ja p r i lo g a p u b lik o v a n ih u a k tu e ln o m iz d a n ju č a so p isa p a se p o s ta v lja p ita n je re c e n z ira n ja r a d o v a i n jih o v e n a u č n e o c je n e , s o b z iro m n a to

267

d a im e n a re c e n z e n a ta , k ao n i p o s tu p a k re c e n z ira n ja ra d o v a , n ig d je n is u n a v e d e n i. N e v o ljk o is tič e m o i b ro jn e p r a ­v o p isn e i š ta m p a rsk e g rešk e u v e ć in i tek s to v a , z a t im te h n ič k e n e u je d n a č e n o s t i u c it ira n ju , o z n a k a m a i p o tp is im a is p o d ilu s tra c ija i fo to g ra fija k o ji č in e b i tn u k o m p o n e n tu ra d o v a o k u l tu rn o -h is to r i js k o j b a š t in i , b ilo d a se ra d i o a rh e o lo šk im ili a rh ite k to n s k im sp o m e n ic im a . R e d ak c ija se n ije p o t r u d i la o s ta ti k o n se k v e n tn a n i u n a v o đ e n ju a u to ra p o je d in ih ra d o v a , je r se u z p o je d in a im e n a n a v o d i g ra d i n a z iv u s ta n o v e iz k o je d o laze , d o k je u v eć in i s lu č a jev a n a v e d e n o sa m o im e a u to ra i n jeg o v a titu la . N ig d je u č a so p isu n ije is ta k n u ta n i lis ta a u to ra s n j ih o v im k o n ta k t a d re sa m a , š to je p r i lič n o n e o b ič n o z a č a so p is k o ji p re te n d u je d a im a n a u č n i p re d z n a k .

O p ć i p ro k la m o v a n i cilj N a š ih s ta r in a d a z a in te re so v a n im n a u č n ic im a i s t ru č n ja c im a k v a lite tn o p re z e n ti r a ak- tu e ln e ra d o v e i re z u lta te n a p o lju z a š tite i p ro u č a v a n ja sp o m e n ik a k u ltu re u B o sn i i H e rc e g o v in i i d a t im e o m o g u ć i n e o p h o d n u ra z m je n u isk u s tv a , te d a sv im o s ta lim n a u č n im , k u l tu rn o -p o v i je s n im i d ru g im ja v n im ra d n ic im a , o rg a n iz a c ija m a i u s ta n o v a m a p ru ž i in fo rm a c iju o c je lo k u p n o j a k tiv n o s ti Z a v o d a k a k o b i i o n i m o g li d a p ra te , k o n tro liš u i p o tp o m o g n u ra d o rg a n a z aš tite , p re m a n a še m m iš lje n ju , u ovoj sv esc i n ije u p o tp u n o s t i isp u n je n . U p o re đ u ju ć i ovaj b ro j s p re th o d n im a , a p o g o to v o s p r i je r a tn im sv e sk a m a N a š ih s ta r in a , u o č ljiv o je d a p o s to ji iz v je s ta n p a d , k a k o u p ro g ra m s k o j o rije n ta c iji i te h n ič k im o d lik a m a časo p isa , ta k o i u k v a lite tu p u b lik o v a n ih r a ­do v a . U re đ iv ač k i o d b o r n a čelu sa Š e fik o m B ešlag ićem , D ž e m a lo m Č e lić e m i Iv o m B o ja n o v sk im je k ro z p re d a n i r a d n e k o lik o g e n e ra c ija u sp io u sp o s ta v iti v iso k e u re d n ič k e i re d ak c ijsk e k r i te r i je i p ro f ilira ti N a še s ta r in e u re sp ek - ta b i la n č a so p is ko ji je p o s ta o sv o je v rsn o m je r ilo u k o n te k s tu z a š tite k u ltu rn e b a š t in e B o sn e i H e rce g o v in e . R ad o v i k o ji su n a s t r a n ic a m a N a š ih s ta r in a o b jav ili Đ u ro B asler, Ivo B o jan o v sk i, M a rk o V ego, Šefik B ešlag ić , M e h m e d M u je z in o v ić i d ru g i p re d s ta v lja ju i d a n a s n e z a o b ila z n e b ib lio g ra fsk e je d in ic e b e z k o jih se n e m o g u is tra ž iv a ti n e k e te m e iz k u l tu rn e h is to r ije n a še zem lje . In ic ija tiv a a k tu e ln o g v o đ s tv a Z a v o d a za z a š ti tu s p o m e n ik a z a o b n o v u ove p u b lik a c ije b e z su m n je je v e o m a p o z itiv n a , p o g o to v u ako se u z m e u o b z ir te šk a k a d ro v sk a i f in a n s ijsk a s itu a c ija u k o jo j se sv a n a ša n a u k a i š ira z a je d n ic a t r e n u tn o n a laz i. Š te ta b i b ilo d a o v a v e o m a d o b ra in ic ija tiv a i iz n je p ro is ­te k li n a s ta v a k iz d a v a n ja N a š ih s ta r in a , z b o g n e k ih s e k u n d a rn ih i lak o o tk lo n jiv ih g re ša k a (ko je su u ovoj svesci, n a ž a lo s t, b ile v rlo p r im ije tn e ) , o s ta n e b e z z a s lu ž e n o g p o z it iv n o g o d je k a u n a u č n o m i š ire m č ita la č k o m sv ije tu . Iz h is to r ije i t ra d ic ije se m n o g o to g a m o ž e n a u č iti, p a se t r e b a n a d a t i d a će to v iš e s tru k o d o k a z a n o p ra v ilo b iti n a n a jb o lji n a č in p o tv rđ e n o u n a r e d n im b ro je v im a č a so p isa „N aše s ta rine".

M e lisa F o rić

268

G odišnjak/Jahrbuch 2014,43:269-275 DOI: 10.5644/Godisnjak.CBI.ANUBiH-43.52

In memoriam

Tibor Živković (1966-2013)

B o reć i se s te š k o m i d u g o m b o le šć u , u m a r tu 2013. g o d in e z a u v ijek n a s je n a ­p u s t io d ra g i k o leg a dr. T ib o r Ž iv k o v ić . Z n a li sm o za n a p o re k o je je u lag a o za sa v lad a v an je te b o le s ti, a li v ije s t o n jeg o v o j s m r t i ip a k je b ila iz n e n a d n a i n e o č e ­k iv an a . K ao o so b a k o ju je o d lik o v a la n e u o b ič a je n a e n e rg ija i r a d n i e lan , u sp io je u sv o m k ra tk o m ž iv o tn o m v ije k u o s ta v iti n e iz b r is iv tr a g u n a u c i. Iak o je s tv o rio i p o s tig a o m n o g o , o d n je g a se ite k a k o m o g lo o č ek iv a ti jo š i v iše . N a ž a lo s t, s m r t g a je p re te k la n a p o č e tk u 48. g o d in e ž iv o ta , o n d a k a d a je te k p o č e o z a o k ru ž iv a ti sv o ja v iše g o d išn ja is tra ž iv a n ja i p ro m iš lja n ja .

T ib o r Ž iv k o v ić je r o đ e n 11. m a r ta 1966. u M o s ta ru . N a F ilo zo fsk o m fa ­k u lte tu u B e o g ra d u je d ip lo m ira o 1990, a m a g is tr i ra o 1996. g o d in e (S lav izac ija n a te r i to r ij i S rb ije o d V II d o X I vek a). N je g o v m a g is ta rsk i r a d je k a sn ije o b jav ljen k a o k n jig a S loven i i R o m e ji (B e o g rad , 2000). D o k to rsk u d is e r ta c i ju S loven i p o d

v la šć u V izan tije o d V II d o X I v e k a (d o 1025. g o d .) o d b ra n io je 2000 , a k n jig a k o ja je n a s ta la n a o sn o v u d o k to ra ta k a sn ije je š ta m p a n a u d v a iz d a n ja (Ju ž n i S loven i p o d v iz a n tijsk o m v la šć u (6 0 0 -1 0 2 5 ) , B e o g rad , 2002 , 200 7 ). O d 1997. b io je u p o s le n u Is to r ijsk o m in s t i tu tu u B e o g ra d u , g d je je u p e r io d u iz m e đ u 2002 . i 2010 . g o d in e o b av ljao d u ž n o s t d ire k to ra In s titu ta . O d 2009. je d rž a o n a s ta v u iz p re d m e ta O p š ta is to r ija s re d n je g v ije k a n a F ilo zo fsk o m fa k u lte tu u B an jo j Luci.

O b la s t Ž iv k o v ić ev o g in te re s o v a n ja o b u h v a ta la je š iro k sp e k ta r te m a iz ra n o s re d n jo v je k o v n e h is to r ije S rb i­je , B u g arsk e , H rv a tsk e , B iza n ta i B o sn e , s p o s e b n im n a g la sk o m n a s rp s k o -b iz a n ts k im o d n o s im a . R e zu lta te sv o g is tra ž iv a n ja o b jav ljiv ao je u v e ć e m b ro ju m o n o g ra f i ja i d e s e tin a m a n a u č n ih i s t r u č n ih ra d o v a o d k o jih su m n o g i o b jav ljen i u v iše z e m a lja i n a v iše s t r a n ih jez ik a . O d p o s e b n ih iz d a n ja v r i je d i s k re n u ti p a ž n ju n a k n jige : C rk v e n a o rg a n iz a c ija u s rp s k im z e m lja m a ( ra n i s re d n ji vek ) (B e o g rad , 2004 , 20 1 1 ), P o r t r e ti s rp s k ih v la d a ra ( IX -X II vek) (B e o g rad , 2006) te F o rg in g U n ity — T he S o u th Slavs B e tw ee n E as t a n d W est: 5 5 0 -1 1 5 0 (B e o g rad , 2 0 0 8 ), š to je z ap ra v o sk u p n je g o v ih n a jv a ž n ijih n a u č n ih č la n a k a p re v e d e n ih n a en g le sk i jez ik . U p o s l je d n jim ra d o v im a n a jv iše je v re m e n a p o sv e tio p ro u č a v a n ju i an a liz i o sn o v n ih iz v o ra za h is to r iju r a n o g s re d n je g v ije k a n a Ju g o is to k u E v ro p e — L je to p isa P o p a D u k lja n in a i O u p ra v lja n ju C a rs tv o m K o n s ta n tin a V II P o rf iro g e n ita . Iz t ih is tra ž iv a n ja p ro is te ­k le su k n jig e G e s ta R e g u m S c lav o ru m II (B e o g ra d - N ik šić , 2009) i D e c o n v e rs io n e C ro a to ru m e t S e rb o ru m - A L o st S o u rc e (B e o g rad , 201 2 ). P o re d n jih , p o s th u m n o je o b jav ljen p r i je v o d n jeg o v e p o s lje d n je k n jig e D e c o n v e rs i­o n e C ro a to ru m e t S e rb o ru m - iz g u b ljen i izv o r K o n s ta n tin a P o rf iro g e n ita (B e o g rad , 2013) i d je lo A n o n y m i des- c r ip tio E u ro p a e O r ie n ta lis (B e o g rad , 201 3 ), n a k o je m su , p o re d Ž iv k o v ić a , ta k o đ e r su d je lo v a li i V la d e ta P e tro v ić , A le k sa n d a r U zelac i D ra g a n a K unčer.

O d m n o g ih p ro je k a ta n a k o jim a je ra d io , p o se b n o je b io p o n o s a n n a a u to rsk i d o k u m e n ta rn i se r ija l Is to r ija S rb a - R a n i s re d n ji v ek , s n im lje n u še s t p o lu s a tn ih e p iz o d a , z a k o ji je n a p is a o sc e n a r io i u ra d io rež iju . D o k u m e n - ta rc i su o b jav ljen i 2007 . g o d in e u p ro d u k c ij i iz d a v a č k o - in fo rm a tiv n e u s ta n o v e M itro p o lije C rn o g o rs k o -P r im o r- ske , a e m it ira n i su n a b ro jn im te le v iz ijsk im s ta n ic a m a u Srb iji i re g io n u .

U sv o jim d je lim a T ib o r Ž iv k o v ić je o b ra đ iv a o i te m e iz h is to r ije B o sn e . O d p r is tu p a u k o jim a se n a in d i ­r e k ta n ili d i re k ta n n a č in t r e t i r a p ro š lo s t b o sa n sk o g p ro s to ra u r a n o m s re d n je m v ije k u v r ije d i u k a z a ti n a rad o v e: R a m a u t i tu la tu r i u g a rsk ih k ra lje v a (Z b o rn ik r a d o v a V iz a n to lo šk o g in s t i tu ta 41 , 20 0 4 ), D v a p i ta n ja iz v re m e n a v la d a v in e k ra lja B o d in a (Z b o rn ik ra d o v a V iz a n to lo šk o g in s t i tu ta 42 , 2005) i B an B o rić (Z b o rn ik za is to r iju B iH 5, 2008). Ip ak , n jeg o v n a jz n a č a jn iji r a d iz te o b la s ti je O n th e B e g in n in g s o f B o sn ia in th e M id d le A g es (S p o m e n ic a a k a d e m ik a M a rk a Š u n jića , S a ra jevo , 2010) k o ji je u 39. svesc i G o d išn ja k a C e n tra za b a lk a n o lo šk a isp itiv a n ja A k a ­d e m ije n a u k a i u m je tn o s t i B o sn e i H e rce g o v in e za 2010 . g o d in u u p r i je v o d u o b jav ljen p o d n a s lo v o m O p o č e c im a B o sn e u s re d n je m v ijek u . U to m č la n k u Ž iv k o v ić je a rg u m e n ti ra n o tv rd io d a se, u zev š i u o b z ir d a su izv o ri k o jim a

269

se za p isa n je sv o g d je la k o r is tio car K o n s ta n tin V II p o tje c a li iz ra n ije g p e r io d a , B o sn a k a o s a m o s ta ln a k n e ž e v in a fo rm ira la n a jk a sn ije d o 822. g o d in e . N a ta j je n a č in sv o jim iz o š tre n im p r is tu p o m d o s tu p n o j g ra đ i, k a o i n o v im p ro m iš lja n jim a o s ta r im p ro b le m im a , p o č e tk e b o sa n sk e h is to r ije u sp io p o m je r i t i da lje u p ro š lo s t za v iše o d je d n o g sto ljeća .

B ila n a m je p o s e b n a č as t i z ad o v o ljs tv o d a sm o im a li p r ilik e u m a ju 2012 . g o d in e , u o rg a n iz ac iji D ru š tv a z a p ro u č a v a n je s re d n jo v je k o v n e b o sa n sk e h is to r ije - S tan ak , u g o s titi ga n a F ilo zo fsk o m fa k u lte tu u S a ra jev u i s lu ša ti n jeg o v o p re d a v a n je p o d n a s lo v o m N o v a tu m a č e n ja iz v o ra K o n s ta n tin a P o rf iro g e n ita . P re d a v a n je je k a sn ije p r ip re m lje n o za š ta m p u i o b jav ljen o k a o r a d N o v a tu m a č e n ja v e s ti o ju ž n o s lo v e n sk im g e n te s u D A I v iz a n tijsk o g c a ra K o n s ta n tin a V II P o rf iro g e n ita (G o d iš n ja k C e n tr a za b a lk a n o lo šk a isp itiv a n ja 41 , 2012).

U n a to č b o le s ti k o ja m u je o tež av a la b a v lje n je n a u k o m , d o s a m o g k ra ja se n a s ta v io b o r i t i , r a d it i i o d rž a v a ti veze s k o leg a m a . Z a v e lik i m e đ u n a r o d n i n a u č n i sk u p B a lk a n o lo g ija d a n a s k o ji je o k to b ra 2013. o b iljež io 50 g o d in a d je lo v a n ja C e n tra za b a lk a n o lo šk a isp itiv a n ja p rija v io je iz lag an je o te m i S loven i i s ta ro s je d io c i n a s re d n je m i z a ­p a d n o m B a lk a n u u d o b a r a n o g s re d n je g v ijeka . N a ž a lo s t, ta j r a d n ije u sp io p re d s ta v iti n a s im p o z iju , n i t i se n jeg o v te k s t n a la z i m e đ u o n im a o b ja v lje n im u o v o m b ro ju G o d išn ja k a .

T ib o ra sa m , n a m o ju s re ć u i zad o v o ljs tv o , d o s ta d o b ro u p o z n a o k ro z sve n a še z a je d n ič k e p o slo v e . P rv i k o n ta k t sm o o s tv a r ili k ra je m 2006 . g o d in e i o d ta d a sm o o d rž a v a li r e d o v n u k o m u n ik a c iju . N a m e n e je p o se b n o o s tav ilo d u b o k u t is a k to š to je sa m n o m b io s p re m a n p o d ije lit i o n o n a č e m u je u d a to m m o m e n tu ra d io te š to je u v ije k p až ljiv o i s u v a ž a v a n je m s lu ša o š to im a m reći, iak o je sv o jim z n a n je m i isk u s tv o m d a le k o p re m a š iv a o m o je . S jećat ć u g a se k a o čo v jek a iz u z e tn o zau z e to g , o b u z e to g m is lim a o n o v im is tra ž iv a č k im p o d u h v a tim a . U n a to č to m e , b io je v e o m a p r is tu p a č a n i u v ije k s p re m a n n a s u ra d n ju i p ro je k te . S to g a n e t r e b a n i č u d it i d a je u p ra v o u to k u n jeg o v o g m a n d a ta k a o d ire k to ra Is to r ijsk o g in s t i tu ta u sp o s ta v lje n a b lisk a s u ra d n ja iz m e đ u te u s ta n o v e i O d ­s jek a za h is to r iju F ilo zo fsk o g fa k u lte ta u S a ra jev u k o ju i da lje o d rž av a m o .

T ib o ro v im o d la s k o m n jeg o v a je p o ro d ic a iz g u b ila o ca , s in a , b ra ta i su p ru g a , n a u č n a z a je d n ic a v e lik o g i s p o s o b n o g s tru č n ja k a , a b o sa n sk i is traž iv ač i v e lik o g i isk re n o g p rija te lja .

E m ir O . F ilip o v ić

270

Edina Alirejsović (1942-2013)

D alek o o d d o m o v in e , u S je d in je n im A m e r ič k im D rž av a m a , g d je ju je o d n io r a t ­n i v ih o r , t ih o se u g asio ž iv o t E d in e A lire jso v ić , d u g o g o d išn je s a ra d n ic e C e n tra za b a lk a n o lo šk a isp itiv a n ja A k a d e m ije n a u k a i u m je tn o s t i B o sn e i H e rce g o v in e .

R o đ e n a je 21. 9. 1942. g o d in e u B ih aću . O s n o v n o i s re d n je šk o lo v an je zav rša v a u S a ra jev u n a k o n čeg a u p isu je F ilo zo fsk i fa k u lte t u S ara jev u , g ru p a F ra n c u sk i je z ik s k n již e v n o šć u i n je m a č k i jez ik . D ip lo m ira la je u ja n u a r u 1966. g o d in e , a o d s e p te m b ra iste g o d in e p o č in je r a d it i u C e n tr u za b a lk a n o lo šk a isp itiv a n ja A N U B iH k a o s t ru č n i sa ra d n ik . K ako b i u sp je šn o o b av lja la p o slo v e p re d v iđ e n e z a to r a d n o m jes to , u p isu je p o s td ip lo m sk i s tu d ij n a F ilo zo fsk o m fa k u lte tu u Z a g re b u , g ru p a O p ć a l in g v is tik a s o so b it im o b z iro m n a b a lk a n is - tik u . P o d m e n to r s tv o m p ro f. dr. R a d o slav a K a tič ića i p ro f. dr. V o jm ira V in je iz ra d ila je m a g is ta rsk i r a d s te m o m „ P r ik a z p ro u č a v a n ja ro m a n s k o g s u p s tra ta n a s je v e ro z a p a d n o m B a lk a n u “ i u sp je šn o g a o d b ra n ila u f e b ru a ru 1972. g o d in e .

U m ag is ta rsk o j ra d n ji je p r ik a z a la z n a č a jn ije ra d o v e k o ji t r e t i r a ju p ro b le m ro m a n s k o g s u p s tr a ta u to m d ije lu B al­k a n a čiji su a u to r i i s ta k n u ti b a lk a n o lo z i. O v la d av š i b o g a to m g ra đ o m i u šav ši u n a jv a žn ije p ro b le m e , čes to s lo žen e i tešk e, z a čije ra z u m ije v a n je je b ilo n e o p h o d n o šire i so lid n ije z n a n je iz o b la s ti ro m a n s k e filo log ije , iz lo ž ila je ra z n a m iš lje n ja i s h v a ta n ja n a jz n a č a jn i j ih b a lk a n o lo g a u k a za v ši u k o m p ra v c u b i tre b a lo u sm je r i t i is tra ž iv a n ja o to j p ro b le m a tic i .

U sv rh u o sv je tljav a n ja slike o v e o m a in te re s a n tn o m p ita n ju ro m a n s k o -s la v e n sk e s im b io z e s a k u p ila je n a te re n s k im isp itiv a n jim a z n a č a jn u g ra đ u o r o m a n s k im je z ič k im e le m e n tim a n a p o d r u č ju is to č n e H e rce g o v in e i C rn e G o re .

O b ja v ila je v iše r a d o v a iz o b la s ti b a lk a n sk o g ro m a n ite ta :- O r o m a n s k im e le m e n t im a u r je č n i k u j u ž n i h h e r c e g o v a č k ih g o v o r a , G o d iš n ja k C B I X I, kn j. 9, Sara jevo

1973.- P r i l o g p r o u č a v a n ju r o m a n iz a m a u H e r c e g o v in i , G o d iš n ja k C B I X III , kn j. 15, S a ra jevo 1976.- N e k o l ik o p o d a t a k a o l in g v is t ič k o m u t ic a ju D u b r o v n ik a n a g o v o r g r a d o v a u h e r c e g o v a č k o m z a le đ u : X V I -

X V I I I v . , G o d iš n ja k C B I X V II, kn j. 15, S a ra jevo 1978.- R o m a n s k i e le m e n t i u s r p s k im g o v o r im a L iv a n js k o g p o l j a , G o d iš n ja k C B I X X , kn j. 18, S a ra jev o 1982.- N e k o l ik o t e r m in a z a k u h in js k o p o s u đ e i p r i b o r z a j e l o r o m a n s k o g p o r i j e k l a , G o d iš n ja k C B I X X II, kn j. 20,

S a ra jev o 1984.- P r i l o g p r o u č a v a n ju h e r c e g o v a č k e m ik r o t o p o n im ije , S tu d ia lin g u is tic a p o lo n o - ju g o s la v ic a II, S kop je 1982.- R o m a n s k i e le m e n t i u a n t r o p o n im im a s a p o d r u č j a H e r c e g o v in e , Z b o r n ik r a d o v a sa III ju g o s lav e n sk e o n o -

m a s tič k e k o n fe re n c ije , Z a g re b 1982.- Z n a č a j p r o u č a v a n ja r o m a n s k o g s u p s t r a t a u c r n o g o r s k im g o v o r im a , N a u č n i sk u p : C rn o g o rsk i g o v o ri -

re z u lta t i d o sa d a šn jih isp itiv a n ja i d a lji r a d n a n j ih o v o m izu č av a n ju .K ao d u g o g o d išn ji s a r a d n ik C e n tra za b a lk a n o lo šk a isp itiv a n ja v o d ila je o rg a n iz a c iju r e d o v n ih s a s ta n a k a

C e n tr a i sv ih n a u č n ih sk u p o v a , m e đ u n a r o d n ih i d o m a ć ih . U z n je n o v e lik o za lag a n je u sp je šn o su p r ip re m lje n i i o d rž a n i m n o g i z n a č a jn i sk u p o v i čiji je o rg a n iz a to r b io C e n ta r za b a lk a n o lo šk a isp itiv a n ja . N a v ešće m o sa m o neke:

- S im p o z ij P r e d s la v e n s k i e t n ič k i e le m e n t i n a B a l k a n u u e t n o g e n e z i J u ž n ih S la v e n a (1968)- S im p o z ij V la s i u X V i X V I v i j e k u (1972)- M e đ u n a ro d n i s im p o z ij U t v r đ e n a i l i r s k a n a s e l ja (1974)- Ju g o s lo v e n sk i s im p o z ij D u h o v n a k u lt u r a I l i r a (1982)- S av je to v an je O f o r m a m a i m e t o d u r a d a n a f o r m i r a n j u i l i r s k o g d o k u m e n t a c io n o g c e n t r a (1969)- S av je to v an je O m e t o d o lo g i j i s a k u p l ja n ja s t a r ih b a lk a n s k ih t o p o n o m a s t ič k ih r e lik a t a (1969)- S av je to v an je O p r o b le m a t i c i p a le o n t o lo š k o g i e t n o lo š k o g r a d a u o k v ir u C e n t r a (1970)

271

- S av je to v an je O iz r a d i P r a is t o r i j e ju g o s la v e n s k ih z e m a l ja (1972)- S av je to v an je O iz r a d i k a r t o t e k a m a t e r i ja ln e i d u h o v n e k u lt u r e p a le o b a l k a n s k ih n a r o d a (1976)- S av je to v an je O s t a n ju is t r a ž iv a n ja a n t ič k o g d o b a u J u g o s la v i j i (1977)- S av je to v an je O p r o u č a v a n ju g r č k e a n t ik e u J u g o s la v i j i (1987)E d in a A lire jso v ić je v e o m a sa v je sn o i s t ru č n o o b av lja la i sve p o s lo v e v e za n e z a b o g a tu m e đ u n a r o d n u sa-

r a d n ju C e n tr a sa s r o d n im in s t itu c ija m a d ilje m sv ije ta , k a o i k o re s p o n d e n c iju s n a u č n ic im a iz z em lje i in o s tra n s tv a č ija je p re o k u p a c ija u n a u č n o m ra d u b ila u s m je re n a n a o b la s t b a lk a n o lo g ije . U p r i je d lo g u za iz b o r E d in e A lire jso - v ić u zv an je s t ru č n o g s a v je tn ik a d u g o g o d išn ji d ire k to r C e n tra a k a d e m ik A lo jz B e n ac je , iz m e đ u o s ta lo g , is tak a o d a je „ o n a to lik o u š la u o p ć u b a lk a n o lo šk u p ro b le m a tik u d a se b e z n je n o g a n g a ž m a n a n e b i m o g a o z a m is lit i ra d C e n tr a z a b a lk a n o lo šk a isp itiv a n ja ."

P o se b n o t r e b a is tać i a n g a ž m a n E d in e A lire jso v ić k a o s e k re ta ra R e d ak c ije m o n u m e n ta ln o g d je la P r a is t o r i ja

ju g o s lo v e n s k ih z e m a l ja u p e t to m o v a . R a d n a o v o m k a p ita ln o m s in te tsk o m d je lu tra ja o je p u n ih p e tn a e s t g o d in a .K ao s e k re ta r R e d ak c ije č a so p isa G o d iš n ja k C e n tr a za b a lk a n o lo šk a isp itiv a n ja re d o v n o je p r ip re m a la r u ­

b r ik u H r o n i k a , a z a B u l le t in s c ie n t i f iq u e i B u le t in A I E S S E E ( B u k u r e š t ) p isa la re d o v n e p rik aze .P o č e tk o m r a tn ih d e ša v a n ja 1992. g o d in e o d la z i s p o ro d ic o m u B eč, a p o to m u S je d in je n e A m e rič k e D rž a ­

ve. R a d ila je u V a š in g to n u g d je je p r i S ta te D e p a r tm e n tu v o d ila k u rs b o sa n sk o g je z ik a z a a m e rič k e d rž av lja n e ko ji su se sp re m a li za o b av ljan je r a z n ih fu n k c ija u B o sn i i H e rce g o v in i. N a to m p o s lu s te k la je i m iro v in u . N a ža lo s t, te šk a b o le s t je n e u m o ljiv o p re k in u la n je n ž iv o tn i p u t. U m rla je i s a h ra n je n a u V ašin g to n u .

N a k ra ju , h tje la b ih o v o m p r i l ik o m is tać i lju d sk e o so b in e E d in e A lire jso v ić k o je su je u p u n o m sm is lu r ije č i k rasile . P a m tić e m o je k a o o d a n u p r ija te ljic u , k o le g ic u i s a ra d n ic u s k o jo m sm o p ro v e li m n o g e g o d in e d ije leć i i d o b ro i z lo , k a k o u m e đ u s o b n o j p o s lo v n o j, ta k o i u p r iv a tn o j k o m u n ik a c iji .

S n je ža n a Ć e rić

272

Petar Hr. Ilievski (1920-2013)

U vrijeme kada je Centar za balkanološka ispitivanja ANUBIH obilježavao svoju pedesetu godišnjicu postojanja i rada, primili smo vijest da nas je zauvi­jek napustio akademik Petar Hr. Ilievski, redovni član Makedonske akademije nauka i umjetnosti i član našeg Centra.

Petar Hristov Ilievski rođen je 2. jula 1920. godine u selu Bigor - Do- lenci, oblast Kičevo u Makedoniji. Bio je pripadnik Narodnooslobodilačke vojske Makedonije od 1944. godine. Nakon rata uspješno završava studij Bo- goslovskom fakultetu u Sofiji te neko vrijeme radi kao nastavnik u Skoplju. Kao mlad naučnik učestvuje u priređivanju prvog prevoda Svetog Evanđelja na makedonski jezik (1952). Paralelno s tim započinje studije na Katedru za klasične studije Filozofskog fakulteta u Skoplju koje uspješno završava 1956. godine. Na specijalističkom studiju mikenologije na Univerzitetu u Kembrid- žu boravi tokom akademske 1957/58. godine. Doktorsku disertaciju pod na­

slovom „Ablativ, instrumental i lokativ u najstarijim grčkim tekstovima" uspješno brani na Filozofskom fakultetu u Skoplju 1960. godine, te je objavljuje godinu kasnije.

Radni vijek univerzitetskog profesora proveo je na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Skoplju gdje je na Katedri za klasične studije izabran u zvanje docenta 1960, vanrednog profesora 1966. i redovnog profesora 1971. godine. Član Makedonske akademije nauka i umjetnosti postao je 1979. godine. U akademiji je obavljao dužnost sekretara Odjeljenja za lingvistiku i književnost, predsjednika Savjeta Istraživačkog centra za arealnu lingvistiku, člana Savjeta Leksikografskog centra i člana Redakcije publikacije Prilozi. Na međunarodnom planu djelovao je kao član više institucija, komisija, odbora i savjeta, od kojih naročito ističemo Stalnu međunarodnu komisiju za mikenološke studije (od 1965), Društvo za antičke studije Jugoslavije te Centar za ballkanološka ispitivanja Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine (od 1981). Uz rad sa studentima i naučno-istraživački rad, akademik Ilievski dao je pečat antičkim studijama bivše Jugoslavije kao dugogodišnji glavni i odgovorni urednik međunarodnog časopisa za klasičnu filologiju i antičke studije „Živa Antika".

Akademik Petar Hr. Ilievski bavio se istraživanjima iz oblasti klasične filologije, mikenologije, balkanistike i slavistike, s posebnim angažmanom u oblasti makedonistike te crkvene historije i kulture. U oblasti makedo- nistike posebno se interesovao za proučavanje srednjovjekovnog perioda, paleoslavistike, staroslavenskog jezika i tradicije pismenosti. U okviru balkanistike najveći akcenat stavljao je na izučavanje sakralnog i svjetovnog pisma, jezičke studije, književnost i kulturnu istoriju. Doprinos u području mikenologije dao je kroz istraživanja jezika, duhovnog života i antroponimije mikenske civilizacije. Rezultate svojih istraživanja publikovao je u monografi­jama, zbornicima radova i časopisima u zemlji i inostranstvu. U bibliografiji koja broji oko 400 naslova izdva­jaju se radovi objavljeni u Atlanti (Illinois Classical Studies), Budimpešti (Acta antiqua Academiae Scientiarum Hungaricae), Berlinu (Zeitschrift fur Slawistik i Klio: Beitrage zur alten Geschichte), Parizu (Bulletin de corres- pondance hellenique), Rimu (Studi micenei ed egeo-anatolici), Tirani (Studia Albanica), uz radove objavljene u Skoplju (MuBa aHmuKa, Glasnik Instituta za nacionalnu istoriju, Prilozi MANU, PogumeH 36opHMK = Annuaire: ®Mno30^CKM ^aKyr n eT Ha yHMBep3MTeTOT b o CKonje itd.), Beogradu (OHOMacronomKM npMno3M), Zagrebu (Onomastica Jugoslavica) i Sarajevu (Godišnjak Centra za balkanološka ispitivanja Akademije nauka i umetnosti Bosne i Hercegovine). Kao član Centra za balkanološka ispitivanja redovno je učestvovao na godišnjim sastan­cima Centra, naučnim skupovima i publikujući radove u časopisu Godišnjak/Jahrbuch, ne prekidajući kontakt čak ni u vrijeme stagnacije Centra tokom posljednjeg rata.

Odlazak akademika Petra Hristova Ilievskog ostavlja prazninu u svijetu balkanologije, ali njegovo naučno djelo ostaje kao čvrst kamen temeljac za sva buduća istraživanja u oblasti klasične lingvistike i paleoslavistike na Balkanu. Centar za balkanološka ispitivanja će ga se rado sjećati kao vrijednog člana, požrtvovanog naučnika i dragog kolege.

Melisa Forić

273

Boško Marijan (1956-2014)

Č o v je k se n a n e k e s tv a r i n ik a d a n e n a v ik n e . Je d n a o d ta k v ih je i s m r t . A u p rav o sm o v ije s t o s m r t i p r im il i 27. ja n u a r a 2014. iz O sijek a . Z a u v ije k n a s je n a p u s tio čo v jek , k o leg a , p rija te lj, u n iv e rz ite tsk i p ro fe s o r dr. sc. B o šk o M a rija n . Iz g u b io je b i tk u s o p a k o m b o le šću . Iz g u b ila je i b o sa n sk o h e rc e g o v a č k a i h rv a ts k a a rh e o lo ­g ija isk u sn o g s tru č n ja k a , a u n iv e rz ite ts k a z a je d n ic a v rsn o g p ro fe so ra .

D r. sc. B o šk o M a r ija n je b io b o sa n sk o h e rc e g o v a č k i a rh e o lo g -p ra h is to r i- čar, m u z e jsk i d je la tn ik , n a u č n i r a d n ik , u n iv e rz ite tsk i p ro feso r. R o đ e n je u m je s tu P rilu k a , o p ć in a L ivno , 15. m a r ta 1956. g o d in e u v iše č lan o j p o ro d ic i.

N a k o n z av rše n e liv an jsk e g im n a z ije , a k a d e m sk e 1 9 7 4 /75 . g o d in e u p isao je je d n o p r e d m e tn i s tu d ij a rh e o lo g ije n a F ilo z o fsk o m fa k u lte tu S v e u č iliš ta u Z a ­g re b u . S tu d ij je z av rš io 1979. g o d in e .

K ao s tu d e n t, b io je a n g a ž o v a n n a a rh e o lo šk im is tra ž iv a n jim a p e ć in e B ad an j k o d S to ca te n a v iše lo k a lite ta u S lavon iji. N a k o n d ip lo m ira n ja , k ra će v r ije m e je p ro v e o n a r a d u u ta d a šn jo j Z a p a d n o j N jem ačk o j.

R a d n i o d n o s u Z e m a ljsk o m m u z e ju B o sn e i H e rce g o v in e (o d je ljen ju z a a rh eo lo g iju ) z a sn o v ao je 29. 9. 1981. g o d in e . N a to j p o z ic iji p ro v e o je d e se ta k g o d in a ra d e ć i k a o k u s to s z a m la đ e že ljezn o d o b a i h e le n iz a m b av eć i se is tra ž iv a n jim a m n o g o b ro jn ih lo k a lite ta n a p o d ru č ju H e rce g o v in e (p o se b n o o k o lice S to ca i g ra d in e O šan ić i za ko ju je n e r ije tk o z n a o reć i d a m u je , u z L ivno , n a jljep š i k ra j B iH ). Iz m e đ u 1982. i 1984. v rš io je te re n sk a is traž iv an ja n a O ša n ić im a , a o d 1984. d o 1986. g o d in e ra d io je n a a rh e o lo šk im is tra ž iv a n jim a V ran jev a se la i o k o lice u o p ć in i N e u m . O d 1987. d o 1991. g o d in e v o d io je n a u č n i p ro je k a t H e len is tičk i u rb a n i k o m p le k s n a G ra d in i u O šan ić im a . U z o b ite ljske o b av eze i n e r ije tk o n a p o ra n te re n sk i r a d u m a tič n o j in s titu c iji , u p isa o je n a F ilo zo fsk o m fa k u lte tu u S ara jev u p o s td ip lo m sk i s tu d ij iliro lo g ije (k o ji su ta d a v o d ili a k a d e m ik dr. B orivo j Č o v ić i dr. Z d ra v k o M arić).

P re d k o m is ijo m u sa stav u : a k a d e m ik dr. B oriv o j Č o v ić , a k a d e m ik dr. A lo jz B e n ac i dr. M ilic a K o so rić , 7. 5. 1986. g o d in e u sp je šn o je o d b ra n io m a g is ta rsk i r a d p o d n a z iv o m K u ltu rn e g ru p e b r o n č a n o g a d o b a c e n tra ln o - ilir - sk o g a p o d r u č ja i n j ih o v o d n o s p r e m a k a sn ijim i lir sk im p le m e n im a i s te k a o s te p e n m a g is tra is to r ijsk ih n a u k a . N a ovaj n a č in , B o šk o M a rija n d a o je z n a č a ja n d o p r in o s p ro je k tu i liro lo šk ih s tu d ija ( iliro lo g ije ) S a ra jev sk o g u n iv e rz i­te ta k o je je p o č e tk o m 6 0 - ih p o k re n u o a k a d e m ik dr. A lo jz B en ac . G o d in e 1988. b io je je d a n o d a u to ra n o v e s ta ln e m u ze jsk e p o s ta v k e B o sn a i H e rc e g o v in a u p re d h is to r i jsk o d o b a , re a liz o v a n e u Z e m a ljsk o m m u z e ju B iH p o v o d o m o b ilje ža v an ja 100 g o d in a u s ta n o v e . R a d n i o d n o s u m u z e ju p re k in u o je 1. 5. 1992. g o d in e .

P o č e tk o m r a tn ih su k o b a u B o sn i i H e rce g o v in i, B o šk o M a r ija n je d o ša o u r o d n o L ivno , g d je je o b n a ša o d u ž n o s t s t ru č n o g s a ra d n ik a za k u l tu rn o -h is to r i js k o n a s lije đ e liv an jsk e o p ć in e .

Iak o su r a tn a d je js tv a jo š tra ja la , sa sk u p in o m e n tu z ija s ta je u sp io re a liz ira ti n a u č n i sk u p p o sv e ć e n liv a n j­sk o m k ra ju u p ro š lo s ti . B io je u r e d n ik iz d a n ja i j e d a n o d a u to ra u z b o rn ik u r a d o v a L iv an jsk i k ra j u p o v ije s ti, k o ji je o b jav ljen 1994. g o d in e u S p litu . Iz m e đ u 1993. i 1995. p ro v e o je n e k o lik o m a n j ih a rh e o lo šk ih is tra ž iv a n ja u sa rad - n ji s f ra n je v a č k o m m u z e jsk o m z b irk o m n a G o ric i k o d L iv n a (d a n a s F ra n jev a čk i m u ze j i G a le r ija G o ric a -L iv n o ) n a lo k a lite tu G ro b lje sv. Ive. K ra tk o , 199 5 /1 9 9 6 . G o d in e , B. M a r ija n je ra d io u o sn o v n o j šk o li u S ta ro m M ik a n o v c u k a o n a s ta v n ik .

P e r io d o d 1996. d o p o č e tk a 2005. g o d in e b io je v e o m a v a ž a n u n a u č n o j i s tru č n o j k a r ije r i dr. B. M a rija n a .G o d in e 1996. p o č e o je r a d it i M u z e ju S tjep a n G u b e r u Ž u p a n ji , k ra tk o n a p o z ic iji v išeg k u s to sa (zv an ja

k u s to s i v iš i k u s to s s te k a o u Z e m a ljsk o m m u z e ju B iH ), a p o to m n a p o z ic iji d ire k to ra te u s ta n o v e (d o k ra ja 2004). Z v an je m u z e jsk o g s a v je tn ik a d o b io je 1997. (R ješen je H rv a tsk o g m u z e jsk o g v ije ć a u Z a g re b u ) . D o k to rsk u d is e r ­ta c iju p o d n a z iv o m Ž e ljez n o d o b a n a p o d r u č ju is to č n e H e rce g o v in e u sp je šn o je o d b ra n io a p rila 1997. g o d in e n a F ilo zo fsk o m fa k u lte tu u Z a g re b u p o d m e n to rs tv o m red . p ro fe so ric e dr. N iv es M a jn a r ić P a n d ž ić (D ise r ta c ija je o b jav ljen a p o d n a s lo v o m Ž e ljez n o d o b a n a ju ž n o ja d ra n s k o m p o d r u č ju ( is to č n a H e rc e g o v in a , ju ž n a D a lm a c ija ) u č a so p isu V je sn ik z a a rh e o lo g iju i h is to r iju d a lm a tin s k u u S p litu 2001 . g o d in e ; V A H D , 93, 7 -2 2 1 ). T o k o m ra d a u Ž u p a n ji , dr. B. M a r ija n je , o s im re a l iz o v a n ih n e k o lik o m u z e jsk ih iz lo ž b i (u k lju č u ju ć i i s ta ln i p o s ta v u Č a rd a k u ) ,

274

ru k o v o d io i z a š ti tn im a rh e o lo šk im is tra ž iv a n jim a n a d io n ic i a u to -c e s te Z ag re b -L ip o v a c (T eć in e , R itić , R itić i Jos, R a sto v ic a D o ln ja i D u b o v o -K o šn o - 2000 g o d in e i V rb o v i - D rv e n a m la k a , P o p e rn ja k - 2004). G o d in e 2003. k o n k u r i r a o je n a m je s to d o c e n ta n a o d je lu za a rh e o lo g iju F ilo zo fsk o g fa k u lte ta u Z a g re b u , ali n ije iz a b ran .

N je g o v a k a r ije ra u n iv e rz ite tsk o g p ro fe s o ra z a p o č e la je a n g a ž m a n o m n a O d s je k u z a a rh e o lo g iju S veu č iliš ta u M o s ta ru (o d a k a d e m sk e 2 0 0 3 /2 0 0 4 . b io je a n g a ž o v a n k a o p re d a v a č k o leg ija iz p ra h is to r i jsk e a rh eo lo g ije ) . N a S v eu č iliš tu u Z a d r u (O d je l z a a rh e o lo g iju ) ra d io je o d m a ja 2005 . d o 31. o k to b ra 2007 . g o d in e u z v a n ju d o c e n ta i d rž a o ko leg ije iz p ra h is to r i jsk e a rh eo lo g ije (B ro n č a n o d o b a is to č n o g Ja d ra n a , E tn o g e n e z a I lira i d r.). O d a k a ­d e m sk e 2 0 0 7 /2 0 0 8 . B io je s ta ln o u p o s le n n a F ilo zo fsk o m fa k u lte tu S v eu č iliš ta u O s ijek u , g d je je v o d io K a te d ru za p o m o ć n e p o v ije sn e z n an o s ti.

N a p o z iv p ro f. dr. E n v e ra Im a m o v ić a d a se u k lju č i u n a s ta v n i p ro c e s n a n o v o fo rm ira n o m s tu d iju a rh e o lo ­gije U n iv e rz ite ta u S ara jev u , dr. B o šk o M a r ija n se r a d o o d a z v a o te p o s ta o d io „ h is to r ije " sa ra je v sk o g a rh e o lo šk o g a s tu d ija . N je g o v p rv i d o p r in o s b ilo je č lan stv o u K o m isiji za o d b ra n u m a g is ta rsk o g r a d a k a n d id a ta A d n a n a Ka- lja n c a ( fe b ru a r 2009) k o ji je p rv i m a g is ta r h is to r ijsk ih n a u k a - p o lje i liro lo g ija p o slije v iše o d d v a d e se t g o d in a , a d a n a s d o c e n t n a K a te d r i z a a rh e o lo g iju F ilo zo fsk o g fa k u lte ta u Sara jevu . K o leg ije B ro n z a n o d o b a , Ž e ljez n o d o b a , In d o e v ro p e iz a c i ja E v ro p e , M e ta ln o d o b a ju g o is to č n e E v ro p e i M e ta ln o d o b a B iH p re d a v a o je to k o m a k ad e m sk e 2 0 0 8 /2 0 0 9 . i 2 0 0 9 /2 0 1 0 . g o d in e p rv o j g e n e ra c iji s tu d e n a ta u S ara jev u . S tu d e n te je u v o d io u o sn o v e a rh eo lo šk e n a u k e čes to in s is tira ju ć i n a v izu a liz ac iji, s tra tig ra f ij i i h ro n o lo g ij i k a o te m e lj im a b e z k o jih se u a rh e o lo g iji n e m o že .

P o s lje d n je p o jav ljiv a n je p ro fe s o ra B o šk a M a r ija n a m e đ u n je g o v im sa ra je v sk im s tu d e n tim a b ilo je to k o m fe b ru a ra 2010 . g o d in e k a d a je p ro v o d io u sm e n e isp ite i d av ao p o tp is e . S re d in o m 2010 . d i ja g n o s tic ira n a m u je te šk a b o le s t. Iak o je b io p o d v rg n u t m u k o tr p n im i d u g o tra jn im te ra p ija m a , n ije g u b io v o lju i sn a g u o b av lja ju ć i u s m a n je n o m k a p a c ite tu svo je n a s ta v n e o b av eze u O s ijek u . S e p te m b ra 2011 . g o d in e b i r a n je u z v an je v a n re d n o g p ro fe s o ra F ilo zo fsk o g fa k u lte ta S v eu č iliš ta Josip Jura j S tro ssm a y e r u O sijeku .

T o k o m p o s lje d n je g v iđ e n ja s dr. B o šk o m M a r i ja n o m o k to b ra 2012 . u O s ije k u u p re li je p o m a m b ije n tu osi- ječk e T v rđ e, a u to r o v ih re d a k a ra z g o v a ra o je s p ro fe s o ro m o n je g o v im p la n o v im a u O s ijek u , ali i m o g u ć e m d a lj­n je m a n g a ž m a n u u B iH . P u n o p t im iz m a i d o b re vo lje , n ije g u b io sn a g u i želju za d a ljim ra d o m .

U a k a d e m sk o j 2 0 1 2 /2 0 1 3 . b io je a n g a ž o v a n u n a s ta v n o m p ro c e su O s ije čk o g filo zo fsk o g fa k u lte ta ( iz a b ra n je z a še fa K a ted re z a sv je tsk u p o v ije s t 2011) d rž e ć i p re d a v a n ja iz k o leg ija U v o d u p ra p o v ije s t , S re d n je i k a sn o b ro n č a n o d o b a u S lavoniji, G rc i n a i s to č n o m Ja d ra n u , E tn o g e n e ts k i p ro c e s i u p ra p o v ije s ti i dr. B io je je d a n o d re c e n z e n a ta k n jig e d o c . dr. Jasne Š im ić: U še tn ja m a s la v o n sk o m i b a ra n js k o m p ra p o v ije šću .

Iza seb e je o s tav io s t r u č n i i n a u č n i o p u s o d p re k o 50 b ib lio g ra fsk ih je d in ic a , u k lju č u ju ć i i k n jig u C r t ic e iz p ra p o v ije s ti S lavon ije (b ro n č a n o d o b a ) , o b jav ljen u 2010. g o d in e u O s ijek u . P rv e ra d o v e o b jav io je to k o m 8 0 -ih g o d in a u G la sn ik u Z e m a ljsk o g m u z e ja B iH (Z a je d n ič k a g ro b n ic a ž e ljez n o g d o b a iz V a ša ro v in a , G Z M , 4 0 -4 1 , Sa­ra je v o 1986, 23 -3 8 ; G ro b n i p r i lo z i iz G ra c a k o d N e u m a , G Z M , 4 2 -4 3 , S a ra jev o 1989, 35 -5 9 ; P ro to h is to r ijsk i n a la z i s G ra d in e u P re n ju , G Z M , S ara jev o 1989, 61 -7 1 ; S ta k le n e p o su d ic e iz G rčk e u Z e m a ljsk o m m u z e ju B iH , G Z M , S ara jev o 1989, 7 3 -8 1 ), a u A rh e o lo šk o m le k s ik o n u B iH iz 1988. d a o je p r i lo g s o k o 150 lek s ik o g ra fsk ih jed in ic a . V rijed i s p o m e n u ti jo š n e k e ra d o v e k a o š to su: O s ta v a ra tn ič k e o p re m e n a G re p c im a u L iv a n jsk o m p o lju , O A 19, Z a g re b 1995, 51-67 ; S je v e ro is to č n a v ra ta u m e g a litsk o m z id u n a G ra d in i u O š a n ić im a , D ia d o ra 18-19 , Z a d a r 1997, 19-46; P lo če r im s k ih u r n a n a G re p c im a k o d L iv n a , V A M Z Z a g re b 2000 , 165-186; R azvoj s im b o lik e v o d e n ih p t ic a n a p r im je ru p rs n o g a n a k ita k a sn o g a b r o n č a n o g i r a n o g a ž e ljez n o g d o b a u B o sn i i H e rce g o v in i, G o d iš n ja k C B I 32, S a ra jevo 2002 , 21 7 -2 3 4 ; G ra d in a u O š a n ić im a - t ra n s fo rm a c ija p ra p o v ije s n o g a g ra d in s k o g u u rb a n o n ase lje , H is tr ia a n tiq u a 20, P u la 2011 , 177-187 . R ad o v e je ob jav ljiv ao u č a so p is im a : G o d iš n ja k C B I p r i A N U B iH S ara jevo , H e rc e g o v in a M o sta r, V je sn ik a rh e o lo šk o g m u z e ja Z ag re b , V je sn ik z a a rh e o lo g iju i h is to r iju d a lm a tin sk u Sp lit, O p u s c u la a rh a e o lo g ic a Z ag re b , R a d o v i F ilo zo fsk o g fa k u lte ta u Z a d ru , D ia d o ra Z a d a r , O s je č k i z b o r n ik O s i­jek , Ž u p a n jsk i z b o r n ik Ž u p a n ja , O b a v ije s ti H A D -a te u m n o g im z b o rn ic im a k o ji su o b jav ljen i u B iH i H rv a tsk o j.

A k o se i k a d a b u d e p isa la h is to r ija a rh eo lo g ije B o sn e i H e rc e g o v in e i o n ih ko ji su d a li svoj d o p r in o s n je z i­n o m is tra ž iv a n ju i in s t i tu c io n a liz ira n ju , dr. B o šk o M a r ija n z a u z e t će z n a č a jn o m je s to k a o v rsn i p o z n av a te lj n jez in e p ra h is to r i je i a rh e o lo šk e m e to d o lo g ije .

M e đ u n a m a , s tu d e n tim a p rv e g e n e ra c ije s tu d ija a rh eo lo g ije u S ara jev u , p ro fe s o r B o šk o M a r ija n o s ta t će u p a m ć e n k a o o d g o v o ra n , p e d a n ta n i p ra v e d a n p ro fe so r, b lag e n a ra v i, s je tn o g o sm ije h a , s p re m a n za k o m u n ik a c iju i p o m o ć s tu d e n tim a n a n j ih o v u p u tu k a ra z u m ije v a n ju a rh eo lo g ije . B ila je p r iv ile g ija p o z n a v a ti ga i o d n je g a u č iti.

D r. B o šk o M a r ija n je s a h ra n je n 29. j a n u a r a 2014 . g o d in e u ro d n im P r i lu k a m a k o d L ivna.N e k a m u je la k a z em lja , l iv a n jsk a i b o san sk a !

Ik b a l C o g o

275

G odišnjak/Jahrbuch 2014,43:277-278 DOI: 10.5644/Godisnjak.CBI.ANUBiH-43.53

Hronika / Chronik

Izvještaj o radu Centra za balkanološka ispitivanja ANUBiH u 2014. godini

P ro g ra m sk e a k tiv n o s ti C e n tr a u 2014. g o d in i n a jv e ć im d ije lo m su b ile u sm je re n e n a p r ip re m u i izd a v an je časo p isa G o d išn ja k /J a h rb u c h , k a o je d n u o d t r e n u tn o n a jv a ž n ijih d je la tn o s ti C e n tr a za b a lk a n o lo šk a isp itiv a n ja A N U B IH . U p rv o j p o lo v in i 2014 . g o d in e in te n z iv n o se ra d ilo n a p r ip re m i č a so p isa b r. 42 za 2013 . g o d in u u k o je m su p u b li- k o v a n i re fe ra ti s k o n fe re n c ije “B a lk a n o lo g ija d a n a s ”. Z b o g k a šn je n ja n e k ih a u to ra s d o s ta v lja n je m ra d a , b ro j je iz ­d a t p o lo v in o m 2014 . g o d in e te je o d m a h z a tim u p u ć e n u r e d o v n u r a z m je n u z a je d n o s k n jig o m “ 50. g o d in a C e n tra z a b a lk a n o lo šk a isp itiv a n ja ” (A N U B IH , S ara jevo 2013). Iak o je to b ilo p la n ira n o , u n a v e d e n o m b ro ju G o d išn ja k a / J a h rb u c h a n ije p u b lik o v a n a d isk u s ija s k o n fe re n c ije , k o ja z b o g te h n ič k e g re šk e n ije b ila u c je lin i d o k u m e n to v a n a , š to se m o ž e u z e ti k a o je d in i p r o p u s t u in a č e v e o m a d o b ro o rg a n iz ira n o j m a n ife s ta c ij i o b ilje ža v an ja 50. g o d išn jice C e n tr a z a b a lk a n o lo šk a isp itiv a n ja A N U B iH .

T o k o m 2014 . g o d in e u C e n tr u se ra d ilo n a p r ip re m i g ra đ e “L ičn e zab ilje šk e g e n e ra la O s k a ra P o tio re k a ” za p u b lik o v a n je u o k v iru P o s e b n ih iz d a n ja C e n tra z a b a lk a n o lo šk a isp itiv a n ja . N a o v o m p ro je k tu ra d e a k a d e m ik D ž e v a d Ju zb ašić i p ro f. dr. Z ija d Šeh ić. G ra đ a l ič n ih z ab ilje šk i g e n e ra la O s k a ra P o tio re k a , še fa Z em a ljsk e v lad e u B iH , o d n o s i se n a p e r io d o d 1911. d o p o lo v in e 1914. g o d in e , s t im š to se razv o j u n u tra š n jo p o li t ič k e s itu ac ije p re ­z e n t i ra k o n t in u ir a n o o d s re d in e 1912. g o d in e d o p o č e tk a P rv o g sv je tsk o g ra ta . O v a j p e r io d v rlo je b o g a t m n o g im p r e s u d n im z b iv a n jim a z a B o sn u i H e rc e g o v in u i b a lk a n sk i p ro s to r . O t im d o g a đ a jim a g e n e ra l P o tio re k je v o d io is c rp n u k o re s p o n d e n c iju p rv e n s tv e n o sa z a je d n ič k im m in is t ro m f in a n s ija i d ru g im z a je d n ič k im m in is t r im a A us- t ro -U g a rsk e , s a u s tr ijsk o m i u g a rsk o m v la d o m , in te n z iv n o je p ra tio p o lit ič k a z b iv a n ja u B o sa n sk o h e rc e g o v a č k o m s a b o ru čes to in te rv e n ira ju ć i , o d rž a v a o je b lisk e v eze s d o m a ć im v o d e ć im p o lit ič a r im a , k a o i d ru g im ja v n im r a d ­n ic im a u B o sn i i H e rce g o v in i. U sv o jim z a b ilje šk a m a o n je d o n o s io p re p is e sv o jih p isa m a , k a o i p is a m a k o je je d o b io o d ra z lič itih l ič n o s ti i in s titu c ija . O v a k o re s p o n d e n c ija n o t i r a n a je u o rg a n im a ko ji su s la li svo je d o p ise , k a o i u o n im k o ji su ih p r im a li. D io ove g ra đ e k o r iš te n je o d a u to ra k o ji su t re t i ra l i p ro b le m a tik u o v o g a r a z d o ­b lja , ali v eć i d io je o s ta o n e is k o r iš te n , te se o v o m p r i lik o m p la n ira p u b lik o v a ti u o k v iru P o s e b n ih iz d a n ja C e n ­t r a za b a lk a n o lo šk a isp itiv a n ja . G ra đ a k o ju je ra n ije p r ik u p io i se le k tira o a k a d e m ik D ž e v a d Ju zb ašić s k e n ira n a je i s re đ e n a za ob jav ljiv an je . P o č e tk o m g o d in e a k a d e m ik Ju zb ašić b o ra v io je n a is tra ž iv a n ju u B eču , g d je je u D rž a v n o m a rh iv u p r ik u p io p re o s ta lu r e le v a n tn u g ra đ u , n a k o n čega je u s lije d ila n je n a o b ra d a , p re k u c a v a n je , lek ­tu ra . D o k u m e n ti će, k a o š to su to i o r ig in a li, b i t i o b jav ljen i n a n je m a č k o m je z ik u u z o b u h v a ta n u v o d n a n a še m i n je m a č k o m jez ik u . Iz d av a n je k n jig e o ček u je se p o lo v in o m 2015 . g o d in e . C e n ta r za b a lk a n o lo šk a isp itiv a n ja i A k a d e m ija n a u k a i u m je tn o s t i B o sn e i H e rce g o v in e o v im p ro je k to m će d a ti d o p r in o s o b ilje ža v an ju s to g o d išn jic e o d p o č e tk a P rv o g sv je tsk o g ra ta .

P a ra le ln o s t im e R e d ak c ija č a so p isa G o d iš n ja k /J a h rb u c h r a d ila je n a p r ik u p lja n ju i o b ra d i r a d o v a za n o v i, 43. b ro j č a so p isa za 2014 . g o d in u . A k tu e ln i b ro j se sa s to ji iz t r in a e s t ra d o v a , p e t p r ik a z a i č e tir i te k s ta in m e m o r ia m a . U o v o m b ro ju ra d o v e su u v e ć in i d a li a u to r i iz B o sn e i H e rce g o v in e (D o b o j, G ra d išk a , M o sta r , S a ra jevo , V iso k o ), u z a u to re iz H rv a tsk e i V elike B rita n ije . I ove, k a o i p r e th o d n ih g o d in a , o s ig u ra n a je f in an s ijsk a p o d r š k a o d s tra n e R im s k o -g e rm a n sk e k o m is ije N je m a č k o g a rh e o lo šk o g in s i t i tu ta iz F ra n k fu r ta n a M a jn i z ah v a lju ju ć i a n g a ž m a n u p ro f. dr. B lago ja G o v e d a ric e , č la n a A N U B iH , č la n a C e n tra za b a lk a n o lo šk a isp itiv a n ja i u r e d n ik a č a so p isa G o d išn ja k /J a h rb u c h . Z a d o d a tn a s re d s tv a u p u ć e n a je a p lik a c ija n a k o n k u r s F o n d a c ije za izd a v aš tv o Sarajevo .

U 2014 . g o d in i o d rž a n je je d a n s a s ta n a k C e n tr a n a k o je m su p r isu s tv o v a li sa ra je v sk i č lan o v i. N a s a s ta n k u je r a z m a tra n , te u k o n ta k tu s o s ta lim č la n o v im a C e n tra u sv o je n p ra v iln ik o iz d a v a n ju č a so p isa G o d išn ja k . O s im to g a , p o k re n u ta je i p ro c e d u ra za v ra ć a n je i s re đ iv a n je g ra đ e C e n tra z a b a lk a n o lo šk a isp itiv a n ja k o ja je 1999. g o ­d in e p re d a ta Z e m a ljsk o m m u z e ju B o sn e i H e rce g o v in e p r i l ik o m ra šč iš ć a v a n ja i iz m je š ta n ja p ro s to r i ja C e n tr a za

277

b a lk a n o lo šk a isp itiv a n ja . Je d a n d io g ra đ e n a la z i se u p ro s to r i ja m a A rh iv a A N U B iH te je , s o b z iro m n a to d a se ra d i o a k tiv n o j g ra đ i k o ju C e n ta r i da lje k o r is ti, t r a ž e n o n je n o p re m je š ta n je r a d i s re đ iv a n ja , d a lje o b ra d e i k o riš ten ja . C e n ta r je u p u tio i z a h tje v o rg a n im a A N U B iH z a d o d je ljiv a n je p ro s to r i ja k o je je su m u p r ip a d a le p r ije ra ta , ra d i b o lje o rg a n iz ac ije ra d a , k a o i d e p o n o v a n ja d o k u m e n ta c i je n a j e d n o m m jes tu .

S a ra d n ic a C e n tra M e lisa F o rić je o d p o č e tk a a p r ila d o p o č e tk a ju la b o ra v ila u B e rlin u u o k v iru s tip e n d ije T em - p u s p ro je k ta n a s t r u č n o m u sa v rša v a n ju u p r im je n i k o m p ju te r s k ih p ro g ra m a u a rh eo lo g iji, g d je je u č es tv o v a la n a z a š ti tn im a rh e o lo šk im is tra ž iv a n jim a p r i P o k ra jin s k o m z a v o d u z a z a š ti tu s p o m e n ik a u B ra n d e n b u rg u i p o h a đ a la p re d a v a n ja n a In s t i tu tu z a p ra h is to r i js k u a rh e o lo g iju S lo b o d n o g u n iv e rz ite ta u B e rlin u . K ra jem 2014. g o d in e sa- ra d n ic a F o rić o d b ra n ila je m a g is ta rsk i ra d p o d n a z iv o m "T ip o lo šk e i k u ltu ro lo šk e k a ra k te r is t ik e a n tr o p o m o r fn ih p re d s ta v a u u m je tn o s t i Ja p o d a ” n a F ilo zo fsk o m fa k u lte tu U n iv e rz ite ta u S ara jevu .

M e lisa F o rić

278

Adrese autora / Autorenadressen

D r. sc. M a r t in a B lečić K avur U l. F. B id o v ca 7 SI - 6310 Izo la m a rtin a b k a v u r@ g m a il.c o m

E d in B u jak , M AK a te d ra za a rh e o lo g ijuF ilo zo fsk i fa k u lte t U n iv e rz ite ta u S ara jev uF ra n je R a čk o g 1BA - 71 000 Sara jevoe d in b u ja k @ y a h o o .c o m

P ro f. dr. sc. A d n a n B u su la d ž ićK a te d ra za a rh e o lo g ijuF ilo zo fsk i fa k u lte t U n iv e rz ite ta u S ara jev uF ra n je R a čk o g 1BA - 71 000 Sara jevoa d n a n .b u su la d z ic @ ff .u n sa .b a

Ik b a l C o g o , p rof.JU M u ze j g ra d a Z en ice M . S. S e rd a re v ića b b BA - 72 000 Z e n ic a i liro lo g ija @ h o tm a il.c o m

S n e ž a n a Ć e rićA k a d e m ija n a u k a i u m je tn o s t i B o sn e i H e rce g o v in e B is tr ik 7BA - 71 000 Sara jevo s c e ric @ a n u b ih .b a

D ž e n a n D a u to v ić , M A Š e h id a 17BA - 7 2720 T ra v n ik d z e n a n d a u to v ic @ g m a il.c o m

M r. sci. E m ir O. F ilip o v ić O d s je k z a h is to r ijuF ilo zo fsk i fa k u lte t U n iv e rz ite ta u S ara jev u F ra n je R a čk o g 1 BA - 71 000 Sara jevo e m iro filip o v ic@ g m ail.c o m

M r. sci. M e lisa F o rićC e n ta r z a b a lk a n o lo šk a isp itiv a n ja A N U B iH B is tr ik 7BA - 71 000 S ara jevo m e lisa .fo ric@ g m a il.c o m

P ro f. dr. E n v er Im a m o v ićF ilo zo fsk i fa k u lte t U n iv e rz ite ta u S ara jev uF ra n je R a čk o g 1BA - 71 000 S ara jevoe n im a m o v @ b ih .n e t.b a

A le k sa n d a r Jašarev ić , M A M u ze j u D o b o ju V id o v d a n sk a 4 BA - 74 000 D o b o j a le k sa n d a r.ja s@ g m a il.co m

P ro f. dr. sc. A m ila K a su m o v ić O d s je k z a h is to r ijuF ilo zo fsk i fa k u lte t U n iv e rz ite ta u S ara jev u F ra n je R a čk o g 1 BA - 71 000 S ara jevo a m ila k a su m o v ic @ y a h o o .c o m

P ro f. dr. sc. E sa d K u rto v ić O d s je k z a h is to r ijuF ilo zo fsk i fa k u lte t U n iv e rz ite ta u S ara jev u F ra n je R a čk o g 1 BA - 71 000 S ara jevo k u r to v ic .e sa d @ g m a il.c o m

A lm ir M arić , M AO d s je k z a h is to r ijuF a k u lte t h u m a n is t ič k ih n a u k aU n iv e rz ite t “D ž e m a l B ijed ić” u M o s ta ruU S R C M id h a t H u jd u r H u jk a , S jev ern i lo g o r bbBA - 8 8000 M o s ta ra lm ir .m a r ic @ u n m o .b a

P ro f. dr. sc. S a lm e d in M e sih o v ić O d s je k z a h is to r ijuF ilo zo fsk i fa k u lte t U n iv e rz ite ta u S ara jev u F ra n je R a čk o g 1 BA - 71 000 S ara jevo s a lm e d in 1 0 @ h o tm a il.c o m

279

D a v id O r to n , P h D In s t i tu te o f A rc h a e o lo g y U n iv e rs ity C o lleg e L o n d o n 3 1 -3 4 G o rd o n S q u a re U K - L o n d o n W C 1 H 0PY d .o rto n @ u c l.a c .u k

M r. sc. Iv a n a P a n d ž ić M u ze j R e p u b lik e S rpske Đ u re D a n ič ić a 1 BA - 78 000 B an ja L u k a iv a n a p a n d z ic @ g m a il.c o m

N e d im R ab ić , M A In s t i tu t za is to r iju A lip a š in a 9 BA - 71000 Sara jevo n e d im ra b ic @ g m a il.c o m

T a rik S ila jdž ić , BA T ujlići b bBA - 71 300 V iso k o

D o c . dr. L ejla S irb u b a lo F a k u lte t h u m a n is t ič k ih n a u k a U n iv e rz ite t "D ž e m a l B ijed ić” u M o s ta ru U S R C M id h a t H u jd u r H u jk a , S jev ern i lo g o r bb BA - 8 8000 M o s ta r le jla s irb u b a lo @ g m a il.co m

M aja S o ld o , M A V in o g ra d sk a 32

D r. sci. E li T au b e rJev re jsk a z a je d n ic a B o sn e i H e rce g o v in e H a m d ije K rešev ljak o v ića 59 BA - 71 000 S ara jevo tau b e re li@ y a h o o .c o m

M a rc V a n d e r L in d e n , P h D In s t i tu te o f A rc h a e o lo g y U n iv e rs ity C o lleg e L o n d o n 3 1 -3 4 G o rd o n S q u a re U K - L o n d o n W C 1 H 0PY m a rc .l in d e n @ u c l.a c .u k

M r. sc. S n je ža n a Vasilj F ilo zo fsk i fa k u lte t Sara jevo ,F ra n je R a čk o g 1,BA - 7 1000 S arajevo ;F a k u lte t h u m a n is t ič k ih z n a n o s ti M a tic e h rv a ts k e b b BA - 8 8000 M o s ta r sn je za n av a silj@ g m a il.co m

E d in V eletovac , M AF ilo zo fsk i fa k u lte t U n iv e rz ite ta u S ara jev u F ra n je R a čk o g 1 BA - 71 000 S ara jevo ed in .v e le to v a c@ g m a il.co m

B o jan V u jin o v ić , M A Z a v ič a jn i m u ze j G ra d išk a D r M la d e n a S to jan o v ić a 8 BA - 78 400 G ra d išk a

BA - 8 8220 Š iro k i B rijeg b o jan g u g i@ g m ail.c o mm a ja so ld o @ g m a il.co m

A m ra Šačić, M A O d s je k z a h is to r ijuF ilo zo fsk i fa k u lte t U n iv e rz ite ta u S ara jev u F ra n je R a čk o g 1 BA - 71 000 Sara jevo sac ic .a m ra @ g m ail.c o m

280

Uputstva / Richtlinien / Guidelines

Uputstva za pripremu materijala za Godišnjak Centra za balkanološka ispitivanja ANUBiH

Forma prilogaT ekst (n a n je m a č k o m , e n g le sk o m , s rp s k o m , h rv a ts k o m , b o s a n s k o m jez ik u ...) u k lju č u je o b u h v a ta n re z im e n a s t r a ­n im je z ic im a s p e t k l ju č n ih rije č i, i lu s tra c ije , n a p o m e n e i p o tp u n u b ib lio g ra fiju .

T ekst p re d a t i u d ig ita ln o m o b lik u u z p r im je ra k o d š ta m p a n o g te k s ta u fo rm a tu “D in -A 4 ” s m a rg in o m o d 2,5 cm . M o lim o v as d a te k s t b u d e u p ro g ra m u M ic ro so ft W o rd ili C o re l W o rd P e rfec t. N e m o jte u n o s it i p a g in a c iju , z a ­g lav lje ili n a d ru g i n a č in fo rm a t i ra t i tek s t. P o že ljn o je d a te k s t b u d e u fo n tu T im e s N e w R o m a n , C o u r ie r ili A ria l v e lič in e 12 p t k a o i p ro re d a o d 1,5.

I lu s tra c ije b i ta k o đ e tre b a lo d a b u d u p re d a te u d ig ita ln o m o b lik u , ili d o b ro g k v a lite ta p o g o d n e za sk e n ira n je . V e­lič in a ca. 19 x 13 c m ili “D in -B 5 ” fo rm a t. P r ih v a ta m o s ljed eće fo rm a te *.gif, * .jpg , * .psd , * .tif ili * .bm p.

S tra n e iz ra ze n a v e s ti u k u rz iv u (ita lic ).

T ekst n e h ife n ira ti .

Napomene i citiranjeN a p o m e n e b i tre b a lo n a v o d it i k a o “fu sn o te ” u fo rm i k ra tk o g c ita ta , p r e m a v a ž e ć im b ib lio g ra fsk im p ra v ilim a .

D e ta ljn o a lfa b e tsk o n a v o đ e n je l ite ra tu re n a k ra ju p r i lo g a t r e b a d a sa d rž i sve re le v a n tn e b ib lio g ra fsk e p o d a tk e .

U te k s tu , u fu s n o ta m a i u l i te ra tu r i k o d č la n a k a n a n a še m je z ik u ta b le se n a v o d e sk ra ć e n ic o m Tab. (a n e T.; k o d te k s to v a n a n je m a č k o m je z ik u Taf.). R im sk i b ro je v i se u p r in c ip u n e u p o tre b lja v a ju , n e g o se u c je lin i sve c itiran e n u m e ra c i je p išu a ra p sk im b ro je v im a .

Redoslijed navođenja citataP ri n a v o đ e n ju c ita ta p re p o ru č u je se p r id rž a v a n je s ljed ećeg re d o s lije d a : 1) im e a u to ra , 2) g o d in a iz d a n ja , 3) br. s tra n e , 4) n a v e d e n a ilu s tra c ija , 5) br. ta b le s b ro je m ilu s trac ije .

P r im je r :C h ild e 1926, 120-122.M ilo jč ić 1949, 267 f.; Sl. 8, 2; 14, 3. 5. 7.R e n fre w 1974, Tab. 4, 2-6 .N a u m a n n 1968, 12. 34; 50 -7 2 , Sl. 7, Tab. 19, 1. 7. 8; 20, 3. 4a-c.

K o d c it i ra n ja ra d o v a is to g a u to ra k o ji su o b jav ljen i u je d n o j g o d in i, p o re d g o d in e se u n o s i slovo.

P rim je r :L u n in g 1996a, 12-56. L u n in g 1996b, 45 f.

M o lim o V as d a ša lje te sa m o k o m p le t ira n i m a te rija l.

Znaci interpunkcije kod citiranjaK o d n a v e d e n ih p r im je ra o b ra ti t i p o s e b n u p a ž n ju n a to g d je d o laz e z n a c i in te rp u n k c ije , a g d je n e ( iz m e đ u s lo v n ih i b ro jč a n ih n a v o d a n e m a in te rp u n k c ije - a u to r /g o d in a ; s lik a /b ro j i sl.

281

P rim je r :N a u m a n n 1968, 12. 34; 50 -7 2 , Sl. 7, Tab. 19, 1. 7. 8; i sl.

Z a re z d o laz i iza g o d in e , k a o i iz m e đ u b ro ja p o je d in a č n e slike i b ro ja i lu s tra c ije n a to j slici:M ilo jč ić 1949, 267 f.; Sl. 8, 2; itd .

B ro jev i ilu s tra c ija se m e đ u t im ra z d v a ja ju ta č k o m : Sl. 14, 3. 5. 7.

N a v o đ e n je o d v o je n ih s t ra n ic a ta k o đ e se ra z d v a ja tač k o m : N a u m a n n 1968, 12.34.

U k o lik o se r a d i o d v a a u to ra , im e n a se ra z d v a ja ju k o so m lin i jo m ”/ ”. K o d v iše o d d v a a u to ra n a v o d i se sa m o p rv i au to r, a n a o s ta le se u k a z u je s ”i dr.”.

P r im je r :M a r in o v / Y o rd a n o v 1978, 60 -6 7 ; A g a p o v i dr. 1990, 48 f.

P o je d in a č n i c ita ti u o k v iru je d n e fu sn o te m o g u se ra z d v a ja ti ta č k a -z a re z o m (se m ik o lo n ) ” ;”.

P r im je r :N e h a e v 1992, 76; H a n č a r 1937, 251 , 333.

LiteraturaK o d m o n o g ra f i ja n a v o d i se k o m p le ta n n a s lo v b e z sk ra ć iv a n ja . N a v o d i se ta k o đ e i p o d n aslo v .

U k o lik o je k n jig a iz d a ta u o k v iru se rije , n a v e s ti i n a z iv se rije , k a o i b ro j sv e sk e -izd a n ja . I z m e đ u im e n a a u to ra i n a s lo v a c it i r a n o g r a d a n a v e s ti g o d in u izd a n ja . B roj sv esk e iz d a n ja se n a v o d i n e p o s re d n o p o s lije n aslo v a .

P rim je r :M a r tin -K ilc h e r , S. 1976, D a s ro m is c h e G ra b e rfe ld v o n C o rra u x im B e rn e r Ju ra . B asler B e itrag e z u r U r- u n d F ru h - g e sc h ic h te 2, D e re n d in g e n 1976.

N a s lo v č a so p isa se u p r in c ip u n e sk raću je . G o d in a iz d a v a n ja se n a v o d i iz m e đ u b ro ja č a so p isa i b ro ja s tra n ic e , o d k o jih je o d v o je n a za re z im a .

P rim je r :A n th o n y , D. W. / B ro w n , D. R. 1991, ^ e O r ig in o f H o rs e b a c k R id in g , A n tiq u ity 65, 1991, 22 -38 .

U k o lik o se ra d i o z b o rn ik u ra d o v a (sp o m e n ic a , a k ti k o n g re sa , k a ta lo g i sl.), n a v e d e n i r a d se n a v o d i u n e sk ra ć e n o m o b lik u . P rije n a s lo v a c it i ra n o g z b o rn ik a t r e b a d a s to ji ”u :”. Im e izd a v ač a k o je s lijed i t r e b a o d v o jiti s ”ed.” i s tav iti g a p r ije n a s lo v a z b o rn ik a .

P rim je r :H e n r ic k so n , E. F. 1994, ^ e O u te r L im its : S e ttle m e n t a n d E c o n o m ic s tra te g ie s in th e C e n tra l Z a g ro s H ig h la n d s D u r in g th e U r u k E ra , In : S te in , G . / R o th m a n , M . S (ed .) , C h ie fd o m s a n d E a rly S ta tes in th e N e a r E as t, M o n o ­g ra p h s in w o r ld A rch aeo lo g y , M a d iso n 1994, 85-102 .

U k o lik o se n a v o d e d v a ili v iše a u to ra , im e n a se o d v a ja ju s ”/ ”.

P r im je r :A n th o n y , D. W. / B ro w n , D. R. 1991, ^ e O r ig in o f H o rs e b a c k R id in g , A n tiq u ity 65, 1991, 22 -38 .

A k o im a te d o d a tn ih p ita n ja , m o lim o V as d a k o n su ltu je te re d ak c iju .

282

Richtlinien zur Veroffentlichung im Jahrbuch des Zentrums fur Balkanforschungen der AWBH

Form der VorlageD e r T ext (d e u ts c h , e n g lisc h , se rb isc h , k ro a tis c h , b o sn isc h ...) so llte e in e u m fa s se n d e Z u s a m m e n fa s s u n g m it f u n f S c h lu sse lw o rte r , A b b ild u n g e n , A n m e rk u n g e n u n d v o lls ta n d ig e r L ite ra tu r lis te u m fasse n .

T ext b itte in d ig ita le r F o rm (a ls T ex td a te i) u n d als D in A 4 -A u s d ru c k m it 2,5 c m u m la u fe n d e n S e ite n ra n d e in - se n d e n . B itte v e rw e n d e n Sie m o g lic h s t e in g a n g ig e s T e x tv e ra rb e itu n g sp ro g ra m m , w ie M ic ro so ft W o rd o d e r C o ­re l W o rd P e rfec t. F u g e n Sie k e in e S e ite n z a h le n , K o p f- o d e r F u E z e ilen e in u n d v e rw e n d e n Sie au ssc h lie E lich d ie S c h r if ta r te n T im e s N e w R o m a n , C o u r ie r o d e r A r ia l d e r G ro E e 1 2 p t so w ie e in e n Z e ila b s ta n d v o n 1,5 Z e ilen . U n g e w o h n lic h e S o n d e rz e ic h e n (Č ,č ,Ć ,ć ,Š ,š ,Ž ,ž usw .) u n b e d in g t im P ro b e a u s d ru c k sp e z ie ll m a rk ie re n !

A u c h d ie g e w u n sc h te n A b b ild u n g e n m o g lic h s t in d ig ita le r F o rm o d e r als sc a n fa h ig e D ru c k v o rla g e e in s e n d e n . F o lg e n d e D a te ifo rm a te so llte n a u ssc h lie E lich V e rw e n d u n g fin d en :* .G IF , * .JPG , * .T IF o d e r * .B M P (G ro E e ca. 19 x 13 c m o d e r D in A 5).

F re m d sp ra c h lic h e B egriffe d u rc h K u rs iv d ru c k h e rv o rz u h e b e n (s ig n ifie r).

D e r T ex t so llte fo r tla u fe n d , d .h . o h n e S i lb e r tre n n u n g , u n d o h n e E in z u g e v e rfa ss t se in .

B itte n u r d as k o m p le tte D ru c k m a te r ia l ab g eb en .

Anmerkungen und ZitierrichtlinienA n m e rk u n g e n s in d g ru n d s a tz l ic h als F u E n o te n in F o rm v o n K u rz z ita te n in d as D o k u m e n t e in z u fu g e n .

E in a u s fu h r lic h e s a lp h a b e tisc h e s L ite ra tu rv e rz e ic h n is a m E n d e d es D o k u m e n ts e n th a lt alle w e se n tlic h e n b ib lio - g ra p h is c h e n A n g a b e n (s. u.).

Gliederung innerhalb der FuEnotenFolgende R eihenfo lge in n e rh a lb d e r K urzzitate is t g enere ll e inzu h alten : 1. A u to rn am e , 2. E rsch ein u n g sjah r, 3. S e iten ­zah len , 4. A bbildungsverw eis u n d 5. T afe ln u m m er m it A bbildungsziffer.

Bsp.:C h ild e 1926, 120-122.M ilo jč ić 1949, 267 f.; A bb . 8, 2; 14, 3. 5. 7.R e n fre w 1974, Taf. 4, 2-6 .N a u m a n n 1968, 12. 34; 50 -7 2 , A bb. 7, Taf. 19, 1. 7. 8; 20, 3. 4a-c.

B ei g le ich la u te n d e n K u rz z ita te n w ird a n d as E rsc h e in u n g s ja h r e in B u c h stab a n g eh a n g t.

Bsp.:L u n in g 1996a, 12-56; L u n in g 1996b, 45 f.

Interpunktion beim ZitierenK eine In te rp u n k tio n zw ischen B uch stab en u n d N u m m e rn (A u to ren n am e u n d Jahr: N au m an 1968;

A b b ild u n g u n d N u m m er: Abb. 7 Taf. 19).

D as K o m m a e rsch e in t n a ch d e m Jah r u n d zw ischen d e r A b b ild u n g sn u m m e r u n d E in ze ln b ild n u m m er.

Bsp.M ilojčić 1949, 267 f.; Abb. 8, 2.

N u m m e rie ru n g d e r E in ze ln b ild e rn in n e rh a lb e in e r A b b ild u n g w ird m it e in em P u n k t g e tren n t: Abb. 14, 3. 5. 7.

Z itie ren d e r E in zeln seiten w ird ebenso m it e in em P u n k t g e tren n t: N a u m an n 1968, 12.34.

283

S in d zw ei V e rfasse r b e te ilig t, w e rd e n d ie N a m e n im K u rz z ita t d e r F u E n o te d u rc h S c h ra g s tr ic h " / ” g e tre n n t. Bei m e h r als zw ei A u to re n w ird le d ig lic h d e r e r s tg e n a n n te A u to r a u fg e fu h r t u n d a u f d ie u b r ig e n m it "u. a.” v e rw iese n .

Bsp.:M a rin o v /Y o rd a n o v 1978, 60 -6 7 ; A g a p o v u .a . 1990, 48 f.

E in z e ln e Z ita te in n e rh a lb e in e r F u E n o te k o n n e n d u rc h d as S e m ik o lo n ";” g e tr e n n t w e rd en .

Bsp.:N e c h a e v 1992, 76; H a n c a r 1937, 251 .333 .

LiteraturverzeichnisBei M o n o g rap h ien K atalogen, Festsch riften u. a w ird d e r T itel vo lls tan d ig u n d o h n e A b k u rzu n g en au fgefuhrt. D er U n te rtite l, H erau sg eb er u n d V erlag is t ebenfalls m it au fzu fu h ren . Ist das B uch in n e rh a lb e in e r P u b lik a tio n sse rie erschie- n e n , is t de r S e rien tite l an zu g eb en sow ie d ie S erien - u n d B an d zah len . In K lam m ern steh t das E rsch e in u n g sjah r, dem z itie rten T ite l vo ran g este llt w ird .

Bsp.:M a r tin -K ilc h e r , S. 1976, D a s ro m is c h e G ra b e rfe ld v o n C o rra u x im B e rn e r Ju ra . B asler B e itrag e z u r U r- u n d F ru h - g e sc h ic h te 2, D e re n d in g e n 1976.

Z e its c h rif te n ti te l s in d g e n e re ll n ic h t a b z u k u rz e n . D ie Ja h rg a n g sz a h l w ird d a b e i in K o m m a ta e in g e sc h lo sse n .

Bsp.:A n th o n y , D. W. / B ro w n , D. R. 1991, T he O r ig in o f H o rs e b a c k R id in g , A n tiq u ity 65, 1991, 22 -38 .

In e in e m S a m m e lb a n d (F e s tsc h rif t, K o n g re ssb e r ic h t, K a ta lo g o.a.) e rs c h ie n e n e A rb e ite n w e rd e n m it d e sse n u n g e - k u rz te m T ite l z it ie r t . V or d e m T ite l d e s z it ie r te n A u fsa tze s s te h t ‘‘In :”. D e r d a r a u f fo lg en d e N a m e d es H e ra u sg e b e rs w ird d u rc h " (H rs g .)” o d e r " (e d .)” g e k e n n z e ic h n e t u n d s te h t v o r d e m T ite l d es S a m m elw erk es .

Bsp.:H e n r ic k so n , E. F. 1994, T he O u te r L im its : S e ttle m e n t a n d E c o n o m ic s tra te g ie s in th e C e n tra l Z a g ro s H ig h la n d s D u r in g th e U r u k E ra , In : S te in , G . / R o th m a n , M . S (ed .) , C h ie fd o m s a n d E a rly S ta tes in th e N e a r E as t, M o n o ­g ra p h s in w o r ld A rch aeo lo g y , M a d iso n 1994, 85-102 .

W e n n zw ei o d e r m e h re re A u to re n z it ie r t s in d w ird m it " / ” g e tre n n t.

Bsp.:A n th o n y , D. W. / B ro w n , D. R. 1991, T he O r ig in o f H o rs e b a c k R id in g , A n tiq u ity 65, 1991, 22 -38 .

B itte w e n d e n Sie s ic h b e i o ffen e n F ra g e n a n d ie R e d ak tio n .

284

Guidelines for the article preparation for Godišnjak CBI ANUBiH

Form of articleT ext ( in G e rm a n , E n g lish , S e rb ian , C ro a tia n , B o sn ia n ...) sh o u ld c o n ta in a c o m p re h e n s iv e s u m m a r y in fo re ig n lan g u a g e , w ith five k e y w o rd s , i llu s tra tio n s , re fe re n c e s a n d b ib lio g rap h y .

T ext sh o u ld b e g iv en in a d ig ita l fo rm a c c o m p a n ie d p r in te d v e rs io n fo rm a t b o th ”D in - A 4 ” w ith m a rg in s 2,5 c m each . You are k in d ly a sk e d to s e n d te x t in a M ic ro so ft W o rd P ro g ra m o r in C o re l W o rd P e rfec t. D o n o t in se r t p a g in g , h e a d e rs o r d iffe re n t k in d s o f te x t fo rm a tt in g . It is r e c o m m e n d e d th a t y o u use fo n ts: T im e s N e w R o m an , C o u r ie r o r A ria l, size 12 p t, a n d th e lin e sp a c in g 1,5. S p ec ia l c h a ra c te rs a n d sy m b o ls (Č ,č ,Ć ,ć ,Š ,š ,Ž ,ž e tc .) h av e to b e m a rk e d in a p r in t v e rs io n .

I l lu s tra t io n s sh o u ld b e p re p a re d a lso in a d ig ita l fo rm o r w ith a g o o d s c a n n in g q u a li ty - size cca. 19 x 13 c m or ”D in -B 5 ” fo rm a t. W e a c c e p t fo llo w in g fo rm a ts : *.gif, * .jpg, * .p sd , * .tif o r * .bm p.

F o re ig n e x p re ss io n s sh o u ld b e c ite d in ita lic

T ext s h o u ld n o t b e h y p h e n a te d .

Notes and citationsN o te s s h o u ld b e in fo rm o f fo o tn o te s as s h o r t q u o te s a c c o rd in g th e b ib lio g ra p h ic ru les .

D e ta il a lp h a b e tic lis t o f b ib lio g ra p h y i n th e e n d o f th e a rtic le sh o u ld c o n ta in all re le v a n t b ib lio g ra p h ic a l da ta .In te x t, fo o tn o te s a n d b ib lio g ra p h y in B o sn ia n a n d E n g lish , T ab les a re g iv en w ith a s h o r t Tab. (n o t T .), in G e rm a n te x t (Taf.). R o m a n n u m b e rs a re b a s ic a lly n o t in use , a ll n u m b e r in g is p r in c ip a l ly in A ra b ic n u m e ra ls .

Citation orderC ita t io n is re c o m m e n d e d b y th e fo llo w in g o rd e r: 1) N a m e o f a u th o r , 2) Year o f p u b lic a tio n 3) Page n u m b e r ,4) Q u o te d i l lu s tra tio n 5) Table n u m b e r w ith a n u m b e r o f i llu s tra tio n s .

E xam p le :C h ild e 1926, 120-122.M ilo jč ić 1949, 267 f.; F ig. 8, 2; 14, 3. 5. 7.R e n fre w 1974, Tab. 4, 2-6 .N a u m a n n 1968, 12. 34; 5 0 -7 2 Fig. 7, Tab. 19, 1. 7. 8; 20, 3. 4a-c.

C ita t io n o f th e sa m e a u th o r ’s a r tic le s p u b lis h e d in th e o n e y e a r h a s to h av e le t te r m a r k fo llo w in g th e y e a r o f p u b ­lic a tio n .

E xam p le :L u n in g 1996a, 12-56; L u n in g 1996b, 45 f.

W e k in d ly a sk y o u to s e n d o n ly th e c o m p le te d m a te ria l.

Punctuation marks in quotingIn fo llo w in g e x am p le s see w h e re th e p u n c tu a t io n m a rk s a re (b e tw e e n le tte r a n d n u m b e r c h a ra c te rs in q u o te th e re a re n o p u n c tu a t io n m a rk s , a u th o r /y e a r ; i l lu s t r a t io n /n u m b e r a n d p ic tu re n u m b e r ) .

E xam p le :N a u m a n n 1968, 12.34; 50 -7 2 , F ig. 7, Tab. 19, 1. 7. 8;

C o m m a c o m e s a fte r year, as b e tw e e n th e n u m b e r o f a s in g le p ic tu re o r th e n u m b e r o f th e i l lu s tra tio n in th a t p ic ­tu re (tab le):

E xam p le :M ilo jč ić 1949, 267f.; Sl. 8, 2; etc.

285

N u m b e rs o f i l lu s tra tio n s a re s e p a ra te d b y p e r io d s : Fig. 14, 3. 5. 7.

D iffe re n t p a g es q u o tin g s h o u ld a lso b e s e p a ra te d b y p e r io d m a rk : N a u m a n n 1968, 12.34.

I f th e re a re tw o a u th o rs th e ir n a m e s are s e p a ra te d b y s la sh lin e ”/ ”. In case o f m o re a u th o rs o n ly th e n a m e o f th e f irs t o n e is q u o te d a n d o th e r a re ju s t m e n t io n e d as ”e t al.”.

E xam p le :M a r in o v / Y o rd a n o v 1978, 60 -6 7 ; A g a p o v e t al. 1990, 48 f.

In d iv id u a l q u o ta t io n s in o n e fo o tn o te c a n b e s e p a ra te d b y se m ic o lo n ”;”.

E xam p le :N e h a e v 1992, 76; H a n c a r 1937, 251 , 333.

BibliographyM o n o g ra p h s , c a ta lo g u e s , p ro c e e d in g s a n d o th e r sp e c ia l p u b lic a tio n s a re g iv e n w ith w h o le t itle w i th o u t a b b re v ia ­t io n . S u b title s , e d ito r a n d p u b lis h e r sh o u ld a lso b e in c lu d e d . I f th e b o o k is p u b lis h e d in a se r ia l p u b lic a tio n , se ria l n u m b e r a n d n u m b e r o f th e v o lu m e sh o u ld b e in tr o d u c e d as w ell. A y e a r o f p u b lic a tio n s h o u ld b e g iv en b e tw e e n th e n a m e o f th e a u th o r a n d th e t itle o f th e q u o te d a rtic le o r th e b o o k , th e re . N u m b e r o f th e v o lu m e sh o u ld b e r ig h t a fte r th e title .

E xam p le :M a r tin -K ilc h e r , S. 1976, D a s ro m is c h e G ra b e rfe ld v o n C o rra u x im B e rn e r Ju ra . B asler B e itrag e z u r U r- u n d F ru h - g e sc h ic h te 2, D e re n d in g e n 1976.

P r in c ip a lly t itle o f th e jo u r n a l s h o u ld n o t b e re d u c e d . Year o f p u b lic a tio n s h o u ld b e g iv e n l b e tw e e n th e n u m b e r o f th e jo u r n a l ’s v o lu m e a n d p ag e n u m b e rs , s e p a ra te d b y c o m m a .

E xam p le :A n th o n y , D. W. / B ro w n , D. R. 1991, T he O r ig in o f H o rs e b a c k R id in g , A n tiq u ity 65, 1991, 22 -38 .

In case o f a p ro c e e d in g s (c o m m e m o ra tiv e v o lu m e , c o n g ress a rtic le s , c a ta lo g u e ) , w h o le t itle sh o u ld b e g iv en , w i­th o u t a b b re v ia tio n . It sh o u ld b e in tr o d u c e d ”in ” b e fo re th e t itle o f q u o te d P ro c e e d in g s . N a m e o f th e e d ito r th a t fo llo w s sh o u ld b e a lso s e p a ra te d w ith ”ed.”, a n d g iv en b e fo re th e t itle o f th e P ro c e ed in g s .

E xam p le :H e n r ic k so n , E. F. 1994, T he O u te r L im its : S e ttle m e n t a n d E c o n o m ic s tra te g ie s in th e C e n tra l Z a g ro s H ig h la n d s d u r in g th e U r u k E ra . In: S te in , G . / R o th m a n , M . S. (ed .) , C h ie fd o m s a n d E a rly S ta tes in th e N e a r E as t, M o n o ­g ra p h s in w o r ld A rch aeo lo g y , M a d iso n 1994, 85-102 .

In a case o f tw o o r m o re a u th o rs , th e ir n a m e s a re s e p a ra te d w ith ”/ ”:

A n th o n y , D. W. / B ro w n , D. R. 1991, T he O r ig in o f H o rs e b a c k R id in g , A n tiq u ity 65, 1991, 22 -38 .

F o r a n y f u r th e r q u e s t io n s p lea se c o n ta c t th e e d ito r ia l b o a rd .

286

G o d iš n ja k iz laz i o d 1957. g o d in e . P rv a (I) i d ru g a sv esk a (II-1 9 6 1 ) š ta m p a n e su u iz d a n ju B a lk a n o lo šk o g in s t i tu ta N a u č n o g d ru š tv a B iH , a o d 1965. ( I I I /1 ) izd a v ač č a so p isa je C e n ta r za b a lk a n o lo šk a isp itiv a n ja

A N U B iH . P o č e v o d sveske X X X IX /3 7 n u m e ra c ija je sv e d e n a n a p rv u c ifru k o ja se iz ra ža v a a ra p sk im b ro jem . O b ja v lje n i ra d o v i s u v re d n o v a n i o d s tra n e m e đ u n a r o d n e re d a k c ije i re c e n z e n a ta .

D a s J a h rb u c h e rs c h e in t se it d e m Jah r 1957. D e r e rs te (I) u n d zw eite B a n d (II-1 9 6 1 ) w u rd e n in d e m B a lk a n o lo g is c h e n In s t i tu t d e r w is se n sc h a f tl ic h e n G e se llsch a ft B -H h e ra u sg e g e b e n . Seit B a n d III /1 , 1965

e rs c h e in t d ie Z e its c h rif t im Z e n t r u m fu r B a lk a n fo rsc h u n g e n d e r A W K B -H .A b B an d X X X IX /37 w ird d ie N u m m e r ie ru n g a u f d ie erste , fo lg lich a rab isch a u sg e d ru c k te r Z ah l, zu ru ck g ezo g en .

D ie v e ro ffe n tlic h te n A r tik e l w u rd e n v o n d e r in te rn a t io n a le n R e d a k tio n u n d R e z e n se n te n b e g u ta c h te t.

* * *

N a s lo v n a s t r a n a / T ite lb la tt D ž e v a d H o z o

Ilu s tra c ija n a n a s lo v n o j s t r a n i / I l lu s tra t io n a m T ite lb la tt B aba, B itu n je , H e rce g o v in a , u re z a n i c r te ž sa s re d n jo v je k o v n o g s te ć k a / B aba, B itu n je , H e rze g o w in a , e in g e r itz te s

M o tiv a m m itte la lte r l ic h e n G ra b s te in (S tećak)

A d re sa re d a k c ije / R e d a k tio n sa d re sse c b i-a n u b ih @ a n u b ih .b a

W eb izd a n je / W eb -A u sg ab e w w w .a n u b ih .b a /g o d is n ja k

S e k re ta r ic a re d a k c ije / S e k re ta r in d e r R e d a k tio n M elisa F o rić

L e k tu ra / L e k to r in Z e n a id a K arav d ić

P re v o d n a en g le sk i je z ik / U b e rs e tz u n g a u f E n g lisch M elisa F o rić

T eh n ičk a u re d n ic a / T ec h n isch e R e d a k te u r in R u ž ica R io ro v ić

D T P N a rc is P o z d e ra c

T ira ž / A uflage 500

Š ta m p a / D ru c k D o b ra k n jig a , Sara jevo

Č a so p is je in d e k s ir a n u / Z e i ts c h r if t v e rz e ic h n e t in C .E .E .O .L . (C e n tra l E a s te rn E u ro p e a n O n lin e L ib ra ry )

E b sco P u b lish in g U lr ic h P e rio d ic a ls

Z E N O N D A I (Jo u rn a ls D a ta b a se o f G e rm a n A rc h a e o lo g ic a l In s titu te )C ro ss R e f