ROCZNIKI GLEBOZNAW CZE TOM LXII N R 4 WARSZAWA 2011: 7 - 1 5

STANISŁAW BROŻEK

GLEBY I SIEDLISKA LEŚNE NIZIN I WYŻYN POLSKI - UJĘCIE KLASYCZNE I NUMERYCZNE

SOILS AND FOREST SITES OF LOWLANDS AND UPLANDS IN POLAND - CLASSICAL AND NUMERICAL

APPROACHKatedra Gleboznawstwa Leśnego, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie

Abstract: The paper is an introduction to a series of articles presenting soils in forest plant communities located in the nature reserves from the uplands and lowlands of Poland. Selected soil features and their role in the development of the tree species composition of forest communities are discussed. The essence of numerical methods in soil evaluation with reference to the classical methods of their characteristics are presented synthetically. The paper also presents the possibility' of using numerical methods to distingu­ish the trophic variants of soil subtypes, their characteristics and comparison o f pedons between each other and the classification of forest sites.

Słowa kluczowe: gleby leśne, glebowy indeks troficzny, klasyfikacja siedlisk leśnych.

Key words: forest soils, trophic soil index, forest sites classification.

WPROWADZENIE

Prezentowana praca zawiera informacje naświetlające problematykę gleb i siedlisk w lasach w serii artykułów zamieszczonych w dalszej części niniejszego numeru Roczników Gleboznawczych.

Zasadniczym elementem siedliska jest gleba, która tworzy i różnicuje warunki życia drzew. Gleba powstawała przez tysiąclecia. Była poddawana wpływowi zróżnicowanych warunków klimatycznych, geologicznych, hydrologicznych, morfologicznych i przy współudziale roślinności. Dzisiejsza różnorodność gleb jest więc wypadkową długotrwałego oddziaływania wszystkich tych elementów na trwale w nich zapisanych i zróżnicowanych w czasie i przestrzeni.Relacje zachodzące pomiędzy glebami i roślinnością w lasach były od lat i sąprzedmiotem wielu badań [Adamczyk i in. 1973; Adamczyk, Zarzycki 1963; Prusinkiewicz, Kowalkowski 1964; Jaworski 1995; Kawałko, Kaszubkiewicz 2008; Chojnicki, Piotrowska 2010; Konecka-Betley i in. 1994; Sewemiak 2008]. Dotyczą one głównie poszukiwań związków typów i podtypów gleb z typami roślinności naturalnej i typami siedlisk.

8_ S. Brożek

Gleby leśne są efektem wieloletniego funkcjonowania ich wzajemnej relacji z drzewostanem. Do gleby systematycznie dociera materia organiczna, której specyfika i tempo rozkładu zależy od gatunków drzew. Produkty rozkładu, również zróżnicowane w zależności od charakteru drzewostanu oddziałują na glebę w sposób naturalny, kiedy zostaną wprowadzane w glebę i uczestniczą w tworzeniu charakterystycznych elementów jej morfologii. Najłatwiej dostrzegalnym efektem oddziaływania lasu na gleby sąróżnorodne typy próchnic leśnych. Powstają one w wyniku wielopokoleniowego oddziaływania roślinności drzewiastej dostarczającej glebie materii organicznej o bardzo zmiennej podatności na rozkład. Materia organiczna i produkty7 jej rozkładu powodują zakwaszanie gleby, ługowanie pierwiastków, dostarczanie składników pokarmowych i modyfikację właściwości sorpcyjnych. Z kolei oddziaływanie gleby na roślinność najlepiej jest widoczne w charakterysty cznym składzie gatunkowym naturalnego zbiorowiska leśnego związanego z właściwościami danego płatu gleby Dostrzeganie tych relacji to ważny element gospodarki leśnej opartej na podstawach przyrodniczych.

Prawidłowe rozeznanie siedlisk jest podstawą projektowania poprawnego składu gatunkowego drzewostanu. Jest to jedna z najważniejszych czynności współczesnego leśnictwa. Ustalenie składu gatunkowego drzewostanu, dobrze dobranego do możliwości gleby, tworzy podstawy trwałego życia lasu. Las trwały to pożytek dla kraju i środowiska przyrodniczego. Człowiek wielokrotnie był świadkiem wielkich klęsk lasów. Przykładowo można tu wymienić obecne zamieranie świerka w Beskidach, a wcześniej w Karkonoszach. Jedną z przyczyn tak masowego wymierania świerka był i jest zbyt duży jego udział w drzewostanach. Oskalpowane z lasów stoki Beskidów są krzyczącym sygnałem o poszanowanie praw przyrody w działaniach gospodarczych.

Istotą systemu klasyfikacji i kartowania siedliskowego obszarów leśnych jest inwentaryzacja gleb. W powszechnym niemal poglądzie leśników gleba to najmniej zmieniony, najbardziej stabilny kompleks wskaźnikowy, który może być wykorzystany do diagnozy siedliska w każdym przypadku, nawet tam gdzie brak drzewostanu i typowo wykształconej roślinności dna lasu [Szymański 1986].

Siedlisko jest definiowane jako zespół względnie trwałych czynników klimatycznych, topograficznych, wodnych i glebowych stwarzaj ących warunki dla życia lasu. Jest to kompleks talach warunków zewnętrznych Jak: klimat, gleba, morfologia terenu, w których funkcjonuje dana fito- i zoocenoza [Prusinkiewicz 1994]. Jedna z pierwszych definicji siedliska określa go jako zbiorowe pojęcie warunków klimatycznych i odżywczych, rozstrzygających o bycie rośliny i granicach jej naturalnego zasięgu: położenie geograficzne z wzniesieniem nad poziom morza, podłoże geologiczne, warunki klimatyczne, rzeźba terenu, obieg wody, głębokość gleby, struktura gleby, zawartość próchnicy i jej jakość w glebie, stan procesów humifikacji, roślinność runa, bonitacja drzewostanu, typ gleby [Suchecki 1935]. Inne opracowania podają bardziej syntetyczną definicję siedliska, obejmując tym pojęciem warunki klimatyczne i glebowe biocenozy [Mała encyklopedia leśna 1980] lub dodając zespół abiotycznych warunków panujących w określonym miejscu ziemi, wpływających na produkcję masy organicznej przez świat ożywiony [Czarnowski 1978].

Wyżej przytoczone definicje siedliska dobrze odpowiadają dużym obszarom, gdzie zmienność klimatu wraz z warunkami glebowymi decyduje o życiu drzew, np. terenowi całej Polski lub większemu. Natomiast dla małego obszaru, jakim jest kompleks leśny lub obszar nadleśnictwa, szczególnie w terenach nizinnych, powyższe definicje nie uwypuklają roli gleby - najistotniejszego elementu środowiska geograficznego określającego typ siedliska, czyli warunki życia drzew w lesie. Dla obszaru wielkości nadleśnictwa czynnik morfologiczno-geologiczno-glebowy decyduje o zmienności warunków życia drzew, a

Gleby i siedliska leśne nizin i wyżyn Polski - ujęcie klasyczne i numeryczne 9

klimat tylko wyjątkowo jest elementem różnicującym te warunki. Klimat jako czynnik siedliska wyznacza granice zasięgu drzew leśnych, a gleba tworzy mozaikę ich rozmieszczenia w granicach zasięgu [Sikorska 2006a,b]. Widać to dobrze w jednym większym kompleksie leśnym, gdzie w podobnych warunkach klimatycznych może występować w bezpośrednim sąsiedztwie kilka różnych siedlisk leśnych, często o skrajnie różnych właściwościach - suche obok bagiennych, bory blisko lasów [Mirek i in. 2005]. Analiza wielu operatów glebowo-siedliskowych (siedliskowych) nadleśnictw potwierdza te zależności.

Gleba, a nie klimat, jest więc w odniesieniu do nadleśnictwa, położonego na terenach nizinnych i wyżynnych elementem różnicującym i wyróżniającym typ siedliska. Stąd też nie tylko w niniejszej pracy i kolejnych opracowaniach w niniejszym zeszycie Roczników, ale także w praktyce gospodarstwa leśnego, analiza cech glebowych w klasyfikacji siedlisk zajmuje miejsce pierwszoplanowa. Drugim elementem siedliska wskazującym na jego możliwości są rośliny, a głównie gatunki drzew i ich bonitacja. Mimo bardzo dużego dorobku fitosocjologii, metody tej dyscypliny nie znalazły praktycznego zastosowania w diagnostyce i systematyce siedlisk leśnych, co wynika z nieuwzględnienia informacji o jakości i wydajności drzewostanów. Ponadto w zniekształconych przez człowieka lasach roślinność runa nie oddaje potencjalnych możliwości gleb. Roślinność runa oddaje możliwości powierzchniowych poziomów gleb nie uwzględniając ich głębszych warstw, które są dostępne dla korzeni drzew [Sikorska, Lasota 2007]. Uzupełnienie więc wskaźnikowej funkcji roślin o właściwości gleb jest koniecznością.

KLASYCZNE METODY DIAGNOZOWANIA GLEB I SIEDLISK LEŚNYCH

Poprawa gospodarki leśnej była i jest związana z poprawą stosowania wyników prac siedliskowych w działaniach hodowlanych. Diagnozowanie siedlisk od zawsze wiązano z glebami. Pionierskie prace w tym zakresie wykonywano dla wybranych kompleksów leśnych już początkiem ubiegłego stulecia [Romanow' 1929, cyt. za Szymańskim 1986]. Klasyfikacja siedlisk po drugiej wojnie światowej rozwijała się szybko. Fundamenty klasyfikacji wraz z priorytetowym pojmowaniem roli gleb stworzyli Chodzicki [1947] i Aleksandrowicz [1972]. Pionierskie prace wykonał Chodzicki [1947] tworząc fundamenty współczesnej klasyfikacji siedlisk z podstawową funkcją gleb w zakresie kształtowania warunków życia drzew ujętą w formy siedliskowe. Autor ten uszeregował formy siedliskowa według zasobności i wilgotności typów gleb w siedmiu grupach. Od najuboższych popiołoziemów, przez bielice i buroziemy do czamoziemów. Idea szukania relacji między typem gleby a typem siedliska i roślinności naturalnej funkcjonowała i była dopracowywana przez całe dziesięciolecia [Klasyfikacja gleb leśnych 1948, 1969, 1973, 2000, Systematyka gleb Polski 1989]. Zapoczątkowany przez Chodzickiego kierunek jest podstawą funkcjonującej do dziś metody kartowania siedlisk leśnych w Polsce [Mąkosa i in. 1994].

Wraz z postępem w metodyce prac laboratoryjnych, a zwłaszcza po pojawieniu się sprawnej i wydajnej aparatury zaistniała możliwość wprowadzenia do klasyfikacji siedlisk nie tylko jednostek klasyfikacji gleb jak typy i podtypy, ale również ich właściwości [Adamczyk i in. 1973; Adamczyk, Zarzycki 1963; Baran 1996; Borowiec 1961, 1963; Prusinkiewicz, Kowalkowski 1964; Konecka-Betley i in. 1994; Brożek i in. 2007; Nicią, Niemyska-Łukaszuk 2008; Sammel i in. 2008].

10 S. Brożek

Stosowana w Polsce od około 50 lat metoda wyróżniania i inwentaryzacji siedlisk leśnych podlega obecnie dostosowaniu do współczesnych osiągnięć gleboznawstwa i do obecnych potrzeb leśnictwa. Główny kierunek modyfikacji tej metody diagnozy siedlisk zmierza do czytelnego i mocniejszego wykorzystania właściwości gleb [Brożek 2007 a, b]. Udział gleb w obowiązującej metodzie diagnozowania i klasyfikacji siedlisk leśnych jest niejasny [Kowalkowski 1999] i mało obiektywny, a tym samym nie oddaje ich znaczenia w życiu drzew [Jaworski 1995].

PRÓBY NUMERYCZNEGO PODEJŚCIA DO DIAGNOZOWANIA GLEB I SIEDLISK W LASACH

Klasyczne podejście do gleb oparte na typach, podtypach, rodzajach i właściwościach daje ogromną liczbę danych, głównie analitycznych, które są trudne do interpretacji w utylitarnym ich wykorzystaniu. W ostatnich latach pojawiają się próby numerycznych waloryzacji gleb, które sprowadzają dużą liczbę danych do prostych indeksów reprezentujących ich liczne właściwości [Andrews i in. 2003]. To właśnie podejście, czyli zastosowanie numerycznej klasyfikacji analitycznych danych glebowych do szukania związku z zespołami roślinnymi jest metodą zastosowaną w badaniach, do których niniejszy artykuł jest wprowadzeniem [Zwydak i in. 2011; Lasota i in. 2011a, b, c; Wanic i in. 2011].

Każdy profil glebowy może być charakteryzowany kilkoma, kilkunastoma lub jeszcze większą liczbą właściwości, w tym także tych mających przeciwstawny wpływ na rośliny. Jak zatem podsumować kilkanaście właściwości w kilku poziomach w jednym profilu i stwierdzić, że są one korzystniejsze dla życia drzew w porównaniu z właściwościami drugiego profilu? Podejmowane próby są najczęściej wiązane z numerycznymi metodami oceny gleby i koncepcją „soil quality” definiowanej jako zdolność gleb do wypełniania danej funkcji w ekosystemie [Karlen et al. 1997]. Zapoczątkowano ją dla gleb uprawnych, ale od kilku lat równolegle zastosowano również na terenach leśnych [Schoenholtz et al. 2000; Page-Dumroese et al. 2000; Brożek 2001; Woolery et al. 2002]. Monitorowanie gleb różnie użytkowanych za pomocą wskaźników znajduje coraz szersze zastosowanie w Europie [Winwarter 2005; Huber 2005]. Koncepcja „soil quality” powinna być wyrażana liczbowo w formie indeksu, co czyni ją pojęciem czytelnym i sprawdzalnym.

Koncepcja ta powstała z potrzeby znalezienia narzędzi do kontroli stanu gleby intensywnie użytkowanej w celu wypracowania takich systemów gospodarowania, które zapewniłyby jej trwałe funkcjonowanie. Polega na wyznaczaniu zestawu właściwości gleb dopasowanych do danej funkcji gleby w ekosystemie. Koncepcja „soil quality” gleb uprawnych obejmuje w głównym zakresie kontrolę ich stanu metodą „powtórzenia oznaczeń w czasie”. W niniejszych badaniach zastosowano ten model w innym ujęciu to jest „powtórzenia oznaczeń w przestrzeni”. Powtarzanie pomiarów w przestrzeni w tym samym czasie pozwala określić różnorodność glebową na testowanym obszarze. „Soil quality” jest reprezentowana indeksem, który liczbowo wyraża ilościowe właściwości gleb. Metodyczne podejście do indeksu oparto na czterokrokowym modelu (rys. 1) [Karlen et al. 2003; Brożek 2007b; Brożek i in. 2008].

Krok pierwszy to wyznaczenie właściwości gleb, które pokażą ich różnorodność w przestrzeni, a perspektywicznie zmienność w czasie. Dla pokazania zmian w czasie (monitoring) preferuje się dobierać łatwo zmienne cechy glebowe, a dla wykazania różnorodności gleb w przestrzeni (klasyfikacja) proponuje się zarówno łatwo, jak też i trudno zmienne cechy glebowe. W związku z możliwością praktycznego wykorzystania wyników badań preferuje się możliwie małą liczbę cech dobrze oddających zmienność gleb.

Gleby i siedliska leśne nizin i wyżyn Polski - ujęcie klasyczne i numeryczne 11

RYSUNEK 1. Koncepcja liczbowych indeksów glebowych i ich zastosowanie w leśnictwie [Brożek 2007 b, zmodyfikowany].FIGURE 1. Soil quality numerical indices concept and their application in forestry [Brożek 2007b,

modified]

11 S. Brożek

Krok drugi to transformacja wyznaczonych właściwości gleby wyrażonych w różnych jednostkach na liczby niemianowane zwane wskaźnikami. Ten etap może być realizowany według założonej funkcji prostoliniowej lub krzywoliniowej. Często stosowany jest jeden z trzech sposobów: (1) „więcej danego składnika w glebie oznacza korzystniejsze warunki dla rośliny, (2) mniej składnika - korzystniejsze warunki lub (3) rozkład zbliżony do normalnego, czyli początkowo więcej znaczy korzystniej, osiągnięcie optimum i dalszy przyrost znaczy to samo lub gorzej” (rys. 1).

Krok trzeci to obliczenie indeksu liczbowego na podstawie wytypowanych wskaźników reprezentujących dany profil gleby. Wyrażany liczbą indeks ujmuje kilka cech w kilku poziomach genetycznych danej gleby.

Krok czwarty to praktyczne zastosowanie obliczonego indeksu na wielu polach waloryzacji gleb i diagnozowania siedlisk leśnych, a także w wykazywaniu zmian zachodzących w glebach w czasie (rys.l).

BADANIA WŁASNE

Pierwsze zastosowanie indeksu jakości gleb leśnych zaproponowano po opracowaniu Indeksu Troficznego Gleb Leśnych - ITGL. Wartość indeksu ITGL dla większości typów gleb przedstawiono w Atlasie gleb leśnych Polski [Brożek, Zwydak 2003]. Obliczając ITGL wykorzystano następujące właściwości gleby: procentowy udział frakcji pyłu ( 0 0,1-0,02 mm) i części spławialnych (0 < 0,02 mm), odczyn, sumę zasad wymiennych, stopień rozkładu materii organicznej oraz zawartość części szkieletowych. Właściwości gleb wyrażone w różnych jednostkach były przekształcane na liczby niemianowane w zakresie od 1 do 10, a tylko zawrartość szkieletu w zakresie od 0 do 5. Na podstawie tak wyrażonych i zsumowanych w poziomach genetycznych właściwości, liczono średnie ważone dla całych profili [Brożek 2001]. Stwierdzono, że zmienność ITGL w glebach leśnych Polski waha się w granicach 6,0-43,0 [Brożek, Zwydak 2003]. ITGL wykorzystano też do oceny wy konanych wcześniej metodami klasycznymi diagnoz siedlisk w „Operatach glebowo-siedliskowych” nadleśnictw. Pozwoliło to ujawnić wiele sprzeczności w ocenie gleby na potrzeby diagnozy siedlisk [Brożek 2007b]. Wykonano również próby zastosowania ITGL do wykazania naturalnych i antropogenicznych zmian w glebie [Świercz 2005].

Dalsze rozwinięcie prac nad ITGL objęło przeliczenie wszystkich ujętych właściwości gleb na jej objętość. Objętościowo wyrażone właściwości transformowano na liczby niemianowane i zsumowane w profilu nazwano Siedliskowym Indeksem Glebowym - SIG [Brożek i in. 2006]. SIG został także użyty do wyznaczania jednostek klasyfikacji gleb niższych od podtypu - odmiany podtypu gleby [Brożek i in. 2008]. W badaniach tych na podstawie wartości SIG oraz z wykorzystaniem wskaźnikowej funkcji składów gatunkowych roślinności runa i drzewostanu, a także jego cech taksacyjnych, zaproponowano nowy sposób obliczania wskaźników dystroficznych, oligotroficznych, mezotroficznych i eutroficznych odmian podtypów gleb [Brożek i in. 201 lb]. Badania te prowadzono na najuboższych glebach leśnych - bielicowych i rdzawych, ale metodę tę można zastosować do pozostałych typów gleb.

Badania, prezentowane w kolejnych trzynastu pracach tego cyklu, zawartych w niniejszym numerze Roczników Gleboznawczych, dotyczą zróżnicowania gleb pod najczęściej występującymi zespołami roślinności leśnej na nizinach i wyżynach Polski [Zwydak i in. 2011; Lasota i in. 2011 a, b, c; Wanic i in. 2011]. Prace te równocześnie są

Gleby i siedliska leśne nizin i wyżyn Polski - ujęcie klasyczne i numeryczne 13

próbą zastosowania numerycznej waloryzacji gleb do oceny ich różnorodności. Podstawy metodyczne numerycznego podejścia do oceny gleb oparto na wcześniej opracowanych liczbowych indeksach jakości gleb ITGL i SIG [Brożek i in. 2011a]. Badania prowadzono w terenach zbliżonych do naturalnych, najmniej zmienionych przez człowieka, czyli w rezerwatach i wybranych fragmentach parków narodowych. Powierzchnie badawcze zawsze lokowano w płatach roślinności o wyraźnych cechach określonego zespołu roślinności leśnej. Ważnym elementem metodycznym tych prac są próby znalezienia właściwości gleb rozdzielających duże ich zbiory na grupy o zróżnicowanej żyzności . Prezentowane tu prace są dopełnieniem prowadzonych od wielu lat badań autorów niniejszych prac Roczników na terenie lasów gospodarczych całej Polski. Siedliskowy7 Indeks Glebowy’ (SIG) powstał na podstawie tych badań na wzorcowych powierzchniach typologicznych [Brożek i in. 2008]. Powierzchnie te, których liczba przekroczyła 500, to wy selekcjonowane fragmenty lasów gospodarczych z drzewostanami w wieku bliskim 100 lat, o pełnym zwarciu, gdzie diagnozy siedliska według runa, według drzewostanu i według gleby były zgodne. Po zakończeniu tego etapu kontynuowano badania w lasach chronionych, w rezerwatach przyrody i wybranych fragmentach parków narodowych we współpracy z fitosocjologiem. Badania przeprowadzono na reprezentatywnej liczbie 225 powierzchni, preferując zespoły leśne ważne dla gospodarki. Badania w lasach chronionych, uznanych za zbliżone do naturalnych, mają duże znaczenie poznawcze. Pozwoliły one porównać wyniki z lasów gospodarczych z chronionymi, co w związku z planem wdrażania rozwiązań do kartografii siedlisk w leśnych pracach urządzeniowych ma duże znaczenie zarówno teoretyczne, jak i praktyczne. Przyszłe wdrożenie wyników do praktyki kartowania siedlisk udoskonali kształtowanie leśnej szaty roślinnej, bo będzie oparte na bardziej obiektywnej, ściślejszej ocenie gleb.

Przybliżenie poglądów badawczych, glebowej i fitosocjologicznej oceny siedlisk oraz sprawdzenie terenowe wypracowanej metodyki i jej efektów wraz z oceną możliwości ich praktycznego wykorzystania, prezentowane są w kolejno umieszczonych pracach. Wszystkie poświęcone są glebom leśnych rezerwatów przyrody w nawiązaniu do roślinności porastającej te gleby. Opisane relacje powinny być traktowane jako wzorce przy ustalaniu składów gatunkowych w odnawianych lasach gospodarczych.

PODZIĘKOWANIANiniejsza praca powstała dzięki wsparciu udzielonemu przez Norwegię poprzez

dofinansowanie ze środków Norweskiego Mechanizmu Finansowego - nr projektu PNRF- 68-A1/1/07. Autor pracy dziękuje Polsko-Norweskiemu Funduszowi Badań Naukowych i Uniwersytetowi Rolniczemu w Krakowie za sfinansowanie badań, oraz administracyjną obsługę projektu.

LITERATURAADAM CZYK B„ MACIASZEK W., JANUSZEK K. 1973: Gleby gromady Szymbark i ich wartość użytkowa.

D okum . geograf. 1973, 1: 15-68.ADAM CZYK B., ZARZYCKI K. 1963: Gleby bieszczadzkich zbiorowisk leśnych. Acta Agr. et. Silv. Ser. Silv.

3: 133-175 .A LEKSANDROW ICZ B.W. 1976: Typologiczna analiza lasu. PW N, W arszawa - Kraków: 93 ss.ANDREW S S.S., FLORA C.B., M ITCHELL J.P., KARLEN D.L. 2003: Grower's perceptions and acceptance

o f soil quality indices. G eoderma 114: 187-213.BARAN S. 1996: Zróżnicowanie w arunków siedliskowych w Nadleśnictwie Wisła. Sylwan 7: 77-92.

14 S. Brożek

BO R O W IEC S. 1961: Zw iązki pom iędzy w łaściw ościam i gleb, a typam i siedliskow ym i i florystycznym i wpołudniowej części Puszczy Goleniowskiej. Zesz. N auk WSR Szczecin 5: 129-153.

B O R O W IEC S. 1963: G leby w zespołach bukow ych Puszczy Bukowej pod Szczecinem. Zesz. Szcz. Tow.N aukow ego. Wydział N auk Przyrodniczo-Rolniczych. 17, 3: 5-60.

BROŻEK S. 2001: Indeks trofizmu gleb leśnych. A cta Agr. et Silv. Ser. S i l v 39: 17-33.BROŻEK S., ZW YDAK M. 2003: Atlas gleb leśnych Polski. CILP Warszawa: 476 ss.B R O ŻEK S., ZW Y D A K M „ LA SO TA J„ W ANIC T., G RU BA P. 2006: M etodyka liczbowej w aloryzacji

siedlisk leśnych nizinnych i wyżynnych - k lucz do oznaczania jednostek. M aszynopis. K atedra G lebo­znawstwa Leśnego UR Kraków.

BROŻEK S. 2007a: Klasyfikacja siedlisk leśnych - uwagi w sprawie miejsca gleb w zasadach diagnozowania. Sylwan 61, 2: 19-25.

BROŻEK S. 2007b: Liczbowa wycena , jakości” gleb - narzędzie w diagnozowaniu siedlisk leśnych. Sylwan 61, 2: 3 5 -4 2 .

B R O ŻEK S., ZW Y D A K M., LASOTA J. 2007. G leby borów sosnow ych św ieżych L eucobryo-P inetum i Peucedano-Pinetum na obszarze N iżu Polski. Rocz. G lebozn. 58, 3/4: 43-51.

BROŻEK S., ZW YDAK M., LASOTA J. 2008: Liczbowy indeks troficznych odmian podtypów gleb bielico- wych i rdzawych. Rocz. Glebozn. 59, 1: 7-17.

BR O ŻEK S., ZW Y D A K M., LASOTA J., R Ó ŻA Ń SK I W. 201 la : Założenia m etodyczne badań zw iązków pomiędzy glebą a zespołam i roślinnym i w lasach. Rocz. Glebozn. 62, 4: 16-38

B R O ŻEK S., ZW Y D A K M., PACANOW SKI P. 201 lb : O dm iany troficzne podtypów gleb jak o jednostk i niższego rzędu w systematyce gleb w lasach. Rocz. Glebozn. 62, 4: 132-140.

CIIODZICKI E. 1947: Krainy, dzielnice i obwody leśno-fizjograficzne południowo-zachodniej Polski. Sylwan 41: 51.

CHO JNICKI J., PIO TRO W SKA J. 2010: W łaściwości morfologiczne i fizykochemiczne gleb rezerwatu „Ry- bitew ” Kam pinoskiego Parku Narodowego. Rocz. Glebozn. 61, 2, 21-28.

CZARNOW SKI M.S. 1978: Zarys ekologii roślin lądowych. PWN Warszawa:IIUBER S. 2005: The Austrian soil indicator set and its development. Mitt. Ósterr. Bodenkundl. Ges.73: 13-

19.JAW ORSKI A. 1995: C harakterystyka hodowlana drzew leśnych. Gutenberg, Kraków.KARLEN D„ L., MAUSBACII J., DORAN J.W., CLINE R.G., HARRIS R.F.R., SCHUMAN G.E. 1997: Soil

quality: a concept, definition, and fram ew ork for evaluation. Soil Sci. Soc. Am. J. 61: 4-10.KARLEN D. L., DITZLER C.A., ANDREWS S.S. 2003: Soil quality: why and how? Geoderma 114: 145-156.KAWAŁKO, D., KASZUBKIEW ICZ, J. 2008: W łaściwości gleb wybranych siedlisk leśnych na terenie Parku

K rajobrazow ego D olina Jezierzycy. Rocz. G lebozn. 59, 3/4: 115-121.KLASYFIKACJA GLEB LEŚNYCH. 1948: Praca zbiorowa. PTG, Wydanie I. Warszawa: 97 ss.KLASYFIKACJA GLEB LEŚNYCH 1969: Praca zbiorowa (II Opracowanie). Komisja Genezy, Klasyfikacji i

Kartografii Gleb, Zespół Gleb Leśnych PTG. Warszawa.KLASYFIKACJA GLEB LEŚNYCH 1973: Praca zbiorowa. Wydanie II. PTG. Warszawa: 94 ss.KLASYFIKACJA GLEB LEŚNYCH POLSKI 2000: Praca zbiorowa. CILP. Warszawa: 133 ss.KONECKA-BETLEY K., CZĘPIŃSKA-KAM IŃSKA D., JANOW SKA E. 1994: W łaściwości fizykochemicz­

ne i chemiczne gleb w Kampinoskim Parku Narodowym (stan na 1991). Prognozowanie przemian w łaści­w ości chem icznych gleb K am pinoskiego Parku N arodow ego na tle innych kom ponentów środow iska przyrodniczego, (red.) K. Konecka-Betley, Fundacja „Rozwój SGGW ”, Warszawa: 17-70.

KOW ALKOW SKI, A. 1999: Rola gleboznawstwa i geologii w typologicznej analizie lasu. Sylwan 10: 95-117.LASOTA J., ZW YDAK M., WANIC T., BROŻEK S. 201 la : Różnorodność gleb zespołów borów mieszanych.

Rocz. Glebozn. 62, 4: 54-72.LASOTA J., BROŻEK S., ZW YDAK M., WANIC T. 2011b: Różnorodność gleb acydofilnych lasów liścia­

stych, świetlistej dąbrowy subkontynentalnej oraz ubogich postaci grądów. Rocz. Glebozn. 62, 4: 73-92.LASOTA J., BRO ŻEK S., ZW YDAK M., WANIC T. 201 lc : Różnorodność gleb żyznych buczyn i grądów.

Rocz. G lebozn. 62, 4: 93-108 .M AŁA ENCY K LO PED IA LEŚNA 1980: Praca zbiorowa. PTL-PW N.M IREK Z., N IK EL A., PAUL W., W ILK Ł. (red.) 2005: Ostoje roślinne w Polsce. Instytut Botaniki im. W.

Szafera PAN, Kraków.M ĄKOSA K., DZIERZBICKI J., GROMADZKI A., KLICZKOW SKA A., KRZYŻANOW SKI A 1994: Zasady

kartow ania siedlisk leśnych. Wyd. IBL, Warszawa.N IC IĄ P , NIEM YSKA-ŁUKASZUK J. 2008: Ogólna charakterystyka gleb torfowych m ezotroficznych m łak

górskich. Rocz. Glebozn. 59, 1: 155-160.PAGE-DUMROESE D.S., JURGENSEN M., ELLIOT W., RICE T., NESSER J., COLLINS T., MEURISSE R.

2000: Soil quality standards and guidelines for forest sustainability in northwestern North America. For. Ecol. M anage. 138: 4 45 -462 .

Gleby i siedliska leśne nizin i wyżyn Polski - ujęcie klasyczne i numeryczne 15

PRUSINKIEW ICZ Z., KOWALKOWSKI A. 1964: Studia gleboznawcze w Białowieskim Parku Narodowym.Rocz. Glebozn. 14, 2: 162-305.

PRU SIN K IEW ICZ Z. 1994: Leksykon ekologiczno-gleboznawczy. PW N.SA M M EL A., N IED Ź W IEC K I E., M ELLER E. 2008: W łaściw ości fizyczne gleb m urszastych R ów niny

Odrzańsko-Zalew ow ej. Rocz. Glebozn. 59, 1: 192-197.SCIIOENHOLTZ S.IL, VAN MIEGROET II., BURGER J.A. 2000: A review of chemical and physical proper­

ties as indicators o f forest soil quality: challenges and opportunities. For. Ecol. M anage. 138: 335-356. SEW ERN IA K P. 2008: W stępne wyniki badań nad w'ptywem uziam ien ia gleby na bonitację drzew ostanów

sosnowych w południowo-wschodniej Polsce. Rocz. Glebozn. 59, 3/4: 256-262.SIKORSKA E. 2006a: Siedliska leśne. Cz. I. Siedliska obszarów niżowych. Wyd. AR Kraków: 146 ss. SIKORSKA E. 2006b: Siedliska leśne. Cz. II. Siedliska obszarów wyżynnych i górskich. Wyd. AR Kraków: 154 ss. SIKORSKA E., LASOTA J. 2007: Typologiczny system klasyfikacji siedlisk a fitosocjologiczna ocena siedlisk.

Studia i M ateriały CEPL 9, 2/3 (16): 44-51 .'SUCHECKI K. 1935: W ykład o siedlisku leśnym. Politechnika, Lwów.SYSTEMATYKA GLEB" POLSKI 1989: W yd.'IV , Rocz. G lebozn ., 40, 3/4: 1-150.SZYMAŃSKI S. 1986: Ekologiczne podstawy hodowli lasu. PWRiL, Warszawa.ŚW IERCZ A. 2005: A naliza procesów glebowych i przekształceń roślinnych w zalkalizow anych siedliskach

leśnych regionu św iętokrzyskiego. Rozpr. habil. K om itet „C złow iek i środow isko” PAN, W arszaw a - Kielce: 39: 1 -2 1 5 .

WANIC T., BROŻEK S., LASOTA J., ZW YDAK M. 2011: Różnorodność gleb olsów i łęgów. Rocz. Glebozn. 62, 4: 109-123.

W INWARTER V. 2005: Medieval and early m odem soil indicators. Mitt. Ósterr. Bodenkundl. Ges., 73: 21-29. W OOLERY M.E., OLSON K.R., DAWSON, J.O., BOLERO G. 2002: Using soil properties to predict forest

productivity in southern Illinois. J. Soil Water Conserv. 57, 1: 37^15.ZW YDAK M., LASOTA J., BROŻEK S., WANIC T. 2011: Różnorodność gleb zespołów borów sosnowych.

Rocz. G lebozn. 62, 4: 39-53.

p r o f d r hab. S tanisław B rożek K a ted ra G leboznaw stw a L eśnego U niw ersytet R o ln iczy w K rakow ie Al. 29 L isto p a d 46, 31-425 K raków e-m ail: rlbrozek@ cyf-kr.edu .pl