.

Q,LASNIKZEMALJSKOG MUZEJA U SARAJEVU

.

,

ARHEOLOGIJA

NOVA SERIJA5z_ ,---~ ---~-2 ... .7_~ . 7 (~.' -,..

SVESKA~~3 ... ff

IX

S A 'R AJE

V

O

-

1 9 5 4

GLASNIKBULLETIN

ZEMALJSKOG

MUZEJA

U SARAJEVUDE BOSNIE

DU MUSf:E DE LA Rf:PUBLIQUE POPULAIRE ET HERZf:GOVINE ASARAJEVO

N O VA SER Ij A -

1954 IX -

SERIE NOUVELLETOME

SVESKA -

ARHEOLOGI0AARCHEOLOGIE

REDAKCIJ

A

DIMITRIJE SERGEJEVSKI, naucni saradnik MARKO VEGO, naucni saradnik Dr ALOJZ BENAC, naucni saradnik CVETKO . POPOVIC, kustos

Odgovorni Dr ALOJZ

urednik: saradnik

BENAC, naucni

Stamparski

zavod

Veselin

Maslea,(,

Sarajevo

-

1954

SADRAJI CLANCI I RASPRAVE Dr Milutill V. Garaallill

SOMl\fAIREARTICLES ET TRAITES

Iz istorije mladeg neolita u Srbiji i Bosni - Sur quelques problemes d'histoire du neolithique recent en Serbie et en Bosnie . Dl' Branimir Gabricevic Sarajevski medaIjon s prikazom trackog konjanika - Le medaillon de Sarajevo representant un cavalier thrace . . . . . . . . . . . . . . .Esad

5- 39

41- 46

Paalic O antickom rudarstvu u Bosni i Hercegovini dan s l'Antiquite en Bosnie-Herzegovine

-

L'exploitation .

des mines47- 75

Dr Josip Koroec Podela naunica sa zvezdo1ikim priveskom u slavenskim kulturama Jugoslovena Classification des boucles d'oreilles a appendice en forme etoilee dan s les civilisations slaves de la Yougoslavie . . . . . . . . . . . . . . .Dr Aleksandar

77- 86

Solovjev Prinosi za bosansku i ilirsku heraldiku bosnienne ,et illyrienne . . .

-- Notes sur la science heraldique87-135

II HOBH

HAY'IHH IIPHJI03H -

NOUVELLES CONTRIBUTIONS SCIENTIFIQUES

Dr Alojz Benac Prethodna istraivanja na neolitskom preliminaires dans la station neolithique

naselju u Lisicicima de Lisicici . . . . .

Recherches137-150 .

Dr Alojz Benac Novi prehistoriski nalazi iz Bosne i Hercegovine prehistoriques en Bosnie et Herzegovine . . . . . Marko Vego Statueta

Petites

trouvailles163-171

iz Studenaca

-

Die Statuctte

von Studenci

175-178

Dr Irma Cremonik Neto o antickim naseljima u okolici Konjica stations antiques aux environs de Konjic Dimitrije Sergejevski Starohricanska bazilika Quelque chose sur les179-188

u Klobuku -

Altchristliche

Basilika

in Klobuk

..

189-210 1*

4

Dr Irma

Cremonik211-226

Izvjetaj o iskopavanju na Crkvini u Lisicicima kod Konjica - Compte rendu sur les fouilles de Crkvina a Lisicici pres de Konjic . . . . . . . .T~OKO

Ma3aJIJlIi BMcOKM 60caHcKM rpa,!\ cpe,!\I-ber BMjeKa du Moyen age . . . . . . . . . . . Visoki forteresse bosniaque227-253

Marko Vego Srednjevjekovni bihacki latinski spomenici 16 vijeka - Mittelalterliche nische Denkmiiler aus dem XV!. Jahrhundert in Bihac Dimitrije Sergejevski Stecak kod sela Tekije -

latei255-272

Ein mittelalterliches

Grabdenkmal

aus Tekija

273-274

Drago Vidovic Pretstava kola na steccima i njihovo sur les stecaks et sa s'gnification Ha)\a MJlJIeTJlIi U;pKBa CB. KJIMMeHTay MocTahMMa -

znacenje La figuration . . . . .

du kolo275-279

L'eglise de St. Clement a Mostaci

..

281-297

III Duro Basler

ARHEOLOKA

TOPOGRAFIJA

-

TOPOGRAPHIE

ARCHEOLOGIQUE

Kreevo Esad Paalic

Kiseljak

-

Fojnica

. . . . .

299-306

Tragom rimske ceste od Mlinita preko Podranice do Banjaluke - En suivant la trace de l'ancienne voie romaine allant de Mlinite par Podranica jusqu'a Banjaluka .. . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . .

307-31G

IV nPHKA3H Dr A. Benac

H BHJbEWKE

-

CRITIQUES

ET NOTE S

R iiCh a. r d P i t t i o,n i, Vom geistigen

lVIenschenbild der Urzeit, Wien

1952

317-319

Cv. D. Popovic N a est ari ne - Godinjak Zemaljskog kulture NR Bosne i Hercegovine ,.- I 1953

-

zavoda za zatitu Sarajevo 1953 .

spomenika. 319-321

V IZVJETAJ O RADU ARHEOLOKOG ODJELJENJA - COMPTE RENDU DE LA SECTION ARCHEOLOGIQUE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 323-324

I Clanci

1

rasprave

Dr MILUTIN V. GARASANIN

Iz istorije mladeg

neolita

li Srbiji

Bosni

Lista skracenicaB. S. A.

Corinth Chronologie Dimini D. S. Griechenland Hronologija Larissa Mylonas Samos P. M. Problemi neolita P. T. II. B. Troy

= =

=

=

= X. = V. Milojcic,65-66

Annual of British School at Athens S. Weinberg, Prehistoric Remains of Corinth, Hesperia 6 (1937) V. Milojcic, Chronologie der ji.ingeren Steinzeit Mittel/ und Slidosteuropas (1949) M. Garaanin, Ka problemu Dimini migracije. Glasnik Zemaljskog muzeja vn (1952)Tcrouv'tIXrenoenju uticaja, a ako postoji samo slicnost, dok se drugi uslovi ne mogu utvrditi, moe u pitanju biti samo konvergenca.3) Sto se pak tice materijala koji uzimam prvenstveno u obzir za pokazivanje identicnosti kulture, isticem da se tu radi o finijoj keramici i plastici, gde se u tehnici, ornamentici i oblicima najbolje mogu pratiti svi detalji lokalnog razvoja koji omogucuju izdvajanje posebnih grupa. Predmeti utilitarnog znacaja u tome pogledu su od manje vanosti, jer odgovaraju optim dostignucima kulture na jednom odredenam stepenu socijalno-ekonomskog razvoja. Takav je slucaj sa grubom keramikom i orudima koji cesto prelaze granice odredenih kulturnih gn.:J;>ai kompleksa.4) Naravno da se pri utvrdivanju povezanosti kulture oni uzimaju u obzir, no samo u toliko, da bi se ustanovila pripadnost svih kulturnih grupa kompleksa o kojima je rec jednom istom stepenu drutvenog i privrednog razvoja. Na avome mestu nece biti potrebno o tome narocito govoriti, jer je ovakva pripadnost svih kulturnih grupa o kojima je ovde rec dobro ';>oznata i utvrdena cinjenica. Sto se pak tice tipova stanova i oni su uslovljeni istim momentima, kao') N. V u I i c - M. Grb i C, Corpus vasort'm antiquorum, Yougoslavie, fasc. 3 (1937). 2) Iskopavanja u M. Grabovnici vrena su 1953 godine. Tom prilikom ustanovljena su tri sloja od kojih najnii pripada starcevackoj, a dva gornja vincanskoj grupi u obe faze i:ljenog ra:;;voja. 3) M. Ga r a an i n, Dimi:ni, 29; Isti, Problemi neolita, 55. 4) S toga je neprihvatljva teza N. Val m i n-a, Das adriatische Gebiet in VOT- und Friihbronzezeit (1939), koji rukovodeci se grubom keramikom stvara jedan nerealan jadranski kompleks, razbijajuci stvarno postojece kulturne celine vremena koje obraduje,

Iz istorije mladeg neolita u Srbiji i Bosni

7

i klimatskim i geografskim prilikama, te se i ovde na vrlo udaljenim teritorijama nalaze konvergence. Otuda se ni na ovaj problem necu posebno osvrtati.5) O nacinu sahranjivanja, koji bi bio od narocitog znacaja znamo jo uvek toliko malo, da se o njemu ne moe govoriti. Posle ovih nunih napomena, prelazim na obradu postavljene teme.

I VINCANSKA

GRUPA

Prema metod skim principima postavljenim na pocetku ovoga rad;;., za utvrdivanje veza vincanske grupe sa kulturnim grUl~ama susednih zemalja, potrebno je pre svega tacno fiksirati odlike ove grupe na samom pocetku njenog razvoja, u periodu vincansko-tordoke faze I (Vinca do dubine 8 m) mog hronolokog sistema vincanske grupe. Ove se odlike mogu jasno utvrditi na osnovu materijala najstarijih slojeva vincanske grupe u Vinci i arkovu, kao i na materijalu iz Aradca, gde ivot izgleda nije trajao due od te najtranije faze.G) Prelazim na kratak pregled ovih osnovnih odlika. Te h n ika k era m ike - Najkarakteristicniju vrstu fine keramike toga doba pretstavlja keramika sa finom glacanom prevlakom, najcece crna i siva, nekad intenizivno glacana i sjajna, rede mrka, uta i crvena. Na ovoj keramici postoje mrlje razne boje, nastale zbog neujednacenog pecenja, koje samo izuzetno mogu stajati u vezi sa odredenom namerom grncara, i pretstavljaju vecinom samo slucajnost.') Na povrini ovih sudova jasno se vide tragovi glacanja koji su mahom du oboda ras'~oredeni horizontalno, a nie vertikaIno i nalaze se obicno i na spoljnoj i na unutranjoj povrini sudova. Glacana i sjajna prevlaka nekad se ljuspa. Kod zdela se obicno nalazi, kako na spoljnoj tako i na unutranjoj povrini, dok je kod amfora unutranja strana cece bez prevlake. Kod ovih poslednjih oblika prevlaka se glaca samo izmedu ornamentalnih urezanih traka koje ostaju neglacane, i nikad ne dostiu onaj sjaj koji nalazimo na zdelama. Treba takode pomenuti da su predmeti kultne namene nekada radeni i u grubljoj fakturi, kako je to po pravilu slucaj sa rtvenicima. Oni su radeni od dobro Iprecicene zemlje, po pravilu bez glacane prevlake i bojeni posle pecenja pastoznom bojom (crusted ware).8) Postojanje tehnike Urfirniss,9) nisam mogao sa sigurnocu utvrditi ni na jednom primerku keramike domace izrade u vincanskoj grupi. O b I i cik era mi k e - Osnovni keramicki oblik pretstavljaju zdele koje se javljaju u dve osnovne forme: konicne i bikonicne raznih varijanata.Up. Problemi neolita, passim. Za vincanski materijal up. M. M. B a C M li, II. B. I-IV (1932, 1936): M. Ga r a a n i n, Hronologija, passim; izvetaj M. i D. Ga r a a n i n o fskopavanjima u Zarkovu je u tampi (CTapMHapIII); za Aradac up . .n;. Kap a Il aHI,! H li, ApaAaq, CTapMHap III C. I (1922), 151 i d.; V u li c - Grb i C, op. eit., Pl. 8. 7) Za ornamentalnim efektom tei se ocigledno kod pehara na nozi, kao i kod izvesnih a p aamfora iz Vince i drugih nalazita, npr. Hronologija, 73 (Potporanj er Grenze); M. rn a HM H-.n;. r a p a lli a H M H, LK a p K o B o, sl. 28a (amforiea). 8) Hronologija, 30 i d. 9) Moda ovakvi ornamenti postoje na jednom fragmentu trbuha amfore u Narodnom muzeju u Beogradu (nepublikovano). Up. E. K u nze, Orchomenes II (1931), 31 i d.6)ft)

r

8

Dr Milutin

V. Garaanin

Medu bikanicni,m zdelama razlikuju se: 1. bikanicne zdele sa VISlffi ili niim kanusam (Tab. I, sl. 1) ;'0) 2. zdele sa vrlo. atrim prafilam raclanjenim na nizak vrat i kratka rame - carinated bawls (Tab. I, sl. 2, br. 1);") 3. evaluisane zdele sa niskim cilindricnim vratam i kratkim zaabljenim ramenom (Tab. I, sl. 2, br. 2)/2) 4. retka se nalaze zdele sa kankavna izvijenim abadnim delam koji medutim nikada ne prelazi visinu dela ispad abada. One su mi paznate iz Vince i Aradca (Tab. I, sl. 2, br. 3).1:J) Medu kanicnim zdelama pastoje: 1. cista kanicne zdele kasih zidava/') 2. zdele kad kajih su kanicni zidavi u garnjem delu, admah ispad abada neznatna zaabljeni; 3. kanicne zdele sa zoamarfnim drkama ispad samag abada."') Pehari na nazi, ciji reci'pijent ima farme bikanicnih zdela magu imati: 1. uplju kanicnu (zvanastu) nagu (sl. 3); 2. cilindricnu, masivnu nagu kaja se prairuje u kanicnu, uplju bazu.'6) Amfare se javljaju kao.: 1. cista bikanicne amfare, grube fakture, kaje se vezuju za antrapamarfne vaze, jer pa pravilu imaju ispad abada pretstavu lica; 17) 2. bikanicne amfme s cilindricnim vratam.'S) Za ave paslednje vezuju se prasapamarfni paklapci kajih ima: 1. sa visako. \,)astavljenim, kasim raastim drkama; 2. visakih, sa neto. nie pastavljenim pravijim raastim drkama; 3. paklapaca sa elipsastim garnjim delam, bez raastih drki, paznatih iz Aradca i iz jame 10.03 uVinci.'O)

rtvenici magu biti: 1. sa tri nage; 2. sa cetiri nage. Na njihavim krajevima magu se nalaziti pretstavljene g1ave. Ovakve pretstave nalaze se u Vinci i na drugim sudavima iz najstarijih slajeva, ciji se ablik iz fragmenata ne da sasvim pauzdana rekanstruisa ti. 20) O rna m en tik a avih vrsta pasuda bagata je iraznavrsna. Pastaje medutim .i zdele, bez ikakvih ukrasa, gde se acigledna arnamentalna tendencija ispaljava u briljivaj obradi pavrine uglacane da intenzivnag sjaja. Medu ornamentalnim tehnikama nalaze se: u sledecim varijantama: a) horizantalne kanerule na garnjem delu (cista bikanicne zdele) ili kratkam -ramenu (carinated bawls);"") b) kanelureHronologija. 21 i d.; II. B. I, CJI. 130; II, CJ!. 22, N2 195, 28, 29; IV, 12, 13, 16, 30 b; Il Il, H I,IYIli, op. cit., 161, CJ!. 7. ") II. B. II, CJ!. 31, N2 62-66; IV, CJ!. 18, N2 105, 106; CJ!. 22, N2 198, M. r Il, p Il, lli Il, H YIH,n;. rapalliaHYlH, ]i(apKoBo, CJ!. 17, 1, 2, 5; 24. J2) NpT. II. B. IV, CJ!. 11, 14, 18, N2 83 i d, 31-33, 43, a, d, e; M. r Il, p Il, lli Il, H YIH - ,n;. Il, p Il, lli Il, H 11H, ]i( Il, P K o B o, CJ!. 17, 3. 13) II. B. II, CJ!. 31, N2 68-69 (sa pehara na nozi), K Il, P Il, Il Il, H I,I11li, op. cit., 123, CJ!. 8. H) II. B. IV, CJ!. 15, 36. "') Npr. K Il, P a Il Il, H I,I11li, op. cit., T. IV, 17-18. ,e) II. B. IV, 10-11, CJ!. 8; M. rapalliaHI1H-,n;. rapalliaHYlH, ]i(apKoB,o, cJ!, 25, 1 (uplja noga); II. B. II, loc. cit. i CJ!. 30; M. ra p Il, lli Il, H 11H -,n;. r Il, p Il, lli Il, H 11H, op. cit., C.II. 25, 2 (cilindricna noga). Posebna varijanta: K Il, P Il, Il Il, H I,IYI11, op. cit., 162, CJ!. 10-11. 17) Hr.onologija, 23-24; II. B. II, CJ!. 97. 'e) Hronologija, loc. cit.; II. B. IV, CJ!. 24, g, h; K Il, P Il, Il Il, H I,I11li, op. cit., 164, CJ!. 13. 19) Hronologija, 27-28; up. Kap Il, Il Il, H I,IJ1li, op. cit., 165, CJ!. 15. 20) Hronologija, 30 i d.; II. B. II, 159; M. r Il, p a lli a H YIH -,n;. r Il, p a lli Il, H 11H, ]i( Il, pI, CTapJi!Hap,H. C. II (1951), 13 i d.; Isti, Stand, Probleme und Aufgaben, narocito, 113 i d. Berciu, op. cit. ""') P. M., Cat., 172-175, 193-199 (od toga 196 identicno sa placnickim), 211, 230-235, 248, 273-278, 370. 107) Gold man, Eutresis, 86, 94, 105; fig. 105, 117, 3; 136, 137; BI e gen, Korakou 7; Isti, Zygouries, 84-85, fig. 71-72; F r i:i d i n - Per s o n, op. cit., 226 i d., fig. 167, 2; M ii Il e r, op. CiL, 21-24, T. VIlI, W e 1ter, Aegina, 8 i d., Abb. 16. lOS) A b er g, ap. eit., 85, Abb. 160-162. 190) Eva n s, op. cit., 62, fig. 25-26 (E. M. I). 2110) Dem a n g e 1, op. cit., 18, 39-40, 54 i d., fig. 17, 46, 48, 68, 69, 70, 12; 72, 76, 5 (sloj I-IV); Tro y, 65-68 (tipovi B 1 i d; B 13 i d.); La mb, Thermi, fig. 26, 28 (28, 6 narocito blisko primercima iz Plocnika), 29 (29, 2 ima takode bliske analogije u Plocniku); La m b, Archa.eologia, loc. cit. 19: Pl. VI; 13; VII 9 (u fazi B razne varijante). R. O g u z-A r i h. Les fouilles d'Alaca Hiiyiik (1937), CXXIII, 820, 833, Pl. VII, XIn (metal); B i t tel, Kleinasiatische Studien, 176 i d., Abb. 41 i d. (Isparta)."13)

'O')

r

(1948),201) M Ji!K19 B, llpe):lMcTorpM'-ICCKO cit., 53, fig. MeXaJIM'-I,PacKoilKM 'M I rrpoyqBaHM51I 17, CJI. o (osobito el; B er c i u, CeJIMlU'-Ie):lO c. 51. Opi. ) 2(2) K u nze, op. cit. 72, Abb. 33; Troy, 75 (t~p D 19-Troja I); La m b, Thermi. Pl. XXXIX!VIII (grad III-V),

28

Dr Milutin V. Garaanin

drkom koja prelazi preko oboda. Oblik postoji u Makedoniji u varijantama koje znatno otstupaju od onih u Srbiji (Kritsana, Hagios Mamas, Kilindir, Saratse, Sedes, Servia, Vardaroftsa, Armenochori)/O") ali ie jedan primerak iz Kravara kod Bitolja, iako raden u odlicnoj fakturi, vec mnogo slicniji pomoravskim.""') Slican je slucaj i sa jednim primerkolffi iz Tirinsa,""O) dok su maloaziski pri.merci specijalno bliski naima (napr. Troja, Thermi, Kusura, Ahlatlibel, Alaca IIuyuk).""G) Ovaj je oblik manje poznat iz Bugarske. Iz gornjeg izlaganja proizlazi da se i ovde, slicno kao i u mladem neolitu moe racunati sa jednim velikim kompleksom kulture, koji se moe obeleiti kao balkansko-anadolski kompleks ranog bronzanog doba. Samo su razlike izmedu pojedinih lokalnih grupa i njihova specijalizacija mnogo jaci. Da se poreklo cele grupe ima traiti na jugoistoku pokazuje vec i cinjenica da ovi elementi prodiru u na kasni neolit kao potpuno strani ive uporedo sa njim da bi ga tek kasno potisnuli. Uostalom u istom smislu ukazuje i fakat da je granica pocetka ove ranobronzanodobske grUljJena jugu i jugoistoku fiksirana krajem kasnog neolita oko 2600/2550 pre n. e., dok kod nas datum oko 2550 godine pretstavlja samo terminu s post quem za pojavu prvih uticaja toga kompleksa, a ljJocetak bubanjsko-humske grupe, sa kojom je on tek postao definitivno dominantan pada mnogo kasnije, izgleda i posle zavretka ivota u Plocniku, to znaci u vreme vincanskih slojeva 4-3 m dubine. "07) I ovde se, naravno, postavlja pitanje pravca slrenja uticaja. Na ovo pitanje teko je odgovoriti. Izvesne pojave u Makedoniji toliko su slicne onima u Pomoravlju, da se moe pomisliti na direktnu vezu, a ne samo na srodnost prouzrokovanu razvojem iz istog izvora (sudovi iz Armenochori, pojedini krcazi). No narocito uska povezanost postoji i sa nizom pojava u Maloj Aziji (sudovi sa zadebljanim obodom, olje sa jednom drkom, poklopci), koja je direktno vezana sa jednim delom kulture ranog bronzanog doba u Bugarskoj. Takode je uska povezanost sa mnogim pojavama u Bugarskoj nesumnjiva, a bubanjsko-humska grupa prakticno je identicna sa Salcutza grUlpom, to bi teritorijalno ukazivalo na uu povezanost ovih grupa preko istocnog Balkana. Uglavnom se moe pretpostaviti da su vanu ulogu i ovde igrala oba puta dolinama velikih reka, preko Makedonije (Vardar-Morava) i preko Bugarske (Marica). Potpunom reenju ovoga pitanja mogu doprineti tek nova ispitivanja u dosada nedovoljno proucenim oblastima (gornji tok Vardara, Zegligovo, zapadna Bugarska i dolina Niave).208

i

P. M. 81, Cat. 168-171, 183-188, 202, 221-228, 243, 254-256, 279-281, 313, 319. Gradski muzej Bitolj, nepublikovano. 20") Mu 11 er, op. cit., 17, Abb. 6. "OH) Troy, 227-228 (Tip A 27-Troja II); La m b, Thermi, fig. 29, 2-4; H. Z ii b e y r, Ahlatlibel Hafriyati, Turk tarih arkeologya ve etnografya dergisi (1934), 308 i odgovarajuce slike (pisac ove sudove smatra kultnim objektima); R. O g uz - Ari h, op. cit., Pl. IX-X. 207) Up. M. Ga r a a n i n, Ka problemu pocetaka bubanjsko-humske grupe, Arheoloki vestnik II, 1 (1951), 5 i d. 208) Up. M. a p a III a H M H, CTap1ilHap, II (1951), 13 i d. Iz oblasti oko Kumanova zasada se zna samo za nalazite kod Lojana, koje bi moglo spadati u gru;pu o kojoj se ovde radi. Up. G. Hi e s s 1e i t ner, Eine jungstcinzeitlicl1e Wallsiedlung nachst Lojane, Wiener Prahisiorische Zeitschrift XX (1933), 10-13, Abb. 1-2. Da na pomenem da u obradi materijala u ovom radu nisu uzeti blie u obzir askosi, jer je pitanje njihove rasprostranjenosti i tipova detaljno obradio M i loj c i C, Die Askoskanne aut dem Balkan, Mitteilungen des deutschen archaologischen Instituts, loe. cit."0")

2",)

r

Iz istorije mladeg neolita u Srbiji i Bosni

29

II BUTMIRSKA

GRUPA

Problem porekla butmirske grupe zasluuje takode poseban osvrt. Kako je u uvodnom izlaganju vec istaknuto boljem poznavanju bosanskog neolita bitno su doprineli novi radovi koji su u poslednje vreme ovde vreni. Tako sada razlikujemo u Bosni tri neolitske kulturne grupe: kakanjsku, posavsku i butmirsku. Ove dve poslednje sigurno su istovremene, dok prva mora pripadati drugom vremenu, kako pokazuje cinjenica da je ona rairena na istoj teritorij i na kojoj butmirska grUl,Ja od koje se znatno razlikuje. Izgleda mi da ce ova grupa biti starija od butmirske, poto pokazuje izvesne veze sa vincansko-tordokom fazom. Ovu mogucnost doputa i A. Benac u svojim najnovijim radovima.209) U najnovije vreme otkrivena je jo jedna nova grupa, vezana ue za Hercegovinu, dolinu Neretve, koja se danas ispituje u Lisicicima. Prema saoptenju A. Benca ova se grupa tenje vezuje za neolitsku kulturu Hvara. Od svih ovih' grupa zasada je jo uvek detaljno poznata samo butmirska cijoj su pravilnoj oceni znatno doprinela istraivanja na lokalitetu Nebo. Otuda se samo na njoj i moemo vie zadrati. HroDologija butmirske grupe moe se danas smatrati sigurno utvrdenom: ona vremenski odgovara vincansko-l,Jlocnickoj fazi. 210) Tei problem pretstavlja pitanje njenoga porekla. Nedavno je A. Benac ponovo prodiskutovao miljenja koja o tome postoje i opovrgao mnoga neopravdana gledita.2lI) Na njima se s toga ne treba due zadravati. Napominjem samo da su pogrena miljenja koja su butmirsku grupu dovodila u zavisnost od mikenske kulture a da su mi neprihvatljiva i ona, koja u butmirskoj grwpi nalaze poreklo kikladske ili Dimini grupe, ili stoje .u vezi i sa pretposatvkom o jednoj butmirskoj migraciji koja je dovela do stvaranja Diminigrupe.212)

Postavlja se pitanje da se pokua utvrditi iz kojih je komponenti mogla nastati butmirska grupa. U svojim ranijim radovima ukazivao sam na citav niz analogija koje butmirsku grupu povezuju sa vincanskom, pa sam je cak smatrao lokalnom varijantom vincanske grupe. Benac je s pravom o',Jovrgao ovo moje gledite, odricuci pri tome svaku dublju vezu izmedu butmirske i vincanske grupe.213) Zaista je nesumnjivo da se butmirska grupa mora smatrati izdvojenom: njeni200) Z8 podelu bosanskog neolita up. A. B ena c, Preistorisko naselje Nebo i problem butmirske kulture (1952) 88 i d.; Isti, Nacin stanovanja preistoriskog stanovnitva Bosne i kakanjske grupe v. Hercegovine, Glasnik Zemaljskog mt.izeja VII (1952), 122; Za materijal Isti, Istraivanje preistoriskih nalazita u Dolini Bile, Glasnik Zemaljskog muzeja IV-V (1950), a p a lli a H11Ha, CTapl1Ha'p H. C. II (1951), 335-336. 7--12 i kritiku M. 010) Up. M. a p a lli a H111-1, I1oJIo)Kaj BY-:'Ml1pa npeMa npel1CTOpl1CKI1M HaJIa3l1llITl1Ma Cp6l1je, rJIaCI-II1K 3eMaJbCKOrMy3eja H. C. II (1947), 1 i d.; J. Kor o e c, Butmirska keramika, Zgodovinski casopis I (1947), 123 i d. "") Preistorisko naselje Nebo, 113 i d. 2,") Ovo poslednje miljenje nedavno je branjeno u Arheolokom institutu S. A. N. Protiv njega govori cinjenica da nije ispunjen nijedan metodski uslov za dokazivanje migracIje: 1. kultura burmirske grupe i Diminija potpuno su disparatne; 2. mogucnost geografske veze ne moe se ustanoviti, jer je Benac pokazao da se butmirska grupa ne iri na jug u dolinu Neretve, a, i pod pretpostavkom da je moglo biti veze preko planinskih krajeva, nalazi iz Novog Pazara, koji se nalaze na tom putu i usko vezuju za vincansko-plocnicku grupu u Pomoraviju, pokazuju se kao razliciti od Butmira, a pogotovu od Diminija; 3. hronoloka razlika izmedu Butmira i Diminija, pri cemu je Dimini stariji od Butmira, takode iskljucuje ovu pretpostavku. Up. i moj rad Dimini, passim. 21") B ena c, op. cit., 16 i d.

r r

30

Dr Milutin V. Garaanin

osnovni oblici delom su potpuno nezavisni od vincanskih, kao to je to slucaj sa pirifornim sudovima; njena plastika ima u pojedinim primercima tesne veze sa vincanskom to moe korisno posluiti datiranju, ali u svojim osnovnim tipovima razlikuje se od nje.214) Otuda je potrebna analiza tipicnih oblika butmirske grupe, da bi se moglo doprineti reenju pitanja njenog porekla. U prvom redu potrebno je pozabaviti se osnovnim oblicima butmirske keramike. Jedan od njih je svakako pehar na nozi, zastupljen u mnogobrojnim primercima i nekoliko varijantV'5) Kako je vec pokazano ovo je jedan od tipicnih oblika balkansko-anadolskog kompleksa. Kao osnovne varijante javljaju se u butmirskoj grupi pehari sa cilindricnom nogom na donjem delu konicno proirenom, cije se stablo nekad suava nanie i pehari sa nogom koja je u sredini proirena. Prvi od ovih oblika identican je sa oblicima vincanske grupe, delom sa specificnim varijantama vincansko-plocnicke faze. Druga varijanta poznata je u lendelskoj grupi a zastupljena je i na materijalu iz Babske.216) Ne manjE: znacajan je i oblik bikonicne zdele. Medu njima su narocito tipicne cisto bikonicne zdele, kao i one sa neto naglaenim obodom.217) Pokazano je vec da ove zdele pretstavljaju tipican oblik balkansko-anadolskog kompleksa kasnog neolita, u kome se u raznim grupama javljaju u nizu raznih varijanti. Oblik sa naglaenim obodom poznat je iz vincansko-plocnicke faze i ima svoje direktne analogije u Plocniku.2lS) Piriforrnni sud pak, tipican je za lendelsku grupu. Ovaj oblik poznat je i iz Babske."'") U ovom poslednjem nalazitu javlja se i oblik pehara sa neto razvracenim obodom, koji Benac s pravom dovodi u vezu sa potiskom grupom (sud iz Lebo). U pitanju je kasno potiska forma koja je bliska i kasnom importovanom potiskom sudu iz Vince. U Babsku je taj oblik verovatno preao 'iz Potiske grupe.2"O) U ornamentici karaketristicna je pre svega pojava kanelura na ramenu zdela.221) Ova pojava usko se vezuje za vincansku grupu, dok su kanelure na zdelama i inace vezane za balkansko-anadolski kompleks. Dodue su kanelure ovde u rastporedu, motivima i kombinacijama znatno siromanije nego u vincanskoj grupi. Ne manje karakteristicna je i urezana ornamentika. Vec sam na drugom mestu pokazao da se ona u principima svoga rasporedivanja u frizove i duguljaste metope, kao i po motivima tesno vezuje za keramiku sa igosanim ubodi ma severne grupe vincansko-plocnicke faze.222) Ovu ocenu potvrduje materijal iz Bile, gde je, uz to defitivno ustanovljeno da su ubodi izvedeni igovima.223) Dodue i ovde postoje izvesne razlike: tako, naprimer, vrlo je cest slucaj da trake budu samo sastavljene od igosanih uboda a ne ogranicene urezanim linijama. Primena crvenog bojenja 'posle pecenja od sekundarnog je znacaja, jer je u pitanju tehnika koja je dobro poznata i nalazila se u upotrebi u raznim kulturnim grupama i epohama. No isto214) Up. moj rad IIoJIoJKaj BYTMl1parrpeMa rrpel1eropl1eKI1MHaJIa3l1lliTI1MaCp6~lje, passim, gde su izneti svi elementi koji nalazite u Butmiru vezuju sa Vincom. 210) Ibid., 8; B ena C, op. eit., 59-60 i odgovarajuce slike. 211\) R. R. Seh m i d t, Burg' Vucedol (1945). 124, Abb. 72, 1; Hronologija, 93, 119-120. 2L7) r a p a III aH H H, op. eit. 8-9; Benae, op. eit., 60 i odgovarajuce slike. 218) Grb i C, op. eit., Abb. 28. 219) B ena e, op. cit. 60-61 (Bila); r a p a III a H 11H, op. eit., 9; Seh mi d top. eit. Abb. 70, 10-11. 221') B ena e, op. cit. 63, T. XVII, 1. 22') Ibid. 68-69 i odgovarajuce slike. 222) M. a p a lli a H 11H, op. eit., 9-10. m) B E: nae, op. eit., 68. Up. na!pr. T. II, 6; III, 1-3, 10 (br. 3 10 u tehnici su osobito bliski vincanskim); IV, 3-5, V, 1-4, XIV, 2; XV; XVII, 2.

r

Iz istorije mladeg neolita u Srbiji i Bosni

31

tako, karakteristicno je da se medu motivima ornamentike javljaju i spirale koje su, kako Benac tacno primecuje potpuno identicne sa lendelskim.224) Naravno, postoje ovde i oblici koji se ne mogu blie vezati ni za jednu od pomenutih grupa. Mislim t;)re svega na bombaste oblike vaze sa plasticnom sp iralom, pa i na sam motiv plasticne spirale.225) Gore navedene cinjenice pokazuju da se u butmirskoj grupi mogu razlikovati dve komponente, vincanska i lendelska, koje su morale ucestvovati u njenom formiranju. I jedna i dtuga grupa pripadaju balkansKo-anadolskom kompleksu. Za njega se butmirska grupa vezuje i drugim svojim odlikama, bez obzira na njihovu uu lokalnu specijaliziranost, kao to su plastika ili oblik antropomorfne vaze poznate iz Bile.226) Iz toga bi se dalo zakljuciti da se u butmirskoj grupi radi o jednoj posebnoj grupi balkansko-anadolskog kompleksa, koja se u unutranjosti Balkana, razvila u kasnoj fazi ivota ovoga kompleksa, onda kada je on na jugu vec bio prestao da postoji, dok je dalje prema severu jo '.tJ0stojao. U planinskim krajevima Bosne, daleko od glavnih komunikacija Balkanskog Poluostrva, ova grupa imala je i svoj specifican razvoj i tako mogla da izgradi lokalne varijante oblika koji su inace poznati iz susednih istovremenih grupa istoga kompleksa. Posebno je pitanje odakle se u Bosnu rairila butmirska grupa. Cinjenica da lendelska komponenta ukazuje na taj pravac, su u njoj zastupljene vincanska dok karakter kulture koja je ustanovljena li dolini Neretve, iskljucuje mogucnost irenja sa juga. Iako je iz zapadne Srbije vincanska grupa danas vec poznata sa niza nalazita koja dGl~iru do same bosanske granice, Drine, slabo je verovatno da se butmirska grupa odavde rairila. Naprotiv, mnogo je verovatnije irenje preko Srema i Slavonije, gde se takode ~eaju elementi dveju susednih kulturnih grupa balkansko-anadolskog kompleksa, vincanske i lendelske, kako to pokazuju i nalazi iz Babske.22') Koliko se dosada moe zakljuciti po nalazima, vincansko-plocnicke faze iz zapadne Srbije (uce Drine, Jalovik, Cucuge kod Uba, i, dalje prema jugu, Stapari, Novi Pazar Radojinja), u ovim krajevima nije bilo meavine sa elementima lendelske grupe. Naravno, pitanje porekla butmirske grupe ne moe se jo u potpunosti reiti, dok nam nije dovoljno poznata starija kultura ovih oblasti. Tek tada moci ce se sa sigurnocu kazati, da li se u njenom stvaranju radi o potpuno novim meovitim elementima dveju susednih grupa balkansko-anadol~kog kompleksa koji prodiru u Bosnu, ili samo o jacim uticajima iz susednih severnijih krajeva na domacu, stariju kulturu. U svakom slucaju nesumnjiva je cinjenica da i butmirska grupa pripada balkansko-anadolskom kom'.tJleksu.

i

Poseban problem pretstavlja i pitanje zavretka butmirske grupe. I ovo pitanje se jo ne moe reiti. Kao prva mlada kulturna grupa na teritorij i Bosne pojavljuje se ovde tzv. slavonska (vucedoiska) grupa koja se medutim u svim svojim odlikama bitno razlikuje od butmirske, ne pokazujuci sa njom nikakav kontinuitet. S toga mora ostati otvoreno i pitanje medusobnih veza pomenutih grwpa kao i nacina irenja i postanka slavonske grupe na ovoj teritorij i.'2') Ibid., 104. Ana10gijama koje navode Benaovich (1. 153) i 7) Divnich (1. 177). Po tome to je grb Vukoslavica doao sa 84 na 33-e mesto, izmedu krunisanih porodica, odmah posle Baoica i Kosaca, a ispred Harvojevica, Jablanovica i Ohmucevica, vidimo da je taj zbornik bio narocito udeen za kanonika Petra Vuko.sla-' vica, te prema tome moemo ga zvati Vukoslavicevim.D2) Spomenuli smo da je redosled porodica neto drukciji nego u poznatim zbornicima, ali razlike nisu toliko znatne da bi vredelo navoditi ga ceo. Spomenucemo samo da grb Jagrosaljica koji se nalazi u Kor. Neoricevom na poslednjem, 157-om listu, tu je doao na 178-i list a posle njega nalaze se jo kao92) Grb Vukoslavica prikazuje vuka prema kojem leti ptica-slavuj. Dakle, kanonik je shvatio svoje prezime kao sastavljeno od vuka i slavja, prema tome je preveo svoje prezime kao Lupo + (ros) signolo i prema tome nacinio za sebe armes par1antes. Up. Heyer, nav. d. str. 118 itab!. 63. Isti je grb naknadno unet li Korenic-Neoricev zbornik kao 79-ti, mesto istrgnutog grba Cetinanjica; v. S o lov j e v, Postanak, str. 118 (tab!. V, 79).

Prinosi

za bosansku

ilirsku heraldiku

119

179. Kositerovich (= 01.169), 180. Masnovich (= Kor.-Neor. 128, 01.134) : 181. Xahercich (= Olov. 170). Na 1. 182-191 dolaze jo anonimni grbovi, sa potpisom: Familiarum affinium insignia ili (na 1. 187): Insigne anonimum. To su isti anonimni grbovi koje nalazimo u produenju Korenic-Neoriceva zbornika na 1. 158-168 i koji nisu nita drugo nego kombinacije grba Korenica (grana = koren!) sa grbom Neorica, Jerinica i jo nekih drugih nam nepoznatih porodica. U Borelijevom zborniku je njihov redosled neto promenjen (1. 182-191 = Kor.-Neor. 1. 163, 164, 167, 166, 165, 168, 159, 158, 162 i 161) a dva sloena grba koja su u Kor.-Neor. bila nedovrena (K.-N. 167 i 168) tu su dopunjena. Na 1. 192-193 dolazi obican azbucni pregled sadrine, pod naslovom: Index Insigniorum antiquorum Nobilium praecipuorum Imperij Illyrici, quae continentur in hoc Libro per ordinem Alphabeti. Na listu 193v prepisana je potvrda citprovackog biskupa od 8 maja 1690: Nos Frater Joannes Stephanus de Comitibus Ordinis Minorum de Observantia Dei et Apostolicae Sedis gratia Archiepiscopus Sardicensis Sophiensis nuncupatus Thraciae, Daciaeque ripensis Administrator necnon Valachiae Transalpinae Apostolicus Vicarius. Universis et singulis has Nostras lecturis fidem facimus et attestamur, Librum hunc Insigniarum Familiarum Nobilium Il1yrij, in quo prius apparent Sanctorum Patronorum necnon Regnorum et Provinciarum Insignia sexdecim; deinde quatuor supra triginta stemmata cum coronis super'positis; postea centum et triginta absque coronis, singulis eorum proprii.s cognominibus subditis; postremo vero decem anonyma stemmata, omnia suis coloribus graphice. distincta et elaborata; Concordem prorsus esse cum vetustissimo libro reperto in Bibliotheca Reverendorum Patrum Basilianorum Montis Sancti in IVJacedonia, per nos viso et cum praesenti diligentissime examinato, sine ulla additione vel detractione. Quapropter huic ubique locorum constans poterit fides haberi. In quorum fidem has Nostras testimoniales manu nostra subscripsimus Nostroque solito sigillo munivimus. Datum Chiprovatij in Nostra solita residentia die 8 Maij Anno Salutis 1690. Frater Joannes Stephanus qui sutpra Affirmo. De man(dato) suae Il1-mae ac Rev-mae Do(minatio)nis Frater Mattaeus de Jagnesco Can (cellariu)s. Naslikan je i pecat (s napomenom: Signum Sigil1i originalis): dva lava dre sLub sa krunom, naokolo legenda: FR. IOA. STEPF A. A COMITIBUS. ARCHIEPVS. SARDICEN. SEV. SOPFIE. Posle toga, na 1. 194 i 194~ prepisana je dugacka potvrda od korculanskog notara Franceska Natalisa koji je uporedio ovu knjigu s njenim originalom i naao da je u svemu istovetna, osim posvete na prvom listu u cast kanonika Petra Luposignoli-ja. Isto potvrduje i drugi notar Ivan Caputgrosso, a zatim splitski knez Enrico Paptpafava potvrduje da su Francesco Natalis i Giovanni Caputgrosse notari kojima se moe u svemu verovati. Ova je potvrda datirana u Splitu 9 novembra 1700 godine. Na 1. 194 stoji: Ego Franc(iscus) Natalis Veneta Auctoritate Publicus Notarius, et magnificae Co~munitatis Curzolensis Cancellarius, praesentem Librurn Insignorum diligenter

120

Dr A. Solovjev

examinavi cum alio Originali authentico, concordemque in omnibus inveni non solum in numero et coloribus eorundem fideliter depictis, singulique propriis cognominibus subditis, prout constat ex attestatione in fine Libri cum Sigillo posita; verum etiam in primi folii inscriptione, et in secundi folii epistola dedicatoria facta ad honorem Reverendissimi Petri Luposignoli 1. V. V. Canonici huius MetrGl~olitanae ac Auditoris Generalis; meque ob talis rei veritatem subscripsi, meique hotariatus Sigillo munivi. (nacrtan pecat s lavom Sv. Marka) ZatiIT}drugom rukom: (slican pecat) Concordat cum originali, Ita est. Joannes Caputgrosso Veneta Auctoritate Notarius Publikus, in fidem veritatis subscriptis, et sigilavit. I trecom rukom: Ego qui supra manu propria.

per la Serenissima Republica di Venetia Conte et Capitaneo di Spolato, et sua Giurisditione A qualumque IlI-mo et Ecc-mo Tribunale, Magistrato, Offitio, o Comandante (f. 194~) di questo Serenissimo Dominio, et anco di Stati allieni, oue peruenissero le tpresenti, amplamente attestiamo, come li oltroscritti Signori Nobili di questa citta, Fran-co Nadali et Gio: Capogrosso, sono Nodari Publici, et legali, alle sottoscrittioni de quali uiene presta ta intiera, et indubitata fede, et iri qualumque altro luogo se gli puo prestare piena credenza. In quorum etc. Spalato li 9 Nouembre 1700. Enrico Papafaua Co et Cap-io (pecat s lavom Zuanne Nazaro Cancell-o civile Sv. Marka) Na 1. 195 splitski kanonik Nicola Gaudentius, nadbiskupski protonotar, tvrdi da je isto tako utporedio ovu knjigu s original om i naao da je njemu u svemu slicna, a zatim sam- nadbiskup spliski Stefan Cosmi potvrduje 30 novembra 1700 godine, da je Nic?la Gaudenti verodostojan notar: Ego Nicolaus Gaudentius Nobilis huius Civitatis, S. V. D. Cancellarius huius Metropolitanae, Prothonotarius Apostolicus, et IlI-mi et Rev-mi Domini D. Stephan i Cosmi Archiepiscopi Spalatensis alias Salonitani Dalmatiae ac totius Croatiae Primatis Cancelarius, presentem Insigniorum Librum cum alio originali authentico diligenter examinaui, concordemque in omnibus reperi, pro'ut testantur superius D. D. Notarij Publici Franciscus Natalis, et Joannes Caputgrosso Nobiles huius Civitatis; qua propter, ut eidem, ad quouis Forum, Tribunale Ecclesiasticum vel alio dela to integra possit Fides haberi, In veritatis Testimonium subscrips et Archiepiscopali sigilio muniui. (pecat s grbom ilegendom: Stephanus. Cosmus. Ego, qui supra manu propria.

Noi Enrico Papafaua

(drugom rukom): Nos Stephanus Cosmi Dei et Apostolicae Sedis gratia Archiepiscopus Spalatensis, ali as Salonitanus, Dalmatiae ac totius CrQatiae Primas Vniversis, et sin-

Prinosi

za bosansku

i ilirsku heraldiku

121

gulis praesentes Nastras im:l,Jecturis, ac lecturis, ad quas 'Per plenam fidem facimus et attestamur, Exc-mum Nicalaum Gaudentium S. V. D. Nabilem huius Civitatis, Cananicum Nastrae Ecclesiae Metrapalitanae, et Pratanatariurn Apastalicum, esse Cancellarium Nastrum banae apinianis, et famae, Ministrum legalem, et fide dignum: Cuius (f. 195~) attestatianibus, actis, exemplis et subsriptianibus amnimada fides est ubique habenda, praut hic habetur. In quarum etc. Datum Spalati in Archiepiscapali NastrO' Palatia die 30 Navembris 1700 Stephanus Casmi Archiepiscapus Spalatensis (isti pecat) Andreas Carlavich Curiae Archie',Jiscapalis Caadiutar Na listu 195~ pacinje interesantan Al Lettare tekst:

Eccaui cartese lettare ristretta in pache linee la campassianeual tragedia dell'infelice Regna di Basna Argentina saggiagata e crudelmente deuastata daH' empia Turhane Bassa di Tessaglia, et Ismael Aga de'Gianizzari can l'armi prepatenti di Mehmed 2 - sultana de'Turchi spettatare del'auuenimenta funesta succeduta l'anna di camun salute 1465.93) Al prima ingressa dell'armi Ottamane in quel fioritissima Regno rauiuaran i Barbari le fierezze usate nella presa dell'Imperial Canstantinapali, scguita li 29 Maggia 1453, perche clotppafatta un harribi.le macellO' senza perdanare all'eta, ne f. 196) alla canditiane uialarana a uiua farza l'hanesta delle Matrane, edeIle Vergini, prafanarana i Santuarij, bandirana la Religiane, in sama cangiarana il bel giardina della Bas~a in una bascaglia di fiere seluaggie. Dispersa, efugata il misera auanza de'Basnesi dal lara furrare, a rintranati per piu tempO' ne'manti, ne'baschi, enelle cauerne cal benefizia della natte, e tempi appartuni si pracacciarana la salute ricaurandasi dal natiua Reame in diuersi laughi della Dalmatia, e 'sue Isale, Craatia e Rausi, praseguenda altri a ritirarsi aNapali, Puglia, Istria, eStata Ecclesiastica: altri transpartati dall'amar della Patria si contentarano di saffrir il tirani cO' gauerno degl'Ottamani, e farse in 'Pena di cio rinegarana malti la fede, e diuenera seguaci dell'Alcarana. la che senza campassiane nan passo raffigurarmi le calunnie accadute a questa Regna, nan ha patutO' tener celate alcune natitie, che ha ricauata intarna ad alcune delle sue pili reguardeuali Famiglie; per tanta nan senza gran facita ho qui raccalta l'Arme gentilitie delle Casate pili conspicue assicurandami, che nan sara di paca candenta a malti specchiarsi al tempO' d'adessa in queste marche d'hanare. Ha aggiunta ad esse l'Arme, asiana Imprese delle Famiglie pilI nabili dell'Illyria can i lara cagnami ueridici tratti da un antica ariginale, taccanda alla sfugita alcune paricolarita a lara spettanti. Oltre di cio ha inserta l'Arme, o' Imprese delle Casate de'Prencipi deriuati dall'Illyria; ma in questa narratiane nan dara d'esse alcun raguaglia, bensi di quelle, che sanO' di minar sfera. Deua auertire in prima luaga, che fuari di queste Arme, o' Insegne si uede qalche (. 196 ) marca, o' qualche aggiunta di pili dell'antica pasteriarmente accresciuta; ma ciO'sara a causa di qualche carica canspicua o' di qualche luoga acquistata, o' di qualche titala canferita alla Famiglia dalla clemenza di qualche Patentada in ricampensa de'suai meriti. Di piu sarana alcune Arme, o' Imprese, che partana i cagnami duplici, et altri' triplici, il che accidentalmente succede, o' pure per l'usa, che regnaua in tutta l'Illyria, nella quale tutte le stirpi riguardeuali prendeuanq93)

Brojka: 5 napisana

je na brisanom

mestu.

122

Dr A. Solovjev

il cognome alle uolte dal nome del Padre, a taluolta dell'Auo, o Bisauo, et haueuano diuersi cognomi differenti, benche erano d'un istessa Prosapia. E credibile anco, ma di rado auuiene che le Famiglie muti no li cognomi antiehi, e l'Arme gentilitie per qualche accidente, che oceore nelle Prouincie, a Citta, che loro gouernano; o pure per qualche posto sublime, o digni ta conquistata, come e succeduto felicemente ad Ostoyea Re di Bosna figliuolo di Paolo Cristich di Famiglia Giablanouich, il quale portaua nella sua Arme due gigli, et il scudo diuiso per mezzo, e sopra il cimier la corona, et un: giglio: ma assunto, che fu Ostoye al Trono di Bosna si uidde la sua Arme dieursa, cioe nel scudo un castello eon tre gigli, e sopra il cimier la corona eon un castello. Non e dissimile la mutatione, che fece del proprio cognome Emanuel Comneno, il quale conquisto il Des'Jotato della Bulgaria, e perche arriuo in hora buona alla conquista di quel Principato, gli resto il sopranome Ariuabene, come anco a tutti i suoi descendenti, e non pili Comneni, la qual Imperial Famiglia Ariuabene si ritroua a Mantoua in stato conspicuo. Similmente Constantin o della medema Imperial Casata Comnena per le sue eroiche uirtu fu da tutti generalmente ehiamato col sopranome di Sebasto in Greco, che in Italiano sona Cesare, onde i suoi descendenti hanno conseruato il cognome de'Sebasti, non pili de'Comneni, la quale Imperial Famiglia Sebasta al presente s'attroua aNapoli in stato priuato. Da quest'Augustissima Casata Comnena deriuano per diritta linea Zarnoeuichi PrencilJi de'Montenegrini, Casazzi Duchi di San Sabba, uolgarmente Hercegouina, Castriotto detto Scanderbego, e l'Ottomafia progenie. Accade pero molte uolte, che una Famiglia d'ordinaria conditione conuenga m.l cognome eon qualche Famiglia riguardeuole, e nel progreso del tempo comincia a:ppropriarsi l'Armi della Famiglia nobile. Ce 'Jretende eon ambitioni di prouenire ueramente da qualche Famiglia nobile, ma puo essere per linea indirecta, et inalberano l'Arme della uera nobile, e legitima Casata, onde 'Jer non dare un minimo sospetto, che possa porre in dubbio la uerita, sarebbe necessario, che quilli diano le proue eon depositioni et ettestationi, e c0I?-scritture antiche, a lettere d'altorue scritte da huomini di Publica auttorita in uigore, serie, e tenore delle quali consti ueramente, che loro prouengono da quel ceppo, o Famiglia eon legitima descendenza. Ma uediamo anco la differenza del stato, nel quale si trovano molte Famiglie nobili doppo d'esser (f. 197~) state scacciate dall'Otomafio, e per non apportar tedio al lettore faremo mentione d'alcune poche, che si trouano in stato conspicuo, medioere, edeplorabile. Il Co:04) Tassoucich per i suoi meri ti insigni fu decorato dal serenissimo di Toscana col titolo di Caualiero della militia di San Stefano. Bogascinouich Famiglia Nobile dell'Hercegouina conserua in Rausi eon esercitio honoreuole le sue degne (;ognitioni. Tassoucich per le sue reguardeuoli qualita e doti fu honorato dalla Maesta Cattolica col titolo di Kr:05) di Calatraua in Spagna. Il Co: Mateicouich adornto di particolari prerogatiue, merito il posto della nobilta d'Ancona. Grubiexeuich, o Grubissich 'Jer li fruttuosi impieghi eser citati in Bosna a difesa, e profitto della Religione Cattolica hanno havuto per ricompensa dalla Sacra Congregatione di Roma pili Diplomi honoreuolissimi, edalla Maesta Cesarea altri Diplomi col titolo d'Conti, e Baroni di Bosna. Drascioeuich per molte cariche, et impieghi riguardeuoli fruttuosamente sostenuti, hanno ottenuto dalla Maesta Publica di Venetia pili Diplomi hohoreuoli col titolo de'Conti a se, et alla loro descendenza. Giaeouceuich Famiglia celebre per li egregi portamenti, a cariche honoreuoli94) 95)

Co: Kr:

= Conte. = Cavalijer,

Prinosi

za bosanskuilirsku

heraldiku

123

sostenute con ualore in molto occasioni, merito dalla Maesta Publica di Venetia un Diploma col titolo di Cavaliero. Torquatouich Conti di Corbauia ab antico, "gia un secolo sono stati decorati dalla Maesta Cesarea con un Diploma di uarii titoli, edalla Maesta Publica di Venetia d'altri Dipl{)mi in recognition~ degl'impieghi fruttuosi (f. 198) esercitati da quella Famiglia, e posteriormente sono stati meriteuolmente aggregati fra nob ili di Zara. Vucoslauichi Co: di Vares, e Bani di Cleuna, a tempi andati Famiglia celebre, conseruano Diplomi rimarcheuoli di tre sel{)li rilasciati dalli Re di Bosna, et Ungaria, (3 dalla Porta Ottomana, e posteriormente meritorono dalla Maesta Publica di Venetia pili Diplomi honoreuoli a tutta la loro descendenza. Ochmuchieuich ne'tempi trascorsi Famiglia di gran grido, Co: e Baroni, e signori delle citta in Bosna, e Macedonia, e luoghi di Primordia superiore in Dalmatia, come consta da molti Diplomi, che essi sonseruano, tra quali altri conceduti dalla Maesta Cesarea e Cattolica, un ramo di quelli si ritroua in Rausi in stato priuato esercitando la carica di Nodaro Publico. Milienouich, o Milinouich, un ram{) di questa Nobil Famiglia s'attroua nella citta di Trau et esercita la carisa di scontro della Cam era del Publico. Voicouich gia tempo Famiglia nota, un ramo di questa s'attr{)ua in Sebenico, e per ',Jroprio sotentamente esercita il mestiere d'intagliator, et inodorato,r sopra legname. Costagnich Co: e signore di Cosiza di Primordia superiore di Dalmatia, un ramo di questa Famiglia s'attroua in Narenta in stato deplorabile, che per campare zappa la terra. Resich un ramo di questa nobil Famigila s'atroua nella citta di Trau in stato molto basso procacciandosi la uita con la zappa. Le Famiglie poi, che restarono sotto il tirannico gouerno de'Turchi, e che col progresso del tem,Jo abbracciarono la setta di Mahometto sono le seguenti tra le pilI conspicue - Predoeuich, (f. 19~) Soccolouich, Cossiterouich, Cossouich, Copcich, Giamometouich, Filippouich, Alaupouich detta Alagich, et altre mol te. Non si deue marauigliare il lettore, che cosi miseramente si sono rinuersate rante nobili Famiglie con la loro posterita perche il sdegno dell'Omnipotente Dio s'e scarricato sopra d'esse, e sopra quel nobilissimo Regno a punt{) come s'e scarricato scpra l'infelice Constantinopoli in tempo del crudele macello fatto da Turchi di quel popolo, e della dispersi{)ne delle pili cospicue Famiglie, tra le quali sario ( la Famiglia Imperial Angela, della quale un ramo s'attroua in Brisana soHo Nouale del Treuisano ridotta a ~osi estrema necessita, che per uier e obligata zappar la terra. Un ramo dell'Imperial Famiglia Paleologa, che ha hauuto otto Imperatori di Constantinopoli, et altri molti Prencitpi conspicui, s'attroua nella citta di Messina ridotta atal meshinita, che per uiuer e astretta accomodar liuti, et accordare chitare. La Famiglia Lascari pure degl'Imperatori d'Oriente e rid{)tta a segno tale, che un ramo di quella uiue da priuato nella citta di Trau esercitando la carica di N{)daro, e nuouamente estato meriteuolmente aggregato per le sue ottime prerogatiue fra Nobili della medema Citta. Hor chi non amirera, cortese lettore, i colpi della Prouidenza Diuina, che a suo piacere hor ci humilia, et hor ci esalta. Vediamo pure, che la nobilta, la pilL antica giace nascosta cotto rustici drap'Pi, che regna la miseria doue abondarano le richezze, ha la sua sede la pouerta doue erano accopiate con gl'honori le magnificenze, che si sono cangiati i Troni (f. 199) in capanne, sceptri ne gl'aratri, le Porpore ne'stracci, le Grandezze in un estremo di basezza. Impariamo per tanto a non insuperbirsi a spese de'tanti grandi, che con una miserabile facondia ci auisano esser sottoposto agl'infortunij chiunque uiue Terra, e preghiamo il Cielo,

124

Dl' A. Solovjev

che ci preserui da sinistri accidenti quanda nan deuana essere di prafitta alla salute eterna, came farana all'humiliata Giabbe, e uiui felice. (Drugam rukam:) Signari, e Regnanti in Basna della Famiglia Catramani, e Successari Catraman Stefana Cante Wladislau

I I

I

Ninaslau

I

Stefana pnma Bana

I

VVkich Ban

TuaTtca Re

DabisciaRe

Elisabetta maglie di Luadauica Re di Palania, ed'Vngh.

Regnanti di Bosna

Tuartca prima Re incaranata di Rassia, e Basna. Dabiscia Re. incaranata di Rassia, e Basna. Ostaye Christich Re di Rassia e Basna. Stefana prima Giablanauich Re di Rassia e Basna. Tuartca 2 figlia spuria di Tuartca pO Re di Rascia, e Basna. Tamasc Christich Re di Rascia, e Basna. Stefana 2 Re di Rascia, e Basna, Thornae filius spurius, el patricida; negavit censum Mahumeti 2 a qua accisus est, et Reges Basnae extincti 1465. Rimarcata il Carra degl'Ottamani trianfi anca eon l'uccisione de Regnante di Basna, sfarza d'indi alla fuga la Real Famiglia, che camp agna alle uicende (f 199~) della Nabilta dispersa ui prana uaria sarte. Tra queste Cattarina Maglie di Tamas penultima Re partatasi aRama s'appresento aSistO' 4 Pantefice, da cui richiese cansiglia, ed'aiuta; ma consigliata ben presta dal Ciela, si fece Manaca, morenda finalmente in stata casi felice. Fu sepelita nella Chiesa d'Araceli d'inanti la grata dell'Altar maggiare, restando pur'ad anta del Barbara honarata in essa la memaria Reale cal ritratta al naturaI della medema nella Sala di Canstantino del PalazzO' Pa'Pale; e dall'Epitafio Latina, e Slava scolpita su l'marmo del Sepalcra eon la sua Imagine cOtfanata" eparole, che seguana. CATHARINI KRAGLICI BOSANSKOI HERCEGA SVETOGA SAVE, S PORODA IELLINE, I KVCCHIE CARA STIEPANA ROIENI, TOMASCIA KRAGLIA BOSANSKOGA XENA, KOLIKO XIVI GODINI. LIV. I PRIMINV V RIMI NA LI TA GOSPODINA. M. CCCC. LXXIV. NA. XXV. DNI OCTOBRA. SPOMINAK GNE PISMOM POSTAVGLIEN. CATHARINAE REGINAE BOSNENSI, STEPHANI DVCIS SANCTI SABBA, EX GENERE HELENA, ET DOMO PRINCIPIS STEPHAN I NATAE, THOMAE REGIS BOSSINAE VXORI QUANTVM VIXERIT ANNORVM. LrIrI. ET OBI11' ROMAE ANNO DOMINI. M. CCCC. LXXIV. XXV. DIE OCTOB~IS. MONVMENTVM IPSIVS SCRIPTIS POSITVM.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Prinosi

za bosansku

i ilirsku heraldiku

125

Od 1. 200 do 1. 206 , tj. na 14 strana vidimo 56 grbova nacrtanih samo perom, bez boja, po 4 na svakoj strani. Prvi grbovi: ILLYRIUM, IMPERIVM a Nemanide comstitutum ALBANIA i AVSTRIA uetus itd. azbucnim redom; poslednji su na 1. 206- TVRCIA VALLACHIA, VENETIA i HVNGARIA. Svi su oni preslikani iz tampane Stemmatografije Pavla Ritera- Vitezovi ca 1701 godine. Na 1. 207 stoji naslov: Dichiarazione delli stemmi premessi i dolazi podroban opis tih 56 grbova, istim azbucnim redom, opet uzet iz Riterove Stematografije, samo u prevodu s latinskog jezika na talijanski; zavrava se na 1. 212~. Listovi 213 i 214 prazni su. Na 'Poledini poslednjeg lista nalaze se docniji zapisi: Copirt, Zara 13 Juni 1862. Fr. de Heyer, 29 Inft. Rgnt Ob1t i Ex libris comitum Borelli. Moemo sada odrediti datum i poreklo tog grbovnika. Videli smo da je on bio ucinjen za splitskog kanonika Petra Vukoslavica, prema Olovskom (ili zajednickom protografu) - to se vidi. po njegovim dodacima. Interesantno je da je on ipak zatim bio uporeden s~ Korenic-Neoricevim koji se onda nalazio u Dubrovni.ku i da su tada u njega bili uneti 10 anonimnih grbova. Datum se odreduje godinom 1700 kada su splitski notari a i splitski nadbiskup I~otvrdili potpis korculanskog notara. Te potvrde moemo smatrati za autenticne. Ali pre toga bio je izvren citav niz drskih falsifikata ciji je cilj bio da se podigne ugled grbovnika. Prvi je falsifikat - tobonje pismo fra Georgija iz Soluna koji je toboe poslao taj grbovnik iz Makedonije u Split, 4 aprila 1690 g. kada se Turska nalazila u estokom ratu protiv hricana. Drugi, jo drskiji falsifikat jeste tobonja 'Potvrda sofiskog katolickog nadbiskupa koji tvrdi da je uporedio taj grbovnik s original om koji se naao u biblioteci 00. Bazilijana na Svetoj Gori (u kojem manastiru?) i da je, paljivo uporedivi oba, naao ih u svemu istovetne. Dakle, Korenic-Neoricev zbornik bio je 1595 g. toboe prepisan s originala koji se nalazio na Svetoj Gori; sada posle sto godina, naao se opet na Svetoj Gori original, potpuniji od Koreniceva, u kojem porodica Vukoslavica stoji izmedu krunisanih glava, na 33 mestu. I taj je drski falsifikat datiran 8 maja 1690 u Ciprovcu! Na kanonik Vukoslavic u Splitu kao da nije ni cuo za stranu sudbinu Ciprovca, te rezidencije katolickih nadbisku'J)a, popaljene i razorene od Turaka 1687 godine, posle neuspelog pokuaja ustanka u Bugarskoj u vezi s pobedama austriske vojske. Nije ni cuo da su jadni ostaci Bugara-katolika (bivih pavlicana) iz Ciprovca pobegli sa svojim svetenstvom u Erdelj i Banat a da je Ciprovac ostao prazan. Vukoslavicu u Splitu 1700 g. izgleda da je katolicki nadbiskup 1690 g. mirno sedeo u Ciprovcu i razgledao grbovnik donet sa Svete Gore.OH)

eudan je falsifikat i potvrda korculanskog notara Francesca Natalis koji posl~ toga Ul~oreduje isti grbovnik sa njegovim original om i naao da su u svemu istovetni. Kako je mogao da to ucini kada je original toboe ostao na Svetoj Gori? Ova potvrda izgleda nam opet kao falsifikat: nema ni datuma ni mesta, ne vidi se da li je bila pisana na Korculi ili u Splitu pa i uopte nije jasno zato je korculanski notar morao da vri uporedenje, kada je u Splitu bilo dosta notara.90)

Fer

m end

i n, Acta Bosnae, p. 301 seq. (s. a. 1688).

126

Dr A. Solovjev

Posle toga redaju se potvrde splitskih notara, protonotara i nadbiskupa koji svi redom potvrduju pot'pise prethodnih lica i time stvaraju lanac verodostojnosti za prvobitni falsifikat. Te su sve potvrde dvosmislene: na pr. Nicola Gaudentius, apostolski protonotar, tvrdi: presentem Insigniorum Librum cum alio originali authentico diligenter ex amina vi, concordemque in omnibus reperi - izgleda da je i on imao u rukama original, ali zatim veli: prout testantur superius D. D. Franciscus Natalis et Joannes Caputgross, dakle poziva se na prethodnike koji svedoce o toj istovetnosti te prebacuje odgovornost na njih. U svakom slucaju, da je on imao u rukama original, to je morao da bude ili Olovski ili Korenicev grbovnik, a oba ona nisu istovetni cak ni po broju strana s Vukoslavicevim: vidi se da se uporedenje vrila dosta povrno. Dakle, g. 1700 kanonik Vukoslavic je splitskim vlastima podnea na potvrdu nov primerak ilirskog grbovnika, n kojem je njegova porodica dobila ugledno mesto. Radi uporedenja posluio se nekim starijim primerkom sa kojeg je njegov bio preslikan: verovatno je ta bio Olovski (ili njegov protograf), ili dobiven u 'LJoslednjem trenutku na poslugu Korenic-Neoricev. Ipak je nacinio falsifikate da .bi dokazao da se original nalazi negde na Svetoj Gori kod grckih kaludera. Nekoliko godina kasnije, 5vakaka posle 1701 g., dodao je svojem zbarniku 56 grbova raznih zemalja i njihove opise iz Riterove Stematografije. Najinteresantniji je u Borelijevom grbovniku talijanski istoriski tekst na 1. 195-199 . Poto znamo da taj grbovnik ima najvie slicnosti s Olovskim u kojem se nalazi naslov: Breve ristretto del Regno di Bosna, mogli bismo pomisliti da je Borelijev zbornik raden po patpunijem protograflf Olovskog, u kome su bili i naslov tekst Benignijeva dela: naslov je ostao u sadanjem Olovskom grbovniku, a tekst bez naslova dospeo je u Vukoslavicev grbovnik. Ipak, posle paljive analize, doli smo do zakljucka da ovaj teskt nije izgubljeno delo Ivana Benignija. Prvo, taj je tekst 'Pisan na 1. 195-199, vec posle svih mnogobrojnih potvrda datiranih od 1690 do 1700 g. Verovatnije je da je to, isto kao i grbovi iz Riterove Stematografije, kasniji dodatak pisan od samog vlasnika zbornika. Drugo i glavno, sadrina tog teksta nikako se ne slae sa Benignijevim naslovom. Breve ristretto obecava da ce izneti: 1) geografski poloaj Bosne, 2) poreklo bosanskog naroda, 3) opis grbova vlastele i kraljevina u Iliriji, 4) genealogiju vladara, 5) istoriju franjevaca u Bosni i 6) opis ikone Bogorodice u Olovu. njezinih cudesa. Medutim, Vukoslavicev je tekst drukciji. On iznosi: 1) dosta kratko pad Bosne g. 1465 (!) i beanje mnogih porodica u druge zemlje i 2) podrobne podatke 0' sudbini tih porodica, o njihovim prezimenima i njihovom menjanju. Tek pri kraju donosi rodoslov bosanskih vladara i epitafiju kraljice Katarine, ali o franjevcima i o Olovskoj svetinji nema ni reci. Navodi kao primere razlicite sudbine emigranata, ne samo bosanske nego i druge porodice. Pocinje od 1) Komnena-Arivabene u Mantovi, 2) Komnena-Sebasta u Napulju i 3) Komnena-Crnojevica u Napulju. Zatim govari o lanim plemicima i opet se vraca na pravu' vlastelu: 4) Tasovcice, 5) Bogainovice u Dubrovniku, 6) Matejkovice u An~oni, 7) Grubiice kojima su pape i carevi priznali njihove stare povelje, 8) Draojevice priznate u Mlecima, kao conti, 9) akovcice isto il Mlecima, 10) Torkvatovice - plemice u Zadru, 11) Vukoslavice bive kneeve od Varea i banove od Hlevna, koji cuvaju povelje od bosanskih i ugarskih kraljeva i Otoman-

i

i

Prinosi

za bosansku

i ilirsku heraldiku

127

;e Porte, 12) Ohmucevice koji isto cuvaju stare povelje a dobili su nove od cara, ;) Miljenovice u Trogiru, 14) Vojkovice u Sibeniku, 15) Kostanjice sada zemljodnike u Narenti i 16) Reice, isto zemljoradnike u Trogiru. Zatim navodi devet vlasteoskih porodica koje su u Bosni primili islam, te aca se na alosnu sudbinbl potomaka starih porodica u emigraciji: 17) Andela u 'evizu, 18) Paleologa u Mesini i 19) La~karisa u Trogiru. Zavrava pobonim raziljanjima o sujetnosti i prolaznosti svake zemaljske slave. Po geografskim podacima u tom tekstu (Mleci, Brevizo, Mantova, Ankona, cak ~sina, i mnogo dalmatinskih gradova) vidi se da je taj clanak postao u Mletackoj .lmaciji. Po tome to se tu isticu staro plemstvo i stare povelje Vukoslavica, mono tvrditi da je taj clanak pisan odmah posle 1700 g. u Splitu od kanonika Vukovica ili za njega - od nekog njegova prijatelja.n) Mnogi su njegovi podaci interesantni za istoriju XVII-og veka.

E) PODACI O DRUGIM RUKOPISIMA ILIRSKIH GRBOVNIKA Moemo navesti nekoliko podataka o drugim grbovnicima, koji mogu da lu od koristi za dalja istraivanja. 1) Beogradski grbovnik (rukopis br. 683 B. Nar. Bib1.) izgore o je u poaru ila 1941 g. Velikog formata (31 X 21,5 cm), imao je samo 152 lista, poto nije lO ni naslov ni ',Jet slika svetaca na pocetku.oS) Kao to smo vec rekli, verovatno je izraden u prvoj polovini XVII veka za drugu granu Ohmucevica, verovatno admirala Andriju Nikolina sina koji je g. 1640 vodio u Napulju postupak da ae svoje plemstvo, a g. 1645 dao da se objavi u Napulju veliko delo Lorenza tiatija Le glorie cadute, u kojem se pored Komnena narocito slavi porodica nucevica. Tu vezu moemo videti u tome to je u tom zborniku grb Dinjicica 10 sa 65-og na 29-0 mesto, to blie Ohmucevicima, a dva su brata admirala lrije, Pedro (t 1631 g.) i Pavle bili oenjeni devojkama iz porodice Dinjicic."") ; je interesantno da je na 1. 103 bio narocito istaknut lepim okvirom grb Ugri.ca, ispod koj eg je bio proiren ',Jotpis: Vgrinovich zimer ali Sinovcichia i za: Arma ferunt pacem, to nije slucaj za druge grbove. To je moglo da bude 1adno ulepavanje. Moemo se potsetiti da je u Poljicama postojala ugledna dica Sinovcica, gospode ungarske, iz koje su u XVII i XVIII veku bili birani d kneevi i vojvode.'OO) Verovatno je taj velelepni zbornik dospeo u XVIII veku97) Treba naglasiti da porodice Vukoslavica nema u starim ilirskim grbovnicima, osim :kog, ali je u Korenic-Neoricevom istrgnut list 79, na kojem se nalazio grb Cetinjanina :e vidi po azbucnom pregledu i po drugim zbornicima) i zamenjen drugim sa grubo natm grbom Vukoslavica i potp,isom: VVkoslavich, samo latinicom bez cirilic,e,. Oblik grba, ito lema, kasniji je. Mislimo da je ta zamena opet falsifikat, ucinjen g. 1700 u Splitu u vukoslavica, kada je njegov zbornik bio upotedivan sa Korenic-Neoricevim, kao toim originalom. 98) Na pocetku imao je jo dva numerisana lista na kojima se nalazio azbucni registar :nim naslovom: Tavola del1e arme contenute. Videlo se da je format bio jo veci, a d1Ma rOpJhM Me,n;aJbOH M3pa3:l1TM CTi3pa'lKJ1 JTMK, McrmjeHor JIm.I;a, OllITP:l1X ~pTa, qyrraBe Iwce M 6pa,n;e. CBMTaK M,n;e ,n;MjarOHaJIHO o,n; ,n;ecHor paMeHa ,n;oJIe. )J;o OBora HM3a Me,n;aJbOHa Hai ceBepHOM C3J1.AyCMellITeHa je npeTCTaBa Pacnetha BPJIO HejacHa. Ha3I1:pe ce Y cpeAMHM KpCT aa paCneTJ1M XPMiCTOM; ,n;ecHO MCIliO\D;KpCTa je 'ycnpaBHa epMrypa BO'I'opo,n;m.I;e ,n;MrHYTe rJIaBe; JIeBO je CMeI.UTeHa epMrypa JOBaHa. OCTaJIM ,n;eTaJbM ay BPJIO HejaCHM. IIope,n; OBe KOMIT03MII;Mje npMlm3!aJH: je C:l1JIa3aK Y cpe:n;vmfM y MJaH,lJ;0PJT:l1HaJIa3M ce XpMCTa y a,n;, TaKo1:je iOllITeheHa M 3aMa3aaa. qmrypal Xpl/1ICTa ca KPCTOM; MC'I10,n;Jhera JI'IBO je HejaCHJ1 MCfl10CHJ1QKMJIHK, BepoBaTHO A,n;aM, M nope,n; Jhera HejaCaH ,n;eo epMrype y CBeqaHoj XaJbMHM YKlpaI.UeHoj Ha py6y, BepOBaTHO COJIOMOH!flJ:l1lID1:)J;aBM,n;a, qJ1:j.M ce JIMKOBM cpehy y OBOj KOMITO3Mu;:l1jM. OCTaJTM ,n;eo OBe KOlMno3Mu;Mje je caCBMM HejacaH. OBY BapMjaHTIY; npeTCTaBe BaCKpCeJha XPMCTOBor cpeheMO y HiameM cpe,n;JheBeKOBHOM CJIJ1:KapCTBIY,54) a 14-16 B.55) HapOq11TO qeCTQ" y MaHaCTl-:!pHMa CB. rope, Hl13 cu,eHa :l13 XPMcToBO'r }KJ1BOTa 3,aiBipmaBa cel Ha jy2irnJOM 3M,n;y OJITapCKOr npOCTopa npeTCTaBOM XPJ1'CTOBOr Ba3HeCeJha. Y cpe,n;J1:Hl1 c~eHe Ha )KYTOM nOCTaMewry CTOj:l1 Bo[,opo,n;m.I;a y MOJIMTBeHOM cTaiBy OKp:HYTa rJIe,n;aou;y; rrope,n; Jhe cy ca CTpaHe ,n;Ba aH1:)eJIa ca KpCTOBJ1:Ma, y ,n;YI':l1M 6eJIJ1:M XaJblVllHaMa, 6yjHe ,n;yre Koce. JIeBo :l1 ,n;eCHO OJ]; Borop0,L\,IDl.e y npBOM nJIaHY CMeI.UTeHJ1 CIY anOCTOJI:l1 y nJIl3'BMM, 3JIeHJ1:M l1 OKep ,n;panepMjaMla pa3JIJ1qMTMX JTMKOBa 11 CTaBOBa, ca norJliIl,l1Ma Y ynpaBJhHJ1M K3: He6y, Iwjl1llY!CneJIO KOHTpaCTl1:pajy M11piHloj ~eHTpaJlHoj rpyrm. ,n;pyroM nJIaHY je CTeHOID1TJ1:nejca)K ca cxeMaTM30BaHJ1:M ,n;pBehEIM (60pOBM). li13Ha,n; Boropo,n;J.fU,e :l1 flJITOCTOJIay cpe,n;;IDil1 Ha npeCTOJIY HaJIla;m ce XPMCTOC iMt3Me1:jIY ABa aH1:jeJIa 11pallIl1peHJ1X pyKy 6JIarOCMJba. li1KoHorpaepCKM OBa KOMn03:l1U;:l1ja npeTCTaBJba WCTl1 nm KOjl1 ce jlaiBJba y HallIeM CTapoiMJ CJT:l1xapCTBY o,n; 13 B.o,,) Y TaKBOM MCTOM 06JTMKY cpe!heMo je y 16 B. M 17 B. !y' ,n;eKopau;MjM aTOCKMX MaHaCT:l1pa ca He3HaTHJ1:M pa3JT:l1KaMa (yrJlaBHOM CTaB Boropo,n;11II;e).57) cy li13Me1:jy OBe ,n;,Be nOCJle,n;~e cu;eHe YM'ErrHYT je on eT HM3 ca Me,n;aJbOH!t1iMa,aJIlVlI JIMKOBl1 npopOKa Ca CBMTKOB:l1Ma BPJIO HejaCiHtr-f Kao :l1 C':l1I'HaT:ypa.

Y rapJhoj 30Hl1 11CTO"'lHOr 3:l1J];a M3 Ha,n; KOHxe anCM,n;e C1M1eI.UTeHaje cu;eHa C:l1JIa3aK CB. )J;yxa. Y nOJIYKpyry ce,n;e anOCTOJIM Cla.I jeBaH1:jeJb1M 11JT:l1 CBl1TKOM Y PY'U;M, o6yqeHJ1 y pa3H1060jHe XaJbl1iHe (TaMHou;pBeHe, 3eJIeHe, OKep, nJIaBe). li13Ha,D; lh11X Y BPXY KOMn03MU;J1Ije je BeHau; j'GWKa CBeTJIOCMBe 60je ynpaBJbeHl1X Ha anOCTOJIe. CxeMa aaCBMM o,n;oMaheHa y iHlaIl10j l1KOH1OlrpaepJ.fjMOA 13 B. ca He3HaTHJ1:M :l13MeHaMa (,n;pyrH nJlaH).58) li1c'I1Y cxeMY BM,D;J1:MO Ha ATOCY y IIpoTaToHYo,,) W M CB. ITaBJIY (KlaITem:a CB. 'Bop1:ja).GO)Y CJI060,n;HOM MaJIOM nOJIYKplY'ry MCfl10\l];OBe KOMno3Mu;Mje HaJIa3l1 ce nonpcje CTapu;a Y CBeqaiHoj u,pBeHoj YKpaI.UeHoj o,n;ehM ca KpYHOM, KOj:W, y PlY1KaMa ,n;P}KJ1 pa,llI:l1peHl1 opHaMeHTl1paHl1 y6pyc. Cl1I'HMpaH je Ka!O KOCMOC. OBaj JIl1K TaKo1:je cpeheMO BPJIO qeCTO y MCTOM 06JIMKY :vt: Ha l1CTOM M'ICTY (Hcno,n; nPeTCTaBe CMJIaCKa CE. )J;yxa).".') "') VI. Pet k o v i C, La peinture ... , I, 18, a; 38, b G. Mi 11 e t, Monuments ... II, Vatopedi, 14 V., t. 85, 3; sv. Pavle, kapela sv. Dorda 15 V., t. 189, 4; Kseno.Eon, 16 V., t. 173, 3; Dioni siu, katolikon, 16 V., t. 197, I '~i)VI. Petkovic, La peinture ... , 1,69, a; II, sl. 5-17; t. LXXXIX, XC, XCIV 37) G. Mi 11 e t, Monuments. " II, Lavra, katolikon, t. 120, 4; Ksenofon. 169, 4; sv. Pavle, kapela sv. Dorda, t. 188, 2; Dionisiu, 1615 g., t. 196, I oR) VI. Petkovic, La peinture ... , 1,76 a; II, XXVIII, XCVII; Dj. BokovicVI. Pet k o v i C, op. cit., t. CLXXXIII C!I) G. Mi 11 e t, Monuments ... II, t. 13, 3. "") Ibid., t. 188, I "') P. B o lli K o B YI ti-B .TI. II e TKO B W h, op. cit., 1.. CLXXXIII; G. Millet - Monuments ... II, 1.. 118, 2 t. 188, I.C5)

i

:U;pKEa CE. KJIlIIMeHTa

y MOCTaftllIMa

293

CBa~ je, KaO' WTO' je Beh pe"tJ:eHa, pe3epBJ1CaH 3a TPJ1: He3EMaJbCKlcil JIJ1:Ka Xp'l1CTa. 'y aJITapCKaM npacTapy' y paM6'l1 qH01M: Q]JBffiIlOM naJbY ca 2KYTJ1M J1:BJ1'I.\aMa HaJIa3J1 ce nanpcje XpJ1CTa KaO' CTapu;ai ~aHa y 6eJIOM arpTa-qy, ca KpaTKaM KacaM J1 6pa,n;aM . .D:a OBara JIJ1:Ka je 3eJIeHlca,cTa-2KYTa ITOJbe ca KpYI'aM y KaMe je JIJ1:K XpJ1:CT'a ITaHTaKpaTapa J13~2K'E!Ha JIJ1:u;e, ca )IYI'OM KacaM 'l1 6pa~OM, Y u:pBeHaj xaJbmf'l1 YKpaweHaj 2KYTaM 6ap)IIYPOM ca CBeTJIO'3eJIeHJ1M arpT3J'qeM; Y JIeBaj PYU;J1: ~2K'l1 KlhJ1:ry, ,n;eCHQMI6JIarac'l1Jba. ITo J1BJ1IJ;J1 KpYTa J1iOITJ1:CaHje TeKCT ITcaJIMa (102, 21-23). J13Mel)y aBa ;:r;Ba naJba, ca cTpaiHa, HaJIa3e ce cJ1M6aJIJ1: jeBa:Hl)EJI'l1CTa JIYKe J1: JaBaHa (Ba 'l1 apaa) ca CKpaheHJ1M CJ1:rHaTypaMa. TpehJ1 JIJ1:K npeTCTaBJba AHl)eJIlal BeJIJ1:KiOr CaBeTa 3Bajy OBY CJlJ1KapCKY cxeMY, KOjy cpelieMO Ha CBl1M JIJ1KO'BJ1Ma, 036J1JhHl1M, rrpO)I,OpHOr rror.rre)1.a, J1JlJ1 6Jlarl1M J1 CMMpeHl1M, Kpyrml1X O'IJ1jy J1 6oJrnOr 113pa3a. IIpeJla3J1 cy MeCTMMl1'-IHO )J,O'CTa HarJlJ1, aJIJ1 HMS, HeKO'JlJ1KO BPJlO ycrreJll1X CJlJ1KapCKJ1X pE:illf'Eha. Mopa ce rroce6Ho J13)1.BOljJ1T'J1 rrpeTcTaBa CB. TpojlJ1lL\e, Koja CBOjOM J1KOHorpae' rr.rraCTJ1'-IH'O TpeTJ1PaHa yj e)J;Ha'IeHJ1lM HaI'IMHOM, ca '-IBPC'I1Y1IM:, KO'IeHJ1M H:a6opJ1Ma, nOCTJ1rHyTl1M Y'rJlaBH'OM JlJ1H:J1CKJ1M y n'O'I'e3l1Ma. Y OBOM rrorJle,n;y )1.panepl1(ja y npeTCTa'BJ1 CB. Tpoj~e rrpeTCTaBJba J13Y3eTaK J1 6opaH>a cy MaH>e YKOI'IeHa J1 CJl060,lIHHja. M10pa. ce HCTaliJ1 'I1'2KI-ha 3eM ,n;parrepJ1ja, Ha KojJ1Ma ce yaeK J1CTJ1opHaMeHT CTaJlHO rroHaBJba, Kao J1 TLKlha 3a .pa3HOBpcHomliy ,n;e3eHa (xaJbJ1Ha CB. TPJ1cPYH8., XaJbJ1Ha ,n;eBojKe Koja CJ1rra BO,n;y J13 PoljeH>a XPJ1CTOBOr, XaJbJ1Ha CB. JeBpOCJ1Me, CaKOCJ1 apXJ1jepeja). IlITO ce KOJIOpJ1Ta TJ1'Ie, 60je cy rrpJ1JlM:'IHO rrpJ1I'YfII.IeHe J1 jaBJbajv ce YBeK ~BIHO-nJlaBO, rrpBeRO-3eJleHO, .3eJleHO-cMelj'ai ,n;OMJ1H1V1lpajy; HellTTO CMeJlJ1je OTCTYTIaH>e y OBO'M fIIOrJlP,llV rrpeTCTaBJba Hapam,racTo3eJleHa KO:M6M:Ha~J1'ja XPJ1CTOBOr JlJ1Ka Kao AHljeo BeJlJ1KOra caBeTa. JIH'IHOCTJ1 rrpeTCTaBJbeHe Y KOMno3~jaMa Kpeliy ce np~o,n;HO, 6e3 yKO'IeHlO'CTl1, y yje,Zl;Ha'Il:'HOM PoJ1'I'MYr,n;e ce LKT1'BJ1rrOKpeT. CMeH>'Yje ca 'M1J1PHl1McTaBoM, )IajyliJ1 JlorwrHIY ~em1HY (PoljeH>e XPJ1CTOBO, CpeTeH>e), u.ITO Hap0'-IJ1TO BaLK!IL 3a KOMrr03J1I~ljy Ba3HeCeH>a, o' '-IeMY jie' Beli 6J1JlO I1oBopal. Orpaffi1'-IeHJ1 rrpCCTOP J1 rrOJbe Y KOMe ce cu;eHe O)J,J1rpaBajy, HJ1je ,n;03BOJlJ110 HeKa )J,Iy5J1l-ICK.:l ellIeH>a J1 2eljaH>12 p rrJlaH'o'l3a, am'! cy CBe MoryliROCTJ1 J1CKOpJ111IlieHe. ApXJ1TeKTyp:a .y )1.pyroM rrJlaHY y CpeTeH>Y Jo:[ YcrreH>\Y Boropo,n;~e CaCBJ1M CMJ111IJbeIiiO 3aTBapa C~E:lIY, )1.ajyEJ1 ynl'CaK rrpOCTOpnOCTJ1 J1 oCTaBJblajyhJ1: ,n;OBOJbHO MeCTa 3a pa,Zl;H>y Koja ce o,n;J1rpaBa y rrpe,DJ'I:>if'M: JlMlY. OceliaH>e Mepe 'Y'lJ1HJ1JlO je, J1 y OBOM nor.rre,l1y )1.a, ce YTJ1CaK n npeHaTPrraJHOCTVl OTKJlOiHJ1. IlITO ce TJ1Ne rrejcaLKa Y KOMe ce O)IV!rpaBal iHeKOJlJ11VI cu.eHa, IMloipa ce HanOMeli FlOjni!CJU, atia je svojilm geogra,fsikitm pOIloajem briJa k u ,to doba re1JaJtirvm) dobiro za.%itena od rat nih lI11priliJka. Arheo1oke SaJffi abj ekJte srvrstao kro na,lo&cwm redom po gtlavnlim 1m.l,l1JUlTnlilm epohama. U OVOlffi !kraou, na rvileloikaliteta jedna kultUITa prelkriva diruJgu, .ponekad vrejmensik,i dalekih ikrultuJrniJh ~em1oda. 0\"0 vali narocito za oikol,]cruKilse1daika. Reikogno culranje telfell1a u sa - iZiUzev Kreerva - vreno je >li iljetu 1950 ,g'oc1ill1e slaJ[,adIl1U:i\ tooaln(j;i,m asli.sltent'ima Zemaljskog muzeja rrmom Cremonik i Ruicom B~ic-Drechslelf. JeCLalIl Id;i,o podataka. potjece iz njihoiVe putne blilljeniJce, na ceanu am se oiVdje zahyaJjuoean, QtkotlinJl.l K.re Ya pregledaQ sam 1953 Igo~Une,

300

uro Basler I PRETHlSTORIJSKO DOBA

Crkvina u Porlastinju - Na whu bI"ijega ci(je se s,t'dene srtnmo pue !prema jugu u pravcu KilSe~jaka, sliojli. lokalitet ~van Orkvina. Na t::-.nn su 'mjestu naroctto brojni tralgO'Vl:i Ipreth]storr'ilj~lke klUl'ture, pOll'ed IObjeika'ta liiZriJmrsikog doba i Srednlieg vlUeka. Tokom posljednlje,g mJi.lenli[ja ,prEoe nove ere pos1Joljala de na tom mjestu dos'ta pro'strana i

oPnth,,t. i nmslrobnlilh spomeniJka poredanih u neikoliJko redolVa mz padiJIlJU 'bnitiega,. Svi SiUspomenioit u oibtlliiku sanduka, Zarum1j~v je medu ntiima jedan pI1:lrnder.ak iz,mden od kv,alroa, koga ima u nepos>rednod btlriZii:ni.Ukrasa nema, U narodu se prica da je na K,lupama stadaJo SitauO, slI'edll'ljevdekovno K'ree,vo, dok je dananje naselje nastatlo tek u tursko doba, PokaziJvatli SiUmi mjesJto naVlOdno nekadan'je orikJve, ali se danas oooje ne vide v,ie llI~kakcvi tra,g,olVi gr'adeviine,

i

Kreevsko Polje - U PoJtiu nie K'reeva srt;aj,atl~ je rallllije cvemk'a nekrO[lola sa oko 300 stecaka na njivli koju danas obraduje PalV'o Misilo. Do danas je os,tailo ovdile sa'cuvano jo sVlg'a oko 10 komada, doik su druga prevucell1.'i, u KirIevo .i IUIpo1Jrehlden.i za gradnju cr\kve. Glavica u Kiseljaku - Uz'V'ienje zvano "G1a,vica protee se kao jeziik izmedu Lepenli,ce i Kreevcilce, oko 250 m zapadno od njihovog s,asita'va. Zara,vanaik je izdruenog oibllika, oT1i1jen1Jilralll ~s,to!k-~alPad. Sj.evema, istiocna, pa dJjlUlg'oisrtocna srt>rana su dos,ta s,trme, dok je na zapadnoj b!reluildaik vezan sa sjevernim pristrancima Gracice. Na Glavici danas stojli, kat. crkva, cilji su temeJdi mahom l>.lgraat:ni od steca!ka zatecen.iJh na o,vom mjesrtu. Danas je vec nemoguce us,tallloviJti bar pirJbl1iG'an brQj sp.omenIi.ik,a kod i su tada u'nirteni. Prilli!kom !kopanja teme1(ja za crkvu, kau da se u g>robovima naitlar.?:i:ilo na n a!k.:lt , uglavnom prSltende, no ne zna se kotl'iJko je bilo i !kamo je dios[lljeilio.Na istocnod padtiJIli Gla,viice naden je dcvadesetlih godina grob u Ikome su pOlred ljudskog kos.1Jura otkriveni ditjelovi konds!kOlgsiketlerta. Nllde iskld'l1Jceno da se tu radi I(} jedn,om, ina,ce riti etikom prlimder:klu konjanickog groba.

i

Podgaj u Kiseljaku - Na mdesltu gdje se danas nalazi Djecdli dom, td. na uz'viiJci is,tocno ,od sastalv,a, K>reevcice Ij,Lepenice, srtaljala 'je sve do devedeset:h g-odllina prolog vide:ka nekl'opotl,a sa sltecairrna,. Utnirtena je pcriJilko'ffi g'rad11Jj.esaidanjriJh ~glrada na ul,a1Zuu Kjf;e~tiak. I danas se jO, ,u irem podrucdu ove nekropole vidi po koji stec,ak, tako mediu vi:llama u Sijevernom prClJvcu. PlretJpoSltavldam aa ):)lU l'anilje svi ul ::.J;U111t:'.OJ.JCi bit.Li povezani u jednu cje[inlU i da je, prema tome, OIVOkiseJjalC'loo grob1lje b:iao ~rtl,o veliJko. Nje,gov je ollllta'r bio P'o SlVlod [JI1iill:Jci uruteni dilo u uem kTiUJgIU t,ad dan.arnjeg DtieClijeg doma. Kiseljak-naselje - Ne.kJropoda je smjetena na mal,om uz'viemju sjeverozapadno od cen:tra naseLja, oko 150 m da,l'elko sjevernJO od Ce5,te koda vodi az Kiseljaka u GiTOmilljak VeC'lina spomenika oJ'liljen1JiJranaje u pra,vou iiLs'1Jok~apClJd. Pnosltor je podJi:jelilen u dvije slklupine nekom cestom ikoj,ClJe vec davno napuiena. j Ukupno titrna 98 spomenika. Vecina je u obliJku sanduka, a sedam medu njima SiUsLjemenD'aci. Ma,terijal de dos-ta lrazJJicU, neki SIUod vapnenca, neiM od pd,e6alra, a ima !ih dj od kriljev,ca, Na gomjoj povrini jednog sanduka s>tod,i iskilesalll p~as,tican reLjef "dljediovs:kog tapa, za kojega OurCJiic (Gl. Z. m. 1943, stor. 79) misli da prerosta'Vi1(janaJdGak,no to je mallo vjerovartno ako iUlZmemo u obziJr c:ntienicu da Sili nadak ,u nae k'raje.ve dlOnije~i teik TUJrd~~i da nj egove p.Tive pT'iJka1Zesuslrecemo t,ek na ni,anima. Na d'l'ugom jednom s,allldukru lOd kriljevca stodi ureroan kJuJkaslti k'm cidi kIraci teku obrnuto od kazalLjke na sa,tu. zvanoj Ci,zma kod K,iseljaka "Ostroga, stoji jedan PremailSkazustanovruk.a.nab.re~ulijiku Sitecak sa prikazom polumjeseca C'i,zma, :pa njdvii i ~vijezde,

Grcko Greblje u PodastinjiU - Na ovom lokatliJtertru, noa kJome se osim preth.iSltoriljLske ker>ahJJi1kenailaze i tna,goivi, neke Sltare g:r.adevliJne, srtodd- elk!riorpola od oklO30 ste6aika, n uglavnom sanduka i pIo-ca (slVega 1 sarkofag), svi! bez n.atpisa i uikras,a,. Siecci Slll ugtlacvnom poloeni preko ruevina spomenute kamene z.g>rade, danas zaras1LLu glustu ikarru.

i

Cl'kvilna u Podas.tinj,u - Na go!rnjem z,a,rlalVa:n:kJu Tkiv:ine, medu tragovima C utvrdenja, stolji nek:ropo,la sa 7 stecaka. Na spomenE!C'ima nema nika\k'vog znaka. Grobove je sa slabim uspjehom prekopavao dr M::mdic (Gl. Z. m. 1925).Glasnik Zemaljsllese blagom padinom silazi na trbinu kod nove cesme. Ovuda prolazi i dananja cesta. Stari .put nastavlja dalje desnom stranom i