EKSPERTGETUIENIS VAN CHRIS PAUL DE KOCK OOR DIE AGTERGROND EN DINAMIKA VAN SEWE

INSIDENTE VAN OPENBARE GEWELD IN TOKOZA TUSSEN SEPTEMBER 1991 EN APRIL 1992. VOOR

DIE KOMMISSIE VAN ONDERSOEK INSAKE DIE VOORKOMING VAN OPENBARE GEWELD EN

INTIMIDASIE SE TOKOZA-KOMITEE ONDER VOORSITTERSKAP VAN A D V O K A A T M .N.S. SITHOLE

1. INLEIDENDE OPMERKINGS

Chris Paul de Kock (Curriculum Vitae as bylae A aangeheg) staan hier voor u in sy

privaathoedanigheid, in verlo ftyd en alle voorbereiding gedoen vir die getuienis is gedoen in

privaattyd. Die standpunte hier gestel en die vertolking van die gebeure in Tokoza is sy

persoonlike mening en d it kan nie aan sy werkgewer, die Raad v ir Geesteswetenskaplike

Navorsing, gekoppel word nie.

Hierdie getuienis weerspieel nie noodwendig die standpunt en mening van die SAP en/of die

Minister van W et en Orde nie.

Gegee:

die lewensnoodsaaklikheid en drinqendheid van 'n spoedige en standhoudende verlaging van die

vlak van openbare geweld, intim idasie en politieke onstab ilite it om sodoende investering en

sosio-ekonomiese ontw ikkeling te verseker w at die onontbeerlike basis van 'n demokratiese

nuwe Suid-Afrika sal vorm;

die kardinale rol en posisie van u kommissie binne die vredestruktuur w a t op 14 September

1991 ingevolge die Nasionale Vredesakkoord to t stand gekom het. {U mandaat is om die geweld

en intimidasie te ondersoek en na te vors en met hanteringstrategiee vorendag te kom -

daarsonder sal die res van die vredestruktuur nie doeltreffend kan funksioneer nie.)

die kompleksiteit van die huidige geweld in Suid-Afrika en

die omstandigheidsgetuienis w a t to t dusver gelei is en hoofsaaklik gefokus was op wie die

sondebok(ke) in die Tokoza-situasie was, w il ek my getuienis - gebaseer op vyftien jaar se

belangstelling en navorsing op die terrein van konflik en openbare geweld - hoofsaaklik rig op die

onmiddellike onderliggende dinamika van die openbare qeweldsproses en die hantering daarvan.

Ek w il poog om die sondebok-opsporing in hierdie getuienis ie tw a t op die agtergrond te skuif (dit

sou uit die aard van die saak nie heeltemal vermy kon word nie) aangesien die ak tiw ite it to t nou

toe slegs gelei het to t 'n "passing the buck"-situasie w at net bygedra het to t verdere geweld,

terwyl my eie persoonlike mening vir my s§: "The buck m ust stop here!" (Vgl. ook Schlemmer

1 991 (a): 23).

Ek sal dus my getuienis soos volg aanbied:

1. 'n Baie bondiae oorsig van die oorsprong en ontw ikkeling van konflik in Suid-Afrika voor

Februarie 1990 verskaf.

2. Die dinamika van geweld en onstabiiite it sedert Februarie 1990 so volledig m oontiik aanstip*

(d.w.s. poog om so volledig m oontiik 'n "inventaris" van onderskeibare geweldsfaktore w a t die

huidige geweld onderlS en stimuleer te lys).

3. Moontlike onderlinge verbande tussen geweldsfaktore probeer aantoon.

4. Die Tokoza-gebeure (September 1991 to t April 1992) - soos weerspieel in die getuienis to t

dusver - ontleed in terme van die geweldsfaktore - soos by 2 hierbo. Dit w il s£ om te probeer

vasstel o f die faktore ook die geweld in Tokoza onderifi het en die mees waarskynlike verklaring

(geweldsfaktor o f stel van faktore) vir die Tokoza-gebeure te identifiseer.

5. Geweldhanteringsriglyne vir punt 2 en 3 aan te bied en aan te toon o f di6 riglyne reeds verreken

is in die Vredesakkoord.

Gun my nog tw ee kwalifiserende opmerkings:

d it sou bykans onm oontlik wees om in die bestek van hierdie verklaring volledige

bronverwysings te gee (boeke en artikels oor die verskillende faktore is legio).

ek sal nie hierdie kommissie probeer mislei deur belangrike, moontlike verklarings v ir die

Tokoza-gebeure doelbewus te ignoreer nie, tog moet d it in ag geneem word dat enige mens

feilbaar is in sy kennis - ook 'n ekspert.

2. 'N BAIE BONDIGE OORSIG VAN DIE OORSPRONG EN ONTWIKKELING VAN KONFLIK IN

SUID-AFRIKA VOOR FEBRUARIE 1990

Daar sou geargumenteer kon word dat d it geensins nodig is om sover in die geskiedenis terug te delf om

die gebeure in Tokoza te verklaar nie. My standpunt is dat d it wel nodig is - al is d it dan net uiters

oorsigtelik - om die volgende redes:

Daar moet daarop gelet w ord dat "volledig m oontiik aanstip" nie beteken dat die getuie alle faktore kan indentifiseer nie en ook nie beteken dat elke fak to r volledig binne die bestek van hierdie dokum ent behandel sal w ord nie.

2

a) Om aan hierdie Kommissie en aimal wat Suid-Afrika se belange op die hart dra te toon dat die

huidige geweidsmanifestasies (waarvan Tokoza 'n voorbeeld is) b loot n simptoom van

struktureel-gegenereerde probleem is en dat die enigste werklike standhoudende "oplossing" van

die struktuurprobleem die skepping van ’ n welvarende demokratiese Suid-A frika is - d it waarmee

KODESA en 'n Interimregering hulself besig sal hou. Ongelukkig verkeer Suid-Afrika in ’ n

"Catch-22 situasie". 'n W elvarende demokratiese Suid-Afrika kan slegs geskep word as die vlak

van geweld en onstabilite it (d .w .s. die simptoom) drasties verlaag w ord sodat beleggers- en

entrepreneursvertroue in Suid-Afrika herstel word. In kort, te rw y l Suid-Afrika strukturele

snykunde ontvang moet hierdie Kommissie sowel as die vredesstrukture die pasient se toestand

stabiel hou deur die simptome te behandel - indien nie, sal die operasie nie suksesvol wees nie.

(b) Plek-plek in die oorkonde w ord die futiele oefening van passing the buck vervang met n andei

ewe futiele oefening van: "Die enigste sondebok vir die sinnelose geweld is apartheid of die

erfenis van apartheid." As apartheid eers totaal vernietig is sal daar geen verdere probleme wees

nie.* Dit is nodig om kortliks terug te keer na die geskiedenis voor Februarie 1990 om hierdie

simplistiese siening deeolik te kwalifiseer w an t as die siening net so aanvaar word, l§ daar nog

vir Suid-Afrika tragiese gebeure voor.

(c) Baie van die direk-onderliggende geweldsfaktore van vandag en van die gebeure in Tokoza het

hulle oorsprong in die periode voor Februarie 1990.

Die periode voor Februarie 1990 is al deeglik u it verskeie perspektiewe nagevors, geanaliseer en

geboekstaaf. Ekself het 'n bydrae to t 'n boek van Van Vuuren ei_aL (1988) "South A frica: The

challenge of reform " geskryf met die tite l "Revolutionary violence in South A frica: 1000 days after 3

September 1984 ." Di6 analise van die situasie voor Februarie 1990, w aarby ek nog steeds woord vir

woord bly staan w ord hierby aangeheg as bylae B. Dit sou die leser loon om die analise deur te werk,

aangesien ek hier haie kortliks sekere gedagtes gaan herhaal.

Die oorsprong van die huidige kon flik in Suid-Afrika kan teruggevoer w ord to t sy koloniale vestigmg

meer as driehonderd jaar gelede. Kolonialisme in Afrika (in Latyns Amerika en ander wfirelddele het dit

effens anders verloop) en dus ook in Suid-Afrika se geval, het basies neergekom op *n m ilit§re besetting

van grondgebied met 'n ekonomiese m otief. Waar koloniste weerstand en verset van die inheemse

bevolking ondervind het, is d it m iliter onderdruk. Die ekonomiese m otie f het voortdurende

gebiedsuitbreiding to t gevolg gehad (vanaf die verversingspos to t by die Liesbeeckriv.er, to t die

vryburgers, to t die trekboere na die

Hierdie opmerkings moet nie geinterpreteer word as dat die outeur (getuie) 'n voorstander van apartheid is of was nie. Apartheid kan noo it goedgepraat w ord nie.

binneland, to t die uitbreiding to t by die Visrivier, dan die Groot Trek en die ontdekking van diamante en

goud). Hierdie hele dinamika van kolonisasie was baie meer kompleks maar tw ee drade w a t regdeur

geweef was, is:

(a) die gebruik van m ilitfire mag (w at dwangmag in sy suiwerste vorm is) om enige teenstand uit te

skake! en grond te beset.

(b) die ekonomiese m otief - d it is ook belangrik om daarop te let dat soos oie inheemse bevolking

verslaan is, hulle gedwonge was om hulie arbeid aan die kolonis te verkoop.

Terw yl die dwangmagsbasis (veral militgre mag) en manipulatiewe magsbasis (ekonomiese mag) sterk

gevestig is en orde in Suid-Afrika oor eeue op di6 wyse gehandhaaf is, het daar nooit veel van die

vestiging van 'n intensionele magsbasis (ook genoem sosio-kulturele magsbasis of ideeeltipiese gesag)

van kolonis (blanke) oor inheemse bevolking (hoofsaaklik sw art) gekom nie. Hierdie skewe

m agstruktuurontw ikke ling en die resulterende akkumulasie van rykdom en mag aan die bianke kant en

armoede en magloosheid aan die sw art kant het die strukturele oorsprong van konflik in Suid-Afrika

gevorm. Suid-Afrika was al meer in twee teenoorgestelde, vyandige belangegroepe ingedeel, naamlik:

blank teenoor nie-blank. Di6 m agstruktuurfout is in 1948 geTnstitusionaliseer in die apartheidsbeleid.

Die latente kon flik vasgevang in die struktuurfout het ook oor die eeue en dekades meer en meer

manifes geraak (d .w .s . diegene in die twee verskillende kampe het meer en meer bewus geraak van die

fe it dat hulle in verskillende kampe verkeer het). Faktore w at onder andere to t die bewuswording gelei

het was: verstedeliking, kerstening, ervaring van relatiewe deprivasie, en die ontw ikkeling van

status-inkongruensie (d.w .s. die ontstaan van 'n intellektuele proletariaat w a t die onderwyskwalifikasies

verw erf het, maar nie parallelle kanse vir opwaartse ekonomiese, sosiale en politieke m obilite it verkry

het nie).

Met die skepping van 'n intellektuele proletariaat was die belangrikste element van drie basiese elemente

vir konflikgroepvorm ing o f uitdaaggroepvorming reeds aanwesig, naam lik leierskap. Leierskap moes sorg

vir ideologie (plan van aksie) en organisasie. Aan die begin van hierdie eeu het uitdaaggroepe, waarvan

die ANC die belangrikste is, to t stand gekom. Die ANC het aanvanklik vreedsaam beding vir die

onderdrukte nie-blanke se regte, maar soos w at so dikwels in sulke situasies gebeur is hulle vreedsame

protes met dwang onderdruk en moes hulle elke keer to t meer en meer radikale (dwangmatige) stappe

oorgaan. Na die Sharpeville voorval van 21 Maart 1960 is die ANC, PAC en ander organisasies verban

en was hulle verplig om ondergronds te gaan en as bannelinge vanaf die buiteland te opereer. Die ANC

en PAC stig onderskeidelik Um khonto we Sizwe en Poqo as hulle m ilitfire vleuels. Hierna volg 'n periode

van veral sabotasie, maar ook terreur. Die Soweto-opstand (onluste) w a t in Junie 1976 uitgebreek het,

het die meeste organisasies - d it s lu it die ANC ook in - onverhoeds betrap. Dit het egter aan hulle

getoon dat massa-aksie 'n magtige wapen in die stryd kan wees. Die ANC/SAKP alliansie het ook

4

tydens 'n besoek aan Vietnam diep onder die indruk gekom van massa-mobilisasie (vgl. Je ffe ry 1931)

en was moontlik ook bekommerd dat die eerste hervormingstreetjies van die Suid-Afrikaanse Regering

(bv. die Erika Theron-kommissie en die W iehahn-kommissie en dit w at daaruit voortgespru it het) die

onderdrukte massas sou "sagmaak" en/of m inder ontvanklik sou maak vir die rewolusionfire offers wat

huile sou moes bring. Gedurende die laat 70tigs en vroee 80tigs het hulle ook hulle stedelike terreur - of

gueriila-aksies geintensiviseer. Op die vooraand van die driekamer-parlement is die UDF teen die einde

van 1983 te M itchellsplain in Kaapstad geloods. By di6 geleentheid het mev. A lbertina Sisulu na die UDF

en massamobilisasie verw ys as "the fourth and final pillar of our revo lu tion ."* Die ander drie pilare was:

gewapende aksie (MK), internasionale isolasie en die ondergrondse strukture. Die jare 83 to t en met

Februarie 1990 is gekenmerk deur massa-mobilisasie, massa-aksie en politisering. Nooit vantevore is 'n

"rewolusie-in-w ord ing" (vgl. bylae B en Rhoodie 1986) in Suid-Afrika so duidelik waargeneem nie. In

kort (vgl. bylae B vir meer inligting) het die ANC-SAKP-alliansie (vgl. Die Vrye Weekblad 2 4 -30 Januarie

1992 vir 'n bespreking van 'n boek getiteld "Comrades against Apartheid - The ANC and the SACP"

deur Ellis & Sechaba vir meer in ligting oor di6 alliansie) die volgende strategie gevolg.

Die doel w as: om die politieke mag oor te neem en dan die sam elew ingstruktuur te verander.

By politisering van die massas - deur massa-mobilisasie - was veral die volgende drie persepsies van

kardinale belang:

(i) Apartheid-Suid-A frika is totaal nie-legitiem (trouens d it is volgens die Kairosdokument 'n

skepping van die Antichris)

(ii) Teen so 'n totaal nie-legitieme (selfs sondige) struktuur is enige middel, ook geweld, legitiem.

Hervorming sal niks anders as "Neo-apartheid” oplewer nie.

(iii) A lhoewel die veiligheidsisteem (as dwangarm van die Apartheidsisteem) brutaal is, kan hy deur

getalle aangedurf en verslaan word.

Om di£ persepsies te bevorder en terselfdertvd die maostruktuur te verlam. het die ANC-SAKP-alliansie

die volgende strategie qevola:

(i) Die vernietig ing en/of destabilisering van die bietjie intensionele mag w a t die Regering oor

swartes gehad het. Twee voorbeelde van di6 intensionele mag was sw art onderwys

(sogenaamde "Bantu Education") en gekoopteerde swart leierskap (die gemeenskapsrade en

tuislandleiers). 'n Totaal alternatiewe samelewing (bv. "C iv ics", straatkom itees, "People's

Education , a lternatiewe kunste, "People's Courts" ens.) is in die intensionele magsvakuum wat

Dit is interessant dat in die vele hofsake sedert 1983 die UDF nie met die ANC verbind kon word nie. Na die ontbanning kon daar geen tw y fe l oor die verbintenis bestaan nie: (i) Die UDF het ontbind en (ii) die ANC het by sy 48ste Nasionale Kongres in Julie 1991 verklaar "Commits itself to strengthen and direct all four pillars of our struggle ..." (New Nation 12 Julie - 18 Julie 1991).

5

ontstaan het, gevestig. Die alternatiewe strukture bestaan natuurlik nog en w ord selfs versterk

en uitgebou (vgl. konferensie-resolusies in New Nation 12-18 Julie 1991).

(ii) 'n Maksimum destabilisasie van die manipulatiewe magsbasis (veral die ekonomie) deur

internasionaie isolasie, die politisering van die vakbondwese, "s tayaw ays". verbruikersboikotte

ens.

(iii) Die u itlokking van dwang. Aangesien die intensionele magsbasis (wat noo it sterk was nie) nou

"gekaap’ was en die manipulatiewe magsbasis ernstig gedestabiliseer was het die Regering geen

ander keuse gehad as om teen die einde van 1985 en aan die begin van 1986 (met die

afkondiging van die Nasionale Noodtoestand in Junie 1986) sterk terug te val op dwang nie en

dit nadat hy met 'n geleidelike hervormingsproses begin het - 'n volm aakte resep vir verdere

konflik (vgl. Gurr 1968(a), 1968(b) en 1971). Dwang is ook op so 'n wyse uitgelok dat dit die

rewolusionSre alliansie se posisie versterk het. Massaprotes (optogte, byeenkomste en

begrafnisse) was aan die orde van die dag en onder die noodregulasies was die SAP en SAW

verplig om op te tree. Gegee die skaredinamika van die protesaksies (w a t nie vooraf gereel en

gestruktureer was nie) en die onderbemande beheermagte het die protesbyeenkom ste dikwels

gelei to t geweld (vgl. afdeling 3 .2 .3 ). "Voorbeelde van bru ta lite it” (bejaardes en kinders gedood

of ernstig beseer deur die optrede van veiligheidsmagte) was volop, maar noo it het die

beheermagte so opgetree dat d it die massa to t "verlamming geskok het n ie” (bv. soos die

Tianamenpleingeval in Beijing nie). Laasgenoemde omstandighede het die derde persepsie wat

by die politisering van die massas belangrik was bevorder, naamlik: "A lhoew el die

veiligheidsisteem (as dwangarm van die Apartheidsisteem) brutaal is, kan hy deur getalle

aangedurf en verslaan word.

Sedert veral 1984 het die ANC-SAKP-alliansie met die steun van die UDF (die binnelandse

massa-organisasie) en COSATU hulle voile energie en aandag aan die u itvoering van die strategie

geskenk. Alles is in die stryd gewerp om die totale onderdrukte massa ("the people" - w a t eintlik as

byna die totale bevolking gesien is) te mobiliseer en te organiseer vir uiteindelike magsoorname (via 6f 'n

peoples war d f n uiteindelike verkiesing) deur die ANC. Die alliansie het volgens alle aanduidings baie

sukses met die strategie gehad. Tog was daar sekere struikelblokke in die pad van die totale

samesnoering van die "people". So byvoorbeeld was daar:

diegene w a t deur die jare deur die sisteem gekoopteer was en w a t geglo het dat hulle baie meer

sou bereik met samewerking as met konfrontasie (die Regering het hulle beskou as gematigdes,

te rw yl die ANC hulle beskou het as "sell outs"). Hier kan daar gedink w ord aan die

tuislandregerings, die gemeenskapsraadlede, staatsamptenare, polisie ens.

6

r . • . ... ........ — r - - — -

(b) diegene w a t alhoewel hulle net so sterk teen die Apartheidsisteem gekant was en saam met die

ANC 'n nie-rassige demokratiese samelewing in sy plek sou w ou sien, w a t hulle nie in aUe

opsigte m et die ANC se rewolusiongre strategie of beleid kon versoen nie. Byvoorbeeld diegene:

wat teen die gebruik van geweld was; w at geglo het dat internasionale sanksies die swartmense

die swaarste gaan tref; w a t in die verlede vanwee beleidsverskille weggesplinter het van die

ANC; w a t ontevrede was met die Marxistiese invloed in die ANC ens.

(c) die erg apatiese deel van die bevolking wat net elke dag hulle brood w ou verdien en nie gepla

wou wees nie.

(d) sekere tradisionaliste , by wie stamverband en etn isite it sterk aanwesig was, w a t die ANC-SAKP

as volksvreem d en Xhosa-oorheersd gesien het.

Die ANC-SAKP-alliansie kon in sy mobilisasie van die "people" dus nie net staatmaak op die sterk

intensionele magsbasis (alternatiewe samelewing) w at hy to t stand gebring het om mense te oortuig

nie. Hy moes ook van "strong arm ", dwangmatige taktieke gebruik maak soos sagte en harde en direkte

en indirekte intim idasie, etiketering en isolasie van indiwidue, asook terreur (waarvan die "necklace" die

bekendste voorbeeld was). Dit is in belang van ob jektiw ite it en balans ook nodig om daarop te wys dat

die besluite om in spesifieke gevalle van die dwangmatige taktieke gebruik te maak nie a ltyd op die

hoogste vlak geneem is nie. Die "com rade" op die heel laagste vlak kon (onder ideologiese invloed) ook

van di6 metodes gebru ik maak in die naam van die stryd - ook b loot om sy teenstaanders binne eie

organisasie u it te skakel.

Hierdie horisontale kon flik tussen lede van die onderdrukte massas het gou die naam van

swart-op-swart geweld gekry, maar inderdaad was d it 'n integrale deel van die ANC-SAKP alliansie se

stryd teen die Apartheidsisteem en sy strewe om al w at 'n onderdrukte is, in 'n blok te verenig. Vanaf

1987 het hierdie sogenaamde sw art-op-sw art geweld veral op groot skaal in Natal-KwaZulu

gemanifesteer. D it is nadat die ANC sy rewolusionfere strategie in di6 streek begin toepas het en hy daar

die grootste konsentrasie van georganiseerde teenstand - sedert 1983 - ondervind het. Di6 konflik is so

kompleks dat daar nie hier verder daarop gekonsentreer sal word nie (vir meer in lig ting oor die

Natal-KwaZulu kon flik lees Minnaar 1991).

Die 2 Februarie 1990 parlementfire toespraak van Staatspresident De Klerk was om verskeie redes 'n

waterskeiding in die Suid-Afrikaanse geskiedenis. Veral van belang was die fe it dat alle politieke partye

en/of groeperings w a t voor die toespraak verban was ontban is en dat die leiers en ander politieke

gevangenes vryge laat is. Die geleenthede vir die normalisering van politiek - v ir 'n verandering vanaf

onkonvensionele rewolusion§re politiek na konvensionele politiek - is geskep. Die spreekwoordelike

skoon blaadjie is le tte rlik oopgeslaan om te begin skryf aan 'n nuwe hoofstuk in die Suid-Afrikaanse

geskiedenis. Daar was geweldige verwagtinge by alle dele van die bevolking dat daar nou vrede en

voorspoed sal wees. Tog het die insidensie van geweld en veral die ongevalle van geweld in die maande

n3 2 Februarie 1990 dramaties toegeneem. (Sien grafieke 4 en 8, bylae C).

Dit bring 'n mens uit by die huidige geweld waarvan die Tokoza-gebeure 'n tipiese voorbeeid is. Voordat

daar egter oorgegaan word to t 'n aanstip van die geweldsfaktore onm iddellik onderliggend aan die

geweld sedert 2 Februarie 1990 is d it nodig om weer aan te toon dat die gebeure voor Februarie 1990

nie irrelevant is vir die huidige ondersoek nie.

Die voorafgaande bondige analise van die geskiedenis van konflik in Suid-Afrika (bylae B is baie meer

volledig) lei logies to t die volgende gevolgtrekkings:

(a) Die konflik w at die basis (die teelaarde) van die huidige geweld vorm , w ord struktureel

gegenereer en sal 'n vrugbare teelaarde vir geweld bly totdat:

■ 'n regverdige, demokratiese m agstruktuur in posisie is en toon dat d it w erk lik demokraties is

■ daar voorsiening gemaak w ord vir die beskerming van m inderheidsregte in die demokratiese

m agstruktuur (anders sal m inderheidsvrese die nuwe teelaarde van geweld raak).

■ daar ’ n regverdige en gelyke toegang to t kanse vir opwaartse sosio-ekonomiese mobiliteit

gevestig is. Trouens sonder ’ n meer gelyke en regverdige verdeling van rykdomme sal selfs 'n

demokratiese magstruktuur nie staande bly nie. Die akkumulasie van rykdom aan die een kant en

armoede aan die ander kant is reeds u itgew ys as 'n integrale deel van die s truktuurfou t.

■ daar 'n sterk stel gemeenskaplike waardes deur rekonsiliasie en nasiebou gevestig is.

(b) Dat d it totaal te simplisties, na'ief en selfs kontraproduktief is om die huidige geweld slegs aan

apartheid of die erfenis van apartheid te koppel. Die huidige geweld is geworte l in die koloniale

geskiedenis, apartheid sowel as die rewolusionSre aksie teen apartheid. Om net die een of die

ander te beskuldig is "to pass the buck" en d it sal Suid-Afrika se probleme nooit oplos nie.

(c) Die geweldsfaktore w at nou aangestip sal word (veral intim idasie, protes, w raak en weerwraak,

privaatleers en wapentuig) het hulle oorsprong in die voor Februarie 1990 fase.

(d) Om te verwys na die hantering van die huidige openbare geweld is om te ve rw ys na die

normalisering van konvensionele partypolitiek.

3. DIE D INAMIKA VAN GEWELD EN ONSTABILITEIT SEDERT FEBRUARIE 1990

In hierdie afdeling gaan 'n aantal faktore w a t die huidige geweld onderlfi - hier genoem geweldsfaktore -

baie kortliks (soms selfs net aangestip) behandel word. Die leser moet daarop let dat daar in di6 analise

gepoog sal w ord om soveel m oontlike faktore te onderskei en te orden sodat die baie komplekse

dinamika van geweld beter begryp kan w ord . In die werklikheid is die faktore inmekaar verw eef en vorm

8

hulle nie waterdigte kompartemente nie en 'n faktor w at hier aangetoon word as *n snellerkondisie (bv.

gerugte) kan dan ook ’ n eskaleringskondisie wees of 'n kondisie w at direk bevorderlik is vir geweld. In

afdeling 4 sal daar 'n poging aangewend word om van die interaksies tussen faktore skematies voor te

stel.

3.1 Die faktore w at direk bevorderlik is vir geweld

Hier gaan 'n paar faktore behandel word wat die direkte teelaarde vir geweld skep. Dit w il s6 d it is di6

faktore w at hoogs bevorderlik is vir die oorgang vanaf nie-gewelddadige konflik na gewelddadige

konflik. As di<§ faktore in 'n situasie aanwesig is, is die waarskynlikheid vir geweld baie hoog.

3.1.1 'n Intensivering van horisontale konflik en geweld

Alvorens daar op di6 spesifieke faktor uitgebrei kan w ord is d it eers nodig om meer duidelikheid oor

begrippe soos konflik, direkte en indirekte aksie en geweld te verkry.

Konflik is die proses waar twee o f meer sosiale eenhede (persone, groepe, partye ens.), onafhanklik van

mekaar, in konkurrensie, na dieselfde doel strewe. Di<§ kon flik kan latent o f mamfes wees, d it w il sg as

die sosiale eenhede onbewustelik na dieselfde doel strewe is d it latent, maar sodra hulle bewus raak van

die fe it dat hulle na dieselfde doel strewe raak d it manifeste konflik. As hulle bewus raak van die fe it dat

hulle na dieselfde doel street en begin saamwerk om die doel te bereik raak d it samewerking.

Manifeste konflik om vat kompetisie, onderhandeling, nie-gewelddadige protes, passiewe weerstand en

geweld. Binne manifeste konflik sou daar direkte en indirekte aksie onderskei kon w ord. Manifeste

konflik, waar die verskillende sosiale eenhede tog bewus is van die doel en die konkurrente se strewe na

dieselfde doel, impliseer tog aksie na die doel en aksie teenoor die konkurrente (kyk sketse l-lll).

As die aksie na die doel baie direk is (d.w.s. die betrokke sosiale eenheid m ik hoofsaaklik sy aandag en

energie na die doel) en die aksie na die konkurrent is baie indirek (amper toevallig omdat hy ook bewus

is dat die konkurrent na dieselfde doel strewe) word daar na indirekte aksie verw ys (kyk skets II). As die

sosiale eenheid egter hoofsaaklik sy aandag en energie begin fokus op die konkurrent(e) en die doel

skuif vir eers op die agtergrond (hy is bloot bewus van sy einddoel) dan w ord daar gepraat van direkte

aksie (kyk skets III). Die onmiddellike doel is dan om deur direkte aksie teen die konkurrent (eintlik nou

'n opponent) indirek die doel te bereik. Dit w il s§ deur te poog om die konkurrent te oortuig, te

neutraliseer of te elimineer w il die sosiale eenheid nou sy doel bereik. D it kan natuurlik ook wees dat hy

die konkurrent direk nader met die oog op onderhandeling - maar in so 'n geval sal ons me daarna

verwys as direkte aksie nie.

9

SKETS I

Kondisie van latente konflik

SKETS II

Kondisie van manifeste konflik - indirekte aksie (bv. kompetisie)

Direk — . » In d ire k ____>

Kondisie van manifeste konflik - direkte aksie (bv. protes o f geweld)

Direk—Indirek

G W \C hris\Q etuie.Feb 10

Onder indirekte aksie sou kompetisie (ook genoem kompeterende konflik) en onderhandeling ingepas kon

word. In die geval van kompetisie bestaan daar spelreels, skeidsregters en kwasi-parlementfere

insteliings w at poog om al die kompeterende sosiale eenhede se aksie op die doel gerig te hou en te

keer dat dit direk teenoor mekaar gerig word. Onderhandeling is van tyd to t tyd riodig om die nuwe

spelreels en insteliings te skep of te hersien, en geskied insigself ook volgens sekere reels.

Onder direkte aksie sou vreedsame protes (protesvergaderings, protesoptogte, ander protes-

byeenkomste), passiewe weerstand (bv. "s it- in s ", skuolboikotte, huurboikotte , verbruikersboikotte,

oortredingsveldtogte), dreigemente van geweld (sagte to t harde intim idasie) en werklike fisiese geweld

ingepas kon word. Behalwe dat al die aksies direk to t die opponent gerig is, kan daar opgemerk word

dat soos daar van vreedsame protes na fisiese geweld beweeg w ord daar meer en meer gepoog word

om die opponent te neutraliseer of u it te skakel. In die geval van vreedsame kommunikatiewe protes

(protesvergaderings, protesoptogte, protesbyeenkomste en petisies) is die idee nog nie om die opponent

te neutraliseer of u it te skakel nie, maar om 'n waarskuwende sein (boodskap) aan hom oor te dra - die

aandaq moet eqter daarop oevestia w ord dat vreedsame protesaksies ook dwanqm atiq aangewend kan

w ord as deel van 'n oroter strateqie van neutralisering (vgl. De Kock, 1988 :363 -376 ).

By passiewe weerstand (bv. "s it- in s ", skoolboikotte, huurboiko tte , verbruikersboikotte,

oortredingsveldtogte en onregeerbaarheid) is die idee om die opponent sonder gebruikmaking van fisiese

geweld to t ander insigte te dwing - d it is dus reeds gemik op die neutralisering van die opponent se

mag. Fisiese geweld (fisiese aanvalle op die opponent) is logies daarop gemik om die opponent soveel

skade te berokken dat hy nie meer in die pad van die verwesenliking van die doel staan nie 6 f om hom

w erk lik te elimineer. Terreur word deur baie kenners van geweld as die toppun t (die mees ekstreme

vorm) van geweld gesien (vgl. bv. Zignam, 1978 :2 44 , W alters, 1969 :1 3 , W ilkinson, 1975:137 en

Bassiouni, 1975) Zignam (1978:244-245) beskryf terreur soos volg: "Terrorism is the apex o f violence

... In this study, terrorism is broadly defined as the use or th reat o f violence by individuals or by

organized groups to evoke fear and submission to attain some econom ic, political, sociopsychological,

ideological, or other objective." W at eintlik van terreur die mees ekstreme vorm van geweld maak is die

fe it dat terreur meestal via die publiek as medium (bv. die volgelinge van 'n party of regering) teen die

opponent gerig word. Die aksie is dus indirek to t die opponent gerig, maar die gevolge (effek) van die

daad is direk to t die opponent gerig.

Vertikale geweld (konflik) is wanneer ’n uitdaaggroep (party) direkte aksie teen die gesagsgroep of

regering gebruik. Die uitdaaggroep probeer dus om mag van die gesagsgroep weg te neem - let wel: die

gesagsgroep het die mag en die uitdaaggroep probeer d it kry. In di6 proses kan horisontale geweld

ontstaan waar verskillende uitdaaggroepe mekaar probeer neutraliseer om sodoende alleen die regering

se mag oor te neem - d .w .s . hy w il eers sy mededingers op dieselfde vlak sodanig verswak of uitskakel

sodat hy die enigste opposisie van die gesagsgroep is.

11

In die voorafgaande om skryw ing van begrippe soos konflik en geweld is daar voortdurend na 'n doel

verwys. Die doel kan enigiets wees, bv. geld, werk, kliente, grond of politieke mag. Party doelstellings

kan minder skaars o f makliker deelbaar wees as ander, w at weer meer skaars en moeiliker deelbaar is.

Hoe skaarser en moeiliker deelbaar die doel, hoe groter is die potensiaal dat kompeterende konflik sal

oorgaan in direkte aksie en meer spesifiek geweld. Dit kan ook gebeur dat die doelstelling waarvoor

gekompeteer word:

(i) uit meer as een doelstelling bestaan (bv. grond + werk + mag)

(ii) aanvanklik een doelstelling is, maar later meer doelstellings inslu it (bv. -n kompetisie om werk

kan later ook 'n kompetisie om politieke mag word, aangesien daar besef word dat 'n verkryging

van politieke mag ook werk kan beteken).

Gewoonlik gaan ’ n kompetisie om politieke mag ook oor ander doelstellings (geld, grond, w erk ens.)

omdat die verw erw ing van politieke mag gew oonlik beteken dat die ander doelstellings makliker verkry

kan word.

Waar ons nou 'n grondw etlike onderhandelingsfase betree moet d it onthou w ord dat die prim§re doel in

di6 betrokke geval politieke mag is, w a t nie altyd in al sy vorme maklik deelbaar is nie. Die verskillende

vroeere uitdaaggroepe van die Regering - bv. die ANC, PAC, AZAPO, IFP - gaan almal strewe om by die

onderhandelingstafel as die "enigste (sterkste) verteenwoordiger van die mense" te gaan aansit. Dit lei

to t horisontale kom petisie (kyk grafieke 1 to t 3 - bylae C) tussen di6 uitdaaggroepe w a t maklik kan

oorgaan to t horisontale direkte aksie en by name geweld omdat:

(a) politieke mag - veral die dwangvorm daarvan - moeilik deelbaar is

(b) politieke mag ook ander skaars hulpbronne (eintlik lewensnoodsaaklike hulpbronne) soos werk

en grond impliseer

(c) daar nog steeds die persepsie by sommige van die uitdaaggroepe bestaan dat daar - ten spyte

van die Nasionale Vredesakkoord - nie goed uitgewerkte reels o f "legitiem e skeidsregters" is wat

sorg dat kom petisie, kompetisie bly nie (vgl. De Kock 1991(b), 1992(a), 1992(b)).

Die inisiatiewe w a t die Staatspresident op 2 Januarie 1990 geneem het was veronderstel om die politiek

in Suid-Afrika te normaliseer vanaf 'n rewolusion§re stryd (vertikale direkte aksie) van die

ANC-SAKP-UDF alliansie teen die Regering en die Apartheidsbeleid na 'n horisontale kompetisie

(indirekte aksie) tussen al die partye. Di6 normaliseringspoging was to t dusver nie baie suksesvol nie

vanwee veral vy f redes:

12

) Daar het nie goed geformuleerde en aanvaarbare spelreels (d .w .s. n gedragskode vir politieke

partye) bestaan nie en alhoewel di<5 gedragskode vir politieke partye nou deel van die Nastonaie

Vredesakkoord is, is d it nog by verre ontoereikend (vgl. bylae D vir 'n baie bondige kritiek op die

akkoord).

ii) Die ANC het to t nou toe nie genoee geneem met die fe it dat die NP-regering tegelyk speler en

"skeidsregter" by die onderhandeling is nie. Vandaar die aandrang op n interimregering.

iii) Die skeidsregters w a t moet toesien dat die gedragskode (of die ontoereikende gedragskode)

toegepas w ord, w ord weens verskeie redes nie deur al die spelers aanvaar nie of hulle kan/wil

nie met die skeidsregters assosieer nie.

(iv) Daar nog altyd di6 spelers is w at selfs nie die huidige ontoereikende gedragskode geteken het

nie en dus glad nie gebind is om volgens di6 reels te speel nie.

(v) Daar nou ook 'n persepsie by die bree bevolking ontw ikkel het dat die vredespoging w a t met die

Nasionale Vredesakkoord geinisieer is 'n m islukking was (vgl. Figure 1, 2 en 3 bylae E en New

Nation, 31/1 /92 , sowel as The Weekly Mail, 13-1 9 /3 /92).

Daar bestaan dus in die sw art gemeenskappe 'n intense kompetisie na politieke mag (w at nie so maklik

deelbaar is nie) sowel as ander baie skaars (en lewensnoodsaaklike) hulpbronne soos werksgeleenthede,

behuising en inform ele-sektor kliente (bv. pendelaars w a t van taxis gebruik maak) sonder dat daar reels

vir die kompetisie of 'n skeidsregter w a t vir almal aanvaarbaar of assosieerbaar is, bestaan. Trouens

daar bestaan 'n sterk vermoede dat beide die "hoste l-tow nsh ip "-kon flik en die taxi-oorlog aanvanklik as

'n kompetisie om baie skaars nie-politieke hulpbronne begin het, onderskeidelik werksgeleenthede en

pendelaars, en dat in die eskalasie van die kompetisie politieke mobilisasie plaasgevind het (6f omdat die

onderskeie belangegroepe om hulp by die politieke partye of groeperings gaan aanklop het en/of omdat

die partye en groeperings in die ekonomiese kompetisie 'n geleentheid vir politieke mobilisasie gesien

het)(vgl. Schlemmer 1991 (a):8 en Schlemmer 1991 (c):5-6).

W at hierdie ekonomiese kompetisie tussen Zoeloe-hostelbewoners en die gemeenskap (beide

"tow nsh ip" inwoners en plakkers) nog meer kompleks, makliker polities mobiliseerbaar en vlambaar

(d.w .s. funksioneel vir geweld) maak, is die fe it dat daar 'n opstapeling van intergenerasie, landelik -

stedelike en klasse spanning hierby gevoeg is. D it kan nie beter beskryf w ord as w a t Schlemmer

(1 991 (a):6) d it met verwysing na Vilakazi (1 990) doen nie (vandaar die lang aanhaling):

13

"One of the major questions to answer is what the reasons may be for the very intense,

massive and violent responses of m igrant hostel dwellers in the very recent unrest. The

argument presented here is tha t there has been a build-up of tensions over a long period which

are now having the ir effects.

The social alienation between rural m igrant workers and tow nsh ip residents is w ell-known. The

sociologist Herbert Vilakazi has more recently discussed this in relation to violence. It is d ifficu lt

to do justice to Vilakazi's eloquent article. Interpreting his analysis broadly draws attention to a

quite fundamental clash o f social orientations.

On the one side one has the partly-urbanised, partly rurally-orientated, less-educated and

less-skilled marginal working class of m igrant workers. They value the rural tem po o f life, they

are still subject to clan discipline, w ith its respect fo r age, seniority and ancestors. A strong

identification w ith clan and local d is tric t exists. Many are target-w orkers w ith a specific

economic interest in the cities. The concern w ith job-security and financia l responsibilities to

their families at home is overwhelm ing.

Vilakazi goes further: 'yes, they are slow, steady and cautious ... but once their pride is pricked,

provoked or treated contem ptuously, peasants and semi-peasant people can easily turn as wild

and violent as a ... mad ox ... (flinging their) whole being into the fig h t w ith o u t the slightest fear i

In shrill contrast are the tow nsh ip youth and young adults; sons and daughters of the

urban-insider industrial class. Since the early seventies, activism and social codes have

developed, rooted in urban youth subculture. The banning of major organisations removed the

guidance o f senior political leaders. The marginal class of m igrants, as Vilakazi sees it, are

'turned o ff, puzzled and infuriated by the im patient, impetuous tactics o f the youth. ...

instructing adults in a manner to ta lly outside the traditional code governing relations between

young and o ld '.

The tensions arising in th is contrast o f orientations are not new. We m ust recall conflict

between youth and m igrant workers in the 'S o w e to ' conflic ts o f the late seventies, in

confrontation between so-called 'v ig ilantes' (also w ith m igrant origins) and urban political

form ations in the Western and Eastern Cape as well as early conflic ts in Natal shack areas in the

early eighties.

This basic social tension w ill not be alleviated very easily. Even if the hostel system could be

done away w ith quickly (see later) the m igrant groups would cluster together in shack areas,

would be less-exposed to offic ia l surveillance, and all the social tensions would pe rs is t.”

3.1.2 Herhalende stygende verwagtings en die nie-realisering daarvan

Elke mens koester verwagtings en ideale. Gewoonlik bereik ons in die werklike lewe nie altyd d it wat

ons verwag het nie, 6 f ons bereik d it nie so gou as w at ons d it verwag het nie. Tog is die gaping tussen

dit w a t ons verwag het en dit w at ons bereik normaalweg aanvaarbaar - d .w .s . ons kan daarmee

saamleef. In skets IV word die normale gaping tussen verwagtings en die realisering daarvan

weergegee. Die stippellyn stel verwagtings voor en die vaste lyn stel die realisering daarvan voor.

SKETS IV

— --Verwagtings ^ ^ Draaglike gaping

-------Realisering van verwagtings

Onder sekere omstandighede raak die gaping tussen dit w a t ons verwag en d it w a t realiseer egter so

groot dat d it frustrasie veroorsaak w a t kan lei to t aggressie. Twee voorbeelde van sulke omstandighede

is ekonomiese depressie (insinking) en vinnige, diepgaande verandering in n samelewing.

In die geval van ekonomiese depressie bly die verwagtings op dieselfde vlak - d it neem n tyd voordat

mense hulle verwagtings verlaag om aan te pas by die nuwe verslegtende omstandighede - te rw yl die

reele omstandighede natuurlik vinnig verswak (kyk skets V).

SKETS V

Verwagtings

-Realisering van verwagtings

Draaglike gaping

^

Ondraaglike gaping

------ -------- — ----------- ^

15

Baie polities-onstabiele periodes in die mensdom se geskiedenis is voorafgegaan deur ekonomiese

insinking (dink maar aan die Russiese Rewolusie en die opkoms van NaziTsme).

In die geval van vinnige diepgaande verandering in 'n samelewing, veral verandering na 'n

demokratiese orde, na 'n lang periode van onderdrukking, is die verw agtings van veral die

onderdruktes geneig om te styg sonder dat di6 verwagtings genoegsaam of vinnig genoeg bevredig

word (kyk Skets VI).

SKETS VI

Verwagtings Draaglike gaping Ondraaglike gaping

-------Realisering van verwagtings <— > * *

Dit is interessant dat 6f die realisering van verwagtings [die vaste lyn - kyk skets V] 6 f die verwagtings

self [die stippellyn - kyk skets VI] 'n J-vorm aanneem teenoor die ander lyn. Vandaar dat di6 teorie van

stygende verwagtings en die nie-realisering daarvan bekend staan as Davies se J-kurwe teorie (vgl.

Davies 1 962, 1 979 vir meer inligting oor di6 teorie).

Sedert 2 Februarie 1990 het daar reeds verskeie siklusse van onrealistiese stygende verwagtings en

die nie-realisering daarvan plaasgevind. 'n Goeie voorbeeld is die vry la ting van belangrike politieke

figure soos mnre. Nelson Mandela en Walter Sisulu en die ontbanning van organisasies soos die ANC,

die PAC en die SAKP. Dit is net logies dat 'n baie groot deel van die sw art massas verwag het dat

hulle posisie byna oornag sal verander. Toe dit nie gebeur het nie, het d it gelei to t frustrasie en onrus.

Ander voorbeelde van gebeure w at moontlik gepaard gegaan het m et stygende verwagtings is die

ondertekening van die Nasionale Vredesakkoord en KODESA I. D it m oet beklemtoon word dat

alhoewel verhoogde frustrasievlakke as sulks to t geweld kan lei, d it gew oonlik die mobilisasie van

frustrasie is w a t to t grootskaalse geweld kan lei.

16

Waar ons nou op die vooraand van grondw etlike verandering staan, kan daar verwag word dat soos die

onderhandelingsproses vorder die leiers van verskillende partye en groepermge van tyd to t tyd

aankondigings sal maak of dat daar in isiatiewe soos die Vredesakkoord en KODESA geneem sal word

w at die verwagtings gaande sal maak. As di<§ verwagtings nie realiseer nie, of nie vinmg genoeg

realiseer nie, kan d it lei to t frustrasie, die mobilisasie daarvan en politieke geweld. 'n A lte rna tie f sou

wees om die onderhandelinge agter geslote deure te hou en eers na 'n finale skikking met aankondigings

vorendag te kom. Dit is egter net so gevaarlik aangesien daar dan by die volgelinge van die verskillende

partye die idee sou kon ontstaan oat hulle leiers besig is om hulle uit te verkoop.

Daar moet ook daarop gelet word dat stygende verwagtings en ekonomiese insinking ge lyktydig kan

plaasvind. Dit sal so 'n ondraaglike gaping veroorsaak dat daar na ’ n ontp lo ffing van verwagtings

verwys kan word. So byvoorbeeld kan die huidige droogte en h ittegolf 'n ekonomiese insinking

veroorsaak wat reeds 'n ondraaglike gaping tussen mense se verwagtings en hulle reele omstandighede

to t gevolg het. As daar nou 'n interim regering to t stand kom voordat mense aangepas het by die

verslegtende toestande kan dit so 'n on tp lo ffing veroorsaak.

Schlemmer (1991 (a):8) is van mening dat daar ’n groet van werksgeleenthede in Suid-A frika was

gedurende 1986-1989. Dit is gevolg deur 'n skerp daling in die vroee 90s juis toe die aanvraag vir en

verwagtings ten opsigte van werkgeteenthede op sy hoogste was. Hy skryf (Schlemmer 1991 (a):8)

"Options are lim ited since informal ac tiv ity is frequently ’ over-traded'. A lthough not perhaps fully

conscious of it, urban youth and unemployed adults, Zulu m igrants, other m igrants and Xhosa-speaking

shack dwellers are in heightened com petition fo r very fixed opportun ities."

3 .1 .3 'n Gebrek aan demokratiese waardes (bv. verdraagsaamheid)

Vanwee die aanwending van dwang en manipulasie deur die maghebbers, oor meer as drie eeue, en die

rewolusionfire reaksie van die maglose massas (vgl. weer afdeling 2) waar dwang en geweld weer van

onder teen die Regering gebruik is, het mense in Suid-Afrika nie veel van 'n demokratiese tradisie

ontw ikkel nie. Daar is baie min verdraagsaamheid en 'n bereidw illigheid om na mekaar se standpunte te

luister.

Dit sou ook naTef wees om te verwag dat so 'n kultuur van demokrasie eensklaps tussen 1 en 3

Februarie 1990 moes ontw ikkel om dat ons almal die ondemokratiese waardes geinternaliseer het (dit is

nou amper basies deel van ons persoonlikheid). 'n Demokratiese kultuur sal eers oor jare en selfs

dekades ontw ikkel en daar sal selfs van politieke geletterdheids- en nasiebouprogramme gebruik gemaak

moet word om so 'n kultuur te ontw ikke l. Binne so ’n waardesisteem - met 'n gebrek aan demokratiese

waardes - kan daar maklik dwangmatig en selfs gewelddadig opgetree word aangesien daar geen interne

sanksies (bv. skuldgevoelens) deur sodanige optrede opgewek word nie.

17

3.1.4 'n Kultuur van geweld

In die eerste week van hierdie jaar het daar 'n halsnoervoorval in Soweto plaasgevind. Daar naby het 'n

groepie kleuters (2-3 jariges) gespeel. Hulle het die voorval gemodelleer (nageaap) en een van hulle

maatjies aan die brand gesteek. Di6 voorval dien as iliustrasie van die geweldskultuur w at oor veral die

afgelope ± 15 jaar in ons samelewing ontw ikkel het. Dit is bykans onm oontlik dat kinders w a t midde in

'n situasie van geweld en brute dwang opgroei en gesosialiseer raak nie later moet begin aanvaar dat

geweld so normaal is, as om te eet nie. Dit is ook nie net die sw art gemeenskap (en spesifiek die jeug)

w at blootgestel is aan die brutaliseringseffek van geweld nie, maar ook die blanke gemeenskap (en meer

spesifiek die jeug) w a t oor die afgelope twee dekades diens gedoen het in Angola, Owambo en die

woonbuurtes. Verder word ons elke aand op TV blootgestel aan die geweld van die dag (die

geweldsnuusgebeure het byna so normaal soos die weerberig geraak). As resultaat van die blootstelling

aan geweld in ons sw art gemeenskap het daar by die blanke 'n belegm entalite it ontw ikkel w a t ook weer

geweld kan stim uleer. Verder het d it ook vrees vir en negatiewe stereotipes van die swartman

gestimuleer w a t die akkommodasie-proses gaan bemoeilik.

Dit moet ook nie u it die oog verloor word dat die rewolusionSre-alliansie van voor Februarie 1990

(d.w.s. ANC-SAKP-UDF-alliansie) geweld teen die sisteem aangemoedig en gelegitimeer het nie - en dat

hulle d it huidig nie met dieselfde yw er en oorgawe afkeur nie. Trouens, geweld is selfs van die kansel en

u it die Bybel geregverdig (vgl. Kairosdokument en begrafnistoesprake van di6 tyd). Navorsing

(opnamedata) u it di6 tydperk, voor Februarie 1990 (vgl. De Kock 1988 en De Kock 1991), bevestig dat

daar toe 'n groei in die volgende persepsies was:

die persepsie dat geweld betaal ("gooi 'n klip en die Regering lu is te r” )

die persepsie dat die meerderheid van die eie gemeenskap geweld goedkeur (d.w .s. daar is druk

to t konform isme)

die persepsie dat geweld die enigste m iddel/instrum ent is om die probleme mee op te los (dat

onderhandeling net met geweld en dwang begroet word)

die persepsie dat die "vyand so verswak het dat nog net 'n bietjie geweld benodig w ord om hom

finaal te verslaan."

Opnames w a t na Februarie 1990 gedoen is, toon nie aan dat daar n6u 'n sterk afname in di6 proporsies

van die gemeenskap w a t bogenoemde persepsies onderskryf, plaasgevind het nie. So byvoorbeeld:

was 68 % van 'n swart elite steekproef in die PWV (N = 785) aan die begin van M aart 1990 van

mening dat swartes to t dan gewen het deur geweld (sien figuur 4, bylae E en vgl. De Kock

1991:64). Geweld is dus 'n nuttige politieke instrum ent.

18

het 16 % van 'n swart steekproef in 'n telefoonopname (d.w .s. ook nie heeltemal deursn it nie)

aan die begin van November 1991 aangedui dat geweld en geweld en onderhandeling meer vir

hulle gemeenskap sal bereik as net onderhandeling (sien figuur 5, bylae E). Dit m oet onthou word

dat di6 vraag sosiaal-aanvaarbare gedrag meet.

het onderskeidelik 27,7 %, 24,2 % en 23,1 % van 'n steekproef van 1019 sw a rt jeugdiges

(15-24 jaar) in Groter Soweto - Mei 1991 - aangedui dat: dit 'n fou t was van die ANC om die

gewapende stryd op te hef; dat swartes to t dan gewen het deur geweld; en dat geweld en

geweld en onderhandeling op die lang duur meer sal bereik as net onderhandeling (sien figure 6, 7

en 8, bylae E).

Uit di6 data blyk d it duidelik dat alhoewel die aller orootste deel van die sw art gemeenskap

onderhandeling en vrede verlang, daar 'n deeltjie is ( ± 20 %) w at persepsies van geweld as politieke

instrument koester w at funksioneel vir hulle deelname aan geweld kan wees.

3 .1 .5 Vrees

As gevolg van die politieke onstabilite it, stygende misdaad en veral politieke geweld in 'n periode wat

mense onderhandeling, versoening, vrede en voorspoed verwag het, groei vrese en 'n gevoel van

onveiligheid baie dramaties by alle groepe. So byvoorbeeld het die proporsie blankes in die PWV wat

veilig gevoel het kort na die 2 Februarie 1990 in isiatiewe van die Regering vanaf 62 % in Februarie

1990, na 30 % in Januarie 1992 gekrimp, (sien figuur 9 - bylae E) te rw y l die proporsie sw a rt elites in

die PWV wat veilig gevoel het kort na die 2 Februarie 1990 inisiatiewe vanaf 67 % na 13 % in

November 1991 (sien figuur 10 - bylae E) gekrimp het. Veiligheid is net soos voedsel, fisiese

beskerming teen die elemente (d .w .s. 'n skuiling van die een of ander aard) en voortp lanting 'n baie

basiese behoefte van die mens. As hy onveilig begin voel (veral in 'n tyd dat hy presies die

teenoorgestelde verwag het) begin hy ook tw y fe l aan die vermoe van diegene w a t m oet sorg vir sy

veiligheid deur die handhawing van w e t en orde, d .w .s . die Staat en sy agente van w e t en orde (veral

die polisieHsien figure 11 en 12). Die volgende stap is om homself te bewapen o f beter te bewapen.

Hierna gaan soek hy beskerming in getalle d .w .s . hy soek aansluiting by groepe waarbinne hy veiliger

begin voel. Plaaslike voorbeelde is: die AW B-kom m ando's, die selfbeskermingseenhede, die Inkatha

vigilantes, ens. (kyk afdeling 3 .3 .3 v ir volledige bespreking hiervan). Politieke partye en groeperings laat

ook nie op hulle wag om die "w e t en orde vakuum "* te vul nie, w an t enige privaatleer of

privaatpolisiemag beteken 'n uitbreiding van die party of groep se magsbasis. As privaatleers en -polisie

deur die regering toegelaat word kan d it net 'n klein stappie wees voordat 'n "Libanon-situasie"

Hiermee w ord nie bedoel dat daar 'n reele "w e t en orde vakuum" is nie, maar in die opvattings en denke van mense kan d it natuurlik bestaan.

19

ontstaan waar elke party of groep met sy eie privaatleer 'n gebied beheer en verdedig teenoor ’ n ander

party of groep. Die aanspraak dat hierdie selfverdedigingsmeganismes net soos die huidige buurtwagte

geskep word om misdaad en geweld te voorkom, kan nie aanvaar word nie aangesien di6 megamsmes

anders as buurtw agte gewapen sal wees en opgelei sal wees om di6 wapens te gebruik. In 'n situasie

van kompetisie en spanning tussen die verskillende partye kan 'n enkele gerug as sneller dien om

verdedigingsmeganismes te verander in aanvalsmeganismes - "om sodoende diegene w a t dink hulle

gaan ons aanval, eerste met 'n aanval te verras". Verder kan dit gebruik word vir intim idasie.

Die groei in die gevoel van onveiligheid het ook m oontlik 'n effek op latente etniese nasionalismes. As

mense fisies bedreig voel, glo dat hulle belange bedreig word en begin glo dat hulle vir oorlew ing moet

veg, dan gaan soek hulle logies veiligheid by diegene wie hulle ken en met w ie hulle w erklik kan

kommunikeer (kommunikeer het hier 'n dieper betekenis as b loot taal). D it w il sfi hulle gaan soek

veiligheid by hulle vriende, kennisse en familie w a t gew oon lik mense van dieselfde etniese groep is.

A lhoewel daar op hierdie tydstip van die huidige geweldsituasie in veral die PWV en Natal daarteen

gewaak moet w ord om nie etniese gevoelens aan te blaas deur die huidige konflik oorhaastig as n

etniese konflik te beskryf nie, moet daar aan die ander hand ook gewaak w ord daarteen om nie die

tekens van 'n etniese konflik te ontken nie (vgl. byvoorbeeld Schlemmer 1991(b): 13; H orow itz 1991 en

Rhoodie 1992).

Schlemmer (1991 (b ):13) waarsku ook teen die "onder die mat invee van e tn is ite it": "Previous

adm inistrations and constitutions in our society have brought South A frica to the brink o f chaos by

attem pting to deny the implications of an integrated, interdependent econom y and by suppressing the

feld justice of our kind of solidarity - that of the struggle against m inority dom ination. The monumental

w ork by Horow itz, however, is a crucial reminder o f the EQUAL dangers o f another kind o f politics of

denial - the negation o f ethnic and regional claims. Domination by contrived "pa trio tic majorities" in a

diverse society may do as much damage as apartheid."

Hierdie afdeling kan afgesluit word met die volgende verhelderende aanhaling oor die aktivering van

etn isite it uit Schlemmer (1991 (a): 16) Ethnic id e n tity is w hat one m ay term a "floa ting " phenomenon. It

is usually an elem ent o f personal re-assurance, pride in iden tity and a socia l locating factor. When

interests are threatened, or survival is at stake, i t can readily floa t to the fo re fron t o f self-assertion and

become a p o w e rfu l basis o f mobilisation. Once com m unal iden tity is m obilised in th is way, precisely

because, like relig ion, it has psychological significance (for self-esteem), i t is more pow erfu l in its

effects than the m ateria l or social interests which stim ulate it. Therefore i t is incorrect to see

antagonistic e thn ic ity as an inevitable prior factor. It is perhaps m ore o ften a consequence. Once

activated, however, i t focuses hostility on out groups very sharply, can be deadly in its effects and does

no t abate fo r a long time. It would be naive no t to expect e thn ic ity to become activa ted in the current

violence. It is go ing to make the violence immeasurably more d ifficu lt to deal w ith . "

20

3 .1 .6 Gewone misdadigers w at in die naam van die politiek misdaad pleeg en bydra to t poiitieke

onstabiiite it

Gedurende tye van poiitieke onstabiiite it is daar ook gewoonlik 'n styging in gewone gemenereg

misdaad. Suid-Afrika is oor die afgelope jaar 'n goeie voorbeeid hiervan. Van die verklarings hiervoor is:

■ Onrustoestande bied die ideale kamoeflering vir die misdadiger om te roof, te plunder en te moor.

■ Die w et en orde agentskappe van die staat se aandag en energie is gerig op die poiitieke

onstabiiite it met die gevolg dat hulle nie soveel aandag kan gee, as w a t hulle behoort te gee, aan

die voorkom ing van misdaad nie.

■ As gevolg van intim idasie en vrees is 'n deel van die gemeenskap te bang om inligting aan die

polisie deur te gee w a t kan lei to t die opsporing en arrestasie van misdadigers.

■ As gevolg van die w e t en orde agentskappe se betrokkenheid by onluste- en protesbeheer kwyn

hulle aanvaarbaarheid m oontlik by 'n deel van die bevolking in so 'n mate dat hulle die bevolking

se samewerking to t misdaadbekamping verloor.

Binne hierdie toestande kan die m isdadiger nou sy misdaad pleeg met die verdere voordeel dat hy sy

misdaad kan rasionaliseer en legitimeer. So kan hy/sy redeneer dat daar van die rykes (onderdrukkers)

geneem mag word om vir die armes (onderdruktes) te gee (die sogenaamde Robin-Hood rol) o f dat die

besondere daad heeltemal inpas by die poiitieke stryd (bv. dat die bankroof gedoen word om wapens vir

die stryd aan te koop). Die PAC se strydkreet van "One setler one bullet" kan v ir 'n gewone inbreker

w a t onverhoeds deur die eienaar van die huis betrap is, genoegsame m otivering verskaf om die eienaar

te elimineer. Bendes opereer nou onder die vaandels van poiitieke partye o f groepe (bv. die Zim-Zim en

G-squad in Khutsong)(vgl. The W eekly Mail, 12 April 1991).

'n Hoer vlak van misdaad - w a t ook nie duidelik van poiitieke geweld te onderskei is nie (in 'n opname in

Januarie vanjaar by 'n landwye steekproef van 1043 volwasse blanke Suid-Afrikaners het 70 % van die

ondersoekgroep aangedui dat misdaad in 'n groot mate die resultaat van die poiitieke situasie in

Suid-Afrika is.) - stimuleer weer sekere groepe se vrees met dieselfde gevolge as in afdeling 3.1.5

geskets.

21

3 . 1 . 7 'n Gebrek aan sentrale sosiale beheer

Dit is logies dat as daar ’ n gebrek aan sentrale sosiale beheer (d.w .s. die handhawing van w e t en orde

en die toepassing van die gedragskodes vir konvensionele politiek) in 'n sam elewing heers, politieke

onstabilite it en geweld asook gemenereg misdaad makliker kan plaasvind. Die gebrek aan sentrale

beheer kan reeel en/of perseptueel wees. Dit w il s§ d it kan wees dat die polisie en weermag van 'n staat

Of werklik te swak is om beheer u it te oefen in die besondere omstandighede en/6 f dat die bevolking

vanwee die besondere omstandighede w at heers in die staatsamelewing, q Io dat die polisie en weermag

nie in staat is om w et en orde te handhaaf nie. Die konsekwensies bly dieselfde, naamlik:

bevorderiikheid vir geweld, onstab ilite it en misdaad. Baie kortliks (dus uiters oorsigtelik) kan die vraag

oor of sentrale sosiale beheer in Suid-Afrika reeel en/of perseptueel so verswak het dat d it funksioneel is

vir die huidige geweld, soos volg beantwoord word:

3.1.7.1 Die reele situasie

■ Daar bestaan konsensus onder 'n groot aantal kenners, politieke kom m entators en po litic i dat die

SAP onderbeman, onderbetaal en oorwerk is (vgl. Jeffery 1991(a); De Kock 1991(a); Baynham

1990; Hough 1991 ens.). Je ffe ry (1991 (a):89) stel d it so: is still about 'ha lf the ratio of

police to population - o f seven to eight per thousand - prevailing on average in W estern Europe!

Put d ifferently, South A frica has not many more policemen in the entire coun try than New York

City alone finds necessary to maintain law and order."

■ Hierdie reele tekort w ord verder vererger deur:

'n hoe omset van personeel (as gevolg van gevare en besoldiging) w a t 'n gebrek aan

ondervinding en kontinuTteit meebring

d it uitgestrektheid van Suid-Afrika

die moeilike terrein (vanaf digbeboste valleie van Natal to t die plakkerskampe in

Johannesburg)

te min toerusting (bv. voertuie)

hoe vlakke van intergroepspanning, politieke onstabilite it en misdaad

moee en gespanne personeel met moontlike gevolglike m otiverings-; verhoudings en

produktiw ite itsproblem e.

■ As gevolg van apartheid en die stryd teen apartheid en die SAP se posisie binne die Staat (hy

moes die w ette toepas) het die e ffek tiw ite it van die SAP o.a. op die volgende wyses seergekry:

22

Sy beeld by, verhoudinge met en integrasie in groot dele van die samelewing is geknou deur:

* 'n beeld van 'n rasistiese mag w at rasistiese w ette teen mense afdw ingC d ie w it rasis met

sy sw a rt meeloper-beeld"). Dit word by 'n deel van die bevolking as amper vanselfsprekend

aanvaar dat die polisie nie dieselfde optree teenoor sw art en w it nie.

* 'n voortdurende verdagmakery ten opsigte van sy neutra lite it in die huidige situasie en sy

betrckkenheid by staatsterreur.

* die voortdurende fisiese aanvalle op polisiebeamptes, hulle fam ilie en eiendom het

veroorsaak dat hulle: (i) dikwels uit sekere gebiede moes onttrek; (ii) hoogs

"gepantser-en-verskans" binne die polisiestasies en voertuie moes werk, met 'n gevolglike

m indere menslike sigbaarheid aan en kontak met die publiek; (iii) dat mense (vriende,

kennisse en die publiek) uit vrees vir hulle eie lewens m inder sosiaal met polisiebeamptes

omgegaan het en selfs gedisassosieer het; en dat individuele polisiebeamptes onder die

omstandighede soms sou oorreageer

* sy opdrag om w et en orde te handhaaf binne toestande van onregeerbaarheid. So moes hy

keer op keer (veral voor September 1989) optree teen half-georganiseerde, onwettige

skares en byeenkomste (vgl. ook afdeling 3 .2 .3 ). By di§ optrede is daar van die

m inimumgeweldbeginsel gebruik gemaak. A lhoewel d it die korrekte beginsel is, is daar baie

groo t nadele vir polisie-gemeenskapverhoudinge as die beginsel oor en oor vir byna 'n

dekade toegepas word. In kort behels die m inim um geweldbeginsel die toepassing van die

areawapen en gemeenskapstraf in teenstelling met die puntwapen by maksimumgeweld. Dit

w il sS daar word van traanrook, donshael, rubberkoeels, noodmaatreels (padblokkades,

hu is-to t-hu is deursoeking, aandklokreelings ens. ens.) gebruik gemaak. Dit alles tre f die bree

("onskuld ige") gemeenskap ten seerste, te rw y l die rewolusiongr na die optrede vir die

gemeenskap kan s€: "K yk hoe brutaal is die SAP - daar is 'n kind o f bejaarde gedood of

beseer maar tog is hulle swak teen die massas (hulle kan ons nie almal doodskiet nie)!" Dit

skep dus die beeld van 'n brutale maar tog maglose SAP.

Sy bereikbaarheid, toeganklikheid en dus bruikbaarheid v ir die verbruiker van polisiedienste

is geknou deur die helse vrees w a t veral voor Februarie 1990 deur veral die rewolusionSre

alliansie (of in die naam van die rewolusionfire alliansie) in die sw art gemeenskap aange-

w akker is met die konsepte van "im pim pi "people 's court" en die "necklace". D it w il s6 al

sou iemand hoe graag ookal van die SAP wou gebruik maak, daar is 'n m uur van vrees

tussen hom en die SAP opgebou. Die enigste veilige a lternatie f v ir die verbruiker was die

"com rades" en die "people 's court". Dit moet ook dadelik bygevoeg w ord dat vir die meer

ongesofistikeerde verbruiker van polisieringsdienste d it sekerlik ook 'n beter alternatief as

die SAP was, aangesien hy ten minste die indruk sou kry (d .w .s. persepsie sou vorm) dat

die alternatiewe polisie en gesagsisteem vinnig die sondebok (oortreder) sou opspoor, vinnig

sou verhoor en behoorlik sou straf - die westerse regsisteem is nou eenmaal te langdradig

en te sag teenoor die oortreder.

23

Alhoewel uiters oorsigtelik behandel moet die voorafgaande gedeelte van hierdie afdeling ten minste vir

die leser onder die indruk gebring het dat reeele sosiale beheer in Suid-Afrika nie so sterk is as w at dit

kon wees as die bespreekte probleme nie bestaan het nie. Politieke geweld en misdaad kan dus makliker

plaasvind.

3 .1 .7 .2 Die perseptuele situasie

Opnames onder alle bevolkingsgroepe sedert Februarie 1990 toon duidelik dat daar ernstige tw y fe l by

groot dele van die publiek bestaan oor o f die staat en dus by implikasie die SAP en SAW nog beheer het

oor die huidige geweld. So is daar met behulp van 'n telefoonopname in November 1991 onder 'n

steekproef van 762 volwasse swartes in die PWV vasgestel dat 53,1 % van hulle geglo het dat die

Regering geen beheer oor die geweld het nie en 'n verdere 25,1 % geglo het dat die Regering slegs

geringe beheer daaroor het (vgl. Figuur 12, bylae E). Die ooreenstemmende persentasies by 'n

steekproef volwasse blanke Suid-Afrikaners in die PWV, in dieselfde maand, was: "Geen beheer oor

geweld" = 22,7 % en "geringe beheer" = 50 ,0 % (vgl. figuur 11, bylae E). Dit is dan ook geen

verrassing dat opname-op-opname onder swartes bevind dat daar volgens hulle meer polisie in swart

woonbuurtes moet wees nie (vgl. figuur 13 bylae E).

3 .1 .8 Intimidasie en reaksie op intim idasie

Intimidasie is om 'n persoon of groep van persone teen hulle w il te beweeg om iets te doen o f te

weerhou van 'n handeling. Intim idasie kan dus gelykgestel word aan dwang. Tog moet daarop gewys

word dat intimidasie in baie vorme kan voorkom. Vanaf die baie subtiele, toevallige s§ van iets ("ek gaan

nie m6re werk nie, w ant ek hoor as ons gaan w erk gaan ons moeilikheid kry") to t direkte dreigemente

van geweld (as jy gaan w erk gaan ons jou huis afbrand) to t direkte geweld waar die persoon nie gehoor

gee nie. Dit kan dus baie direk of indirek wees. D it is selfs m oontlik dat self-intim idasie kan plaasvind.

Dit w il s§ waar iemand in 'n toestand van vrees leef hy sekere handelinge w a t hy sou wou uitvoer nie

uitvoer nie omdat hy te bang is vir die moontlike konsekwensies van sy handelinge. D it moet in gedagte

gehou word dat mense nie in 'n vakuum leef nie en veral ook nie in die sw art gemeenskap in 'n vakuum

leef nie. Een daad van intim idasie teen een persoon bly nie net intim idasie teen daardie spesifieke

persoon nie, maar versprei deur interpersoonlike kommunikasie en gerugte en die proses van

self-intim idasie deur die hele gemeenskap.

Net soos w at dwang van die heersersgroep uiteindelik teenstand, opstand en rewolusie u itlok (vgl.

afdeling 2) is d it logies dat dwang van die een ondergeskikte teenoor 'n ander ondergeskikte ook

teenstand en geweld sal uitlok. Intim idasie (dwang) lok dwang en geweld uit. Daar is ook in afdeling 2

daarop gewys dat die rewolusionere alliansie in sy stryd teen die Apartheidsisteem gedwonge was om

intimidasie op sekere dele van die massas toe te pas - die beste voorbeeld hiervan was die "necklace",

w a t inderdaad 'n tegniek van terreur was en totale gemeenskappe in 'n toestand van vrees gedompel

het. Die vraag w ord nou deur kenners gevra o f die intimidasie van die voor Februarie 1990 situasie nie

24

nou geweld in die n3 Februarie 1990 situasie uitlok nie. Dat mense nou totaal "siek en sat" vir

intim idasie is en dat intimidasie, intim idasie uitlok. Kane-Berman (1991 :8 ) skryf: "A large part of the

explanation fo r the violence in many areas is that it is a backlash against coercion used for

destabilisation and in, boycotts and stayaways. Indeed, the so-called 'th ird fo rce ' w ide ly blamed for

tow nship violence may be this very backlash by ordinary people against the use o f coercion to enforce

consumer and rent boycotts or stayaways. The conclusion is s tra igh tfo rw ard : no end to the coercion,

no end to the backlash, no end to the violence."

Vanwee die baie hoe vreesvlakke (vlak van selfintimidasie) in die sw art gemeenskap is d it baie moeilik

vir navorsers om vas te stel hoeveel mense direk geintim ideer w ord - mense is te bang om te erken dat

hulle geintim ideer is (vgl. Ndabandaba 1987). Tog w il ek hier na drie stelle bevindinge verwys:

(a) In 'n verslag, getiteld: " Mau - mauinq the Media: New Censorship fo r the New South A frica",

gepubliseer deur die SAIRR, blyk d it duidelik dat die swart joernaliste in die "tow nsh ips" ernstig

geintim ideer word.

(b) In figure 14 to t 16 word die resultate van 'n opname van die SAIRR weergegee. Uit die

bevindings blyk dat to t 'n derde van die sw art gemeenskap erken dat hulle direk geintim ideer is

om aan sekere protesaksies deel te neem. Dit is logies dat as 'n derde direk geintim ideer is dat

d it 'n indirekte effek op die hele gemeenskap kan h§. Dit is verder opvallend dat baie kleiner

proporsies van die ou rewolusion§re alliansie (ANC, UDF en SAKP) se ondersteuners geneig was

om direkte intim idasie te erken as ondersteuners van ander partye.

(c) In 'n telefoonopname uitgevoer deur die A fdeling: Politieke en G rondwetlike Aangeleenthede van

die RGN (8-9 November 1991) onder 762 volwasse swartes in die w oonbuurtes van die PWV en

Kaapse Skiereiland is daar bevind dat ongeveer 20 % van die werkendes w a t by die huis gebly

het gedurende die "V A T-stayaw ay", weggebly het vanwee direkte o f indirekte intim idasie.

(d) In 'n opname - in Mei 1991 - van die A fdeling: Politieke en G rondw etlike Aangeleenthede van

die RGN, onder 1019 sw art jeugdiges in die Groter Soweto gebied het 9 ,4 % erken dat hulle in

die voorafgaande jaar gedw ing is om aan massa-aksies deel te neem, te rw y l 4 ,5 % erken het dat

hulle mense geintim ideer het.

Intimidasie (direk en indirek) bestaan dus in die sw art woonbuurtes van Suid-Afrika en daar is 'n sterk

m oontlikheid dat d it baie van die huidige geweld onderie. Ten slotte is d it ook nodig om te meld dat

intim idasie 'n baie groter invloed op die minder beskermde, m inder gesofistikeerde en meer bygelowige

mens sal hfi as op die meer beskermde, meer gesofistikeerde en m inder bygelowige mens. (Vgl.

byvoorbeeld die invloed van toorkuns op politiek in Minnaar, O ffringa en Payze, 1991).

25

3.2 Die faktore w at as snellers vir oeweld dien (die__vonke— w at— die— direk-onderliggende

oeweldsfaktore aktiveer)

Alhoewel bykans enige insident die faktore w at in afdeling 3.1 bespreek is kan aktiveer en sodoende

kan lei to t geweld is daar veral drie snellerkondisies w at hier aandag behoort te geniet, naamlik: gerugte

die komplot en skaredinamika en -beheer. Dit w il voorkom of dit veral di6 drie is w 3 t in die huidige

situasie 'n rol kan speel. Verder kan di6 drie ook makliker beheer w ord as enige ander moontlike

snellerkondisies.

3.2.1 Gerugte

Gerugte is so ’n om vattende studieterrein dat dit hier slegs aangestip kan w ord. Die ontstaan en

verspreiding van gerugte in periodes van sosiale krisis; gerugte as polariseringsagent; gerugte as vonk

vir onrus; die sirkulasie van gerugte binne skares en gerugte as stim ulant vir w raak en weerw raak is al

baie volledig bestudeer (vgl. bv. Shibutani, 1966; Smelser, 1970; Turner & Killian, 1972; Nkpa, 1975,

Perry & Pugh, 1978; en Momboisse, 1977).

Die toestande (veral van vrees, onsekerheid en onveiligheid) w at vandag in Suid-A frika, en meer

spesifiek in die sw art w oonbuurtes heers, is die ideale teelaarde vir gerugte. In toestande van

onveiligheid, onrus en onsekerheid soek mense inligting (nuus) wat:

(i) hulle situasie vir hulle verklaar (bv. hulle vrese bevestig)

(ii) as basis kan dien vir onm iddellike beplanning en optrede en

(iii) vir hulle die "sondebok" u itw ys (die sogenaamde haatgerugte of "w edge driver" gerugte).

In sodanige toestande glo mense gerugte bloot omdat d it hulle brandende behoefte aan inligting

bevredig. Dit moet verder nie u it die oog verloor word nie dat in lig ting in die sw art gemeenskap veral

deur interpersoonlike kommunikasie bekom w ord, aangesien almal nie toegang to t die nuusmedia het nie

en swart mense nie al die nuusmedia vertrou nie.

Gerugte kan in die huidige omstandighede veral op vier wyses ontstaan:

(i) die doelbewuste (kwaadwillige) plant van ’n gerug om verhoudinge te versteur o f onrus u it te lok.

(ii) As eie persoonlike verklaring vir 'n onsekere situasie w at dan aan ander oorgedra w ord .

26

(iii) Objektiewe (ware) nuus oorgedra deur die nuusmedia of by ’n vergadering w at dan hervertolk

en versprei w ord (ook bevestig word soos dit versprei).

(iv) As dreigement teen, intim idasie van, ’n spesifieke persoon w at d it dan oorverte! (later raak d it ’ n

dreigement teen of intim idasie van die hele groep.)

Gerugte versprei maklik en vinnig: (i) aangesien dit die oorverteller se eie stress en opgekropte

gevoelens verlig (ii) d it die oorverteller belangrik laat voel en (iii) d it in die mens se aard is om te deel

met andere (veral by sekere kulture).

Binne onrustoestande kan gerugte funksioneel wees vir geweld op die volgende wyses:

(i) Dit kan voor insidente van geweld, vyandigheid tussen groepe stimuleer. Navorsing het getoon

dat daar voor gewelddadige uitbarstings 'n toename in die frekwensie van "w edge driver"

gerugte en 'n verandering in die inhoud daarvan is (vgl. bv. Momboisse 1977: 59 en Smelser

1970 :101 -109 ).

(ii) Dit kan die mobilisasie van skares bewerkstellig.

(iii) D it kan die "vonk" vir die uitbarsting van geweld wees. Smelser (1970:248) skryf: "O ften,

though not invariably, the spark that ignites the powder keg is itse lf an inflam m atory rumour.

The serious Harlem riot in August, 1 943, fo llowed immediately upon rumoured versions of an

incident between a Negro soldier and a white policeman in a Harlem hotel lobby ... (The

immediate occasion o f the Detriot outbreak] ... lay in w ild ly d istorted versions of an incident on

the Belie Isle beach ...".

(iv) Die sirkulasie van gerugte binne 'n skare kan skare-kohesie bevorder (vgl. afdeling 3 .2 .3 .2 ).

(v) Wanneer onluste goed op dreef is bereik die frekwensie van gerugte 'n absolute hoogtepunt en

dien hulle as regverdiging vir die geweld en wraak-en-weerwraak.

Sosiaal-wetenskaplikes is d it basies eens dat daar 'n w e t van gerugte en onrus bestaan. Momboisse

(1977:59) skryf: "W e may state as a dependable law that no riot or lynching ever occurs w ith o u t the

aid o f rum or." Daar kan ook min tw y fe l bestaan dat hierdie w et ook huidig in die onrussituasie in

Suid-Afrika geld (vgl. ook Weekly Mail 13 Maart 1992).

Ten slotte - maar baie belangrik - is d it ook nodig om daarop te w ys dat die nuusmedia dikwels,

bewustelik of onbewustelik, 'n rol speel in die ontstaan en verspreiding van gerugte. Perry & Pugh stel

d it soos volg (1978 :49 ): "There is little doubt tha t the mass media often play an im portant part in the

development o f rumours. W ritten accounts o f 'The Seattle W indshield Pitting Epidemic' (Medalia and

27

Larsen 1958), 'The Phantom Anesthetist of M attoon’ (Johnson 1945) and C antril's description of 'The

Invasion From M ars' (1940) indicate that most people firs t heard about these events from mass media

sources." Die nuusmedia in Suid-Afrika moet in die huidige omstandighede besonder versigtig wees om

nie onbevestigde en ongekontroleerde inligting en verklarings oor geweld aan die publiek oor te dra nie.

Dit w il voorkom o f die media huidiglik enige sogenaamde ooggetuie se weergawe net so aanvaar, die

gei'dentifiseerde aggressor op die toneei skuldig bevind en daarmee die situasie vir w eerw raak skep

(moontlik weerwraak teen 'n onskuldige party) (vgl. ook Goldstone 1992 se interim Mooirivierverslag).

3 .2 .2 Klompiot (conspiracy)

Daar word d ikwels u it verskeie oorde aangevoer dat daar 'n "derde m ag" moet wees w at die

"geweldskookpot" in Suid-Afrika aan die kook hou - w at elke keer die "droe gras" (gerugte,

wraak-weerwraak, intim idasie, ens.) aan die brand steek (d.w.s. 'n vonk verskaf v ir die geweld). Daar

bestaan verder 'n geneigdheid om di6 derde mag aan die Staat en meer spesifiek sy veiligheidsisteem te

koppel. Onlangse media berigte (vgl. W eekly Mail van die afgelope aantal weke) oor 'n groep, bekend as

die "Black Cats" w a t na bewering aktief was in die woonbuurt W esselton (by Ermelo) w a t gewerf is

deur die IFP en opgelei is deur frontorganisasies van Ml, het natuurlik die beweringe versterk.

Dit is nie my w erk as sosiaal-wetenskaplike om sodanige komplotte op te spoor en te on tb loo t nie. Maar

as sosiaal-wetenskaplike is d it beslis my plig om aan te toon dat d it ten m inste teoreties heel moontlik is

dat daar verskeie kom plotte teen die huidige veranderingsproses kan bestaan. Daar kan aanvaar word

dat daar horisontaal binne alle politieke partye o f groeperings of organisasies o f insteliings en vertikaal

binne alle lae van die samelewing persone of groepe persone is w a t baie onseker oor die huidige

veranderinge en die m oontlike resultaat daarvan is. Dat van hierdie persone o f groepe van persone

eerder die huidige proses verongeluk sou wou sien, omdat hulle glo dat hulle u it die chaos iets beter sou

kon skep. 'n Kom plot of kom plotte is dus ten minste teoreties heel m oontlik en behoort voortdurend en

onverpoosd ondersoek te word en indien d it ontb loot word behoort daar baie streng opgetree te word.

Maar net soos w a t die Hoeveldboer nie kan s it en wag to t die een o f ander boosdoener sy droe veld aan

die brand steek nie, so kan ons ook nie s it en wag to t die een of ander kom plo t die onderhandelings- en

rekonsiliasieproses van die spoor af probeer dw ing nie. Daar sal gesorg moet w ord dat daar o f nie "droe

gras" is nie 6f da t die "droe gras" beskerm w ord. Dit w il s£ faktore soos vrees en wraak-en-weerwraak

moet sover m oontlik uitgeskakel w ord sodat die kom plotte nie die vonk v ir geweld verskaf nie.

Met elke kom plot w a t ontb loo t w ord , kan talle nuwe kom plotte ontstaan/reeds bestaan.

Mediarapportering oor m oontlike: "m oordbendes", "derde-m agte", "kom p lo tte " ens. skep persepsies oor

sondebokke by die publiek w a t dan weer hulle houding jeens en gedrag teenoor die sondebokke kan

beTnvloed (kyk figuu r 17).

28

3.2.3 Protesgedrag (bv. betogings, optogte en massa-begrafnisse) is skare-gedrag en skaredinamika en

-beheer lei ook maklik to t geweld

W fireldwvd is d it al dikwels ondervind dat skares, en veral waar betogende skares deur die agente van

wet-en-orde beheer word, maklik oorgaan to t geweld en oproerigheid. Teen di6 agtergrond is d it nie n

verrassing dat Olivier (1990, 1991(a); 1991(b)) die volgende bevinding maak nie: "A senior researcher

at the Human Sciences Research Council (HSRC) claims, on the basis of sophisticated statistical

analysis, that the mere presence of the police at gatherings increases the subsequent rate of collective

action by 68 % and that any use o f fire-power by the police increases it by 107 % " (soos gerapporteer

deur Jeffery (1991 (a):2)). Media-rapportering en politiekery rondom die tipe van onvertolkte bevinding

het to t 'n baie simplistiese formule gelei naamlik:

Groepbetoging (skare) + SAP (en/of SAW) = geweld.

Groepbetoging (skare) - SAP (en/of SAW) = nie-geweld.

Die afleiding w a t u it die simplistiese formules gemaak kan word is dat:

(i) skares inherent vreedsaam is en

(ii) vreedsaam sal bly as hulle met rus gelaat word.

In enige samelewing egter, en veral in demokratiese samelewings, kan skares nie maar net gelaat word

om hulle gang te gaan nie, aangesien:

(i) ongeorganiseerde, spontane skares o f halfgeorganiseerde skares die normale gang van sake kan

laml§ en lewensverlies en ander skade kan meebring;

(ii) selfs in die geval van 'n ten voile, vooraf georganiseerde skare kan 'n enkele vonk (bv. 'n geveg

binne 'n skare; die ontm oeting met 'n ander skare of 'n groepie van die opponent w a t 'n skare

keer) die skaredinamika van 'n skare aktiveer met dieselfde negatiewe resultate as by (i) hierbo.

Waar skares dus altyd die potensiaal inhou van lewensverlies, skade en 'n skending van die publiek se

regte is d it die Staat se verantwoordelikheid om toe te sien dat sodanig lewensverlies, skade en

skending 6f voorkom word 6 f to t die minimum beperk w ord. Die hantering (polisiering) van

groepbetogings o f skareprotes is 'n komplekse aangeleentheid w a t nie volledig binne die bestek van

hierdie voorlegging behandel kan word nie. Dit is egter tog nodig om baie kortliks na die volgende drie

aspekte te kyk om sodoende die formule; Groepbetoging (skare) + SAP (en/of SAW) = geweld, te

verfyn en aan te toon dat die huidige geweld in Suid-Afrika ook onderlg w ord deur skaredinamika en

-beheer. Die drie aspekte w at kortliks hier behandel sal word is:

29

(i) Soorte skares (die male van interne georganiseerdheid van skares);

(ii) skaredinamika faktore; en

(iii) skarebeheer.

3.2.3.1 Soorte skares

In handboeke en artikels word daar baie soorte skares onderskei. 'n Onderskeiding w a t egter veral

belangrik is (volgens die graad van georganiseerdheid), is; die spontane skare; die half-georganiseerde

skare en die ten voile georganiseerde skare.

(a) Die spontane skare

Die spontane skare vorm sonder enige vooraforganisasie rondom 'n gebeurtenis (die snellergebeurtenis)

- bv. die arrestasie van 'n persoon; 'n geveg of woordewisseling tussen tw ee persone, op 'n straathoek

rondom 'n persoon w a t vertel "w a t hy nou net gehoor het", ens. Daar w ord beweer dat oor die 80 %

van alle skare-gebeurtenisse in die VSA, gedurende die sestiger en sewentiger jare, spontane skares

was w at rondom so 'n gebeurtenis ontstaan het. Gedurende die warm Augustusaande (die hoogtepunt

van die Noord-Amerikaanse somer) verkeer daar letterlik duisende sw art en anderkleurige Amerikaners

op die sypaadjies van die vervalle ghe tto 's . Di6 mense is arm en daar is ook nie genoegsame voorsiening

vir vryetydbesteding nie. Verder sien hulle hulself as die uitgeworpenes (die "underdogs") van die

Amerikaanse samelewing. As daar nou 'n arrestasie van 'n persoon o f 'n paar persone plaasvind fokus

d it onmiddellik duisende mense w a t almal dieselfde teenoor die polisie voel (hulle is die beskermers van

'n onaanvaarbare sisteem) se aandag op di6 gebeurtenis en drom hulle almal daar rondom saam. Soos

die skare groei trek d it meer nuuskieriges aan. A! w a t nou nodig is vir die skare om oor te gaan to t

oproerige en/of gewelddadige gedrag is:

(i) oorreaksie van die polisie (bv. die tevoorskyn bring van vuurwapens) of

(ii) enige persoon binne die skare w a t die voorbeeld stel vir oproerige gedrag. Die persoon of

persone w at die leiding neem, is gewoonlik nie leiersfigure met leierseienskappe nie, maar die

meer "voor-op-d ie-w a"-tipe o f die besopene. Dit w il s6 die minder verantw oordelike, impulsiewe

tipe mens.

(b) Die half-georganiseerde skare

In die half-georganiseerde skare se geval word daar wel vooraf georganiseer. Die organiseerders

organiseer egter swak of doelbewus die skare op so 'n wyse dat daar geen interne beheer binne die

skare is w a t sorg dat skare-gedrag vreedsaam en georden bly nie. Die organiseerders (w at meestal

30

Collection Number: AK2672 Goldstone Commission BOIPATONG ENQUIRY Records 1990-1999 PUBLISHER: Publisher:- Historical Papers, University of the Witwatersrand Location:- Johannesburg ©2012

LEGAL NOTICES:

Copyright Notice: All materials on the Historical Papers website are protected by South African copyright law and may not be reproduced, distributed, transmitted, displayed, or otherwise published in any format, without the prior written permission of the copyright owner.

Disclaimer and Terms of Use: Provided that you maintain all copyright and other notices contained therein, you may download material (one machine readable copy and one print copy per page) for your personal and/or educational non-commercial use only.

People using these records relating to the archives of Historical Papers, The Library, University of the Witwatersrand, Johannesburg, are reminded that such records sometimes contain material which is uncorroborated, inaccurate, distorted or untrue. While these digital records are true facsimiles of the collection records and the information contained herein is obtained from sources believed to be accurate and reliable, Historical Papers, University of the Witwatersrand has not independently verified their content. Consequently, the University is not responsible for any errors or omissions and excludes any and all liability for any errors in or omissions from the information on the website or any related information on third party websites accessible from this website.

This document is part of a private collection deposited with Historical Papers at The University of the Witwatersrand.