gayri munsarif

T.C.

MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI

ARAP DL VE BELATI BLM DALI

ARAP GRAMERNDE GAYR- MUNSARF

Yksek Lisans Tezi

kke GENERAL

stanbul, 2013

T.C.

MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI

ARAP DL VE BELATI BLM DALI

ARAP GRAMERNDE GAYR- MUNSARF

Yksek Lisans Tezi

kke GENERAL

Danman: Prof. Dr. smail DURMU

stanbul, 2013

I

ZET

Arap Gramerinde Gayr-i Munsarif

Gayr-i munsarif, sarftan men edilmi isim iin kullanlan bir kavramdr. Sarftan kast

ise tenvndir. Araplar, isimlik hususunda kklemi ve kuvvet kazanm kelimeler iin hafiflik

alameti olarak tenvn kullanrlar. Bu adan, isimlikten uzaklaarak fiillere benzeyen

kelimeler, ar kabul edilir ve tenvnden men edilir. Fiil, isimden tredii iin onun feri

saylr. Gayr-i munsarif isimler de dier baz isimlerin feri olmas asndan fiile benzerler ve

bu sebeple sarftan men edilirler. Gayr-i munsarif isimler, fiile benzemesine sebep olan iki

illetle veya iki illet kuvvetindeki bir illetle tenvnden men edilirler.

Anahtar Kelimeler: Sarf, tenvn, munsarif, gayr-i munsarif, sarftan men, fer, illet,

fiile benzeme.

II

ABSTRACT

Gayr-i Munsarif in Arabic Grammar

Gayr-i munsarif is a concept used for noun which was prohibited from sarf. What

wemeanby sarf is tanvin. Arab suse tanvin as a sign of light ness for words being rooted and

for cefull for tag (noun). From point of this view, words like verbs is accepted as heavy things

by moving away from tag (noun) and is prohibited from tanvin. It is accepted as feri of it,

since it derives from noun. Also nouns relating. Gayr-i Munsarif likes verb in order to be feri

of other some nouns and in this regard it is prohibited from sarf. Nouns relating to Gayr-i

munsarif is prohibited from tanvin by two illat or an illat in role of two illat.

Key Words: Sarf, tanvn, munsarif, gayr-i munsarif, prohibition from sarf, fer, illat,

likening to verb.

III

NSZ

Arap Dili ve Belt alannda aratrlmasna ihtiya duyulan ok sayda konunun

varl inkr edilemez bir gerek. Ancak biz, karmak ve olduka tafsilatl bir mesele olmas

asndan, hem konuyla alakal esas ve snrlarn zihinlerimizde netletirilmesi hem de Trke

olarak yazlm pratik bir kaynak olmas adna Arap Gramerinde Gayr-i Munsarif adl bu

tez almasn yapmaya karar verdik.

Bu almamzda, gayr-i munsarif konusunu en muteber klasik nahiv eserlerini esas

alarak, gereksiz ayrntlara girmeden; fakat mevzuyu kuatc bir ekilde ele almaya altk.

nk btn ayrntlar muhtevaya dhil etmenin, meselenin anlalmasn zorlatracan

dnmekteyiz.

Giri blmnde nahiv tarihi ile alakal ksa bir zet vermeye altk. Bu blmde

nahiv ilminin dou srecini, ilk defa kimler tarafndan ortaya konulduunu ifade ettik.

Nahvin en nemli mekteplerini ve bu mekteplerin nde gelen temsilcilerini ksaca tantmaya

gayret ettik. Birinci blmde gayr-i munsarif ile alakal kavramlar ve bunlarn ismin sarftan

men edilmesindeki rollerine deindik. kinci blmde iki illet kuvvetindeki bir illetle sarftan

men edilen isimleri, nc ve drdnc blmde ise iki illetle gayr-i munsarif olan alemleri

ve sfatlar aklamaya altk. Son blmde de tensb, zarret, tasr ve tenkr durumlarnn

gayr-i munsarife tesiri zerinde durduk.

Bu almamz esnasnda kaynak tavsiyesi, aratrma usl ve metodu gibi her mevzuda

yardmlarn esirgemeyen danman hocam Prof. Dr. smail Durmua, tez yazm ve ierii ile

alakal her trl kontrolleri byk bir zveriyle yapan eim Rukiye General, ablam Hacer

General, arkadam Orhan Bircan ve nn niversitesi lahiyat Fakltesindeki mesai

arkadalarm Ar. Grv. Hseyin Maraz, Ar. Grv. Serkan Demir, r. Grv. Kerim zmen ve

r. Grv. Mehmet Uluktke kran ve hrmetlerimi sunmay bir bor biliyorum.

kke GENERAL

IV

NDEKLER

ZET ............................................................................................................................ I

ABSTRACT ............................................................................................................... II

NSZ ...................................................................................................................... III

NDEKLER ........................................................................................................ IV

KISALTMALAR ..................................................................................................... IX

GR

NAHV LMNN DOUU VE TARH GELM

I. Nahiv lminin Douu .................................................................................... 1

II. Tarih Geliimi ve Nahiv Mektepleri ............................................................ 6

A. Basra Nahiv Mektebi .................................................................................... 7

B. Kfe Nahiv Mektebi ................................................................................... 10

C. Badat Nahiv Mektebi ................................................................................ 11

BRNC BLM

GAYR- MUNSARF LE ALAKALI KAVRAMLAR

I. Sarf, Munsarif ve Gayr-i Munsarif ............................................................. 13

A. Sarf .............................................................................................................. 13

B. Munsarif sim .............................................................................................. 15

C. Gayr-i Munsarif sim .................................................................................. 16

II. Tenvn Kavram ve Tenvn eitleri ........................................................... 17

A. Tanm .......................................................................................................... 17

V

B. Tenvn eitleri ........................................................................................... 18

1. Asl Tenvnler ............................................................................................ ..18

a. Tenvn-i Emkeniyye .............................................................. 18

b. Tenvn-i Tenkr ( ...................................................................... 19

c. Tenvn-i vaz ( ......................................................................... 20

1) Hazfedilen Bir Harfe Bedel Olan Tenvn ......................................... 20

2) Hazfedilen Bir Kelimeye Bedel Olan Tenvn ................................... 22

3) Bir Cmle veya Daha Fazlasna Bedel Olan Tenvn ........................ 23

d. Tenvn-i Mukbele ( ................................................................ 23

2. Gayr-i Asl Tenvnler ................................................................................... 24

a. Tenvn-i Terennm ( ................................................................. 24

b. et-Tenvnl-l ( ................................................................... 25

III. Gayr-i Munsarifin Hkm .......................................................................... 25

IV. Sarfa Mani Olan lletler ............................................................................... 27

KNC BLM

BR LLETLE GAYR- MUNSARF OLAN SMLER

I. Mntehel-Cm (....................................................................... 30

A. Tanm .......................................................................................................... 30

B. Mntehel-Cm Vezinleri ........................................................................ 30

C. Sarftan Men Edilme Sebebi ........................................................................ 31

D. Sonuna Menneslik Ts () veya Nisbet Ys ( ) Bitienler .................. 33

E. Sonunda llet Harfi Olanlar ......................................................................... 34

VI

II. Elif-i Maksre veya Elif-i Memdde Bitien simler ................................ 37

A. Tanm .......................................................................................................... 37

1. Elif-i Maksre ............................................................................ 37

2. Elif-i Memdde ( .......................................................................... 38

B. Sarftan Men Edilme Sebebi ........................................................................ 39

C. Mennes sm-i Maksr Vezinleri ............................................................... 40

D. Mennes sm-i Memdd Vezinleri ............................................................. 44

NC BLM

K LLETLE GAYR- MUNSARF OLAN ALEMLER

A. Tanm .......................................................................................................... 48


I. MENNES ALEMLER ............................................................................... 49

A. Sonuna Menneslik Ts ( ) Bitien Alemler .......................................... 49

B. Sonunda Menneslik Ts Bulunmayan Mennes Alemle ........................ 51

C. Mennes smin Mzekkere Alem Olmas .................................................. 53

D. Mzekker smin Mennese Alem Olmas .................................................. 55

E. Yer, Kable ve Sre simleri ....................................................................... 55

II. MREKKEB ALEMLER ........................................................................... 58

A. Mrekkeb smin Tanm ............................................................................. 58


C. Mrekkeb Alemin Farkl rab ekilleri ..................................................... 59

III. SONUNDA ELF-NN () ZYDES BULUNAN ALEMLER ........... 61

VII

A. Sarftan Men Edilme Sebebi ........................................................................ 61

B. Alemi Sarftan Men Eden Elif-Nn Ziydesinin zellii ........................... 63

IV. ACEM ALEMLER .................................................................................... 64

A. Ucmenin Tanm ........................................................................................ 64

B. Sarftan Men Edilme Sebebi ve artlar ....................................................... 64

V. FL VEZNNDEK ALEMLER ................................................................ 68


B. smin Sarfna Tesiri Asndan Fiil Vezinleri ............................................. 69

1. Fiillere Has Vezinler .................................................................................... 69

2. Fiillerin Daha Baskn Olduu Vezinler ....................................................... 70

3. Mterek Vezinler ........................................................................................ 72

VI. MADL ALEMLER................................................................................... 74

A. Udl ve Madl smin Tanm .................................................................... 74


C. Alemlerde Udl ekilleri ............................................................................ 75

1. Takdr Udl ................................................................................................. 75

2. Manev Tekd Olarak Gelen Baz Cem simlerin ibh-i Alemiyet ve

Udlden Dolay Sarftan Men Edilmesi ........................................................ 76

3. Lm- Tarften Udl.................................................................................... 77

4. Veznine Udl Eden Alemler ............................................................... 78

VIII

DRDNC BLM

K LLETLE GAYR- MUNSARF OLAN SIFATLAR

I. SONUNDA ELF-NN ( ) ZYDES BULUNAN SIFATLAR ............ 80


B. Sarftan Men Edilme artlar ....................................................................... 81

II. FL VEZNNDEK SIFATLAR ................................................................ 82


B. Sarftan Men Edilme artlar ....................................................................... 82

III. MADL SIFATLAR................................................................................... 85

A. Udl Eden Saylar ....................................................................................... 85

B. Lafznn Udl .................................................................................... 87

BENC BLM

TENSB, ZARRET, TENKR VE TASR

DURUMLARINDA GAYR- MUNSARF

I. Tensb.......................................................................................................... 88

II. Zarret ........................................................................................................... 89

III. Tenkr ............................................................................................................ 91

IV. Tasr ............................................................................................................. 92

SONU ...................................................................................................................... 95

KAYNAKA ............................................................................................................ 97

IX

KISALTMALAR

- a.g.e. : Ad geen eser.

- a.g.m. : Ad geen madde.

- a.s. : Aleyhisselam.

- b. : Bin veya bn

- Bkz. : Baknz.

- ev. : eviri.

- DA : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi.

- Hz. : Hazreti.

- r.a. : Radyallahu anh.

- s. : Sayfa.

- thk. : Tahkik eden.

- tsz. : Tarihsiz.

- . : lm.

- vb. : Ve benzerleri

1

GR

NAHV LMNN DOUU VE TARH GELM

I. Nahiv lminin Douu

Hibir ilim aniden ortaya km deildir ve ayn zamanda tek bir insann eseri

olarak grlemez. Her ilim, bir maksada binaen ve o alanla alakal ihtiyacn

giderilmesine ynelik baz almalar sonucu doar ve geliir. Yani ilmin ortaya

kmas baz artlarn olgunlamasna, ona ihtiya duyulmasna ve o ilmin oluumuna

zemin hazrlayacak bilgi birikimine baldr.

Cahiliye dneminde Araplar, henz yabanc kltr ve dillerle

karlamamlard. ine kapank mm bir toplum olmalar dolaysyla kendi

dillerini en gzel ekilde reniyor ve kullanyorlard. Bu sebeple dillerinde herhangi

bir bozulma ve yozlama da olmamt. Ne var ki, slamiyetin zuhru ve geni bir

corafyaya yaylmasyla birlikte bu bkir toplum, yabanc kltr ve dillerle diyalog

ierisine girmek durumunda kald. Bu durum, doal olarak dilde lahn diye tabir edilen

baz hatalarn ortaya kmasna sebep oldu. Bu hatalar sadece konuma diliyle snrl

kalmayp yaz dilinde de kendini hissettirmeye balad. Yaz dilinde meydana gelen bu

menf durum Arapann aslnn bozulmas ve Kuran- Kerim ve hadislerin yanl

anlalmas endiesini beraberinde getirdi.1

Dinin temel kaynaklar olan Kuran ve hadislerin doru anlalmas ve her trl

bozulma tehlikelerine kar korunmas hedefinin gerekletirilebilmesi iin bu iki temel

kaynan dili olan Arapann lugat hazinesinin derlenmesi, yapsnn ve gramerinin

tespit edilmesi, hatta slup aratrmalarnn yaplmas kanlmaz hale gelmitir. Bu

nedenle Arap edebiyatnda dile ait almalar Kuran- Kermin yazya geirilmesi,

1 etin, Nihad, Arap maddesi (md.), DA, stanbul 2005, III, 296.

2

kitap haline getirilmesiyle balam ve bu arada gramer Kuran- Kermde yaznn

slah almalarna bal olarak domutur.2

Tabii ki, dil almalarnn tek sebebi Kuran ve Hadisin doru anlalmas

deildir. Bunun yannda psikolojik ve sosyal etkenler de vardr.3 Arap toplumu dillerini

iyi kullanma hususunda ok gayretliydi ve dilleri kendileri iin bir eref ve vn

kayna idi. Arap olmayan kavimlerle karmalar ile birlikte bu his harekete gemi ve

Arap dilinin korunmas konusunda itici bir g olmutur.

slamiyetin yaylmasyla Araplar farkl milletlerle i ie yaamaya balam ve

bu durum birok sosyal problemin ve bu problemlere bal farkl birtakm ihtiyalarn

domasna sebep olmutur. slamla yeni tanan bu insanlar dinlerini Araplardan

reniyor ve doal olarak Arap dilini de renme ihtiyac duyuyorlard. Bylece,

yabanclarn da Arapay aslna uygun olarak okuyup yazmalar ve konumalar iin

dilin esaslar ve temel prensiplerinin ak bir ekilde kayt altna alnmas zaruret

olmutu. te bu zaruret nahiv ad altnda yeni bir bilim dalnn teekklne sebep

olmutur.

Szlkte bir eye meyletmek, ynelmek, izini takip etmek manasndaki

fiil kknden kaynaklanan en-nahv kelimesi yol, yn, taraf anlamlarna

gelen bir isimdir.4

Nahiv kelimesinin Arapa dilbilgisine neden isim olarak verildiiyle alakal

farkl grlerin varlyla birlikte en ok kabul edilen rivayet yledir: Hz. Ali (r.a.)

2

etin, Nihad, Arap md., DA, III, 296.

3 evk Dayf, el-Medrisn-Nahviyye, 7. Bask, Drul-Merif, Kahire 1968, s. 12.

4 bn Manzr, Lisnl-Arab, Beyrut (Dru Sdir, tsz.), XV, 309-310; el-Frzbd, Mecdddn

Muhammed b.Yakb, el- Kmsl- Muht, Thk. Enes Muhammed e-m ve Zekeriyy Cbir

Ahmed, Drul-Hads, Kahire 2008, s. 1590.

3

karlat dil hatalarnn ardndan birtakm tedbirler alr ve bu husustaki dncelerini

Ebul-Esved ed-Del ile paylar. Nahivle ilgili hazrlam olduu yazl bilgileri ona

verir ve (bunu rnek alarak bu ekilde devam ettir) der. Bylece

kelimesi Arap dilbilgisine zg bir isim olarak kullanlmaya balanr.5

Lugat manas ve stlah olarak kullanl sebebi bir yana, nahiv kelimesi

balangta morfoloji ve sentaks iine alan geni manasyla gramer karl olarak

kullanlyordu. Ancak III. (IX.) yy. da morfoloji sarf adyla ayr bir ihtisas sahas haline

geldi ve nahiv daha ok sentaks ifade eder oldu.6

Nahiv ilmi de dier ilimler gibi aniden domamtr ve bir tek insann fikri

deildir. Bundan dolay nahiv ilmini ilk olarak kimin ortaya koyduunu kesin bir

ifadeyle sylemek mmkn deildir. Fakat nahvin douu ile ilgili rivayetlere

bakldnda en ok kabul edilen gr -Hz. Alinin yardm ve ynlendirmesiyle- bu

kiinin Ebul-Esved ed-Del olduudur.7

Ebul-Esved ed-Delyi nahiv ilmiyle alakal almalar yapmaya sevk eden

muhtelif sebepler olduu sylenmektedir. Bunlardan birkan burada ifade etmenin

konunun daha iyi anlalmasna yardmc olacan dnyoruz.

5

Muhammed Tantv, Neetn-Nahv ve Trhu Eherin-Nuht, 2. Bask, Drul-Merif, Kahire

1995, s. 24; bnul-Enbr, Nzhetl-Elibb f Tabaktil-deb, 3. Bask, Mektebetl-Menr,

Zerg-rdn 1985, s. 18.

6 etin, Nihad, a.g.m., DA, III, 296.

7 evk Dayf, a.g.e., s. 13, bn Kuteybe, e-ir ve-uar,Thk. Ahmed Muhammed kir, Drul-

Merif, Kahire 1967, s. 729-730; es-Srf, Eb Sad el-Hasan b. Abdullah, Ahbrun-Nahviyyn el-

Basriyyn, Thk. Muhammed brahim el-Benn, 1. Bask, Drul-tism, Kahire 1985, s. 33.

4

Kendisinden nakledilen bir rivayette8 ed-Del yle demektedir: Mminlerin

emiri Hz. Alinin yanna girdiimde ok sessiz ve dnceli bir halde olduunu

grdm. Ne dnyorsun ey mminlerin emiri dedim. Beldenizde lahn yapldn

iittim. Arapann esaslar hakknda bir kitap yazmay dndm. dedi. Eer bunu

yaparsan Arap dilini muhafaza etmi ve deimesine mani olmu olursun. dedim.

Birka gn sonra tekrar yanna uradmda bana ierisinde unlarn yazl olduu bir

sahife verdi:

Rahmn ve Rahm olan Allahn adyla. Kelamn tamam ksmdr: sim,

fiil ve harf. sim, msemmay (isimlendirilen ey) ifade eden eydir. Fiil, msemmann

hareketini bildiren eydir. Harf ise isim veya fiil olmakszn herhangi bir manay ifade

eden eydir.

Sonra bana bunu takip et, aratr ve aklna gelen eyleri ona ekle. Ve bil ki

eya (isimler) ksmdr: Zhir, mudmer (zamirle ifade edilen ey) ve ne zhir ne de

mudmer olan ey. limler ancak, zhir ve mudmer olmayan bu nc ksm

renmede birbirleriyle yarrlar. dedi.

Sonra bir ksm bilgileri toparlayp ona arz ettim. Bunlarn ierisinde nasb

edatlar da vard. edatlarn saym fakat yi zikretmemitim.

yi neden terk ettin dedi. Nasb edatlarndan olmadn dnyorum dedim.

Hayr, o da onlardandr. Onu da ekle dedi.

8 bnl-Kft, Cemleddn Ebul-Hasen Ali b. Yusuf, nbhur-Ruvt al Enbhin-Nuht, Thk.

Muhammed Ebul-Fadl brahim, 1. Bask, Drul-Fikril-Arab, Kahire 1986, I, 39-40.

5

Hz. Ali ve ed-Del arasnda geen bu hadise nahiv ilminin temellerinin

atlmasna vesile olan tarih bir dnm noktas olmutur.

Ebul-Esved ed-Del, Kuran okuyan birisinin 9 {

ayetindeki kelimesinin sonunu kesral okuduunu duymas ve buna benzer

birok nahiv hatalaryla karlamasnn ardndan Hz. Alinin emrini derhal yerine

getirmeye karar verir. Kendisine iyi bir ktibin tahsis edilmesini ister. lk olarak Abdl-

Kays kabilesinden bir ktip getirilir ama onu beenmedii iin kabul etmez. Daha sonra

baka bir ktip getirilir ve bu ktiple Kuran harekeleme almalarna balar. Ktibe

azm atm (fetha) grdnde harfin stne bir nokta koy, azm

yuvarladmda (damme) harfin nne bir nokta koy, azm krdmda (kesra) harfin

altna bir nokta koy ve kelimeyi tenvnli okuduumda da buna iaret olarak iki nokta

koy diyerek nasl harekeleyeceini tarif eder.10 Bylece Kuran- Kerimin harekeleme

ilemi ibtid ekliyle tamamlanm ve ayn zamanda gnmzde de kullandmz

hareke isimleri belirlenmi olur.

Btn bu cz hadiseler, kraatte ve konuma dilinde grlen hatalarn

yaygnlamas tehlikesi karsnda ashabn duyduu endieyi aklamakta olup bunlar

nahiv ilminin ortaya konulmasn zorunlu hale getiren sebeplerin banda yer alr.

Tabii ki bu problemlerin zm iin alan tek insan ed-Del deildi.

Yukarda bahsettiimiz birok sebepten dolay limler lugat ve iir malzemesini

derlemi, kadim iirler tespit edilmi, Ebul-Esved ed-Del de en ok kraat hatasnn

yapld Kuran- Kerimin kelime sonlarnn irbn nokta eklindeki harekelerle

9

Tevbe, 9/3.

10 es-Srf, Ahbrun-Nahviyyn el-Basriyyn, 34-35.

6

tespit etmitir. Bu faaliyetinin ardndan onun nahiv ilminin esaslarn belirleme iine

girimi olmas daha makul grnmektedir.11

II. Tarih Geliimi ve Nahiv Mektepleri

Yeni doan her ilimde olduu gibi nahiv ilmi de kk olarak domu ve

zaman ierisinde geliimine devam etmitir. Hz. Ali (r.a.) sahip olduu nahiv bilgisini

Ebul-Esved ed-Delye retmi ve bu ilk bilgileri rnek alarak ilerlemesini iaret

etmitir. Ed-Del de kendi ilmi ve tefekkr seviyesi lsnde nahvi ortaya koymu ve

geniletmitir. u kadar var ki, genel olarak ilimlerin gelimeleri ok uzun zaman

alrken, nahiv ilmi ok sratli bir ekilde ilerlemi ve ksa zamanda kemale ermitir

denilebilir. Bunun sebebi ise btn ilimlerden nce bu ilme duyulan kuvvetli ihtiyacn

Araplar tarafndan yerinde fark edilmesidir.12 nk dil, bir alet ilmidir ve dier

ilimlerin de temelini oluturmaktadr. Dier ilimlerin salam bir temele oturmas ve

salkl bir ekilde gelimesi dilin selametine baldr.

Nahiv ilminin douu, Kays ve Temm gibi fasih Arap kabilelerine mekn

tekil etmesi, le yaknl mnasebetiyle fasih bedevlerden salkl dil malzemesini

derleme imknna sahip olmas, hitabet ve iir yarmalar gibi kltrel etkinliklerin

yapld Mirbed panayrna zemin oluturmas sebebiyle Basrada ve Basra mektebine

mensup dilciler tarafndan gerekletirilmitir.13

Bu nemli gelime Basrada meydana gelmi ve tabii olarak Basra halk,

zellikle de mevl14, lahn vebasndan korunma maksadyla bu ilme ciddi olarak

11 Durmu, smail, Nahiv md., DA, stanbul 2006, XXXII, 301.

12 Muhammed Tantv, Neetn-Nahv, 35.

13 Durmu, smail, a.g.m., DA, XXXII, 302.

14 Arap olmayan Mslman halklar iin kullanlan bir terim. Bkz. Mevl md., DA, XXIX, 424.

7

ynelmi ve istifade etmek iin gayret gstermilerdir. Mevlnin bu ie daha fazla ilgi

gstermesinin temel sebepleri, onlarn Arap dilini renerek dillerini dzeltme

ihtiyalar, mensubu olduklar dinin dilini renme istei ve Araplar arasndaki

konumlarn yceltme arzusudur.15

Farkl corafi blgelerdeki ilmi faaliyetler neticesinde yeni nahiv mektepleri

zuhur etmi ve mektepler arasndaki rekabet hissinin de yardmyla nahiv ilmi

terakkisini devam ettirmitir. imdi bu mektepleri ve nde gelen temsilcilerini ksaca

tantalm:

A. Basra Nahiv Mektebi

Arap nahvinin kuruluu ve ayn zamanda lugat ve gramer almalar, hicr ilk

yzyln balarnda kurulan iki yeni ehirde, nce Basrada sonra onunla birlikte

Kfede gerekleti. Bu iki ehirdeki dil ve edebiyat almalar, farkl prensipleri olan,

meseleleri kendine has bir tarzda ele alp inceleyen ve dolaysyla ihtilaf ve

mnakaalar olan iki nahiv mektebinin domasna vesile oldu.16

Basra mektebinin ilk temsilcileri Ebul-Esved ed-Del (. 69/ 688), s b.

mer es-Sekaf (. 149 / 766), Ahfe el-Ekber (. 177/ 793) ve Yunus b. Habb'dir (.

182/798). Bunlardan sonra hem bu mektebin hem de Arap dilinin iki byk limi olan

Halil b. Ahmed el-Ferhid (. 175/791) ile talebesi Sbeveyhi (. 180/796) gelir.

Buraya kadar saydmz nahivcilerin tamamnn kurrdan17 olduu rivayet

edilmektedir.18

Basra mektebi mensuplar arasnda Sbeveyhi'den sonra da Ahfe el-

15

Muhammed Tantv, a.g.e., Kahire 1995, s. 34.

16 etin, Nihad, Arap md, DA, III, 296.

17 Kur'an kraati konusunda uzman kiiler. Bkz. Kurr md., DA, XXVI, 445.

18 evk Dayf, el-Medrisn-Nahviyye, 18.

8

Evsat (. 215/ 830), Eb Ubeyde Ma'mer b. el-Msenn (. 209 /824-25), Eb Zeyd el-

Ensr (. 215/830), Asm (. 216/ 831), Eb Ubeyd Ksm b. Sellm el-Herev (. 224

/ 838), Eb Osman el-Mzin (. 249/ 863), el-Mberred (. 285/898) ve bn Dreyd (.

321/933 ) gibi byk limler birbirini takip etmitir.19

Nahiv ilmini Ebul-Esvedden olu At, Anbese b. Madn (. 100/718),

Meymn el-Akran, Nasr b. sm el-Leys (. 89/707), Yahya b. Yamer (. 129/746) ve

Abdurrahman b. Hrmz el-Arec (.117/735) okumutur.20 Bu srete baz sayfa ve

czlerden bahsedilirse de tam bir telif grlmez, ifah nakil ve retim hkimdir.

nk Ebul-Esvedin talebeleri olan bu ilk tabakann, hafzalarna ve dille rivayete

itimatlar tamd.21

Ebul-Esved ed-Delnin ilk talebelerinden sonraki Basra nahiv temsilcileri,

hem sayca fazla, hem de telif ettikleri eserler asndan daha retkendiler. nk bu

devrede nahiv bahisleri artm, mevcut kaidelere yenileri eklenmi, nahivciler arasnda

mnakaa faaliyeti balam, nasslar inceleyerek yeni karmlar yapma hususunda

ciddiyetle durulmu ve bylece istifadeye mazhar kitaplar tedvin edilmitir.22

Dil almalarnn hazrlk safhalar bir yana braklrsa, nahve dair kitap

yazm olmas muhtemel ilk lim, Nasr b. sm ve Yahya b. Yamerin talebesi23

Abdullah b. Eb shak el-Hadramdir (. 117/735). Mevcut en eski teliflerde ondan ve

s b. mer es-Sekafden (bn Eb shakn talebesidir) nakiller yaplmaktadr.24 bn

19 Kl, Hulusi, Basriyyn md., DA, stanbul 1992, V, 118.

20 Muhammed Tantv, Neetn-Nahv, 71-72.

21 Durmu, smail, a.g.m., DA, XXXII, 302; Muhammed Tantv, a.g.e., 38.

22 Muhammed Tantv, a.g.e.,38.

23 Muhammed Tantv, a.g.e.,72.

24 etin, Nihad, , a.g.m., DA, III, 296.

9

mer es-Sekafye nisbet edilen el-Cami ve el-kml adnda iki kitab vardr.25 Bu

iki eser, nahiv alannda kaleme alnm ve isimleri tespit edilebilen en eski kitaplardr.26

Nahiv ilminin temelini tekil eden ve daha sonraki asrlarda da bu ilmin en ok

itibar edilen kaynak eserleri Basra nahiv mektebi temsilcileri tarafndan telif edilmitir.

Halil b. Ahmed, lugat ve gramer almalarna yn veren ve ilk Arapa lugat

olan Kitbul-Ayn telif eden limdir. Halil b. Ahmedin Arap diline yz yllk bir

sre kazandrd kabul edilebilir. Onun nahve dair bilgileri talebesi Sbeveyhi

sayesinde gnmze ulamtr.27

Fars asll Sbeveyhi (Amr b. Osman b. Kamber), bata std Hall b. Ahmed

olmak zere, bn Eb shak, Ahfe el-Ekber, Yunus b. Habb, Eb Zeyd el-Ensr gibi

limlerden yapt nakilleri bir araya getirerek Seleften intikal eden nahiv mirasn el-

Kitab28 adyla bilimsel adan mkemmel ve hayranlk uyandran bir eser olarak ortaya

koymutur. Bu eseri ayrcalkl klan ey, Hall b. Ahmedin dehasyla Sbeveyhinin dil

yeteneinin rn olmasdr. Bundan daha iyisinin yazlamayacan dnen limler

asr boyunca erh, ihtisar, eletiri, savunma, ikmal vb. neredeyse nahivle alakal btn

almalarn bu kitab esas alarak yapmlardr.29

Ebu Osman el-Mazinnin leln-Nahv ve et-Tasrifi, el-Mberredin el-

Muktedab, er-Redd ales-Sibeveyh, Tabaktn-Nahviyyn el-Basriyyn ve el-

Kmili, brahim b. Muhammed ez-Zecccn (. 311/923) Kitabl-Muhtasar fin-

25 bnl-Kft, nbhur-Ruvt, II, 375; Muhammed Tantv, a.g.e., 39; evk Dayf, el-Medrisn-

Nahviyye, 26.



28 evk Dayf, a.g.e., 59-93.

29 Durmu, smail, a.g.m., DA, XXXII, 302.

10

Nahv ve Kitabl-tikk, bns-Serrcn (.316/929) el-Usl de Basra

mektebi nahivcilerinin ortaya koyduu dier nemli eserlerdir.30

B. Kfe Nahiv Mektebi

Balangta Basrallardan istifade ederek yetien Kfeliler, hicr II. yzyln

sonlarna doru yeni bir mektep tekil ederek Basra mektebi ile sk bir rekabet ierisine

girdiler. ki tarafn da almalar sema (azdan iitmeye) dayanmakla birlikte

Basrallar az rivayetlerden kanarak sadece sk rastlananlar esas alyor ve ayn

zamanda fasih bedevlerden dil malzemesi derlemeye nem veriyorlard. Kfeliler ise

az olup olmadna dikkat etmeden duyduklarnn tamamn deerlendirmeye

alyorlard.31

Aslnda mektepler arasndaki ihtilaflar nahiv ilminin esaslarndan daha ziyde,

bir mana iin farkl kelimelerin kullanlmas, bir kelimenin farkl harekelenmesi veya

ayn kelimenin farkl manalarda kullanlmas vb. gibi cz ihtilaflardr.32

Kfe mektebinin kurucusunun Ebu Cafer Muhammed b. Ebu-Sre er-Rus (.

187/803) olduu kabul edilmektedir. er-Rusnin Kitabl-Faysal adl eseri

gnmze kadar ulamtr.33 Tabaktn-Nahviyyn adl eserin yazar ez-Zbeyd onun

hakknda o nahivde Kfelilerin staddr demektedir.34

30 Durmu, smail, a.g.m., DA, XXXII, 300-306; etin, Nihad, , a.g.m., DA, III, 282-309.


32 el-Muhtar Ahmed Dre, Dirsetn fn-Nahvil-Kfiyyi, 2. Bask, Cemiyyetd-Davetil-

slmiyyetil-lemiyye, Trablus 2003, s. 41.

33 Carl Brockelmann, Trhul-Edebil-Arab, Trc. Abdulhalm en-Neccr, 4. Bask, Kahire (Drul-

Merif, tsz.), II, 197.

34 ez-Zbeyd, Eb Bekr Muhammed b. Hasan el-Eddls, Tabaktn-Nahviyyn vel-Luaviyyn, Thk.

Muhammed Ebul-Fadl brahim, 2. Bask, Drul-Merif, Kahire 1983, s. 125.

11

Kitbul Mesdir, Kitbul-Hurf ve daha birok eserin mellifi35 Ali b.

Hamza el-Kis (.189/805), Kisnin talebesi ve Kitbut-Tasrf, Kitbul-

Hudd, Kitbu Feale ve Efale ve Kitbun-Nevdir gibi otuzdan fazla kitabn

mellifi36

Yahy b. Ziyd el-Ferr (.208/823), Kitbul-Fash, el-Meclis,

Kavidu-ir ve Kitbu htilfin-Nahviyyn adl kitaplarn mellifi Saleb (.

291/904), bns- Sikkt (.244/858) ve Eb Amr e-eybn (. 213/828)gibi isimler de

Kfe mektebinin nde gelen temsilcileridir.37

C. Badat Nahiv Mektebi

Basra ve Kfe mekteplerinin temsilcileri, Zenc, Zutlar ve Karmat saldrlar

neticesinde bu ehirlerde kan karklklar nedeniyle hkmet merkezinin Badata

tanmasyla oraya ynelmiler ve bir sre tartmalarna burada devam etmilerdir.

Fakat bir sre sonra mekteb taassubu ve ihtilaflar erimeye balamtr.38 Bylece iki

mektebin imtizacyla hicr IV. Yzyln balarnda Badat nahiv mektebi ortaya

kmtr.

Badat mektebinin ilk temsilcileri, Basra mektebinden el-Mberred ve Kfe

mektebinden Salebin talebeliini yapm ve buna bal olarak hocalarnn grlerini

tayan yeni bir nahiv mektebi kurmulardr. Hem Basra hem de Kfe nahivcilerinin

eserlerini derinlemesine inceleyerek yeni nahv grlere ulamlardr.39

35

el-Muhtar Ahmed Dre, a.g.e., 58; Durmu, smail, a.g.m., DA, 303.

36 el-Muhtar Ahmed Dre, a.g.e., 69-101.

37 etin, Nihad, a.g.m., DA, III, 297; Durmu, smail, a.g.m., DA, 303.

38 Durmu, smail, a.g.m., DA, 303.

39 evk Dayf, a.g.e., 245.

12

Mektebin ilk temsilcisi kabul edilen ve Kitbu htilfil-Basriyyn vel-

Kfiyyn, el-Kf fin-Nahv, et-Tasrif ve el-Muhtr f lelin-Nahv gibi

eserlerin mellifi bn Keysn, el-zh f lelin-Nahv ve yz yirmiden fazla erhe

mevzu olan mehur el-Cmell-Kbrnn mellifi Ebul-Ksm ez-Zeccc (.

337/949), Eb Ali el-Frs (. 377/987), el-Lma fil-Arabiyye, et-Tasrifl

Mlk ve erhu Tasrifil-Mzin ve el-Hasis fi lmi Uslil-Arabiyye adl

eserlerin mellifi bn Cinn (. 392/1001) ve el-Kef ve el-nmzec ve el-

Mufassaln mellifi, Ebul-Kasm Mahmud b. mer ez-Zemaher (v. 538/1144) gibi

isimler Badat mektebinin en nemli nahivcileridir.40

Bu mektebin haricinde Msr-am, Marib-Endls, Irak ve Dou dil

mekteplerinin varl kabul edilse de bunlar genellikle Basra mektebi olmak zere ilk

iki mektebin grlerini esas alarak Badat mektebinin izgisinde devam eden

mekteplerdir.41

40 evk Dayf, a.g.e., s. 245-287; Durmu, smail, a.g.m., DA, XXXII, 303; etin, Nihad, a.g.m., DA,

III, 297.

41 Durmu, smail, a.g.m., DA, 303.

13

BRNC BLM

GAYR- MUNSARF LE ALAKALI KAVRAMLAR

I. Sarf, Munsarif ve Gayr-i Munsarif

Kaynaklarda , gibi balklar altnda ele alnan

gayr-i munsarif, murab isimlerdendir. Murab isimler, tenvn alp almama veya isim

olma hususundaki kuvveti itibariyle munsarif ve gayr-i munsarif olmak zere ikiye

ayrlr.42

Lugat manas itibariyle munsarif, sarf mmkn olan; gayr-i munsarif ise sarf

mmkn olmayan, sarftan men edilen anlamndadr. Dolaysyla bu iki kavramn daha

iyi anlalmas iin ncelikle sarf kavramnn aklk kazanmas gerektiini

dnyoruz.

A. Sarf

Sarf kelimesinin lugatta birok manas olmakla birlikte, ses karmak,

hlis st, bir eyi brakp baka bir eye ynelmek gibi manalara gelir.43 Nahivdeki

kullanmyla sarfn bu manalardan birinden kaynakland dnlmektedir.44

Nahivcilerin tariflerine gre sarf, tenvndir. Dolaysyla

(sarftan men edilen, gayr-i munsarif) demek (tenvnden men edilen)

demektir. bn Mlik (. 672/1274), Elfiyye adl eserinde sarf yle tarif etmektedir:

42 e-tb, Eb shk brahim b. Musa, el-Maksd-fiye f erhil-Hulsatil-Kfiye, Thk.

Abdurrahman b. Sleyman el-Useymn, 1. Bask, Mekke 2007, V, 575; Abbs Hasan, en-Nahvl-

Vfi, 3. Bask, Drul-Merif, Kahire 1973, IV, 200-201

43 el-Frzbd, el-Kmsl- Muht, 925; Komisyon, el-Muceml-Vast, Kahire, 1960, (agr

yaynevi, Ofset, stanbul,1996), s. 513.

44 Abbs Hasan, a.g.e., IV, 201.

14

Sarf, ismin kendisiyle emken olduu (kkletii, kuvvet kazand) manay

beyan edici olarak gelen tenvndir.45

Tenvnden men edilen isim kesradan da men edilmektedir. Ancak kesra ile

mecrr olma durumu tenvne tbi olarak men edilmektedir. nk gayr-i munsarif bir

isim, muzaaf olduunda veya lm- tarifle beraber geldiinde tenvn zaten

olamayaca iin kesra dmez. Kesra, sadece tenvn alabilecek (muzaaf veya lm-

tarifli olmayan) bir isimden tenvnin hazfedilmesine bal olarak der. Bu da sarftan

asl maksadn tenvn olduunu gsterir.46

Bu gr kabul edenlere gre kelimeleri munsariftir. nk

bu kelimelerde tenvn olmad iin sarftan (tenvnden) men edilme sz konusu deildir.

Aynen ve kelimelerinde olduu gibi.

limlerin bir ksm ise kesrann tenvne tb olarak deil, gayr-i munsarif ismin

fiile benzerliinden dolay ikisinin beraber dtn iddia etmektedirler.

kelimeleri bunlara gre de munsariftir. nk tenvn veya kesra sarftan men

edilmeden dolay dm deildir.47

Bu konuda genel olarak birinci gr tercih edilmektedir. Yani kesra tenvne

tb olarak der. nk iirde veznin tamamlanmas iin gayr-i munsarif ismin tenvn

45 bn Mlik, Muhammed b. Abdullah b. Mlik el-Endels, el-Elfiyye, Beyrut (el-Mektebet-abiyye,

tsz.), s. 43.

46 Edm Tarabeyh, el-Memn mines-Sarf, 1. Bask, Mektebet Lbnn Nirn, Beyrut 2001, s. 1; er-

Rad, Radyyd-dn Muhammed b. el-Hasan el-strbz, erhur-Rad alel-Kfiye, Thk. Yusuf

Hasan mer, 2. Bask, Drul-Ktb el-Vataniyye, Bingazi 1996, I, 102.

47 er-Rad, a.g.e., I, 102.

15

almas gibi zaruret hallerinde kesraya ihtiya olmad halde tenvnle birlikte o da geri

dner. Bu durum da kesrann tenvne bal hareket ettiini ispatlar.48

B. Munsarif sim

Btn irb hallerinde kendisine asl tenvn trlerinden birinin bititii isimdir.

Sarf tenvni veya emkeniyye tenvni diye tabir edilen bu

tenvnin varl, bititii ismin dierlerine gre isimlikte daha kkl, daha yerleik ve

salam olduuna delalet eder.49

Bu isimlerden tenvn sadece u durumlarda der: Bir isme muzaaf

olduunda, marife bir mnd olduunda, lm- trif bititiinde veya cinsinin

hkmn nefyeden lnn ismi olduunda.

Emkeniyye tenvni ve irb, dhil olduklar ismi harflere ve fiillere

benzemekten uzaklatran ve isimlikte kuvvetlendiren iki alamettir. nk tenvn

harflere ve fiillere bitimez. Ayn ekilde fiillerin ounluu ve harfler de murab

deildir. Sadece irbn varl ile mtemekkin durumdaki bir isim, murab

isimlere has bu tenvnin de dhil olmasyla emken hale gelir.50 Yani bir isim

irb alp da tenvn almam ise mtemekkin, ikisini de alm ise emken olur.

Mtemekkin olma durumu, ismin fiile benzemekten uzak olup isimlikte

kuvvetini ve kklemi olmasn ifade eder. smin emken olmas ise isimlikte

mtemekkin bir isimden daha kuvvetli ve kkl olmas durumudur.51

48

er-Rad, a.g.e., I, 102.

49 ez-Zeccc, Eb shk, M Yensarif ve M L Yensarif, Thk. Hd Mahmd Kara, Drul-Ktb,

Kahire 1971, s. 1.

50 Abbs Hasan, a.g.e., IV, 201.

51 e-tb, a.g.e.,V, 575.

16

Sonu olarak munsarif isim, hem irb hem de tenvn alabildii iin emken,

gayr-i munsarif isim ise sadece irb alabildii iin mtemekkin diye adlandrlr.

Emken isim, ayn zamanda mtemekkindir ve onu kapsar. Bundan dolay munsarif

isimlere de denilmektedir.52

C. Gayr-i Munsarif sim

Kendisine asl tenvn trlerinden herhangi birisinin bitimesi mmkn olmayan

isimdir. Gayr-i munsarif isim, irb kabul ettii iin isimlikte mtemekkindir. Fakat

tenvni kabul etmemesi, emken derecesine ykselmesine engel olmakta ve onu sarftan

men etmektedir. Bylece harflere ve fiillere yaklamaktadr. nk harfler ve fiiller de

tenvni kabul etmemektedir. Bu ynyle gayr-i munsarif isim, fiile benzemektedir.53

Munsarif isme denildiini ifade etmitik. Gayr-i munsarif isim ise

murb olduu iin mtemekkindir. Fakat fiile benzerliinden dolay tenvn alamad

iin emken deildir. Bu sebeple gayr-i munsarif isimlere

denmektedir.54

Peki, isim neden sarftan men edilmektedir? smin sarfna mani olan dokuz illet

bulunur. Bu illetlerden iki tanesinin veya iki illet yerine geen bir illetin isimde

bulunmas, onu sarftan men eder.55 Bu illetleri sonraki blmlerde ayrntl bir ekilde

ele alacaz.

52 e-tb, a.g.e.,V, 576.

53 ez-Zeccc, M Yensarif ve M L Yensarif, 1-2.

54 e-tb, a.g.e.,V, 576.

55 el-Mberred, Ebu'l-Abbs Muhammed b. Yezd, el-Muktedab, Thk. Muhammed Abdulhlk Udayme,

Kahire 1994, III, 309; bn Ya, Muvaffakuddn Ya b. Ali b. Ya, erhul-Mufassal, Thk. Ahmed

es-Seyyid Seyyid Ahmed Ali, Kahire, (el-Mektebett-Tevfkyye, tsz.), I, 116.

17

II. Tenvn Kavram ve Tenvn eitleri

A. Tanm

Tenvn, lugatta kelimenin sonuna nn harfi eklemek diye tarif edilir. Fakat

bu manasnn dnda ve kelimeleriyle izah edilmektedir.56 Tasvt,

ses karmak, grlt yapmak; ternm ise nameli sylemek, mrldanmak gibi

manalara gelmektedir.57

Nn harfinin kendine has bir yanks olmas ve gunneli

yapsnn yardmyla nameli sylenmesinden dolay tenvnin bu kelimelerle aklanm

olmas muhtemeldir.58

Istlah manas itibari ile tenvn, ismin sonuna bitien ve ismi dier kelime

trlerinden ayran, skin (sknlu, harekesiz) ve zid bir nndur.59 Sadece vasl halinde

okunan bu nn harfi, yazyla deil; lfzen vardr. Fakat nn harfine iaret eden ve ona

ihtiya brakmayan baz alametler kullanlr. Bunlar, harekelere ek olarak yazlan ikinci

damme, ikinci fetha ve ikinci kesradr.60

Tenvn, yani sonradan eklenen bu nn, kelimenin aslndan olan nn harfi gibi

sabit deildir. Sadece bir manadan dolay harekeye tb olarak getirilir. Bu sebeple

kelimenin aslndan olan nn harfi gibi bir ekil ve sureti yoktur.61

56

el-Hudar, Muhammed, Hiyetl-Hudar, Drul-Fikr, Beyrut, tsz., I, 19; Abbs Hasan, a.g.e., I, 27;

Edm Tarabeyh, a.g.e., I, 1.

57 el-Frzbd, a.g.e., 675, 955; bn Ya, erhul-Mufassal, IV, 131; Abbs Hasan, a.g.e., I, 27.

58 Abbs Hasan, a.g.e., I, 27.

59 bn Him, Cemleddn Abdullah b. Him el-Ensr, erhu Katrun-Ned ve Bells-Sad, Thk.

Abdlcell el-At el-Bekr, Mektebet Drul-Fecr, 4. Bask, Dimek 2012, s. 47.


61 bn Ya, erhul-Mufassal, IV, 131.

18

B. Tenvn eitleri62

Tenvnler iki ksma ayrlr. simlere has olan tenvne asl tenvn; isim, fiil ve

harflere dhil olabilen tenvne ise gayr-i asl tenvn denir.

1. Asl Tenvnler

a. Tenvn-i Emkeniyye

simlerde asl olan murab (millerin deimesiyle harekesi deien) ve

tenvnli olmaktr. Harflerde ve fiillerde ise bu durum ters istikamettedir. Harfler mebn

(millerin deimesiyle harekesi deimeyen) ve tenvnsiz, fiiller ise tenvnsiz ve ou

itibariyle mebndirler. Btn bunlardan hareketle; bir isim, mebnlik ve tenvnsizlikte ne

kadar harfler ve fiillerden uzak olursa o kadar isimlikte kklemi ve asl isim olmaya

yaklam olur.

simler irb ve tenvn hususunda drde ayrlr:63

1. Murab olan ve ayn zamanda tenvn alan isimler. Bunlara murab

munsarif isim de denir. Misal:

2. Murab olup tenvn almayan isimler . Misal:

3. Mebn olup baz durumlarda bir maksada binaen tenvn alan isimler.

Misal:

4. Mebn olan ve hibir halde tenvn almayan isimler.

62 e-tb, el-Maksd-fiye, I, 44, 576-581; bn Ya, a.g.e., IV, 131; Abbs Hasan, a.g.e., I, 33;

bn Akl, Bahuddn Eb Muhammed Abdullah b. Abdurrahman el-Akl, erhu bn Akl al Elfiyyet-i

bn Mlik, Thk. Eml Bed Yakb, 7. Bask, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 2010, I, 21-22.


19

Misal:

Bu snflandrmaya gre isimlikte en kuvvetli olan birinci grup isimlerdir.

nk hibir ynyle harflere ve fiillere benzememektedir. Bu isimler

(isimlikte ok kuvvetli ve kkl) diye de adlandrlmaktadrlar. te bahsettiimiz bu

isimlere bitierek onlar dierlerine gre isim olma konusunda daha kuvvetli, kkl ve

yerleik hale getiren tenvne birok tabir kullanlmakla birlikte, daha ok emkeniyye

tenvni veya temkn tenvni denilmektedir.

Bazlar, murab ve munsarif isimlere dhil olan bu tenvne tenkr tenvni

demilerdir ( kelimesinin tenvni gibi). Fakat bu gr isabetli deildir. nk

mzekker bir ahs bu kelimeyle isimlendirildiinde, kelime marifeye dnt halde

tenvni dmez. Eer tenkr tenvni olsayd nekreliin yok olmasyla o da derdi.64

b. Tenvn-i Tenkr (

Yalnzca baz mebn isimlere dhil olan ve bu ismin muayyen olmayan

(belirsiz) bir eyi ifade ettiine ve manasna baka eylerin de ortak olduuna delalet

eden tenvn trdr.65

Tenkir tenvni, baz isim fiillere ve ok eskiden kullanlan

gibi genellikle kelimesiyle biten mebn alemlerde olur.66 Bir isme dhil

olduunda onun nekre olduuna, hazfedildiinde ise marife olduuna delalet eden bir

alamettir.67

64 bn Mlik, Cemleddn Eb Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Mlik, erhul-Kfiyeti-fiye,

Thk. Abdulmnim Ahmed Herr, 1. Bask, Drul-Memn lit-Trs, Mekke 1986, s. 1422.

65 Abbs Hasan, a.g.e., I, 35; bn Ya, a.g.e., IV, 132.

66 bn Ya, erhul-Mufassal, IV, 132; Abbs Hasan, a.g.e., I, 35.


20

Mesela isminden bahsederken tenvnsiz olarak kullanlrsa bu

kelimeden maksadn ismiyle adlandrlm muayyen bir ahs olduu, hem

konuan hem de muhatap tarafndan malumdur. Muhatabn zihninde baka bir ahsla

karma ihtimali yoktur. Fakat eklinde tenvnli kullanldnda ise bu isimdeki

insanlardan herhangi bir ahs anlalr. Tenvnle birlikte isim nekre hale gelir ve

umumiyet manas kazanr.68

sim fiil olan kelimesi sus manasnda emir ifade eder. Bahsedilen

konudan memnun olmayan birisi bu kelimeyi tenvnsiz olarak sylerse muhatabna bu

konuda konumay brak, ama istersen baka bir mevzudan bahsedebilirsin demek

istemi olur. nk kelime tenvnsiz olduu iin marife kabul edilir ve sadece o anda

bahsedilmekte olan mevzu iin hususiyet ifade eder. Fakat eklinde tenvnle

sylenirse kar tarafn konumasna tamamen son vermesi talebini ifade eder. nk

kelime tenvnle nekre olur ve bir eye has olmaktan karak umumiyet arz eder.69

c. Tenvn-i vaz (

Hazfedilen bir harfin, bir kelimenin, tam bir cmlenin veya bir cmleden daha

fazlasnn yerine bedel olarak gelen tenvne ivaz tenvni denir.70 Bu ekilde ivaz

tenvnini ksma ayrabiliriz.

1) Hazfedilen Bir Harfe Bedel Olan Tenvn

Kelimenin aslndan olan bir harf ancak ok kuvvetli bir sebepten dolay

hazfedilebilir. Fakat nks fiillerin ism-i fillerinde son harf olduu iin bu

isimlerin cem teksirlerinde harfi hazfedilir ve bedel olarak bir nceki harf tenvn

68 bn Ya, a.g.e., IV, 132.


70 Abbs Hasan, a.g.e., I, 38-41.

21

alr. Bu meselenin anlalmasn kolaylatrmak iin tablo halinde birka misal vermenin

faydal olacan dnyoruz.

Mennes sm-i FilinCem Teksri Mennessm-i Fil Sls Fiil

Slssi nks olan bu ism-i fillerin cemleri, gayr-i munsarif bir kalptan

geldii halde tenvn almaktadr. Fakat bu tenvn hazfedilen harfinin yerine gelen

ivaz tenvnidir. Zaten bu isimler, gayr-i munsarif olduklar iin emkeniyye tenvni

alamaz ve ivaz tenvni almakla da munsarif olmazlar.

Bu durum sadece rnek olarak verdiimiz cemlere has deil; btn gayr-i

munsarif manks isimler iin geerlidir. Raf ve cer hallerinde ivaz tenvni alan bu

isimler hazfedilen zerine takdir edilen damme ve kesra ile merf ve mecrr

olurlar. Nasb halinde ise harfi hazfedilmedii iin zhir bir fetha ile mansb olur ve

tenvn almazlar.71

71

el-alyn, Mustafa, Cmiud-Dursl-Arabiyye, Drul-Hads, Kahire 2005, 10; Abbs Hasan,

a.g.e., I, 39.

22

Misal: 72 (Gzler alamaktadr.)

73 (Gemie zlmem.)

(Okumasn gerektiren birok sebep saydm.)

lk cmledeki kelimesi haberdir ve hazfedilen zerine takdir edilen

bir damme ile merfdur. kinci cmlede harf-i cerden sonra gelen kelimesi de

ayn ekilde mukadder bir kesra ile mecrrdur. Son cmledeki kelimesi ise zhir

bir fetha ile mansbdur ve harfi hazfedilmedii iin ivaz tenvni almamtr.

2) Hazfedilen Bir Kelimeye Bedel Olan Tenvn

vaz tenvninin bir kelimeye bedel olarak gelmesi genelde gibi

lafzlardan sonraki muzfun ileyhin hazfedilmesiyle gerekleir.

Misal: (Mal hak edenler

arasnda paylatrdm ve her birine payn verdim.)74

Grld gibi muzf durumundaki lafznn muzfun ileyhi hazfedilmi

ve bedel olarak kelime tenvnlenmitir. Bu tenvnin temkn iin olduunu iddia edenler

varsa da genel kabul, ivaz tenvni olduu ynndedir. nk kelime murab olsa da

izafetten dolay temkn tenvninden men edilmi ve muzfun ileyhi hazfedildiinde ise

sadece ivaz tenvni almtr.75

72

Abbs Hasan, a.g.e., I, 38.



75 bn Ya, erhul-Mufassal, IV, 133.

23

3) Bir Cmle veya Daha Fazlasna Bedel Olan Tenvn

Bir cmle veya daha fazlasnn hazfedilip de tenvnin ona bedel olarak gelmesi

genelde, gibi zaman zarflarnn kendisine muzf olduu lafzndan

sonraki cmle veya cmlelerin hazfedilmesi ve bu lafzn eklinde

tenvnlenmesiyle gerekleir.76

Misal:

77

Son yet-i kermenin asl u ekildedir:

Parantez ierisindeki cmle hazfedilmi ve hazfedilen

bu cmleye bedel olarak kelimesi tenvnlenmitir. Kelimenin sonunun

kesralanmas, muzun ileyh konumunda olmasna ramen irbdan dolay deildir.

Aslnda skn zere mebn olan lafzna tenvn bitimesiyle iki skin harf ( ile

tenvnin u) yan yana gelmi ve bundan dolay harfi kesralanmtr.78

d. Tenvn-i Mukbele (

Tenvn, sonuna bititii ismin ekillendirme ileminin ve harflerinin

tamamlandn gsterir. Fakat isim cem-i mzekker slim yapldnda bu tenvn

kaybolur. Nahivciler, cem-i mzekker slimin sonundaki harfinin, mfreddeki

tenvnin yerini tuttuunu ve ayn vazifeyi yaptn ifade etmektedirler. Cem-i mzekker

slimde var olan bu harfi, cem-i mennes slimde yoktur. kisi de slim cem

76

Abbs Hasan, a.g.e., I, 40.

77 Zilzal, 99/ 1-4.

78 bn Ya, a.g.e., IV, 132-133; Abbs Hasan, a.g.e., I, 40-41.

24

olduu iin adaletin salanmas maksadyla mzekkerdeki a mukbil, cem-i

mennes slime eklenen tenvne mukbele tenvni denilmektedir.79

2. Gayr-i Asl Tenvnler

a. Tenvn-i Terennm (

iirde ve kafiyelerde okunuu gzelletirmek ve sese msik katmak

maksadyla med (, , ) ve ln (kendisinden nceki harfin harekesi fetha olan veya )

harflerinden dnm ve onlara bedel olarak getirilen tenvndir. Tenvn, kendisiyle

genizdeki sesin yanklan (gunne) kolay olan bir harftir. Sahip olduu gunneli

yapsyla terennme (nameli sylemeye) yardmc olur ve okuyua gzellik katar.80

Terennm tenvni mutlak kafiyenin sonuna iirin bina ve veznini tamamlayc

olarak gelir. Mutlak kafiye son harfi harekeli olan kafiyedir. Son harfi skin kafiyeye ise

mukayyed kafiye denir.81

Terennm tenvni, lm- tarifli bir isme veya fiile de

bitiebilir. Fakat harfe bititiine ahit olunmamtr.82

Misal: 83

Cerrin (. 114/732) dvnnda zikredilen bu beytin kafiye sonlarndaki

eklinde yazlan terennm tenvni elife bedel olarak getirilmitir. Ayn zamanda ilk

79 bn Akl, erhu bn Akl, I, 21; Abbs Hasan, a.g.e., I, 41-42.

80 bn Ya, a.g.e., IV, 134; Nureddin Abdurrahman el-Cm, Kfiye erhi, el-Fevidz-Ziyiyye

(Molla Cm), Trc. Abdurrahman Ercan Elbinsoy, Zaman Yaynclk, stanbul 1987, s. 579.

81 bn Akl, a.g.e., I, 22; el-Cm, a.g.e., 579; er-Rad, erhur-Rad alel-Kfiye, I, 48.

82 er-Rad, a.g.e., I, 48; bn Ya, a.g.e., IV, 134.

83 Cerir b. Atiyye b. Huzeyfe, Dvnu Cerr, Dru Beyrut, Beyrut 1986, 58; bn Ya, a.g.e., IV, 134;

bn Akl, a.g.e., I, 22; er-Rad, a.g.e., I, 48.

25

kafiyenin sonundaki tenvn, lm- tarifli bir isme; ikinci kafiyenin sonundaki tenvn ise

fiile bitien terennm tenvnine misaldir.

b. et-Tenvnl-l (

Mukayyed kafiyenin sonuna dhil olan ve baz kaynaklarda terennm

tenvninin bir tr olarak da ele alnan tenvndir. l kelimesi, ar gitmek, snr

amak manasndaki fiilinden treyen bir ism-i fildir. Bu tenvn, iirin veznine

zid olarak geldii iin bu ismi almtr.84

Misal:

kelimesinin sonundaki harfi ziddir. nk beytin vezni

harfi ile tamamlanmtr.85

Bahsettiimiz son iki tenvn trnn terennm terk etmek iin kullanld da

ifade edilmitir. nk med harfleri uzatlabildii iin terennme msait bir yapya

sahiptir. Fakat tenvnde uzatma mmkn olmad iin terennme mani olur.86

III. Gayr-i Munsarifin Hkm

Nahivciler, bir eyin herhangi bir durumun (hkmn) illeti olduunu

sylediklerinde, bu illetin bahsedilen durumu vcib kldn kastetmezler. Onlara gre

asl maksat, illetin varl sz konusu olduunda, illetle hkm arasndaki mnasebetten

dolay konuan kiinin bu hkm tercih etmesinin uygun olduudur. Usulcler ise

hkm kavramn illetin gerektirdii (vcib kld) ey diye tarif ederler.87

84 bn Akl, a.g.e., I, 24; bn Ya, a.g.e., IV, 134; er-Rad, a.g.e., I, 48.

85 bn Ya, a.g.e., IV, 135.

86 er-Rad, a.g.e., I, 48.

87 er-Rad, a.g.e., I, 101.

26

Gayr-i munsarifin hkm, kesra ve tenvn almamasdr.88 leriki blmlerde

tafsilatl olarak ele alacamz zere, bu hkm gerektiren dokuz illet vardr. Asl illet,

bu dokuz illetten ikisinin veya iki illet yerine geen bir tanesinin ayn kelimede

bulunmasdr. Her birine illet denilmesinin sebebi ise asl illetin bir czn tekil

etmeleridir. rnein ucme, dokuz illetten bir tanesidir. Fakat hkmn gereklemesi

iin tek bana yeterli deildir. Ancak ikinci bir illetin dhil olmasyla hkm hsl

olur.89

Gayr-i munsarif bir ismin sarftan men edilmesi iin iki illetin bir araya

gelmesinin yan sra baz artlarn varl gereklidir.90 Bunlar maddeler halinde ksaca

arz edelim:

1. sim, harekeyle irb edilen mfred veya cem-i teksr sgalarndan

olmal.91 nk msenn ve cem-i mzekker slim isimler harf ile irb olurlar. Cem-i

mennes slim ise harekeyle irb olmakla beraber mukbele tenvni alr. Bir ismin

sarftan men edilmesi iin temkn tenvni alabilmesi gerekir.

2. Lm- tarf almamal.

3. Herhangi bir isme muzf olmamal.

88

el-Mberred, el-Muktedab, III, 309; el-alyn, Cmiud-Dursl-Arabiyye, 345; er-Rad, a.g.e., I,

101; bn Ya, a.g.e., I. 116; ez-Zeccc, M Yensarif ve M L Yensarif, 1; bn Hiam, erhu

Katrun-Ned, 105.

89 er-Rad, a.g.e., I, 101.

90 Edm Tarabeyh, el-Memn mines-Sarf, 3; Abbs Hasan, a.g.e., IV, 200; el-Emn, erhul-Emn

al Elfiyyet-i bn Mlik, Thk. Muhammed Muhyiddn Abdulhamd, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut

1955, s. 42; ez-Zeccc, a.g.e., 6.

91 er-Rad, a.g.e., I, 103.

27

IV. Sarfa Mani Olan lletler

Bu blmde ncelikle tenvnin neden isme ait bir alamet olduunu aklamak

gerekmektedir. nk bir isim fiillere benzediinde neden tenvnden men edilir?

sorusu, ancak bu meselenin netlemesiyle cevaplanabilir.

Araplar, tenvni hafiflik alameti olarak kullanmlardr. Sylemesi rahat ve dile

kolay gelen kelime hafif; sylemesi rahat olmayan ve dile zor gelen kelime ise ar

kabul edilmektedir. Bir kelimenin dile hafif olmas onun ok kullanlmas, Araplar

arasnda maruf olmas, baka bir eyden trememi olmas, tek bana mana ifade

edebilmesi gibi durumlara baldr. Bu bakmdan isimler fiillere gre iki adan daha

hafif kabul edilmektedir.92

1. Fiiller, bir ismin filine dayanmak zorunda ve ayn zamanda isim

cinsinden kabul edilen masdardan tremektedirler; isimler ise fiile muhta deildir.93 Bu

bakmdan isimler, fiillerden daha ncelikli ve daha oktur.94 Daha ok olduu iin doal

olarak ok kullanlmakta ve bylece dile daha hafif gelmektedir.

Arap diliyle mnasebete geen ucme (Arapa olmayan) bir kelime, kullanm

(istiml) yaygn olmad iin dile ar geldii gibi, baka bir dilde kullanlan Arapa

kelime iin de durum byledir. Ayn ekilde fiiller, isimlere gre daha az kullanld

iin daha ardr.

2. Fiiller, beraberinde fil ve mefl isterler. nk fiilin manas ancak

bunlarla tamamlanr. Birden fazla eyin bir araya gelmesiyle olutuu iin mrekkeb

kelime gibidir. simler ise fil veya mefle muhta deildir. Zira isim sadece

92 bn Ya, erhul-Mufassal, I, 113.

93 er-Rad, a.g.e., I, 103-104.

94 es-Smerr, Fdl Slih, Menin-Nahv, 1. Bask, Drul-Fikr, Amman 2000, III, 285.

28

msemmnn (isimlendirilen ey) alametidir. Tek bana var olduu iin mfreddir.

Mfred kelime ise mrekkebe gre daha hafiftir.95

Fiil, isimden tredii iin ismin bir daldr. simlerden de baka bir isimden

treyen ve ikincil isimler vardr. Bylece bu tr isimlerle fiiller arasnda bir benzerlik

hsl olmaktadr.

Bir ey baka bir eye benzerliinin kuvveti nispetinde onun hkmlerinden

bazlarn alr. Mesela isim trnden olan isim fiiller ile fiiller arasnda ok gl bir

benzerlik olduu iin bu isimler, aslen fiillere has olan mebnilik hkmn almlardr.

nk isim fiiller, bir msemmnn almeti olmayp tamamen fiil manas ifade

etmektedir.96

Fakat iki ey arasndaki her benzerlik dierine ait olan hkm almasn da

gerektirmez.97

Bu yzden isimleri sarftan men eden bir illetin varl tek bana

yetmemektedir. Bunun iin ya ikinci bir illet ya da iki illet kuvvetinde bir illete ihtiya

vardr.

simlerin fiillere benzemesine sebep olan ve bylece onlar sarftan men eden

illetler dokuz tanedir. bn Mlik bu dokuz illeti yle hlasa etmitir:98

Udl, vasf, tens, marife, ucme sonra cem sonra terkb, mkabli elif olan

ve fiil vezni. Bu sz takrbdir.

95 bn Ya, a.g.e., I, 113.

96 er-Rad, a.g.e., I, 101-104.

97 bn Ya, a.g.e., I, 117.

98 bn Akl, a.g.e., II, 117; er-Rad, a.g.e., I, 101.

29

Cem ve tens iki illet yerine geen gl illetler, dierleri ise ikinci bir illete

ihtiya duyan zayf illetlerdir. Bunlarn her birinin neden sarfa mani olduunu, ilgili

olduu gayr-i munsarif isim trleriyle birlikte ele almann daha isabetli olduu

kanaatindeyiz. Ancak ksaca yle ifade edebiliriz. Bu illetlerin her biri bulunduu ismi

asl olmaktan kararak bir ynden fer yapmaktadr. Fiilin ismin bir feri olmas gibi

menneslik, mzekkerliin; marifelik, nekreliin; acem kelime, Arapa kelimenin;

cemlik, mfredliin; fiil vezni, isim vezninin feridir. 99

Bu illetlerden herhangi iki tanesinin bir kelimede bulunmas kelimeyi ismi

sarftan men etmeye yeterli deildir. rnein, menneslik ile vasfiyet, udl ile vasfiyet

ve menneslik ile terkb ikier illettir. Ancak bunlarn birlikte bulunmas ismi sarftan

men etmez. Beraber bulunmakla sarfa mani olan illet elemeleri aada verilmitir.

Bunlarn dnda rastgele yaplan eletirmeler geerli deildir. Bunun sebebi de

ayrntl olarak ileriki blmlerde ele alnacaktr.

1. Mntehel-cm vezni sebebiyle oluan cemlik.

2. Menneslik elifleriyle gerekleen menneslik.

3. Alemiyet ve menneslik.

4. Alemiyet ve terkb.

5. Alemiyet ve ziydesi.

6. Alemiyet ve Ucme.

7. Alemiyet ve fiil vezni.

8. Alemiyet ve udl.

9. Vasfiyet ve ziydesi.

10. Vasfiyet ve fiil vezni.

11. Vasfiyet ve udl.

99

er-Rad, a.g.e., I, 106; ez-Zeccc, M Yensarif ve M L Yensarif, 3-5.

30

KNC BLM

BR LLETLE GAYR- MUNSARF OLAN SMLER

Daha nce de ifade ettiimiz gibi ismi sarftan men eden asl illet, saydmz

dokuz illetten iki tanesinin beraberlii veya iki illet kuvvetindeki bir illetin

bulunmasdr.

te bu blmde ele alacamz illetler iki illet yerine gemektedir. Bu da ayn

illetin tekrarlanmasyla olmaktadr. Zira baka bir illetle beraber olmas durumunda iki

illet yerine kim bir illet deil, iki ayr illet olacaktr.

I. Mntehel-Cm (

A. Tanm

Gayr-i munsarif olan bu isimler veya tabirleriyle

ifade edilen ve kelimeleri gibi nc harfi elif (teksr elifi) olup,

eliften sonra iki harf bulunanveya kelimelerinde olduu gibi yine nc

harfi elif olup ondan sonra ikincisi skin harf bulunan cemlerdir.100

B. Mntehel-Cm Vezinleri

Mntehel-cmu sgasnn

olmak zere on dokuz

vezni vardr.101

100 bn Ya, a.g.e., I, 124; bn Akl, erhu bn Akl, II, 120; Abbs Hasan, en-Nahvl-Vfi,IV, 208.

101 el-Mberred, el-Muktedab, III, 327; el-alyn, Cmiud-Dursl-Arabiyye, 214-228; rt,

Mustafa Meral, Nahiv, 4. Bask, M. . lahiyat Fak. Vakf Yaynlar, stanbul 2006, s. 405; rt,

Mustafa Meral, Sarf, 3. Bask, M. . lahiyat Fak. Vakf Yaynlar, stanbul 2001, s. 545.

31

Kurn- Kerimde bu cem sgas ska kullanlmaktadr:

102

103

Kaynaklarda mntehel-cm iin genelde ve vezinleri

zikredilmektedir. Fakat mntehel-cm isimler daha baka vezinlerden de

gelmektedir. Sadece ve vezinlerinin zikredilmesindeki asl maksat, harf

says, hareke ve skn itibariyle bu iki vezne benzeyen her kelimenin mntehel-cm

vezinlerine dhil olduunu ifade etmektir. Yani asl harflerin benzemesi art

koulmamtr. rnein asl harfler dikkate alndnda kelimesinin vezni

olmaldr. Ancak benzerlikte aranan sadece harf says ve hareke olduundan bu

kelimenin vezni olarak kabul edilmektedir.104

C. Sarftan Men Edilme Sebebi

Mntehel-cm veznindeki bir cem, marife (alem) de olsa nekre de olsa

sarftan men edilmektedir. Men edilme sebebi ise bu vezinlerin mfred isimler ierisinde

hibir benzerinin olmamas ve bylece fiillere benzemesidir. Mfredler isimlikte daha

mtemekkindir (salam, yerleik). nk Arapada asl olan mfreddir ve cemden

ncedir. Bu ynyle cemler, mfredlerin feri kabul edilmektedir.105 Bir taraftan,

mfred isimlere benzememeleri, dier taraftan mfredlerin feri kabul edildikleri iin

102

Hacc 22/40

103 Sebe 34/13

104 Abbs Hasan, a.g.e.,IV, 209.

105 Sbeveyhi, Eb Bir Amr b. Osman b. Kanber, el-Kitb, Thk. Abdusselm Muhammed Hrn,

Mektebetl-Hanc, Kahire 1988, III, 227; el-Mberred, a.g.e., III, 327.

32

fer olma ynyle fiillere benzemektedirler. Ayn zamanda, benzersiz olmasyla sanki

iki defa cem olmakta ve bu ekilde iki illet kuvveti kazanmaktadrlar.106

Nekre halinde gayr-i munsarif olan bir isim, marife halinde evleviyetle gayr-i

munsarif olur. nk isimlerde asl olan nekreliktir. Fiil, ismin feri olduu gibi marife

de nekrenin bir feri olmakta ve bu ekilde fiile benzemektedir. sim, marife olduunda

isimlikten bir derece daha uzaklap fiile yaklamakta ve arl artmaktadr. Bylece

hafifliin alameti olan tenvnden men edilmektedir.107

Bir isim, cem yapldnda mfred kategorisinden kmaktadr. Ancak ortaya

kan bu cem ismin mfredler arasnda benzeri varsa, mfred bir isim gibi btn irb

harekelerini ve tenvni alabilmektedir. rnein ve kelimelerinin cemleri

olan ve munsarif isimlerdir.108 nk vezni bazen mfredler iin

de kullanlmtr. cmlesinde veya Sbeveyhinin Araplarn

dediini iittim diyen Ebul-Hattbdan naklettii rivayette olduu gibi. Ayn ekilde

vezninden de ve gibi ok sayda mfred isim bulunmaktadr.109 Bu

trden cemler sadece mennes bir eye alem olduklarnda sarftan men edilirler.110

kelimeleri, zaten cem halde olan

kelimelerinin cemleridir.111

Bu tr cemlere cemul-cevmi denilmektedir. Bunlarn

mfredleri olan cem isimler, hem cemlerinin yaplabilmesi, hem de mfredler arasnda

benzerlerinin olmasndan dolay gayr-i munsarif deillerdir. Fakat mntehel cm

106 bn Ya, a.g.e., I, 124.

107 bn Ya, a.g.e., I, 117.

108 el-Fruzbd, el-Kmsl- Muht, 294, 1263.

109 Sbeveyhi, el-Kitb, III, 230; el-Mberred, a.g.e., III, 329.

110 el-Mberred, a.g.e., III, 330.

111 el-Fruzbd, a.g.e.,1382, 1066, 1789.

33

sgasndaki isimlerin tekrar cem yaplmas mmkn deildir. Adeta cemlikte son snra

dayanmlardr.112 Zaten bundan dolay da veya diye

isimlendirilmektedirler. Bu tr isimler hibir ynleriyle mfredlere benzememekte ve

bu sebeple sarftan men edilmektedirler.

Mntehel-cm sigasndaki bir ismin gayr-i munsarif olmas iin cem olmas

art deildir. Mfred dahi olsa sarftan men edilir. kelimeleri bu

tr mfred isimlerdendir.113

bir kiiye ad olarak ism-i tasr yapldnda

munsarif olur. nk ism-i tasr yapldnda mntehel cm vezninden kmaktadr.

Fakat ayn ekilde , ism-i tasr yapldnda gayr-i munsarif olarak kalr.

nk aslen acem bir kelimedir. Bir ahsn ismi olarak alem olmas ve ucmelik

illetinin bir araya gelmesinden dolay sarftan men edilir. Mntehel-cm kalbndan

karlmas onu munsarif yapmaz. Zira gayr-i munsarif olmasna sebep olan iki illet

hlen mevcuttur.

ve kelimeleri gayr-i munsarif deildir. ekilleri gayr-i munsarif

cemlerle ayn olmasna ramen, mfred isimler ierisinde benzerlerinin olmas, gayr-i

munsarif olmalarn engellemitir.114

D. Sonuna Menneslik Ts () veya Nisbet Ys ( ) Bitienler

Sonuna menneslik ts bitien isimler, nekra olduklarnda munsarif; marife

olduklarnda ise gayr-i munsarif olurlar. nk bu durumda, ismin sarftan men

112

Sbeveyhi, a.g.e., III, 229-230.

113 e-tb, el-Maksd-fiye,V, 613; el-alyn, Cmiud-Durs, 337; bn Akl, a.g.e.,121; Abbs

Hasan, en-Nahvl-Vfi, IV, 214; bn mm Ksm, Bedreddin Eb Muhammed el- Hasan b. Ksm,

Tavdhul-Maksd vel-Meslik, Thk. Abdurrahman Ali Sleyman, 1. Bask, Drul-Fikril-Arab,

Kahire 2001, s. 1200.

114 Sbeveyhi, el-Kitb, III, 227.

34

edilmesine sebep olan marifelik, ikinci bir illet olan menneslikle bir araya

gelmektedir. Nekre durumundaki mntehel-cm isimler de

kelimelerinde olduu gibi menneslik tsnn bitimesiyle munsarif olurlar. nk

menneslik alameti olan ismi mntehel-cm kalbndan kararak ve

kelimeleri gibi mfred isimler iin kullanlan bir kalba dhil etmektedir.115

Bu durum, nisbet ysnn mntehel-cm sgasndaki kelimesine

bitierek onu mfred iin kullanlan bir isme dntrmesi gibidir. Bu durumda

kelimesi, kendisine nibet ys dhil olan herhangi bir isim gibi, nekre halinde de

marife halinde de munsarif olur. kelimeleri gibi.

Nisbet ys veya menneslik ts, mntehel-cm bir kelimeye dhil

olduklarnda onu mfrede evirirler. Bu adan birbirine benzerler. Tek fark, kendisine

menneslik ts bitien ismin marifelik halinde gayr-i munsarif olmasdr. nk

marifelik ve menneslik illeti bir araya gelmitir.116

E. Sonunda llet Harfi Olanlar

Kendinden nceki harfin harekesi kesra olan bir illet harfiyle sona eren

mntehel cm isimler, raf ve cer hallerinde aynen manks isimlerde olduu gibi illet

harfi hazfedilerek tenvnlenir ve raf halinde damme, cer halinde kesra takdir edilir. Nasb

halinde ise illet harfi sabit kalr ve zhir bir fethayla lafz irb yaplr. Fakat kelimeye

eklenen tenvn, temkn tenvni deil; hazfedilen illet harfine bedel olan ivaz

tenvnidir.117

Aada srasyla raf, cer ve nasb hallerine misal verilmitir:

115

el-Mberred, a.g.e., III, 327.

116 Sbeveyhi, a.g.e., III, 228; el-Mberred, a.g.e., III, 327-328.

117 bn Akl, a.g.e.,120; bn Ya, erhul-Mufassal, I, 125-126.

35

Grld gibi raf ve cer hallerinde kelimenin sonundaki illet harfi hazfedilmi

ve yerine ivaz tenvni getirilmitir. Ancak temekkn tenvni olmad iin kelime yine

gayr-i munsarif olarak kalmaktadr.

vaz tenvnini anlattmz blmde de ifade ettiimiz zere, sls nks

fillerin mennes ism-i fillerinin cemleri genelde mntehel-cm sgasnda

gelmektedir. Mesela fiilinin mennes ism-i fili , cemsi

eklindedir.121

Mntehel-cm sigasnda olup da sonunda illet harfi bulunan baz isimlerde

ise durum biraz farkllk arz etmektedir. sim, sonundaki illet harfinin aslndan olup

olmamasna gre ya munsarif ya da gayr-i munsarif olmaktadr. Cemnin sonundaki

nisbet ys gibi grnen eddeli y, eer cem yaplmadan nceki durumunda sabitse,

bu harf kelimenin aslndan kabul edilir ve kelime gayr-i munsarif olur.122 Zira kendisine

nisbet ys bitien bir isim, o ekliyle cem yaplmaz. rnein kelimesinin

cemsi olarak getirilemez.123

118 Araf 7/41.

119 Hkka 69/7.

120 Sebe 34/18.

121 el-Muceml-Vast, 287.

122 el-Mberred, a.g.e., III, 328; er-Rad, erhur-Rad, I, 109-110.

123 er-Rad, a.g.e., I, 110.

36

Mesela kelimelerinin mfredleri

unlardr:124 . Mfredlerindeki eddeli ylar nisbet

ys deil, kelimelerin asl harfleri olduu iin cemleri sarftan men edilmektedir.125

Nahivcilerin ounluu, kelimelerinin

manasnda herhangi bir eye nisbet olmad halde sonlarndaki harfinin nisbet

ys olduunu ifade etmilerdir. Genel kanaat kelimesinin vezninden, dier

ikisinin ise ve kelimelerinden ism-i mensb yapld ynndedir. Nisbet

ys aslen iki tane olur. Bu kelimelerde tek olmasnn sebebi, bir tanesinin hazfedilip

elifin ona bedel olarak getirilmesidir. Fakat kelimesinin elifi sonradan

eklenmedii halde yine de hazfedilen y harfine bedel saylmtr.126 Baz kaynaklarda

bu kelimenin aslnn den ism-i mensb yaplan olup, nisbet ylarndan bir

tanesinin hazfedilerek elifin bedel olarak getirilmi olduu da iddia edilmektedir.127

kelimesi, bazen iirlerde genel kabuln dnda, gayr-i munsarif olarak

da kullanlmtr:

Mntehel-cm sgasnda gelen kelimelerinin mfredleri

eklindedir ve bu kelimelerdeki y harfleri nisbet ys deildir.

Dolaysyla cemleri gayr-i munsarif olmaktadr.129

124

el-Fruzbd, el-Kmsl- Muht, 1407, 763, 98, 1363, 1160, 522; el-Muceml-Vast, 427, 270.

125 er-Rad, a.g.e., I, 109-110; el-Mberred, a.g.e., III, 328.

126 Sbeveyhi, el-Kitb, III, 231-232; er-Rad, a.g.e., I, 110; bn mm Ksm, Tavdhul-Maksd vel-

Meslik, 1200; er-Rz, Muhammed b. Eb Bekr b. Abdulkdir, Muhtrus-Shh, Thk. Muhammed

Nebl Tarf, 1. Bask, Dru Sdir, Beyrut 2008, s. 64; el-Fruzbd, a.g.e., 224.

127 bn Mlik, erhul-Kfiyeti-fiye, 1444.

128 Sbeveyhi, a.g.e., III, 231; er-Rad, a.g.e., I, 110; bn Mlik, a.g.e., 1508.

37

II. Elif-i Maksre veya Elif-i Memdde Bitien simler

A. Tanm

1. Elif-i Maksre

smin sonuna bitien, kendisinden nceki harfin harekesi fetha olan elife elif-i

maksre denir. Bazen kelimesinde olduu gibi elif, bazen de kelimesinde

grld zere suretinde yazlr. Bu harf, hibir zaman kelimenin aslndan

deildir. Ya zid olarak gelmitir ya da veya harflerinden elife kalbedilmitir.

Ancak harften sonra kelimeye dhil olmusa mutlak olarak eklinde yazlr. Elif

suretinde yazld tek durum, aslnn olup kelimenin nc harfi olduu zamandr.

kelimelerinde olduu gibi. Sonuna elif-i maksre bitien isme ise ism-i

maksr denir.130

Elif-i maksre, ismin sonuna da olduu gibi ya menneslik alameti

olarak ya 131 kelimelerindeki gibi ilhk maksadyla, ya da 132

lafzlarndaki gibi teksr yapmak amacyla ziyde edilir.133 Fakat Sbeveyhi, daki

elifin sdasiye ilhk iin geldiini ifade etmitir. lhk maksadyla veya teksr iin

ziyde edilen elif-i maksre ismin sarftan men edilmesine sebep deildir. Araplar

kelimesinde ihtilaf etmilerdir.134 Bir ksm, elif-i maksrenin menneslik alameti

olduunu dnerek eklinde okuyarak sarftan men etmi, ounluk ise

129

Sbeveyhi, a.g.e., III, 232.

130 el-alyn, Cmiud-Durs, 83; rt, Mustafa Meral, Sarf, 67-68.

131 el-Mberred, el-Muktedab, III, 88.

132 el-Fruzbd, a.g.e., 1433, 1283, bn Ya, a.g.e., II, 528; er-Rad, erhur-Rad, III, 333.

133 Sbeveyhi, a.g.e., III, 211; el-alyn, a.g.e., 85; bn Ya, erhul-Mufassal, II, 532.

134 bn Ya, a.g.e., II, 532.

38

veznine ilhk maksadyla eklendiini iddia ederek eklinde

tenvnli okumulardr.135

2. Elif-i Memdde (

kelimelerinde olduu gibi isimlerin sonunda elif-hemze

eklinde gelen elife elif-i memdde denir. Sbeveyhi, el-Kitb adl eserinde kendisine

elif-i memdde bitien gayr-i munsarif isimleri (Bu,

kendisine eliften sonra menneslik elifi bitien ismin babdr.) bal altnda ele alarak

bir bakma elif-i memddenin vecz bir tarifini yapmtr.136

smin sonuna dhil olan elif-hemze () ziydesi kelimelerinde

olduu gibi sadece iki harfin de zid olmas durumunda menneslik almeti olur. ki

harfin de zid olmas haricinde, hemzeden nceki elif zid, hemze ise ya ismin

aslndandr ya da veya harflerinden kalbedilmi bir harftir. rnein fiil kk

olan lafzndaki hemze, kelimenin aslndan; fiil kk olan

lafzndaki hemze ise harfinden evrilmitir.137

smin sonundaki elif-hemze harflerinin ikisi de kelimenin aslndan ise bu isim,

ism-i memdd deildir. Asl eklinde olan kelimeleri gibi.138

Yukarda tarifini yaptmz elif-i maksre veya elif-i memdde, eer isme zaid

olarak gelmi ise menneslik alametidir, ismin aslndan ise menneslik alameti deildir.

135

Sbeveyhi, a.g.e., III, 211; ez-Zeccc, M Yensarif ve M L Yensarif, 29-30.

136 Sbeveyhi, a.g.e., III, 213.

137 el-alyn, a.g.e., 85; rt, Mustafa Meral, Sarf, 67-69.

138 el-alyn, a.g.e., 85.

39

Bu elifler zid olarak gelmilerse bunlara menneslik elifi de

denilmektedir.139

B. Sarftan Men Edilme Sebebi

Elif-i maksre ve elif-i memdde, baka bir illete ihtiya duymakszn tek

balarna ismi sarftan men ederler. Baka bir illete ihtiya duymad iin ismin nekre

veya marife olmas fark etmez. Zira marife olmas durumunda iki illet kuvvetinde olan

bir illete ncs eklenecek ve ismin arl bir kat daha artm olacaktr.140 Bylece

hafiflik alameti olan tenvnden men edilecektir.

Bu menneslik alametlerinin iki illet yerine kim olmasnn sebebi, onlar

menneslik tsndan stn klan bir zelliklerinin olmasdr. Bunlar, dhil olduklar

mzekker ismin yapsn deitirerek, sanki kelimenin aslndanm gibi ona yeni bir

ekil kazandrmaktadr. Menneslik ts, rneinde olduu gibi mzekker

ismin yapsn etkilemeksizin sadece sonuna dhil olur. Menneslik elifleri ise

misallerinde grld gibi ismin binasn deitirmektedir. Ayn

zamanda menneslik elifi, ismin drdnc harfi olarak gelmi ise isim cem

yapldnda sabit kalarak asl harf gibi muamele grr.141

Elif-i maksre ve elif-i memdde, menneslik alameti olmalarnn yannda,

menneslik tsna olan bahsettiimiz stnlkleriyle sanki ismi iki defa mennes

yaparlar. Bylece tek bana ismi sarftan men etmeye yeterli olmayan menneslik illeti

tekrarlanarak iki illet haline gelir.142

139

Abbs Hasan, en-Nahvl-Vfi, IV, 600, 603; rt, Mustafa Meral, a.g.e., 69.

140 bn Ya, erhul-Mufassal, I, 117.

141 Sbeveyhi, el-Kitb, III, 212; bn Ya, a.g.e., I, 117; ez-Zeccc, a.g.e., 27.

142 bn Ya, a.g.e., I, 118.

40

Daha nce de ksaca bahsettiimiz zere143 fiiller, aslen isimlerden

tremilerdir. Bu adan fiiller, isimlerin feri olduu gibi mennesler de mzekkerlerin

feridir. nk isimde asl olan mzekker olmaktr. Bu bakmdan mennes isimler fer

olma ynyle fiillere benzemi ve benzemenin gerei olarak fiillerin baz hkmlerini

almlardr. Nasl ki fiiller tenvn ve kesre almyorsa baz mennes isimler de tenvn ve

kesreden men edilmilerdir.144

C. Mennes sm-i Maksr Vezinleri

Menneslik alameti olan elif-i maksre, cmid veya mtak olan murab

isimlerin sonuna sem olarak (Araplardan duymaya dayal) eklenir ve tek bana

menneslik ifade eder. Araplardan vrid olan isimlerin dnda hibir isme

eklenemez.145

Mennes maksr isimlerin kalplar ok eitlidir. Bir ksm ok nadir

kullanlmakta ve kaynaklarda dank halde bulunmaktadr. Dolaysyla bu isimlerin

mennes olup olmadklar ancak bu kaynaklar yardmyla anlalabilmektedir. Bir ksm

ise dilde yaygn olarak kullanlmakla birlikte mennes sas olarak mehurdur. Bu

ksmdaki isimlerin mennes olduunu anlamak iin bir kaynaa veya yardmcya

ihtiya yoktur.146

Mehr mennes ism-i maksr vezinleri unlardr:

143

Bkz. s. 27-29.

144 Sbeveyhi, a.g.e., III, 241.



41

1. :147 (yer isimleri), (felaket ismi).

2. :148 (kz ismi), (uzun ve hamile manasnda iki

sfat), ( fiillerinin masdarlar).

masdar Kuran- Kerimde de zikredilmitir: 150

3. :151 (isim), ( kelimelerinin

cemleri) (susayan ve gzya dken anlamnda iki sfat),

( fiillerinin masdarlar). kelimesinin cemsi Kuranda da

zikredilmektedir:

Bu vezinden gelen kelimeler cem, sfat veya masdar ise mennestir. Ancak

ve gibi isim ise bunlarn elifleri ya ilhk iindir ya da menneslik alameti

olarak gelmitir.154 Bu durumda sadece menneslik alameti olmas halinde kelime

sarftan men edilir.

147

Sbeveyhi, el-Kitb, IV, 256; bn Ya, erhul-Mufassal, II, 530; Abbs Hasan, a.g.e.,IV, 600; bn

Him, Cemleddn Abdullah b. Him el-Ensr, Evdahul-Meslik il Elfiyyet-i bn-i Malik, Thk. ve

erh Muhammed Muhyiddn Abdulhamd, Mektebetl-Asriyye, Beyrut 1979, IV, 289; bn Akl,

erhu bn Akl, II, 184; el-Hudar, Hiyetl-Hudar, II, 147.

148 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 256; el-Mberred, el-Muktedab, III, 83; bn Ya, a.g.e., II, 529; Abbs Hasan,

a.g.e., IV, 600; bn Akl, a.g.e., II, 184; bn Hiam, Evdahul-Meslik, IV, 289.

149 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 40.

150 Alak 96/8.

151 Sbeveyhi, el-Kitb, IV, 256; el-Mberred, el-Muktedab, III, 83; bn Ya, erhul-Mufassal, III, 172;

Abbs Hasan, a.g.e.,IV, 601; bn Akl, erhu bn Akl, II, 184; es-Suyt, Abdurrahman b. Eb Bekr

Celleddn es-Suyt, Hemul-Hevmi f erhi Cemul-Cevmi, Thk. Abdull Slim Mkerrem,

Messesetr-Risle, Beyrut 1992, VI, 68.

152 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 40-41.

153 Hkka 69/7.

154 bn Him, Evdahul-Meslik, IV, 289; Abbs Hasan, a.g.e.,IV, 601; es-Suyt, Hemul-Hevmi, VI,

68.

42

4. :155 Bu vezin isim, sfat veya masdar olarak gelir156. (yer

ismi)157

, (Dimekte bir nehir)158, (hzl bir yry ekli

manasnda masdar)159, (hzl deve).160

5. :161 (ku isimleri)162, ( kelimesinin

cemsi)163

, (gl, iddetli).164

6. : (batl ve yalan iin kullanlan bir isim).165

7. : (iki farkl yrme ekli)166

8. : ( fiilinin masdar)167, (bir ku ismi olan

ve samurgillerden kt kokulu bir hayvan ismi olan kelimelerinin

cemleri). Bu ikisi haricinde kalbndan gelen baka cem yoktur.168 Bu vezin

155

es-Suyt, a.g.e., VI, 77; bn Ya, a.g.e., II, 529.

156 bn Him, a.g.e., IV, 289; er-Rad, erhur-Rad, III, 334-335; bn Akl, a.g.e., II, 184.

157 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 256.

158 Abbs Hasan, a.g.e.,IV, 601; bn Him, a.g.e., IV, 289; bn Akl, a.g.e., II, 184.

159 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 256; bn Akl, a.g.e., II, 184; Abbs Hasan, a.g.e., IV, 600-601.

160 er-Rad, a.g.e., III, 335.

161 es-Suyt, a.g.e., VI, 69; bn Ya, a.g.e., III, 178.

162 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 260-261; bn Akl, a.g.e., II, 184; bn Him, a.g.e., IV, 290; Abbs Hasan,

a.g.e., IV, 601.


164 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 260; Abbs Hasan, a.g.e., IV, 601; el-Emn, erhul-Emn, 649.

165 Sbeveyhi, el-Kitb, IV, 264; bn Akl, a.g.e., II, 184; bn Him, a.g.e., IV, 290; Abbs Hasan, en-

Nahvl-Vfi, IV, 601; es-Suyt, Hemul-Hevmi, VI, 69.

166 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 296; bn Akl, a.g.e., II, 184; er-Rad, erhur-Rad, III, 335; es-Suyt, a.g.e.,

VI, 69.

167 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 40; bn Ya, erhul-Mufassal, II, 532, III, 172; Abbs Hasan, en-Nahvl-

Vfi, IV, 601.

168 bn Akl, erhu bn Akl, II, 184; es-Suyt, Hemul-Hevmi, VI, 68; er-Rad, erhur-Rad, III, 335;

bn Him, Evdahul-Meslik, IV, 289.

43

cem veya masdar dnda bir ey olursa kelimenin sonundaki elifin menneslik elifi

olup olmad netlik kazanmaz.169

9. : ( fiilinin masdar). Bu vezin sadece masdar olarak

gelmektedir.170

10. : (hurma kab), ( kelimelerinden gelen

birer isim).171

11. : ( kelimeleri iin kullanlan birer isim),

(bir tr tatl).172

12. : (bitki isimleri), (bir ku ismi).173

Mennes ism-i maksrun yukarda saydklarmza gre daha nadir kullanlan

vezinleri ise unlardr:174

169

es-Suyt, a.g.e., VI, 68.

170 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 264; bn Akl, a.g.e., II, 184; bn Him, a.g.e., IV, 290; es-Suyt, a.g.e., IV,

79; Abbs Hasan, a.g.e., IV, 601.

171 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 261; bn Him, a.g.e., IV, 290; Abbs Hasan, a.g.e., IV, 601-602; es-Suyt,

a.g.e., VI, 69.

172 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 264; es-Suyt, a.g.e., VI, 80; bn Him, a.g.e., IV, 290; Abbs Hasan, a.g.e.,

IV, 602.

173 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 257; es-Suyt, a.g.e., VI, 69; bn Him, a.g.e., IV, 291; Abbs Hasan, a.g.e.,

IV, 602.

174 Sbeveyhi, el-Kitb, IV, 233-304; es-Suyt, Hemul-Hevmi, VI, 68-82; er-Rad, erhur-Rad, III,

335; bn Ya, erhul-Mufassal, II, 528-533, III, 172-215; Abbs Hasan, en-Nahvl-Vfi, IV, 600-

602.

44

D. Mennes sm-i Memdd Vezinleri

Menneslik alameti olan elif-i memdde de aynen elif-i maksre gibi ancak

Araplardan nakledilen vezinlere dhil olabilir. Bu vezinlerin bir ksm nadiren

kullanlmakta ve kaynaklarda dank halde bulunmaktadr. Bir ksm ise mehurdur ve

ok yaygn olarak kullanlmaktadr.175 Mehur mennes ism-i memdd vezinleri

unlardr:

1. : Bu vezindeki kelimeler isim, sfat, masdar veya cem olarak

gelmektedir. (l), ( kelimesinin cemsi), ( fiilinin

masdar), (bir tr bitki, cem manada bir cins isim).176

kelimeleri ise kendileri masdar olmayp, masdar manasnda

kullanlan baz isimlerdir. Bunlar srasyla anlamnda kullanlrlar.

kelimesinin de bu vezinden olduu kabul edilmektedir. nk asl

eklindedir. ki hemzenin yan yana gelmesi kerih grld iin birinci hemze

kelimenin bana alnmtr.177

175

Abbs Hasan, a.g.e.,IV, 603.

176 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 257; el-Mberred, el-Muktedab, III, 385; bn Ya, a.g.e., II, 534; bn Akl,

erhu bn Akl, II, 184; es-Suyt, a.g.e., VI, 73.

177 bn Ya, erhul-Mufassal, II, 535.

45

2. : veznindeki isimlerin cemsi genellikle kalbnda

gelmektedir. ( kelimelerinin cemleri). Mfred

isim iin de kullanlmaktadr: (aramba gn).178

3. : (adr direi). Bu kelimenin harfi damme, fetha ve

kesral olarak gelmektedir.179

4. : Bu vezindeki ve harfleri harekeyi de alabilmektedir.

Bylece farkl ekillerde gelmektedir. (bir mekn veya dii akrep iin

kullanlan bir isim), : (ayaklarn karnna ekip, elleri ile onlar sararak

oturma180

), : (karanlk gece iin kullanlan bir sfat).181

5. : (ksas).182 Baz kaynaklarda bu vezninden gelen baka

kelime olmad kaydedilmitir.183

6. : (Muharrem aynn onuncu gn) 184, (zarar).185

7. : Bu vezin, harfinin harekeyi de almasyla farkl ekillerde

gelmektedir.186

Fakat dammeli ve fethal ekilleri mehur vezinler arasnda

178

Sbeveyhi, a.g.e., III, 604, IV, 248; el-Mberred, el-Muktedab, II, 209; bn Ya, erhul-Mufassal,

II, 537; er-Rad, erhur-Rad, III, 335; es-Suyt, Hemul-Hevmi, VI, 73; bn Akl, erhu bn Akl,

II, 185; Abbs Hasan, en-Nahvl-Vfi, IV, 603.

179 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 248; es-Suyt, a.g.e., VI, 73; bn Him, Evdahul-Meslik, IV, 291; Abbs

Hasan, a.g.e., IV, 603.

180 el-Fruzbd, el-Kmsl- Muht, 1312; Mutal, Serdar, el-Mucemul-Arabiyyl-Hads (Arapa-

Trke Szlk), Daarck Yaynlar, stanbul 1995, 702.

181 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 296; er-Rad, a.g.e., III, 337-338; bn Ya, a.g.e., II, 536-537, III, 211; es-

Suyt, a.g.e., VI, 73; bn Akl, a.g.e., II, 185; Abbs Hasan, a.g.e., IV, 603.

182 bn Akl, a.g.e., II, 185; bn Him, a.g.e., IV, 291; el-Emn, erhul-Emn, 652; es-Suyt, a.g.e.,

VI, 75; Abbs Hasan, a.g.e., IV, 603.

183 es-Suyt, a.g.e., VI, 75; el-Emn, a.g.e., 652.

184 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 250; bn Akl, a.g.e., II, 185; er-Rad, a.g.e., III, 338; es-Suyt, a.g.e., VI, 79;

Abbs Hasan, a.g.e., IV, 603.

185 es-Suyt, a.g.e., VI, 79.

186 es-Suyt, Hemul-Hevmi, VI, 75.

46

zikredilmemitir. (tavan yuvalarna verilen iki isim) 187, (bir yer

ismi), (memesi ien deve iin kullanlan bir isim).188

8. : (tekebbr manasnda kullanlan bir isim), (souk kuzey

rzgar).189

9. : sim veya sfat olarak gelmektedir. ( kelimesinin

cemsi iin kullanlan bir isim), ( kelimesinin sfat gibi kullanlan

cemsi).190

10. : (bir eyin ekseriyetine ve iddetine delalet eden bir isim),

(bir iin altndan kalkamayan, sz anlayamayan, meramn anlatamayan ve aciz191

gibi manalara gelen bir sfat).192

11. : sim olarak gelmektedir. (Irakta bir yer), (evin avlusu

veya ku avlamak iin kullanlan bir alet).193

12. : (kaliteli iki hurma trne verilen isimler)194.

(Lbnn dalarnda grlen bir aacn gvdesinden kan rutubete verilen isim).195

187

Sbeveyhi, a.g.e., IV, 250; bn Akl, erhu bn Akl, II, 185; bn Him, a.g.e., IV, 291; el-Emn,

erhul-Emn, 652; Abbs Hasan, en-Nahvl-Vfi, IV, 603.

188 es-Suyt, a.g.e., VI, 75.





191 el-Fruzbd, el-Kmsl- Muht, 991.


gayri munsarif

Documents