Na pograniczu Wielkopolski i Pomorza. Bydgoszcz i region u zarania dziejów

Wystawa:Eksponaty pochodzą ze zbiorów własnych Muzeum oraz Instytutu Archeologii Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu

Tekst folderu: Jolanta Szałkowska-Łoś i Józef Łoś

Zdjęcia: Wojciech Woźniak, Łukasz Maklakiewicz, Wojciech Kuczkowski, Józef Łoś

Rysunki do animacji komputerowych: Arkadiusz Jaszkowski, Paulina Balcerak, Katarzyna Fryckowska

Oprawa plastyczna: Katarzyna Wolska, Bożena Januszewska

Aplikacje komputerowe: dr Łukasz Czyżewski, Marcin Wachniak

Materiały i teksty o stanowiskach archeologicznych: prof. dr hab. Tadeusz Grabarczyk, prof. dr hab. Ryszard Grygiel, dr Józef Bednarczyk, dr Grzegorz Osipowicz, dr, Iwona Sobkowiak-Tabaka, Anna Grossman, Aleksandra Kowalczyk, Adriana Romańska.

Na pograniczu Wielkopolski i Pomorza. Bydgoszcz i region u zarania dziejów

Patronat medialny Opieka medialna

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Organizator

Patronat honorowy

PREZYDENT MIASTA BYDGOSZCZY

Rafał Bruski

MARSZAŁEK WOJEWÓDZTWAKUJAWSKO-POMORSKIEGO

Piotr Całbecki

Na pograniczu Wielkopolski i Pomorza. Bydgoszcz i region u zarania dziejów

Patronat medialny Opieka medialna

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Organizator

Patronat honorowy

PREZYDENT MIASTA BYDGOSZCZY

Rafał Bruski

MARSZAŁEK WOJEWÓDZTWAKUJAWSKO-POMORSKIEGO

Piotr Całbecki

Na pograniczu Wielkopolski i Pomorza. Bydgoszcz i region u zarania dziejów

Patronat medialny Opieka medialna

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Organizator

Patronat honorowy

PREZYDENT MIASTA BYDGOSZCZY

Rafał Bruski

MARSZAŁEK WOJEWÓDZTWAKUJAWSKO-POMORSKIEGO

Piotr Całbecki Na pograniczu Wielkopolski i Pomorza. Bydgoszcz i region u zarania dziejów

Patronat medialny Opieka medialna

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Organizator

Patronat honorowy

PREZYDENT MIASTA BYDGOSZCZY

Rafał Bruski

MARSZAŁEK WOJEWÓDZTWAKUJAWSKO-POMORSKIEGO

Piotr Całbecki

Na okładce: Zdobiona bransoleta z brązu, przełom epoki brązu i żelaza.

kłodzie. Opisywany w  źródłach historycznych okres wędrówek ludów z IV-VI w. na pograniczu wielkopolsko-pomorskim znaj-duje potwierdzenie tylko w jednostkowych odkryciach (głównie ozdób i monet).

Muzeum przygotowało także publikację wyników badań na cmentarzyskach kultury pomorskiej i wielbarskiej w Zakrzew-skiej Osadzie na Krajnie. Pozyskane stamtąd w trakcie prac wy-kopaliskowych zabytki w istotny sposób wzbogaciły wystawę ze względu na walory ekspozycyjne i naukowe. Opracowanie książ-

kowe przygotowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Wystawę zrealizowano także przy finansowym wsparciu ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowe-go oraz ze środków dotacji podmiotowej, która na pokrycie wkła-du własnego została zwiększona Uchwałą Rady Miasta.

Grób skrzynkowy VI-V w. przed Chr., Zakrzewska Osada, gm. Więcbork

Eksploracja grobu skrzynkowego VI – V w. przed Chr., Orle, gm. Mrocza

Fragment ekspozycji

Prace wykopaliskowe - Zakrzewska Osada, gm. Więcbork

RADA MIASTA BYDGOSZCZY

Wystawa Na pograniczu Wielkopolski i Pomorza. Bydgoszcz i region u zarania dziejów ukazuje najdawniejsze dzieje nasze-go regionu od początków osadnictwa (ok. 12 -10 tys. p.n.e.) aż po okres wędrówek ludów (V – VI w). Historie żadnego mia-sta, terenu, kraju nie toczą się samoistnie. Wszystkie są wprzę-gnięte w ciąg wydarzeń o szerszym zasięgu. W związku z tym, że Bydgoszcz i jej okolice położone są na styku dwóch wielkich krain geograficznych: Wielkopolski i Pomorza, prahistorię tych terenów ukazano w szerszym ujęciu chorologicznym. Obszar ten od tysiącleci przejawia ciągłość osadniczą, której materialne pozostałości w postaci różnorodnych artefaktów odkrywają ko-lejne pokolenia archeologów, z różnych ośrodków. Na ekspozycji wykorzystano zabytki i dokumentację z badań prowadzonych głównie na terenie Kujaw, Pałuk i Krajny. Na podstawie odkryć wykonano rekonstrukcje pradziejowych sprzętów i obiektów archeologicznych. Wystawa została utrzymana w nurcie narra-cyjnym, prezentując poszczególne okresy pradziejów w układzie chronologicznym, z typowymi wyznacznikami danej epoki. Dzięki temu możemy prześledzić przeobrażenia technologiczne (surowiec i sposób wytwarzania) oraz ewolucję myśli ludzkiej, która stopniowo zmierzała do opanowania środowiska i ulepsze-nia jakości życia. Prezentujemy również oddziaływania na tereny ziem polskich ludów europejskich, których osiągnięcia wpływa-ły za zmianę oblicza kulturowego i politycznego Europy np. Cel-tów i Germanów. Ich obecność odnotowujemy także w naszym sąsiedztwie, dzięki czemu potwierdzamy, że dzieje tego regionu splotły się z cywilizacją europejską już w starożytności. Wyko-rzystanie nowoczesnych środków multimedialnych pozwoliło na umieszczenie dużego zasobu informacji naukowych przygoto-wanych przez kilku archeologów z różnych ośrodków naukowo--badawczych. Poprzez multimedia zachęcamy też zwiedzających do interaktywnego poznawania przeszłości.

Starsza i środkowa epoka kamienia (paleolit i mezolit)Po wycofaniu się ostatniego lodowca, kiedy to obszary dorzeczy Odry i Wisły stawały się możliwe do zasiedlania, na tereny Wiel-kopolski, Kujaw i Pomorza napływają grupy ludności łowiec-ko-zbierackiej. Nieliczne, materialne ślady w postaci wyrobów krzemiennych i szczątków zwierzęcych z tego okresu, prezento-wane na wystawie mają ok. 12-10 tys. lat. Wraz z ocieplaniem się klimatu zachodzą zmiany we florze i faunie, przybywa zwie-rzyny łownej, następuje stabilizacja i intensyfikacja osadnicza. Po prowadzących koczowniczy tryb życia traperach z mezolitu (od ok. poł. X tys. – 2 poł. VI tys.przed Chr.) pozostały narzędzia krzemienne, kościane groty oszczepów i ostrza harpunów.

Młodsza epoka kamienia (neolit)Pierwsze grupy ludności potrafiące uprawiać zboża, hodować zwierzęta, wylepiać i wypalać naczynia, wyrabiać nowy asor-tyment narzędzi zasiedlają prezentowane na wystawie teryto-rium od 2 poł. VI tys. przed Chr. Zmiany w gospodarce, umie-jętność produkcji żywności sprawiają, że tryb życia nabiera charakteru osiadłego. Oprócz konstrukcji półziemiankowych powstawały domy o konstrukcji słupowej. Niektóre nazywamy długimi domami ze względu na ich ogromne wymiary (np. od-kryte w  Osłonkach, Brześciu Kujawskim). W czasie trwającej około trzech tysięcy lat epoki następowały migracje ludności. To wpływało na zmiany w organizacji społecznej i wierzeniach religijnych. Spośród różnorodnych form grobów wyróżniają się ogromne grobowce kamienno – ziemne (megality – zwane nie-kiedy polskimi piramidami).

Trzy epoki – trzy surowce – trzy wyroby, grot krzemienny, grot brązowy, grot żelazny

Ząb mamuta

Zdobiony toporek i kamienny, neolit

Skarb ozdób z brązu, 2 poł. II tys. przed Chr., Gromadno – Wojciechowo

Epoka brązuPod koniec III tys. przed Chr. znajomość wytopu brązu dociera do Wielkopolski, Kujaw i na Pomorze. Rozwój metalurgii w ko-lejnych wiekach wpłynął na wzmożenie kontaktów handlowych. To wiązało się nie tylko z wymianą wyrobów z brązu (ozdoby, broń, narzędzia) ale też z przenikaniem myśli, idei. Poza zmia-nami w sferze materialnej, zachodzą też zmiany w kulturze du-chowej. Zmiany w świecie wierzeń wyraziły się powszechnym w Europie ciałopaleniem, przy zróżnicowanych formach grobów. Czasami powstawały duże cmentarze z grobami popielnicowy-mi. Na odkrytej nekropoli w 1926 roku w Bydgoszczy, podczas budowy szpitala miejskiego, wyeksplorowano kilkaset grobów.

Epoka żelazaPowolny proces upowszechniania się nowego wynalazku – żelaza, na terenie Polski rozpoczyna się od VII wieku przed Chr. Koniec epoki brązu i początek epoki żelaza wiąże się z powstawaniem na naszym terenie osiedli obronnych (Biskupin, Idebno, Sobiejuchy, Kamie-niec, Gzin). Od połowy I tysiąclecia przed Chr. do połowy I tys. po Chr. przez ziemie dzisiejszego województwa kujawsko-pomorskiego migrują kolejne ludy. Niektóre osiedlają się na dłu-żej np. Goci, inne najeżdżają w wyprawach łupieżczych, np. Scytowie. Na wystawie zaprezentowano zabytki świadczące o tych procesach i zmianach oblicza kulturowego naszego regionu. W trwającym nadal, cia-

łopalnym obrządku pogrzebowym pojawia się nowy akcent. Na urnach, w których składano ludzkie szczątki kostne zaznaczano plastycznie lub ryto elementy twarzy ludzkiej. Te popielnice zwa-ne twarzowymi najpierw (VI w. przed Chr.) pojawiają się na Po-morzu Gdańskim. Zwyczaj ten stopniowo objął Pojezierze Ka-szubskie, Pojezierze Krajeńskie, Wielkopolskę oraz inne tereny i przetrwał do III w. przed Chr. W ostatnich wiekach przed Chr. społeczeństwa zamieszkujące dorzecza Wisły i Odry znajdowały się pod wpływem cywilizacji celtyckiej. Obcowanie z Celtami za-owocowało przyjęciem nowych wynalazków (techniki produkcji, żarna obrotowe, rozwinięta metalurgia i techniki kowalskie). Tak-że pod ich wpływem następują zmiany w kulturze symbolicznej. Do V w. cała Europa znajduje się w zasięgu oddziaływań cywili-zacji rzymskiej. Na naszych terenach został zdynamizowany szlak handlowy prowadzący po „złoto północy” – bursztyn. Na trasie jego przebiegu znajdowane są monety zarówno z czasów Repu-bliki jak i Cesarstwa. Na drodze wymiany z prowincji rzymskich napływały przedmioty z brązu i szkła, ozdoby, naczynia tzw. terra sigillata. W tym okresie na-stąpił dalszy rozwój rzemiosł: bursztyniarstwa, garncarstwa, warzelnictwa soli, metalurgii i innych. Region prezentowa-ny na wystawie zajęty był w tym czasie przez dwie arche-

Popielnica twarzowa, 550 – 400 przed Chr., Bydgoszcz kościół Klarysek

ologiczne kultury, wielbarska na północy i przeworska na południu (w  mniejszym stopniu

wielbarska). Badania archeologiczne dostarczyły zróżni-cowanych źródeł materialnych. Przez ich pryzmat mo-żemy wnioskować o odmiennych aspektach w kulturze symbolicznej, w tym rytuałach żałobnych. Na terenie Kujaw zdumiewająca jest ilość miejsc kultowych, obiek-tów obrzędowych, pochówków zwierzęcych, zwłaszcza

psów. W obrządku pogrzebowym ciągle obowiązuje ciałopalenie. Tereny położone na północ od Noteci

zajęte były przez osadnictwo kultury wielbar-skiej, wiązanej też z przybyszami ze Skandyna-wii – Gotami. Wyróżniającymi ich elementami są kręgi kamienne (odkryte m. in. w Odrach).

W grobach nie składano broni (często odkrywa-nej w grobach „przeworskich”). Na cmentarzyskach

spotyka się groby ciałopalne ale i szkieletowe. Zmar-łych czasami składano do ziemi w łodzi lub drewnianej

Zapinka z brązu zdobiona złoconymi i srebrnymi aplikacjami, II/III w.