f:o I k I o rl e, deb i y at halkbilim• ileti~im • antropoloji_ • arkeoloji • sosyoloji • mOzi~oloji • tarit

0<; AYLIK K0LT0R DERGiSi (: ISSN 1300~7491 GiLT: 13 SAYI: 52 2007/~

Sahibi: UEM (ULUSLARARASI Egitim-Ogretim, Basm-Yaym Ltd. ~ti.) Gene/ Yaym Yonetmeni : Metin Turan

Sorumlu Yazti§leri MOdOrO : Dort.Dr. Faruk GOrtiO Kapak Fotograft: Aydin Durdu (Fo)klor Ara~t1rmac1lan Vakf1 ar~ivi)

Akademik Dam~ma ve HakelJ'l Kurulu Prof.Dr. Ahmet Gokbel (Cumhuriyet UIJ.iversitesi)

Prof. Dr. Biile1J.I Yorulmaz (Yakrn Dogu Univers~esi) Prof. Dr. Ali Osman OztOrk (<;anakkale Onsekiz Mart Universitesi)

Prof. Dr. Asker Kartan (Ankara Qniversitesi) · Prof. Dr. Ala Atun (Yakrn Dogu Univer¥tesi)

Prof. Dr. Celil Garibglu Nagiyev (Baku Asya Unversitesi) Prof. Dr. Edip Gunay (Istanbul Tekni_!( Universitesi)

Prof. Dr. Erman Artun (Qukurov1! Universitesi) . Prof. Dr. Esma ~im~ek (Farat Universitesl)

Prof. Dr. Fuat Bozkurt (Akdeni~ Onversitesi) Prof. Dr. Gulsu_n Par!ar (Gazi Unjversitesi)

Prof. Dr. Hasan Ozdemir (Ankara_Universitesi) Prof. Dr .. Ha~im Karpuz (Sel!;:uk Uni.versi.tes~) Prof. D_r. llhan Ba~goz (100. Val OnLversatesa)

Prof. Dr. tlhan Tomanbay (Hacettepe Un_iversitesi) Prof. Dr. lsa. Habibgeyli (Nahcivan Devl!!l Universitesi)

Prof. Dr. Ismail Ozturk (Dokuz Eylul Universitesi) . Prof. Dr. Kurtulu~ Kayah (Ankar~ Universitesi)

Prof. Dr. Beki! Onur (Ankara Unive[Sitesi) Prof. Dr. Mehmet Olmez (Yaldaz Te_knik Universitesi)

Prof. Dr. Muhan Bali (Kultur Universitesl) Prof. Dr. Muharrem Caferli (Nahcivan Devlet Universitesl)

Prof. Dr. Musa Ya~ar Saglam(Hacettepe Universitesi) · Prof. Dr. Namak Ac;akgoz. (Mugl<!_ Universitesi)

Prof. Dr. Nuran Elmaca (Dicle IJniversitesi) Prof. _Dr. Oktay Belli (Istanbul Univ!!rsitesi)

Prof. Dr. Ozkul <;obanoglu (Hacettepe Universitesi) Prof. Dr. Taner Timur (Ankara !,lniversitesi) Prof. Dr. Tuna Ertem (Ankara Universitesi)

Prof. Dr. Tiilay Ugu_zman Er (<;anakkale Onsekiz M~rt Oniversitesi) Prof. Dr. Zaler Onler (<;anakkale Onse.[liz Mart Universitesi)

Doc;. Dr. Ahmet A~gan (Dicle Ufliversitesi) Doc;. Dr. Aynur Koc;ak (Kocaeli Universitesi)

Doc;. Dr. Blrsen Karaca (Ankara Oniv~rsitesi) Doc;. Dr. F. Belkas Kumbetoglu (Marmara Ufliversitesi)

Doc;. Dr. Dilek Batislam (Uiuslararasa Kat?.rts Universitesi) Doc;. Dr. Hande Birkalan (Yeditep~ Universitesi)

Doc;. Dr. Muhtar Kutlu (Ankara Universitesi) Doc;. Dr. Mustafa Oral (Akdeniz Oniversitesi)

Temsllcilikler: Antalya: Ali Aksu!, istanbuf. Vural Yaldmm- Ayhan Aydrn, Kars: Sail Kuc;uk, Kayseri: Bayram Durbilmez Kocaeli : Esat Harmanca

Yonetlm Veri ve Yaz1~ma Adresi . Konur Sokak 36/13, 064:10 K1zalay-Ankara Tel: (312) 425 39 20 Belge9: (312) 417 57 23

www.folkloredebiyatorg E-posta: folkloredebiyat@gmail.com

Abone Ko~ullan _ Yurtir,i Y1lhk (Postalama ucreti dahil): 100 YTL

Eski Aboneler ve Ogrencllere Sayasa: 15 YTL • Yalhk (Postalama ucretl dahil): 60 YTL Avrupa l9in Sayasa: 20 EURO • Yalhk Abone Bedeli(Postarama Ocreti dahil): 80 EURO

Amerika lc;in Sayasa: 25$ • Yllhk Abone Bedeli (Postalama Ocreti dahil): 100 $

Abone bedelinin Melin Turan a_(lana 104233 numarah pasta c;eki hesabana ya da TOrkiye i~? Bankasa Me~rutiyet $ubesi'ndeki Uluslararasa Egitim·Ogretim Ltd. ~t'nin 4213·854796 numarah hesaba yataralaral<, dekontun adres·

. imize gonderilmesi gereklidir. (Abonelerimiz yal ic;indeki liyat arta~larandan etkilen~ezler.)

folklor/edebiyat'ta yayamlanan yazalar MLA Folklore Bibliyography iyinde kaydedilmektedir.

Baskr. Ba~kent Kli~e&Matbaacahk, Bayandar Sokak 30/C Ankara yerel sOreli yay1n

Baskaya verili~? tarihi: 10.10.2007

-------- folklor!ede!Jiyat, cilt:l3, Say1.· 52. 200714 --------

MODERN TOPLUMIARDA KUTSJlUN 0 . • .

. YENIDEN K~~FI (Nesnel Gerc;ekligin in~a Edilmesinde Mit ve Din in i~Jevi)

,

M .. Zeki Duman·

Girl§

.plumsal gen;ekligm yeniden in~a edilmesinde mit ve dinlerin i~levselli­gine_ ge~meden onc_e ~en~l anlamda mit ve dinlerin yaptsma ili~kin birkac;

p~- -· tespttte bulurunak tstiyorum. . 1-Mit ve dinler; insan ya~ammt anlamlandual(l, piizenleyen ve degi~tiren olgu­

lar olarak her zaman i~levsel bir ozellige sahip olmu~lardJI. Sadece kutsala ili~kin olaru anlatmakla, kutsalm kapilarrm aralamakla kalmazlar, ayru zamanda profan -kutsal olmayaru, din d~t- sekiiler olaru da deger alanma ta~tyarak onu normatif­le~tirmeye, ba~ka bir de~le onu yeniden kutsalla~hrmaya c;ah~Jilar. Nitekim mit, a~lan olaru somutla~bnp, goriiniir -m~ahhas- k.Ilmaya c;ah~Jiken din, ic;kin olaru soyutla~marak onu feti~le~tirmeye c;ah~JI. Bu ac;tdan gerek mitoslar gerekse din­ler; kadim gelenegi yeniden iireterek tarihselle~tirmeye c;al~Jilar.

. 2-Mi.t ve dinler; her donemde gerc;ekligm ideal formlarma kar~Illk gelecek bi­c;imde top1Ull_l$al, siyasal, kiiltiirel ye ideolojik olarak yeniden iiretilirler. au· ac;t­dan mitsel ve dinsel soylemlerin ic;erigi, egemen. srmflarm-iktidarlarm- ideqlojik tasavvurlarmdan ve pratik eylemlerinden bagtrosiZ degillerdir. Tam aksine bll!1-lar, belli c;aka~sal ~kileri manipiile edecek bic;imde ve sistemi me~rula~hrmak adma egemenlerce her defasmda yeniden iiretilirler. Pre-modem donemde daha

* ~- Gor. Ege Universitesi Edebiyat Fakilltesi Sosyoloji Bolumu

59

folklor/edebi yat

c;ok toplumsal kahramanhklara ve efsanevi kokenlere kaynakhl< eden rnitler, mo­dern doneme ge~le birlikte siyasal ideolojilere ve suu.fsal <;tkarlara kaynakhk edecek bi<;imde yeniden iiretilmi§lerdir.

3-Mit ve dinler; sembolik gerc;ekligm tiirevleri olarak, toplumsal kurum, yap1, deger ve sistemleri di.izenleyen ve siirekliligini saglayan sembolik. ve semiyotik ritlerdir. Dola}'lS!yla taril1sel, toplumsal ve i~Jevseldirler. Tarihseldir; c;iinkii giicii­nii gec;mi§in oykiisiinden ahr, toplumsaldrr; c;iin'kii _sosyal ili§kilerle ortaya c;tkar, sosyal olarak iiretilir ve 'sosyal ya~amda anlam kazanrr. i§levseldir; c;iinkii topli.l­mu bir arada tutan bagla}'lcr-ortak koken, din, dil, rrk, kimlik-ki.iltiirel ogeler ya­rahr. Mit ve dinin modern toplumlardaki tezahiirii ise daha c;ok sosyo-killti.irel olarak i~levselligi temelinde one c;tkanl~hr. Ortak bir ulus yaratmarun; belli bir tarihsellik ve birlikteligi-kader payla~muru-gerektirdiginden, ortak bir koke da­yanma baglammda mit'in, ortak bir mirasa sahip olma baglarrunda ise din' in refe­rans abndtglnl gori.iyoruz.

4-Mit ve dinler; sadece ge9lli~e gonderme yapmazlar, ayru zamanda ~u aru ve gelecek i.izerinde de tasanufta bulunma hakkln! kendinde gordiikleri ic;in belli bir za­man dilimine a it veya belli donemlerde ortaya <;tkan ritler olma}'lp, her donemde va­rolan olgulardu-. Mit ve dinlerin, modem oncesi toplumlardaki kaynaklan olaganiis­ti.i varhk veya giic;ler olu~tururken, modem sonras1 toplumlarda ise bunlann yerine evrensel yasalar ve be~eri sistemler ge~tir. Nitekim modem paradigmarun dayat­b& evrensel hakikatler, gerc;eklik adma ortaya <;ll<:nu§lardu-. Ancak kadim gelenegi ~layarak, oteleyerek hatta yadstyarak kendi me§ruiyetini ve gerc;ekligini kurmaya c;a~an bu manbk/ algtla~, kendi kuyusunu kazarcasma bizzat gelenekselle§meye, kutsalla§maya ve a§kmla§maya ba~l~hr. Bu a<;~dan evrensel hakikat adma daya­blan her tiirlu· tutum; di.i§iince ve eylem; ideolojikle~meye, ba~ka bir d~yi~le dogma­la~~aya mahkfundur. Nitekim Aydmlanma ~agmm, Kant'm deyi§iyle, bi~ akll c;agt olmas1 ile birlikte ayru zamanda bir "ele§tirel di.i§iinme" <;agt olmast.gerekirken; ele~­tirilen aklm kendisini ele~tirememesi nedeniyle mitolojiye doni.i§mekten kurtulama­~hr. Dola}'lSIYla farkh referans kaynaklanndan beslense de mit ve dinler her do­nemde varolmll§ ve var~lacaklardrr.

5-Modernizm, kutsalhgt ve a~kmhgt yadstyarak yerine sekiller ve rasyonel­akllsal- toplum modelini benimsedi. Tann yerine bireyi, dinin yerine bilimi, kut­sal metnin.yerine ise rasyonel akl! koydu. Bu a<;tdan modem di.i§i.in, aydlnl~ bir bilinci:n sonucunda olu~rnu§tur. Gerc;egin yegane olc;iitii ise nesnel; bilimsel ve emprik olarak smanabilen a posteriori nitelikli .bilgiler oimu~hrr. Si.ibje;ktif nitelik­li biiti.in karu ve yarg1lar, a prioridir, bilim d1~1drr ve aiuarnstzdtr. Bilimsel veriler, akllsal c;tkanmlar oldugu ic;i:n dogrudur ve aym zamanda atllamhdtr. Akla dayan­mayan her ti.irlii bilme etkinligi, dogru olmayacagt i<;in ayni zamanda anlamstz bir etkinlik olacakhr. Boylece Dogru bilginin olc;i.itii; akllsal c;tkanma, akilsal c;tkaruna dayah bilme faaliyeti de anlamh nitelige kavu~turulur. Nitekim metafiziksel nite­likli biiti.in savlar, speki.ilasyondan ibarettirle_r. Modemizm boylece hakikatin ye-

60

folklor/edebiyat

gane olc;iisiinii rasyonel akla dayandJimakla yeni irrasyonellikler ve a~kmhklar iiretmi~tir. Bu baglamda mit ve din olgusu, sadece pre-modern toplumlara ozgii olma}'lp modern donemde de yeniden ortaya c;lkan, Postmodem bir deyi~le, bii­yiik anlahlardJI.

Kurgusal Bir Gerc;eklik Olarak Mit'in Ontolojik Ve9tesi

Kavramsal ve olgusal bir gerc;eklik olarak mit kavramma ili§kin farkh tarum­lar yapila gelmi~tir. Kadim uygarlJ.klarm geleneksel, dilsel, dinsel ve biiyiiselozel­likleri iizerinde yaphgt arkeolojik ve etnolojik ara~hrmalanyla bilinen Strauss' e gore mit, ya?ama ili?kin biroykiidur (Fiske, 1990:160). Bu oykii sadece kahraman­Iann dfuiyasm1 ya da dogaiistii gi.ic;leri anlatmakla kalmazlar aym zamanda kiil­tiirel bilinc;alturuzda yatan endi~e ve c;oziimsiiz c;eli§kileri de anlahrlar. Dolaytsty­la mit'i soyut ve bili~sel sembollerin bile~imi, somut ve kategorisel kar~Itbklann a9J.hm.t olarak da okumak miimkiindiir. Mit' in ~ilinc; diinyamu:la olan ili~kisi bag­lammda degerlendiren Postman' a gore ise; mit, bilincimizin gozle goriinmez olan derinliklerine gomiilmii§ bir dii~iince bic;imidir (Postman, 2004:92).

Mit kavrammm neligine ili§kin yapilan tammlamalann ortak noktast; insarun anlam ~iinyasma hitap eden bir soylence, oykii; dii~iince ve en onemlisi insan ili~­kilerini ac;Iklayan c;ekici bir yonii bulundugu gerc;egidir. Gerc;ektende mit'e bilim­sel paradigmamn c;erc;evesinden baktldtgtnda goriildiigii iizere gec;mi~te olmu§ bi~ ve hayal mahsulii olan oykii/ oykiiler olarak bakmak gerekiyor. Ancak bu tespit, tarihsele ic;kin olan her olaym mitsel bir ki:ikeni bulundugunu dolayiStyla kiiltiirel sembollerin de biitiiniiyle meta anlahlara miindemic; oldugu sonucuna gi:itiiriilmemesi gerekiyor. <;iinkii mitler, si:izel anlahma dayah bir ' ileti~im kanali oldugu kadar kim tarafmdan ve ne ic;in ortaya konuldugu sorununa/sorunsalma bagll olarak da cevaplama'ya muhtac; anomin karakterli soylenceler~ir. Bu ac;1dan mit'leri; ne modern paradigmanm bilimsel ve epistemik dayanagll11 olu?turan po­zitivizmin kah perspektifiyle sadece bir oykii olarak goriip yadsunak, ne de Post­modern soylemlerin abarhh ozdeyi?lerinde sunuldugu gibi, anlam diinyarruz1 in­$8 eden en onemli kaynak/ileti?im arac1 olarak okumak gerekiyor.

insani dii~iince tarihine baktldtgmda kozmik tasavvurun bir yanstmasi olarak mitlerin her toplumda ve her di:inemde goriildiigunii, kimi zaman dogaiistii giic;­lerin ve insan ya~amrna olan miidahalesini anlatmaya c;all§trken, kimi zaman da yeryiiziinde kahramanllklan iireten destanlara ve efsanelere k.aynakhk ettigini gi:i­riiyoruz. Mitler bu ac;1dan tari11seldir. Tarihle nitelik kazanan ve aym zamanda ta­rihe saplarup kalan bir miras kiiltii degildir. Gelecekte kendisini y~~atmak ic;in gec;mi~ten soyutlamp nostaljiye di:inii~mez. Mitos, arkasma btrakhgt tarihi ve ic;in­de bulundugu zamana ait gerc;ekligi anlatmakla da kalmaz, tarihin luzll ve onii almamaz degi~im giiciine kar~I da koyarak bir nevi o am dondurur. Bu ac;1dan mi­tos zaman kavram1yla sikr bir ~ekilde baglldJI. Zaman ve zamanm ytprahciligt kar~1Smda bir savunma cephesi olu~turur. Mul1alifi oldugu tarihi kutsalla~hnr, zi­ra o, ba~ka bir kategoriye, sonsuzluk kategorisine mensuptur. Bizi, bizim zamam-

61

folklor/edebiyat

llU.Zm, profan zamanm, goreli ve fani zamanm her an maskeledigi hakikat i~erisi­ne tekrar yerle~tirmektedir (Masw, 2000:129). Bu baglamda·mitler, yukanda da anlatmaya <;all~hguruz gibi anomin, beyhude, metafiziksel ve efsanevi olandan ~ok daha fazla olan -insan ve ya~ama anlam atfeden- killtiirel bir olgudur.

Mit'ler, insan ya~amma deger atfederken ayru zamanda normatif a~dan da ha­kikati ol~turan motifleri de beraberinde iiretir. Bu a~1dan da mitler, i9levseldir. Deger ii:retir, anlamlandmr, kategorile~tirir ve en onemlisi ger~eklige ~kin olarun da otesine ge<;erek onu kutsalla~hnr, fe~le~tirir. Onu gelecek ku~aklara aktararak kendisini her defasmda yeniden iiretmeye <;~rr. Bu a~dan mitlerin gene! i~levine baklldlgmda; biitiin ritlerin ve butiin anlamh insan etk.inliklerinin (beslenmeden evlilige, uyuma bi9Jninden <;a~ma bi9Jnine, egitimden, sanata) kadar omek ol~­turacak modeller ortaya koymaktadrr. Bu go~, arkaik ve geleneksel toplum i.Ilsa­nmm anla~Ilmasmda hi<; de onemsiz degildir. i~levi, modeller a~amak ve boyle­likle diinyaya ve insanm vad1gma bir anlam vermektir. Mit sayesinde gen;eklik, deger, a9kmhk kavramlar1 yava~ yava~ ortaya <;Ikmaya ba~lar. Mit sayesinde, Dun­ya kozmos olarak, yetkin bir bi~de eklemle~, biitiinle~~~ anla~ilir ve an­lamll bir kozmos olarak kavranmaya ba~lar (Eliade; 2001:184-185).

Mit ve ritlerin toplumsal ili~kileri diizenledigi tespitine verilebilecek en giizel omek Durkheim'in sosyal olgulara ~kin yapb~ ~all~malar gosterilebilir. Orne­gin ona gore, "yas", ozel duygulara dayanan dogal bir hareket degil .... grup tara­fmdan empoze edilen bir gorevdir. Bir kimse basit~e iizgiin oldugu i~in degil, ag­lamaya zorlandlgt i<;in aglar yorumunu yapar. Ancak Andaman Adalllan pek ~ok

, nedenle aglarlar: ban~ yapma torenlerinde, arkada~ bulu~malarmda, evlilikte, bir yas doneminin sonunda. Radcliffe-Brown, bu riti ozel bir i~leve sahip olarak yo­rumlar. "kesintiye ugrahlan toplums&l ili~k.ilerin yenilenmek iizere oldugu" du­rumlan i~aret etrneye yarar ve "rit bir (yeniden) bir eyleme toreni olarak hizmet eder". Aglama, bu a~dan bir toplumsal dayan~ma bagmm onanmas1 (Morris, 2004:202) ~levini goriir.

I<Isacas1 mitler; evrenin (dunyanm), insanm ve ya~anun dogaustii bir kokeni ve oykiisii bulundugunu, bu oykiiniin de anlamli, degerli ve omek gosterilecek nitelikte oldugunu ortaya koyar. Mit, Eliade'nin belirttigi gibi; bir anlahdrr ve de­rin bir dinsel gereksi.Jlimi, tinsel ozlemi, toplumsal tiirden. bas.la ve buyruklan, hatta birtakim pratik is_tekleri kar~uar (Eliade, 2001:29-30). Mitler bu a<;1dan da toplumsaldrr. Kahramanlar bile i<;inde ya~ad1g1 toplumun deger, ili$ki . ve yap1 oriintiilerini simgeler. Ba~ka bir deyi~le mit, toplumsal ger<;ekligi yaratan deger, kurum ve anlam diinyasllli resmeden sembolik anlahlar olarak tarihsel i9levsel ve toplumsaldrrlar.

Ozellikle Strauss'un, ilkel toplumlarda yaph~ etnolojik ~all~rnalarda kutsalm ifadeleri olarak goriilen mitos, sembol ve ip:J.gelemenin; insanlann ya~ammi, an­Jamland1Idi~, somutla9t1rdJ~ ve nesnelle9tirdigi sonucuna var~br. Ba~ka bir de~le, bu toplumlarda gorillen mitoslar hakikatin epistemolojirri saglayan en onemli referans kayna~ olmu~tur. <;iinkii soyut alan dogaustii olaylarm nesnel ve

62

folklor/edebiyat

goriiniir "somutla~hrma" bi<;ime sokma, onu denetim·alhna alma ve en onemlisi onu anlamlanduma ihtiyao hissedi.lm4>tir. Dolayl!nyla ilksel toplumlarda mitler insan ya~ammda genel ge<;er hakikatleri iireten ve herkes<;e kabul edilir ger<;ekle­ri ortaya koyan kaynak olmu§tur denilebilir.

Mit'lerin kaynagma ili~Kin yaplian <;oziimlemelerde iki farkh yakla~tm soz ko­nusudur. Birincisi, Mit'lerin kiiltiirel bir fenomen olarak degerlendirilmesi, top­lumlann an}am diinyalanru yanSitmaSl a~ISmdan notr bir degerlendirmeyi hak et­tigini dile getiren yakla~rm ki bu yakla~unm onciileri olarak (Levi-Strauss, Eliade, Saussure,vb) gosterilebilir. Bunlar i~in gerek mit gerekse dinler, insani soylemin kencli bilin~li etkinligi ile ya~am1 anlama ve anlamlandlrma miicadelesinin iiriin­lericlir.

lkincisi, mit'lerin, bpkl din ve ideoloji gibi belli toplumsal ve suufsal yapuann iiriinii ve araos1 oldugunu, soz konusu mitlerin bu sliU.fsal yaplian besleyen bir ~­lev gordiigunii dile getiren normatif bir yakla~tmdan soz edilebilir. Nitekim Bart­hes' e gore mit'; biitiiniiyle suuf temellidir. Anlamlan toplumsal a~1dan ba~at olan­lar tarafmdan ve onlar i<;in ~a edilmi~tir. $iiphesiz mitoloji gibi din de kendi do­nemlerinin formasyonuna uygun olarak geli~~ yapliard1r ve buna uygun soylem bi<;imlerine sahiptirler. Kendi donemlerinin ideolojileri olarak ~ goren bu sistemler, kendi gerc;ekliklerini de kendi anlamlanduma sistemleri ve soylemleri ile toplumsa­la aktarilir <<;oban,2003:265). Barthes ise, daha <;ok ge<; yirminci yi.izyll kapitalist top­lumun mitleriyle ilgilenir ve mit ve mitlerin samld1@ gibi gec;mi~e ait olaru degill1er defasmda yeniden iiretilen ve egemen ili§kilere me~ruluk saglayarak hegemonik ili~kilerin toplumsal diizeyde kurumsalla~hran bir i§lev gordiigunii belirtir.

Barthes'in yapbgt bu ~6ziimleme, giiniimiiz Bab uygarhgtnm gerc;eklik ve ha­kikat adma one c;lkardJ.gt degerlerde somut bi~imde goriilebilir. Nitekim kiiresel si­yasetin ba~llca akt6rii olan bu toplumlar evrensel ve genel ge~er yasalan buldukla­nru ilan etmekle kalmazlar, bu yasalan obiir geli~me~ toplumlara da dayatarak kendi konumla~laruu adeta ideal bir formda idealize etmekteler. Ba~ka bir de~­le; demokrasi, insan haklan, ~itlik, ozgiirliik, adalet gibi s6ylemler, ~agda~ bab toplumunun mitleri olarak ~lev gormektedir. Bu a9dan Bab uygarhgt gerek ente­lekt:Uel ideolojilerle (rasyonalizm, emprisizm, realizm, pozitivizm, idealizm vb.) kurdugu diinya ger~ekligmde, gerekse yaratbgt be~eri sistemlerle (liberalizm, sos­yalizm, fa~izm, sosyalizm, nasyonalizm vb) <;agda~ mitlerini iiretmi~tir. Modernli­gm geleneksel mitini ise, akll tekelindeki bir aydmlanma anla)'"l~l olu~turmaktadu.

Modernligin Geleneksel Miti: Ay~ Alai

Arkaik bir ya~am stilinin dii§iinsel formu olarak yans1blan mitler, modem pa­radigmamn iizerinde beslendigi ontolojik, epistemolojik ve metodolojik dayanakla­nn ~as1n1 sagl~hr. Ba~ka bir deyi~le mevcut ve yakm zamana dair ya da 6zgii; mevcut ya da yakm zamaru nitelendiren ~ey; ~agda~; eski ya da antik olmayan ~ey (Demirhan, 2004:17) yani yeniye-bugiine a it olaru anlatmaya ~~an modemlik; ge~­~i, gelenegi, kutsah, kitabi olaru ve antik metinl_eri mitsel olarak degerlendirme

63

folklor/edebiyat

c;abasma girer. Bu a9dan modem c;ag, sadece bugiine ~kin olaru, yeniyi anlatmak­la kalmaz ayru zamanda gec;mi§e a it olan ne varsa onu -geri kalnu§h~, kotiiyii, c;ir­kini- gibi nitelemelerle, ilkel olarak etiketlendirip gec;mi§in karanhk sayfalanna gommek ister. Kutsalh8"J rafa kaldrrd1~, tannlan emekliye yolladtgmt, hakikatin yegane olc;i.itiinii ise, aklm kllavuzluguna brrakh~ ilan eden modem dii§iin, boy­Ieee iistesinden gelemeyecegi hic;bir sorun kalmayacagmm iddias1 ve garantisinde de bulunur. Bu a9dan modern c;ag, sadece kendi dt§mda bir olc;iitle tarumlamayt ka­bul etmeyen bir olc;iite salup olarak, kendi me§ruiyetini kendi ic;inde kurmaya c;ah­§an bir c;ag ( Demirhan, a.g.e.:83) olarak nitelenebilir.

Modem (bugiin) dii§iin, bu a9dan geleneksel (diin) alternatif bir ya§am bic;imi­ni ortaya koyarken, kendisini her ~eyin otesinde ve iistiinde aklm ve rasyonelligin kralligt olarak tanunlamaya c;ah§rr. Modern c;agm ilk sosyal bilirncileri de, bu yar­gtdan hareketle gec;mi~e ve gelecegi. ~kin ondeyilerde bulunmaktan geri durma­ou~lardrr. Ozellikle donemin ilk sosyologlan, ya§arulan siireci tammlamaya c;all.§rr­ken gec;mi~ donemleri primitif, metafiziksel epistemeye bogulmu§ mitsel bir do­nem olarak gorme egi.liminde olmu~lardrr. Ozellikle XVII. Yiizyilla birlikte geli~en aydmlanma dii~iincesi, gelecegi; aydmi.J.k ve modern bir donemin habercisi olarak degerlendirir. Nitekim Dinler iizerinde yaph~ sosyolojik c;ah§ma}anyla -tanman Weber; tarihi, akll giiciiniin ilerlemesi, modern toplumu ise gec;mi§ini her §eyden once irrasyonel davra~ bic;iminin uzun egemenligi olarak ac;tga vuran radikal bir kopu§ olarak degerlendirir (Bauman, 1996:136). Marx ise benzer bir tespitten hare­ketle modem c;a~ kah olan her ~eyin buharla~h~, kutsal olan her §eyin ise eriyip yok oldugu bir donem olarak tasvir eder (Berman, 2001:27).

Modem dii§iiniin, gec;mi~e ili~kin her §eyi ortbas etmekle kalma)'lp, onu ko­kiinden ka21yarak tarih d!§ma atrnaya c;ah§mast gerc;egme degmen ilk donem sos­yal bilim!=ilerin iizerinde ittifak ettikleri ortak nokta; aydmlanma dii~iincesinin rasyonel akla verdigi smrrsiZ prim sayesinde gec;mi§in irrasyonelle~tirilmeye c;ah­§Ildtgmt ve kutsahn da veya kutsala ait olan ne vars·a arac;sal akilsayesinde rasyo­nelle§tirilmeye c;ah§Ildi8"J noktasmdaki degerlendirmeleri olmu§tur.

K.tsacas1; sekiiler bir pi.i§iin iizerinde temellenen modern bilinc;, geleneksel rit­leri, sembolleri ve simgeleri nostaljik bir mitolojiye indirgeyerek; temel referanst­m aydinlalllnl§ bir aklm kllavuzluguna teslim etmeye c;all.§rr. Ancak.din ve gele­negin yerin~ ikame ettigi.bilim ve akla duydugu smrrsiZca/sorumsuzca irnan ne­deniyle bizzat kendisi mitolojik bir nostaljiye donii~meye ba§ladtgmt goriiyoruz. Boylece hem geleneksel hem de modem donemde/ dii~iinde rnitlerin admt koy­mak gerekirse, ilksel kaostan kutsal bir kozmos kurma i~levine salUp olarak yo­rumlamak ve tiim dinsel ritleri ve simgeleri, paradigmatik olaylann ya da kozmo­gonik mitler tarafmdan gosterilen modellerin bir tekran ya da dt~avurumu olarak dii§iinmek gerekiyor (Morris, 2004: 289).

Nesnel gerc;ekligi yeniden in§a eden diger bir yap1 ise din kurumudur. Din, hp­kl mit gibi toplumsal, taril1sel ve i§levsel ozelligi olan·ve bir olgu olarak her don.em-

64

folklor/edebiyat

de etkisini hissettiren onemli bir doni.i~tiiriicii mekanizma olmu~tur. Ancak, din'i Mit' ten ayrran iki onemli ozellik vardlf. Birincisi, din, mit'ten farkh olarak kendisi­ni kutsal olan ve olmayan dikotornisi i.izerinden tarumlamaya ~ah~rr. Kutsahn mer­kezinde oturmas1 nedeniyle profan olan l1er ~eyi periferile~tirmeye ~ah~an din, boylece hakikat adma konu~ma cesaretinde ve ci.iretinde bulunur. Bu nedenle din:, her donemde kullarulmaya mi.isait olan, ozellikle de iktidarm (merkez) bir arac1 olarak kullamlmaya ~ab~Ilmt~tlT. Marx'm; din, kalpsiz bir di.inya1:1.m kalbi, rul1suz bir di.inyanm ruluidur, halkm afyonudur (Mann, 2004: 19) tespiti bu anlamda ma­nidardlr. Durkheim'in deyimiyle din; gen;ek ya da di.i~sel olan ~eyleri kutsal (sac,; re) ve kutsal olmayan (profane) §eyler diye iki smifa ayrrrr. Kutsalhk yahuzca Tan­nlara &zgi.i bir nitelik olrnaytp, her §eyi konu edinebilir. Bu baglamda kutsal §eyle­rin smm belirlenemez, dinlere gore degi§ir (Kosernihal, 1974:102-103). lldncisi, din mit gibi soyut ve sozli.i olmaytp somut ve yazlh olarak kurumsalla§mi§tlT. Dolayt­siyla din mitolojik ogeleri de i~inde barmduan daha farkh bir tarillsel doneme gon­derme yapan anlarnlandmna sisternidir.

Din bu baglamda toplumsall di.izenleyen bir giri~imdir, ti.im maddi ya§am alanlarma dair hukuksal bir metindir. Ba~ka bir deyi~le din, rnitolojinin ogelerini de i~erece.k metinler aras1 baglamda yeni bir metin kurar. Din soylemsel olarak toplumsalm ye1:1.iden i.iretirninde bunu etkin bir §ekilde maddile~tirir. Dini soylem ti.im sozel ve ritsel pratiklerde kendini a~Ik~a gosterir. Dolaytstyla dinin gen;ekli­gi i.iretme gi.ici.i ve i§levi mit'ten ~ok daha fazla ve etkilidir. c;i.inku din, rnit'ten farkh olarak Cassier'in dedigi gibi; salhk bir dogruluga (mutlak bir hakikate) sa­hip oldugu savmdadlr ve din, bize kendi insan ya~anhrruzm smrrlarmm <;ok ote­sinde olan-a~km- bir di.inya umudu ve beklentisi verir (Cassier,1997:95). Diger bir deyi~le mit, gi.ici.ini.i tarihin ge~mi§in karanhk ve tozlu yollarmda a~arken din, bu­nu gelecegin umutlu bekleyi§inden al.maya ~ah§rr.

Dinin sosyal ger<;ekligi yeniden in§a etmekteki rolii i.izerinde duran Berger' e gore; din, her donemde insamn di.inya kurma giri§iminde stratejik bir rol oyna­IDI~trr. Ba~ka bir deyi§le din, evrenin tamarmru insan a~tsmdan manidar bir varhk olarak kavramamn ci.iretkar bir giri§irni olmu§tur. Bu baglamda din sadece di.in­yayt-sosyal ya§arm (pro fan/ seki.ileri) in§a etmekle kalrnaz ayru zamanda uhrevi olaru (a~km) da in~a eder. Dinler de hpkl mitler gibi toplumsal ve i§levsel yoni.i agullkh olan yapuar olarak insan ya§amml anlarnlanduan, in§a eden ve doni.i§ti.i­ren si.ire~ler yaratrrlar. Daha geni~ anlamda din Luckman'm deyi§iyle, "gori.inme­yen bir din" sembolik manalar di.inyas1 in§a etmek suretiyle bir toplumun en te­mel degerlerini me~rula§hran sembcilik ger~eklerdir. Berger' e gore ise din, top­lumsal i§levselligi ve buna bagb olarak biT sosyal di.izen ve mana arayi§l si.ireci ol­masl baklrrundan anlam kazanmaktadrr. Kiilti.irel bir fenomen olan dinin a§km kokeni, ko~mik di.izeni saglayan kutsal'da, daha dogrusu kutsal'm insana gore en ka'psamh ve i<;kin tezahi.iri.i olan kozmos'ta aranmahdrr. Buna gore din son tahlil-

65

folklor/edebiyat

de toplumun, toplum ise dinin i.iriiniidiir. <;unkii·din, kendisiyle kutsal bir koz­mosWl veya anlamh bir diinyanm in$a edildigi be$eri bir giri$imdir (Ber­ger,2000:20-21).

Geleneksel toplumlarda kozmolojik referansm kaynagt alan din, modern top­luma gec;ilmesiyle birlikte mit' in ugrad1g1 saldmya kendisi de ugrayacal< ve sade­ce derin bir yara almakta yetinmeyip, donii§ii olmayan bir ge<;mi§e hapsedilmeye c;ah~uacakhr. Nitekim C. Wright Mill, Durkheimci Talcott Parsons'm sekillerle§me teorisini tenkitc;i bir §ekilde §oyle ozetler: "Diinya bir zamanlar dii§iince, eyle~ ve kurumsal anlamda kutsalla doluydu. Reform ve Ronesans sonrasmda modernle§­me tiim yer kiireyi silip siipiirdii ve dogal bi.i- tarihsel siirec; alan sekillerle§me, kutsahn hakimiyetine son verd_i (Swatos-Christiano;2002:108) tespitinde buluna­rak, dinin Modernizm tarafmdan nas1l ala§a~ edildigmi ac;lklamaya c;ah§rr.

Dolay1styla modem c;agda mit ve dinler yadsm~akla kalmanu§, yeryiiziiyle alan baglarmdan koparblarak ve bir daha geri donmemek iizere gokyiiziine nrla­blmt~lardrr. Modernizmin dayanagt alan profan ve sekiiler para~gma, kutsaldan aqnm1~ bireyi on plana c;lkafml§ ve uygarllk, c;agda§l~ ve bilimsellik adma a§km­h~ otelemi§tir. DolayiStyla bilimsel bilginin rasyonelligiyle y~~en modern ki§i­likler ic;in nesnel gerc;eklik anlamdan soyutlanml§ olmahd1r. W~ber'in biiyiisii bo­zulmu~ bir diinyanm bireyi, ya da Giddens' in elimizde kac;rp giden bir diinya· ola­rak gordugu bu duruma Jung da ele§tirel yakla§rr ve "modem uygarhgm" etkisi­nin ruhsal degerlerde bir dii~ii§e yol ac;hgtru iddia eder. Her §eyin gizernini ve kutsalh~ koparhp athk, diye yazar (Jung, 1964: 84). <;agda§ toplumda aklm ha­kimiyeti dii§iincesinin "en buyiik ve trajik yamlsamamtz" oldugunu one surer. Morris de aydmlanma felsefesinin yarath~ epistemolojiyi sorgular ve bilimsel akllclllk arhkc;a diinyarun insanilikten c;lkhgtm ve bireyin ''kozmosta soyutlan­IDl§" h~le geldigini ifade ediyor. insanlar sirngesel heri1angi bir anlanu kalmayan dogal diinyayla "bilin<;d1~1 ozde§likleri"ni kaybettigini, nasli dogayla bu yakm/ic;­ten temas endustrile§meyle §iddetli bir kopu§a ugradtysa, bilinc;dt§tyla kurulan bagm da oyle oldugunu yazar (Morris, 2004:275). Masw'ya gore ise; insanllk, bir hakikat c;agmdan (mitoslarm kutsal degerlerini korudugu, zamanm "eskirnedigi" bir c;ag) siirekli h!Zuu arthrarak insaru kemiren zamandan, genellikle rastlantlSal yollardan ula§abilen ~utsala kadar her §eyin degerini yitirdigi bir karanhklar c;a-gma gec;ini§tir. ·

6zetle: Modem toplumlarm c;agda§ insam, tarihe mutlak bir deger -siirekli ilerleyerek geli§tigine- ili§kin inanc1 atfederek, gec;mi§i temsil eden mit ve dinler­den kurtuldugunu, kendisini butiiniiyle kendi kaderinin efendisi olmaya c;all§hgt­ru gostermeye c;ah§h. Zaman ve mekam yeniden ke§fettigine inanarak her §eyi miimkun klimlr hale getirecegine alan inanc;la kutsah. yads1d! Ancak, hakikat adl­na ortaya koydugu yasalan evrenselle§tirmekle aym zamanda yiiziinii yeniden kutsala dondi.iriip, yeni mitler ve dinler ke§fetmekten de geri durmad1. Nitekirn Adorno'nun aydmlanma, artlk bizzat mitolojiye donii§rnii§tiir (Demirhan,

66

folklor/edebiyat

a.g.e.:93) tespiti, modem <;agm ashnda mit ve. dinlerin at ko~turdugu bir doneme tarukhk ettigini izah eder. Gert;el,<ten de modem bilint;; hakikat ve gert;ekligi tire­ten soylemleri rasy~mel akhn tekeline almakla en biiyiik mit'i yaratnu~hr. Bu at;l­dan nesnel gert;eklik her donemde mit ve dinler iizerinden iiretilmi~tir. Mit ve dinler ge<;mi~te nasli gokyiizii/ dogaiistii metaforu iizerinden iiretilmi~se, giinii­miizde de yeryiizii/be~eri gii9ler-sistemler ve ideolojiler iizerinden iiretilmekte­dir. Modernizmin biiyiik anlatilan ashnda giiniimiiziin mit ve dinlerinden ba~ka bir ~ey degildir. Ba~ka bir deyi~le modernizm; tarihi, cografya}'l, ideolojiyi ve di­nin sonunu getirdigini ilan ederken, ashnda kendi mitini ve dinini (evrensel de­gerlerini) nesnel gert;eklik adma yeniden iiretmi~tir.

KAYNAKLAR Abdullah Alperen, Sosyolojik Apdan Tiirkiye'de islam ve Modemleyme, Karahan Kitabevi, Ada-

na,2003. Ahmet <;igdem, Aku ve Toplumun 6zgiirle$imi, Vadi Yaymlan, istanbul, 1997. Ahmet <;igdem, Bir imkan Olarak Modemite: Weber-Habermas, ileti~im Yaymlan, istanbul, 2004. Ahmet Demirhan, Modemlik, insan Yaymlan, istanbul, 2004. Alunet Ozkiraz, Modemle$me Teorileri ve Postmodem Durum, <;izgi Kitabevi, Konya, 2003. Ba~ <;oban, "SOylem, ideoloji ve Eylem: iktidar ve .Muhalefet Arasmdaki Miicadeleyi <;oziirnleme

Denemesi", SOylem ve ldeoloji, Su Yaymlan, Istanbul, 2003. Bekir Berat Ozipek, Mulmfazakarhk, Liberte Yaymlan, Ankara, 2004. Brian Morris, Din Ozerine Antropolojik incelemeler, <<;ev. :T. Atay), jmge Yaymlan, Ankara, 2004. C.G.Jung (Der.), Man and His Symbols, Pan Boks, London, 1964. Crane Brinton-John B.Christoper, Robert Lee Wolf, Gvilization in the West, Englewood Cliffs,

New jersey: Prentice-Hall, Inc, 1964, s.355, aktaran, Ah.nlet <;igdem, Aydmlanma Dii$iincesi, beti~im Yaymlan, istanbul, 2001. David West, Kita Avrupas1 Felse!esine Giri$: Rousseau, Kant, Hegel'den Foucault ve Derrida'ya,

(<;ev.: A. Cevizci), Paradigma Yaymlan, istanbul, 1998. Ernest Cassier, insan Ostiine Bir Deneme, Yap1 Kredi Yaymlan, istanbul, 1997. Falui Atasoy, Sorokin'in Toplum Felsefesi, Seba Yaymlan, Ankara, 1997. Genevieve _Lloyd, Erkek Akll: Bah Felsefesinde "Erkek" ve "Kadm", (<;ev.:M.Ozcan), Aynnh

Yaymlan, istanbul, 1996. _ Immanuel Kant, Sepimi$ Yazuar, (<;ev.:N.Bozkurt), Remzi Yaymlan, istanbul, 1984. Jaques Masw, ''Mitoslar ve Semboller", Din ve Fenomenoloji, (<;ev.:H.Koser), iz Yaymcillk, istan-

b~Wm · · John Fiske, ileti$im <;ah$malanna Giri$, (<;ev.:S.irvan), Bilim ve Sanat Yaymlan, Ankara, .1990. Levent Koker, Demokrasi Ozerine YaZilar, imge Yaymlan, Ankara, 1992. Marshall Berman, Kah 0/an Her $ey Buhar/a~Iyor, (<;ev.:U.Altug-B.Peker, ile~im Yaymlan, !stan-

bul,2001. Martin Jay, Adorno, (<;ev.D.Oskay), Der Yaymlan, istanbul, 2001. Martin Jay, Diyalektik imgelem, (<;ev.:U.Oskay), Ara Yaymchk, istanbul, 1991. Max Horkheimer, Alal Tutulmas1, <<;ev.: O.Kot;ak), Metis Yaymlan, istanbul, 2002. Mircea Eliade, Mitlerin Ozellikleri, (<;ev.:S. Rilat), Om Yay., istanbul, 2001. Mustafa Armagan, Gelenek, Agat; Yaymchk, istanbul, 1992. Neil Postman, 0/diiren Eglence Televizyon: Gosteri <;agmda Kamusal Soylem, (<;ev.:O.Akmhay),

Aynnh Yaymlan, istanbul,2004. Peter Hamilton, "The Enlightenment and the Birth of Social Science", An Introduction to Modem

Societies, Modernity, (Ed.:S. Hall), Polity Press, Cambridge, 1995.

67

folklor/edebiyat

Peter L. Berger, Kutsal $emsiye:Dii1in Sosyal Ger~ekligi, <<;ev.:A.Co~kun), Ragbet Yaymlan, istan­bul, 2000.

Robert Hollinger, Postmodemizm ve Sosyal Bilimler, (<;ev.:A.Cevizci), Paradigma Yayml~, is-tanbul, 2005. ·

Scott Mann, ideoloji 0/arak Din, (<;ev.:H.Osmanagaoglu), Aykm Yaymlan, istanbul, 2004. $azi Ki:isemihal, Durklleim Sosyolojisi, Remzi Kitabevi, istanbul, 1974. Theodor W.f..domo-Max Horkhaimer,. Aydmlanmanm Diyalektigi: Felsefi Fragmanlar J,II,

<<;ev.:O.Oziigiil), Kabala Yay:mlan, Istanbul, 1995-96. Tiilin Bumin, Tarii~Jlan Modemlik: Descartes ve Spinoza, Yap1 Kredi YaymJan, istanbul, 2005. William H.Swatos-Kevin J.Ouistiano, Sekiilerizm Sorgulan1yor: 21. Yiizy1lda Dinin Gelecegi, <<;ev.

Ali Kose), Ufuk Kitaplan, istanbul, 2002. Zygmunt Bauman, Oliimliiliik, 0/iimsiiz/iik ve Diger Hayat Stratejileri, C<;ev.: N. Demirdoven),

Ay:nnh Yay:mlan, istanbul, 2000. Zygmunt Bauman, Yasakoyucular he Yorumcular, <<;ev.: K.Atakay), Metis Yaymlan, istanbul,

1996.

Tim REDisCOVERY OF THE SACRED iN MODERN SOciETiES

(The Role of Myth and Religion in the Construction of Objective Reality)

Abstract

In this article, having an important role in the pre-modern societies, myths and religions will be analyzed from a sociological perspective. I will try to show that two cultural phenomena, myths and religions, not only tell human history as a fable that belongs to past but also reveal today modern times- objective reality and try to reproduce human history in a new context. While trying to reach such a conclusion, we need to emphasize that sanctifying myths and religions and fetis­hizing them as a reference of reality would be an incorrect and incomplete attitude as well as reading them as a tale or a story would be. The reason of this hypothesis is the fact that myths and religions are not just abstract theories or i.mages/sym­bols that are references to cosmos and nomos. They are also indicators that are res­ponsible for symbolic construction of reality.

Moreover, the answers to the questions once What is the role of myths and religions in the reconstruction of reality? What are the epistemic basis they depend on while organizing tl:e social life and most importantly What is their func­tionality related with humanity? It will be searched. The focus on this search would be denial of the holy with the enlightenment philosophy and its results because being the only producer of truth in modern era, scientific and logical epis­temology itself has been turned into mythical and religious dogma. The modern paradigm itself, which has made the laws of universal reality and also enforced these laws in t~e name of truth, has been turned into myths as huge narratives.

Keywords: Modernity, lightening, Myht, Religion

68