FILOZOFIA IV – „W ŚWIECIE WARTOŚCI - AKSJOLOGIA”

W rozdziale IV poruszymy takie tematy jak:

1. Co to znaczy, że coś ma wartość?

2. Filozofia a religia

3. Czy piękno jest w oku patrzącego? - Narodziny

estetyki

4. Pojęcie sztuki na przestrzeni wieków

Zaczynamy. Dzisiejszy temat brzmi:

Co to znaczy, że coś ma wartość?

Wprowadzenie do aksjologii.

Aksjologia to nauka o wartościach. Jest to dział filozofii,

który wieloaspektowo rozważa problem zasad

ludzkiego postępowania i ich źródeł na podstawie

etycznych koncepcji dobra.

Zakres badań aksjologii:

natura wartości

źródła wartości

kryteria wartościowania

klasyfikacja wartości

hierarchia wartości

sposób istnienia wartości

funkcje społeczne wartości.

1. Czym jest wartość?

Wartości są swoistymi drogowskazami, za pomocą

których orientujemy się w świecie. Pomagają nam

wyznaczyć cele, do których chcemy dążyć, i ocenić

środki potrzebne do ich osiągnięcia.

Jeśli uważamy coś za wartość, postępujemy tak, by to

osiągnąć dzięki naszemu postępowaniu. Przykładowo,

to , że postrzegamy sprawiedliwość jako ważna

wartość , skłania na s do tego, by postępować

sprawiedliwie. Jeśli przypisujemy dużą wartość pięknu,

szukamy kontaktu z pięknymi rzeczami. Gdy nadrzędną

wartością jest dla nas wiedza, dążymy do jej zdobycia i

dociekamy prawdy. Wartość wyznacza nam nasze

działanie.

Zdarza się również, że wartości, które powszechnie

ocenia się jako coś cennego, klasyfikowane są jako

„wartości pozytywne” i „wartości negatywne”, lecz

jest to ocena czysto subiektywna mówiącej osoby.

Często bywa, że człowiek deklaruje wyznawanie

pewnych wartości, dlatego, że przynależy do jakiejś

grupy, odczuwając presję lub sam uważa, że powinien

je wyznawać, Jednocześnie w życiu realizuje inne

wartości, takie w które wierzy lub które są mu bliskie.

W związku z powyższym mówimy o wartościach

deklarowanych i realizowanych.

2. Cele wartości

Pod względem funkcji służebnej wyróżniamy:

wartości autoteliczne - są to wartości same w

sobie, a ich znaczenie nie wynika z żadnych

zewnętrznych czynników, np. szczęście, życie

ludzkie;

wartości instrumentalne – stanowią środek do

osiągnięcia czegoś innego, np. przyjemność,

ponieważ pozwala się ona zbliżyć do

szczęśliwego stanu.

3. W jaki sposób istnieją wartości?

Subiektywiści twierdzą, że wartościowanie jest

naturalnym sposobem odbierania świata. Ludzie na

każdym kroku oceniają napotkane przedmioty, osoby i

zjawiska, dlatego wartości istnieją w świadomości

każdego człowieka.

Obiektywiści natomiast uważają, że wartości istnieją

niezależnie od tego, czy ktoś ich doświadcza lub je

uznaje, np. kłamstwo jest złe, nawet jeśli pewne

okoliczności je usprawiedliwiają.

Pomiędzy tymi poglądami pojawia się relatywizm

aksjologiczny, który głosi, że określona wartość

przypisana jest do konkretnej rzeczy lub zjawiska,

może się jednak zmieniać w zależności od tego, w jakim

miejscu, czasie czy grupie społecznej jest oceniana.

Przykładowo, pieniądze mają wartość we

współczesnym świecie, w którym żyjemy, ale dla

Robinsona Crusoe na bezludnej wyspie były

bezwartościowe. Piękne barwy dzieła sztuki mają

wartość dla doświadczonego konesera, ale nie dla

osoby niewidomej.

Stanowiskiem przeciwnym jest absolutyzm

aksjologiczny, który uznaje wartości za bezwzględne

oraz istniejące niezależnie od zmiennych okoliczności,

np. życie ludzkie jest bezwyjątkowo wartościowe

niezależnie od tego, czy wszyscy podzielają ten pogląd.

4. Porządkowanie wartości

Wartości można pogrupować ze względu na to, w jakiej

sferze życia odgrywają ważną rolę. Zgodnie z tym

kryterium możemy wyróżnić wartości:

estetyczne, np. piękno

moralne, np. uczciwość, życzliwość, słuszność,

szlachetność, odwaga

poznawcze, np. prawda, wiedza

utylitarne, np. funkcjonalność, wydajność

społeczne, np. sprawiedliwość, tolerancja

ekonomiczne, np. zysk, produktywność

witalne, np. życie, zdrowie, siła, sprawność

hedonistyczne, np. przyjemność, rozkosz.

Filozofowie różnych epok próbowali uporządkować tę

wielką aksjologiczną różnorodność. W tym celu

tworzyli całe systemy wartości, a w ich ramach ustalali

ich konkretne hierarchie. Przykładowo, XX-wieczny

niemiecki myśliciel, Max Scheler (1874-1928),

wyodrębnił następujące rodzaje wartości:

religijne : boskość, świętość, przeżycie sacrum

duchowe: estetyczne i poznawcze

witalne

utylitarne

hedonistyczne.

Polski myśliciel Roman Ingarden (1893-1970)

zaproponował nieco inną hierarchię:

wartości moralne: prawość, uczciwość

wartości kulturowe: poznawcze, obyczajowe

wartości witalne: zdrowie, radość życia.

5. Ścieranie się wartości

Nie zawsze wartości można uporządkować w

hierarchiczny sposób. Niektóre z nich mogą być dla

danego podmiotu jednakowo ważne. Kiedy

jednoczesne urzeczywistnienie dwóch równie

istotnych wartości jest niemożliwe, mówimy o

konflikcie wartości lub dylemacie moralnym.

Przykładem takiego dylematu jest sytuacja lekarza,

który w niektórych wypadkach nie może jednocześnie

realizować wartości osobistych i tych związanych z

obowiązkami zawodowymi.

Konfliktu moralnego może też doświadczać

społeczeństwo, dla którego wartości stanowią równość

szans oraz tolerancja dla przekonań mniejszości – gdy

jej przedstawiciele nie uznają prawa dziewcząt do

edukacji, wartości te okazują się sprzeczne.

W społeczeństwach demokratycznych często pojawia

się też konflikt między wolnością słowa a niezgodą na

wypowiadanie sądów nieprawdziwych albo

krzywdzących dla określonych osób lub grup.

Zadanie dla chętnych

Podaj co najmniej po jednym przykładzie wartości i

antywartości należących do podanych grup:

wartości witalne - wartości moralne - wartości poznawcze

wartości estetyczne - wartości obywatelskie

Zastanów się, czy wymienione przez Ciebie elementy są

wartościami i antywartościami zawsze i wszędzie, czy też

stają się nimi w określonych okolicznościach.