ΠΕΡΙΒΟΛΟΣII

INSTITUT D’ÉTUDES BYZANTINESDE L’ACADÉMIE SERBE DES SCIENCES ET DES ARTS

ÉTUDES № 44/2

FONDATION DE SAINT MONASTÈRE DE HILANDAR

ΠΕΡΙΒΟΛΟΣTome II

Mélanges offerts àMirjana Živojinović

RédacteursDejan Dželebdžić, Bojan Miljković

SecrétairesBojana Pavlović, Miloš Živković

B E L G R A D E2 0 1 5

ВИЗАНТОЛОШКИ ИНСТИТУТСРПСКЕ АКАДЕМИЈЕ НАУКА И УМЕТНОСТИ

ПОСЕБНА ИЗДАЊА 44/2

ЗАДУЖБИНА СВЕТОГ МАНАСТИРА ХИЛАНДАРА

ΠΕΡΙΒΟΛΟΣКњига II

Зборник у частМирјане Живојиновић

УреднициБојан Миљковић, Дејан Џелебџић

СекретариМилош Живковић, Бојана Павловић

Б Е О Г РАД2 0 1 5

Прихваћено за штампу на седници Одељења историјских наука САНУ25. фебруара 2015. године.

Ова књига објављена је уз подршкуМинистарства просвете, науке и технолошког развоја Републике Србије

Гордана Радојчић-Костић, Бојана Павловић, Библиографија академика Мирјане Живојиновић (Bibliographie de l’académicienne Mirjana Živojinović) – – – – – – 15

Предраг Коматина, О првом помену монаштва на Атону – – – – – – – – – – – – – – – – 27Predrag Komatina, On the fi rst reference to monasticism on Mount Athos – – – – – – – – – 33

Andreas Rhoby, Lexikographisch-sprachliche Bemerkungen zu den byzantinisch-griechisch-en Urkunden des Heiligen Berges Athos – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 35

Андреас Роби, Лексикографско-језичка запажања о грчким светогорским исправама – 60

Jean-Claude Cheynet, Les Tzintziloukai – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 61Жан-Клод Шене, Цинцилуке – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 71

Frederick Lauritzen, An Athonite assembly described in the Typikon of Monomachos – – – 73Фредерик Лаурицен, Атонски сабор према опису у Мономаховом типику – – – – – – – 81

Ploutarchos L. Theocharide s, The old monastery of Saint Panteleemon on Mount Athos (Paliomonastiro), once of the Thessalonian (tou Thessalonikeos) – – – – – – – – – – 83

Плутархос Л. Теохаридис, Стари Манастир Светог Пантелејмона на Атону (Paliomonastiro), некадашњи Солунчев (tou Thessalonikeos) манастир – – – – – – 91

Љубомир Максимовић, Владар и манастир – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 93Ljubomir Maksimović, The ruler and his monastery – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 98

Бојана Крсмановић, Акт прота Герасима о уступању Хиландара Србима – – – – – – – 101Bojana Krsmanović, The act of protos Gerasimos on ceding Hilandar monastery to the

Serbs – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 112

Ирена Шпадијер, Алегорија раја код Светог Саве и Стефана Првовенчаног – – – – – – 113Irena Špadijer, The allegory of paradise in the writings of St. Sava and Stefan the First-

Crowned – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 126

Бојан Миљковић, Хиландарски игумански штап – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 127Bojan Miljković, Hegoumenos’ baton of Hilandar monastery – – – – – – – – – – – – – – – – 137

Виктор Савић, Устав за држање псалтира и Хиландарски типик – – – – – – – – – – – – 139Viktor Savić, Rules for the use of the Psalter and Typikon of Hilandar – – – – – – – – – – – 147

Πασχάλης Ανδρούδης, Ο πύργος του Αγίου Σάββα στη Μονή Χελανδαρίου Αγίου Όρους – 149Пасхалис Андрудис, Пирг Светог Саве у Манастиру Хиландару на Светој Гори – – – – 164

САДРЖАЈ – TABLE DES MATIÈRES

Књига I – Tome I

Смиља Марјановић-Душанић, Повеље за лимски Манастир Св. апостола и српски вла-дар као ретник апостолима – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 167

Smilja Marjanović-Dušanić, Le corpus des chartes pour le monastère des Saints Apôtres sur le Lim et le souverain serbe comme isapostolos – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 175

Даница Поповић – Марко Поповић, Келије Манастира Св. Николе у Дабру – – – – – – 177Danica Popović – Marko Popović, Kellia of the monastery of St Nicholas in Dabar – – – – 186

Ljubomir Milanović, Illuminating touch: Post-resurrection scenes on the diptych from the Hilandar monastery – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 189

Љубомир Милановић, Додир просветљења: сцене Христових посмртних јављања на Хиландарском диптиху – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 203

Срђан Пириватрић, Хронологија првих владарских аката краља Милутина издатих после освајања Скопља – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 205

Srđan Pirivatrić, Chronology of fi rst charters of King Milutin, issued after the conquest of Skopje – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 213

Mihailo St. Popović, Das Kloster Hilandar und seine Weidewirtschaft in der historischen Landschaft Mazedonien im 14. Jahrhundert – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 215

Михаило Ст. Поповић, Манастир Хиландар и сточарство у историјској области Маке-донија у XIV веку – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 225

Olivier Delouis, Un acte de vente inédit de 1321: le monastère de Karakala et la famille des Kabasilas – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 227

Оливије Делуи, Један неиздати купопродајни уговор из 1321. године: Манастир Кара-кала и породица Кавасила – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 249

Драган Војводић, О времену издавања повеља којима краљ Душан потврђује Хиландару даривањe Манастира Светог Ђорђа и села Уложишта, а Хрусијском пиргу поклања цркву у Липљану – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 251

Dragan Vojvodić, On the time when the charters were issued, confi rming king Dušan’s donation of the monastery of St. George and the village of Uložište to Hilandar, and the church in Lipljan to the Hrusia Pyrgos – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 257

Antonio Rigo, Le Mont Athos entre le patriarche Jean XIV Calécas et Grégoire Palamas (1344–1346) – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 259

Антонио Риго, Света Гора између патријарха Јована XIV Калеке и Григорија Паламе (1344–1346) – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 283

Nebojša Porčić, The Menologem in Serbian Medieval Document-Making – – – – – – – – – 285Небојша Порчић, Менологем у обликовању српских средњовековних докумената – – 298

Срђан Шаркић, Стицање својине ἐξ ἀγορᾶς у грчким повељама српских владара – – – 299Srđan Šarkić, Acquisitions of property ἐξ ἀγορᾶς in Greek charters of Serbian rulers – – – 308

Bojana Pavlović, Mount Athos in the historical work of Nikephoros Gregoras – – – – – – – 309Бојана Павловић, Света Гора у историјском спису Нићифора Григоре – – – – – – – – – 321

Ђорђе Бубало, Логос формула у хрисовуљи цара Стефана Уроша Манастиру Лаври (1361) – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 323

Djordje Bubalo, The Logos-formula in emperor Stefan Uroš’s chrysobull to the Great Lavra monastery (1361) – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 337

Књига II – Tome II

Φαίδων Χατζηαντωνίου, Το κωδωνοστάσιο της Μονής Παντοκράτορος – – – – – – – – – – 339Федон Хадзиандониу, Звоник Манастира Пантократор – – – – – – – – – – – – – – – – – 357

Станоје Бојанин, Две изгубљене повеље Бранковића и њихова компилација (Хиландар № 58 и № 59) – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 359

Stanoje Bojanin, Two lost charters of the Brankovićs’ and their compilation (Chilandar № 58 and № 59) – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 382

Κάτια Λοβέρδου-Τσιγαρίδα, Άγνωστες βυζαντινές επενδύσεις εικώνων από μονές του Αγίου Όρους – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 385

Катја Ловерду-Цигарида, Непознате иконе са оплатом из светогорских манастира – 395

Миодраг Марковић, О представама Светог Саве Српског у Ватопеду, с посебним освр-том на фреску у Параклису Светог Димитрија – – – – – – – – – – – – – – – – – – 397

Miodrag Marković, About representations of St Sava of Serbia in Vatopedi monastery, with special focus on fresco in the parekklesion of St Demetrios – – – – – – – – – – – – – 406

Raul Estangüi Gomez, Actes autographes de l’empereur Manuel II Palaiologos conserves dans les archives du Mont Athos – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 409

Раул Естангуи Гомез, Аутографски акти цара Манојла II Палеолога сачувани у свето-горским архивима – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 426

Тамара Матовић, Μετὰ θάνατον δῶρον у светогорским актима – – – – – – – – – – – – – 427Tamara Matović, Μετὰ θάνατον δῶρον dans les actes des monastères de l’Athos – – – – – 441

Гордана Јовановић, О повељи деспота Ђорђа, Јована и деспотице Ангелине Манастиру Светогa Павла на Светој Гори 1495, 3. новембра, у Купинику – – – – – – – – – – 443

Gordana Jovanović, The charter of despot Đorđe, Jovan and despina Angelina issued to the monastery of St Paul on Mount Athos on November 3, 1495, in Kupinik – – – – – – 455

Гојко Суботић, Припрата Саборне цркве у Кареји почетком XVI века – – – – – – – – – 457Gojko Subotić, Le narthex de l’église cathédrale à Karyés au début du XVIème siècle – – – – 465

Νίκος Διονυσόπουλος, Γυναικείες παρουσίες στο Άγιον Όρος: τα οικογενειακά πορτρέτα της Έλενας Ράρες και της Ρωξάνδρας Λαπουσνεάνου, πριγκιπισσών της Μολδαβίας, στις Μονές Διονύσιου και Δοχειαρίου (16ος αι.) – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 469

Никос Дионисопулос, О присуству жена на Светој Гори: породични портрети принцеза Молдавије Јелене Рареш и Роксандре Лапушњану у манастирима Дионисијату и Дохијару (XVI) век – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 482

Зоран Ракић, Заставице четворојеванђеља бр. 33 и 69 у библиотеци Манастира Хиландара – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 485

Zoran Rakić, Headpieces of tetraevangelia Nos. 33 and 69 in the library of the Hilandar monastery – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 493

Ђорђе Трифуновић, Упутство за одређивање хронологије у старим српским рукописи-ма (рукопис Манастира Хиландара бр. 125) – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 495

Đorđe Trifunović, Instructions on determining chronology in old Serbian manuscripts (Hilandar monastery manuscript No 125) – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 503

Ευθύμιος Ν. Τσιγαρίδας, Άγνωστη εικώνα του Εμμανουήλ Τζάνε στη Μονή Μεγίστης Λαύρας στο Άγιο Όρος – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 505

Ефтимиос Н. Цигаридас, Непозната икона Емануила Занеа у Манастиру Великој Лаври на Светој Гори – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 510

Снежана Јелесијевић, Карејски типик у препису јеромонаха Арсенија Суханова – – – 513Снежана Елесиевич, Карейский устав в списке иеромонаха Арсения Суханова – – – – 526

Дејан Џелебџић, Две неиздате омологије о хиландарској Келији Светих Архангела у Кареји из друге половине XVII века – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 527

Dejan Dželebdžić, Two unpublished homologiai concerning the Hilandar cell of the Holy Archangels in Karyes from the second half of the 17th century – – – – – – – – – – – – 539

Kyrill Pavlikianov, Il culto di San Costantino imperatore nei monasteri del Monte Athos – 541Кирил Павликианов, Култ светог цара Константина у манастирима Свете Горе – – – – 548

Татјана Стародубцев, Икона Ваведења са Светим Савом и Симеоном Српским и Светим Харалампијем у Црквеном византијском музеју у Митилини – – – – – 549

Tatjana Starodubcev, The icon of the Presentation of the Virgin in the Temple with Sts Sava and Symeon of Serbia and St Charalambos in the Ecclesiastical Byzantine Museum at Mytilini – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 564

Даница Петровић, Хиландарски појци-писари у XVIII веку – – – – – – – – – – – – – – 567Danica Petrović, Hilandar chanter-scribes in the 18th century – – – – – – – – – – – – – – – – 577

Милош Живковић, Иконографска забелешка о сликарству хиландарског католикона: представа Светог Сисоја над гробом Александра Великог у ексонартексу – – – 579

Miloš Živković, An iconographic note on the wall paintings of the katholikon of the Hilandar monastery: the depiction of St. Sisoes above the grave of Alexander the Great in the exonarthex – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 586

Νικόλαος Αργ. Μερτζιμέκης, Περί της Ξενοφωντινής ἀμπελικῆς του Αγίου Φιλίππου και τών σχέσεων των μονών Ξενοφώντος και Χελανδαρίου. Ιστορική έρευνα των αθωνικών πηγών – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 589

Николаос Арг. Мерзимекис, О ксенофонтском винограду Светог Филипа и везама Ксенофонта и Хиландара. Историјско истраживање атонских извора – – – – – 597

Весна Пено, Хиландарски појци и писари новијег доба – – – – – – – – – – – – – – – – – 599Vesna Peno, The Hilandar monastery chanters and scribes of modern time – – – – – – – – – 605

Jelena Bogdanović, Le Corbusier’s testimonial to Byzantine architecture on Mt. Athos – – 607Јелена Богдановић, Ле Корбизијеово сведочанство о византијској архитектури на

Светој Гори – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 622

UDC: 271.2–523.6(495.631)“13/18“(093):634.8

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΡΓ. ΜΕΡΤΖΙΜΕΚΗΣ(Εφορεία Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου Όρους, Πολύγυρος)

ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΞΕΝΟΦΩΝΤΙΝΗΣ ΑΜΠΕΛΙΚΗΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΦΙΛΙΠΠΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΤΩΝ ΜΟΝΩΝ ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ ΚΑΙ

ΧΕΛΑΝΔΑΡΙΟΥ. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΤΩΝ ΑΘΩΝΙΚΩΝ ΠΗΓΩΝ*

Στην παρούσα εργασία γίνεται μια προσπάθεια να παρουσιαστούν όλες οι γνωστές μέχρι σήμερα γραπτές πηγές, οι οποίες αναφέρονται στην ιστορική πορεία του Ξενοφωντινού μετοχίου – «αμπελικής» του Αγίου Φιλίππου, καθώς επίσης και στις σχέσεις των όμορων με το κάθισμα μονών, με την κυρίαρχη μονή Ξενοφώντος.

Λέξεις κλειδιά: Άγιον Όρος, Μονή Ξενοφώντος, Μονή Χελανδαρίου, Μετόχι Αγίου Φιλίππου

Η ξενοφωντινή αμπελική1 του Αγίου Φιλίππου2 βρίσκεται 2 χλμ. βόρεια από τον αρσανά της μονής Χιλανδαρίου στη Γιοβάνιτσα και 3 χλμ. δυτικά από τη μονή Ζωγράφου. Οι γραπτές μαρτυρίες που σώζονται για το μετόχι – αμπελική είναι λιγο-στές και αυτό μάλλον οφείλεται στην καταστρεπτική φωτιά της 24ης Φεβρουαρίου 1817, που αποτέφρωσε την νοτιοδυτική πτέρυγα της μονής Ξενοφώντος, στην οποία, μεταξύ των άλλων φυλασσόταν το Αρχείο και η Βιβλιοθήκη της3.

Ο Γεράσιμος Σμυρνάκης, το 1903, στο έργο του για το Άγιον Όρος, κατα-γράφει τα ιστορικά στοιχεία για τον Άγιο Φίλιππο και προσπαθεί να εξηγήσει κάτω από ποιες συνθήκες περιήλθε το τότε μονύδριο του Αγίου Φιλίππου στην μονή Ξενοφώντος. Συγκεκριμένα αναφέρει ότι Εξ εγγράφου του 1083 της Ιεράς Μονής Ξενο φώντος φαίνεται ότι η του Φαλακρού Μονή ανήκεν αυτή ως Μετόχιον, ίσως δε

* Από τη θέση αυτή οφείλω ευχαριστίες στον καθηγούμενο της Ιεράς Μονής Ξενοφώντος αρχιμανδρίτη Αλέξιο για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε και έθεσε στη διάθεσή μου αδημοσίευτο αρχειακό υλικό, καθώς επίσης και τους πατέρες Ιερώνυμο, Παΐσιο και Γρηγόριο για την αμέριστη βοήθεια και συμπαράσταση.

1 Αμπελική στην αγιορειτική ορολογία είναι ο αμπελώνας.2 Συνοπτική αναφορά για το μετόχι του Αγίου Φιλίππου κάνει η D. Papachrysanthou, Ιερά Μονή

Ξενοφώντος. Ιστορική έρευνα των αθωνικών πηγών (10ος – 15ος αιών), Iera Moni Xenophontos, Agion Oros 1997, 70–72.

3 Προσκυνητάριον Ιεράς Μονής Ξενοφώντος, 48, 136.

Νικόλαος Αργ. Μερτζιμέκης590

κατ’ εκείνον τον χρόνον απεσπάσθη απ’ αυτής υπό του Πρώτου, αντικατασταθείσα διά της του Μονοξυλίτου, αντί του οποίου κατέχει σήμερον τον εγγύς αμπελώνα του αγίου Φιλίππου4.

Η πρώτη γνωστή γραπτή μαρτυρία που αναφέρεται στον Άγιο Φίλιππο προέρ-χεται από έγγραφο του 13565 που φυλάσσεται στο Αρχείο της μονής Ζωγράφου. Εκεί γίνεται αναφορά στα μετόχια του Αγίου Φίλιππου και των Αγίων Ακινδύνων6, γνωστό και ως Βάνιτζα7, τα οποία είχαν κοινά σύνορα και ανήκαν στον Πρώτο του Αγίου Όρους, ο οποίος είχε παραχωρήσει τον μεν Άγιο Φίλιππο στη μονή Ξενοφώντος, τη δε Βάνιτζα στη μονή Εσφιγμένου8. Στο εν λόγω έγγραφο αναφέρονται ως μονές και μονύδρια, τα οποία μεταξύ τους είχαν από παλιά έριδες που προέρχονταν από τις συνοριακές τους διαφορές. Τις διενέξεις αυτές συνέχισαν μετά την παραχώρησή τους και οι κυρίαρχες μονές των μετοχίων, Ξενοφώντος και Εσφιγμένου. Στο έγγραφο σημειώνονται τα σύνορα της Βάνιτζας και του Αγίου Φιλίππου και γίνεται αναφορά μεταξύ των άλλων και …εις την πρόσβασιν των αμπελίων του Αγίου Φιλίππου. Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι ο Άγιος Φίλιππος αποτελούσε μία αμπελική, από την οποία η μονή Ξενοφώντος προμηθεύονταν μέρος των αναγκών της σε κρασί.

Η επόμενη πληροφορία προέρχεται από έγγραφο του 14669, το οποίο μας πληροφορεί ότι οι Χελανδαρινοί και οι Ξενοφωντινοί είχαν διένεξη για το λιβάδι κοντά στον Άγιο Φίλιππο, προσήλθαν στην Ιερά Σύναξη και εξιστόρησαν τα σχε-τικά με το λιβάδι επιδεικνύοντας και τα σχετικά χρυσόβουλα. Ο Πρώτος του Αγίου Όρους Δωρόθεος και η Ιερά Σύναξη εξέτασαν την υπόθεση και διαπίστωσαν ότι το 134610, οι Χελανδαρινοί είχαν αγοράσει το λιβάδι από τον ηγούμενο της μονής Ξενοφώντος Κλεόνικο, για 130 υπέρπυρα11. Έτσι απόδωσαν και πάλι το λιβάδι στους Χελανδαρινούς να το έχουν στην πλήρη κυριότητά τους.

4 G. Smyrnakis, Το Άγιον Όρος, Karyes, Agion Orous 2005, φωτοτυπική ανατύπωση από την έκ-δοση του 1903 (στο εξής: Smyrnakis, Το Άγιον Όρος, 536).

5 L. Mavromatis, Μεσαιωνικό αρχείο. μονής Ζωγράφου. Έγγραφο πρώτου Δωροθέου, Αφιέρωμα στον Νίκο Σβορώνο, I, Rethymno 1986, 308–317. Πληροφορίες για τον Άγιο Φίλιππο μέσα από τα οθωμανικά έγγραφα της μονής Χελανδαρίου δημοσιεύει ο Σέρβος τουρκολόγος Aleksandar Fotić: A. Fotić, Sveta Gora i Hilandar u Osmanskom carstvu (XV–XVII vek), Beograd 2000, 261–263 και idem, Xenophontos in the Ottoman Documents of Chilandar (16th–17th c.), HZ 12 (2008) 207–209.

6 Στη μνήμη των πέντε μαρτύρων Ακινδύνου, Πηγασίου, Αφθονίου, Ανεμποδίστου και Ελπι δοφόρου. 7 Το τοπωνύμιο συναντάται ως Βάνιτσα, Βάνιτζα, Γιοβάνιτζα, Γιοβάνιτσα, Ιβάνιτζα και Ιβάνιτσα. 8 Η μονή της Βάνιτσας ανήκε στη μονή Βατοπεδίου και αγοράστηκε από την μονή Εσφιγμένου

(Smyrnakis, Το Άγιον Όρος, 83–85). Η περιοχή της Βάνιτζα από το 1746 αγοράστηκε από τη Μονή Ζωγράφου της οποίας εξάρτημα εξακολουθεί να είναι μέχρι σήμερα. (V. G. Barski, Τα ταξίδια του στο Άγιον Όρος 1725–1726, 1744–1745 με την φροντίδα και τα σχόλια του ακαδημαϊκού Παύλου Μυλωνά, Thessaloniki 2009, 451, Στην τελευταία μεγάλη δίκη για την υπόθεση αυτή, η οποία έγινε στην Βασιλεύουσα το 1746 παρουσία μου, οι Ζωγραφίτες εξαγόρασαν οριστικά αυτή την Γιοβάννιτσα με τριακόσια λέβα από τους καλούς τους γείτονες).

9 V. I. Anastasiadis, Αρχείο της Ιεράς Μονής Χιλανδαρίου. Επιτομές μεταβυζαντινών εγγράφων (ΑΣ 9), Αthena 2002, 24, αρ. 2 (όπου και η παλιότερη βιβλιογραφία). Το γράμμα αποτελεί επικυρωμένο αντίγραφο του 17ου αιώνα.

10 Papachrysanthou, Ιερά Μονή Ξενοφώντος, 71.11 Χιλανδάρι, Συμπλήρωμα, αρ. 12. Χιλανδάρι, 1915, σλαβ. αρ. 75; Actes de Xenophon, ed.

D. Papachryssanthou, I, Paris 1986, 23, 26–28.

Περί της Ξενοφωντινής Aμπελικής του Αγίου Φιλίππου... 591

Στον Βακούφναμέ της μονής Ξενοφώντος, το 156912, αναφέρεται ότι το μετόχι του Αγίου Φιλίππου αποτελούνταν από ένα οίκημα και ένα αμπέλι τεσσάρων δούνου-μων13, το οποίο μετόχι και από τις τέσσερις πλευρές του συνόρευε με Χελανδαρινή γη14.

Η επόμενη μαρτυρία για τον Άγιο Φίλιππο προέρχεται από έγγραφο του 156915, στο οποίο γίνεται αναφορά για τις διαφορές μεταξύ των μονών Ξενοφώντος και Εσφιγμένου για τα κελιά τους Άγιο Φίλιππο και Βάνιτζα αντίστοιχα. Συγκεκριμένα αναφέρονται τα σύνορα των δύο μετοχίων ως εξής …από του ξηρού ρύακος ος επι πλησίον της θαλάσσης και τα αριστερά του αγρού του καλουμένου ποιμένος εν ω έχου-σιν εκ Θεού πεπηγμένη εν τη θαλάσση κατάντυκρυς του ρηθέντος ξηρού ρύακος. Ρύαξ έχοντος μέχρι του αγίου Φιλίππου του Ξενοφώντος έως άνωθεν των αμπελίων αυτών και φράκτης των αμπελίων ως το άνωθεν μέρος και της ψιλής ράχης, διακύπτει και κα-ταβαίνει και ακομβίζει ως τον ποταμόν της Βάνιτζας, και καταβαίνει του αμπελιτσίου, κακείσε υπάρχει ολίγος τόπος, ως πεδία το καλούμενον αμπελίτσιον εκείσε υπάρχουσι τα δίκαια του αγίου Φιλίππου του Ξενοφώντος. Και από το έγγραφο αυτό προκύπτει ότι ο Άγιος Φίλιππος ήταν αμπελική.

Σε έγγραφο του 1583 αναφέρεται ο περιορισμός της Γιοβάνιτσας, από τον οποίο προκύπτει ότι βόρειά της, η μονή Χελανδαρίου συνορεύει με τόπο της μονής Ξενοφώντος16. Οι αγοραπωλησίες κτημάτων μεταξύ των δύο μονών συνεχίζονται το δεύτερο μισό του 16ου αιώνα. Συγκεκριμένα το 1584 η μονή Χελανδαρίου αγόρα-σε από την μονή Ξενοφώντος μεγάλο μετόχι στο χωριό Ούτς Έβ (Νεοχώρι) στην Καλαμαριά για 38.000 άσπρα17, ενώ δύο χρόνια αργότερα, το 1586, οι Ξενοφωντινοί πουλούν στους Χελανδαρινούς λιβάδι στην Καρβία18.

Σε δύο έγγραφα του 1636 και 1641, σημειώνεται ότι ο Άγιος Φίλιππος είναι ξενοφωντινό μετόχι το οποίο και από τις τέσσερις πλευρές του συνορεύει με εκτάσεις της μονής Χελανδαρίου19.

Σε έγγραφο του 1640/1 ανιχνεύουμε την επόμενη μαρτυρία για τον Άγιο Φίλιππο. Αναφέρεται ότι οι Ξενοφωντινοί και οι Χελανδαρινοί είχαν ανάμεσά τους αντιδικία για τον τόπο στον Άγιο Φίλιππο. Έτσι κάλεσαν τον καδή Θεσσαλονίκης και η υπόθεσή τους κρίθηκε μπροστά στον ζαμπίτη20 του Αγίου Όρους και την Ιερά

12 Το ζήτημα του νομικού καθεστώτος των εκκλησιαστικών και μοναστηριακών περιουσιών υπό τον ισλαμικό νόμο τέθηκε με καίριο τρόπο στα 1568/69, όταν η οθωμανική εξουσία προχώρησε στη δήμευση των γαιών τους σε όλη την αυτοκρατορία θεωρώντας ότι δεν πληρούσαν τις νομικές προϋ-ποθέσεις των κληροδοτημάτων (βακουφιών). Εντούτοις γνωρίζουμε ότι πολλά μοναστήρια, βεβαίως τα αθωνικά, επαναγόρασαν τις γαίες τους, με νομικό καθεστώς χρησικτησίας, όπως προβλεπόταν γενικά για την αρόσιμη γη στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Για τη δήμευση των μοναστηριακών γαιών το 1568–1569 βλ. J. C. Alexander (Alexandropoulos), The Lord Giveth and the Lord Taketh Away: Athos and the Confi scation Affair of 1568–1569, Mount Athos in the 14th–16th Centuries (ΑΣ 4), Athens 1997, 149–200.

13 Δούνουμα, τουρκ. Dönüm (στρέμμα) μονάδα μέτρησης γης.14 Fotić, Xenophontos, 207–208 15 Idem, Sveta Gora i Hilandar, 261–263.16 Ibidem, 258, 261–263.17 Ibidem, 138.18 Ibidem, 333. Σημ. Νέα Σίλατα του Δήμου Νέας Προποντίδας Χαλκιδικής.19 Ibidem, 261.20 Ζαμπίτης (żābit ). Αξιωματικός υπεύθυνος για την εποπτεία κάποιας κρατικής διαδικασίας.

Κυρίως, και ιδιαίτερα από το 17ο αιώνα, υπεύθυνος για την τήρηση της δημόσιας τάξης. Για τον ζαμπίτη του Αγίου Όρους βλ. G. A. Lavriotou, Το Άγιον Όρος μετά την οθωμανική κατάκτησιν, ΕΕΒΣ 32 (1963) 150–156.

Νικόλαος Αργ. Μερτζιμέκης592

Σύναξη, με βάση τα έγγραφα που προσκόμισε η κάθε πλευρά. Αποφασίστηκε να απο-δοθεί στους Ξενοφωντινούς αμπέλι τεσσάρων στρεμμάτων, όπως διαλαμβανόταν ο βακούφλαμάς τους. Τον συμβιβασμό προέκριναν ο καδής, ο ζαμπίτης και όλοι οι γέροντες της Σύναξης, οι οποίοι αποφάνθηκαν ότι οι Ξενοφωντινοί μπορούν να έχουν στην κατοχή τους το αμπέλι που περικλείεται στον φράκτη, δεν πρέπει όμως να μετα-κινήσουν τον φράκτη ούτε να καλλιεργήσουν ως χωράφι οποιονδήποτε τόπο έξω από αυτόν. Από την πλευρά τους, οι Χελανδαρινοί παραχώρησαν στους Ξενοφωντινούς την άδεια να κόβουν ξύλα για τη φωτιά και για τον φράκτη, αλλά και οικοδομική ξυ-λεία για τις επισκευές του οικήματος του Αγίου Φιλίππου. Σύμφωνα με τον συμβιβα-σμό που προέκρινε ο Ισλάμ αγάς, όποιος από τους αντίδικους προκαλέσει νέα κρίση για τον ίδιο τόπο, θα καταβάλει πρόστιμο στο δημόσιο 1.000 γροσίων21.

Από το 1641 και για δύο περίπου αιώνες οι πηγές σιωπούν και δεν μας παρέ-χουν καμία πληροφορία για την τύχη του Αγίου Φιλίππου. Σημειώνουμε ότι κατά τον 17ο αιώνα υπήρξαν πολύχρονες διενέξεις μεταξύ των μονών Ξενοφώντος και Χελανδαρίου για το μετόχι Ούτς Έβ στην Καλαμαριά22.

Η επόμενη γνωστή γραπτή μαρτυρία για τον Άγιο Φίλιππο χρονολογείται το 1835. Στο έγγραφο, το οποίο υπογράφει ο καθηγούμενος της μονής Ξενοφώντος, ιερομόναχος Γρηγόριος, οι Ξενοφωντινοί ζητούν άδεια23 από τους Χελανδαρινούς να κόψουν δεκαπέντε ξύλα από δένδρα που βρίσκονται κοντά στον αμπελώνα του Αγίου Φιλίππου, με σκοπό την κατασκευή ποδαρικών του πατητηριού για την παραγωγή κρασιού24. Με το ίδιο έγγραφο ενημερώνουν τους Χελανδαρινούς ότι είναι πρόθυμοι να πληρώσουν το κόστος των ξύλων25.

Σε άλλο έγγραφο του 1839, που υπογράφει ο καθηγούμενος της μονής Ξενοφώντος, ιερομόναχος Νικηφόρος, οι Ξενοφωντινοί αναφέρουν ότι δεν υπάρχει καμία διαφορά της μονής τους με άλλη μονή του Αγίου Όρους. Από αυτό προκύπτει ότι τα προβλήματα που υπήρχαν με την μονή Χελανδαρίου26 για τον Άγιο Φίλιππο είχαν διευθετηθεί και λυθεί. Το γεγονός επιβεβαιώνουν και μια σειρά επιστολών που αποστέλλει η μονή Ξενοφώντος προς την μονή Χελανδαρίου, οι οποίες αποτελούν και τις επόμενες γραπτές μαρτυρίες για το εξάρτημα της μονής Ξενοφώντος. Οι επι-στολές χρονολογούνται το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, και αποτελούν κατά κάποιο

21 Fotić, Sveta Gora i Hilandar, 261. Το έγγραφο υπογράφουν 13 αντιπρόσωποι μονών. Anastasiadis, Αρχείο, 38–39, αρ. 13 (όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία).

22 Fotić, Sveta Gora i Hilandar, 346–353.23 Αρχείο Μονής Ξενοφώντος (στο εξής Α.Μ.Ξ.), αδημοσίευτο έγγραφο 7.1.1835, …Όθεν περι-

μένομεν την περί τούτου άδειάν σας δια να κάνωμεν αρχήν. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να επισημάνουμε ότι όλα αυτά τα έγγραφα του 19ου αιώνα που φυλάσσονται στο Αρχείο της Ιεράς μονής Ξενοφώντος είναι δακτυλογραφημένα και αποτελούν σύμφωνα με σημείωση που φέρουν στο κάτω μέρος τους Ό,τι ακριβές ειλημμένον εκ του πρωτοτύπου. Εν τη Ιερά Μονή του Χελανδαρίου τη 20η Ιανουαρίου 1951. Οι Επίτροποι της Ιεράς και Σεβ. Σερβικής Μονής του Χελανδαρίου.

24Α.Μ.Ξ., αδημοσίευτο έγγραφο 7.1.1835, …σας γνωστοποιούμεν θαρρούντων και αδελφικώς ότι εφέτος εδοκιμάσαμεν πολλήν αγώνα εις την μετακόμισιν των σταφυλιών μας από τον εν τω Αγίω Φιλίππω αμπελώνα μας εξ ετίας των εναντίων καιρών και εκ τούτου προκείπτοντος και χαλασμών εις το κρασί μας. Όθεν δια ταύτας τας αιτίας είμαθε βεβιασμένοι δια να φθιάσωμεν ένα πατητήρι εις τον Άγιον Φίλιππον.

25 Α.Μ.Ξ., αδημοσίευτο έγγραφο 7.1.1835, …το κόστος των οποίων σας το αποκρινόμεθα με κάθε μας ευχαρίσθησιν.

26 Α.Μ.Ξ., αδημοσίευτο έγγραφο 13.4.1839, …και δεν γνωρίζομεν καμμίαν άλλην διαφοράν με κανέν Μοναστήριον αλλ’ ούτε έχομεν να κινήσωμεν ώστε οψέποτε ηθέλαμεν φανή κινήσαντες διαφοράν ή μετά των Αγιοπαυλιτών και Χιλιανδαρινών ή με άλλο Μοναστήριον.

Περί της Ξενοφωντινής Aμπελικής του Αγίου Φιλίππου... 593

τρόπο αιτήσεις της μονής Ξενοφώντος προς τη μονή Χελανδαρίου, στο πλαίσιο των καλών σχέσεων τους. Με τις εν λόγω επιστολές οι Ξενοφωντινοί ζητούν την άδεια να κόβουν ξύλα από το χελανδαρινό δάσος περιμετρικά του κελιού του Αγίου Φιλίππου. Από τα έγγραφα αυτά γίνεται κατανοητό ότι δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι οι Χελανδαρινοί αποδέχονται τον Άγιο Φίλιππο ως εξάρτημα της μονής Ξενοφώντος και οι Ξενοφωντινοί από τη δική τους πλευρά αναγνωρίζουν στους Χελανδαρινούς τη δικαιοδοσία του δάσους περιμετρικά του κελιού τους.

Συγκεκριμένα με το πρώτο από τα έγγραφα (1853) ο Ξενοφωντινός καθηγούμε-νος, ιερομόναχος Νικηφόρος, ζητά από τον Χελανδαρινό ομόλογό του να ενημερώσει τους κουρουτζήδες27 που επιβλέπουν την περιοχή, ούτως ώστε να επιτρέψουν την ξύλευση στο δάσος περιμετρικά του Αγίου Φιλίππου28.

Στο δεύτερο από τα έγγραφα (1867)29, το οποίο υπογράφει εκ νέου ο ηγού-μενος Νικηφόρος, φαίνεται ότι δημιουργήθηκε πρόβλημα μεταξύ του ξενοφωντινού παροικονόμου30 του Αγίου Φιλίππου και του Χελανδαρινού κουρουτζή, διότι ο πρώ-τος επέτρεψε τους εργάτες του να κόβουν τα δέντρα από τη ρίζα και όχι όπως ήταν συμφωνημένο, τα κλαδιά τους31. Επίσης ζητούν την άδεια να κόψουν και λίγο πιτίκι (εξωτερικός φλοιός του πεύκου) από τα τζάμια32 για το ταμπακαριό τους33.

Στο επόμενο έγγραφο (1872), το οποίο υπογράφουν Οι Επίτροποι του Ιερού Κοινοβίου του Ξενοφώντος, ζητούν εκ νέου την άδεια …να κόπτομεν δια το κάθησμα του Αγίου Φιλίππου μερικά εκ του βουνού σας καυσόξυλα34.

Από το έγγραφο του 187535, που υπογράφει ο αρχιμανδρίτης Κύριλλος Ξενοφωντινός, εξάγουμε περισσότερες πληροφορίες για τη συνεργασία των δύο μο-νών. Συγκεκριμένα, γίνεται κατανοητό ότι κάθε έτος ο εκεί Χελανδαρινός κουρου-τζής υποδείκνυε στους Ξενοφωντινούς …το κατάλληλον μέρος και το πλησιέστερον όπως ουν εις το αμπελώνα δια το εύκολον της κοπής των ξύλων. Με το ίδιο έγγραφο

27 Κουρουτζής (τουρκ. korucu), δασοφύλακας. Συναντάται επίσης ως: κουρτζής, κορουτζής, κορ-τζής, κουρετζής, κοροτζής, κοροντζής, κορατζής. Από το έγγραφο φαίνεται ότι το δάσος προστάτευαν κουρουτζήδες που τους πλήρωναν οι Χελανδαρινοί.

28 Α.Μ.Ξ., αδημοσίευτο έγγραφο 28.8.1853, Και ειδοποιούμεν την Υμετέραν Πανοσιότητα, ότε είναι καιρός όπου φροντίζομεν ξύλα εις τον Άγιον Φίλιππα.

29 Α.Μ.Ξ., αδημοσίευτο έγγραφο 2. (;).1867.30 Πρόκειται για τον βοηθό του οικονόμου του μετοχίου. Ο όρος χρησιμοποιείται συστηματικά

στην αλληλογραφία των αγιορειτών οικονόμων που δραστηριοποιούνται σε μετόχια της Χαλκιδικής κατά τον 19ο αιώνα.

31 Περιγράφεται ο σωστός τρόπος ξύλευσης των δέντρων. Συγκεκριμένα αναφέρει …να προσέξη εις το εξής (ο παροικονόμος) να κόπτουν οι εργάται τα δένδρα όχι από την ρίζαν, αλλά αφίνοντες άκοπον την κορυφήν, να κόπτουν μόνον τους των δένδρων κλόνους.

32 Τα δέντρα που ευδοκιμούσαν στην περιοχή ήταν άρεια (άρειο, το πουρνάρι ή πρίνος, επιστ. Δρυς η κοκκοφόρος, Quercus coccifera L.) και τσάμια (από την τουρκική λέξη çam, η οποία σημαίνει πεύκο). Για την χαλέπιο πεύκη (Pinus halepensis) στην περιοχή της μονής Χελανδαρίου βλ. N. Athanasiadis, K. Theodoropoulou, A. Gerasimidi, E. Elevtheriadou, I. Tsiripidi, G. Koraki, Φυτοκοινωνίες της ζώνης αειφύλλων πλατυφύλλων του Αγίου Όρους, Άγιον Όρος. Φύση – Λατρεία – Τέχνη, I, Thessaloniki 2001, 150–151, 423 (εικ. XI & XII). Για τα κυπαρίσσια που βρίσκονται στην ευρύτερη περιοχή του μετοχίου βλ. σχετ. Maximou Iviritou (Nikolopulou), Τα Αγιορειτικά Μνημεία της Φύσεως, Agion Oros 2011, 339.

33 Βυρσοδεψείο, εργαστήριο επεξεργασίας δερμάτων. Ταμπάκης, ο βυρσοδέψης τουρκική tabak αραβική قبط (tabak)

34 Α.Μ.Ξ., αδημοσίευτο έγγραφο 19. 6. 1872.35 Α.Μ.Ξ., αδημοσίευτο έγγραφο 1. 7. 1875.

Νικόλαος Αργ. Μερτζιμέκης594

ζητούν την άδεια να συλλέξουν την περισσευούμενη κοπριά36 με σκοπό να την χρη-σιμοποιήσουν στον αμπελώνα τους (να συνάξωμεν εκ των πέριξ την εναπομείνασαν εκείσε λέραν διά τον αμπελώνα μας … αφού Υμείς εσυνάξατε όσην σας αναγκαιούσεν, την δε περιττή παρακαλείσθε να μας παραχορήσητε). Τέλος, στο ίδιο έγγραφο γίνεται αναφορά στον …ημέτερο Γερό Νεκτάριο, ο οποίος μάλλον ήταν ο επίτροπος για σχε-τικά θέματα37.

Το επόμενο έτος μάλλον προέκυψαν μικροπροβλήματα με αποτέλεσμα να σταλούν τρεις επιστολές προς τους Χελανδαρινούς. Από την πρώτη από αυτές, του 187638, φαίνεται ότι οι Ξενοφωντινοί ως αντάλλαγμα της κοπής των ξύλων πέριξ του δάσους του Αγίου Φιλίππου, επέτρεπαν στους Χελανδαρινούς να κόπτουν ξύλα για το κονάκι τους στις Καρυές39 από το δικό τους δάσος40.

Η αίτηση για ξύλευση όμως φαίνεται πως δεν βρήκε ανταπόκριση από την πλευρά των Χελανδαρινών, με αποτέλεσμα οι Ξενοφωντινοί να επανέλθουν με νέα επιστολή δύο περίπου εβδομάδες αργότερα41. Με την επιστολή αυτή ζητείται εκ νέου η άδεια για κοπή ξύλων, Δια του ανά χείρας προβαίνομεν παρακαλέσαι την Υμετέρα Πανοσιολογιότητα όπως χορηγήση ημίν την Κυριαρχικήν της άδειαν και ξυλισθώμεν κατά το σύνηθες διά το αυτόθι ημέτερον κάθησμα (Άγιος Φίλιππος) και γενομένου τού-του διατηρείται μεταξύ η προς Χριστόν αδελφική αγάπη η κορωνής των αρετών. Στο εν λόγω έγγραφο ο Άγιος Φίλιππος αναφέρεται ως κάθισμα.

Από την τρίτη επιστολή του ίδιου έτους42, φαίνεται ότι δημιουργήθηκε πρόβλη-μα, διότι ο οικονόμος του Αγίου Φιλίππου έκοψε ξύλα μεγαλύτερης ποσότητας43 από αυτά που έκοψαν οι Χελανδαρινοί από το δάσος της Ξενοφώντος για το κονάκι τους στις Καρυές. Για το λόγο αυτό οι Ξενοφωντινοί με την επιστολή αυτή προσπαθούν να προλάβουν τυχόν παρεξήγηση και ρήξη με τους Χελανδαρινούς και αναφέρουν ότι Εξακολουθούμεν δε ως και πριν ιδίαις σχέσεσει με αμοιβαίαν καταμέτρησιν των φορτίων Υμών τε και ημών, εκάστου έτους και ούτω εκλείπη αν κάθε βλάβη εκ μέρους μας προς το Υμέτερον Ιερόν Κοινόβιον όπερ και ημείς δεν επιθυμούμεν.

Οι μικροδιαφορές φαίνεται ότι διευθετήθηκαν, διότι από τρεις επιστολές που αποστέλλει ο καθηγούμενος της μονής Ξενοφώντος αρχιμανδρίτης Αββακούμ, το 1878, προκύπτει ότι οι δύο μονές συνεχίζουν την παράδοση κοπής ξύλων στις δύο προαναφερθείσες περιοχές44. Από την πρώτη εκ των τριών επιστολών45 φαίνεται ότι οι Ξενοφωντινοί στέλνουν καθ’ έτος τους εργάτες τους στον Άγιο Φίλιππο με σκοπό

36 Ίσως οι Χελανδαρινοί να εξέτρεφαν στην περιοχή ζώα από τα οποία προέκυπτε η εν λόγω κο-πριά (λέρα).

37 Αυτό φαίνεται και από το έγγραφο του 1879.38 Α.Μ.Ξ., αδημοσίευτο έγγραφο 25.5.1876.39 Επιθυμούμεν επικρατείν μεταξύ ημών και Υμών το σύνδεσμον της κορωνίδος των αρετών αγάπης

και μεθ’ ευχαριστήσεως παραχορούμεν την άδειαν μας εις εκοπήν ξύλων δια το εν Καρυαίς κονάκιόν Υμών.40 Η διαδικασία αυτή συνεχίζεται απ’ ότι φαίνεται από τα έγγραφα από το 1876, 1878, 1879, 1881,

έως και το 1883.41 Α.Μ.Ξ., αδημοσίευτο έγγραφο 11. 6. 1876.42 Η αδημοσίευτη αυτή επιστολή δεν έχει ημερομηνία, αλλά φέρει τη χρονολογία 1876. 43 Αναφέρεται η ποσότητα των 350–400 φορτίων ξύλων.44 Α.Μ.Ξ., αδημοσίευτο έγγραφο 30.6.1878, …σπεύδομεν διά του παρόντος ημών αδελφικού γράμ-

ματος όπως φέρωμεν εις γνώσιν της Υμετέρας Πανοσιολογιότητος της ανέκαθεν των δύο μεταξύ Μονών αμοιβαίαν σχέσιν ως προς την φωτοξύλευσιν των εν μακρά τούτων κειμένων κτημάτων.

45 Ό.π., έγγραφο 30.6.1878.

Περί της Ξενοφωντινής Aμπελικής του Αγίου Φιλίππου... 595

την ξύλευση. Με την συγκεκριμένη επιστολή ζητούν η κοπή των ξύλων να γίνει …όσον το δυνατόν πλησίον του αμπελώνος χάριν της ευκολίας. Η δεύτερη επιστολή46 επαναλαμβάνει μέρος του περιεχομένου47 της προηγούμενης που είχε σταλεί μία εβδομάδα νωρίτερα. Με την τρίτη επιστολή48 διαβεβαιώνουν τους Χελανδαρινούς ότι ειδοποιήθηκε ο δασοφύλακάς τους, ούτως ώστε να επιτρέψει τους εργάτες τους να κόψουν τα συμφωνημένα ξύλα από το δάσος τους κοντά στις Καρυές. Στο ίδιο έγγραφο γίνεται αναφορά σε βορδοναραίους της Χελανδαρίου49.

Με την επιστολή του 187950, ο αρχιμανδρίτης Αββακούμ, ηγούμενος της μονής Ξενοφώντος, αποστέλλει στην μονή Χελανδαρίου τον γέροντα Νεκτάριο, επίτροπο της μονής, …ίνα συνενοηθή μετά της Υμετέρας Πανοσιολογιότητος περί της ενάρξεως της κοπής και περί άλλων τινών ζητημάτων.

Από τα πέντε έγγραφα του 1880–188251, φαίνεται ότι οι σχέσεις των δύο μο-νών είναι πολύ καλές την περίοδο αυτή, με αποτέλεσμα να έχουν προχωρήσει και σε κινήσεις καλής συνεργασίας. Συγκεκριμένα στην πρώτη52 από αυτές, η Ξενοφωντινοί παρακαλούν …αδελφικώς όπως η έλευσις των υμετέρων ζώων εν τω ημετέρω Δάσει γενήσετε τη προσεχή εβδομάδα ει η αίρεται το χόρτον και τα υμέτερα ζώα τίθεντε εν αυτοί ακοσίστως. Στο επόμενο έγγραφο του 188053 οι Ξενοφωντινοί εκτός από την συνηθισμένη άδεια ξύλευσης στον Άγιο Φίλιππο, ζητούν την άδεια να κόψουν μικρά τσάμια για την κατασκευή λέμβου54.

Από επιστολή του 188455, την οποία υπογράφει ο αρχιμανδρίτης Στέφανος Ξενοφωντινός, φαίνεται ότι οι Ξενοφωντινοί προμηθεύονται από άλλη πηγή τα καυ-σόξυλα που χρειάζονταν για τις ανάγκες του Αγίου Φιλίππου, λόγω της έλλειψης δέντρων περιμετρικά του ομώνυμου μετοχίου, με αποτέλεσμα να προτρέπουν να κά-νουν και οι Χελανδαρινοί το ίδιο για το κονάκι τους στις Καρυές56.

Από τα παραπάνω εξεταζόμενα έγγραφα γίνεται κατανοητό ότι η σχετική άδεια για ξύλευση …πέριξ της εν Αγίω Φιλίππω Αμπελικιάς57 ήταν ετήσια συνήθεια των

46 Α.Μ.Ξ., αδημοσίευτο έγγραφο 7.7.1878.47 Παρακαλείσθε δε προς τούτοις όπως η θέσις η εύκολος διά τα ζώα και πλησίον της αμπελικιάς

μας.48 Α.Μ.Ξ., αδημοσίευτο έγγραφο 17.7.1878.49 …επανήλθον οι Υμέτεροι βορδοναρέοι και επερήλαβον εξήκοντα φορτία και έμειναν μόνο δέκα

φορτία.50 Α.Μ.Ξ., αδημοσίευτο έγγραφο 1.7.1879.51 Α.Μ.Ξ., αδημοσίευτα έγγραφα 13.5.1880, 28.5.1880, 28.5.1881, 22.7.1881 και 16.6.1882. Τα

έγγραφα υπογράφει ο αρχιμανδρίτης Αββακούμ.52 Α.Μ.Ξ., αδημοσίευτο έγγραφο 13.5.1880.53 Α.Μ,Ξ., αδημοσίευτο έγγραφο 28.5.1880.54 …χωρηγήση ημίν την αδελφικήν της άδεια δι’ ης εσόμεθα ευγνώμονες και κόψη η Ιερά ημών

Μονή κατά την Υμετέραν παραλίαν της Γιοβάνιτσας 3 ή 4 μικρά τσάμια και εξαγάγη αυτών λεπτά σανίδια ήτοι μανδέρια προτιθεμένη να κατασκευάση μίαν μικράν λέμβον.

55 Α.Μ.Ξ., αδημοσίευτο έγγραφο 20.5.1884.56 …επειδή πέριξ της εν Αγίω Φιλίππω Αμπελικιάς ημών δεν υπάρχουσι τα χρήζοντα ημίν διά κόψι-

μον καυσόξυλα, ως ότι και πέρυσιν, καθά ενθυμείσθε …, τούτου ένεκα απεφασίσαμεν να μεταφέρωμεν εφέ-τος εντεύθεν τα αναγκαιούντα τη αμπελικιά μας καυσόξυλα. Τούτο φέροντες εις πληροφορίαν της Υμετέρας Πανοσιολογιότητος ίνα ποιήση την προμήθειαν των καυσοξύλων άλλοθεν.

57 Α.Μ.Ξ., αδημοσίευτο έγγραφο 20.5.1884. Ο Άγιος Φίλιππος αναφέρεται στα έγγραφα του 19ου αιώνα ως αμπελώνας-αμπελικιά (1835, 1875, 1878, 1879 και 1884), κάθισμα (1872, 1876 και 1880) και μετόχιον (1882 και 1883).

Νικόλαος Αργ. Μερτζιμέκης596

Ξενοφωντινών. Τα έγγραφα των Ξενοφωντινών στέλνονται από τον Μάιο έως τον Αύγουστο του κάθε έτους. Σημαντικά στοιχεία επίσης προκύπτουν για τους διατελέ-σαντες ηγουμένους του κοινοβίου της Ξενοφώντος58.

Σε δύο έγγραφα του 188759 γίνεται αναφορά στην ανοικοδόμηση του …εν Αγίω Φιλίππω μοναστηριακόν ημών οίκον60 και για το λόγο αυτό ζητούν την άδεια εξαγω-γής λίθων και την ξύλευση για εξαγωγή σανιδιών για τον ίδιο λόγο. Από το δεύτερο έγγραφο φαίνεται για μία ακόμη φορά το εύρος των φιλικών τους σχέσεων, όταν οι Ξενοφωντινοί με αφορμή την εορτή και πανήγυρη των Εισοδίων της Θεοτόκου των Χελανδαρινών, στέλνουν 100 λεμόνια και 100 πορτοκάλια …εις τεκμήριον αγάπης. Σε άλλο έγγραφο του 188961 αναφέρουν πως επιθυμούν να κτίσουν …εκ θεμελίων ιερόν τι ναίδιον εν Αγίω Φιλίππω τω αμπελώνι ημών και ζητούν εκ νέου άδεια για εξαγωγή λίθων.

Πολύτιμες είναι επίσης οι πληροφορίες που αντλούμε για την νεότερη ιστορία του μετοχίου (τέλη 19ου – αρχές 20ου αιώνα) από τον Εσφιγμενίτη μοναχό Γεράσιμο Σμυρνάκη, ο οποίος συγκεκριμένα αναφέρει ότι Τη Μονή ταύτη ανήκει και ο εξ 100 στρεμμάτων αμπελών αυτής ο κείμενος προς τας ΜΔ κλιτύς του Όρους εν τω οποίω και νεόδμητος Ναός του αγίου Αποστόλου Φιλίππου, αφιστάμενος της Μονής Χελανδαρίου, εντός της περιοχής της οποίας κείται, 1 ώρ.30΄. Ενταύθα διαμένουσιν επτά πατέρες προς καλλιεργίαν των αμπελώνων˙ η δε περιοχή του κτήματος τούτου επεξετείνετο μέ-χρι 30΄ αφισταμένης θαλάσσης, αλλ’ ήδη ο τόπος ούτος σήμερον κατέχεται υπό της Μονής του Χιλιανδαρίου. Αναφέρεται η τοποθεσία αύτη ως αφιέρωμα Γέροντός τινος, όστις κατείχεν εν τοις πάλαι χρόνοις κελλίον, ον η του Ξενοφώντος παρέλαβεν εντός αυτής και περιέθαλψε, μετά δε τον θάνατον αυτού κληρονόμησε τούτο 62. Από τα προ-αναφερθέντα επιβεβαιώνεται για μια ακόμη φορά η χρήση του ως αμπελική (προς καλλιεργίαν των αμπελώνων), αλλά για πρώτη φορά σημειώνεται η ακριβής έκταση του κτήματος (100 στρεμμάτων) και ο αριθμός των μοναζόντων στον Άγιο Φίλιππο (εφτά πατέρες). Στην περιγραφή του ο αγιορείτης μοναχός αναφέρει ότι η κτηματική περιφέρεια του Αγίου Φιλίππου παλαιότερα εκτείνονταν νοτιότερα προς τη θάλασσα, αλλά την περίοδο αυτή ανήκε στα κτήματα της μονής Χελανδαρίου. Η περιγραφή του Γεράσιμου Σμυρνάκη δεν θα πρέπει να απέχει πολύ από την πραγματικότητα, εάν δεν είναι ακριβής, αν λάβει κανείς υπόψη του ότι ως Εσφιγμενίτης μοναχός γνώριζε άριστα την υπόθεση της Γιοβάνιτσας και τις κτηματικές διενέξεις των μονών στην ευρύτερη περιοχή.

Τέλος σημαντικά στοιχεία για τον Άγιο Φίλιππο αντλούμε και από το υφιστά-μενο κτιριακό συγκρότημα, το οποίο χρονολογείται το δεύτερο μισό του 19ου αιώ-να. Σήμερα σώζονται ο τρουλαίος ναός, το κτίριο διαμονής του οικονόμου και της αδελφότητας (εικ. 1), καθώς επίσης αποθήκη και στάβλος (βορδοναριό) του μετοχί-ου. Περιμετρικά του ναού, εξωτερικά, τους τοίχους διακοσμούν κεραμοπλαστικά με σταυρούς. Πολύτιμες πληροφορίες ανιχνεύουμε στις κτητορικές επιγραφές, οι οποίες

58 Στα έγγραφα υπογράφουν οι εξής ηγούμενοι: Γρηγόριος (1835), Νικηφόρος (1839, 1853, 1867), Κύριλλος (1875–1876), Αβακούμ (1878–1882) και Στέφανος (1883, 1884, 1887, 1889).

59 Α.Μ.Ξ., αδημοσίευτα έγγραφα 4.2.1887 και 18.;.1887. 60 Α.Μ.Ξ., αδημοσίευτο έγγραφο του 1887. Γίνεται αναφορά σε κτίστες και στα ζώα τους. 61 Α.Μ.Ξ., αδημοσίευτο έγγραφο 14.4.1889.62 Smyrnakis, Το Άγιον Όρος, 624.

Περί της Ξενοφωντινής Aμπελικής του Αγίου Φιλίππου... 597

παρέχουν στοιχεία για την οικοδόμηση του ναού και των βοηθητικών κτιρίων του μετοχίου. Στη συνέχεια παραθέτουμε τις επιγραφές που εντοπίσαμε κατά την έρευνά μας στα κτίρια του μετοχιακού συγκροτήματος του Αγίου Φιλίππου:

α. μαρμάρινη ενεπίγραφη πλάκα σε κτίριο διαμονής των μοναχών του μετοχίου ΑΝΗΓΕΡΘΗ ΕΚ ΒΑΘΡΩΝ / ΕΠΙ ΗΓΟΥΜΕΝΕΙΑΣ / ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑ / ΧΟΥ / ΣΩΤΗΡΙΩ ΕΤΕΙ / ΜΑΡΤΙΟΥ 188763 ΚΗ (28) (εικ. 2),

β. ενεπίγραφη μαρμάρινη πλάκα στη δυτική όψη του ναού στην οποία αναγρά-φεται ΙΩΑΝ. Μ. ΙΚΑ 188964 (εικ. 3),

γ. ενεπίγραφος λίθος στην ανατολική όψη του ναού στον οποίο αναγράφεται το έτος 1890 (εικ. 4), και

δ. αποτοιχισμένη μαρμάρινη ενεπίγραφη πλάκα, μάλλον σε χρήση παρρησί-ας στο εσωτερικό του ναού65, στην οποία μνημονεύονται τα ονόματα: ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ ΘΕΟΧΑΡΗ ΜΑΡΟΥΔΑΣ (εικ. 5).

Συνοψίζοντας, και λαμβάνοντας υπόψη μας τις προαναφερθείσες αρχειακές πη-γές, σημειώνουμε ότι από τον 14ο αιώνα μέχρι και σήμερα, το κελί του Αγίου Φιλίππου (ως μονύδριο, κάθισμα, κελί ή μετόχι) αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα και εξάρτημα της μονής Ξενοφώντος. Θεωρούμε ότι η έρευνα στα αρχεία των μονών Βατοπεδίου, Χελανδαρίου, Ζωγράφου και Εσφιγμένου, θα διαφωτίσει ακόμη περισσότερο την μα-κραίωνη ιστορία του Αγίου Φιλίππου, καθώς επίσης το ιδιοκτησιακό του καθεστώς και τις σχέσεις του με την κυρίαρχη μονή Ξενοφώντος.

Николаос Арг. Мердзимекис(Ефорија старина Халкидике и Свете Горе, Полигирос)

О КСЕНОФОНТСКОМ ВИНОГРАДУ СВЕТОГ ФИЛИПА И ВЕЗАМА КСЕНОФОНТА И ХИЛАНДАРА. ИСТОРИЈСКО ИСТРАЖИВАЊЕ АТОНСКИХ ИЗВОРА

Аутор је у овом раду настојао да попише све познате историјске изворе у којима се помиње метох Светог Филипа, са циљем да прикаже његов историјски развој. Показало се да испитана грађа садржи и важне вести о везама манастира Ксенофонта са Хиландаром, са чијим се поседима метох граничи.

63 Βλ. υποσ. 60 και 61. Επίσης από το Αρχείο της Μονής Ξενοφώντος βλ. Ακακίου Ενθυμίσεις, Αι οικοδομαί εν Αγίω Φιλίππω εγένοντο τω 1887, 66.

64 Από το Αρχείο της Μονής Ξενοφώντος βλ. Ακακίου Ενθυμίσεις, Αι οικοδομαί εν Αγίω Φιλίππω εγένοντο τω 1887: της οικίας της δε εκκλησίας εγένοντο τω 1890: τα δε πεζούλια 1860: 2,800 πήχες, 66, Τα μεγάλα πατητήρια τόσον εδώ όσον και του Αγ. Φιλίππου εγένοντο τω 1858, 65.

65 Η αρχική της θέση μάλλον ήταν στην κόγχη της Πρόθεσης του ναού.

Νικόλαος Αργ. Μερτζιμέκης598

Сачувани писани извори о метоху Светог Филипа, познатом као амбелики, изузетно су ретки, што се може приписати катастрофалном пожару 24. фебруара 1817. године, који је југозападно крило манастира Ксенофонта претворио у пепео, а тамо се између осталог чувао и његов архив.

У току сакупљања и обраде писаних извора који се односе на Светог Филипа по први пут је пописана и представљена и епиграфска грађа овог метоха, која нам пружа драгоцене вести, будући да она заједно са документима осветљава градитељску историју комплекса Светог Филипа током XIX века.

Из истраживања писаних извора произилази да је Свети Филип (као мали манастир, катизма или метох), од XIV века до данас, био и остао неодвојиви и саставни део манастира Ксенофонта. Сматра се да ће истраживања у архивама Ватопеда, Хиландара, Зографа и Есфигмена још више осветлити дугу историју Светог Филипа, као и његов статус и везе, са једне стране, са манастиром Ксенофонтом, а са друге стране, са Хиландаром и Есфигменом, са којима се граничи.

Εικ. 1. Το κτιριακό συγκρότημα του Αγίου Φιλίππου

Εικ. 2. Κτητορική επιγραφή του οικήματος διαμονής

Εικ. 4. Χρονολογία περάτωσης του ναού (1890)

Εικ. 3. Κτητορική επιγραφή του ναού

Εικ. 5. Η επιγραφή – παρρησία στο εσωτερικό του ναού