Download - Balkanlarda Siyaset

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2730

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1691

BALKANLAR’DA S‹YASETYazarlar

Prof.Dr. fiaban H. ÇALIfi (Ünite 1)Dr. Murat ÖNSOY (Ünite 1)

Prof.Dr. Ramazan ÖZEY (Ünite 2)Doç.Dr. Giray Saynur BOZKURT (Ünite 2)Doç.Dr. Murat HAT‹PO⁄LU (Ünite 2, 6)Yrd.Doç.Dr. Bestami S. B‹LG‹Ç (Ünite 2)Yrd.Doç.Dr. Tuba Ünlü B‹LG‹Ç (Ünite 2)

Doç.Dr. Nuray BOZBORA (Ünite 2)Doç.Dr. ‹rfan Kaya ÜLGER (Ünite 2)Doç.Dr. Ayfle KAYAPINAR (Ünite 3)

Yrd.Doç. Dr. Selim ASLANTAfi (Ünite 3)Doç.Dr. Mehmet HACISAL‹HO⁄LU (Ünite 3)

Yrd.Doç.Dr. Burak TANGÖR (Ünite 3, 7)Doç.Dr. Emel G. OKTAY (Ünite 3)

Yrd.Doç.Dr. Erdem ÖZLÜK (Ünite 4)Fazl› DO⁄AN (Ünite 4)

Doç.Dr. Nazif MANDACI (Ünite 4)Dr. Erhan TÜRBEDAR (Ünite 5, 8)

Yrd.Doç.Dr. Didem EK‹NC‹ (Ünite 6)Yrd.Doç.Dr. Nesrin KENAR (Ünite 6)Yrd.Doç.Dr. Dilaver AÇAR (Ünite 6)

Doç.Dr. Hüseyin EM‹RO⁄LU (Ünite 6)Doç.Dr. Birgül DEM‹RTAfi (Ünite 7, 8)

Yrd.Doç.Dr. P›nar YÜRÜR (Ünite 7)Prof.Dr. ‹lhan UZGEL (Ünite 7)

Habibe ÖZDAL (Ünite 7)Muzaffer KUTLAY (Ünite 7)Prof.Dr. fiule KUT (Ünite 7)

Yrd.Doç.Dr. N. Asl› fi‹R‹N ÖNER (Ünite 7)Prof.Dr. Mustafa ‹SEN (Ünite 8)Dr. Tuncay BABALI (Ünite 8)

EditörlerProf.Dr. fiaban H. ÇALIfi

Doç.Dr. Birgül DEM‹RTAfi

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2012 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n

Ö¤retim Tasar›mc›lar›Doç.Dr. Murat Ataizi

Yrd.Doç.Dr. Mestan Küçük

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Dil Yaz›m Dan›flmanlar›Dilek K›lb›y›kGözde Metin

Emine Erdir Koyuncu

GrafikerHilal Küçükda¤aflan

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Balkanlar’da Siyaset

ISBN 978-975-06-1394-4

1. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 14.500 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Ekim 2012

‹çindekilerÖnsöz ............................................................................................................ viii

Kavramsal Çerçeve: ‹simlendirme ve Bölgesel Kimli¤in ‹nflas›.......................................................................................... 2

BÖLGESEL K‹ML‹K: TANIMLAMA VE AYRIfiTIRMA SÜREÇLER‹ ............. 3RUMEL‹’DEN BALKANLAR’A K‹ML‹KLER VE BALKAN‹ZASYON ............. 6DO⁄U AVRUPA, YUGOSLAVYA VE GÜNEY DO⁄U AVRUPA ................ 10BÖLGESEL K‹ML‹⁄‹N DAH‹L‹ D‹NAM‹KLER‹ ........................................... 11BALKAN K‹ML‹⁄‹N‹ YEN‹DEN DÜfiÜNMEK ............................................. 13BALKANLAR’DA K‹ML‹K VE S‹YASET......................................................... 18Özet ............................................................................................................... 21Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 22Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 23S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 23Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 25

Ülkeler: Co¤rafya, Kültür ve Sosyal Yap›.............................. 26BALKAN CO⁄RAFYASININ TEMEL ÖZELL‹KLER‹ .................................... 27Yeri, Konumu ve Fiziki Yap›s› .................................................................... 27BALKANLAR’DA SOSYAL, KÜLTÜREL VE ETN‹K YAPI ............................ 32ESK‹ ÜLKELER .............................................................................................. 34Yunanistan .................................................................................................... 34

Co¤rafi, Beflerî, Etnik ve Kültürel Yap› ................................................ 34Bulgaristan ..................................................................................................... 37

Co¤rafi, Beflerî, Etnik ve Kültürel Yap› ................................................ 37Romanya ........................................................................................................ 38

Co¤rafya, Beflerî, Etnik ve Kültürel Yap› ............................................. 38Arnavutluk ..................................................................................................... 42

Co¤rafi, Beflerî, Etnik ve Kültürel Yap› ................................................ 42YEN‹ DEVLETLER ........................................................................................ 46Co¤rafya ve ‹klim ........................................................................................ 47Kültürel ve Etnik Yap› .................................................................................. 48Slovenya ....................................................................................................... 50H›rvatistan ..................................................................................................... 50Bosna-Hersek ............................................................................................... 51Makedonya ................................................................................................... 52S›rbistan ........................................................................................................ 53Karada¤ ......................................................................................................... 53Kosova ........................................................................................................... 54Özet................................................................................................................ 56Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 57Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 58S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 58Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 59

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

Geçmiflten Günümüze Balkanlar........................................... 62OSMANLI ÖNCES‹ BALKANLAR’I ANLAMAK ............................................. 63Balkan Halklar›n›n Ortaya Ç›k›fl Süreci ....................................................... 63Orta Asya Kökenli Halklar›n Balkanlar’da Görülmesi ................................ 65Bizans ‹mparatorlu¤u, Bulgar ve S›rp Devletleri......................................... 68OSMANLI DÖNEM‹NDE BALKANLAR......................................................... 70Balkanlar’›n Fethi (1352-1521)...................................................................... 70Klasik Dönemden Çözülüfle Balkanlar (15.-18. Yüzy›llar) ........................ 72Osmanl›n›n Balkanlar’dan Tasfiyesi (1804-1913) ........................................ 72ULUS-DEVLETLER‹N KURULMA SÜREC‹N‹ ETK‹LEYEN FAKTÖRLER...... 75Rus-Osmanl› Savafllar› ve Ba¤›ms›zl›k Hareketlerine Etkisi........................ 75Osmanl›da ‹dari ve Sosyo-Ekonomik Krizler .............................................. 76Osmanl›da Tanzimat ve Taflra Reformlar›.................................................... 77Frans›z Devrimi, Napolyon ve Balkanlar’da Milliyetçilik Propagandas› .... 77Zengin Bir Tüccar ve Ayd›n S›n›f›n›n Oluflmas›.......................................... 77Balkan Uluslar›n›n “Yeniden Do¤ufl” Öncüleri ........................................... 78ULUS-DEVLETLER‹N KURULUfiU................................................................. 80Yunanistan’›n Kuruluflu................................................................................. 80S›rbistan’›n Kuruluflu ..................................................................................... 80Karada¤’›n Kuruluflu...................................................................................... 81Romanya’n›n Kuruluflu.................................................................................. 81Bulgaristan’›n Kuruluflu................................................................................. 82Arnavutluk’un Kuruluflu................................................................................ 83I. ve II. DÜNYA SAVAfiLARINDA BALKANLAR ......................................... 84Büyük Güçlerin Bölge Politikalar› ............................................................... 87SO⁄UK SAVAfi DÖNEM‹NDE BALKANLAR................................................ 891945 Sonras› Bölgede Genel Durum ........................................................... 89So¤uk Savafl’›n ‹lk On Y›l›nda Siyasi Geliflmeler ........................................ 90So¤uk Savafl Y›llar›nda Yap›sal Dönüflüm................................................... 92Özet................................................................................................................ 94Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 95Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 96S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 96Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 97

Siyasal ve ‹deolojik Yap›.......................................................... 100BALKANLAR’DA S‹YASET‹N TEMEL ÖZELL‹KLER‹ .................................... 101YUNAN‹STAN’DA S‹YASET .......................................................................... 104Yeni Demokrasi Partisi ................................................................................ 106Panhelenik Sosyalist Hareketi ..................................................................... 106BULGAR‹STAN’DA DEMOKRAS‹ SANCISI ................................................. 108Bulgaristan’daki Sol Partiler ........................................................................ 110Muhafazakâr Partiler ..................................................................................... 112ROMANYA’DA SEÇ‹MLER VE PART‹LER..................................................... 114Sosyal Demokrat Parti (PSD)........................................................................ 116Muhafazakâr Parti ve Demokratik Liberal Parti .......................................... 116ARNAVUTLUK’TA KR‹Z, ‹DEOLOJ‹ VE SEÇ‹MLER..................................... 117YEN‹ DEVLETLER’DE S‹YASET‹N ‹NfiASI ................................................... 119

‹ ç indek i leriv

3. ÜN‹TE

4. ÜN‹TE

H›rvatistan...................................................................................................... 119Slovenya......................................................................................................... 120S›rbistan.......................................................................................................... 120Makedonya .................................................................................................... 121Bosna-Hersek ................................................................................................ 122Karada¤.......................................................................................................... 124Kosova ........................................................................................................... 125BALKANLAR’DA POPÜL‹ST RAD‹KAL SA⁄ PART‹LER .............................. 125Özet................................................................................................................ 130Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 132Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 133S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 133Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 134

Balkanlar’›n Ekonomisi, Ticari ve Finansal Yap›s›................ 136EKONOM‹K ALTYAPI ................................................................................... 137‹KT‹SAD‹ DÖNÜfiÜM VE F‹NANSAL KR‹Z ................................................ 141BALKANLAR’DA GENEL REFAH SEV‹YES‹ ................................................. 143ENFLASYON, BÜTÇE DENGES‹ VE DIfi BORÇ .......................................... 148BALKANLAR’DA F‹NANSAL S‹STEM............................................................ 151DIfi EKONOM‹K ‹L‹fiK‹LER .......................................................................... 155TÜRK‹YE ‹LE EKONOM‹K ‹L‹fiK‹LER .......................................................... 160D›fl Ticaret...................................................................................................... 161Do¤rudan Yabanc› Yat›r›mlar ve Müteahhitlik Hizmetleri ........................ 163Özet................................................................................................................ 166Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 167S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 168Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 168Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 169

Balkan Ülkelerinin D›fl Politikalar›......................................... 170YUNAN‹STAN: AVRUPALILAfiMA SÜREC‹ VE DIfi POL‹T‹KA .................. 171BULGAR‹STAN: ULUSAL ÇIKARLAR VE DIfi POL‹T‹K HEDEFLER .......... 174Bulgaristan ve Balkanlar ............................................................................... 175Bulgaristan ve AB.......................................................................................... 175Bulgaristan, ABD ve NATO.......................................................................... 176Bulgaristan ve Rusya..................................................................................... 176Bulgaristan ve Türkiye ................................................................................. 177ROMANYA DIfi POL‹T‹KASI......................................................................... 179So¤uk Savafl ve Sonras›nda Romanya D›fl Politikas›................................... 179

Uluslararas› Kurulufllarla ‹liflkiler............................................................ 182Komflu Ülkelerle ‹liflkiler ........................................................................ 183

Romanya-ABD ‹liflkileri................................................................................. 186ARNAVUTLUK DIfi POL‹T‹KASI................................................................... 187Devletin ‹nflas› Süreci.................................................................................... 187Arnavutluk D›fl Politikas›nda ‹ttifaklar Dönemi........................................... 188So¤uk Savafl Sonras› Dönemde Arnavutluk D›fl Politikas›.......................... 190YEN‹ DEVLETLER‹N DIfi POL‹T‹KALARI..................................................... 191S›rb›stan’›n D›fl Politikas›............................................................................... 191H›rvatistan’›n D›fl Politikas› .......................................................................... 195

‹ ç indek i ler v

5. ÜN‹TE

6. ÜN‹TE

Bosna-Hersek Cumhuriyeti D›fl Politikas› .................................................... 196Karada¤’›n D›fl Politikas› ............................................................................... 198Kosova’n›n D›fl Politikas› .............................................................................. 199Makedonya’n›n D›fl Politikas› ....................................................................... 202Slovenya’n›n D›fl Politikas›............................................................................ 204Özet ............................................................................................................... 206Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 207Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 208S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 208Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 209

Küresel Aktörler ve Balkanlar................................................ 312BALKANLAR’DA GÜVENL‹K MESELELER‹ ................................................. 21321. Yüzy›lda Balkanlar’da Güvenlik Meseleleri ......................................... 213

Yeniden Etnik Milliyetçilik .................................................................... 214Homojenleflme Süreci ............................................................................ 215Uluslararas› Protektoratlar ..................................................................... 215Örgütlü Suçlar ........................................................................................ 215Göçmenler ve Yerinden Edilmifl Kifliler ................................................ 216Bölgesel ‹fl Birli¤i Giriflimlerinin Zay›f Kalmas› ................................... 217AB Perspektifinin Belirsiz Olmas› ......................................................... 217S›n›rlar›n Belirsizli¤i ............................................................................... 217Ekonomik Sorunlar ve Çevre Sorunlar› ................................................. 217Geçmiflle Yüzleflmek ve Ma¤duriyet Psikolojisi ................................... 218

ULUSLARARASI TEMS‹LC‹L‹KLER VE DEVLETLEfiME SÜREÇLER‹ ........... 218Uluslararas› Yönetimler ve Bar›fl›n ‹nflas› ............................................. 218Dayton Anlaflmas› Sonras› Bosna-Hersek.............................................. 219Kosova: Uluslararas› Gözetimde Ba¤›ms›zl›k Süreci ........................... 222

AVRUPA B‹RL‹⁄‹ VE BALKANLAR ............................................................. 224AB’nin Balkanlar’a Genifllemesi .................................................................. 225AB’nin Balkanlar’daki Askerî Operasyonlar› ve Sivil Misyonlar› .............. 227AB ve Balkanlar’da Bölgesel ‹flbirli¤i........................................................... 228ABD VE BALKANLAR ................................................................................... 229RUSYA FEDERASYONU VE BALKANLAR .................................................. 232Rusya Federasyonu’nun D›fl Politikas› ........................................................ 233Yeltsin Dönemi Rusyas› ve Balkanlar ......................................................... 233Yugoslavya Krizi S›ras›nda Rus D›fl Politikas› ............................................ 234Bosna Savafl› ve Rus D›fl Politikas›............................................................... 234NATO’nun Kosova Müdahalesi ve RF’nin Politikas› .................................. 2352000 Sonras› Rusya ve Balkanlar ................................................................. 236Kosova’n›n Ba¤›ms›zl›¤› ve RF’nin Hassasiyeti .......................................... 237Ç‹N VE BALKANLAR ................................................................................... 237Çin’in Balkanlar Politikas›n›n Siyasi Boyutu................................................ 237Çin'in Balkanlar Politikasının Ekonomik Boyutu...................................... 239BALKANLAR’DA BÖLGESEL ‹fiB‹RL‹⁄‹ ...................................................... 2411930’lardan 1990’lara Balkanlar’da ‹flbirli¤i ................................................ 241So¤uk Savafl Sonras›nda ‹flbirli¤i Giriflimleri .............................................. 243Özet ............................................................................................................... 250Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 251Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 252

‹ ç indek i lervi

7. ÜN‹TE

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 252Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 253

Türkiye ve Balkanlar ............................................................... 260BALKANLAR’DA TÜRK KÜLTÜRÜ ETK‹S‹ .................................................. 257TÜRK DIfi POL‹T‹KASINDA BALKANLAR (1923-1999) .............................. 263‹ki Savafl Aras› Dönem.................................................................................. 263So¤uk Savafl Dönemi .................................................................................... 265So¤uk Savafl Sonras› Dönem ........................................................................ 266Kosova Krizi .................................................................................................. 271NATO Müdahalesi ve Türkiye...................................................................... 2732000’L‹ YILLARDA DIfi POL‹T‹KA’DA BALKANLAR’IN YER‹..................... 273‹kili ‹liflkiler ve Çoklu Giriflimler .................................................................. 275Türkiye’nin Yeni Balkan Vizyonu ................................................................ 278BALKANLAR’DA TÜRK AZINLIKLAR ........................................................... 279Bulgaristan Türkleri....................................................................................... 281Bat› Trakya Türkleri ...................................................................................... 283Makedonya Türkleri ...................................................................................... 285Kosova Türkleri ............................................................................................. 286Romanya Türkleri.......................................................................................... 287Özet................................................................................................................ 289Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 290Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 291S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 291Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 292

‹ ç indek i ler vii

8. ÜN‹TE

ÖnsözBölgenin bir parças› olarak Türkiye için Balkanlar’›n önemi yads›namaz. Bu

bölge co¤rafi, etnik, kültürel, ekonomik oldu¤u kadar siyasal olarak da ça¤daflküresel sistemin en önemli bölgesel parçalar›ndan birini oluflturmaktad›r. Alt-sis-tem olarak Balkanlar bölgesinde siyaseti anlamak ise çok yönlü bir bak›fl aç›s›naihtiyaç duymaktad›r. Tarihsel deneyim Balkanlar’da siyaset ile kimlikler aras›ndayak›n bir iliflki oldu¤unu göstermektedir. Ancak bölgedeki hem iç hem de d›fl si-yaset, kimliklerin de inflas›nda etkin olan tarih, co¤rafya, kültür, toplumsal veekonomik yap› gibi unsurlar taraf›ndan da etkilenmektedir. Genellemek gerekirseBalkanlar’da maddi-manevi, dâhili-harici aktör ve faktörlerin, hem yerel ve ulusal,hem de bölgesel ve küresel siyasetin belirlenmesinde önemli olduklar›n›n alt›n›çizmek gerekir. Ayr›ca hem ulusal, hem de bölgesel ve küresel düzeyde yer alanliderler, seçkinler, siyasal partiler, ç›kar gruplar› gibi aktörler, yap›lar ve örgütlerile seçimler, seçmen davran›fllar›, siyasal kat›l›m, siyasal toplumsallaflma gibi olguve süreçler de siyaseti belirleyen oldukça etkili unsurlard›r. Dolay›s›yla bu kitap-ta Balkanlar’da siyaset konusu ço¤ulcu bir yaklafl›mla ele al›nm›fl, mümkün oldu-¤unca siyaseti etkileyen önemli faktör ve aktörler üniteler boyunca esasl› bir fle-kilde analiz edilmifltir. Osmanl› Devleti aç›s›ndan büyük br felaketle sonuçlananBalkan Savafllar›’n›n 100. y›l›nda bu çal›flman›n yap›lmas› ve yay›nlanmas› da ki-tab›n önemini bir kez daha art›rmaktad›r.

Balkanlar’da Siyaset, Anadolu Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi’nde lisans düzeyin-de e¤itim veren Uluslararas› ‹liflkiler program›nda bir ders kitab› olarak okutul-maktad›r. Bu dersin birincil materyali olarak bu kitap da temel olarak bu bölümünö¤rencilerini hedeflemektedir. Üniteler de Yüksekö¤retim Kurulu taraf›ndan belir-lenen Türkiye Yüksekö¤retim Yeterlilikler Çerçevesi ile Temel Alan Yeterlilikle-ri’nde ifade edilen 6. Düzey yani Lisans e¤itimi düzeyinde ö¤rencilere kazand›r›l-mak istenen bilgi, beceri ve yetkinlikler esas al›narak haz›rlanm›flt›r.

Balkanlar’da Siyaset kitab›, Türkiye’de konu ile ilgili çal›flma yapan bilim adam-lar›n›n önemli bir bölümünü kapsamas› aç›s›ndan ciddi bir birikimi yans›tmakta-d›r. Yazarlar›n seçiminde nas›l bir yöntem izlendi¤i konusunda merakl› okurlar›nsadece yazarlar listesine bakmas› yeterli olacakt›r. Uzmanl›k ve yetkinlik en temelilkedir. Üniteler, farkl› üniversite, kurum ve kurulufllarda görev yapan toplamda32 akademisyen taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Öncelikle tüm yazarlar›m›za müteflekkiroldu¤umu ifade etmeliyim. Okurlarla birlikte tüm yazarlar›m›za ayr›ca bir de,uzun metinlerin k›salt›lmas›, dipnot kullan›lmamas› veya metin içinde referansgösterilmemesi ve kaynaklar konusunda, özür beyan etmeliyim. Yaz›lar›n k›salt›l-mas› ve kaynaklar konusunda hem kitab›n boyutlar›n› daha fazla aflmamak hemde belli bir ortak format ortaya koyulmas› nedeniyle bir tak›m editoryal tasarruf-larda bulunma zarureti has›l olmufltur. Özellikle kaynaklar konusunda, kitaptakitüm kaynaklar›n seçilmifl kaynakça oldu¤unun bilinmesi gerekir. ‹kincisi her birünitenin sonunda bir önceki ünitede yer alan kaynaklar› tekrar etmeme çabas›n›nbir sonucu, baz› ünite sonlar›ndaki kaynaklarda baz› kaynaklar yer almam›fl ola-bilir. Okurlar›m›z ve yazarlar›m›zdan tüm ünite sonlar›ndaki kaynaklar› tek birkaynakça olarak dikkate almalar›n› rica ediyorum.

Bu kitap editoryal bir bütünlük tafl›sa da nihayetinde ortak bir çaban›n ürünü-dür. Tekrarlardan kaç›nmak için çok defa baz› k›s›mlar›n ç›kar›lmas› veya özetlen-mesi gerekirken, pek çok defa da orijinal metinlerin harmanlanmas›, bir yazar›nhaz›rlad›¤› metnin birden çok ünitede bazen sat›r, cümle ve bazen de paragrafolarak kullan›lmas› gere¤i has›l olmufltur. Ancak son tahlilde, her bir ünite veyaünite alt bafll›¤›n›n elbette bir yazar›n›n oldu¤unu da burada not etmemiz gerek-mektedir. Bu anlamda, kitap de¤erlendirilirken veya referans olarak kullan›m›nda;

Önsözviii

sadece sorumluluk de¤il yazarlar›n kendi bölümlerini sahiplenmesi aç›s›ndan daflu listenin dikkate al›nmas› önemlidir: fiaban Çal›fl-Murat Önsoy, “Ünite 1, Kav-ramsal Çerçeve: ‹simlendirme ve Bölgesel Kimli¤in ‹nflas›”; Ramazan Özey, “Üni-te 2, Balkan Co¤rafyas›n›n Temel Özellikleri”; Giray Saynur Bozkurt, “Ünite 2,Balkanlar’da Sosyal, Kültürel ve Etnik Yap›”; Murat Hatipo¤lu, “Ünite 2, Yunanis-tan”; Bestami S. Bilgiç, “Ünite 2, Bulgaristan”; Tuba Ünlü Bilgiç, “Ünite 2, Roman-ya”; Nuray Bozbora, “Ünite 2, Arnavutluk”; ‹rfan Kaya Ülger, “Ünite 2, Yeni Dev-letler”; Ayfle Kayap›nar, “Ünite 3, Osmanl› Öncesi Balkanlar’› Anlamak”; Selim As-lantafl, “Ünite 3, Osmanl› Döneminde Balkanlar”; Mehmet Hac›saliho¤lu, “Ünite 3,Ulus-Devletlerin Kurulma Sürecini Etkileyen Faktörler, Ulus-devletlerin Kuruluflu”;Burak Tangör, “Ünite 3, Birinci ve ‹kinci Dünya Savafllar›nda Balkanlar”, Emel G.Oktay, “Ünite 3, So¤uk Savafl Döneminde Balkanlar”; Erdem Özlük-Fazl› Do¤an,“Ünite 4, Balkanlar’da Siyasetin Temel Özellikleri, Yunanistan’da Siyaset, Bulgaris-tan’da Demokrasi Sanc›s›, Romanya Seçimler ve Partiler, Arnavutluk’ta Kriz, ‹deo-loji ve Seçimler, Yeni Devletlerde Siyasetin ‹nflas›”; Nazif Mandac›, “Ünite 4, Bal-kanlar’da Popülist Radikal Sa¤ Partiler”; Erhan Türbedar, “Ünite 5, “Balkanlar’›nEkonomisi, Ticari ve Finansal Yap›s›”, Murat Hatipo¤lu, “Ünite 6, Yunanistan: Av-rupal›laflma Süreci ve D›fl Politika”; Didem Ekinci, “Ünite 6, Bulgaristan: Ulusal Ç›-karlar ve D›fl Politik Hedefler”; Nesrin Kenar, “Ünite 6, Romanya D›fl Politikas›”;Dilaver Ar›kan Açar, “Ünite 6, Arnavutluk D›fl Politikas›”; Hüseyin Emiro¤lu, ”Üni-te 6, Yeni Devletlerin D›fl Politikalar›”; Birgül Demirtafl, “Ünite 7, Balkanlar’da Gü-venlik Meseleleri”; P›nar Yürür, “Ünite 7, Uluslararas› Temsilcilikler ve Devletlefl-me Süreçleri”, Burak Tangör, “Ünite 7, Avrupa Birli¤i ve Balkanlar”; ‹lhan Uzgel,“Ünite 7, ABD ve Balkanlar”; Habibe Özdal, “Ünite 7, Rusya Federasyonu ve Bal-kanlar”; Muzaffer Kutlay, “Ünite 7, Çin ve Balkanlar”; fiule Kut-N. Asl› fiirin Öner,“Ünite 7, Balkanlar’da Bölgesel ‹flbirli¤i”; Mustafa ‹sen, “Ünite 8, Balkanlar’da TürkKültürü Etkisi”, Birgül Demirtafl, “Ünite 8, Türk D›fl Politikas›nda Balkanlar, 1923-1999”; Tuncay Babal›, “Ünite 8, 2000’li Y›llarda D›fl Politikada Balkanlar’›n Yeri”;Erhan Türbedar, “Ünite 8, Balkanlar’da Türk Az›nl›klar”.

Elbette bu kadar farkl› yazardan oluflan bu kitab›n da hem dil, hem üslup ve hemde yaklafl›m olarak bir bütünlük içinde ortaya konulmas› yo¤un bir editoryal çabay›gerekli k›lm›flt›r. Bu yönden bak›ld›¤›nda bu kitab›n tamamlanmas› gerçekten nere-deyse bir imkâns›z›n baflar›lmas› anlam›na gelmektedir. Bu süreçte bu kitab›n ikincietitörü olan Doç.Dr. Birgül Demirtafl’›n oynad›¤› rol mutlaka kaydedilmelidir.

Ortaya konulan her eser teflekkür edilmesi gereken pek çok gizli kahraman›nkatk›s› ile ancak ortaya ç›kmaktad›r. Bu aç›dan Rektör Prof.Dr. Davut Ayd›n bafl-ta olmak üzere Anadolu Üniversitesi’nin dizgiden iletiflime kadar görev alan tümmensuplar›na teflekkür ediyorum. Ancak beni sürekli takip edip gerekirse telefon-la aray›p bu kitab›n zaman›nda yay›nlanmas› için sab›rla konuyu yak›ndan takipeden özellikle Aç›kö¤retim Fakültesi’nden Yrd.Doç.Dr. Elif Toprak’› teflekkür edil-mesi gerekenler aras›nda isim olarak da anmak istiyorum.

Bu kitab› haz›rlarken konunun ehemmiyeti nedeniyle böyle bir çal›flma bananasip oldu¤u için ola¤anüstü mutlu oldu¤umu da belirtmem gerekiyor. Ancak hereserin mutlaka do¤um sanc›lar› da olur. Bu kitab›n da do¤um sanc›lar›n›n yaratt›-¤› yo¤un stresi benimle birlikte yaflamak zorunda olan eflim Habibe ile çocukla-r›m Ayfle Sena, Ömer Faruk, Ahmet Cahit ve Bilal Can’a yaratt›klar› tarifsiz aile or-tam› için müteflekkir ve minnettar›m.

Her bir yazar kaleme ald›¤› bölümün bilimsel sorumlulu¤unu tafl›makla birlik-te kitaba iliflkin tüm hatalar elbette tamamen bana aittir.

EditörProf.Dr. fiaban H. ÇALIfi

Önsöz ix

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Rumeli, Balkanlar ve Güneydo¤u Avrupa gibi bölgeye iliflkin isimlendirme-lerin hangi tarihsel süreçler sonucunda ortaya ç›kt›¤›n› aç›klayabilecek,Balkan kimli¤i ve bu kimlikte meydana gelen de¤ifliklikleri analiz edebilecek,Bat› dünyas›n›n Balkanlar’la ilgili alg›lamalar›n› aç›klayabilecek,Bölgesel kimli¤in yeniden ele al›nmas›n›n arka plan›nda yer alan tart›flmala-r› de¤erlendirebilecekbilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

‹çindekiler

• Kimlik/Kimliklendirme• Rumeli• Balkanlar• Balkanlaflma/Balkanizasyon• Oryantalizm• Güneydo¤u Avrupa

• Bat› Balkanlar• Bölgesel Kimlik• D›fl Aktörler• Siyasetin Dinamikleri• Tarihin Normalleflmesi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

NNN


• BÖLGESEL K‹ML‹K: TANIMLAMAVE AYRIfiTIRMA SÜREÇLER‹

• RUMEL‹’DEN BALKANLAR’AK‹ML‹KLER VE BALKAN‹ZASYON

• DO⁄U AVRUPA, YUGOSLAVYAve GÜNEY DO⁄U AVRUPA

• BÖLGESEL K‹ML‹⁄‹N DÂH‹L‹D‹NAM‹KLER‹

• BALKAN K‹ML‹⁄‹N‹ YEN‹DENDÜfiÜNMEK

• BALKANLAR’DA K‹ML‹K VES‹YASET

1BALKANLAR’DA S‹YASET

Kavramsal Çerçeve:‹simlendirme veBölgesel Kimli¤in‹nflas›

BÖLGESEL K‹ML‹K: TANIMLAMA VE AYRIfiTIRMA SÜREÇLER‹ Kifliler, gruplar ve toplumlar›n kendilerini tan›mlamaya yönelik oluflturduklar› kur-guya kimlik denir. Ancak kimlik çok yönlü ve çok boyutlu bir olgudur. Tahayyül,tasavvur ya da tespite dayal› kendini tan›mlama unsurlar› yan›nda; kifli ya da birim-lerin baflkalar›n›, baflkalar›n›n da kimli¤e konu kifli ya da birimleri nas›l “alg›lad›k-lar›” önemlidir ve kimli¤in birer parças› olarak tan›mlarda dikkate almak gerekir.Ayr›ca kimlikler dura¤an bir olgu de¤il, kesintisiz bir varolufl sürecine tabidirler.Baflka bir deyiflle kimli¤in meydana gelmesi tarihsel, kültürel, toplumsal ve me-kânsal etkileflimlere aç›k bir infla sürecinin sonucudur. Müflahhas ve mücerret,maddi ve manevi yönlere sahiptir. Her ne kadar Uluslararas› ‹liflkiler disiplinineegemen pozitivist ve materyalist teoriler taraf›ndan göz ard› edilse de son dönem-de gittikçe artan kimlik çal›flmalar› bu disiplin aç›s›ndan oldukça önemli bir misyo-na sahiptir. Küreselleflmenin dinamikleri sonucunda toplumlar aras› etkileflimlerartm›fl ve toplumsal oluflumlar önem kazanm›flt›r. Bu durum Uluslararas› ‹liflkilerçal›flmalar›n› da derinden etkilemifl; uluslararas› iliflkilerin toplumsal yönlerini ana-liz etmek için kimliklerin ve onlar› flekillendiren yap›lar›n analizi de önem kazan-m›flt›r. Bu durum analizlerde maddi ve müflahhas ögelerin yan› s›ra bizatihi top-lumsal›n içerdi¤i manevi ve mücerret ögelere de önem veren inflac› yaklafl›mlar›nön plana ç›kmas›na imkân sa¤lam›flt›r.

Bölgesel kimliklerin nas›l olufltu¤u ve nas›l bir evrim geçirdi¤ine iliflkin tart›fl-malar da inflac› kuram›n ilgilendi¤i bafll›ca konulardand›r. Topluluklar aras› etkile-flimin zaman içinde üretti¤i belli bir mekâna iliflkin ortak bilgi, anlam ve de¤er yar-g›lar›n›n sonucunda bölgeler ortaya ç›kmakta ve ayn› mekân›n ortak insani unsur-lar› ile birlikte de bölgesel kimlikler oluflmaktad›r. ‹nflac› kurama göre bölgeler, ak-törler aras› iliflkiler ile yap›lar›n karfl›l›kl› etkileflimi neticesinde ortaya ç›km›fl yap›-lard›r. Bu yap›lar›n ortaya ç›k›fl› aktörlerin tasarlad›¤› belirli ve bilinçli bir siyasiprogram dâhilinde de olabilir. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda ise bölgesel kimliklerin kim-ler taraf›ndan, kimler için ve kimlere karfl› oluflturuldu¤u sorular› önem kazanmak-tad›r.

Balkanlar ortak özellikler arz eden belli bir co¤rafi alanda tan›mlanan, kültürelçeflitlili¤i olan, çeflitli dinleri ve dilleri bünyesinde bar›nd›ran çok yönlü bir kimli-¤e sahiptir. Balkan co¤rafyas›nda yaflayan topluluklar›n ekonomik, siyasal, kültü-rel ve toplumsal yap›lar› yüzy›llar içinde büyük de¤iflikliklerden geçerek bugünle-

Kavramsal Çerçeve:‹simlendirme ve Bölgesel

Kimli¤in ‹nflas›

Bölgesel olanlar da dahilkimlik konusu çok yönlü veçok boyutlu bir olgudur.Tahayyül, tasavvur ya datespite dayal› kendinitan›mlama unsurlar›yan›nda; kifli, grup, toplumya da her tür biriminbaflkalar›n›, baflkalar›n›n dakimli¤e konu kifli ya dabirimleri nas›l“alg›lad›klar›” önemlidir vebu durumu kimli¤in birerparças› olarak tan›mlardadikkate almak gerekir.

re gelmifltir. Etnik gruplar aç›s›ndan büyük çeflitlilik göstermekte olan bölge S›rp-lar, H›rvatlar, Boflnaklar, Makedonlar, Romenler, Arnavutlar, Yunanlar ve Türklergibi birçok etnik grubun kültürel özelliklerinin ya do¤du¤u ya da geliflti¤i ama bir-birlerini derinden etkiledi¤i çok aç›k olan bir bölgedir. Balkanlar’› oluflturan bu et-nik gruplar›n al›flkanl›k ve geleneklerinin; yeme içme, giyim-kuflam, müzik, mima-ri, din ve dil gibi kendilerine has görünen özelliklerinin tümü zamanla Balkan kim-li¤inin bir parças› hâline gelmifltir.

Balkan kimli¤i yüzy›llard›r ayn› co¤rafyada bir arada yaflaman›n bir sonucu ola-rak meydana gelmekle birlikte, bölgesel kimli¤in oluflumunda d›fl faktörler ve mü-dahaleler de etkili olmufltur. Bunlar›n sonucunda bölgesel kimlik ve beraberindeonu ifade etmek için kullan›lan isim bile (Rumeli, Balkanlar, Osmanl› Avrupa’s›,Do¤u veya Güneydo¤u Avrupa gibi) birçok defa de¤iflime u¤ram›flt›r. Bölgesel de-¤iflim kolay bir süreç de de¤ildir. Her de¤iflim eskiyle bir hesaplaflmay› ve hattaonu silme çabalar›n› da beraberinde getirmifl fakat eskinin direnci ço¤u kez yeni-nin eskinin temelleri üzerine inflas› ile sonuçlanm›flt›r.

Balkan kimli¤i ayn› co¤rafyada yüzlerce y›ld›r bir arada yaflayanlar›n etkileflimleri sonucuortaya ç›kmakla birlikte, bölgesel kimli¤in oluflumunda d›fl faktörler ve müdahaleler deetkili olmufltur. Bunlar›n sonucunda bölgesel kimlik ve beraberinde onu ifade etmek içinkullan›lan isimler bile birçok defa de¤iflime u¤ram›flt›r.

Bu d›fl faktörlerin ve müdahalelerin sebeplerini anlayabilmek ve bölgesel kim-li¤i oluflturan ögeleri kavramak ancak bölgesel ve uluslararas› düzeydeki tarihselve siyasal süreçlerin iyi analiz edilmesi ile mümkündür. Balkanlar’da esas olarakbirden çok kültür ve etnisitenin a¤›r bast›¤› ço¤ulcu bir yap› mevcut iken özelikleimparatorluklar sonras› ortaya ç›kan ve bölgede yüzy›llard›r devam eden etnik vedinî çat›flmalar nedeniyle dramatik sonuçlar› olan fliddet sarmal› yüksek olaylar vebunu takip eden zorunlu göçler meydana gelmifltir. Bu tarihsel sürecin sonucu ola-rak Balkan kültürüne egemen ço¤ulcu yap› yerini bugün gittikçe tek kültürlü etnikyap›lara b›rakmaktad›r. Balkanlar’› oluflturan devletlerin kendi içlerinde hâlâ farkl›halklardan oluflan gruplar ve bu gruplar aras›nda hâlâ önemli kültürel farkl›l›klarvard›r. Ne yaz›k ki bu farkl›l›klar, özellikle ulusçuluk sonras› infla edilen devletlerioluflturan ço¤unluklar taraf›ndan inkâr edilmektedir. Bölgedeki her bir devlet di-¤er devletlerden farkl› olarak türdefl bir kültüre sahip oldu¤unu iddia etmekte vebunu bir devlet politikas› hâline getirmektedirler. Türdefllik gerçekte keflfedilmiflbir hakikat olmaktan ziyade bir tahayyülden, ço¤u kez de tahakkümle infla edilme-ye çal›fl›lan toplumsala ait bir iddiadan ibarettir. Bu türdeflli¤in inflas›nda, aynenulusçulu¤un do¤uflunda ve yay›l›fl›nda karfl›lafl›lan süreç yaflanmakta, kitle haber-leflme araçlar› bu süreçte de kullan›lmaktad›r. Tahakkümle birleflen kitleselli¤in,modern dünyan›n ülkeselli¤ini yede¤ine al›p, s›n›rlar› toplumsal bir hapishaneninduvarlar›na çevirmesiyle birlikte s›k›flan az›nl›klarla ifadesini bulan kültürel farkl›-l›klar kaybolmakta ve ço¤unluklar›n kendi yaflam tarzlar›n› tek meflru de¤er olaraktedavüle sokmalar›na imkân sa¤lanmaktad›r. Neticede çok kültürlülük yok olmak-ta, daha da önemlisi bölgeye yüzy›llarca egemen olmufl bir arada yaflama kültürüortadan kalkmakta ve yüzy›llard›r devam eden karfl›l›kl› etkileflimlerin ürünü birBalkan kimli¤i bölgeyi birlefltiren ortak bir payda olmaktan ç›kmaktad›r. Balkan-lar’da gözle görünür bir biçimde çat›flma temelli bir de¤iflim üzerinden yürüyen buakültürasyon süreci ayn› zamanda küreselleflme sürecinden de “olumsuz” bir flekil-de ama derinden etkilenmektedir. Küreselleflmenin dinamikleri, bir yandan mikro-

4 Balkanlar ’da Siyaset

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

yerel kimliklerin ve ulusal kimliklerin daha görünür olmas›na imkân sa¤larken öteyandan da küresel kültürün tek tiplefltirme sürecini harekete geçirmektedir. Küre-selleflme aç›s›ndan elbette tamamlanm›fl bir proje yoktur; Balkanlar özelinde isehâlâ birbiriyle çat›fl›r görünen bu süreçlerin paralel yafland›¤› ve kimliklerin hâlâyeniden harmanland›¤› bir süreç yaflanmaktad›r.

Tarihsel olarak bakt›¤›m›zda 19. yüzy›l›n bafl›ndan günümüze kadar geçen ikiyüzy›l› aflk›n sürede bölgesel kimlik ya da kimliklerin uluslararas› aktörlerin bölge-ye yönelik siyasetlerine paralel bir geliflme gösterdi¤i söylenebilir. O güne kadarbölgesel kimli¤in oluflumunda en büyük pay›n Türklere ait oldu¤u da bir gerçek-tir. Önceki dönemler bir kenara, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun 14. yüzy›ldan itiba-ren bölgeye egemen olmaya bafllamas›yla, bölgenin Türkleflme ve ‹slamlaflma sü-reci de belirginlik kazan›r. 19. yüzy›ldan itibaren ise güç kayb›na paralel bir flekil-de Türk kültürünün bölgesel kimlik üzerindeki etkisi de yavafl yavafl azalm›fl; böl-geyi nüfuz alt›na alan yeni güç sahiplerinin renklerine göre bölge çok farkl› kültürögelerinin etkisi alt›na girmifltir. Ancak, bugünden bir de¤erlendirme yap›l›rsa 19.yüzy›l sonras› yeniden yap›lanan Balkan bölgesel kimli¤inde Türk ve Osmanl› et-kisinin azalmakla beraber, varl›¤›n› hâlen yo¤un bir flekilde hissettirdi¤i rahatl›klasöylenebilir.

Çok de¤il, bundan iki yüzy›l öncesine kadar Balkan ismi bölge aç›s›ndan sade-ce bir kelimeden ibarettir. Ne siyasal ne de bölgesel bir kimli¤e iflaret etmemektey-di. Konuya afla¤›daki bölümde yeniden dönülecektir ancak bu noktada flunun notedilmesinde de fayda vard›r. Bir kavram olarak Balkanlar 19. yüzy›l›n bafl›ndameydana gelen bir dizi geliflmeye paralel olarak tedavüle sokulmufl; günümüz dâ-hil 20. yüzy›lda bölgeyi tan›mlamakta yayg›n olarak kullan›l›r hâle gelmifltir. 19yüzy›lda, Ayd›nlanma’n›n etkisiyle geliflen paradigmalar›n bir yans›mas› ve büyükölçüde de emperyalist düflüncelerin de etkisiyle Bat›l›lar›n dikkatini çekmeye bafl-lam›fl, bu dönemde bölge çok say›da Bat›l› gezginin de ak›n›na u¤ram›flt›r. Bu gez-ginler -izlenimlerini kaleme ald›klar› ve Bat› ve Orta Avrupa’da büyük bir okuyu-cu kitlesine ulaflan- eserlerinde, bölgeyi Osmanl›n›n kulland›¤› bölgesel isimlerlede¤il fakat yine Osmanl›n›n bölgenin bir bölümünden geçen bir da¤ silsilesine ver-dikleri isimle, yani Balkanlar olarak tan›m›fl ve tan›tm›fllard›r. Balkan ismi yaz›l›kaynaklarda, bölgesel bir isim olarak ilk defa 1808’de Alman co¤rafyac› JohannAugust Zeune’un “Balkan Yar›madas›” fleklindeki tan›mlamas›yla karfl›m›za ç›k-maktad›r. 1831’de G. Thomas Keppel’in “Balkanlar’a Bir Seyahat” adl› eseriyle birkitap ismi olarak literatüre girmifltir. 19. yüzy›l ortalar›yla beraber Balkan ve Bal-kanlar kavram› yayg›n olarak kullan›lmaya bafllam›flt›r.

Ayn› dönemde milliyetçilik ak›mlar›n›n topraklar›na nüfuz etti¤i Osmanl› ‹mpa-ratorlu¤u ise her geçen gün zay›flamakta ve giderek bölgede hâkimiyetini yitir-mektedir. Bölge tarihi incelendi¤inde bölgeye hakim güçlerin siyasi otorite kurmaçabalar›n›n bir uzant›s› olarak bölge kimli¤inde de de¤ifliklikler gerçekleflti¤i göz-lemlenmektedir. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun parçaland›¤› Balkan Savafllar› ve Bi-rinci Dünya Savafl› dönemlerinde bölgede otorite bofllu¤u üst seviyelere ulaflm›fl-t›r. 19. yüzy›lda oldu¤u gibi bu dönemde de bölge kimli¤ine d›fl müdahaleler ol-mufltur. ‹mparatorlu¤un 20. yüzy›lda tamamen terk etti¤i bu topraklarda kurulanS›rp, H›rvat ve Sloven Krall›¤› döneminde otorite tam olarak sa¤lanamam›fl ve si-yasi istikrars›zl›klar olanca h›z›yla devam etmifltir. ‹kinci Dünya Savafl›’n›n ard›ndanbölge sosyalist bir kimli¤e bürünmüfl ve Yugoslavya Federal Cumhuriyeti, bölge-nin büyük bir bölümünde mutlak hâkimiyet kurmay› baflarm›flt›r. Bu dönemdebölgeyi tan›mlamakta, Balkan isminden ziyade ideolojik bir anlam› olan ‘Do¤u Av-

51. Ünite - Kavramsal Çerçeve: ‹s imlendirme ve Bölgesel K iml i¤ in ‹nflas›

14. yüzy›ldan 19. yüzy›l›nsonuna kadar Balkankimli¤inin en baflatunsurlar›ndan veaktörlerinden biriOsmanl›lard›r.

rupa’ kavram› tercih edilmifl ve bu kavram daha çok sosyalist ideolojinin bölgeselizlerinin de tafl›y›c›s› olmufltur.

Sosyalizmin izlerinin silinmeye çal›fl›ld›¤› 1990’l› y›llara ‘Bat› Balkanlar’ kimli¤iile merhaba diyen bölgede bir kez daha otorite bofllu¤u hakim olmufl; önce Slo-venya, H›rvatistan sonra Bosna-Hersek arkas›ndan da Kosova’daki savafl, bölgeyive tüm kimlikleri derinden sarsm›flt›r. 2000’li y›llarla beraber Avrupa Birli¤i bölge-deki otorite bofllu¤unu doldurmaya çal›flm›flt›r. Bu yüzy›l›n ilk on y›l› bölge devlet-lerinin Avrupa ile entegrasyonu süreci ile geride b›rak›lm›flt›r. Küçük çapl› etnik ça-t›flmalar devam etmekle beraber göreli bir bar›fl ortam›n›n bölgeye hakim oldu¤ugözlenmektedir. Avrupa Birli¤i entegrasyon politikalar›yla bölgeye nüfuz etmeyeçal›flmakta, bu ba¤lamda da bölgesel kimlikte gözle görülür de¤ifliklikler meydanageldi¤i gözlemlenmektedir. Uluslararas› toplumun yap-boz tahtas› hâline gelen buco¤rafyan›n kimli¤i, günümüz uluslararas› düzenine ve bu düzenin ihtiyaçlar›nagöre yeniden flekillendirilmekte ve AB’nin öngördü¤ü flekilde bölgenin ismi de‘Güneydo¤u Avrupa’ olarak de¤ifltirilmeye çal›fl›lmaktad›r.

RUMEL‹’DEN BALKANLAR’A K‹ML‹KLER VE BALKAN‹ZASYON Osmanl›lar›n bölgeyi tan›mlamak için “Rumeli” kavram›n› kulland›klar› bilinmek-tedir. Ancak kavram›n kökü olan Rum kelimesini, ‹ranl›lar ve Anadolu’ya gelenTürkler özellikle 11. yüzy›lda yayg›n bir flekilde kullanm›flt›r. Rum, Roma’ya iflaretetmektedir. Rumeli (Rumelia, Roumelia) ise Rumlar›n yani Romal›lar›n ülkesi, Ro-ma ‹mparatorlu¤u’nun ya da o zamanlar Bizans ‹mparatorlu¤u’nun sahip oldu¤u‹ran’a en yak›n topraklar› anlatmaktad›r. Yine o zamanlarda Anadolu topraklar›naDiyar-› Rum, Anadolu Selçuklular›na da Rum Selçuklular› denmifltir. Pek çok ilerigelen zatta oldu¤u gibi Mevlana Celaleddin için Rumî s›fat›n›n kullan›lmas› da ay-n› anlay›fl›n bir ürünüdür. Hatta Osmanl›lar›n klasik dönemlerinde mekânsal anla-m›na ilave olarak toplumsal bir içerikle karfl›m›za ç›kan Rumelili kavram›; genelanlamda Osmanl› Türklerini di¤er Asyal› Türklerden ay›rmak için ve özel anlamdada ‹mparatorlu¤un flehirli, e¤itimli ve kültürlü bir s›n›f›n› anlatmak için kullan›lm›fl-t›r. Ancak Osmanl›lar›n Balkanlar’a geçmesi ile kavram yeniden daha çok belli birmekân› isimlendirmifl, imparatorluk ile birlikte eyalet yap›s› belirginleflen Osmanl›Devleti’nde Anadolu’nun ötesindeki Avrupa topraklar›na Rumeli Eyaleti denir ol-mufltur. Anadolu ve Rumeli Beylerbeyleri ve Kazaskerleri gibi paye ve rütbeler budönemin ürünüdür. K›saca, Rumeli, klasik dönemde Osmanl›n›n Avrupa’daki top-raklar›na verilen özel bir isim hâline gelir. 17. yüzy›ldan bafllayarak kurulan yenieyaletler ve 18. yüzy›l›n arifesinde bafllayan toprak kay›plar› sonucunda Rumelieyaletinin sahas› giderek daralm›fl ve 1864’ten sonra yürürlü¤e giren Vilâyât-› Umu-miye Nizamnâmesi ile birlikte Rumeli Eyaleti de ortadan kald›r›lm›flt›r. Balkan Sa-vafllar› neticesinde Osmanl›, Bat› Trakya d›fl›nda bölgenin tamam›n› kaybetmifltir.Ancak bugün bile kullan›lan Rumeli, Urumeli veya Urumcuk kelimeleri bir Os-manl› miras›d›r: Modern Türkiye’nin Avrupa yakas›, yani ‹stanbul’un Avrupa yaka-s› ile birlikte tüm Trakya’y›; konuflma dilinde de zaman zaman Osmanl› Balkanla-r›’n›n tamam›n› anlatmaya devam etmektedir.


Balkanlar kelimesine gelince, daha önce de k›smen de¤inildi¤i üzere, bu keli-menin kökeni Türkçedir. Balkan kelimesi, “sarp ve ormanl›k s›rada¤; s›k ormanlakapl› da¤; y›¤›n, küme; sazl›k, batakl›k” gibi anlamlara gelmektedir. Osmanl›da dayayg›n bir kullan›ma sahip oldu¤u bilinir. Osmanl›lar bu bölge özelinde kelimeyifiemseddin Sami’nin anlat›m›yla “Rumeli k›tas›n› garbdan flarka flakk eden silsile-icibal”e, yani yar›maday› ikiye bölen da¤ silsilelerine atfen kullanm›fllard›r. ZamanlaTürkçe konuflan topluluklar taraf›ndan da kullan›lan bu isim, özellikle 19. yüzy›ldansonra, biraz oryantalizmin yede¤ine konulup, pejoratif bir anlama bürünerek “par-çalanm›fl, bölünmüfl ve etnik çat›flmalar›n yo¤un oldu¤u” bir bölgeyi ve hatta di¤erbölgeleri de anlatmak için kullan›lan bir kavram hâline gelmifltir. Tarihsel sürecebak›ld›¤›nda gerek Balkan ismine gerekse bu ismin ça¤r›flt›rd›¤› bölgesel kimli¤eolumsuz anlamlar›n yüklenmesinde; bölgede meydana gelen çok vahim olaylar ka-dar Bat›’n›n ‘öteki’lefltirme siyasetinin de çok büyük bir pay› olsa gerektir.

K›saca “Balkanizasyon” (Balkanlaflma) süreci, çok boyutlu bir süreçtir asl›nda.Bir yandan bölge tamamen parçalan›rken öte yandan siyasallaflt›r›l›r. Bat›l›lar tara-f›ndan yine ayn› süreçte, bölgesel kimlikle özdeflleflmifl ‘Balkan’ ismine sistematikbir biçimde de¤iflik ve genellikle de olumsuzluk ça¤r›flt›ran anlamlar yüklenir.Bunlar aras›nda ‘köprü’, ‘kavflak’ gibi bölgenin büyük güçler aras›nda kalmas›, ge-çifl yollar› üzerinde olmas›n› anlatan metaforlar›n yan› s›ra ‘kaynayan kazan’, ‘ba-rut f›ç›s›’ gibi bölgedeki fliddetli çat›flmalara at›fta bulunan kullan›mlar tedavüle so-kulur. Baflka co¤rafyalardan ve bölge isimlerinden daha çok Balkanlar ismi ile “ça-t›flma” bilhassa yana yana zikredilir. Balkan kelimesinden türemifl olan “Balkanlafl-


Harita 1.1

1801 Tarihli BirHaritaya GöreRumeli Bölgesi

Kaynak:http://tr.wikipedia.org/wiki/Rumeli

Balkan kelimesinin kökeniTürkçedir. “Sarp ve ormanl›ks›rada¤; s›k ormanla kapl›da¤; y›¤›n, küme; sazl›k,batakl›k” gibi anlamlaragelmektedir. Osmanl›da dayayg›n bir kullan›ma sahipoldu¤u bilinir. Zamanla önceTürkçe konuflan topluluklar,sonra da Bat›l› ülkeler veoradan da tüm dünyataraf›ndankullan›lagelmifltir.

Metafor: Bir kavram›nanlat›lmas›nda benzerözelliklerinden dolay› baflkakavramlar›n kullan›lmas›anlam›na gelmektedir.

Balkanlar’›n ‘barut f›ç›s›’metaforu ile an›lmas›nasebebiyet veren silahl›çat›flmalar›n bafl›nda 1878y›l›ndaki Makedonya olaylar›,1885 S›rp-Bulgar Savafl›,1903 ‹linden Ayaklanmas›,S›rp Kral› Obrenoviç’in1903’te ve Avusturya-Macaristan Veliaht› FranzFerdinand’›n 1914’teöldürülmeleri gelmektedir.

mak” kavram› ise ilk defa Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra kullan›lan ve bölgede19. yüzy›l›n bafl›ndan bu yana yaflanan fliddetli savafllar›, parçalanmalar›, ayaklan-malar›, katliamlar› ve kar›fl›kl›klar› tarif etmek için kullan›lm›flt›r. ‘Balkanlaflmak’ayn› bölgede yer alan birbirine düflman birçok küçük ulus, devlet ve halk›n olufl-turdu¤u karmafl›k siyasi yap›y› anlatmak için kullan›l›r hâle gelir. Kavram, özellik-le 20. yüzy›l›n sonu ve 21. yüzy›l›n bafl› ile birlikte, özellikle Yugoslavya’n›n y›k›l-ma sürecinde ortaya ç›kan trajik ve dramatik olaylar›n eflli¤inde -Orta Do¤u’nunBalkanlaflmas› veya Kafkaslar›n Balkanlaflmas› örneklerinde oldu¤u gibi- dünyan›nherhangi bir yerinde meydana gelen bölünme ve çat›flmalar› tan›mlamakta da kul-lan›lmaya bafllam›flt›r.

Balkanlaflma konusunu anlamam›za yard›mc› olarak en kapsaml› akademik ça-l›flmalardan birini yapan Maria Todorova, Balkanlar’› Tahayyül Etmek adl› eserin-de bölgesel kimli¤in oluflumuna iliflkin de zihin aç›c› bir bak›fl aç›s› sunmaktad›r.Todorova, Edward Said’in Oryantalizm adl› eserinden hareketle Bat› toplumununkendisini tan›mlamak için Do¤u toplumlar›na yönelik izledi¤i ‘ötekilefltirme’ siya-setinin bir benzerini Avrupa’n›n do¤usunda gerçeklefltirdi¤ini dile getirmifltir. Sa-id’in Oryantalizm’ine göre uygar-barbar karfl›tl›¤› dünya hegemonya ideolojisinikurmakta bir araç olarak kullan›lmaktad›r. Böylece olas› karfl› durufllar törpülen-mektedir. Avrupa bu karfl›tl›¤›, ele geçirmek istedi¤i co¤rafyalarda kullanmak su-retiyle kendisine hâkim olma, bir anlamda sömürgelefltirme için gerekli olan mefl-ruiyeti de sa¤lam›fl oluyordu. Bat› medeniyeti, Do¤u medeniyetinin karfl›tl›klar›üzerinden kendi medeniyetini tan›mlamakta idi. Baflka bir deyiflle Do¤u medeni-yeti Bat› taraf›ndan ‘öteki’lefltirilmekteydi.

Balkanlaflma ve Oryantalizm ba¤lant›s› konusunda daha kapsaml› bilgi edinmek için MariaTodorova’n›n kitab›na bak›n›z: Balkanlar’› Tahayyül Etmek, Çev: D. fiendil, ‹stanbul: ‹le-tiflim, 2006.

Bat›’da genel olarak kimlikler öteki üzerinden tan›mlanan bir süreçte infla edil-mifllerdir. Yunan’da vatandafl-yabanc›, Roma’da barbar-medeni sonras›nda da Hris-tiyan-Yahudi, Avrupal›lar-Türkler, demokrat-faflist, liberal-komünist gibi karfl›tl›klarüzerinden infla edilen Bat›l› kimlikler dâhildekiler ve hariçtekilerin var olandan zi-yade tahayyül edilmifl nitelikleriyle tan›mlanm›fllard›r. Bu elbette dinamik bir sü-reçtir; zaman zaman dâhildekilerin yeri hariçtekilerle yer de¤ifltirilebilir ya da herdairenin içinde alt dairelerin veya iç içe geçmifl alanlar›n etkileflimi söz konusu ola-bilir. Avrupal› ya da Bat›l› kimli¤in tan›mlamas›nda Yahudilerin pozisyonu bu ko-


Resim 1.1

Balkanlar’›n Do¤uve Bat› aras›nda‘köprü’ vazifesigördü¤ünühaf›zalara kaz›yaniki yap›: Mostar veDrina köprüleri.

Kaynak: http://www.geziyorumlari.com/index.php?option=com_content&task=view&id=1051&Itemid=170http://www.mehmetaslan.com/?p=50

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Oryantalizm: Yak›n ve UzakDo¤u toplum ve kültürleri,dilleri ve halklar›n›nincelendi¤i Bat› kökenli veBat› merkezli araflt›rmaalanlar›n›n tümüne verilenortak ad.

nuda oldukça ö¤retici bir örnektir. Avrupa’ya göre tan›mlanan Balkanlar’›n da ben-zeri bir “kimliklendirme” sürecine tabi tutuldu¤u iddia edilebilir. Todorova, Avru-pa’n›n ‘içindeki öteki’ olarak tarif etti¤i Balkanlar’›; barbar, irrasyonel gibi sözcük-lerle yani Bat›’n›n kendisini tan›mlamakta kulland›¤› medeni, rasyonel gibi sözcük-lerin tam tersi ile tarif etti¤ini belirtmekte ve Balkanlar’a yönelik Oryantalizm ben-zeri siyasete de ‘Balkanizm’ ad›n› vermektedir. Todorova, Balkan co¤rafyas›n› ta-n›mlamakta kullan›lagelmifl ‘kavflak’ ve ‘köprü’ gibi metaforlar›n bölgenin ‘yar› Av-rupal›’, ‘yar› Asyal›’, ‘yar› medeni’, ‘yar› oryantal’ olarak tan›mlanmas›na hizmet et-ti¤inin alt›n› çizmektedir.

Maria Todorova ‘Balkanizm’ kavram› ile neyi anlatmaktad›r?

Avrupa kavram›, bir kavram olarak ortaya ç›k›fl›ndan bu yana çok farkl› anlam-larda ifade edilmifltir. Avrupal› sürekli olarak kendini tan›maya, anlamaya, kendin-den hareketle de dünyay› anlamland›rmaya çal›flm›flt›r. Tarihsel olarak incelendi-¤inde, Avrupa’n›n farkl› idealler temelinde kendi kimli¤ini tan›mlamaya çal›flt›¤›görülmektedir. Avrupa’n›n Do¤u ve Bat› olarak ayr›lmas› da bilinçalt›nda oluflanbenzer bir sürecin politik-co¤rafyada tezahür etmifl bir flekli olarak de¤erlendirile-bilir. Bat›’n›n (Avrupa’n›n) Do¤u’dan ayr›lmas›n›n temelleri 18. yüzy›l Ayd›nlanma-s›na kadar dayanmaktad›r. Bat›’n›n kendini tan›mlama çabas›n›n bir sonucu olarako zamana kadar bask›n olan ‘kuzey-güney’ ekseninin yerini Do¤u-Bat› ekseninde-ki ayr›m alm›fl ve Ayd›nlanma fikrine ters düflen hâkimiyet, keyfi yönetim, despot-luk, iktisadi geri kalm›fll›k ve irrasyonalite gibi olumsuz ça¤r›fl›mlar Do¤u ile iliflki-lendirilmifltir. Do¤u ile Bat› aras›ndaki Balkan co¤rafyas› ise Bat›l› ayd›nlar taraf›n-dan “yar› Avrupal›”, “yar› Asyal›”, “az geliflmifl”, “bir çat›flma bölgesi” ve “Bat›’n›n bölve yönet politikalar›na sahne olan bir yer” olarak tasvir edilmifltir. Böylece, Do¤u’nunolumsuz bir silueti oluflturulmufl ve Bat› medeniyetinin ve Bat›l› anlamda medenili-¤in tan›m› yap›labilmifltir. Bu düflünceler; akademik çal›flmalar, edebi eserler, gaze-teler ve sonralar› kitle iletiflim araçlar›n›n geliflimi ile yayg›nlaflt›r›lm›flt›r.

Avrupa’dan bak›nca Do¤u ile Bat› aras›nda görünen Balkan co¤rafyas› Bat›l› ayd›nlar tara-f›ndan “yar› Avrupal›”, “yar› Asyal›”, “az geliflmifl”, “bir çat›flma bölgesi” ve “Bat›’n›n böl veyönet politikalar›na sahne olan bir yer” olarak tahayyül ve tasvir edilmifltir.

Bat› literatüründe Balkanlar’› tasvir eden ilk eserler macera romanlar› ve geziyaz›lar› olmufltur. Bu eserlerde Balkan halklar› vahfli, tehlikeli ve barbar olarak tas-vir edilmifltir. Balkanlar’›n ‘Avrupa’n›n ötekisi’ olarak tan›mlanmas›na hizmet edenbu eserlerin en önemlilerinden bir tanesi Brem Stoker’›n 1897’de yay›mlad›¤› ‘Dra-kula’ adl› Balkanlar’da yaflayan kan emici bir vampirin konu edildi¤i roman›d›r.Dünyaca ünlü polisiye roman yazar› Agatha Christie, 1925 y›l›nda yay›mlananTürkçeye Chimneys fiatosunun Esrar› olarak çevrilen eserinde son krallar› suikastile öldürüldükten sonra cumhuriyet ile yönetilen bir Balkan ülkesi olan ‘Herzoslo-vakya’dan bahsetmektedir. Benzer bir flekilde Belçikal› karikatürist George Remitaraf›ndan yaz›lan ve resimlendirilen ünlü çizgi roman serisi Tenten’in sekizinci ki-tab› olan ‘Ottokar’›n Asas›” Balkanlar’da hayali bir ülke olan ‘Sildavya’daki entrika-lar, savafllar ve darbeleri konu etmektedir. Sildavya ve Herzoslovakya gibi hayaliBalkan flehirleri ile Bat›l› okuyucunun beyninde olumsuz bir Balkan imgesi yara-t›lm›fl bulunmaktad›r.

Bu Balkan imgesi co¤rafyan›n içinden ç›km›fl olan baz› önemli edebiyatç› yazarve yönetmenler taraf›ndan da ifllenmifl ve Bat› hayalindeki Balkan imgesinin kusur-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



suz bir flekilde yans›tan bu kiflileri alk›fllam›flt›r. ‹lk olarak 1945’te yay›mlanan ve1961’de Nobel Edebiyat Ödülü’ne lay›k görülen ‹vo Andriç’in Drina Köprüsü adl›roman›, her ne kadar bir bafl yap›t olsa da yazar›n gerek Balkanlar’a ait köprü im-gesini çok etkili bir flekilde ifllemesi gerekse de¤iflik uluslar›n bir arada yaflayama-yacaklar›na iflaret etmesi aç›s›ndan Bat›’n›n hayalindeki Balkan imgesini yans›tanBalkanlar’›n kendi içinden ç›km›fl en önemli eserlerden biridir. Keza eser 1990’l›y›llarda bölgenin çok uluslu, çok dinli ve çok kültürlü yap›s›n›n zarar görmesiyleyeniden popülerlik kazanm›fl ve bölgedeki Müslüman, H›rvat ve S›rplar›n bir ara-da yaflayamayacaklar›n›n belgesi olarak lanse edilmifltir. Emir Kusturica ve MilçoManchevski gibi yönetmenler de Balkanlar’› irrasyonel, vahfli ve ilkel olarak sunanfilmleri ile büyük baflar›lar elde etmifller ve yine ayn› flekilde Bat›’n›n gözündeki ir-rasyonel ve vahfli Balkan imgesini beyaz perdeye yans›tmaktaki baflar›lar› sayesin-de Bat› taraf›ndan ödüllendirilmifllerdir.

Bat›’n›n kendini tan›mlama çabas›nda Balkanlar’a ne tür bir rol biçilmifltir?

DO⁄U AVRUPA, YUGOSLAVYA VE GÜNEY DO⁄UAVRUPA“Do¤u Avrupa”, ‹kinci Dünya Savafl›’n›n bitifli ve So¤uk Savafl’›n bafllamas›yla bir-likte Balkanlar› da içine alan ve co¤rafyadan öte ideolojik bir birli¤i temsil eden birkavramd›r. Balt›k Denizi’nden Adriyatik’e uzanan ülkeleri kapsayan bu tan›m1989’dan itibaren yerini baflka oluflumlara b›rakm›flt›r.

Bu dönemde Do¤u Avrupal› kimli¤ine paralel olarak ortaya ç›kan baflka birkimlik de Yugoslavyal›l›kt›r. Yugoslavya üst kimli¤iyle co¤rafyay› oluflturan uluslarbir potada eritilmeye ve bölgesel farkl›l›klar ortadan kald›r›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Top-lumlar›n kendi yerel müzikleri unutturulmaya çal›fl›lm›fl, yerine o dönemde beste-lenmifl Yugoslav halk müzi¤i geçmifltir. Yine bu dönemde bestelenen Yugoslavcaflark›larda genel olarak Güney Slavlar›n›n kahramanl›klar› konu edilerek S›rp, H›r-vat, Boflnak Makedon kimliklerinin yerine Yugoslav kimli¤i yüceltilmifltir. 2000’liy›llarda sars›nt›l› bir dönemden geçen Balkanlar’da bugün bile “Yugoslav” kimli¤i-ne sahip ç›kma e¤ilimleri gözlemlenmektedir. Yugoslav ve Do¤u Avrupal› kimli¤i-ne dönüfl iste¤i kendini bir bofllu¤un içine düflmüfl hisseden bölge insan› için es-kiye duyulan özlemin bir ifadesi olmufltur.

Balkanlar, So¤uk Savafl sonras› dönemde siyasi co¤rafyan›n en fazla de¤ifliklikgösterdi¤i bölgelerden biri olmufltur. Siyasi de¤ifliklikler ihtilaflar› körüklemifltir.Yugoslavya’n›n parçalanmas› ile genifl bir co¤rafyada kanl› çat›flmalar cereyan et-mifltir. Oluflan otorite bofllu¤u ve güç mücadeleleri aras›nda etnik topluluklar ara-s›ndaki çat›flmalar tekrar alevlenmifl ve bölge bir kez daha Bat›’n›n ‘Balkanlaflmak’terimini do¤rular nitelikte bölünmelere ve savafllara sahne olmufltur.

Bu geliflmelerin neticesinde Slovenya, H›rvatistan, Makedonya Bosna-Hersek,Karada¤, Kosova ve S›rbistan gibi ba¤›ms›z devletler ortaya ç›km›flt›r. Savafllar›nsona ermesi ve siyasi s›n›rlar›n tekrar çizilmesiyle birlikte bölge yeniden yap›lan-ma sürecine girmifltir. Bu süreçte Balkanlar; Orta ve Do¤u Avrupa’dan ayr› olarakde¤erlendirilmifl ve bölge Güney Do¤u Avrupa olarak an›lm›flt›r. ‘Güneydo¤u Av-rupa ‹stikrar Pakt›’ ve ‘Güneydo¤u Avrupa ‹flbirli¤i Giriflimi’ gibi isimlerden de an-lafl›laca¤› gibi bölgeye yönelik uluslararas› toplum bir yandan isim de¤iflikli¤i ya-parken öte yandan da istikrara ve bölge ile Avrupa’n›n iflbirli¤ine at›fta bulunmak-tad›r. Bu da bölgede otorite bofllu¤unu doldurmaya talip Avrupa Birli¤i ile bölge-nin yeni bir siyasi yap›lanmaya gitti¤inin önemli göstergelerinden birisidir. Balkan-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

lar kelimesinin olumsuz ça¤r›fl›mlar›n›n aksine Güneydo¤u Avrupa ismiyle istikrarve iflbirli¤ine at›fta bulunmaya çal›fl›lmaktad›r. Bu durumun yeni bölgesel kimli¤inilk ad›mlar› olarak alg›lanmas› gerekti¤i söylenebilir.

Bat› Avrupal› ayd›nlar ve yetkililer So¤uk Savafl döneminin Do¤u Avrupa’s›n›kendi içinde ikiye bölerek Polonya, Slovakya, Çek Cumhuriyeti, Slovenya gibi ül-keleri Orta Avrupa olarak tan›mlam›fl ve ilk ifl olarak bu ülkeleri AB’ye üye yapma-ya çal›flm›fllard›r. AB ise bölgeyi Do¤u ve Bat› Balkanlar olarak ikiye ay›rm›fl ve ilkifl olarak Do¤u Balkanlar’› oluflturan Romanya ve Bulgaristan’› 2007’de AB’ye üyeyapm›flt›r. Avrupa Birli¤i’nin resmî belgelerinde yer alan bir baflka isim de Bat› Bal-kanlar olmufltur. Bu kavram, Slovenya d›fl›ndaki Eski Yugoslavya co¤rafyas› ve Ar-navutluk’u içine almakta, Güney Do¤u Avrupa co¤rafyas› içinde henüz AvrupaBirli¤i üyesi olmam›fl devletleri tan›mlamak için kullan›lmaktad›r. Bat› Balkanlar’daAB’ye entegrasyon süreci olanca h›z›yla devam etmektedir. Öte yandan Yugoslav-ya topraklar› ile Arnavutluk, Bulgaristan ve Romanya’y› içine alan bölgeyle ABDaras›nda da yak›n iliflkiler kurulmufltur.

1990’l› y›llarda meydana gelen etnik çat›flmalarla birlikte bölge çok karmafl›kbir yap›ya kavuflmufltur. Bölgede birlefltirici unsurlar olarak ele alabilece¤imiz or-tak kültürel unsurlar erozyona u¤ram›flt›r. Ortak unsurlardan en önemlisi olan din19. yüzy›ldan itibaren ba¤›ms›z ulusal kiliselerin kurulmas›yla bu özelli¤ini kaybet-mifltir. Öte yandan Türkler, Arnavutlar ve Boflnaklar gibi Müslüman unsurlar da yi-ne ayn› flekilde 19. yüzy›ldan itibaren gerek Katolikler gerekse Ortodokslar taraf›n-dan co¤rafyan›n ötekisi muamelesine tabi tutulmufllard›r. Boflnaklar ve Arnavutlarüzerinden yürütülen politikalarla S›rplar ‹slamofobiyi körüklemifltir. Bu koflullaralt›nda bölgede otorite bofllu¤unu doldurmay› amaçlayan Avrupa Birli¤i’nin ifli çokzor görünmektedir. fiu anda AB, bölgede daha çok siyasi, yasal ve ekonomik me-selelere odaklanmakta, toplumsal dönüflümün temel unsurlar›ndan biri olan kültü-re dair pek bir çaba sarf etmemektedir. Bölge yönetimlerini AB’ye üyelik vaadiyleyap›sal de¤iflikliklere zorlayan Bat› dünyas› bölgesel kimli¤in yeniden inflas› konu-sunda net bir siyaset ortaya koyamam›flt›r. AB’nin bölge kimli¤ini yeniden tan›m-lamakta e¤itim, kültür ve medyaya yo¤unlaflmas› gerekmektedir. Yeni bölgeselkimlik konusunda temel oluflturacak projeler desteklenmeli, e¤itim müfredat› göz-den geçirilmelidir. Özellikle tarih kitaplar›nda s›kl›kla görülen, di¤er ulus, etnikgrup, devlet ve ülkelere karfl› düflmanl›k içeren gerçek d›fl› ifadeler ortadan kald›-r›lmal› ve bölge insan›n›n birbirine ba¤l› ve ba¤›ml› oldu¤una yönelik ifadeler içe-ren ortak bir tarih yaz›m› projesine destek verilmesi gerekmektedir.

BÖLGESEL K‹ML‹⁄‹N DAH‹L‹ D‹NAM‹KLER‹ Bölgesel kimli¤in ortaya ç›kmas›nda harici aktörlerin oynad›klar› rolün yan› s›ra enaz bunlar kadar önemli bölge toplumlar›n›n oynad›klar› rolden ve kendilerini na-s›l tan›mlad›klar›ndan da bahsetmek gerekmektedir.

19. yüzy›lda ulus-devletlerin bölgede ortaya ç›kmas›nda en önemli paya sahipolan yerel elitler, oluflturduklar› bu yeni devletleri Bat›l› tarzda modern bir yap›yakavuflturmak için oldukça yo¤un bir çaba harcam›fllard›r. Meydana gelen bu ulus-devletlerin Bat›l› tarzda modern yönetimlere kavuflmas›, e¤itim sisteminin, ekono-mik yap› ve toplumsal hayat›n Bat› örne¤inden yola ç›karak yeniden inflas› bu elit-lerin öncelikli hedefleri aras›nda yer alm›flt›r. Yerel entelektüel s›n›f, siyasi görüfl-leri ne olursa olsun kendilerini ve dolay›s›yla kurduklar› devletleri Avrupa’n›n birparças› olarak görmüfllerdir. Gerek co¤rafi yak›nl›k gerekse ulusal hareketlerin ba-fl›n› çeken s›n›f›n ço¤unlukla Bat›’da e¤itim görmüfl ve Bat› kimli¤ini benimsemifl


‹slamofobi: ‹slam fobisi(korkusu) anlam›nagelmektedir. ‹slamofobi ayn›zamanda bir ötekilefltirmesürecine iflaret etmektedir.Özellikle 11 Eylül 2001’dekiNew York’taki ‹kiz Kulelereyap›lan sald›r›n›n ard›ndanBat› dünyas›nda ‹slam veterörizm kavramlar› daha s›kbir araya getirilmeyebafllanm›flt›r. Radikalpartiler ‹slamofobiyi Bat›ülkelerinde yaflayanMüslümanlar›n potansiyelteröristler olarakalg›lanmas›n› sa¤lamak içinkullanmaktad›r.

entelektüellerden oluflmas› ve daha da önemlisi tüccar s›n›f›n Bat› metropolleri ileönemli ticari ba¤lar›n›n olmas›, bölgesel kimlikteki Bat›’ya do¤ru yönelifli kaç›n›l-maz k›lm›flt›r. Benzer bir e¤ilim sosyalizmin çöktü¤ü 1989 sonras› Balkan toplumönderlerinde de görülmektedir. “Avrupa’ya geri dönüfl” Avrupa ile entegrasyon ça-balar›n›n en bildik slogan› olmufltur.

Bat›l› ülkelerin Balkan halklar›n› d›flar›dan ‘öteki’lefltirme çabas› ile bölge insan›n›n içe-riden kaynakl› Avrupal›laflma çabas› önemli bir ikilemi de beraberinde getirmifltir.

Bu ikilem bölge edebiyat›nda da göze çarpmaktad›r. Gerçek “Bat›”l› de¤erlerianlamadan yüzeysel anlamda “Bat›l›laflma” ve “s›n›rlarda yaflamak” gibi temalar,19. yüzy›l bölge edebiyat›n›n en popüler konular› olmufltur. Ancak ilginçtir ki elit-ler bir yana b›rak›l›rsa bugün dahi bölge insan› hâlâ kendi yaflad›¤› co¤rafyay› Av-rupa olarak tan›mlamamakta ve Avrupa denilince ak›llar›na Bat› ve Orta Avrupagelmektedir.

Güney Do¤u Avrupa tan›m›n›n beraberinde getirdi¤i ve Avrupa ile entegrasyo-nu amaçlayan faaliyetler çerçevesinde bölge toplumlar›n›n Bat›’ya ait oldu¤u fikri-nin toplumun belle¤inde yer etmesi için iki yönlü bir çal›flma yürütülmektedir. Biryandan bölge ülkelerinin tarihini Antik Ça¤ ve erken Hristiyan dönem ile iliflkilen-diren tarih yaz›c›l›¤› olanca h›z›yla devam ederken, öte yandan Osmanl› “boyundu-ru¤u” alt›nda geçen dönem ‘karanl›k ça¤’ olarak betimlenmekte, Osmanl› Devle-ti’ne karfl› yap›lan savafllar ve ayaklanmalar övülmekte, liderler kahramanlaflt›r›l-maktad›r. Bu dönemde cereyan eden ulus-devlet kurma çabalar› da “dirilifl” olarakbetimlenmektedir. Müslüman Osmanl›ya karfl› yap›lan savafllar ele al›n›rken bu top-lumlar›n savafllar› Bat›-Hristiyan medeniyeti için yap›lan fedakârl›klar olarak tarifedilmekte ve topluluklara medeniyetin savunucusu rolü uygun görülmektedir.1990’l› y›llar›n bafl›nda ba¤›ms›zl›k yanl›s› H›rvat ve Sloven politikac›lar toplumlar›-n›n ba¤›ms›zl›k çabalar›n› “Yugoslav ve S›rp Balkan siyasi geleneklerinden kopupAvrupa’ya geri dönmek” olarak tarif etmifllerdir. Böylece Bat› Avrupa ile Balkan me-deniyetlerini ay›ran s›n›r Osmanl› ve Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u aras›nda-ki siyasi s›n›rlar olarak gösterilmifltir. Bu yolla iki devletin yüzy›llarca Avrupa mede-niyetinin s›n›rlar› içinde yaflad›¤›n› ve Yugoslavya dönemindeki kopuflun ard›ndanait oldu¤u Bat› medeniyetine geri dönmek istediklerini belirtmifllerdir.

Slovenya ve H›rvatistan kendilerini Balkanlar’dan ay›ran baflka bir özellik ola-rak da Katolikli¤i ön plana ç›karmaktad›r.

Slovenya ve H›rvatistan kendilerini Balkanlar’dan ay›ran bir özellik olarak Katolikli¤i vur-gulamaktad›r.

Böylece ço¤unlu¤u Ortodoks ve Müslüman olan Balkanlar’dan ayr› bir kimli¤esahip olduklar›n›n alt›n› çizmektedir. H›rvatistan eski lideri Franjo Tudjman, Bat›Avrupa medeniyetinin s›n›rlar›n›n H›rvatistan’›n güney ve bat›s›ndan geçti¤ini vur-gulam›fl ve güney komflusu olan S›rbistan’› “Avrupa d›fl›”, “Bizans”, “Osmanl›” ve“Balkan” olarak tan›mlam›flt›r. Balkanlar’a atfedilen özellikler olan “tembellik”,“vahflilik”, “hoflgörüsüzlük” ve “mant›k d›fl›l›k” gibi terimler ile Tudjman, Bat›’n›n‘ötekilefltirme’ taktiklerini güney komflusu için kullanmaktan çekinmemifltir. Ru-menlerin bir k›sm› ise ‘Latin’ kökenlerini ön plana ç›kararak hiçbir zaman Balkan-lar’›n bir parças› olmad›klar›n› dile getirmektedir. Romanya’n›n bir zamanlar Avus-turya-Macaristan ‹mparatorlu¤u topraklar› olan Transilvanya (Erdel) ve Banat böl-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



gelerinin geliflmemiflliklerinin sebebini Bükrefl’teki yöneticilerin Romanya’y› birBalkan Devleti gibi yönetmelerine ba¤lamaktad›rlar.

Osmanl› karfl›tl›¤› bir yana b›rak›l›rsa S›rbistan’›n tüm bu tart›flmalar içinde di-¤er Balkan ülkelerinden farkl› bir durufl sergiledi¤i gözlemlenmektedir. S›rbistan’›nAB entegrasyonu sürecinin istenen h›zla ilerlememesi ülkedeki milliyetçi gruplar›AB karfl›t› bir konuma itmifltir. Bu durum S›rp milliyetçilerinin ekme¤ine ya¤ sür-müfl ve ülkedeki AB karfl›tl›¤›n› artt›rm›flt›r. S›rp ulusunun hem Katolik hem de ‹s-lam dünyas›n›n yay›lmac› emellerine karfl› Ortodoks dünyas›n›n savunucusu oldu-¤u tarz›ndaki Bat› karfl›t› bir söylem ile S›rplar, di¤er Balkan uluslar›ndan ayr›lm›flve Bat› medeniyetine dahil olmaya çabalamaktansa kendi Ortodoks Balkan kültür-lerine sahip olma söylemini ön plana ç›karm›fllard›r. Ancak son y›llarda meydanagelen geliflmeler ile AB’nin S›rbistan’› da geri kazanma yolunda önemli ad›mlar at-t›¤› söylenebilir. S›rbistan’›n AB’ye üyelik sürecinde son dönemde önemli geliflme-ler meydana gelmifltir.

Katolik ve Ortodoks tüm bölge Hristiyanlar›n›n ötekilefltirdi¤i ortak bir unsurise hiç kuflkusuz Müslümanlard›r. Bölgede önemli bir unsur olan Müslümanlarakarfl› yürütülen düflmanl›k siyaseti, yüzy›llard›r süren bar›fl içinde yaflama kültürü-nün bölgeden kopar›l›p at›lmas› anlam›na gelmektedir. Gerek Balkan Müslüman-lar› gerekse bölgedeki di¤er unsurlar taraf›ndan kabul gören Türko-‹slam kavra-m›yla etnik olarak Türk olmamalar›na ve Türkçe konuflmamalar›na ra¤men Bal-kanlar’da yaflayan Boflnak, Arnavut, Pomak gibi Müslüman gruplar “Türk” olaraktan›mlanmaktad›r. Bunun nedeni, tarihsel nedenlerin yan› s›ra, bölge Hristiyanlar›-n›n etnik kökenleri ne olursa olsun bölge Müslümanlar›n› ötekilefltirme çabalar›d›r.Bu kültür ögelerinin “ötekilefltirilmesi” çabalar› ise gerçekte toplumlar›n kendikendilerini inkâr anlam›na gelmektedir. Bu siyaseti güden gruplar, ‹slam kültürü-nün kendi toplumlar›n› da çok derinden etkiledi¤inin fark›na varamamaktad›r.

Bölgesel kimli¤in dâhili dinamikleri ba¤lam›nda yerel elitlerin oynad›¤› rol nedir?

BALKAN K‹ML‹⁄‹N‹ YEN‹DEN DÜfiÜNMEK Planl› ve programl› bir flekilde devam eden bölge halklar›n› “kimliklendirme”,“bölgeye kimlik ithali’ ve “Avrupa ve dünya ile bütünleflme” çabalar›n›n yan› s›raBalkanlar’›n kendi içinden kaynaklanan kendi Balkanl› kimli¤ine sahip ç›kma ça-bas› da gözlemlenmektedir. Bu alternatif Balkan kimli¤i, ne Bat›’n›n bölge için ya-ratmaya çal›flt›¤› Güney Do¤u Avrupal› kimli¤ini, ne Yugoslav kimli¤ini ne de böl-gesel-yerel kimlikleri inkâr etmekte; aksine bu üç unsurun kar›fl›m› olan yeni bir“Oryantal Balkan” kimli¤i yaratmay› hedeflemektedir. Bu yeni ak›mda Bat› motif-lerinin yan› s›ra Do¤ulu özellikler de ön plana ç›kmaktad›r. Öncelikli olarak gençnesil taraf›ndan benimsenen bu alternatif Balkanl› kimli¤inin, Yugoslavya’da do-¤up büyümüfl ve ‘Yugonostalji’ diye tabir edilen duyguya sahip orta yafll› nesli dederinden etkiledi¤i görülmektedir.

Popüler unsurlar› öne alan ve gittikçe yayg›nlaflt›¤› gözlemlenen bu ak›m›n ta-mamen temelsiz oldu¤u, entelektüel destek ve dayanaklardan tamamen yoksunoldu¤u da iddia edilemez. Bir kimli¤in inflas›nda inkârlar kadar kabuller, unutma-lar kadar hat›rlamalar, bilinç kadar bilinç d›fl›l›klar gibi bir flekilde sürekli kendile-rini d›fla vuracak “kaç›n›lmaz, engellenemez ve önlenemez” süreç ve vektörlerinvarl›klar› da önemlidir. Hayat›n ak›fl› içinde ve bilhassa toplumsala ait olanda ebe-di kopufllar yoktur ve buna dönük politikalar da ne kadar güçlü olurlarsa olsunlar,sonuçlar› itibaryla her zaman kontrol de edilemezler. Tüm bask›lara ve bast›rmala-ra ra¤men insana dokunan ve tabii ki “de¤erli” olan kaç›n›lmaz bir flekilde kendi-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Yugonostalji: EskiYugoslavya’y› oluflturancumhuriyetlerde yaflayaninsanlarda görülen eskidöneme özlem duymadurumu.

ni aç›¤a vuracak ve as›l olan›n sürekli oldu¤unu ortaya koyacakt›r. Semboller buanlamda oldukça önemli ve anlaml› ifllevler görürler. Bölgesel kimli¤i ay›rt etme-ye yarayan sembollerin bafl›nda müzik, dans ve mutfak gibi unsurlar; yerellikle be-raber bölgeselli¤i tüm tarih, co¤rafya ve kültürüyle ve derinden yans›tan kimlik ak-tar›c›lar› olarak, her yerde oldu¤u gibi, burada da karfl›m›za ç›karlar. Özellikle mü-zi¤in kimlik tan›mlamalar›nda, toplumsal belle¤in canl› tutulmas› ve nesiller boyuaktar›mlar›nda önemli bir ifllevi vard›r. Bölge insanlar›n›n ortak müzikal üretimi,tüketimi ve estetik anlay›fllar›; müzi¤i bölgesel kimli¤in ay›rt edici bir parças› yap-maktad›r. Çalg›lar mesela, bölgesel kimli¤i yans›tan tafl›yan kültürel araçlar›n bafl›n-da gelmektedir. Bölgenin kendi içinden ç›kan yeni kimlik ögelerinin müzikteki yan-s›malar›na örnek Balkanlar’›n sembolü olan akordeonun tekrar popüler olmas›d›r.Akordeon ile icra edilen oyunlar ve müzikler Balkanlar’a has bir özellik tafl›maktad›rve bu çalg›n›n yeniden popülerlik kazanmas› bölgenin kendi içinden ç›kan ve Bal-kan kimli¤inin yeniden tan›mlanmas› olarak de¤erlendirebilece¤imiz duruma bir ör-nektir. Bulgaristan’da pop-folk müzik türü olan ‘çalga’, S›rbistan’da rock müzik ileS›rp motiflerinin kaynaflt›r›ld›¤› ‘Yugo-rock’ ve ‘turbo-rock’ ak›mlar› ve Romanya’da‘manale’ adl› müzik türü Bat›-Do¤u ve Balkanl› kimliklerinin harmanlanmas› ile olu-flan bu yeni kimli¤in müzikteki di¤er yans›malar›d›r. Dobruca’dan Makedonya’ya veYunanistan’a uzanan co¤rafyada Rumenlerin hora, S›rplar›n kolo, Makedon ve Bul-garlar›n horo dedi¤i ortak bir danstan söz etmek mümkündür.

Balkanlar’daki uluslar her ne kadar kendilerinin farkl› mutfaklar› oldu¤unu id-dia etseler de bugün hangi ülkeye gidilirse gidilsin birtak›m nüanslarla ayn› tatlarve hatta ayn› yemeklerle karfl›laflmak mümkündür. Ço¤unun ad› bile ortakt›r: Türk,Bulgar, Rumen, Makedon, S›rp ve Yunan bütün uluslar›n mutfa¤›nda sarma, mu-sakka, cevabi, börek ve çiftele bulmak mümkündür.

Balkan kimli¤inin yeniden düflünüldü¤ü bu süreçte s›n›rl› say›da da olsa ente-lektüel yeni bir dalgan›n varl›¤›n› da burada not etmek gerekir. Bu yeni dalgada il-ginçtir ki özellikle mimari kökenli bir postmodern baflkald›r› dikkat çekmektedir.Tek düzeli¤e ve ayn›l›klara karfl› ç›kan bir grup Balkanizasyonun flehir, çevre vebölge mimarisinde asl›nda ciddi bir imkân sundu¤u kanaatini ifade etmektedirler.Farkl› baflkentlerin farkl› özellikler ortaya koymas›n›, flehirlerin inflas›nda farkl›l›¤›nbir sorun de¤il, bir “de¤er” olarak ele al›nmas›n› önemseyen bir k›s›m ayd›nlarözellikle “çok kültürlülük” ve “çeflitlilik” gibi kavramlar çerçevesinde Balkanlar’dayüzlerce y›lda infla edilen ve korunan yap›lar›n devam›ndan yana görünmektedir-ler. Bir anlamda Balkanizasyonu pozitif bir süreç olarak okumakta ve modern dün-yan›n sorunlar›na çözüm noktas›nda konunun yeniden de¤erlendirilmesinin öne-mine iflaret etmektedirler.

Srdjan Jovanovic Weiss, “On Spatial Distinction as a Positive Aspect of Balkanization”,http://roundtable.kein.org/node/792, 15 May›s 2012.

Bu ba¤lamda sadece mimaride de¤il, daha önce de temas edildi¤i gibi bilhassason dönemlerde popüler kültürün yan›nda entelektüel düzeyde de Balkanlar’dayaflanan tüm tecrübeleri bir bütün olarak elefltirel bir gözle de¤erlendiren ve Bal-kanl›l›¤› pozitif anlamda içsellefltirmifl de¤iflik alanlarda yap›lan çal›flmalara ve buçal›flmalara dayal› de¤iflik tekliflere de rastlanmaktad›r. Örnegin, Balkan kökenli vekendisini de hâlâ bir “Yugoslav” ve “anarflist” olarak tan›mlayan Andrej GrubacicBalkanlaflma olgusunun, biri “yukar›dan” di¤eri de “afla¤›dan” olmak üzere ikiyönü oldu¤undan söz etmektedir. “Yukar›dan” olan›n etnisiteler aras› dayan›flma-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Yukar›dan Balkanlaflma:Etnisiteler aras›dayan›flmay› ve bölgeselsosyokültürel kimli¤i yokeden, bunlar› fliddet yoluylaulus-devlet sisteminde biraraya getirmeye vekapitalist dünya-ekonomisiile bütünlefltirmeye icbareden ve yak›n dönemlerde deneo-liberal kültürelkolonyalizmi dayatantarihsel bir projedir.

y› ve bölgesel sosyokültürel kimli¤i yok eden, bunlar› fliddet yoluyla ulus-devletsisteminde bir araya getirmeye ve kapitalist dünya-ekonomisi ile bütünlefltirmeyeicbar eden ve yak›n dönemlerde de neo-liberal kültürel kolonyalizmi dayatan ta-rihsel bir proje oldu¤unu ifade etmektedir. Bunun tersine, “afla¤›dan Balkanlaflma”olgusunun ise sosyokültürel yak›nl›klar›, etnisiteler aras› aktiviteleri, dayan›flma vekarfl›l›kl› yard›mlaflmadan do¤an gelenekleri destekleyen bir geliflmenin ürünü ol-du¤unu; bu ço¤ulcu kültürel gerçe¤in de bu bölgede yaflanan anti-otoriteryen ye-rel öz-yönetimlerde, arazinin ortak kullan›m› örnekleri ve federatif hareketlerdekendisini gösterdi¤ini ifade etmektedir. Balkanlar’›n ve hatta Avrupa’n›n gelece¤i-nin otonom a¤lar ve kültürel olarak farkl› topluluklar taraf›ndan desteklenen, Bal-kanlar’da da tarihsel olarak var olan bir gerçekte, “afla¤›dan” bir federalizmde yat-t›¤› görüflünü savunmaktad›r.

Farkl› “Balkanlaflmalar” konusunda ufuk aç›c› bir çal›flma için bak›n›z: A. Grubacic, “Balka-nization of Politics, Politics of Balkanization”, Globalizations, Vol.9, No.3, 2012, 439-449.

Bu tart›flmalar›n yan›nda Sloven düflünür Slovaj Zizek’in kiflili¤inde de ifadesi-ni bulan, Balkan kimli¤inin inflas›nda, hatta Avrupa’n›n gelece¤i için imparatorluk-lar ba¤lam›nda “Osmanl›y› yeniden düflünen”, tolerans›n ve birlikte yaflaman›n birmodeli olarak Osmanl›y› da yeniden gündeme getiren tart›flmalar da mevcuttur. Butür tart›flmalarda afl›lamaz görünen olumsuz Balkanl› ve bilhassa Osmanl› imgesi-nin pozitif unsurlarla yeniden gündeme getirilmesi, bölgesel kimli¤in inflas› aç›s›n-dan çok önemli bir bafllang›ç noktas› olabilir. Bu tür tart›flmalar onca fleye ra¤menbu bölgede yan yana yaflayan ve ayakta kalan farkl› kültürlerin, kimliklerin ve ya-p›lar›n bir yandan nas›l olup da ayakta kalabildi¤ini sorgularken öte yandan da as-l›nda gerçe¤in bambaflka bir yerde olabilece¤ine de iflaret etmektedir.

Slovaj Zizek, “Avrupa’n›n Gelece¤i Osmanl› Gibi Olmal›”, Radikal Hayat, 02.10.2011,http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=HaberYazdir&ArticleID=1065048.

Gerçekten de bu bölgeye atfedilen fliddet ve çat›flma gibi olumsuz imajlar›n ta-rihsel gerçe¤i bile hiç de do¤ru yans›tmad›¤›n›n ortaya konulmas› aç›s›ndan bu tar-t›flmalar oldukça önemlidir. Bölge yüzlerce y›l nas›l olduysa bugün de pekâlâ or-tak kimliklerin, birlikte yaflaman›n, bar›fl›n ve iflbirli¤inin de mekân› ve hatta sem-bolü olabilir. Türk D›fliflleri Bakan› Ahmet Davuto¤lu da bu konuda hem bir bilimadam› hem de bir siyasetçi kimli¤i ile ufuk aç›c› fikirler ortaya koymaktad›r. Biryandan Balkanl›lara kendilerine dayat›lan bölge ile ilgili olumsuz kimli¤in tarihselgerçekli¤i tam olarak yans›tmad›¤›n› hat›rlat›rken öte yandan da özellikle bölgeaç›s›ndan “tarihin normalleflmesi”nin gerekti¤ini ›srarla vurgulamaya çal›fl›r. Davu-to¤lu’na göre “19. yüzy›l›n son çeyre¤i” ile “20. yüzy›l› paranteze al›rsan›z, ondanönceki uzun as›rlar Balkanlar’da bar›fl as›rlar›d›r... Savafllar›n hiçbirisi de Balkanmilletlerinin kendi iradeleriyle ortaya ç›km›fl savafllar de¤ildir.... As›rlarca bu millet-ler, halklar, topluluklar, bütün Balkan flehirlerinde bir arada yaflad›lar. Ve d›flar›dangelen bu müdahaleler içinde çok büyük ac›lar› da yaflad›k, flimdi bu ac›lar› paylafl-ma vaktidir.” Tarihin normalleflmesini Balkanl› milletlerin birbirine bak›fl›n›n ye-ni bir zihniyetle ele al›nmas› olarak yorumlayan Davuto¤lu, bunun da befl unsuru-nun oldu¤unu belirtir. ‹lk olarak Edirne, Selanik, Üsküp, Saraybosna gibi Balkanl›flehirlerin normalleflmesi gerekti¤ini söyler. ‹kinci unsur, devletlerin normalleflme-si yani devletler aras› iliflkilerin normalleflmesidir. “Üçüncüsü de bölgesel normal-


NM A K A L EM A K A L E

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Tarihin Normalleflmesi:Tarihî gerçeklikleri olduklar›ba¤lamdan kopararak ya daistisnai olaylar› deterministbir bak›flla sistematik olaraktekrar edengerçeklermiflçesine ve bellibir tarihe özgülleyerek elealmamak; tarihî ideolojilerinbir nesnesi hâlinegetirmemek,araçsallaflt›rmamak ya daola¤and›fl›l›klar›n veçat›flmac› bir kültürün arac›hâline getirmemek; olay veolgular› insaniunsurlar›ndansoyutlamadan bir bütünolarak oldu¤u gibi okumakve de¤erlendirmek.

Afla¤›dan Balkanlaflma:Sosyokültürel yak›nl›klar›,etnisiteler aras› aktiviteleri,dayan›flma ve karfl›l›kl›yard›mlaflmadan do¤angelenekleri destekleyen birgeliflmenin ürünüdür. Buço¤ulcu kültürel gerçe¤in debu bölgede yaflanan anti-otoriteryen yerel öz-yönetimlerde, arazinin ortakkullan›m› örnekleri vefederatif hareketlerdekendisini gösterdi¤ini ifadeetmektedir.

leflme, entegrasyon ve bölgesel sahiplenme ortam› ortaya ç›karmak” diyen Davu-to¤lu, hedef olarak da “bölgesel bir alan oluflturmak. Onun için Balkan bar›fl› di-yoruz. ‹stiyoruz ki ekonomik olarak, kültürel olarak siyasi olarak Balkanlar’dakiher bir millet birbirine tam anlam›yla entegre” olsun der. Dördüncüsü unsur ola-rak da “Avrupa’n›n normalleflmesi”ni ele alan Davuto¤lu’na göre bu unsur da “ye-ni bir Avrupa’da yeni bir Balkanlar kurmaya” hizmet edecektir. Tarihin normallefl-mesinin beflinci unsuru olarak “Balkanlar’›n küresel siyaset kültüründe çok kültür-lülükle yer edinmesi”ni zikreden Türk D›fliflleri Bakan›’na göre “bugün küresel kül-türün en büyük açmaz› ve en büyük problem alan›, küresel kültürde çok kültürlü-lü¤ün mikro ünitelerde yaflayabilme kabiliyetidir.” Ona göre “Balkanlar bu prati¤igeçmiflte yaflad›klar› için gelecekte de yaflayabilirler” ve küresel kültüre de bir kat-k›da bulunabilirler. “Saraybosna’da Baflçarfl›’da yürürken ayn› sokak üzerinde gi-derken kilisenin, caminin, havran›n arka arkaya ayn› sokaklarda beraber buluna-bilmesi, Üsküp’te bunun olmas›, Selanik’te olmufl olmas› büyük küresel kültür içinbir ümittir ve bir feyz kayna¤›d›r, bir ilham kayna¤›d›r” diyen Davuto¤lu gelece¤in“Balkan milletleriyle birlikte bir bar›fl gelece¤i” olarak tasavvur edilmesinin önem-li oldu¤unun ›srarla alt›n› çizer.

“D›fliflleri Bakan› Say›n Ahmet Davuto¤lu’nun IV. Büyükelçiler Konferans› Vesilesiyle Trak-ya Üniversitesi Balkan Kongre Merkezi’nde Yapt›¤› Konuflma”, 29 Aral›k 2011, Edirne,http://www.mfa.gov.tr/buyukelciler-konferansi-vesilesiyle-trakya-universitesi-balkan-kongre-merkezinde-yaptigi-konusma-29-aralik-2011.tr.mfa.

Bu görüfllerini daha sonra, Balkanlar bölgesinde iflbirli¤ine iliflkin “entelektüelve siyasi çevrelerde daha genifl kat›l›ml› bir tart›flmay› teflvik etmek amac›yla” birVision Paper’da daha sistematik hâle getiren Davuto¤lu, bu yay›n ile muhtemel ça-l›flmalarda uygulanabilecek “bir dizi yöntem ve politika ilkeleri”ni alternatif bir viz-yon temelinde ortaya koymaya çal›fl›r. Ona göre, “yeni bir yaklafl›m, yöntem vepolitika ilkelerine” dayanmal›d›r. “Kendi içlerinde Balkanlar’da bölgesel iflbirli¤ineyönelik yaklafl›m›n gelifltirilmesine yard›mc› olabilecek, üç yöntem ve dört politikailkesini” Balkanl›lar›n dikkatine sunar. Ona göre “yönteme iliflkin ilk ilke kriz-mer-kezli bir yaklafl›m yerine, vizyon-merkezli bir yaklafl›ma sahip” olmakt›r. Ona gö-re “kriz-merkezli yaklafl›m günümüz meseleleriyle u¤rafl›rken geçmifl krizlerin ay-r›nt›lar›na tak›l›p kalacakt›r ve böylece bilerek ya da bilmeyerek farkl› ba¤lamlar-da bu ac› dönemin olumsuz miras›n› sürekli yeniden üretecektir. Bunun tersine,vizyon-merkezli yaklafl›m bu krizlerin ötesine gitmeye çal›flmakta ve bugünün me-selelerini yeni bir çerçeve ve yepyeni bir vizyon ile ele almay› önermektedir.” Yön-teme iliflkin ikinci ilkeyi “geçmifle dönük bir yaklafl›m yerine gelece¤e dönük biryaklafl›m” olarak aç›klayan Davuto¤lu “tarihi geçmiflin bir yükü ve gelece¤in önün-de bir engel olarak kavramsallaflt›rma”y› tehlikeli bir yaklafl›m olarak de¤erlendirir.Ona göre, Balkanlar “ça¤›n zorluklar›na gö¤üs gererken geçmiflin tutsa¤› olmakyerine gelece¤ini planlamak durumundad›r”. Yönteme iliflkin üçüncü ilkeyi ise“bölgesel sorunlara ideoloji-temelli bir yaklafl›m yerine de¤er-temelli bir yaklafl›m”olarak formüle eden Türk D›fliflleri Bakan›, “de¤er-temelli bir vizyon Balkan ulus-lar›n›n etnik, dinî ya da mezhepsel farkl›l›klara bak›lmaks›z›n belli ortak de¤erlerüzerinde uzlaflabilece¤ini varsayar. Bu vizyon, esasen So¤uk Savafl› hat›rlatan ide-olojik dogmatizmi ya da daha sonralar› komflu bölgelere yay›larak bölgede y›k›maneden olan etnik milliyetçi ideolojileri yeniden üreten ideoloji-temelli yaklafl›mlaçeliflir” der. Bu, yönteme iliflkin ilkelerin ard›ndan, politikaya iliflkin ilkelere geçen


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Davuto¤lu’na göre e¤er 100. y›l›nda “Balkan Savafllar›’ndan Balkan Bar›fl›’na gidenbir yol infla edilecekse taraflar›n flu dört temel ilkeye de sahip olmalar› gerekecek-tir. Birincisi, bölgesel sahiplenme ve kapsay›c›l›kt›r. ‹kincisi, bölgesel yeniden bü-tünleflmedir. Üçüncüsü, Avrupa entegrasyonunu dikkate almak gerekir. Dördüncüilke, “bölgesel ve küresel örgütlerde ortak tutum ve durufl” gelifltirilmesidir.

Davuto¤lu’nun Balkan vizyonu için ayr›ca bak›n›z: A. Davuto¤lu, Gelece¤e Dönük Bir Bal-kan Vizyonu, D›fliflleri Bakanl›¤›- Stratejik Araflt›rmalar Merkezi, Vision Paper,http://sam.gov.tr/tr/a-forward-looking-vision-for-the-balkans/ Bu bölümde ele al›nan ko-nularla ilgili olarak ayr›ca bu kitab›n 8. Ünite’sinde yer alan ve Tuncay Babal› taraf›ndanhaz›rlanan “2000’li Y›llarda D›fl Politikada Balkanlar’›n Yeri” bafll›kl› bölüme bak›n›z.

Balkan tarihini bar›fl vizyonu temelinde alternatif bir okumaya tabi tutan baz›yazarlar asl›nda bölgenin kriz, çat›flma ve savafllarla birlikte an›lmas›n›n tarihsel biryan›lg›dan ibaret oldu¤unu, bölgesel iflbirli¤i çabalar›n›n ve gerçekleflen örnekle-rin hiç de az›msanmamas› gerekti¤ini iddia etmektedirler. Mesela fiule Kut ve N.Asl› fiirin, ortak çal›flmalar›nda, Balkan siyasetinin iflbirli¤ine dayal› gayet parlak biryüzünün oldu¤una da dikkat çekmekte ve bunun da yaflanan örneklerle pekâlâ ra-hatl›kla ortaya konulabilece¤ini ifade etmektedir. Ancak maalesef özellikle 1990’l›y›llarda bölgede yaflanan çat›flmalar›n daha çok ön plana ç›kar›lmas›, “ne anlafl-mazl›kla dolu ortam›n içindeki iyi komfluluk iliflkileri ne de bölgesel iflbirli¤i içinbirlikte hareket etme örnekleri, Balkanlar’daki çat›flma ve çat›flma çözümü çabala-r›n›n yar›s› kadar bile dikkat çekmemifl..., Balkan siyasetinin bir de parlak yüzününoldu¤u..., bu parlak yüzün büyümesinin bölgede istikrar ve güvenli¤in tesis edil-mesini sa¤layabilece¤i” gündeme getirilmemifltir. Kut ve fiirin’e göre, “1990’lar›nBalkanlar›’nda samimiyetle ortaya konulan iflbirli¤i çabalar›n›n, savafl ve anlaflmaz-l›¤›n ortas›nda, dikkat çekmemesi pek flafl›rt›c› olmasa gerek.” Fakat Balkanlar, ön-cesi ve sonras› ile So¤uk Savafl döneminde “hiç de az›msanmayacak say›da iflbirli¤igiriflimlerinin hayata geçirildi¤i bölgelerden biridir.” Yazarlara göre, “1930 y›l›ndabafllayan Balkan Konferanslar›, bölge milletlerinin iktisadi, sosyal, kültürel, siyasalve entelektüel alanlarda gevflek bir federasyon oluflturmas›n› amaçl›yordu. 1934’tekurulan Balkan Pakt› ile Balkan Konferanslar›, bu amac› k›smen gerçekleflmiflti”.Benzer flekilde, “II. Balkan Pakt› diye de bilinen 1953-54’te varl›k göstermifl Balkan‹ttifak›”na da dikkat çeken Kut ve fiirin, Balkanlar’›n “istikrars›zl›¤a mahkûm birbölge” olmad›¤› kanaatindedir. Yugoslavya’da yaflanan anlaflmazl›¤›n da “tüm böl-ge devletlerine a¤›r bir ders verdi¤ini iddia eden yazarlar, bu krizin önemli bir so-nucunun da oldu¤unu not ederek, “Balkan devletlerinin anlaflmazl›klar›n veya a¤›rgüvenlik konular›n›n çözümü için güç kullanma yoluna gitmeyeceklerini ve özel-likle yumuflak güvenlik alanlar›nda iflbirli¤ini artt›racaklar›n› rahatça bekleyebiliriz.Balkanlar’›n en çat›flmal› dönemi olan 1990 ve 1995 y›llar› aras›nda bile yaflanandeneyim bu beklentiyi do¤rular niteliktedir” demektedir. Kut ve fiirin’e göre evvelemirde bir “III. Balkan Savafl› ç›kmam›flt›r. Birçok beklentinin tersine, savafl eskiYugoslavya’n›n belirli topraklar›yla s›n›rl› kalm›fl, Balkanlar’›n di¤er taraflar›na s›ç-ramam›flt›r. ‹kinci olarak, 1990’lar›n Balkanlar’› dinî savafllar›n sahnesi hâline gel-memifltir... Üçüncü olarak, eski Yugoslav Federasyonu haricinde bölgede herhan-gi bir s›n›r de¤iflimi yaflanmam›flt›r.” Kut ve fiirin, Balkanlar’da iflbirli¤inin aktörleriaç›s›ndan da kapsaml› oldu¤u kanaatindedir. Onlara göre bu çabalar “hem hükû-metleri hem de hükûmet-d›fl› aktörleri kapsam›flt›r. Düflünce kurulufllar›, entelek-tüeller, ifl adamlar› ve bölgedeki sivil toplum örgütleri aras›nda sosyalizmin sona


S IRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE



K ‹ T A P



Balkan tarihi sadeceçat›flmalardan ibaretde¤ildir. Bölgetoplumlararas› birlikteyaflam›n ve iflbirli¤ininörnekleri aç›s›ndan oldukçazengin bir tarihe de sahiptir.

eriflinden itibaren devam eden hükûmet-d›fl› etkileflim Balkan halklar›n›n iflbirli¤inianlaflmazl›¤a tercih etti¤inin iflaretidir. ‹flbirli¤i, her bölge için istikrar›n önkofluludurve Balkanlar’daki iflbirli¤i deneyimi bölgenin çat›flma miras›ndan daha az çarp›c›de¤ildir.” Kut ve fiirin, bölgesel bar›fl için “iyi komfluluk iliflkilerine dair baflar› öy-küleri”nin alt›n›n çizilmesi gerekti¤i kanaatindedir.

fi. Kut ve N. Asl› fiirin, “The Bright Side of Balkan Politics: Cooperation in the Balkans”. Jo-urnal of Southeast European and Black Sea Studies. Cilt 2, Say› 1, 2002, s. 10-22. Ayr›-ca bu kitab›n 7. Ünitesi için yine fiule Kut ve N. Asl› fiirin taraf›ndan haz›rlanan, “Balkan-lar’da Bölgesel ‹flbirli¤i” bafll›kl› bölüme de bak›labilir.

Balkan kimli¤i yeniden düflünülürken öne ç›kan unsurlar nelerdir?

BALKANLAR’DA K‹ML‹K VE S‹YASETBalkanlar’da siyaset ile kimlikler aras›nda yak›n bir iliflki oldu¤u, buraya kadar an-lat›lanlar dikkatle takip edilecek olursa aç›k bir gerçek olarak karfl›m›za ç›kmakta-d›r. Balkanlar’da siyasetin kap›s›ndan içeriye kimlikler olmadan, kimlikleri görme-den ve kimlikleri anlamadan girilemez. Ancak bunu söylemekle birlikte, bölgede-ki tüm siyasetin sadece kimlikler taraf›ndan belirlendi¤ini iddia etmek de çok do¤-ru bir yaklafl›m olmayacakt›r. Bizatihi kimlikleri belirleyen tarih, co¤rafya, kültür,toplumsal ve ekonomik yap› gibi unsurlar asl›nda iç siyaseti oldu¤u kadar d›fl si-yaseti de belirleyen önemli unsurlar aras›ndad›rlar. Bir baflka ifade ile maddi-ma-nevi, dâhili-harici unsur ve faktörlerin, hem yerel ve ulusal hem de bölgesel ve kü-resel siyasetin belirlenmesinde önemli olduklar›n›n alt›n› bir kez daha çizmek ge-rekir. Çünkü bizatihi oldukça karmafl›k bir yap›ya sahip olan siyasetin do¤as› onuntek bir nedenle izah edilmesine müsait de¤ildir. Siyaset ister devletin kurum ve or-ganlar›n›n faaliyetlerinin bütünü olarak, ister bir güç mücadelesi ya da farkl› amaç-lar› olan çeflitli güç merkezlerinin bir arada yaflamalar› için aralar›nda yaflanan pa-zarl›k, müzakere ve uzlaflma süreci olarak alg›lans›n ve tan›mlans›n; onu etkileyenpek çok aktör ve faktörün varl›¤›n› kabul etmek anlam›na gelecektir.

Bu kitapta Balkanlar’da siyaset konusu ço¤ulcu bir yaklafl›mla ele al›narak, mümkün oldu-¤unca siyaseti etkileyen önemli faktör ve aktörler üniteler boyunca analiz edilmeye çal›fl›l-m›flt›r.

Topluluk, grup, ulus, devlet ya da ülkesel ölçekte siyasetten bahsetti¤imiz za-man en az›ndan bu siyasal varl›klar›n bir bofllukta yaflamad›klar›n› bir varsay›molarak kabul ediyoruz demektir. Bu durumda bahse konu siyasetin bir mekândacereyan etti¤ini de kabul etmek gerekecektir. Bu anlamda içinde bulunulan bölge-nin veya içinde yaflanan ülkenin sahip oldu¤u co¤rafi konum ve koflullardan bah-setmeden o ülkeye iliflkin siyasal olan ve alandan söz etme imkân› da yoktur. Pla-ton’dan ‹bn-i Haldun’a ve Montesquieu’ye kadar birçok düflünür co¤rafi faktörle-rin siyasetin temel dinamikleri üzerindeki etkisi konusunda pek çok iddia ortayaatm›fllard›r. Bir ülkenin yeryüzü flekilleri, iklimi, flora ve faunas› insanlar›n ve top-luluklar›n kimliklerini, kifliliklerini, psikolojilerini; tav›r, hâl ve hareketlerini ciddiölçüde belirlemektedir. Bunlar elbette insanlar›n ve gruplar›n siyasal hayatlar›n›,hareketlerini ve durufllar›n› da etkileyecektir. Co¤rafi anlamda bir ülkenin sadeceyeryüzündeki konumu bile o ülkeye iliflkin alg›lar› etkiledi¤i kadar o ülkenin po-litikalar›n› ve o ülkeye iliflkin baflka ülkelerin politikalar›n› da derinden etkileyebil-


NM A K A L EM A K A L E

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



mektedir. Uluslararas› ‹liflkiler teorilerinde özellikle jeopolitikçiler bu konuda çokciddi iddialar eflli¤inde çok de¤iflik yaklafl›mlar ileri sürmüfllerdir. Balkanlar bu aç›-dan oldukça ilginç bir bölge olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Co¤rafyadan bahsetme-den Balkanlar’da siyaseti anlamak elbette mümkün de¤ildir.

Di¤er yandan co¤rafya kadar kültürün de özellikle toplumsal kültürün de siya-setin hem alg›lanma hem de yürütülme biçimini flekillendirdi¤i bilinen bir konu-dur. Toplumun siyasal alan ve siyasal olana iliflkin bütün inanç ve eylemlerini cid-di biçimde yönlendiren kültür, Almond’un belirtti¤i üzere, bireylerin siyasal siste-me iliflkin bilgilerini, siyasal olaylar hakk›ndaki de¤er yarg›lar›n› ve ba¤l›l›klar›n›etkilemektedir. Kültür, siyasal kat›l›m ve toplumsallaflmay› da yak›ndan ilgilendi-ren bir konudur. Toplumlar›n var ettikleri ve de¤er verdikleri olay ve olgular bilin-meden ve anlafl›lmadan o toplumun siyaset dünyas›na nüfuz edebilme imkân›yoktur. Hele hele Balkanlar gibi bir kültür mahflerinden söz ediliyorsa orada mut-laka kültürlere daha bir dikkat kesilmek gerekecektir. Bu ba¤lamda kültür denin-ce hemen akla gelen tarih, dil, etnik yap›, sanat ve edebiyat gibi asla ihmal edil-memesi gereken di¤er önemli unsurlar› da unutmadan ilave etmek gerekir.

Siyaseti belirleyen önemli dinamiklerden biri de hiç kuflkusuz siyasal sistem veo sistem içindeki kurumlard›r. Ülkenin rejiminin liberal demokrat, sosyalist, faflist,otokrat ya da askerî bir diktatörlük olmas› siyasetin tüm yönlerini etkileyece¤i gi-bi yasama, yürütme ve yarg› gibi temel kurumlar›n faaliyet ve ifllevlerini de temel-den etkilemektedir. Kurumlar da ortaya koyduklar› eylem ve ifllemlerle asl›nda birrejimin ne oldu¤u ya da olmas› gerekti¤ine etki edebilmektedir. Bu ba¤lamda, birülkenin demokratik yap›s›, kültürü ve deneyimi de tüm siyasal faaliyetleri etkile-yen bir unsur olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bireylerin oldu¤u kadar topluluklar›nve uluslar›n siyasal tav›r al›fllar›n›n arka plan›nda yer alan genifl anlamda inançlarve dar anlamda ideolojiler de bir siyasal yap› içindeki dinamikleri do¤rudan etki-lemektedirler.

Siyasal yap› içindeki birtak›m güç merkezleri, örgütler ve süreçler de (liderler,seçkinler, siyasal partiler, ç›kar gruplar›, seçimler ve seçmen davran›fllar›, siyasalkat›l›m, siyasal toplumsallaflma gibi) toplumun temel dinamikleri olarak siyasalolan› ve alan› belirleyen oldukça etkili unsurlard›r. Mesela devlet otoritesini temsileden bir güç olarak bürokrasi, demokratik sistemlerde siyasetin yap›m› ve özellik-le de uygulanmas› sürecinde siyaseti belirleyen oldukça etkileyici bir güç merkeziolabilmektedir. Sosyalist devlet gelene¤i ve a¤›r, hantal bir bürokrasinin egemenoldu¤u Balkanlar’da siyaset, bürokratik yap›, eylem ve ifllemler hesaba kat›lmadananlafl›lacak bir konu de¤ildir.

Devletin ve onu iflleten bir ayg›t olarak bürokrasinin a¤›rl›¤› karfl›s›nda siyaset-te dengeleyici unsurlardan bir tanesi ise sivil toplum örgütleridir. Sivil toplum ör-gütlerinin yayg›n ve sivil toplum kültürünün güçlü olmas›, bireylerin devlet ve bü-rokratik güce karfl› kendi taleplerini dile getirme ve uygulamaya koyma ve geniflbir sivil alan›n yarat›lmas›nda önemli bir rol oynamaktad›r. Balkanlar’da da gele-neksel güç merkezlerinden egemen ulusun devlet, parti, bürokrasi halkas›n›n an-ti-demokratik süreci beslemesi ve sürdürmesinin önünde yer alan en büyük engelde sivil toplum güçleri olmal›d›r. Balkanlar’da siyasetin gelece¤i de asl›nda budenklemde yer almaktad›r.

Balkanlar’da siyasetten söz edilirken tarihsel olarak da karfl›m›za ç›kan bir un-sur olarak müdahale gerçe¤inden de söz etmek gerekecektir. Siyasal alana içeri-den, d›flar›dan veya müfltereken yap›lan müdahaleler bazen olumlu bazen deolumsuz anlamda ancak bölge siyasetini oldukça güçlü bir flekilde etkilemektedir.


Siyasal yap› içindeki güçmerkezleri, örgütler vesüreçler de toplumun temeldinamikleri olarak siyasalolan› ve alan› belirleyenoldukça etkili unsurlard›r.

Ordu, bürokrasi, yarg›, medya, ifl dünyas› gibi iç güçler ya da bir baflka devlet,uluslararas› örgütler veya devlet d›fl› aktörler gibi d›fl güçler, bölge dinamikleriniaflarak, siyasal hayat› rahatl›kla flekillendirebilmektedir.

Balkanlar gibi baflta jeopolitik konum olmak üzere pek çok nedenle müdaha-leye aç›k ya da müdahaleyi celp eden bir bölgede yer almak en çok da bölge halk-lar›n›n güvenlik alg›lar›n› ve bölge devletlerinin güvenlik politikalar›n› etkilemek-tedir. Ço¤u zaman bu durum güvenlikçi bir bak›fl aç›s›n›n bölgeye hakim olmas›-na sebep olmakta ve son tahlilde de bölgesel bir güvenlik paradoksuna yol açmak-tad›r. Bölgesel bir aktörün baflkalar›ndan daha çok emin ve güvende olma iste¤i,ço¤u defa ulusal hayat sahas› yarat›lmas›na efllik etmekte; zaten etnik olarak kar-mafl›kl›k ve s›n›rlar›n belirsizli¤i gerçe¤i ile bu tür güvenlik aray›fllar› bir araya ge-lince, Balkanlar’da aktörler bir birinin kurdu hâline gelebilmektedir. Bütün yönle-riyle güvenlik politikalar› ve sektörü anlafl›lmadan bölgedeki siyaseti anlama imkâ-n› da yoktur. Çünkü güvenlikçi durum, tarihsel yanl›fl okumalarla bir araya gelin-ce bölge iflbirli¤inden ziyade bir çat›flma ve kavga alan›na dönüflmektedir. Bu türbir güvenlik alg›s› sadece d›fla dönük siyaseti negatif olarak etkilememekte, iç si-yasetleri de negatif olarak etkileyip, özellikle anti-demokratik, insan haklar›n› hiçesayan, özgürlüklerin aleyhinde ortamlar›n yarat›lmas›na ve ço¤u defa da bunlar›nsürdürülmesine mazeret teflkil edebilmektedir. Güvenlik-özgürlük dengesi analiz-lerde bölgedeki hem iç hem de d›fl siyaseti etkileyen oldukça önemli bir unsur ola-rak dikkate al›nmal›d›r.

Kimlik yan›nda Balkanlar’da siyasal hareketleri etkileyen di¤er faktörler nelerdir?

Baflka bölgeler için oldu¤u kadar Balkanlar’›n siyasetini de ekonomik yap›dan,bölgenin ve ülkelerin kalk›nm›fll›k düzeyinden ba¤›ms›z bir olgu olarak ele almaimkân› yoktur. Balkanlar gibi ço¤unlu¤u sosyalist bir deneyim yaflay›p liberalizmedo¤ru evirilen geçifl ekonomilerinde bu durum çok daha önemli bir konu hâlinegelecektir. Özellikle So¤uk Savafl sonras› bölgede yaflanan gerilimlerin arka pla-n›nda ekonomik sorunlar›n yatt›¤› pek çok gözlemcinin de kabul etti¤i bir gerçekolarak karfl›m›zda durmaktad›r. Avrupa yoluyla küresel sisteme entegre olmak is-teyen ülkeler konjonktürel oldu¤u kadar yap›sal olarak da ciddi s›k›nt›lar çekmek-tedir. Sosyalist modelde yap›land›r›lm›fl sanayileflme ve istihdam politikalar›ndand›fla aç›k, pazar ekonomisine hitap eden, rekabetçi bir ekonomiye geçme çabala-r›, bölge halklar› aç›s›ndan ço¤u defa iflsizlik ve yoksullaflma olarak su yüzüne ç›k-maktad›r. Bu durumdan kitlelerin memnun oldu¤unu söyleme imkân› da yoktur.Ortaya ç›kan memnuniyetsizlikler de ço¤u defa ekonomik durum ve mesela iflsiz-lik üzerinden elefltirel alternatif politikalar üretme yerine, yer de¤ifltirilerek, yerelsiyasetçilerin özellikle az›nl›klar üzerinden siyaset yapmalar›na neden olmakta; budurum da paradoksal olarak hem ekonomileri olumsuz etkilemekte hem de böl-gesel bar›fl› tehdit eden bir unsur olarak, Balkan siyasetinde yerini almaktad›r. Bafl-ta AB olmak üzere bölge d›fl› aktörlerin ekonomik destekleri önemli olmakla bir-likte bölgeye “müdahale” olarak anlafl›lma potansiyeli de tafl›d›¤›ndan durumu da-ha da ciddi hâle gelmektedir. Ülkeler farkl› kalk›nm›fll›k düzeylerine sahip olsalarda ortak ekonomik sorunlara sahiptir. Bu sorunlar, bölgesel istikrars›zl›¤›n baflka-ca sebepleri ile bir araya geldi¤i zaman k›sa sürede bölgesel bir soruna da dönü-flebilmektedir. Bu yüzden, tar›mdan sanayiye, ticaretten finansa ve istihdama kadarbir bütün olarak ekonominin Balkanlar’da tüm siyasetin gelece¤ini de belirleyenen önemli unsurlardan biri oldu¤u mutlaka dikkate al›nmal›d›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Sosyalist ekonomikmodelden d›fla aç›k, pazarekonomisine hitap eden,rekabetçi bir ekonomiyegeçme çabalar›, bölgehalklar› aç›s›ndan ço¤u defaiflsizlik ve yoksullaflmaolarak su yüzüneç›kmaktad›r.


Rumeli, Balkanlar ve Güneydo¤u Avrupa gibi

bölgeye iliflkin isimlendirmelerin hangi tarihsel

süreçler sonucunda ortaya ç›kt›¤›n› aç›klamak

Rumeli Rumlar›n yani Romal›lar›n ülkesi demek-tir. Balkan kelimesi “sarp ve ormanl›k s›rada¤;s›k ormanla kapl› da¤; y›¤›n, küme; sazl›k, batak-l›k” gibi anlamlara gelmektedir. Bu isim, özellik-le 19. yüzy›ldan sonra, biraz oryantalizmin yede-¤ine konulup, pejoratif bir anlama bürünerek“parçalanm›fl, bölünmüfl ve etnik çat›flmalar›n yo-¤un oldu¤u” bir bölgeyi ve hatta di¤er bölgeleride anlatmak için kullan›lan bir kavram hâlinegelmifltir. Savafllar›n sona ermesi ve siyasi s›n›rla-r›n tekrar çizilmesiyle birlikte bölge yeniden ya-p›lanma sürecine girmifltir. Bu süreçte Balkanlar;Orta ve Do¤u Avrupa’dan ayr› olarak de¤erlendi-rilmifl ve bölge Güney Do¤u Avrupa olarak an›l-m›flt›r. ‘Güneydo¤u Avrupa ‹stikrar Pakt›’ ve ‘Gü-neydo¤u Avrupa ‹flbirli¤i Giriflimi’ gibi isimler-den de anlafl›laca¤› gibi bölgeye yönelik ulusla-raras› toplum bir yandan isim de¤iflikli¤i yapar-ken öte yandan da istikrara ve bölge ile Avru-pa’n›n iflbirli¤ine at›fta bulunmaktad›r.

Balkan kimli¤i ve bu kimlikte meydana gelen de-

¤ifliklikleri analiz etmek

Balkan kimli¤i ayn› co¤rafyada yüzlerce y›ld›r birarada yaflayanlar›n etkileflimin sonucu ortaya ç›k-makla birlikte, bölgesel kimli¤in oluflumunda d›flfaktörler ve müdahaleler de etkili olmufltur. Bun-lar›n sonucunda bölgesel kimlik ve beraberindeonu ifade etmek için kullan›lan isimler bile bir-çok defa de¤iflime u¤ram›flt›r.

Bat› dünyas›n›n Balkanlar’la ilgili alg›lamalar›-

n› aç›klamak

Bat›l›lar taraf›ndan bölgesel kimlikle özdeflleflmifl‘Balkan’ ismine sistematik bir biçimde de¤iflik vegenellikle de olumsuzluk ça¤r›flt›ran anlamlaryüklenmifltir. Bunlar aras›nda ‘köprü’, ‘kavflak’gibi bölgenin büyük güçler aras›nda kalmas›, ge-çifl yollar› üzerinde olmas›n› anlatan metaforlar›nyan› s›ra ‘kaynayan kazan’, ‘barut f›ç›s›’ gibi böl-gedeki fliddetli çat›flmalara at›fta bulunan kulla-n›mlar tedavüle sokulmufltur. Bat›’da, baflka co¤-rafyalardan ve bölge isimlerinden daha çok Bal-kanlar ismi özellikle “çat›flma” ile yana yana zik-redilmektedir.

Bölgesel kimli¤in yeniden ele al›nmas›n›n arka

plan›nda yer alan tart›flmalar› de¤erlendirmek

19. yüzy›l›n bafl›ndan günümüze kadar geçen ikiyüzy›l› aflk›n sürede bölgesel kimlik ya da kim-liklerin uluslararas› aktörlerin bölgeye yönelik si-yasetlerine paralel bir geliflme gösterdi¤i söyle-nebilir. O güne kadar bölgesel kimli¤in oluflu-munda en büyük pay Türklere aittir. 19. yüzy›l-dan itibaren ise güç kayb›na paralel bir flekildeTürk kültürünün bölgesel kimlik üzerindeki etki-si de yavafl yavafl azalm›fl; bölgeyi nüfuz alt›naalan yeni güç sahiplerinin renklerine göre bölgeçok farkl› kültür ögelerinin etkisi alt›na girmifltir.Bölgesel kimli¤in yeniden ele al›nmas›n› arkaplan›nda bölgenin harici unsur ve faktörlerle de-¤il Osmanl› da dâhil kendine ait geçmiflte yafla-nan ve/veya bugün yaflanmakta olan unsurlar›n,aktör ve faktörlerin de ön plana ç›kar›lma arzusuyer almaktad›r. Geçmifli ve var olan› inkâr etme-den, ayr›flt›rmadan ve d›fllamadan bütün unsurla-r› kapsayan, iflbirli¤ine aç›k ve bütünlefltirici birbölgesel kimlik infla etmek her fleye ra¤men hâlâmümkün olan bir seçenek olarak Balkanlar’dakarfl›m›zda durmaktad›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi ‘Balkan’ ismine tarih içindeyüklenmifl anlamlardan biri de¤ildir?

a. Köprüb. Kavflakc. Medeniyetin befli¤id. Kaynayan kazane. Barut f›ç›s›

2. Afla¤›daki Uluslararas› ‹liflkiler kuramlar›ndan hangi-si bölgesel kimli¤in oluflum süreciyle ilgilenmektedir?

a. realizmb. neorealizmc. inflac› kuramd. elefltirel kurame. idealizm

3. Afla¤›dakilerden hangisi Balkanlar kavram›n›n tarih-sel geliflimiyle ilgili do¤ru bir ifadedir?

a. Osmanl› ilk fethetti¤i dönemden itibaren bu böl-geyi Balkanlar olarak nitelendirmifltir.

b. Bu kavram önceleri sadece s›rada¤ anlam›na ge-lirlen, 19. yüzy›l Bat›l› entelektüelleri taraf›ndanbölgeyi tan›mlamak için kullan›lmaya bafllan-m›flt›r.

c. Balkanlar kavram›, So¤uk Savafl dönemindensonra ortaya ç›km›flt›r.

d. Balkanlar kavram› So¤uk Savafl döneminde or-taya ç›km›flt›r.

e. Balkanlar ifadesi, 6. yüzy›lda Slav göçleriyle bir-likte kullan›lmaya bafllanm›flt›r.

4. Do¤u Avrupa kavram› hangi dönemde yo¤un bir fle-kilde kullan›lmaya bafllanm›flt›r?

a. Orta Ça¤b. 19. yüzy›lc. ‹ki savafl aras› dönemd. So¤uk Savafle. So¤uk Savafl sonras› dönem

5. Oryantalizm kavram›yla ilgili olarak afla¤›daki ifade-lerden hangisi do¤rudur?

a. Yak›n ve Uzak Do¤u toplum ve kültürleri, dillerive halklar›n›n incelendi¤i Bat› kökenli ve Bat›merkezli araflt›rma alanlar›n›n tümüne verilenortak add›r.

b. Do¤u devletlerinin dünya siyasetinde etkin ol-du¤u dönemi anlatmak için kullan›l›r.

c. Do¤u’nun Bat›’y› analiz etme yöntemidir.d. Bat›’n›n kendi emperyal dönemini sorgulamas›-

na verilen isimdir.e. Osmanl›’n›n do¤u bölgesini anlatmak için kulla-

n›lan bir ifadedir.

6. Afla¤›dakilerden hangisi Bat› Balkan ülkesi olarakkabul edilemez?

a. Arnavutlukb. Makedonyac. S›rbistand. H›rvatistane. Slovenya

7. Afla¤›dakilerden hangisi Güneydo¤u Avrupa ülkeside¤ildir?

a. Slovakyab. Slovenyac. Kosovad. Romanyae. Bulgaristan

8. Yugonostalji kavram› neyi ifade etmektedir?a. So¤uk Savafl dönemine duyulan nostaljiyi.b. 19. yüzy›l dönemi siyasetine duyulan nostaljiyi.c. Sovyetler Birli¤i dönemine duyulan nostaljiyi.d. Eski Yugoslav halklar›nda Yugoslavya dönemi-

ne duyulan özlemi.e. So¤uk Savafl sonras› dönemin ilk y›llar›na duyu-

lan nostaljiyi.

9. Balkanlaflma kavram› afla¤›dakilerden hangisiyleaç›klanabilir?

a. Bölge devletlerinin bölünerek küçük parçalaraayr›lmas›yla.

b. Bölge halklar›n›n Balkanl› özelliklerinin dahabelirgin hâle gelmesiyle.

c. Bölge halklar› aras›ndaki kültürel ortakl›klar›nvurgulanmas›yla.

d. Bölgede ayn› dini paylaflan halklar aras›ndaiflbirli¤inin sa¤lanmas›yla.

e. Bölgenin Avrupa Birli¤i sürecinin ilerlemesiyle.

10. Afla¤›dakilerden hangisi eski Yugoslav halklar›ndanbirisi de¤ildir?

a. Karada¤l›larb. S›rplarc. Slovaklard. H›rvatlare. Slovenler

Kendimizi S›nayal›m


1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rumeli’den Balkanlar’aKimlikler ve Balkanizasyon” konusunu yenidengözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bölgesel Kimlik: Tan›mla-ma ve Ayr›flt›rma Süreçleri” konusunu yenidengözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bölgesel Kimlik: Tan›mla-ma ve Ayr›flt›rma Süreçleri” konusunu yenidengözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤u Avrupa”, “Yugoslav-ya” ve Güney Do¤u Avrupa” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rumeli’den Balkanlar’aKimlikler ve Balkanizasyon” konusunu yenidengözden geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤u Avrupa”, “Yugos-lavya” ve Güney Do¤u Avrupa” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤u Avrupa”, “Yugos-lavya” ve Güney Do¤u Avrupa” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Balkan Kimli¤ini YenidenDüflünmek” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rumeli’den Balkanlar’aKimlikler ve Balkanizasyon” konusunu yenidengözden geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤u Avrupa”, “Yugos-lavya” ve Güney Do¤u Avrupa” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Maria Todorova, Balkanizm kavram› ile Bat›l›lar›nBalkanlar’a nas›l bakt›¤›n› anlatmak istemifltir. Balkan-lar Bat›l›lar taraf›ndan ‘yar› Avrupal›’, ‘yar› Asyal›’, “azgeliflmifl”, “bir çat›flma bölgesi” ve “Bat›’n›n böl ve yö-net politikalar›na sahne olan bir yer” olarak tasvir edil-mifltir. Böylece, Bat›’n›n olumsuz bir silueti oluflturul-mufl ve Bat› medeniyetinin ve Bat›l› anlamda medenili-¤in tan›m› yap›labilmifltir. Bir tahayyül ürünü olan Bal-kanlar’a iliflkin bu tan›mlama, akademik çal›flmalar, ede-bi eserler, gazeteler ve sonralar› kitle iletiflim araçlar›n›ngeliflimi ile yayg›nlaflt›r›lm›flt›r.

S›ra Sizde 2

Avrupa kavram›, bir kavram olarak ortaya ç›k›fl›ndanbu yana çok farkl› anlamlarda ifade edilmifltir. Avrupa-l› sürekli olarak kendini tan›maya, anlamaya, kendin-den hareketle de dünyay› anlamland›rmaya çal›flm›flt›r.Tarihsel olarak incelendi¤inde, Avrupa’n›n farkl› ideal-ler temelinde kendi kimli¤ini tan›mlamaya çal›flt›¤› gö-rülmektedir. Avrupa’n›n Do¤u ve Bat› olarak ayr›lmas›da bilinçalt›nda oluflan benzer bir sürecin politik-co¤-rafyada tezahür etmifl bir flekli olarak de¤erlendirilebi-lir. Bat›’n›n (Avrupa’n›n) Do¤u’dan ayr›lmas›n›n temel-leri 18. yüzy›l Ayd›nlanmas›na kadar dayanmaktad›r.Bat›’n›n kendini tan›mlama çabas›n›n bir sonucu olarako zamana kadar bask›n olan ‘kuzey-güney’ eksenininyerini Do¤u-Bat› eksenindeki ayr›m alm›fl ve Ayd›nlan-ma fikrine ters düflen hâkimiyet, keyfi yönetim, despot-luk, iktisadi geri kalm›fll›k ve irrasyonalite gibi olumsuzça¤r›fl›mlar Do¤u ile iliflkilendirilmifltir. Do¤u ile Bat›aras›ndaki Balkan co¤rafyas› da bu önyarg›lar çerçeve-sinde ele al›nm›flt›r.

S›ra Sizde 3

Bölgesel kimli¤in inflas›nda d›flar›dan gelen etkiler ya-n›nda bölge toplumlar› da en az bunlar kadar önemlirol oynam›fllard›r. Özellikle yerel elitlerin kendilerininas›l tan›mlad›klar› bu süreçte kayda de¤er bir unsurolarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Yerel elitler oluflumundakatk›da bulunduklar› uluslar› ve ulus-devletleri Bat›l›tarzda modern bir yap›ya kavuflturmak için oldukça yo-¤un çaba harcam›fllard›r. Bu uluslar›n ve devletlerinmodern yönetimlere kavuflmas›, e¤itim sisteminin, eko-nomik yap› ve toplumsal hayat›n Bat› örne¤i dikkateal›narak yeniden inflas› bu elitlerin öncelikli hedefleriaras›nda yer alm›flt›r. Siyasi görüfllerinden ba¤›ms›z ola-

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


rak yerel elitler kendilerini, uluslar›n› ve devletlerini herfleyden önce Avrupal› olarak görmüfllerdir. Gerek co¤-rafi yak›nl›k gerekse elitlerin ço¤unlukla Bat›’da e¤itimgörmüfl Bat› ile iliflkili veya Bat› kimli¤ini benimsemiflolmalar›, bölgesel kimlikteki Bat›’ya do¤ru yönelifli ka-ç›n›lmaz k›lm›flt›r.

S›ra Sizde 4

Balkanlar’›n içinden kaynakl› kendi kimli¤ine sahip ç›k-ma çabalar› ne Bat›’n›n bölge için yaratmaya çal›flt›¤›Güney Do¤u Avrupal› kimli¤ini, ne Yugoslav kimli¤inine de bölgesel-yerel kimlikleri inkâr etmekte; aksinebu üç unsurun kar›fl›m› olan yeni bir “Oryantal Balkan”kimli¤i yaratmay› hedeflemektedir. Burada Bat› motifle-rinin yan› s›ra Do¤ulu özellikler de ön plana ç›kmakta-d›r. Popüler unsurlar› öne alan ve gittikçe yayg›nlaflanbu ak›m entelektüel deste¤e de sahiptir. Bu ba¤lamdakimlikte süreklili¤i sa¤layan semboller olarak müzik,dans ve mutfak gibi unsurlar her yerde oldu¤u gibi, bu-rada da karfl›m›za ç›kmaktad›r. Çalg›lar ve mutfak me-sela, bölgesel kimli¤i yans›tan, tafl›yan kültürel araçlar›nbafl›nda gelmektedir. Farkl› mutfaklar› oldu¤unu iddiaetseler de tüm bölgede ayn› tatlar ve hatta ayn› yemek-lerle karfl›laflmak mümkündür. Bu yeni dalgada mima-ride tek düzeli¤e karfl› ç›kan bir grup Balkanizasyonunflehir, çevre ve bölge mimarisinde asl›nda ciddi bir im-kân sundu¤u kanaatini ifade etmektedirler. “Afla¤›danBalkanlaflma” olgusunu gündeme getirenler ise bölge-de var olan iflbirli¤i, yard›mlaflma, öz-yönetimler, arazi-nin ortak kullan›m› gibi hareketleri de Balkanlar’›n önplana ç›kar›lmas› gereken ortak özellikleri olarak böl-gesel kimlik inflas›nda yeniden düflünmek gerekti¤iniifade ediyorlar.

S›ra Sizde 5

Kimlikleri belirleyen tarih, co¤rafya, kültür, toplumsalve ekonomik yap› asl›nda siyaseti de belirleyen önemlifaktörler aras›ndad›r. Ancak kimlikler yan›nda içindebulunulan bölgenin veya içinde yaflanan ülkenin sahipoldu¤u co¤rafi konum ve koflullarla jeopolitikten bah-setmeden o ülke veya bölgeye iliflkin siyasetten söz et-me imkân› da yoktur. Öte yandan kültür, siyasal kat›l›mve toplumsallaflmay› da yak›ndan ilgilendiren bir konuoldu¤u için Balkanlar gibi çok farkl› kültürlere sahip birbölgede, mutlaka dikkate al›nmas› gereken bir faktör-dür. Kültür ba¤lam›nda tarih, dil, etnik yap›, sanat veedebiyat da siyaseti etkileyen önemli unsurlardand›r.Hiç kuflkusuz siyasal sistem ve o sistem içindeki ku-rumlar; rejimin liberal demokrat, sosyalist, faflist, otok-

rat ya da askerî bir diktatörlük olmas› siyasetin tüm yön-lerini etkileyece¤i gibi yasama, yürütme ve yarg› gibitemel kurumlar›n faaliyet ve ifllevlerini de temelden et-kilemektedir. Siyasal yap› içindeki bir tak›m güç mer-kezleri, örgütler ve süreçler de (liderler, seçkinler, siya-sal partiler, ç›kar gruplar›, seçimler ve seçmen davran›fl-lar›, siyasal kat›l›m, siyasal toplumsallaflma gibi) toplu-mun temel dinamikleri olarak siyasal olan› ve alan› be-lirleyen oldukça etkili di¤er önemli unsurlard›r. Siviltoplum örgütleri de Balkanlar’da siyasetin gelece¤in deihmal edilmemesi gereken bir konudur. Ayr›ca d›fl mü-dahaleler ve güvenlik konusu da önemlidir. Son olarakbaflka bölgeler için oldu¤u kadar Balkanlar’›n siyasetinide ekonomik ve finansal yap›dan, bölgenin ve ülkele-rin kalk›nm›fll›k düzeyinden ba¤›ms›z bir olgu olarakele alma imkân›n olmad›¤› not edilmelidir.


Balalovska, K., “Between `the Balkans’ and `Europe’: AStudy of the Contemporary Transformation of Ma-cedonian Identity”, Journal of Contemporary Euro-

pean Studies, Vol. 12, No. 2, 2004. Bechev, D., “Constructing South East Europe: The Poli-

tics of Regional Identity in the Balkans”, Ramses

Working Paper 1/06, European Studies Center Uni-versity of Oxford, 2006.

Bjelic, D. I. and S. O., Balkans as Metaphor: Between

Globalization and Fragmentation, Londra: The MITPress Cambridge, 2002.

Davutoglu, A., “D›fliflleri Bakan› Say›n Ahmet Davuto¤-lu’nun IV. Büyükelçiler Konferans› Vesilesiyle Trak-ya Üniversitesi Balkan Kongre Merkezi’nde Yapt›¤›Konuflma”, 29 Aral›k 2011, Edirnehttp://www.mfa.gov.tr/buyukelciler-konferansi-ve-silesiyle-trakya-universitesi-balkan-kongre-merke-zinde-yaptigi-konusma-29-aralik-2011.tr.mfa.

Davuto¤lu, A., Gelece¤e Dönük Bir Balkan Vizyonu,D›fliflleri Bakanl›¤›- Stratejik Araflt›rmalar Merkezi,Vision Paper, http://sam.gov.tr/tr/a-forward-loo-king-vision-for-the-balkans/

Detrez, R and P. P., Developing Cultural Identity in the

Balkans: Convergence vs. Divergence, Bruxelles:Multiple Europe, 2005.

Esbenshade, R., “Remembering to Forget: Memory, His-tory, National Identity in Postwar East-Central Euro-pe”, Representations, No. 49, 1995.

Fleming K. E., “Orientalism, the Balkans, and BalkanHistoriography”, The American Historical Review,Vol. 105, No. 4, Oct. 2000.

Glenny, M., “Only in the Balkans”, London Review of

Books, Vol. 21, No. 9, 1999.Goldsworthy, V., Inventing Ruritania: The Imperialism

of the Imagination, New Haven: Yale University,1998.

Hayden, M., “Nesting Orientalisms: The Case of FormerYugoslavia”, Slavic Review, Vol. 54, No.4, 1995.

Ignatieff, M., Empire Lite: Nation Building in Bosnia,

Kosovo, Afghanistan, London: Vintage, 2003.Kaplan, R., Balkan Ghosts: A Journey Through History,

New York: St. Martin’s Press, 1997.Kut, fi. ve N. Asl› fiirin, “The Bright Side of Balkan Poli-

tics: Cooperation in the Balkans”. Journal of Southe-

ast European and Black Sea Studies. Cilt 2, Say› 1,2002.

Mbembe, A., On the Postcolony, Berkeley: University ofCalifornia Press, 2001.

Razsa, M. and Nicole Lindstrom, “Balkan Is Beautiful:Balkanism in the Political Discourse of Tudman’sCroatia”, East European Politics and Societies, Vol.18, No. 4, 2004.

Said, E. W., Orientalism, New York: Pantheon, 1978.Saric, L., Balkan Identity: Changing Self-images of the

South Slavs, Leipzig: GWZO, 2009. Stavrianos, S. L., Balkan Federation: A History of the

Movement Toward Balkan Unity in Modern Times,Hamden, CT: Archon Books, 1964.

Sundhaussen, H., Europa - Osteuropa - Balkan Oder

der “Kleine” Historische Unterschied, Berliner Oste-uropa-Info 18, Osteuropastudien im Umbruch, 2002.

Sundhaussen, H., “Der Balkan: Ein Pladoyer für Diffe-renz”, Geschichte und Gesellschaft, 29, 2003.

fien, H., “Balkanlar: Metaforlar›n Çarp›flt›¤› Bir SavaflAlan›”, Cogito, S. 38, 2004.

Todorova, M., “The Balkans: From Discovery to Inven-tion”, Slavic Review, Vol. 53, No. 2, 1994.

Todorova, M., Imagining the Balkans, New York: Ox-ford University Press, 1997.

Wallerstein, I. (ed.), Open the Social Sciences, Palo Al-to: Stanford University Press, 1996.

Winchester, S., The Fracture Zone: A Return to the Bal-

kans, London: Viking, 1999.Zizek, S., “Avrupa’n›n Gelece¤i Osmanl› Gibi Olmal›”,

Radikal Hayat, 02.10.2011, http://www.radi-kal.com.tr/Radikal.aspx?aType=HaberYazdir&Artic-leID=1065048.)

Zizek, S., The Metastases of Enjoyment, London: Verso,1994.

Zizek, S., The Spectre Is Still Roaming, Zagreb, Croatia:Arkzin, 1999.

Yararlan›lan Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Balkan co¤rafyas›n›n önemini aç›klayabilecek,Bölgede çeflitlilik gösteren nüfus yap›s›n›n mensup oldu¤u farkl› uluslar› vekonuflulan farkl› dilleri aç›klayabilecek,Kültürel ve etnik kozmopolit yap› içinde ön plana ç›kan kültürel yap›lar›ay›rt edebilecek,So¤uk Savafl döneminin ve sonras›nda sosyalizmin y›k›l›fl›n›n Balkan co¤raf-yas›nda yaratt›¤› kültürel ve etnik yap› de¤iflimlerini saptayabilecekbilgi ve beceriler kazanabileceksiniz

‹çindekiler

• Balkan Co¤rafyas›• So¤uk Savafl• Sosyalist Rejim• Etnik Yap›• Kültürel Yap›• Ülkeler

• Uluslar• Devletler• Irklar• Diller• Dinler

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

N

N

Balkanlar’da Siyaset Ülkeler: Co¤rafya, Kültür ve Sosyal Yap›

• BALKAN CO⁄RAFYASININ TEMELÖZELL‹KLER‹

• BALKANLAR’DA SOSYAL,KÜLTÜREL VE ETN‹K YAPI

• ESK‹ ÜLKELER• YEN‹ DEVLETLER


BALKAN CO⁄RAFYASININ TEMEL ÖZELL‹KLER‹

Yeri, Konumu ve Fiziki Yap›s› Balkanlar, Avrupa k›tas›n›n güneydo¤usunda yer alan bir yar›madad›r. Balkanlar,ad›n› bölgede bulunan Balkan da¤lar›ndan al›r. Yar›madan›n do¤usunda Ege(Adalar) Denizi, Marmara Denizi ve Karadeniz, güneyinde Akdeniz ve bat›s›ndaise Adriyatik Denizi vard›r. Kuzeyden ise s›n›r›n› çizmek biraz zordur. Bir s›n›rlan-d›rmaya göre; Tuna Nehri ve onun kolu Sava Irma¤› esas al›nm›flt›r. Buna göre505.000 km2’lik bir sahay› kaplamaktad›r. Baflka bir görüfle göre de Eski Yugoslav-ya ve Romanya’n›n kuzey s›n›rlar› ölçü olarak al›nm›flt›r. Buna göre de toplam788.685 km2’lik bir yüz ölçüme sahiptir. Di¤er bir s›n›rland›rma ise Osmanl› Dev-leti’nin Avrupa’daki Hristiyan dünyas› ile çizdi¤i s›n›r olarak biliniyor. Bu s›n›rlan-d›rmaya göre de Balkanlar’›n toplam yüz ölçümü 1.000.000 km2’yi bulmaktad›r.

Bugün Balkan yar›madas› üzerinde; Türkiye’nin Avrupa’daki topraklar› ilebirlikte, Arnavutluk, Bulgaristan, Yunanistan, Bosna-Hersek, S›rbistan, Kara-da¤, Kosova, H›rvatistan, Slovenya, Makedonya ve Romanya yer almaktad›r.Türkiye’nin Trakya yar›madas› (23,764 km2), Balkan yar›madas›nda yer almak-tad›r. Balkan ülkelerinin toplam yüz ölçümü 764.628 km2’dir. Türkiye’nin Trak-ya topraklar› (23.764 km2) ile birlikte toplam 788.392 km2’yi bulur.

Balkan yar›madas›; bat›da Adriyatik, do¤uda Karadeniz ile kuzeyde ise Tu-na ve Sava Nehirlerinin açt›¤› ovalarla çevrilidir. Güneyde ise birçok ada ve ya-r›mada ile Akdeniz’in ortalar›na kadar ilerler. Yar›madaya ad›n› veren BalkanDa¤lar›, yar›madan›n kuzeyinde yer al›r. Balkan yar›madas›n›n ilk dikkati çe-ken özelli¤i, da¤l›k olufludur. Balkan yar›madas›n›n hemen her yerinde da¤la-ra rastlamak mümkündür.

Ülkeler: Co¤rafya, Kültür ve Sosyal Yap›

Balkan yar›madas›ndabulunan da¤lar, dört anagrupta toplan›r. Bunlar;Dinar da¤lar›, Karpatlar,Balkanlar ve Rodopda¤lar›d›r.

Bat›da Alp da¤lar›n›n devam› olan Dinar da¤lar›, Adriyatik denizi k›y›s›n› takip ede-rek güneye inmektedir. Dinar k›vr›mlar›, bat›da ve güneyde fiar, Pindus ve Pelopon-nes da¤lar›n› birlefltirir. Karada¤’da Dormitor tepesi 2522 metre yüksekliktedir. Karpat-lar, ters yaz›lm›fl S harfi gibi Romanya’n›n kuzeyinden güneyine do¤ru uzan›r. Karpat-lar›n en yüksek noktas›n›, Negoiu tepesi (1544 metre) teflkil etmektedir.

Balkanlar’a ad›n› veren Balkan da¤lar› (eski ad› Hoemus), Bulgaristan’› bat›dando¤uya ikiye bölen da¤lard›r. Balkanlar’›n ortalama bat›-do¤u uzunlu¤u 600 kilomet-reyi bulur. Bat›dan do¤uya do¤ru do¤udan Bat› Balkanlar’›, Koca Balkanlar ve Kü-çük Balkanlar olarak üç k›sma ayr›l›r. Balkanlar, Balkan yay›n›n Tuna k›y›s›ndan bafl-lar. Bölgenin en yüksek tepesi, Yumrukçal Tepesi ya da Botev Tepesi’dir (2376 m.).Balkan da¤lar›n›n güney flubesinden bir k›sm›n› Y›ld›z ve Despot da¤lar› teflkil eder.Balkan da¤lar›n›n bat›s›ndan güneye do¤ru indikten sonra do¤uya do¤ru uzananRodop da¤lar› (Despot da¤› ya da Rodop Balkan›), Trakya’n›n kuzeyinden geçerekTürkiye üzerinden Karadeniz’e kadar ulafl›r. En yüksek tepe, Rila da¤lar› üzerindekiStalin olarak bilinen ve sonradan ad› Musula olan tepedir (2925 m).

Balkanlar’›n kuzeyinde Sava ve Drava Nehirleri aras›nda genifl bir ova yer almak-tad›r. Demirkap›’dan sonra Tuna nehrinin oluflturdu¤u çok genifl ve verimli ova bu-lunmaktad›r. Tuna delta ovas› bu ovan›n bir parças›d›r. Romanya’n›n en genifl ovas›,Eflak ovas›d›r. Balkan da¤lar›n›n güneyinde, Pazarc›k ve Filibe’den bafllayarak Meriçnehri boyunca uzanan genifl k›y› ovalar› vard›r. Vadi ve platolar da¤ k›vr›mlar›n› bir-birinden ay›r›rlar. Tam kuzeyde Ukrayna vadisine ulafl›r. Güneyde üç deniz aras›ndak›y› vadileri, çökmüfl havzalar bulunur. Shkodar çöküntüsü, Arnavutluk’un Myzege’i,Arta körfezi, Attik ve Tesalya ovalar›, Selanik’teki Kampania gibi Türkiye’deki Çanak-kale ve ‹stanbul bo¤azlar› ile Marmara Denizi’ni çevreleyen Trakya bölgeleridir.

Balkanlar, co¤rafi aç›dan da bir çeliflkiler bölgesidir. Da¤lar›n hiçbiri 3000 met-reyi geçmemektedir. Da¤lar üzerinde çok say›da geçit bulunmas›, ordular›n yeniyollar keflfetmesine yol açm›flt›r. Balkanlar’da Osmanl› Devleti’nin ilerleyiflinin çokh›zl› olmas›, yeryüzü flekillerinin elveriflli olmas›ndand›r.

Bölgenin iklim de¤erleri hakk›nda daha genifl veriler elde etmek için, “http://worldweat-her.wmo.int” adl› siteye baflvurabilirsiniz.


Harita 2.1

Balkanlar’›nLokasyon Haritas›(Uydu Haritas›)

Kaynak:http://www.ngdc.noaa.gov/mgg/topo/pictures(iflaretlemelerRamazan Özeytaraf›ndanyap›lm›flt›r).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Balkan yar›madas›n›n iklimi, güneyden kuzeye ve deniz k›y›s›ndan iç kesimle-re do¤ru de¤iflim göstermektedir. Güneyde Akdeniz iklimi hüküm sürer. Buradak›fllar ›l›k ve ya¤›fll›, yazlar s›cak ve kurak geçer. Atina’da kar ender görülür. Kuze-ye ve iç kesimlere do¤ru gidildikçe, iklim karasallafl›r ve sertleflir. Kuzeye do¤ru gi-dildikçe arazi hem engebeleflir hem de iklim sertleflir. Da¤l›k bölgelerde, Eylül ve-ya Ekim aylar›nda ya¤an kar, Haziran ay›na kadar yerde kal›r. Güneyde genel ola-rak yazlar› s›cak, k›fllar› ise ›l›k ve serin geçen, Akdeniz ikliminin tesiri alt›ndad›r.Adalarda, k›y›larda ve Halkidiki Yar›madas›nda yumuflak Akdeniz iklimi hükümsürer. Da¤l›k bölgelerde ve iç kesimlerde ise Akdeniz’in da¤ iklimi mevcuttur. Ku-zeye do¤ru gidildikçe k›fl aylar› so¤uk ve yaz aylar› daha s›cak geçer. Ya¤›fl mikta-r› genel olarak düflüktür. Bat› sahilleri daha çok ya¤›fl al›r. Bu bölgelerde esen gü-neyin nemli rüzgârlar› bol ya¤›fl getirir. Fakat yükselen da¤lar, bu rüzgârlar›n do-¤uya geçmesine engel olur.

Bat› bölgeler arazi yap›s›n›n çeflitlili¤inden dolay› farkl› iklim bölgelerine sahip-tir. Birincisi; güney kesimlerde yer alan k›fllar› ›l›k ve ya¤›fll›, yazlar› s›cak ve kurakAkdeniz iklimidir. ‹kincisi; kuzey ve iç k›s›mlarda görülen nemli iklimdir. Üçüncü-sü ise kuzeydo¤u kesimlerinde görülen, yazlar› ya¤›fll› ve ›l›k, k›fllar› sert ve kurakgeçen Alp iklimidir. Kuzeyde, da¤l›k, yüksek yaylal›k ve k›y› bölgelerinde farkl› fle-killerde iklim özellikleri görülür. Adriyatik k›y›lar› genellikle yazlar› s›cak ve k›flla-r› ›l›k geçen Akdeniz ikliminin etkisi alt›ndad›r. K›y› bölgeler ve güney Yugoslav-ya bu yüzden bol ya¤›fl almaktad›r. Yaz aylar› oldukça s›cak geçerken, k›fl aylar›so¤uktur. Makedonya topraklar› genelde engebeli araziden meydana geldi¤indenkara iklimi hâkimdir. Yazlar› s›cak ve kurak, k›fllar› da so¤uk geçer.

Do¤uda genel olarak ›l›man bir kara iklimi hâkimdir. Yaz aylar›nda yeterli ol-mayan ya¤›fl, toprak kullan›m›nda çok genifl bir sulama sisteminin geliflimini zo-runlu k›lm›flt›r. Geçmiflte Osmanl› Devletinin Balkanlar’a önem vermesi, günümüz-

292. Ünite - Ülke ler : Co¤rafya, Kül tür ve Sosyal Yap›

Harita 2.2

EGE(Adalar)

BalkanYar›madas›n›nSiyasi Haritas›

Kaynak: (RamazanÖzey)Dünya ve Türkiyeölçe¤inde siyasico¤rofya, ‹stanbul:Aktif, 2012, S. 290.

de de bu yar›madada 12 ayr› devletin bulunmas›nda ve her taraf›n›n tarih boyun-ca yo¤un insan yerleflmesine sahne olmas›nda, iklimin rolü vard›r.

Balkan yar›madas›nda yer alan da¤lar›n uzan›fl›, akarsular›n yönlerini tayin et-mifltir. Dolay›s›yla yar›mada üzerinde iki farkl› akarsu akaçlama havzas› belirgin-leflmifltir. Birincisi kuzeyde Tuna Nehri ve kollar›n› içine alan ve sular›n› Karade-niz’e boflaltan kuzey havzas›, ikincisi da¤lar›n uzan›fl›na ba¤l› olarak flekillenmifl vegüneyde Ege Denizi’ne boflalan güney havzas›d›r. Balkanlar’da 152 nehir ve çayvard›r. Tuna Nehri; Balkan yar›madas›n›n en büyük akarsuyudur. Tuna Nehri, Al-manya’n›n güneyinde Kara Ormanlar bölgesinde 1.078 m yükseklikteki kaynaklar-dan do¤ar. Nehrin Donaueschingen’den Karadeniz’e döküldü¤ü Sulina Liman›nakadar uzunlu¤u 2779 km’dir. Tuna Nehri toplam 10 ülkenin topraklar›n› sulamak-tad›r. Tuna Nehri havzas›n›n yüz ölçümü 817.000 km2’dir. Tuna Nehri’nin kollar›olan ve güneyden kat›lan Sava, Drava, Morava ve Drina, Eski Yugoslavya toprak-lar›n› sular. Olt, Prut ve Tiza, Tuna’ya kuzeyden kat›lan kollar›d›r. Balkan Yar›ma-das›’n›n güneydo¤u kesiminde bulunan Bulgaristan’›n, Rila Da¤›’nda do¤an MeriçNehri’nin toplam uzunlu¤u 492 km’dir. Balkanlar’da Tuna ve Meriç’ten baflka, Me-seta, ‹steroma, Vardar, ‹ncekarasu (Vistridza), Nareda (Areta ya da Araahtos), Ka-lamas, ‹flkombi, Mata, Drin ve Buyana akarsular› da vard›r.

Balkanlar’daki göller, k›smen tektonik ve k›smen kalker yereyin özel afl›n›m›naba¤l› oluflmufllard›r. Kuzeydeki ‹flkodra Gölü (368 km2) Balkanlar’›n en büyük gö-lüdür. Ohri Gölü 362 km2 güney-do¤udad›r ve Balkanlar’›n en derin gölüdür. Pres-pa Gölü ise Makedonya, Yunanistan ve Arnavutluk s›n›rlar› aras›ndad›r. Bunlar›nd›fl›nda kuzey ve kuzeydo¤usunda küçük alp gölleri mevcuttur.

Balkanlar’da da¤l›k alanlar›n güneye bakan yamaçlar›nda, kestane renkli stepveya kurakç›l orman topra¤› genifl yer kaplar. Güneyde Akdeniz k›y›lar›nda K›rm›-z› Topraklar (Terra-Rossa) görülmektedir. Yunanistan’da, ‹skelet topraklar hayliyayg›nd›r. Balkanlar’da, toprak da¤›l›fl haritas› ile bitki örtüsü haritas›, hemen he-men birbirlerine benzer özellikler tafl›rlar. Akdeniz k›y› bölgelerini oluflturan Gü-ney Avrupa’da, Akdeniz bitki türleri yer al›r. Bunlar yaz kurakl›¤›na dayan›kl› tür-lerdir. Maki, mefle ve çam türleri yayg›nd›r. Yunanistan’›n bat› bölgeleri, do¤u böl-gelerine nazaran daha yeflillik ve oval›kt›r. Do¤u bölgelerde genifl ovalar ve or-manlar çok daha azd›r. K›y› bölgeler ve adalarda bilhassa yabani zeytin, sak›z veçam gibi a¤aç türlerine s›k rastlan›r. Kuzey bölgelerde ve genellikle da¤l›k kesimler-de büyük gövdeli ve çok yaprakl› a¤aç türleri daha çoktur. Balkan yar›madas› da¤-lar› ormanlarla kapl›d›r. 1500 metreye kadar yaprak döken a¤açlar, 1500-1800 m2

aras› i¤ne yaprakl› ormanlar, yükseklerde ise otluk formasyonlar hâkimdir. K›y›lar-da ise yaprak dökmeyen Akdeniz a¤açlar› ve makiler yayg›nd›r. Toprak ve bitki ör-tüsü bak›m›ndan Balkanlar ile Anadolu yar›madas› bütünlük arz eder. Kestanerenkli ve k›rm›z› topraklar›n üzerinde Akdeniz bitki örtüsü bulunmas›, toprak vebitki örtüsü özellikleri bak›m›ndan birbirini tamamlar.


Nüfus ve ekonomik veriler konusunda, “www.cia.gov/library/publications/the-world-fact-book/index.html, www.geohive.com/earth/world.aspx ve www.tika.gov.tr” adl› sitelerdendaha genifl bilgiler al›nabilir.

Balkan halklar›n›n etnik yap›s› oldukça karmafl›kt›r. Etnik gruplar›n en önemli-lerini; Yunanl›lar, Bulgarlar, S›rplar, H›rvatlar, Slovenler, Karada¤l›lar, Boflnaklar,Arnavutlar, Makedonlar, Romenler ve Türkler oluflturmaktad›r. Osmanl›lar›n geriçekilmesi ile bu bölgede kalan Müslüman Türkler, Balkan ülkelerinin baz› bölge-lerinde yo¤un bir flekilde yaflamaktad›rlar.

ÜlkeYüzölçümü(km2)

Nüfus(1995)

Nüfus(2005)

Nüfus(2008)

Nüfus(2011tahmini)

Y›ll›kNüfusArt›fl› (%)

Baflkent

Arnavutluk 28.748 3.226.200 3.563.112 3.619.778 3.215.988 0.334 Tiran

Bulgaristan 110.910 8.775.000 7.450.349 7.262.675 7.446.135 -0.658 Sofya

Romanya 237.500 23.198.000 22.329.977 22.246.862 21.436.495 -0.231 Bükrefl

Bosna-Hersek 51.209 4.400.000 4.025.476 4.590.310 3.752.228 -0.237 Saraybosna

S›rbistan 77.474 10.320.000 10.829.175 10.156.046 9.853.969 -0.100 Belgrad

Karada¤ 13.812 - - 678.177 632.261 0.076 Podgorica

Kosova 10.887 - - 2.126.708 1.825.632 -0.150 Prifltine

H›rvatistan 56.542 4.784.000 4.495.904 4.491.543 4.395.560 -0.194 Zagreb

Slovenya 20.273 1.970.000 2.011.070 2.007.711 2.035.012 0.229 Ljubljana

Makedonya 25.333 2.110.000 2.045.262 2.061.315 2.063.893 0.117 Üsküp

Yunanistan 131.940 10.648.000 10.668.354 10.722.816 11.390.031 0.233 Atina

Toplam 764.628 69.431.200 67.418.679 69.963.941 68.047.204 - -


Tablo 2.1Balkan Ülkeleri,Yüzölçümleri,Nüfuslar› veBaflkentleri

Kaynak: CIA, 1995, 2005, 2008, 2011 y›ll›klar› ve http://www.geohive.com/earth/world.aspx

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Harita 2.3

EGE(Adalar)DEN‹Z‹

Balkanlar’›n FizikiHaritas›(http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Balkan_topo_tr.jpg&filetimestamp=20110618224846)

Balkanlar hakk›nda genifl bilgi edinmek için “Osman Karatay ve Bilgehan A. Gökda¤ (der.),(Çorum: Karam&Vadi Yay., 2006) Balkanlar El Kitab› adl› yay›na bak›labilir.

BALKANLAR’DA SOSYAL, KÜLTÜREL VE ETN‹K YAPI Balkanlar tarih boyunca de¤iflik medeniyetlerin ilgi oda¤›nda yer alan bir bölge ol-mufltur. Co¤rafi konumu, Balkanlar’›n kültürel zenginli¤inin kayna¤› oldu¤u kadar,toplumsal ve tarihsel trajedilerinin de as›l nedenlerinden biridir. Avrupa’daki tümbüyük güçler, Asya’n›n, Do¤u Akdeniz’in, Afrika’n›n, güney ve güneydo¤udaki s›-cak denizlerin zenginliklerine ulaflabilmek ve kendi güvenliklerini garanti alt›naalabilmek için Balkanlar’da yüzy›llar süren büyük savafllar yapm›fllard›r. Balkan-lar’da hâkimiyet Akdeniz, Kuzey Afrika, K›z›l Deniz ve Hint Okyanusu’ndan geçenticaret yollar› üzerindeki hâkimiyetin tamamlay›c›s›d›r. Günümüzde bu olguya,enerji yollar› üzerinde kontrol sa¤lama kavgas› da eklenmifltir.

Avrupa’n›n yoksul, geri kalm›fl ve sorunlu yerlerinin bafl›nda gelen Balkanlar’a,kültürel ve etnik boyutta bak›ld›¤›nda kozmopolit bir yap› dikkati çekmektedir.Birçok kültürün bir arada yafland›¤› bölgede, birçok din ve ulus yaflamakta ve buuluslar›n konufltu¤u çok say›da dil de Balkanlar’›n genifl kültürel yelpazesini olufl-turmaktad›r. Üç büyük semavi dinin mevcut oldu¤u, farkl› ›rklar›n yaflad›¤›, onlar-ca farkl› dilin konufluldu¤u, Balkan yar›madas›nda, Türkler, Yunanl›lar, Bulgarlar,Romenler, Arnavutlar, S›rplar, H›rvatlar, Slovenler, Boflnaklar, Makedonlar en bü-yük halklar› oluflturmaktad›r.

Nispeten dar bir bölgede bu kadar çok etnik çeflitlili¤in varl›¤› co¤rafi flartlar›nda etkisiyle bölge insan› için rekabetin yan› s›ra, savunma ve egemenlik duygula-r›n›n ön plana ç›kmas›na neden olmufltur. Afl›r› milliyetçilik ve büyük devlet olmaözlemi, bu topraklarda yaflayan toplumlar›n ortak özellikleri hâline gelmifltir. Ta-rihte Roma ve Osmanl› haricinde bölgede hükümranl›¤›n› geçirmifl büyük devletolmamas›, Büyük S›rbistan, Büyük Makedonya, Büyük Arnavutluk, Büyük H›rva-

ArnavutlukArnavut %95, Yunan %3, di¤er %2 (Ulah, Roman [Çingene], S›rp, Makedon,Bulgar) (1989 tah.)

BulgaristanBulgar %76,9, Türk %8, Roman %4.4, di¤er 0,7% (Makedon, Ermeni, Tatar,Kafkas dahil) (2011 Y›l›)

Bosna ve Hersek Boflnak %48, S›rp %37.1, H›rvat %14.3, di¤er %0.6 (2000)

H›rvatistan H›rvat %89.6, S›rp %4.5, di¤er %5.9 (Boflnak, Macar, Sloven, Çek, ve Romandahil) (2001 y›l›)

YunanistanYunan %93, di¤er %7 (2001 Y›l›) (Ayr›nt›l› resmi etnik verilereulafl›lamamaktad›r.)

Kosova Arnavut %88, S›rp %7, di¤er %5 (Boflnak, Gorani, Roman [Çingene], Türk,Ah›skal›, M›s›rl›)

Makedonya Makedon %64.2, Arnavut %25.2, Türk %3.9, Roman (Çingene) %2.7, S›rp%1.8, di¤er% 2.2 (2002 Y›l›)

Karada¤Karada¤l› %43, S›rp %32, Boflnak %8, Arnavut %5, di¤er (Müslümanlar,H›rvat, Roman (Çingene)) %12

Romanya Romanyal› %89.5, Macar %6.6, Roman (Çingene)%2.5, Ukraynal› %0.3,Alman %0.3, Rus %0.2, Türk %0.2, di¤er %0.4 (2002 Y›l›)

S›rbistan S›rp %82.9, Macar %3.9, Roman (Çingene) %1.4, Yugoslavlar %1.1,Boflnaklar %1.8, Karada¤l› %0.9, di¤er %8 (2002 Y›l›)

Slovenya Sloven %83,1, S›rp %2, H›rvat %1,8, Boflnak %1,1, di¤er %12 (2002 Y›l›)


Tablo 2.2Balkan ÜlkelerininEtnik Yap›s›

Kaynak:CIA, 2008 Y›ll›¤›.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



tistan, Büyük Bulgaristan, Büyük Yunanistan, Büyük Yugoslavya söylemlerini ge-tirmifl ve bölgede milliyetçili¤in bir ideoloji olarak a¤›r basmas›na yol açm›flt›r.

Balkan topraklar›nda yaflayan uluslar, tek bir devlet s›n›r› içinde yaflamamaktave birçok ulusun fertlerine birçok devlet içinde rastlanabilmektedir. Bunun yan› s›-ra, de¤iflik devletlerde varl›¤›n› sürdüren kültürel yelpaze içindeki toplumsal yap›-lar k›yasland›¤›nda birçok ulus ve bunlar›n kültürel özellikleri içinde baz› kültürle-rin çok daha etkili ve bask›n oldu¤u gözlemlenmektedir. Bu ba¤lamda de¤erlen-dirildi¤inde, Slav kültürü, Türk kültürü ve Yunan kültürünün bölgeyi derinden et-kiledi¤i anlafl›lmaktad›r. Bu durum en çok da bölgede konuflulan diller üzerindeetkileyici bir flekilde kendini göstermektedir.

Balkan co¤rafyas›nda belirli kültürlerin ön plana ç›kmas›n›n sebepleri nelerdir?

Ortak co¤rafyay› paylaflan bu etnik gruplar farkl›l›klar yan›nda do¤al olarak birçok ortak özelliklere de sahiptirler. Tarihsel süreçte Avrupa’n›n hiçbir bölgesi Bal-kan yar›madas› kadar sald›r›, istila ve iflgale u¤ramam›flt›r. Bölge Persler, Makedon-yal›lar, Arnavutlar, Romal›lar, Bizansl›lar, Hunlar, Avarlar, Bulgarlar, S›rplar, Türk-ler, Avusturyal›lar, Macarlar, ‹talyanlar ve Frans›zlar taraf›ndan uzun y›llar boyun-ca yönetilmifltir. Balkanlar’›n yerli halk› olan topluluklar k›sa süreli dönemler hariçtarih boyunca hep baflka uluslar›n idaresi alt›nda yaflam›fllard›r. Slavlar›n yönetimi-ni en uzun süre ellerinde tutan ise Türkler olmufltur.

Kültürün yan› s›ra dinî olarak da bir mozaik olan Balkanlar’da Hristiyanlar veMüslümanlar daima iç içe yaflam›flt›r. Dönem dönem çekiflmeler yaflanm›fl olmas›-na ra¤men ço¤u zaman birlikte yaflama kültürü bu bölgeye hâkim olmufl, medeni-yetler çat›flmas›ndan daha çok medeniyetler etkileflimi ve hatta dayan›flmas›n›n gü-zel örnekleri de bu bölgede ortaya ç›km›flt›r. 19. yüzy›l ve sonras›nda bir yandanbüyük güçlerin çat›flmas› öte yandan bölgeyi etkileyen milliyetçi ak›mlar bölgeselbar›fl› -etkileri günümüze kadar gelecek bir biçimde- olumsuz yönde etkilemifl bu-lunmaktad›r.

So¤uk Savafl dönemi ve sosyalist rejimler Balkan toplumlar›ndaki milliyetçiduygular› azaltmam›fl, aksine derinden beslemifl görünmektedir. So¤uk Savafl son-ras› Yugoslavya’n›n da¤›l›fl› ve gün yüzüne ç›kan milliyetçi hareketlenme, bölgedeyaflayan halklar›n beklentilerine göre neticelenmemifl ve sadece ba¤›ms›z, sorunludevletlerin oluflumuna neden olmufltur. Dolay›s›yla bölge halklar›n›n refah içeri-sinde yaflayaca¤›n› ümit etmesine karfl›n Kosova sorunu, Sancak bölgesi sorunu,Karada¤ meselesi gibi sorunlar ortaya ç›km›fl ve bölge etnisiteleri aras›ndaki hizip-leflmeler giderek h›zlanm›flt›r. Dolay›s›yla bölgede var olan siyasi istikrars›zl›¤›ntoplumsal ve ekonomik yaflant›ya da olumsuz yans›m›fl olmas› oldukça ola¤an birgeliflmedir.

2000’li y›llara gelindi¤inde ise bölgede k›r›lgan da olsa bir istikrar sa¤lanm›fl,yavafl da olsa her alanda bir toparlanma gözle görülür hâle gelmifltir. Bu süreçtebölgede yaflayan Türkler’in ve Türkiye’nin pozitif bir rol oynad›¤› bilinmektedir.Ancak küresel ekonomik krizin bölgeye yans›mas›, bölgeye ait pek çok sorununda tetikleyicisi olma riskini tafl›maktad›r. Etnik veya dinî çat›flmalar›n ve ön yarg›-lar›n olmad›¤›, istikrarl› ve huzurlu bir Balkanlar oluflturmak baflta bölge ülkeleriolmak üzere Türkiye ve Avrupa için en önemli hedef olmal›d›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

ESK‹ ÜLKELER

Yunanistan

Co¤rafi, Beflerî, Etnik ve Kültürel Yap› Yunanistan tipik bir Balkan ve do¤u Akdeniz ülkesi olup, Avrupa k›tas›n›n güney-do¤usunda, Balkan yar›madas›n›n en güney ucunda yer al›r; toplam 131.940 kilo-metrekarelik yüz ölçümünün 1.140 kilometrekaresi sulak (göl/akarsu) aland›r. Yu-nanistan bat›s›ndan ‹yon Denizi, güneybat›, güney ve güneydo¤usundan Akdeniz,do¤usundan ise Ege Denizi ile çevrilidir. Ülkenin toplam karasal k›y› fleridi, binler-ce irili ufakl› koylar ve körfezlerle birlikte 13.676 km uzunlu¤undad›r.

Yunanistan’›n bat›s›ndaki ‹yon Denizi’nde ‹yon Adalar› (Korfu, Zakintos, Kefa-lonya, ‹thaka, Lefkas), Ege Denizi’ne bakan do¤u yakas›nda ise baflta Oniki Ada ileSporatlar (Saruhan Adalar›) ve Kiklatlar (Çember Adalar›) olmak üzere Akdeniz’ede uzanan ve say›lar› iki bini aflan küçüklü büyüklü ‘arkhipelagos’-tak›mada, adave adac›k bulunmaktad›r. Yunanistan’›n kuzey k›t’a parças›n› en güneydeki Mo-ra/Peloponnes yar›madas›ndan [tarihsel as›l Yunanistan’dan] do¤u-bat› eksenindeay›ran 6,3 km uzunlu¤undaki Korinth Kanal›, ayn› zamanda Ege Denizi ile Adriya-tik Denizi aras›nda kestirme ba¤lant›y› sa¤layan yapay bir su yoludur; infla edildi-¤i 19. yüzy›l›n sonlar›ndan beri aktif olarak kullan›lan bu Kanal, Adriyatik ile EgeDenizi aras›nda seyreden gemilere yaklafl›k 400 kilometrelik yol tasarrufu sa¤la-maktad›r.

Genel olarak da¤l›k bir yap›ya sahip olan Yunanistan’›n kuzeyden güneyinedo¤ru, Bat› Trakya’n›n güney kesimleri ile Ege Denizi’ne bakan do¤u Makedonyabölgesinde, daha güneydeki Teselya kesimlerinde ve en güneydeki Mora/Pelo-ponnes yar›madas›nda az da olsa tar›ma elveriflli oval›k alanlar bulunmaktad›r. Ül-kenin en kuzeyinde Güney Rodoplar, Selanik-Larissa aras›nda Olimpos Da¤› (2.917metre) ile yafll› Meteora yükseltileri ve bat›s›nda da Dinarik Alp silsilesinin devam›olan Pindus Da¤lar› yer al›r; Meriç, Mesta-Karasu, Struma, Vardar nehirleri bellibafll› akarsular›ndand›r.

Yunanistan’›n deniz k›y›lar›na olan uzakl›klara göre de¤iflkenlik gösteren bir ik-lim yap›s› vard›r. Karasal iklim özellikleri tafl›yan kuzey, kuzeybat›, bat› ve iç ke-simleri yaz mevsiminde s›cak ve kurak geçerken, k›fllar so¤uk ve ya¤›fll›d›r. Deni-ze yak›n kesimlerde ise genellikle ›l›man Akdeniz iklimi görülür.

Do¤al kaynaklar bak›m›ndan Yunanistan zengin bir ülke de¤ildir ancak k›s›tl›ölçülerde ifllenmeye de¤er miktarda linyit, boksit, kurflun, çinko, manyezit, nikelile Kuzey Ege’de Saroz Körfezi-Tafloz Adas› çevresinde s›n›rl› ölçekte ç›kar›lan pet-rol do¤al kaynaklar› aras›nda say›labilir. Ülkede ayr›ca mermer yataklar›, tuz alan-lar› ve potansiyel su kaynaklar› bulunmaktad›r.

Nüfusu 11.290.000 dolay›nda olan Yunanistan’da (2011), nüfus art›fl h›z› % 0,2civar›ndad›r. Erkek nüfus %49, kad›n nüfus %51 oran›ndad›r. Mülkî-‹darî aç›danYunanistan 51 il taksimat›na göre yönetilmektedir. Ancak ülkenin Ege Denizi’nebakan ve “Üç Parmak” fleklinde ç›k›nt› yapan Halkidiki yar›madas›n›n en kuzeyde-ki Aynoroz Burnu/Athos Da¤› bölgesi bu il taksimat›n›n d›fl›nda olup, özerk statü-ye sahiptir ve tarihsel inanç sistemati¤i çerçevesinde ‹stanbul’daki Fener Rum-Or-todoks Patrikhanesi’ne ba¤l›d›r.

Ülke nüfusunun belli bafll› flehirlere göre da¤›l›m› ise baflkent Atina 3,5 milyon,Selanik 1 milyon 100 bin, Pire 470 bin, Patras 175 bin, Larissa 135 bin, Volos 150


bin, Girit Adas›’ndaki ‹raklion flehri 145 bin dolay›ndad›r. Yanya, Florina, Kavala,Drama, Serez, ‹skeçe, Gümülcine, Dedea¤aç gibi di¤er baz› flehirlerin nüfusu 100binin alt›ndad›r. Dünyadaki toplam Rum-Yunan nüfusu Yunanistan ile birlikte,farkl› k›talarda de¤iflik ülkelere yay›lm›fl olanlar dâhil -2011 y›l› itibar›yla- 17 mil-yon civar›ndad›r.

Yunanistan dört ülke ile komfludur; bunlar konumlar› ve s›n›r uzunluklar›nagöre flu flekilde yer al›rlar: Bulgaristan (494 km), Makedonya Cumhuriyeti (246 km)ve Arnavutluk (282 km) Yunanistan’›n kuzey ve kuzeybat› komflular›d›r; ülkeninkuzeydo¤u ve do¤usunda ise Türkiye ile kara s›n›r› (206 km), Ege Denizi havza-s›nda da deniz s›n›rlar› vard›r. Yunanistan ile Türkiye aras›nda Ege Denizi’ndekikarasular›, k›ta sahanl›¤› gibi konularda henüz kesin ve ba¤lay›c› bir anlaflmaya va-r›lamad›¤› için, iki ülke aras›ndaki “deniz s›n›r›”n›n ölçüleri hakk›nda sabit ve nihaîveriler mevcut de¤ildir.

Balkan yar›madas›n›n en alt kesiminde yer alan Yunanistan, bu konumu ile birtaraftan deniz yollar›n›n kesiflti¤i do¤u Akdeniz’e bakmakta, di¤er taraftan da an-tik ça¤lardan beri Yak›n Do¤u/Orta Do¤u ile ticarî, siyasî ve entellektüel iletifliminsa¤land›¤› bir alanda bulunmaktad›r. Öte yandan Karadeniz’den Marmara ve EgeDenizi yoluyla Akdeniz’e geçiflleri de denetleyebilen bir konuma sahip olan Yuna-nistan, bat›s›ndaki ‹yon Denizi üzerinden Adriyatik Denizi yoluyla güney Avrupaülkesi ‹talya’ya da yak›n ulafl›m sa¤layan bir konumdad›r.Yunanistan’›n kültürel ve etnik yap›s›, bu ülkenin tarihi kadar insan co¤rafyas›yla bir-likte ele al›nmal›d›r: Buna göre kültürel birikim ve uygarl›k geçmifli ba¤lam›nda “as›lYunanistan” temelde sadece Mora/Peloponnes yar›madas›ndan ibarettir. Gerek mito-lojik söylemlerde an›lan, gerekse gerçek tarihî olaylara sahne olan Atina ve Sparta gi-bi merkezlerden oluflan, antik ça¤lar›n “polis/flehir” devletçikleri, hep bu yar›madadakurulmufl ve yeflermifltir; günümüzde de bunlar›n arkeolojik kal›nt›lar›na ayn› yar›ma-da co¤rafyas›nda, özellikle Atina-Pire/Pireus aras›nda ve gene Mora’n›n di¤er kesim-lerinde rastlanmaktad›r. Bugünkü Yunanistan’›n en büyük k›sm›n› oluflturan ve Mo-ra/Peloponnes d›fl›ndaki kuzey topraklar› ise esas itibar›yla önce Büyük Roma ‹mpa-ratorlu¤u zaman›nda imparatorluk topraklar›na dâhil edilmifl, daha sonraki dönemler-de de onun flark co¤rafyas›ndaki devam› olarak kabul edilen Do¤u Roma/Bizans dö-neminde de ayn› siyasal arazide yer alm›flt›r. Do¤u Roma’n›n zay›flay›p çöküfl süre-ciyle beraber 14. yüzy›l›n ortalar› ile 15. yüzy›ldan itibaren bu topraklar -kademeli ola-rak- bütünüyle Osmanl› Devleti’nin egemenli¤ine geçmifl, bu durum 19. yüzy›la ve ni-hayet Balkan Savafllar›’na (1912-1913) kadar devam etmifltir. Di¤er bir ifadeyle ülke-nin kuzey ana kara kesimleri ancak modern zamanlarda, modern Yunanistan’›n 19.ve 20. yüzy›llarda izledi¤i yay›lmac› Enosis ve Megali ‹dea siyasetleriyle ele geçiril-mifl ve ‘Helenizasyon’a tâbi tutulmufltur. Yunanistan’›n bu süreçte kuzeye do¤ru yay›-l›p ele geçirdi¤i her bölgede öteden beri yaflayagelen farkl› etnik kökenlere mensuptopluluklar bulundu¤u için, bunlar› s›n›rlar› içine katt›kça ülkenin insan/vatandafl do-kusu da o oranda etnik çeflitlilik bak›m›ndan ‘mozaik’ karakteri kazanm›flt›r. Bu ger-çeklikten dolay› modern Yunanistan’›n kültürel, etnografik ve antropolojik dokusugenel anlamda bir “etnisiteler mozai¤i” olarak nitelendirilmektedir.

Yunanistan’›n etnik yap›s› ve bu ülkede yaflayan az›nl›klar hakk›nda bilgi edinmek içinkaynak olarak Yunanistan’da Etnik Gruplar ve Az›nl›klar adl› kitaba bakabilirsiniz (Doç.Dr. M. Murat Hatipo¤lu, Ankara: SAEMK Yay›nlar›, 1999)


Enosis: ‹lhak-birleflme/birlikanlam›na gelen Yunanca birkavramd›r ve Sak›z Adas›,‹yon Adalar›, Girit Adas› ileOniki Ada’n›n Yunanistan ilebirleflmesi gibi K›br›sAdas›’n›n da Yunanistan’ailhak olmas›n› öngörenpolitikalar›n da ad› olmufltur

Megali ‹dea: Yunanca büyükfikir anlam›na gelmektedirve ‘büyük Yunanistan’idealini amaçlayanyay›lmac› siyasetin ad›d›r

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Baflka bir deyiflle “k›ta Yunanistan›”n› oluflturan ve Bat› Trakya’dan güneydekiArta-Volos hatt›na kadarki bu kuzey bölgeleri Arnavut, Ulah, Roman-Çingene, Ya-hudi, Slav-Makedon, Türk gibi etnik köken itibar›yla ‘Helen’ soylu olmayan ve ay-r›ca autokton/incorporés yani ‘oldum olas› yerli/yerlileflmifl’ topluluklar›n yaflad›¤›bölgelerdir. Bu çok çeflnili doku ve söz konusu topluluklar›n günümüzdeki varl›¤›-ülkede yaflayan Yahudi/Musevî cemaati d›fl›nda- Yunan yönetimlerince kesin birdille inkâr edilmektedir. Ça¤dafl sosyo-politik de¤erler ve kavramlarla bak›ld›¤›n-da ‘etnik grup’ ve/veya ‘etnik/ulusal az›nl›k’ yap›s›ndaki bu topluluklar›n Atina yö-netimlerince yok say›lmas›, 1981’den beri AB üyesi olan Yunanistan aç›s›ndanönemli bir sorun oluflturmakta, söz konusu gruplar›n var olma ve kimlik mücade-leleri ise devam etmektedir. Bu etnik az›nl›k gruplar› aras›nda sadece Bat› TrakyaTürkleri’nin Lozan Bar›fl Antlaflmas›’n›n “Az›nl›klar›n Korunmas›”yla ilgili hü-kümlerinden kaynaklanan ‘hak arama’ hukuklar› söz konusudur ancak Atina yö-netimleri konunun bu boyutuna da uymamakta, Bat› Trakya Müslüman Türk Az›n-l›¤›’n›n “Türk” kavram›n›/kelimesini dernek veya yay›n organlar›nda resmen, aç›k-ça kullanmas›na izin vermemektedir.

Yunanistan’›n “3000 y›ll›k kesintisiz saf ‘Helen/Yunan’ ulusu” teziyle ilgili bilgi edinmekiçin Who are the Macedonians? bafll›kl› esere (Hugh POULTON, Londra: C. Hurst & Co. Pub-lishers, 1995 ) ve ayr›ca Macedonia and Greece: The Struggle to Define a New Balkan Nati-on konulu kitaba (John SHEA, Londra: McFarland 1997) bak›lmas› tavsiye edilir.

Öte yandan, di¤er Balkan ülkeleri gibi, uzun yüzy›llar Osmanl› ‹mparatorlu-¤u’nun bir parças› olan Yunanistan co¤rafyas› da farkl› etnik kültürlerin çeflitlili¤i-ni gösterir ve baflta mutfak kültürü olmak üzere bu aç›dan da genelde Balkan veözelde Türk kültürüyle benzeflme örne¤i oluflturur. Aralar›nda yemek adlar› (imam=imambay›ld›, keftedes / köfte, musakka / musakka, dolmas /dolma, dzadziki /cac›k, yagurti / yo¤urt, kebap / kebap vb.) veya tatl› çeflitleri (baklavas / baklava,seker pare / fleker pâre, khalvas / helva vb.) olmak üzere, ‘Yunan mutfa¤›’ olaraksunulanlar, esas itibar›yla Osmanl›-Türk egemenli¤inin halklar aras› “aculturation”sonucu Balkanlar’da kök salm›fl olan kültür ögelerinin do¤al uzant›s›d›r. Bundanbaflka, söz gelifli, Yunanl›lar›n - ‘kara¤iozis” olarak adland›rd›klar› Karagöz oyunuda ayn› çerçevede dikkat çekmektedir.

Dinî aç›dan % 0,5’lik Roma-Katolik Kilisesine ba¤l› Hristiyanlar ile % 1,0 oran›n-daki Müslümanlar (Türk, Arnavut) ve % 0,05 oran›ndaki Musevî Cemaati’nin varl›¤›-na karfl›l›k Yunanistan nüfusu % 95 oran›nda Do¤u Ortodoks Hristiyan Kilisesi inan-c›na mensuptur. Yehova fiahitleri vb. di¤er inanç gruplar› ise küçük bir oran teflkileder. “Laiklik” kavram›na göndermede bulunmayan anayasal yap›s›yla, Yunanis-tan’da Ortodoks-Hristiyanl›k resmî dindir. ‘Ortodoksluk’ di¤er Hristiyan mez-heplerine göre yorum ve ritüeller bak›m›ndan baz› farkl›l›klar gösterir. Buna göre,Ortodoksluk Hz. ‹sa’n›n varl›¤›n› kat›, katk›s›z ‘Teslis’ inanc› (Baba-O¤ul-Kutsal Ruhüçlemesi) ve yorumuyla alg›larken, ‹stanbul Rum-Ortodoks Patrikhanesi’ni -Anaya-sa’da da vurgulanm›fl flekliyle- bafl merkez olarak kabul eder. Ayr›ca Roma KatolikKilisesi’ni ‘feodallikle ve dogmalar’a uymamakla elefltirir. Ortodoksluk’ta, VatikanKatolisizmi’nin merkeziyetçili¤inden farkl› olarak, her bölgenin ‘aftokefali’ - ba¤›m-s›z” episkoposluklar› bulunur. Bunun ötesinde Kutsal Apostolik ve Kutsal Sinod Ka-nunlar› ile Kutsal Geleneklere sadakat esast›r. Ayr›ca Protestantizm, Kalvenizm veyaEvangelizm gibi ‘reformist’ hareketleri kesin bir dille d›fllayan, Hristiyanl›¤› sadece veancak “orthodoksia/do¤ru-inanç” anlay›fl›yla kavrayan özgün bir mezheptir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Lozan Bar›fl Antlaflmas›’n›n3.kesimi “Az›nl›klar›nKorunmas›” bafll›¤› alt›ndaki37. maddeden 45. maddeyekadar s›ralanm›flhükümlerden oluflmaktad›r

Yunanistan’da Ortodoks-Hristiyanl›k: YunanistanAnayasas›’n›n -birinci bölüm,II. kesim, 3. maddesi ‘Kilise veDevlet ‹liflkileri’ bafll›¤›alt›ndaki 1. F›kras›nda‘Yunanistan’da egemen din‹sa’n›n Do¤u Ortodoks KilisesiDinidir’ ifadesi yeralmaktad›r=http://www.hellenicparliament.gr/UserFiles/8c3e9046-78fb-48f4-bd82-bbba28ca1ef5/SYNTAGMA.pdf

Bulgaristan

Co¤rafi, Beflerî, Etnik ve Kültürel Yap› Bugünkü Bulgaristan, küçük ve tipik bir Balkan ülkesidir. Yüz ölçümü 110.993 kmkaredir. Do¤usunda Karadeniz (354 km), kuzeyinde Romanya (608 km), bat›s›ndaS›rbistan (318 km) ve Makedonya (148 km) ve güneyinde Yunanistan (494 km) veTürkiye (240 km) bulunmaktad›r. Balkan yar›madas›na ismini veren Balkan da¤la-r›n› da bar›nd›ran ülkenin özellikle bat› ve güneybat›s› da¤l›kt›r. En yüksek nokta-s› 2.925 metre ile Musalla Tepesi’dir. Yumuflak bir kara iklimi olan ülkede yazlars›cak ve kurak, k›fllar ise so¤uk ve ya¤›fll›d›r.

Bulgaristan’›n nüfusu 2011 y›l›n›n Temmuz ay›ndaki tahminlere göre yaklafl›kyedi milyondur. Bu nüfusun yaklafl›k % 77’si Bulgar olarak kay›t edilmifltir. Ülke-deki Türk nüfus ise 2011 y›l›ndaki nüfus say›m›na göre yaklafl›k % 8’dir. % 4,5 ci-var›nda da Roman nüfusu yaflamaktad›r. Ancak ülkedeki ulusal (etnik de¤il, ziraBalkan ba¤lam›nda etnik yani di¤er bir tabirle ›rki kimliklerden söz etmek Balkanhalklar›n›n sosyo-politik evrimleri göz önüne al›nd›¤›nda sorunludur), dinsel vedilsel da¤›l›ma bak›ld›¤›nda bu rakamlar aras›nda farkl›l›klar oldu¤u görülmekte-dir. Mesela, Bulgar Ortodoks kilisesine ba¤l› olanlar›n oran› % 82,5 iken Müslü-manlar’›n say›s› % 12’den fazlad›r. Bulgarca konuflanlar›n oran› ise % 84’ten dahafazlad›r. Türkçe konuflanlar ise Türk olarak kaydedilenlerden çok az daha fazlad›r.Buradaki farkl›l›¤›n sebeplerinden bir tanesi ülkede Bulgarca konuflan Müslüman-lar’›n, yani Pomaklar›n, bazen Bulgar resmî yetkililerce Bulgar olarak kaydedilme-si, bazen de özellikle genç olanlar›n›n kendilerini Bulgar olarak nitelemesidir. Sony›llarda, Bulgaristan’›n Avrupa Birli¤i üyelik sürecine girip nihayet 2007 y›l›nda Bir-li¤e tam üye olmas›yla birlikte baz› Pomak gençleri kendilerini Bulgar olarak kay-dettirmifller ve bunun kendilerine birtak›m ekonomik faydalar getirece¤ini düflün-müfllerdir. Zira s›n›r›n öbür yakas›ndaki Yunanistan Pomaklar›, kendilerini Yunanis-tan’daki Türklerle özdefl görmelerinden dolay› Atina’n›n Bat› Trakya’daki Türklereuygulad›¤› bask›lardan nasiplerini almakta ve neredeyse 30 y›ld›r bir Avrupa Birli¤iüyesi ülkesinde yaflamalar›na ra¤men durumlar›nda herhangi bir ekonomik iyileflmeolmamaktad›r. Bulgaristan Pomaklar›n›n bir k›sm› bu duruma düflmek istemiyor gi-bidirler. Ayr›ca bu Pomaklar›n bir k›sm› birinci dili Türkçe olan Müslümanlarla kar›-fl›k evlilikler yapm›fllard›r. Bu yüzden Bulgaristan’daki Müslüman ahali aras›nda de-¤iflken ya da çoklu kimliklerden bahsedilebilmektedir. Farkl›l›¤›n ikinci bir sebebi iseülkede yo¤un olarak yaflayan Roman nüfusudur. Bu nüfus da ço¤unlukla Müslü-mand›r ve neredeyse tamam› üç dili birden kullanmaktad›r: Bulgarca, Türkçe vekendilerine has bir lisan olan Romani ya da Romanca. Bu nüfusun bir k›sm› da nü-fus say›mlar›nda kendilerini farkl› farkl› kimliklerle kaydettirebilmektedirler.

Bulgaristan’daki Müslüman ahali içerisinde geçiflken ya da çoklu kimlik durumu s›kl›klayaflanmaktad›r.

Ülkenin baflkenti 2009 y›l›ndaki tahminlere göre yaklafl›k 1 milyon 200 bin nü-fusla Sofya’d›r. Di¤er belli bafll› flehirler ise Blagoevgrad, Hasköy, K›rcaali, Filibe,Razgrad, Rusçuk, Burgaz, Varna ve Vidin’dir. Bulgarca konuflan Müslümanlar da-ha çok Rodop bölgesinde ve Blagoevgrad flehrinde ve civar›ndaki köylerde yafla-maktad›rlar. Türkler ise yo¤unlukla kuzeyde Deliorman bölgesindeki Razgrad,Rusçuk ve fiumnu ve güneyde Hasköy ve K›rcaali gibi flehirlerde yaflamaktad›rlar.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Tarihsel olarak bak›ld›¤›nda bugünkü Bulgarlar, Proto-Bulgarlar olarak adlan-d›r›lan ve Orta Asya’dan Karadeniz’in kuzeyini aflarak Balkan yar›madas›na gelmiflolan Türkî bir kavmin torunlar› olarak kabul edilirler. Bu proto-Bulgarlar, 7. yüz-y›lda Slavlarla kar›flm›fl, zamanla Hristiyanlaflm›fl ve Slavik dil ailesine ait bir lisan›,yani bugünkü ad›yla Bulgarca’y›, konuflur hâle gelmifllerdir. Geleneksel Balkan ta-rih yaz›m›nda bu Bulgarlar›n Orta Ça¤’da büyük bir krall›k kurduklar› ve devaml›surette Bizans ‹mparatorlu¤u ile güç mücadelesi içerisine girdikleri yaz›l›d›r. Bunagöre, nihayet 14. yüzy›la gelindi¤inde Tuna’n›n güneyindeki topraklar Osmanl›-lar›n eline geçmifl ve Orta Ça¤ Bulgar krall›¤› son bulmufltur.

Bu konu ile ilgili daha kapsaml› bilgi edinmek için bak›n›z. Tom Gallagher, Outcast Euro-pe: The Balkans, 1789-1989: From the Ottomans to Milosevic (New York: Routledge, 2000.)

Bulgaristan’›n kuruluflunun kökenleri 1875 y›l›nda kendisine nispeten uzak birco¤rafyada olan Bosna ve Hersek’te ç›kan köylü isyanlar›na dayanmaktad›r. Bu is-yan zamanla Osmanl› yönetimine karfl› bir hâl almaya bafllam›fl, 1864’ten sonra Tu-na vilayeti olarak adland›r›lan bugünkü Bulgaristan’›n kuzeyine de s›çram›flt›. Fa-kat bu küçük isyan yine de kolay ve h›zl› bir flekilde Osmanl› Devleti taraf›ndan1876’da bast›r›lm›flt›. Ancak 1878 Berlin Kongresi’nden sonra büyük güçlerin yar-d›m› ile özerk olarak tarih sahnesine ç›kan Bulgaristan, 1886 y›l›nda Do¤u Rume-li’yi ilhak etmifl, 1908 y›l›n›n Temmuz ay›nda Jön Türk ihtilalini f›rsat gören BulgarKral› Ferdinand, Bulgaristan’›n ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmifltir. Bulgaristan 1912-1913y›llar›nda Balkan Savafllar›na ve daha sonra da iki dünya savafl›na kat›ld›. Nihayet1945 y›l›nda Sovyet iflgali ile Almanya’n›n güdümünden ç›kar›lan Bulgaristan Do-¤u Bloku içinde yer almak zorunda kald›. 1989 y›l›na kadar komünist bir rejim ileidare edilen ülkede 1990 y›l›nda çok partili hayata geçildi. Sonras›nda, Bat› kurum-lar›na girmek için çaba gösteren Bulgaristan 2004 y›l›nda NATO’ya ve 2007 y›l›ndada Avrupa Birli¤i’ne üye olmufltur.

Bulgaristan’›n ulusal günü ilginç bir flekilde 3 Mart’t›r. Zira bu tarih özerk Bulgaristan’›meydana getiren Berlin Antlaflmas›’n›n ya da 1908 y›l›nda ba¤›ms›zl›¤›n ilan edildi¤i gü-nün de¤il de hiçbir zaman yürürlü¤e girmemifl olan Ayastefanos Antlaflmas›’n›n imza edil-di¤i günün y›l dönümüdür. Bu da Bulgar ulusal haf›zas›nda Ayastefanos Antlaflmas›’n›n na-s›l bir yer tuttu¤unun önemli bir göstergesidir.

So¤uk Savafl sonras› Türkiye-Bulgaristan iliflkileri hakk›nda bak›n›z: Birgül Demirtafl-Cofl-kun, Bulgaristan’la Yeni Dönem, So¤uk Savafl Sonras› Ankara-Sofya ‹liflkileri (Ankara:ASAM Yay›nlar›, 2001.)

Romanya

Co¤rafya, Beflerî, Etnik ve Kültürel Yap› Romanya 237.500 kilometre kare yüz ölçümüne sahip bölgenin en büyük ülke-lerinden biridir. Güneydo¤u Avrupa’da yer alan ve Karadeniz’e k›y›s› bulunanRomanya; Bulgaristan, Macaristan, Moldova, S›rbistan ve Ukrayna ile s›n›r kom-flusudur.

Romanya’da 41 vilayet ve vilayete yak›n bir statüye sahip olan Bükrefl Bele-diyesi bulunmaktad›r. Baflkent Bükrefl 1.933 milyon nüfusla ülkenin en büyükflehridir. Ülkenin orta kesiminde kuzeye ve bat›ya do¤ru uzanan da¤ silsilesi bu-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



lunmaktad›r. Kuzey k›s›mdaki da¤lar Karpatlar olarak an›l›rken daha güneydekalan da¤lara Transilvanya Alpleri veya Güney Karpatlar denilmektedir. 2544metre yüksekli¤i ile Güney Karpatlar’da bulunan Moldoveanu zirvesi ülkenin enyüksek noktas›d›r. Karpatlar›n kuzeybat›s›nda kalan bölge Transilvanya olarakbilinir. Da¤lar›n güney ve do¤usunda ise verimli düzlükler yer almaktad›r. Gü-neyde Tuna nehri kendi ad›yla bilinen vadiyi bat›-do¤u yönünde keserek Kara-deniz’e dökülmektedir. Tuna deltas› ayn› zamanda Romanya ve Ukrayna aras›n-da do¤al s›n›r oluflturmaktad›r. Do¤uda ise Romanya ile Moldova’y› ay›ran PrutNehri bulunmaktad›r.

2002 nüfus say›m›na göre nüfusun %89,5’i Romen, %6,6’s› Macar, %2,5’i Roma,%0,3’ü Ukraynal›, %0,3’ü Alman, %0,2’si Rus ve %0,2’si Türk’tür. Romanya’dakiMacarlar Avrupa’da baflka bir ülkede yaflayan en büyük Macar etnik grubudur. Ma-car az›nl›k Macarlar ve Sekeller’den (Szekler) oluflmaktad›r. 1918’de Transilvan-ya’n›n Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u’ndan al›nmas›ndan sonra Macarlar›nço¤u bölgeyi terk ederek Macaristan’a kaçm›flt›r. Geri kalan Macarlar Romanyatopraklar›n›n neredeyse 1/3’üne tekabül eden kuzeybat›daki Transilvanya bölge-sinde yaflamakta, bölge nüfusunun %25’ini ve birkaç eyalette de ço¤unlu¤u teflkiletmektedirler. ‹kinci büyük az›nl›k grubu olan Roman nüfusunun ise bölgeye 14.yüzy›lda yerleflti¤i düflünülmektedir. Ülkenin en yoksul grubu olan Romanlar sü-rekli olarak ayr›mc›l›¤a ve eziyete maruz kalm›flt›r.

Yüzy›l›n bafl›nda ülkedeki en büyük üçüncü etnik grubu teflkil eden Almanla-r›n say›s›nda büyük bir düflüfl izlenmektedir. 1930 y›l› nüfus say›m›na göre say›s›745.421’e (% 4,1) ulaflan Alman nüfusu 2002 itibar›yla 60.000 (% 0,3) civar›ndad›r.Alman az›nl›¤›n, ‹kinci Dünya Savafl›’na önce Almanlar›n yan›nda kat›lan Roman-ya’n›n 1944 y›l›nda taraf de¤ifltirmesiyle birlikte ülkeden kaçmas› ve 1970’li y›llar-da ekonomik gerekçelerle Bat› Avrupa’ya göç etmeye bafllamas› ülkedeki Almannüfusunun azalmas›n›n temel sebeplerindendir. 12. yüzy›ldan itibaren bölgeyeyerleflen Almanlar›n bir k›sm› Lutheran bir k›sm› da Katolik kilisesine mensuptur.

Romanya’n›n etnik yap›s› nas›ld›r?

Romanya’da etnik iliflkiler oldukça sorunludur. Roman ve Yahudi nüfusa karfl›ayr›mc› politikalar›n uzun bir tarihi geçmifli vard›r. Ancak yine de Macar az›nl›k enbüyük sorun olarak görülmüfltür. Romenler kökenlerini MÖ. 1. ve MS. 2. yüzy›llararas› bugünkü Romanya topraklar›nda yaflam›fl Daçya Krall›¤›’na ve MÖ. 1. yüzy›l-da bölgeye gelen Romal› lejyonerlere dayand›rarak bölgenin ilk yerleflimcilerininkendileri oldu¤unu kan›tlamaya çal›flmaktad›rlar. Macarlar da ayn› flekilde Transil-vanya bölgesinin ilk yerleflimcileri olduklar› iddias›na sahiptir. Bilimsel olarak is-patlanamayan bu iddialar ile iki grup bölge topraklar›n›n esasen kendilerine ait ol-du¤unu kan›tlamaya u¤raflmaktad›rlar.

Romanya’daki en büyük az›nl›k grubunu Macarlar oluflturmaktad›r. Söz konusu az›nl›kyüzünden Romanya’n›n komflusu Macaristan ile iliflkileri uzun y›llar sorunlu olmufltur.

2011 tahminlerine göre Romanya nüfusu 21.904.551 kiflidir. Nüfusunun %97,3’üokur-yazar olan ülkenin resmî dili Romence’dir. Ülkede ayr›ca az›nl›k dilleri de ko-nuflulmaktad›r. En büyük az›nl›k olan Macarlar aras›nda Romence-Macarca ikidilli-lik oran› oldukça yüksektir. Romen halk›n›n yaklafl›k bin y›ld›r Do¤u Ortodoks ki-lisesine mensup oldu¤u bilinmektedir. Osmanl› idaresi alt›ndaki Eflak ve Bo¤dan


Sekeller Romanya’dakiMacar az›nl›¤›n Katolik olangrubuna verilen add›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



halk›n›n ruhani merkezi ‹stanbul’daki Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi olmufltur.18. yüzy›lda bir grup, kilisede Ortodoks liturjisini takip eden ancak ruhani merkezolarak Vatikan’› kabul eden Uniate, mezhebine ba¤lanm›flt›r. 2002 y›l›nda yap›lannüfus say›m›na göre nüfusun % 86,8’i Romen Ortodoks, % 7,5’i Protestan (muhtelifmezhepleri dahil olmak üzere) % 4,7’si Katolik, % 0,9’u Uniate, % 0,3’ü Müslüman-d›r. Müslümanlar›n ço¤unlu¤u Köstence vilayetinde yaflamaktad›r.

Avrupa De¤erler Araflt›rmas› 2000 y›l› anketine göre Romanya (% 51,3) Mal-ta’n›n (% 67,2) ard›ndan 32 Avrupa ülkesi aras›nda dinin hayatlar›ndaki yerinin çokönemli oldu¤unu söyleyenlerin en yüksek oldu¤u ikinci ülke olarak belirlenmifltir.Romanya’n›n ard›ndan Yunanistan (% 48,7) ve Polonya (% 44,7) gelmifltir. Roman-ya’da dinin önemi gerçekten belirgindir. Özellikle sosyalist dönemin sona ermesiy-le birlikte dinî kurum ve gruplar›n etkinlikleri oldukça artm›flt›r.

Ayr›ca din ulusal kimli¤in temel yap› tafllar›ndan birini teflkil etmektedir. Bun-da en önemli sebep etnik kimliklerle dinî kimliklerin paralel de¤iflkenlik gösterme-sidir. Örne¤in, ço¤unlu¤u oluflturan Romen halk› Ortodoks iken Macar az›nl›¤›nMacarlar diye bilinen grubu Protestan, Sekeller diye an›lan grubu Katoliktir. Böy-lece bu gruplar birbirinden hem etnik hem dinî çizgilerle ayr›lmaktad›r.

Ülkedeki Macar ve Alman az›nl›k gruplar› kendi içlerinde Katolik ve Protestan olarak iki-ye ayr›lmaktad›r.

Ezici ço¤unlu¤u temsil eden Ortodoks Kilisesi devlet kilisesi statüsü talep et-mektedir. Konu ile ilgili tart›flmalar 2006 y›l›nda kabul edilen din ve vicdan hürri-yetini düzenleyen bir kanunla sona erdirilmeye çal›fl›lm›flt›r. Söz konusu kanun la-ik bir cumhuriyet olan Romanya’n›n resmî devlet dinî olmad›¤›n› teyit etmifl, bütündinî gruplar›n yasa önünde eflitli¤ini garanti alt›na alm›flt›r.

Öte yandan, Latin kültürünün egemen oldu¤u söylenen ülkede kültür esas ola-rak nüfusun mensup oldu¤u dine göre de¤iflkenlik gösterse de yerelli¤in de Ro-men kültürü üzerinde derin etkisi mevcuttur. Ayr›ca 1990’l› y›llar›n ortalar›ndan iti-baren, eski Yugoslavya’daki savafllardan dolay› geri kalm›fll›k ve etnik çat›flma ça¤-r›flt›ran, “Balkan ülkesi” tan›mlamas›n› reddetmeye bafllayan Romenler, ülkelerinin


Uniate: Do¤u Hristiyankiliselerinden olan Uniate,Ortodoks ayinlerini veibadetlerini esas alan ancakVatikan’a ba¤l› birmezheptir.

Kad›n,Yazk›yafeti

Kad›n,K›flk›yafeti

Etek deseni

Palto

Koyun derisi yelek

1870 y›l›naait k›yafet

Resim 2.1

Transilvanyabölgesi yerelk›yafetleri

Kaynak:http://www.romaniamuseum.com

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



bir “Orta Avrupa” ülkesi oldu¤unu dile getirmifl; böylelikle Avrupal› kimli¤ine sa-hip olduklar›n› göstermeye çal›flm›fllard›r.

Günümüz Romanyas›’n›n tarihî ve co¤rafi kökenleri Orta Ça¤’da kurulmufl Ef-lak, Bo¤dan ve Erdel (Transilvanya) hospodarl›klar›na/beyliklerine dayanmakta-d›r. 15. ve 16. yüzy›llarda Osmanl› hâkimiyeti alt›na giren beyliklerden Erdel, 1699Karlofça Anlaflmas› ile Habsburg ‹mparatorlu¤u’na b›rak›lm›flt›r. Besarabya, yaniBo¤dan’›n Prut Nehri’nin do¤usunda kalan bölümü de 1812 y›l›nda Rusya taraf›n-dan iflgal edilmifltir. Bölge uzun y›llar boyunca Habsburg, Rus ve Osmanl› ‹mpara-torluklar›n›n mücadelelerine sahne olmufltur. Eflak ve Bo¤dan beylikleri 1859 y›-l›nda fiilen, 1862 y›l›nda da resmî olarak, birleflmifl ve Romanya ad›n› kullanmayabafllam›flt›r. Osmanl›’n›n 1877-78 Osmanl›-Rus Harbi’ni kaybetmesini müteakip1878 Berlin Antlaflmas› ile Eflak ve Bo¤dan ba¤›ms›zl›klar›n› kazanm›flt›r. 1881 y›-l›nda Romanya Krall›¤› kurulmufltur.

Bugünkü Romanya, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’na ba¤l› beylikler olan Eflak, Bo¤dan ve Erdeltopraklar› üzerinde kurulmufltur.

Birinci Dünya Savafl›’nda ‹tilaf devletlerinin yan›nda yer alan Krall›k, Avustur-ya-Macaristan ve Rus ‹mparatorluklar›n›n y›k›lmas› ile birlikte Besarabya ve Tran-silvanya gibi bölgeleri de kendisine ba¤layarak “Büyük Romanya” diye bilinen engenifl s›n›rlar›na ulaflm›flt›r. ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda ise Besarabya SSCB’ninhâkimiyetine geçmifl ve günümüz Moldova devletinin topraklar›n› oluflturmufltur.

Bu dönemle ilgili daha kapsaml› bilgi edinmek için bak›n›z Charles Jelavich and BarbaraJelavich, The Establishment of the Balkan National States, 1804-1920 (Seattle: University ofWashington Press, 1977.)

Savafl s›ras›ndaki Sovyet iflgali, Romen Krall›¤›’n›n y›k›lmas›na ve 1947 y›l›ndasosyalist Romanya Halk Cumhuriyeti’nin kurulmas›na yol açm›flt›r. Romanya Ko-münist Partisi Genel Sekreteri ve Devlet Baflkan› Gheorghe Gheorghiu-Dej’in 1965y›l›ndaki ölümünün ard›ndan Nikolay Çavuflevsku önce genel sekreter sonra dadevlet baflkan› olmufltur. Oldukça bask›c› bir rejim kuran Çavuflevsku 1989 y›l›n›nAral›k ay›nda sadece birkaç gün süren halk ayaklanmalar›n›n sonunda devrilmifl,acil olarak yap›lan bir yarg›lama sonucunda idam edilmifltir.

1989 sonras› dönemde Romanya’n›n d›fl politika hedefleri, ülke bütünlü¤ünükoruma, hem izolasyondan hem de büyük bir devletin uydusu hâline gelmektenkaç›nma olarak özetlenebilir. Romen siyasetçiler zamanla söz konusu hedeflereancak AB ve NATO gibi Avrupa-Atlantik teflkilatlar›na üyelik ile ulafl›labilece¤inide¤erlendirmifllerdir. Romanya, 1 Ocak 2007 tarihi itibar›yla Bulgaristan ile birlik-te AB’ne kat›lm›flt›r. Bu nispeten zorlu süreç s›ras›nda, Romanya Katolik Orta Av-rupa ülkelerinin aksine Ortodoks ço¤unlu¤a sahip bir ülke olmas› sebebiyle Birli-¤e al›nmad›¤›na inanm›fl ve mezhepten kaynaklanan farkl›l›¤› Latin kökenli, dola-y›s›yla asl›nda Bat› Avrupal› bir ulus oldu¤unu vurgulayarak kapatmaya çal›flm›flt›r.

Romanya’n›n NATO’ya üyeli¤i de ülkedeki Macar az›nl›k sebebiyle gerginlikyaflad›¤› Macaristan’dan sonra gerçekleflmifltir. Nihayetinde ülke 2004 y›l›nda NA-TO’nun ikinci geniflleme dalgas› ile teflkilat›n üyesi olmufltur.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E TRomanya, icra yetkisininhükûmet ve devlet baflkan›aras›nda bölündü¤ü yar›baflkanl›k sistemi ileyönetilmektedir. Devletbaflkan› halk oyu ile befly›ll›¤›na seçilmektedir.Baflbakan devlet baflkan›taraf›ndan atanmakta vebaflbakan daha sonrabakanlar kurulunuatamaktad›r.Parlamento’nun 137 üyeliSenato ve 332 üyeliTemsilciler Meclisi’ndenoluflan iki kanatl› bir yap›s›vard›r. Seçimler nispi seçimsistemine göre her dört y›ldabir yap›lmaktad›r. Ülkede%5 seçim baraj› vard›r

Arnavutluk

Co¤rafi, Beflerî, Etnik ve Kültürel Yap› Arnavutluk, Balkan topraklar›n›n Adriyatik k›y›s›nda yer alan kuzeyinde Karada¤,kuzey do¤usunda Kosova, do¤usunda Makedonya ve güneyinde Yunanistan ile s›-n›r komflusu olan küçük bir devlettir. Arnavutluk ayn› zamanda kendi s›n›rlar› d›-fl›nda komflu devletlerde yaflayan çok say›daki Arnavut nüfus nedeniyle bölgeninen fazla d›fl az›nl›¤a sahip ülkelerindendir. Arnavutlar Balkan yar›madas›n›n eneski yerlefliklerinden biri olarak bölgede yüzy›llarca süren kültürel ve siyasal gelifl-melerden fazlas›yla etkilenmifl halklardan biridir. Tarih boyunca bölgede hâkimi-yet kurmufl olan çeflitli siyasi ve kültürel yap›lar içinde farkl› biçimlerde yer alm›fl-lard›r. Bunun izlerini Arnavutlar›n kültürel özelliklerinde ve bölge co¤rafyas› üze-rindeki siyasal parçalanm›fll›klar›nda görmek mümkündür. Buna karfl›n Arnavutla-r›n baz› özgün kültürel özelliklerinin ve kulland›klar› ortak dilin günümüze kadarkorunmufl olmas›, Arnavut ulusal kimli¤inin inflas›nda önemli bir rol oynam›flt›r,

Arnavutluk 28.750 kilometrekare alana sahip bir ülkedir. Kuzey ve kuzey do-¤uda Karada¤ ve Kosova ile 287 kilometre, do¤uda Makedonya ile 151 kilometregüney ve güneydo¤uda Yunanistan ile 282 kilometre s›n›r› vard›r. Adriyatik Deni-zi ve Yanya Denizi’ne k›y›s› olan ülkenin 362 kilometrelik k›y›s› vard›r. ‹talya’dan100 kilometrelik Otranto Bo¤az› ile ayr›l›r.

Arnavutluk kuzeyde Dinarik Alpleri ile güneyde Pindus s›rada¤lar›, do¤uda Ma-kedonya da¤l›k bölgesi ile bat›da Adriyatik ve Yanya Denizleri aras›nda konum-lanm›fl, büyük ölçüde da¤l›k ve ulafl›lmas› zor bir bölgedir. Bununla birlikte Do¤uAdriyatik’in verimli k›y› ovalar›n›n tümü ülkenin bat› k›y› fleridini oluflturmaktad›r.Arnavutluk’un fiziki co¤rafyas› genel olarak da¤l›k iç bölgeler ile alçak k›y› bölge-lerden oluflan bir özelli¤e sahiptir. Ancak bu bölgelerin kuzey, orta ve güney bile-flenleri alt kategoriler içinde incelenmesini mümkün k›lmaktad›r. Bu aç›dan da¤l›kiç bölgeler ile alçak k›y› bölgeler kendi içlerinde kuzey, orta ve güney olmak üze-re tabii üç bölgeye ayr›l›rlar.

Bat› Arnavutluk k›y› fleridinde yer alan alçak k›y› bölgesi verimli topraklardanoluflur. Küçük ve verimli havzalar›n bulundu¤u bu bölgenin orta düzlü¤ünde yeralan baflkent Tiran, Draç ile güney k›sm›nda yer alan Avlonya ülkenin ekonomikve siyasi hayat›nda etkili olmufl flehirlerdir. Kuzey k›y› ovas› ‹flkodra Gölü’nün deyer ald›¤› genifl ancak çukur bir bölgedir ve güneyindeki ekilebilir arazide ülkenintarihi kentlerinden olan ‹flkodra bulunur. Güney k›y› ovas› ülkenin m›s›r ve pamuküretimine elveriflli en verimli topraklar›d›r. Da¤l›k iç bölgeler de kuzey, orta ve gü-ney olarak üç tabii bölgeye ayr›l›r. Bu bölge kimi zaman deniz seviyesindeki derinvadilerle bölünmüfl ve yükseklikleri 2000 metreyi aflan da¤lardan oluflur. “KuzeyArnavutluk Alpleri” olarak da bilinen kuzey da¤lar› sarp kayalardan oluflur ve eki-lebilir arazisi çok s›n›rl›d›r. Adriyatik Denizi’ne daha aç›k olan ve güneye do¤ru k›-y› fleridinin daha fazla afl›nd›rd›¤› orta da¤l›k bölge nispeten daha az kayal›kt›r.Güney da¤l›k bölge de sert bir görünüme sahip olmakla birlikte k›y›ya paralel uza-nan engebeler daha düzenlidir. Genellikle ç›plak da¤lardan oluflur ya da ormanl›kalan› yetersizdir.

Arnavutluk’ta iklim genel olarak, yaz›n s›cak, güneflli ve kuru k›fl›n ise karl› veya¤›fll›d›r. Bununla birlikte ülkenin farkl› co¤rafi özelliklerinden dolay› farkl› iklim-sel koflullar› ayn› anda görmek mümkündür. Bölgeler aras›ndaki yükseklik fark›-n›n yan› s›ra, kuzey ve güney bölgeler aras› farkl›l›klar da bu iklimsel çeflitlili¤e ne-


D›fl az›nl›k: Genellikle baflkadevlet s›n›rlar› içinde az›nl›kstatüsünde yaflayanulusdafllar için kullan›l›r.

Otranto Bo¤az›: AdriyatikDenizi’ni Yanya Denizi’neba¤layan bo¤azd›r. ‹smini‹talya’n›n Otranto kentindenalm›flt›r.

den olur. Alçak bölgelerde Akdeniz havas› hakim iken yüksek bölgeler k›tasal ha-va kütlesinin etkisi alt›ndad›r. Bu nedenle alçak bölgeler daha ›l›man iken yüksekbölgeler daha so¤uk, ya¤›fll› ve f›rt›nal›d›r.

Arnavutluk nüfusunun %95’i etnik Arnavut, %3’ü etnik Yunan , %2 si ise Bul-gar, S›rp ve Roman kökenlidir. Nüfusun büyük ço¤unlu¤unu oluflturan Arnavutla-r›n en belirgin özelli¤i etnik türdeflli¤idir. Arnavutlar köken olarak yar›madan›n eneski yerlefliklerinden olan ‹lliryal›lara dayanmaktad›r. Nitekim Arnavut dil vekültür kökenlerine iliflkin filolojik ve arkeolojik bulgular bugün konuflulan Arna-vutça’n›n antik ‹llirya dilinin devam› oldu¤unu do¤rulamaktad›r. Bu durum Bat›Balkanlar’a yerleflmifl olan bu halk›n uzun yüzy›llar boyunca gerek bölgedeki di-¤er eski yerleflik halklar gerekse askerî iflgaller veya göçler yoluyla bölgeye d›flar›-dan gelmifl di¤er halklar ile fazla kar›flmadan kültürlerini koruduklar›n› göstermek-tedir. Arnavut ad› ise Alboni isimli ‹lliryal› bir kabileden gelmektedir. Arnavutluknüfusunun %3’ünü oluflturan Yunanl›lar ülkedeki en genifl az›nl›k kesimdir vea¤›rl›kl› olarak Yunanistan s›n›r›na yak›n güney Arnavutluk bölgesinde yaflamakta-d›rlar.

Arnavutlar›n etnik türdeflli¤ine karfl›n dinsel aç›s›ndan türdefl olmad›klar› görü-lür. Arnavutluk nüfusunun %70’i Müslüman, %20’si Ortodoks, %10’u ise Katoliktir.Nüfusun yaklafl›k %5’ini oluflturan Ortodoks Bulgar, S›rp ve Yunan az›nl›k bir ya-na b›rak›lacak olursa geriye kalan Ortodoks, Katolik ve Müslüman nüfus etnik Ar-navutlardan oluflmaktad›r. Arnavutlar aras›nda görülen bu dinsel çeflitlili¤in tarih-sel ve kültürel olmak üzere iki önemli nedeni vard›r. Tarihsel nedeni, co¤rafi ola-rak Roma ve ‹stanbul aras›nda yer alan Hristiyan Arnavut topraklar›n›n Hristiyan-l›k içinde baflgösteren bölünme neticesinde Roman Katolik kuzey ve Ortodoks gü-ney fleklinde ikiye ayr›lm›fl olmas›d›r. Bölgenin 15. yüzy›lda Osmanl› egemenli¤inegirmesiyle birlikte Katolik ve Ortodoks Arnavutlar aras›nda ‹slamlaflma bafllam›flt›r.Ortodoks Arnavutlar aras›nda ‹slam daha çok sosyo-ekonomik nedenlerden dola-y› kabul görürken, Katolik Arnavutlar özellikle de yan›bafllar›ndaki Ortodoks S›rpvarl›¤›na karfl› kendilerini güvenceye almak için ‹slamlaflma yolunu seçmifllerdir.

‹stanbul Osmanl› baflkenti olduktan sonra Ortodoks Patrikli¤i ve tebaas› Sultan’›n himaye-si alt›nda genifl ayr›cal›klar elde ederken, Roma Kilisesi’ne ba¤l› olan Katolikler kendile-rini daha güvencesiz bir konumda bulmufllard›r.

Arnavutlar aras›ndaki dinsel farkl›l›klar›n günümüze kadar devam etmifl olmas›kültürel özellikleri ile ilgilidir. Arnavutlarda kimlik dinden çok ›rk ve dil birli¤inedayal› bir özellik gösterir. Tarihsel olarak bak›ld›¤›nda Arnavutlar›n dinsel tercihle-rinde faydac› nedenlerin etkin oldu¤u iddia edilebilir. Mesela ‹slam›n farkl› yorum-lar› olan Sünnilik ile Bektaflili¤in her ikisinin de Arnavutlar aras›nda kabul görmüflolmas› buna örnek olarak gösterilebilir. Nitekim bugünkü Arnavutluk s›n›rlar› için-de Bektaflilik, Kosova ve Makedonya Arnavutlar› aras›nda ise Sünnilik daha yay-g›nd›r. Arnavut kimli¤inin oluflumunda dinin bu rolü, kendi aralar›nda din ya damezhep kaynakl› çat›flmalar›n ç›kmas›n› engellemifltir denebilir.

Arnavutluk’ta kültürel yaflam›n belirleyici unsurlar›, etnik kimlik ile bölgeselkültürel kimlikler fleklinde ortaya ç›kmaktad›r. Nüfusun büyük ço¤unlu¤unu olufl-turan Arnavutlar için etnik kimli¤in en önemli unsurlar› ortak soy miti ile dildir.Her ikisi de kökenlerini antik dönemde bulan kültürel unsurlar olarak, kimli¤ingeçmifle yönelik kuruluflunda önemli tarihsel referanslard›r. Nitekim antik ‹lliryal›-lara ait arkeolojik eserler, semboller, dil gibi kültürel unsurlar ulusal aidiyet duy-


‹lliryal›lar: MÖ. 1000civar›nda yar›madaya göçetmifl ve buradaki antikPelags kültürü ile kar›flm›flHint-Avrupa kökenli bir halk

Alboni: Arnavutluk’un tammerkezinde yer alan antikArbanon bölgesinde yaflayan‹lliryal› bir kabile

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E TSoy Miti: Soya iliflkinkuflaktan kufla¤a sözlüolarak aktar›lan ve zamaniçinde de¤ifliklikgösterebilen söylenceler

gusunun güçlenmesinde önemini korumaktad›r. Dil Arnavut etnik kimli¤inin belir-leyici unsuru olarak oldukça önemlidir. Nitekim 20. yüzy›la kadar yaz›l› gelene¤ineredeyse hiç olmayan Arnavutlar aras›nda dil ortak kültürün kuflaklar boyuncasözlü olarak aktar›lmas›nda önemli bir rol oynam›flt›r.

Kültürel yaflam›n bir baflka belirleyici unsuru ise bölgesel kültürel özelliklerdir.Ülkenin fiziki co¤rafyas› Arnavutlar›n iki alt kültürel gruba ayr›lmas›nda önemli roloynam›flt›r. Günümüzde Kuzeyli ve Güneyli Arnavutlar› ay›rdetmek için kullan›lanGega ve Toska tan›mlamalar› resmî bir tan›m olmamakla birlikte bölgesel kültürelfarkl›laflmay› ifade etmede yayg›n olarak kullan›l›r. Bu isimlendirmenin eski ça¤lar-dan beri Geg ve Tosk olarak bilinen bölgelerde yaflayan ‹lliryal› kabileleri tan›m-lamak için kullan›lm›fl olmas› kültürel farkl›l›klar›n›n tarihsel süreklili¤ine de iflaretetmektedir. Gegalar genellikle yaflad›klar› da¤l›k bölgelerin fiziki koflullar›na uy-gun savaflç› karakterleri, izole yaflant›lar›, kat› klan örgütlenmesi ve kan davas› ge-lene¤i ile bilinirler. Kat› klan gelene¤i bu halk aras›nda yayg›n kabul gören LekDokakin Kanunu ile düzenlenir. Güneyli Toskalar ise yine yaflad›klar› co¤rafya-n›n daha elveriflli özelliklerini yans›t›rlar. Toskalar aras›ndaki kabile örgütlenmesi18. yüzy›la girerken büyük ölçüde ortadan kalkm›flt›r. D›fl kültürel etkilere, özellik-le de ‹talyan ve Yunan etkilerine aç›k olmalar› ile bilinirler. Toskalar ve Gegalararas›ndaki kültürel farkl›l›k flark›lar›na, müziklerine, danslar›na da yans›m›flt›r. Ör-ne¤in Kuzeyli Gegalar aras›nda halk flark›lar› genellikle tek kifli taraf›ndan söyle-nen ve kahramanl›k öyküleri ile tarihsel temalar›n hâkim oldu¤u flark›lar iken Tos-kalar aras›nda çeflitli sanatç›lar›n ya da koro elemanlar›n›n müfltereken icra ettikle-ri müzik türü daha yayg›nd›r. Yine iki bölgede konuflulan Arnavutça aras›nda leh-çe farkl›l›klar› da vard›r.

Bu konuda daha kapsaml› bilgi için Osmanl› Yönetiminde Arnavutluk ve Arnavut Ulusçulu-¤unun Geliflimi bafll›kl› kitaba bakabilirsiniz. (Nuray Bozbora, ‹stanbul: Büke Yay›nlar›,1997)

Arnavutluk’ta kültürel yaflam›n belirleyici unsurlar› nelerdir?

Antik tarih çal›flmalar›na göre Arnavutlar›n atalar› olarak kabul edilen ‹lliryal›lartarihsel ‹llirya topraklar› üzerinde genifl kabileler toplulu¤u olarak yaflamakta idi-ler. Antik dönemde ‹llirya topraklar›nda kurulmufl olan Epir, ‹llirya ve MakedonyaKrall›klar› bu siyasi yap›lara örnek gösterilmektedir. Bu dönemde özellikle güney-li ‹lliryal›lar Yunan ve Helen kültürel etkilerine aç›k olmufllard›r. MÖ. 1.- MS. 6.yüzy›llar aras›nda ‹llirya topraklar›nda kurulan Roma hâkimiyetinin yaklafl›k ilkdört yüzy›l› Roma döneminde, geri kalan› ise Bizans dönemindedir. Bu dönemde‹lliryal›llar bir yandan geliflkin Roma yönetsel kurumlar›, öte yandan Hristiyanl›kdini ile tan›flm›fllard›r. Roma ‹mparatorlu¤u’nun MS. 4. yüzy›lda do¤u ve bat› ola-rak ikiye ayr›lmas› sonras›nda ‹lliryal›lar Bizans olarak da bilinen Do¤u Roma ‹m-paratorlu¤u’nun hâkimiyeti alt›na girmifllerdir. Bat› ve Do¤u Kiliseleri aras›nda or-taya ç›kan dinsel bölünme, Arnavutlar aras›ndaki ilk Katolik-Ortodoks bölünmesi-ni bafllatacakt›r.

6. ve 9. yüzy›llarda ‹llirya bölgesine yo¤un bir Slav göçü olmufltur. Kalabal›kSlav nüfusun yerli ‹lliryal› halk ile kar›flmas› ‹lliryal›lar›n bir süre tarih sahnesinden si-linmesine yol açacakt›r. Bu durum, 12. yüzy›lda Alboniler ad›yla yeniden tarih sahne-sine ç›kana kadar devam edecektir. Arnavutlar›n yeniden tarih sahnesine ç›kmas› 11.yüzy›lda geliflen düklük ayaklanmalar› neticesinde olmufltur. Döneme iliflkin tarih ya-


Geg ve Tosk: Co¤rafi olarakShkumbin Nehri’nin kuzey vegüneyinde kalan bölgeleriçin kullan›l›r.

Lek Dokakin Kanunu: Antikdönemden beri varl›¤›n›sürdüren sözlü gelenekselhukuk.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T‹llirya: Bugün etnik Arnavutnüfusun yaflad›¤› Antik Bat›Balkanlar bölgesi olaraktan›mlanmaktad›r S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

z›m›nda Bizans yönetimine karfl› ayaklanan Sicilya Dükü’ne Albanoi ad›yla bilinenkabilelerin verdi¤i destekten bahsedilmektedir. Bizans Devleti’nin çözülme süreci-ne girdi¤i 13. ve 15. yüzy›llar aras›nda bölgede çok say›da ba¤›ms›z feodal prens-likler ortaya ç›km›flt›r. Osmanl›lar 15. yüzy›lda bölgeye girdiklerinde büyük bir feo-dal karmafla ile karfl›laflm›fllard›r. Osmanl› hâkimiyeti bu karmaflaya son vermifl ol-makla birlikte feodal yap›lar› gerçek anlamda ortadan kald›rmam›fl sadece merke-zi yönetimin denetimi alt›na sokmufltur. Osmanl› devleti askerlik ve vergi konu-sundaki merkezi düzenlemeler d›fl›nda tebaan›n geleneksel ve dinsel yaflamlar›namüdahale etmemifltir. Bu nedenle farkl› inanç ve kültürlerin tan›nmas›na dayanan“millet sistemi” içinde dinî cemaat liderleri ve yerel geleneksel liderler devletin Os-manl› tebaas›n› yönetmede önemli arac›l›k rolü üstlenmifllerdir. Bu durum bölge-de Osmanl› hâkimiyetinin kurulmas›n› kolaylaflt›r›c› bir etki de yaratm›flt›r.

Osmanl› hâkimiyetinin kurulmas› sonras›nda ‹slam dini ile tan›flan Arnavutlar›nbüyük bir k›sm› gönüllü olarak Müslüman olmufltur. Bu yolla imparatorlu¤un asliunsurlar› hâline gelerek önemli devlet görevleri üstlenmifller hatta devlet kat›ndasadrazaml›k gibi en üst seviyelere kadar gelebilmifllerdir. Osmanl› hâkimiyetininilk dönemlerinde Arnavut Beyler aras›nda isyankâr tav›rlar da ortaya ç›km›flt›r.Bunlar aras›nda en ünlüsü ‹skender Bey isyan›d›r.

‹skender Bey Arnavutluk ulusal tarihinin en önemli ulusal kahramanlardan biri olarakan›l›r.

19. yüzy›lda Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Hristiyan Balkan halklar› aras›nda pat-lak veren milliyetçi ayaklanmalar ve bu unsurlar›n hamili¤ini üstlenmifl olan d›fldevletlerin bask›lar› ile h›z kazanan ›slahat hareketleri Arnavutlar aras›nda büyük


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Resim 2.2

‹skender Bey An›t›ve Meydan›- Tiran

Kaynak:http://www.google.com.tr/search?q=iskender+bey&hl=tr&prmd=imvns&source=lnms&tbm=isch&ei=E74UT5TNLIGmsAaUzrnTCA&sa=X&oi=mode_link&ct=mode&cd=2&sqi=2&ve

huzursuzlu¤a neden olmufltur. Balkan topraklar› üzerinde bafllayan paylafl›m sa-vafllar›, imparatorlu¤a ba¤l›l›klar›n› sürdüren Arnavutlar aç›s›ndan zor bir durumyaratm›flt›r. Osmanl›-Rus savafl›n› takiben imzalanan 1878 Ayastefanos Antlaflmas›Balkan topraklar›n›n önemli bir k›sm›n› Arnavutlar aleyhine olarak Slav uluslar(S›rp, Bulgar ve Karada¤l›lar) aras›nda paylaflt›r›nca, bu durum yerel Arnavut tepki-lerinin milliyetçi bir renge bürünmesinde önemli bir dönüm noktas› olmufltur. Nite-kim Arnavutlar› ulusal bir dava etraf›nda ilk kez bir araya getiren 1878 Prizren Bir-li¤i bu koflullarda ortaya ç›kacakt›r. Birli¤in amac› Arnavutluk’un tek bir vilayet al-t›nda birlefltirilmesi, diplomatik mücadeleye geçilmesi ve ba¤›ms›zl›k çal›flmalar›n›nhaz›rlanmas›d›r. Ancak Prizren Birli¤i’nin 1878 Berlin Kongresi’nde Arnavutlar›n datemsil edilmesi yönündeki diplomatik giriflimleri Arnavut diye bir ulusun olmad›¤›,Arnavutluk’un ise sadece co¤rafi bir terim oldu¤u gerekçesi ile dikkate al›nmam›fl-t›r. Ancak 1878 Berlin Antlaflmas›’n›n yaratt›¤› yeni koflullar Balkanlar’da yeni pay-lafl›m emellerine zemin haz›rlayacak bölgesel istikrars›zl›¤› beraberinde getirmifltir.Makedonya’n›n özerkli¤ine do¤ru gidecek bir reform sürecine tabi tutulmas› veBerlin Antlaflmas›’na giden sürece dâhil edilmeyen Arnavutlar›n huzursuzluklar›n›önemli ölçüde art›rm›flt›r. II. Meflrutiyet’in ilk dönemlerinde siyasi muhalefet etmeimkân›na kavuflan Arnavut milliyetçi ayd›nlar için ‹ttihat ve Terakki’nin politikalar›yan›nda ba¤›ms›zl›¤a giden yolda Balkan Savafllar› da önemli bir rol oynam›flt›r. Ni-tekim 1912-1913 y›llar›nda savafl bafllad›¤›nda milliyetçi ayd›nlar Avlonya’da topla-narak, ‹smail Kemal Bey’in önderli¤inde ba¤›ms›zl›klar›n› ilan etmifllerdir.

‹ttihat ve Terakki yönetimi 1909’da ç›kard›¤› yasalarla bas›n ve dernekler üzerinde s›k› de-netim kurmufltur. Silahs›zland›rma kanunu ise hem savaflç› mizaçlar›ndan dolay› hem deS›rp tehlikesine karfl› savunmas›z b›rak›ld›klar› için Arnavutlar›n büyük tepkisini çekmifltir.

Bu konuda daha kapsaml› bilgi edinmek için ‹kinci Meflrutiyet’te Arnavut Muhalefeti (Ba-nu ‹fllet Sönmez, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay., 2007) ve ‹ttihatç›lar ve Arnavutlar (Bilgin Çe-lik, ‹stanbul: Büke Yay., 2004) bafll›kl› kitaplara bakabilirsiniz.

Birinci Dünya Savafl› sonras›nda 1913 s›n›rlar›n› koruyan Arnavutluk 1921 y›l›n-da anayasal düzene geçmifltir. Ancak 1928’de Ahmet Zogu’nun kendini Kral ilanetmesi ile birlikte otoriter özellikleri a¤›r basan rejim bir meflruti monarfliye dönüfl-müfltür. ‹kinci Dünya Savafl› esnas›nda Arnavutluk topraklar› ‹talyanlar taraf›ndaniflgal edilmifltir. Savafl sonras›nda Do¤u Bloku içinde yer alan Arnavutluk 41 y›l bo-yunca Enver Hoca’n›n kat› Stalinist politikalar› ile yönetilmifltir. 1967 y›l›nda Arna-vutluk resmî olarak dünyan›n ilk ateist devleti hâline getirilmifltir. Komünist rejim-lerin çözülmesi ile birlikte Arnavutluk’ta da liberal bir düzen kurulmufl, 1991 y›l›n-da ilk demokratik genel seçimler yap›lm›flt›r. Geçifl döneminin en önemli krizi eko-nomik alanda yaflanm›fl ve 1997 y›l›nda halk› sokaklara döken büyük sosyal patla-malar olmufltur. Ayn› dönemlerde Kosova’da yaflanan tehlikeli geliflmeler dünya-n›n dikkatini bölge Arnavutlar› üzerine çekmifltir. Ancak Kosova Sorunu’nun çö-zülmesine paralel, 2000’li y›llarda Balkanlar genelinde ve Arnavutluk özelinde be-lirli bir istikrar›n yakalanm›fl olmas› bölgede önemli bir istikrars›zl›k kayna¤› olanArnavut sorununu da geçici olarak rafa kald›rm›fl görünmektedir.

YEN‹ DEVLETLER Bu bölümde Balkan Yar›madas›nda eski Yugoslavya’n›n da¤›lmas›n›n ard›ndanba¤›ms›zl›klar›n› elde eden yeni devletler incelenecektir. Öncelikle da¤›lan Yugos-


Prizren: KosovaCumhuriyeti’n›n ikinci büyükilidir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



lavya’n›n co¤rafi, ekonomik, kültürel ve etnik yap›s› ana hatlar›yla ele al›nacakt›r.Eski Yugoslavya ard›l› co¤rafyada devlet say›s› 17 fiubat 2008’de Kosova’n›n da ba-¤›ms›zl›k ilan etmesiyle birlikte 7’ye yükselmifltir. Söz konusu devletler günümüz-de mikro milliyetçilikten uzaklafl›p uluslararas› toplumla bütünleflme çabas› içeri-sindedir. Bu bölümde tüm bu konular ana hatlar›yla ele al›nacakt›r.

Yugoslavya devleti, Birinci Dünya Savafl›’n›n ard›ndan 1918 y›l›nda kurulmufl-tur. Savafltan önce Avusturya Macaristan ‹mparatorlu¤u’na dâhil olan Bosna Her-sek, H›rvatistan ve Slovenya topraklar› ile Osmanl› Devleti’nin bünyesinde yer alanS›rbistan, Makedonya’n›n bir bölümü ve Karada¤ topraklar› birlefltirilerek kurulanyeni devletin ad› S›rp-H›rvat-Sloven Krall›¤›d›r. 1929 y›l›nda devletin ad› Yugoslav-ya olarak de¤ifltirilmifltir. Yugoslavya’n›n siyasal yaflam› kabaca iki ana kategoriyeayr›lmaktad›r. ‹kinci Dünya Savafl›’na kadar olan dönem Birinci Yugoslavya, sava-fl›n ard›ndan 1946’da bafllay›p 1990’lara kadar devam eden dönem de ‹kinci Yu-goslavya olarak adland›r›lmaktad›r.

So¤uk Savafl’›n ard›ndan Varflova Pakt› ve SSCB’nin çözülmesi, ideolojik bak›m-dan Do¤u Bloku ülkeleri aras›nda yer almamas›na ra¤men Yugoslavya’y› da derin-den etkilemifl ve bu ülke 1991-1995 y›llar› aras›nda yaflanan kanl› çat›flmalar›n ar-d›ndan da¤›lm›flt›r. Eskiden Yugoslavya’y› oluflturan federe Cumhuriyetler ve özerkbölgeler (Voyvodina hariç) günümüzde ba¤›ms›z devletler haline gelmifllerdir. Yu-goslavya’da çözülme 1991 yaz›nda H›rvatistan ve Slovenya’n›n efl zamanl› ba¤›m-s›zl›k ilan› ile bafllam›flt›r. Ard›ndan Kas›m 1991’de Makedonya, Mart 1992’de deBosna Hersek ba¤›ms›zl›k ilan etmifltir. Bakiye kalan S›rbistan ve Karada¤ aras›n-da kurulan birlik önce Yeni Yugoslavya, ard›ndan S›rbistan-Karada¤ olarak adlan-r›r›lm›fl ancak uzun ömürlü olmam›fl ve 2006 y›l›nda Karada¤ Cumhuriyeti S›rbis-tan’dan ayr›lm›flt›r. Eski Yugoslavya’da son ba¤›ms›zl›k kazanan bölge Kosova ol-mufl, 9 y›l süren NATO ve AB yönetiminin ard›ndan 17 fiubat 2008’de Martti Ahti-saari taraf›ndan haz›rlanan plan çerçevesinde Kosova Devleti ba¤›ms›zl›k ilan et-mifltir.

Co¤rafya ve ‹klim Eski Yugoslavya co¤rafyas›n›n üçte ikisi yüksek platolardan ve da¤lardan olufl-maktad›r. Ülkenin nispeten tar›ma elveriflli bölgeleri H›rvatistan’›n kuzeyi ile S›rbis-tan’da Belgrad’dan bafllay›p Voyvodina’y› da içine alacak flekilde Macaristan s›n›r-lar›na kadar uzanan alanlard›r. Makedonya, Karada¤, Bosna Hersek ve Kosova ge-nel olarak da¤l›k ve yüksek platolardan oluflmaktad›r. Girintili ç›k›nt›l›, adalar›n vekoylar›n bulundu¤u Dalmaçya k›y›lar› ise Eski Yugoslavya’n›n turizm merkezidir.Da¤›lma sonras›nda sahil fleridi ve mücavir bölgeler H›rvatistan ve Karada¤ s›n›rla-r› içinde kalm›flt›r. Adriyatik k›y›lar›nda sahile paralel olarak uzanan da¤ silsilesiAlplerin uzant›s›d›r. Eski Yugoslavya’n›n en önemli nehirleri ise Tuna, Tisa ve Sa-va’d›r.

Eski Yugoslavya’da iklim yerleflim birimlerinin konumuna göre de¤ifliklik gös-termektedir. Adriyatik k›y›lar› tipik Akdeniz iklimi özellikleri tafl›maktad›r. Buralar-da ya¤›fl di¤er bölgelere k›yasla daha fazlad›r. Da¤l›k bölgeler ise bir yandan k›taiklimi, öte yandan Akdeniz iklimi özellikleri gösterir. ‹ç bölgelerde k›fllar so¤uk,yazlar s›cakt›r; bu bölgelerde az ya¤›fll› karasal iklim hüküm sürmektedir. Bitki ör-tüsü ise iklime ba¤l› olarak de¤ifliklik göstermektedir. Akdeniz ikliminin etkisi al-t›nda bulunan k›y›larda yeflil çal›l›klar, zeytin ve turunçgillere rastlanmaktad›r. Ka-rasal iklim bölgelerinde ise yayvan ve i¤ne yaprakl› a¤açlardan meydana gelmiflormanl›klar ya da bozk›rlar görülür.


Kültürel ve Etnik Yap›Yugoslavya kelimesi “Güney Slavlar›n Ülkesi” anlam›na gelmektedir. Bu kelimeyiilk kez 1839 y›l›nda Theodor Pavloviç adl› bir S›rp tarihçi kullanm›flt›r. Eski Yugos-lavya’da yüzy›llardan beri ço¤unlu¤u oluflturanlar Slav kökenli halklar olmufltur.S›rplar, H›rvatlar, Slovenler, Bulgarlar ve Makedonlar Güney Slav Uluslar›n› olufltu-rurlar. Slav dünyas›nda Polonyal›lar, Çekler ve Slovaklar Bat› Slavlar›; Ruslar, Be-yaz Ruslar ve Ukraynal›lar ise Do¤u Slavlar› olarak adland›r›l›r. Bosna Hersek veSancak bölgesinde yaflayan Boflnaklar da etnik bak›mdan Slav kökenlidir. Büyükço¤unlu¤u Slav kökenli olmalar›na ra¤men eski Yugoslavya halklar›nda kimlikoluflumu etnisite d›fl› faktörlere ba¤l› olarak flekillenmifltir.

Eski Yugoslavya halklar›ndan S›rplar, H›rvatlar, Karada¤l›lar ve Boflnaklar ayn›dili konuflurlar. Kullan›lan lehçeler farkl› olmas›na ra¤men, bu farkl›l›k dillerin ay-r› s›n›fland›r›lmas›n› gerektirecek düzeyde de¤ildir. Ortak dile S›rplar S›rpça, H›r-vatlar H›rvatça ve Müslümanlar da Boflnakça demektedir. Makedon ve Slovenlerinise ayr› ulusal dilleri vard›r. Dil farkl›l›¤›, kimi uluslar bak›m›ndan ulus kimli¤inintemel dayana¤›n› oluflturmakta ve onlar› di¤erlerinden ay›rabilmektedir. Ortak di-lin kullan›m›nda alfabe farkl›l›¤› da önem tafl›maktad›r. H›rvatlar ve Boflnaklar La-tin alfabesini, S›rplar ise Kiril alfabesini kullanmaktad›r. Karada¤’da her iki alfabede resmî statüye sahiptir.

S›rp, H›rvat ve Boflnak ulusal kimli¤inin oluflumunda dinin oynad›¤› rolü aç›klay›n›z?

S›rp, H›rvat ve Boflnaklar aras›nda ulus kimli¤i oluflumunda tarihsel geçmifl vegeleneklerin d›fl›nda din /mezhep farkl›l›¤› rol oynamaktad›r. Buna göre, H›rvatla-r› S›rplardan ay›ran mezhep farkl›l›¤›d›r. Tarih boyunca kendini Bat›l› bir ulus ola-rak gören H›rvatlar Katolik, S›rplar ise Ortodoks mezhebine mensuptur. S›rp ulu-sal kimli¤i bu mezhep farkl›l›¤› üzerinde temellenmektedir. Boflnaklar› di¤erlerin-den ay›ran unsur ise din farkl›l›¤›d›r. Boflnaklar, Hristiyanl›¤›n ‹stanbul ve Roma et-ki alanlar›n›n kesiflti¤i noktada bulunmas›na ra¤men ikisini de kabul etmemifl, H-ristiyanl›¤›n “üçlü teslis” anlay›fl›n› reddetmifllerdir. Bu tutumlar› nedeniyle hemKatolikler hem de Ortodokslar taraf›ndan d›fllanan Boflnaklar, Bogomil ad› verilenbir mezhebe mensup olarak yaflam›fllard›r. 15. yüzy›lda Osmanl› Devleti’nin s›n›r-lar› Bosna Hersek’i de içine alacak flekilde geniflledi¤inde, Boflnaklar kendi mez-heplerine çok yak›n oldu¤u için topluca Müslümanl›¤› benimsemifllerdir. Eski Yu-goslavya halklar›ndan Makedonlar›n ve Slovenlerin ulusal kimli¤i ise dil farkl›l›¤›-na dayanmaktad›r. Slovenleri, kendileri gibi Katolik olan H›rvatlardan dil farkl›l›¤›ay›rmaktad›r. Benzer flekilde Makedonlar› da S›rplardan ay›ran unsur dildir.

Eski Yugoslavya’da Josip Broz Tito yönetimi, ulus statüsü tan›d›¤› halklara Fe-dere Cumhuriyet hakk› vermifltir. En son 1974 Anayasas› ile de tescil edildi¤i üze-re Yugoslavya, 6 Federe Cumhuriyet ve iki özerk bölgeden oluflan bir federasyon-dur. S›rplar, H›rvatlar, Slovenler, Boflnaklar, Makedonlar ve Karada¤l›lar eski Yu-goslavya’da ulus statüsüne sahip olan halklar kategorisindedir. Bunlar›n d›fl›ndakalanlar ise resmî az›nl›k (milliyet) olarak adland›r›lmaktad›r. Eski Yugoslavya’daTito yönetiminin “milliyet” olarak kabul etti¤i az›nl›k gruplar› flunlard›r: Arnavutlar,Macarlar, Bulgarlar, Çekler, Romanlar, ‹talyanlar, Romenler, Rutenler, Slovaklar veTürkler.

Bu s›n›fland›rman›n d›fl›nda kalan öteki uluslar ve etnik gruplar ise Avusturya-l›lar, Grekler, Yahudiler, Almanlar, Polonyal›lar, Ukraynal›lar, Ulahlar ve kendileri-


Bogomil: Etnik bak›mdanSlav kökenli olanBoflnaklar›n Müslümanl›¤›kabul etmeden öncekimezhepleri. Bogomilmezhebi, Hristiyanl›¤›nteslis (üçleme) görüflünükabul etmemektedir.Bogomil mezhebine göreHazreti ‹sa sadece Tanr›n›nelçisidir. Tanr›’n›n o¤lu veyaTanr›’n›n bizzat kendisioldu¤u fleklindeki Hristiyanmezheplerin görüfllerinikabul etmeyen Bogomillerayr›ca Papal›k otoritesine vehaç gibi dini sembollere dekarfl› ç›k›yorlard›. Bugörüfllerinden dolay›, hemRoma merkezli Katolikmezhebi hem de ‹stanbulmerkezli Ortodoks mezhebimensuplar› taraf›ndan tekfiredilen Bogomiller, Osmanl›Devleti s›n›rlar› Bosna-Hersek’i de içine alacakflekilde geniflledi¤inde kendimezhepleri ile Müslümanl›karas›ndaki yak›nl›¤› farkederek kendiliklerindentopluca Müslümanolmufllard›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

ni Yugoslav olarak adland›ranlar fleklinde s›n›flanmaktad›r. En sonda yer alan Yu-goslavlar, ayr› bir ulus olmay›p Güney Slav bütünleflmesini savunanlarca oluflturu-lan bir yapay kimliktir. Nitekim kendilerini bu flekilde nitelendirenlerin oran› y›llaritibar›yla iniflli ç›k›fll› bir seyir izlemifltir. Yugoslavlar›n say›s›, 1961 say›m›nda 317bin olarak tespit edilmiflti. Bu rakam on y›l sonra, 1971’de 273 bine gerilemifl, 1981say›m›nda ise 1 milyon 217 bine ç›km›flt›r. Ulusal kimli¤ini Yugoslav olarak aç›kla-yanlar›n say›s›nda y›llar itibar›yla ortaya ç›kan bu farkl›l›k, iki sebepten kaynaklan-m›flt›r. Bunlardan ilki, çeflitli sebeplerle gerçek kimli¤ini ortaya koyamayan, bukimli¤i ifade etti¤inde bask› görece¤ini ve haklar›na k›s›tlama getirilece¤ini düflü-nen kifliler, kendilerini çeflitli dönemlerde Yugoslav olarak isimlendirmifllerdir.‹kinci olarak Yugoslav kimli¤i bilinçli olarak kullan›lm›flt›r. Buna göre, Güney Slavuluslar› aras›nda gerilimin t›rmand›¤› kimi dönemlerde, çat›flmalardan kaç›nmakiçin Yugoslav kimli¤i öne ç›kar›lm›flt›r. Tito’nun 1980 y›l›nda ölümünün ard›ndanyap›lan nüfus say›m›nda milliyetlerini Yugoslav olarak ifade edenlerin say›s›n›nola¤anüstü oranda artmas› bu görüflü do¤rulamaktad›r.

Eski Yugoslavya’da yaflayan halklar›n hiçbirinin say›s› ülke genelinde ço¤unlukoluflturabilecek düzeyde de¤ildi. En kalabal›k nüfusa sahip olan S›rplar›n genelnüfusa oran› % 30’un alt›nda bulunuyordu. Bir baflka ifadeyle söylemek gerekirseYugoslavya, etnik, din, mezhep ve dil unsurlar› bak›m›ndan da¤›lma öncesindetam bir mozaik görünümü tafl›yordu. Problemi daha da karmafl›k hâle getiren hu-sus federe cumhuriyetlerde homojenli¤in bulunmamas›d›r. S›rbistan’da sadeceS›rplar, H›rvatistan’da sadece H›rvatlar yaflam›yordu. Di¤er federe cumhuriyetlerinve özerk bölgelerin durumlar› da farkl› de¤ildi. S›rplar, en yo¤un bulunduklar› S›r-bistan d›fl›nda H›rvatistan’da, Bosna Hersek’te, Makedonya’da ve Kosova’da yerlefl-mifllerdi. 1991 verilerine göre S›rbistan d›fl›nda kalan S›rp nüfus oran› Bosna Her-sek’te % 33, H›rvatistan’da % 12, Makedonya’da % 2, Slovenya’da % 2.4 ve Make-donya’da % 2 fleklinde seyrediyordu.

H›rvatlar›n H›rvatistan d›fl›nda en yo¤un bulunduklar› yerler Bosna Hersek (%17) ve Slovenya (%3) idi. Slovenya’da Slovenler ezici ço¤unlu¤a sahiptir; ülke nü-fusunun % 91’i Slovenlerden oluflmaktad›r. Slovenya d›fl›nda Slovenler sadece H›r-vatistan’da yaflamaktad›rlar. Boflnaklar % 48 nüfus oran›yla kendi Cumhuriyetlerin-de az›nl›ktad›rlar. H›rvatistan’da Boflnak nüfus oran› % 1, S›rbistan ve Karada¤ top-lam›nda ise % 5 düzeyindedir. Makedonya’da Makedonlar›n oran› 1991 y›l›nda %67 düzeyindedir. Arnavutlar, Makedonya’da nüfusun dörtte birini oluflturan en ka-labal›k az›nl›k grubudur. Di¤er etnik gruplardan Türklerin oran› % 5, S›rplar›n ora-n› ise % 2 düzeyindedir.

Yugoslavya’da yönetim taraf›ndan ulus olarak varl›¤› tan›nanlar›n d›fl›nda ka-lanlar ise ülke nüfusunun % 10’unu oluflturmaktad›r. Bunlar›n % 71’i S›rbistan’dave özerk bölgelerde (Kosova ve Voyvodina), % 20’si Makedonya’da ve geriye ka-lanlar ise de¤iflik cumhuriyetlerde yaflamaktad›r. Yönetim taraf›ndan varl›¤› tan›n-mayan milliyetlerden en kalabal›k grubu Arnavutlar ve Macarlar oluflturmaktad›r.Arnavutlar, genel olarak Kosova ve Makedonya’da bulunmakta, Macarlar ise S›rbis-tan’a ba¤l› Voyvodina bölgesinde yo¤unlaflmaktad›r. Slovak ve Romenlerin deönemli bir bölümü Voyvodina’da ikamet etmektedir. Kökenleri Hindistan’a kadargiden Romanlar da Yugoslavya’n›n çeflitli bölgelerinde ço¤u kez göçmen olarakvarl›klar›n› sürdürmektedir. Eski Yugoslavya’da Romanlar›n say›s› 100 binin üze-rindedir. Tito yönetimi, Romanlara en iyi davranan devlet olarak kabul edilmifltir.Makedonya’da tamam› Romanlardan oluflan ve Romanlar› yerleflik hayata geçir-mek için infla edilen 35 bin nüfuslu Suto Orizare kenti yönetimin Romanlara iyi


davrand›¤›n›n klasik örne¤ini oluflturmaktad›r. Eski Yugoslavya’da Türklerin say›s›ise 100 bin düzeyindedir. Türklerin büyük ço¤unlu¤u Makedonya ve Kosova’da ya-flamaktad›r. 1991 y›l› verilerine göre di¤er az›nl›klar›n Yugoslavya genelindeki say›-lar› flöyledir: Çekler, 109 bin, Ulahlar 50 bin, Bulgarlar 30 bin ve Yahudiler 10 bin.

Slovenya Slovenler, hem S›rp-H›rvat-Sloven Krall›¤› ad›yla kurulan Birinci Yugoslavya’dahem de Tito Yugoslavya’s›nda varl›klar› yönetim taraf›ndan kabul edilen halklar-dand›r. Slovenya, 24 Haziran 1991 tarihinde H›rvatistan ile efl zamanl› olarak ba-¤›ms›zl›k ilan etmifltir. Ba¤›ms›zl›k karar› Aral›k 1991 tarihinde Almanya, 1992 ba-fl›nda ise di¤er AB ülkeleri taraf›ndan tan›nm›fl, ayn› y›l›n sonunda Slovenya Birlefl-mifl Milletler’e üye olmufltur. Federal Ordu ve S›rp güçlerin ba¤›ms›zl›k karar›n›nard›ndan Slovenya’ya yapt›klar› müdahale 10 gün içinde sona ermifltir.

Slovenya’n›n co¤rafi büyüklü¤ü 20 bin kilometrekare, nüfusu yaklafl›k 2 mil-yondur. Nüfusun ezici ço¤unlu¤unu Slovenler oluflturmaktad›r. Ülkede di¤er etnikgrup ve milliyetlerin heterojen karakter tafl›yan varl›¤›, siyasi hareketler için uygunzemin oluflmas›n› engellemektedir.

Slovenya günümüzde parlamenter demokrasi ile yönetilmektedir. Befl y›l sürey-le görev yapan cumhurbaflkan›n›n yetkileri s›n›rl›d›r. Siyasal sistem, baflbakan› yü-rütme aktörü olarak öne ç›karmaktad›r. ‹ki kamaral› parlamento yasama organ› ifl-levi görmektedir.

Slovenya, Balkanlar’la Orta Avrupa aras›nda stratejik co¤rafi konumunu ekono-mik alanda avantaja çeviren bir ülkedir. Eski Yugoslavya’n›n en geliflmifl bölgesiolan Slovenya, ba¤›ms›zl›k sonras› dönemde de ekonomik ilerlemesini sürdürmüfl-tür. Ülkede fert bafl›na düflen ulusal gelir 2011 y›l› itibar›yla 29 bin dolar düzeyin-dedir. Slovenya, 2004 y›l›nda beflinci geniflleme kategorisinde yer alan ülkelerlebirlikte Avrupa Birli¤i’ne kat›lm›fl, 2007 y›l›nda ise Euro bölgesi üyesi olmufltur.Slovenya, 2004 y›l›nda NATO’ya da kat›lm›flt›r. Bat› ile bütünleflmesini ekonomikve askerî bak›mdan tamamlayan Slovenya’n›n komflular›yla iliflkilerde dikkate de-¤er bir sorunu bulunmamaktad›r. H›rvatistan ile Slovenya aras›nda deniz alanlar›-n›n paylafl›m› anlaflmazl›¤›, H›rvatistan’›n Adriyatik Denizi’nde münhas›r ekonomikbölge ilan› ile gerilime dönüflmüfltür. Slovenya bu nedenle H›rvatistan’›n tam üye-lik müzakerelerinde baz› bafll›klar›n aç›lmas›n› bir süre engellemifl ise de anlafl-mazl›k AB’nin devreye girmesiyle çözüme kavuflturulmufltur.

H›rvatistan H›rvatlar, Slovenlerle birlikte Eski Yugoslavya’n›n Katolik uluslar›ndand›r. HemSlovenler hem de H›rvatlar kendilerini Avrupal› olarak kabul ederler. Bu e¤ilimingerisinde Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u geçmiflini öne ç›karma düflüncesiyatmaktad›r. H›rvatistan, Slovenya ile efl zamanl› olarak 1991 y›l› ortas›nda ba¤›m-s›zl›k ilan etmifltir. Karar›n hemen ard›ndan Federal Ordu deste¤inde bafllayan S›rpsald›r›lar› ülke s›n›rlar› içinde yaflayan S›rplar› da harekete geçirmifltir. Bosna Her-sek iç savafl›n›n provas› olarak kabul edilmesi gereken S›rp- H›rvat çat›flmas›, 1991ortas›ndan 1992 bafl›na kadar 6 ay sürmüfltür. Çat›flmalarda H›rvatistan’›n altyap›s›büyük oranda tahrip edilmifl, Vukovar, Dubrovnik gibi kentlerde tarihi doku vealtyap› tamamen zarar görmüfl. S›rp-H›rvat çat›flmas›, o dönemdeki ad›yla AvrupaTopluluklar›n›n devreye girmesi sonucu 1992 bahar›nda Brioni’de ateflkes ilan› ilesona ermifltir. Bu karar›n ard›ndan silahlar›n susmufl olmas›, H›rvatistan’a istirar ge-tirmemifltir. Ateflkes karar›ndan sonra H›rvatistan s›n›rlar› içinde yaflayan yerel S›rp-


lar, Zagreb yönetimini tan›mad›klar›n› ve Belgrad’a ba¤l› kalacaklar›n› ilan etmifl-lerdir.

H›rvatistan’›n ba¤›ms›zl›k karar›, 1992 Ocak ay›nda AT taraf›ndan tan›nm›flt›r.Bununla birlikte yerel S›rp güçlerle merkezî hükûmet aras›ndaki çat›flma sona er-memifltir. Özellikle 1992 bahar›nda patlak veren Bosna Hersek savafl›nda yerel S›rpgüçler Bosnal› S›rplar yan›nda çat›flmalara ifltirak etmifllerdir. Benzer bir durumH›rvatlar için de söz konusu olmufl; H›rvat milliyetçileri yönetimin de yönlendir-mesiyle H›rvatlar lehine zaman zaman Bosna Hersek iç savafl›na müdahil olmufl-lard›r. 1995 güzünde Bosna savafl›n›n taraflar› aras›nda imzalanan Dayton Bar›flAnlaflmas› öncesinde Franjo Tudjman yönetimi, ülkede yaflayan S›rplar›n büyükbölümünü S›rbistan’a sürmüfl ve yerlerine H›rvatlar› yerlefltirmifltir. Dayton Anlafl-mas› ile bu husus örtülü biçimde tescil edilmifltir.

H›rvatistan’›n AB ile iliflkilerinin geliflmesinde savafl suçlusu General Ante Go-tovina’n›n Lahey’de bulunan Eski Yugoslavya Uluslararas› Ceza Mahkemesi’ne tes-lim edilmesi dönüm noktas›d›r. Bu geliflmenin ard›ndan H›rvatistan 3 Ekim 2005’teAB ile tam üyelik müzakerelerine bafllam›fl, müzakerelerin tamamlanmas›n›n ar-d›ndan Aral›k 2011’de Kat›lma Antlaflmas› imzalanm›flt›r. Söz konusu antlaflman›ntaraflarca onaylanmas›ndan sonra H›rvatistan’›n Temmuz 2013 tarihinde AvrupaBirli¤i’ne tam üye olarak kat›lmas› beklenmektedir. H›rvatistan ayn› zamanda 2009y›l›nda Arnavutluk ile efl zamanl› olarak NATO’ya üye olmufltur.

Co¤rafi geniflli¤i 57 bin kilometrekare olan H›rvatistan’›n nüfusu 4 milyon 500bindir. Ülkenin Slovenya ile Adriyatik Denizi’nde mühnas›r ekonomik bölge anlafl-mazl›¤›, Bosna-Hersek ile belli dönemlerde alevlenen yerel H›rvatlar›n varl›klar›n-dan kaynaklanan sorunlar temel d›fl meseleler olarak s›ralanmaktad›r. Benzer fle-kilde ülkenin Krayina bölgesinde yaflayan S›rp az›nl›k nedeniyle baz› dönemlerdeS›rbistan ile anlaflmazl›k yaflanmaktad›r.

H›rvatistan’›n AB ile ticari iliflkileri müzakerelerin bafllamas›ndan sonra daha dacanlanm›flt›r. Ülkede fert bafl›na düflen ulusal gelir 18.300 dolar düzeyindedir.

Bosna-Hersek Eski Yugoslavya’n›n minyatür bir numunesi olan Bosna-Hersek’te yaflayan halklar-dan hiçbiri ço¤unluk oluflturmamaktad›r. Boflnaklar, H›rvatlar ve S›rplardan oranolarak fazla olmalar›na mukabil, ülke genelinde nüfus oranlar› yüzde 48’dir. Bos-na Hersek’te 1992 bahar›nda S›rp temsilcilerin boykot etti¤i ba¤›ms›zl›k karar›n›nal›nd›¤› parlamento oylamas›yla bafllayan çat›flmalar, 1995 sonuna kadar devam et-mifltir. Savaflan taraflar›n temsilcileri aras›nda ABD’nin arabuluculu¤u sonucu im-zalanan Dayton Bar›fl Anlaflmas›, eski s›n›rlar içinde toprak bütünlü¤ü ve bar›fl te-sis edilmesini öngörmüfltür. 1995’den günümüze ülkede bar›fl büyük ölçüde ulus-lararas› toplumun deste¤i ile devam etmektedir.

Dayton Bar›fl Anlaflmas›’na göre, Bosna-Hersek’te idari yap›lanma iki ana biri-me dayanmaktad›r. Bunlardan birincisi olan Boflnak-H›rvat Federasyonu’nun hâki-miyet alan› co¤rafi olarak ülke topraklar›n›n % 51’ine tekabül etmektedir. Bosna-S›rp Cumhuriyeti’nin topraklar› ise % 49 düzeyindedir. Anayasaya göre yasama sü-recinde karar al›nmas› için hem Boflnak-H›rvat Federasyonu hem de Bosna-S›rpCumhuriyeti’nin onay› gerekmektedir. Dayton Anlaflmas› sonras›nda irredentiste¤ilimler tafl›yan Bosnal› S›rplar, anayasa ile sahip olduklar› bu hakk› ülkede haya-t›n normalleflmesini engelleyici flekilde kullanm›fllard›r. Ancak son dönemde S›r-bistan yönetimi ile AB aras›nda yak›n iliflkilerin tesisi sonras›nda bu durum de¤ifl-mifltir. Bosnal› S›rplar›n anavatan S›rbistan’dan ümitlerini kesmeleri neticesinde


Bosna-Hersek’te siyasi birimler aras›nda iliflkilerin normalleflmesi ümit edilmekte-dir. Bugüne kadar Bosna-Hersek Cumhuriyeti, hem AB ile iliflkilerinde hem deNATO’ya kat›lma yönündeki çabalar›nda Bosnal› S›rplar›n engellemeleri ile karfl›-laflm›flt›r.

Bosna-Hersek’in co¤rafi geniflli¤i 52 bin kilometrekaredir. 2011 y›l› verilerinegöre nüfusu 4 milyon 650 bin kiflidir. Nüfusun % 48’ini Boflnaklar, % 37’sini S›rp-lar ve % 14’ünü de H›rvatlar oluflturmaktad›r. Ülkede siyasi yap›, Dayton Anlaflma-s›’n›n getirdi¤i sisteme dayanmaktad›r. Bu nedenle karar alma sürecinde gecikme-ler yaflanmaktad›r.

Ekonomik hayat geçifl dönemi sorunlar› ile karfl› karfl›yad›r. Dayton sonras› dö-nemde ekonomik alanda dikkate de¤er reformlar yap›lm›flt›r. Bununla birlikte si-yasi sorunlar ekonominin canlanmas›n› olumsuz etkilemektedir. Bir yandan sava-fl›n tahribat›n› ortadan kald›rma, öte yandan komflular› ve AB ile ekonomik iliflki-leri canland›rma Bosna-Hersek yönetiminin öncelikleri aras›nda yer almaktad›r.Ülkede fert bafl›na düflen ulusal gelir 8.200 dolard›r.

Makedonya Kas›m 1991 tarihinde ba¤›ms›zl›k ilan eden Makedonya, o zamandan günümüzehem Yunanistan’›n isim sorunu nedeniyle ç›kard›¤› engelleri aflma hem de ülkeiçerisinde siyasi istikrar› tesis etme, iktisadi hayat› canland›rma ve uluslararas› top-lumla bütünleflme çabas› içerisindedir. Makedonya s›n›rlar› içerisinde yaflayanlar›nço¤unlu¤u Makedon’dur. Ülkede yaflayan Arnavutlar nüfusun dörtte birini olufltur-makta ve daha çok Kosova, Arnavutluk s›n›r›na mücavir alanlarda ikamet etmek-tedir. Bugünkü Makedonya, tarihsel Makedonya topraklar›n›n sadece bir parças›-d›r. Tarihî Makedonya topraklar› Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun da¤›lmas› s›ras›ndaYunanistan, Bulgaristan ve Romanya aras›nda paylafl›lm›flt›r. Mevcut durumuylaMakedonya milliyetçili¤in hem nesnesi hem de öznesi olma durumuyla karfl› kar-fl›yad›r. Ülkede köklü bir gelene¤i olan Makedon milliyetçili¤i tüm tarihsel Make-donya topraklar› üzerinde hak iddia etmektedir. Ülkede yaflayan Arnavutlar, Arna-vutluk devletinde 1992 y›l›nda sosyalizmin sona ermesi ve Kosova’n›n 2008 y›l›n-da ba¤›ms›zl›k ilan etmesine sempati ile bakmaktad›r. Baz› Arnavutlar aras›nda za-man zaman Büyük Arnavutluk düflüncesi destek bulabilmektedir.

Öte yandan baz› S›rplar, Makedonya’y› Güney S›rbistan olarak tan›mlamaktad›r.Yunanistan, kendi ülkesinin bir eyaletinin ad› ile ayn› oldu¤u için Makedonya’n›nuluslararas› toplumla iliflkilerini engellemektedir. Yunanistan’›n ç›kard›¤› sorunlarnedeniyle Makedonya, Birleflmifl Milletler teflkilat›na Eski Yugoslavya MakedonyaCumhuriyeti ad›yla üye olabilmifltir. 2005 y›l›ndan beri AB’ye aday ülke statüsün-de bulunan Makedonya, Yunanistan’›n engellemeleri nedeniyle bu alanda da iler-leme kaydedememektedir. Bulgaristan da ayri bir Makedon ulusunun varl›¤›n› ta-n›mamaktad›r.

Makedonya’n›n co¤rafi geniflli¤i 25 bin kilometrekare ve nüfusu da 2 milyon100 bindir. Makedonlar›n nüfus içerisinde oranlar› % 64 seviyesindedir. Ülkede ya-flayan Arnavutlar›n genel nüfusa oran› % 25, Türklerin % 4, Romanlar›n % 2,7 veS›rplar›n % 1.8 düzeyindedir. Eski Yugoslavya’n›n en geri kalm›fl bölgelerinden bi-ri olan Makodonya, ba¤›ms›zl›k sonras› aflamada Yunanistan’›n engellemeleri ne-deniyle beklenen ekonomik geliflmeyi gösterememifltir.


S›rbistan Daha önceden S›rbistan’a ba¤l› özerk bölge statüsünde bulunan Kosova’n›n 17 fiu-bat 2008’de ba¤›ms›zl›k ilan etmesinden sonra bakiye kalan S›rbistan topraklar›-n›n co¤rafi geniflli¤i 77.500 kilometrekaredir. 2011 verilerine göre S›rbistan’›n nü-fusu 7 milyon 300 bindir. Ülkede S›rplar›n d›fl›nda en kalabal›k etnik grup nüfu-sun % 4’ünü oluflturan ve ço¤unlukla Voyvodina bölgesinde yaflayan Macarlard›r.S›rbistan içerisinde Boflnaklar daha çok Sancak bölgesinde yo¤unlaflm›flt›r. Esas›n-da bu bölge, 2006 y›l›nda Karada¤’›n ayr›l›p ba¤›ms›z devlet kurmas›yla ikiye bö-lünmüfltür.

S›rbistan d›fl›nda yaflayan S›rplar›n en yo¤un bulunduklar› ülke Bosna Hersekve H›rvatistan’d›r. Daha seyrek olarak Eski Yugoslavya’n›n di¤er cumhuriyetlerin-de ve Kosova’da da S›rp nüfus yaflamaktad›r. Yugoslavya’n›n parçalanmas›nda S›rpulusçulu¤unun Tito sonras› dönemde ülkede tahakküm kurma hevesi tetikleyiciolmufl, S›rp tehdidi karfl›s›nda tüm cumhuriyetlerde ve bölgelerde milliyetçi e¤ilim-ler güçlenmifltir.

S›rp milliyetçileri günümüzde de S›rbistan siyasal yaflam›nda etkili bir aktör ol-maya devam etmektedir. Saraybosna ve Kosova’n›n yeni dönemde s›n›rlar d›fl›ndakalmas›, S›rp milliyetçileri taraf›ndan sürekli biçimde gündemde tutulmaktad›r. Bu-nunla birlikte 1999 bahar›nda Kosova’da S›rbistan güçlerinin yapt›¤› katliam› dur-durmak için NATO güçlerinin S›rbistan’a yönelik hava bombard›man› ve ard›ndangelen tecrit uygulamalar› ve ekonomik s›k›nt›lar ulusçu e¤ilimlerin destek kaybet-mesine neden olmufltur. Günümüzde S›rbistan halk› hegemonyac› milliyetçilik ye-rine AB üyesi S›rbistan hedefine yönelmifltir.

S›rbistan ekonomisinde devletin a¤›rl›¤› önemli yer tutmaktad›r. Bununla birlik-te özellefltirme ve iflletmelerin yeniden yap›lanmas›n› öngören reformlar tedriciolarak uygulamaya konulmaktad›r. Mart 2012 tarihinde S›rbistan’›n Avrupa Birli-¤i’ne aday ülke ilan edilmesi sonras›nda ülkede Bat› kökenli sabit yabanc› serma-ye yat›r›mlar›nda art›fl kaydedilmesi beklenmektedir.

S›rbistan’›n tüm eski Yugoslavya Cumhuriyetleri ile çözümlenmesi gereken so-runlar› vard›r. En acil olan ve toplumu do¤rudan etkileyen sorun Kosova mesele-sidir. S›rp ulusal kimli¤inin oluflturulmas›nda Kosova’n›n sembolik önem tafl›mas›,yeni ba¤›ms›z olan bu ülke ile iliflkilerin ilerlemesine mani olmaktad›r. S›rp ulus-çulu¤unun yan› s›ra S›rp Ortadoks Kilisesi de Kosova’y› sürekli biçimde gündem-de tutmaktad›r. Dönemin Devlet Baflkan› Boris Tadiç, tüm elefltirilere ra¤men res-men tan›mad›¤› Kosova Cumhuriyeti ile 2011 sonbahar›nda s›n›r düzenlemeleriöngören mutabakat zapt›n› imzalam›flt›r. Kimi yorumlara göre örtülü biçimde Ko-sova yönetimini kabul etme anlam›na gelen bu geliflmenin ard›ndan S›rbistan’a ABtaraf›ndan adayl›k statüsü verilmifltir. AB’nin 27 ülkesinden 22’si ba¤›ms›z KosovaCumhuriyeti’ni resmen tan›m›flt›r. Önümüzdeki y›llarda AB adayl›k sürecinde kay-dedece¤i mesafeye ba¤l› olarak S›rbistan’›n Kosova konusunda yeni ad›mlar atma-s› sürpriz olmayacakt›r.

Karada¤ 1990’lar›n bafl›nda eski cumhuriyetlerin birbiri pefline ba¤›ms›zl›k ilan etmelerininard›ndan, S›rbistan ve Karada¤ aras›nda önce Yeni Yugoslavya, ard›ndan da S›rbis-tan-Karada¤ ad›yla birlik tesis edilmiflti. Ancak Karada¤l›lar, 1990’l› y›llar›n bafl›n-dan itibaren S›rbistan’›n yaflad›¤› müdahale ve yapt›r›mlardan derin biçimde etki-lenmifltir. Bu dönemde pragmatizmi öne ç›karan Karada¤ ulusçular› S›rbistan’dan


ayr›lmay› aç›k biçimde savunmaya bafllam›fl ve 2006 y›l›nda yap›lan referandumneticesinde kat›l›mc›lar›n % 55’inin oylar›yla da ayr›lma karar› al›nm›flt›r. AvrupaBirli¤i’nin Balkan ülkelerine yönelik olarak kabul etti¤i ve uygulamaya koydu¤uteflvik önlemleri ve siyasi destek de Karada¤’›n ayr›lma lehinde tutum almas›ndarol oynam›flt›r.

Karada¤ Cumhuriyeti’nin co¤rafi geniflli¤i 13 bin 800 kilometrekare ve nüfusuda 650.000’dir. Karada¤l›lar›n nüfus içerisinde oran› % 43 düzeyindedir. S›rplar›noran› % 32, Boflnaklar›n % 8 ve Arnavutlar›n % 5 olarak s›ralanmaktad›r.

Aral›k 2010’da AB taraf›ndan Karada¤’a aday ülke statüsü verilmifltir. Mevcutkoflullarda Karada¤, Kopenhag Kriterleri yükümlülüklerini yerine getirme çabas›içerisindedir ve kaydetti¤i mesafe ‹lerleme Raporlar› ile tespit edilmektedir. 2012y›l› içerisinde Karada¤’›n AB ile tam üyelik müzakerelerine bafllamas› kararlaflt›r›l-m›flt›r. Karada¤’›n nüfusunun az olmas› AB’ye daha k›sa sürede kat›l›m› için avan-taj oluflturmaktad›r. Komflular› ile dikkate de¤er bir ihtilaf› bulunmayan Karada¤,S›rbistan ile yeni dönemde de iyi iliflkiler içerisindedir.

KosovaNüfusun ço¤unlu¤unu Arnavutlar›n oluflturdu¤u Kosova, Tito döneminde eski Yu-goslavya’n›n iki özerk bölgesinden biriydi. Kosova Arnavutlar›, 1960’lar›n sonun-dan beri kendilerine Federe Cumhuriyet statüsü verilmesi talep ediyorlard›. 1974anayasas›nda Kosova ve Voyvodina’n›n haklar›nda genifllemeler oldu. Ancak yenidüzenleme Arnavutlar›n taleplerini karfl›lamaktan uzakt›. 1990’lar›n bafl›nda Yu-goslavya çözülme sürecine girdi¤inde Kosova Arnavutlar› tedirgin olmufllard›. Di-¤erlerinin federasyondan ayr›lmas› kendilerine yönelen S›rp bask›s›n›n artmas›nakap› aralayacakt›.

Da¤›lan Yogoslavya’da Kosova’n›n statüsü nas›ld›?

Nitekim 1989 y›l›nda S›rbistan lideri Slobodan Milofleviç taraf›ndan Kosova’n›nözerklik statüsü tek yanl› bir kararla Federal Anayasaya ayk›r› olmas›na ra¤menla¤vedildi. Ard›ndan S›rp milliyetçileri, bölgede Arnavut nüfusun ezici ço¤unlukoluflturmas›n› “anavatan Kosova iflgal alt›nda” slogan› ile kitleleri tahrik etmek içinkulland›lar. Franjo Tudjman yönetiminin H›rvatistan’dan sürdü¤ü S›rplar›n bir k›s-m›n›n Kosova’ya yerlefltirilmek istenmesiyle bafllayan olaylar, önceden beri gerginolan iliflkiler nedeniyle fliddetli çat›flmalara dönüfltü.

Kosova’da ‹brahim Rugova’n›n önderli¤inde Kosova Demokratik Birli¤i adl› si-yasi hareketin pasif direnifl tutumunu elefltiren sertlik yanl›s› grup, S›rp sald›r›lar›-na karfl› silahl› direnifl hareketi bafllatt›. Kosova Kurtulufl Ordusu (UÇK) ad›n› alanhareket mensuplar› ile S›rbistan ordusu aras›ndaki çat›flma asimetrik savafl karak-teri tafl›yordu. S›rbistan yönetiminin UÇK militanlar›na yard›m ettikleri iddias›yla si-vil köyleri bombalamas› ve sivil Arnavut halk›n› sürgüne göndermesi uygulamala-r› giderek etnik temizlik hareketine dönüflmeye bafllad›. Bu geliflme üzerine 1999y›l› Mart ay›nda BM Güvenlik Konseyi’nin 1244 say›l› karar› esas al›narak NATOgüçlerince S›rbistan’a yönelik hava sald›r›lar› bafllad›. Milofleviç geri çekilmek zo-runda kald›. Soyk›r›mdan kurtulan Kosova’da BM idaresi tesis edildi. UNMIK ad›verilen Birleflmifl Milletler geçici yönetiminin faaliyetlerinin bir bölümünü dahasonra AB üstlendi.

BM ve AB idaresi alt›nda geçen 8 y›l›n ard›ndan Kosova’n›n nihai statüsüyle il-gili müzakerelerde S›rplarla Arnavutlar aras›nda mutabakat sa¤lanamad›. Bunun


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

üzerine Finlandiya eski baflbakan› Martti Ahtisari taraf›ndan haz›rlanan plan esasal›narak 17 fiubat 2008’de Kosova ba¤›ms›zl›k ilan etti. Söz konusu planda Koso-va’n›n S›rbistan’a ba¤l› mevcut statüsünün devam edemeyece¤i vurgulan›yor veba¤›ms›z Kosova’n›n bir baflka devletle birleflmeyece¤i ve bölünmeyece¤i hususu-nun alt› çiziliyordu. Ba¤›ms›zl›k karar› Rusya, Çin ve S›rbistan baflta olmak üzereçeflitli ülkeler taraf›ndan tan›nmad›. Günümüzde Kosova, S›rbistan yönetimi ile ABaras›ndaki iliflkilerin normalleflmesine paralel olarak AB hedefine yönelmifl durum-dad›r.

Kosova’n›n co¤rafi geniflli¤i 10 bin 800 kilometrekare ve nüfusu 1 milyon 900bindir. Ülkede Arnavutlar›n oran› % 92 seviyesindedir. Kosova Avrupa’n›n en yok-sul bölgesidir. Ülkede fert bafl›na düflen gelir 6 bin 400 dolar ve iflsizlik oran› % 45seviyesindedir.



Balkan co¤rafyas›n›n önemini aç›klayamak

Balkanlar tarih boyunca tüm medeniyetlerin ilgioda¤›nda yer alan bir co¤rafya olmufltur. Her yö-ne aç›lan yollar üzerindeki konumu; Balkanlar’›nkültürel zenginliklerinin kayna¤› oldu¤u kadar,yaflad›¤› toplumsal tarihsel trajedilerin as›l ne-denlerinden biridir. Avrupa’daki tüm büyük güç-ler, Asya’n›n, Do¤u Akdeniz’in, Afrika’n›n, güneyve güneydo¤udaki s›cak denizlerin zenginlikleri-ne ulaflabilmek ve kendi güvenliklerini garantialt›na alabilmek için Balkanlar için yüzy›llar sü-ren büyük savafllar gerçeklefltirmifllerdir. Balkan-lar’da hâkimiyet, Akdeniz, Kuzey Afrika, K›z›lDeniz ve Hint Okyanusu’ndan geçen ticaret yol-lar› üzerindeki hâkimiyetin tamamlay›c›s›d›r. Gü-nümüzde bu olguya, enerji yollar› üzerinde kon-trol sa¤lama kavgas› da eklenmifltir.

Bölgede çeflitlilik gösteren nüfus yap›s›n›n men-

sup oldu¤u farkl› uluslar› ve konuflulan farkl›

dilleri aç›klamak

Balkan topraklar›nda yaflayan milletler, tek birdevlet s›n›r› içinde yaflamamakta ve birçok mille-tin fertlerine birçok devlet içinde rastlanabilmek-tedir. Balkanlar’da yaflayan bafll›ca halklar flu fle-kilde s›ralanabilir: Türkler, Yunanl›lar, Bulgarlar,S›rplar, Boflnaklar, Arnavutlar, H›rvatlar, Make-donlar, Romenler, Slovenler, Karada¤l›lar, Po-maklar, Ulahlar ve Romanlar. Konuflulan bafll›cadiller ise flunlard›r: Türkçe, Yunanca, Bulgarca,S›rpça, Boflnakça, H›rvatça, Arnavutça, Makedon-ca, Romence, Slovence, Roman dili.

Kültürel ve etnik kozmopolit yap› içinde ön pla-

na ç›kan kültürel yap›lar› ay›rt etmek

Üç büyük semavi dinin mevcut oldu¤u, farkl› ›rk-lar›n yaflad›¤› onlarca farkl› dilin konufluldu¤u,Balkan yar›madas›nda, Türkler, Yunanl›lar, Bul-garlar, Romenler, Arnavutlar, S›rplar, H›rvatlar,Slovenler, Boflnaklar ve Makedonlar en büyükhalklar› oluflturmaktad›r.

So¤uk Savafl döneminin ve sonras›nda sosya-

lizmin y›k›l›fl›n›n Balkan co¤rafyas›nda yarat-

t›¤› kültürel ve etnik yap› de¤iflimlerini sap-

tamak

So¤uk Savafl dönemi ve sosyalist rejimler Balkantoplumlar›ndaki milliyetçi duygular› azaltmam›fl,aksine derinden beslemifl görünmektedir. So¤ukSavafl sonras› Yugoslavya’n›n da¤›l›fl› ve gün yü-züne ç›kan milliyetçi hareketlenme, bölgede ya-flayan halklar›n beklentilerine göre neticelenme-mifl ve sadece ba¤›ms›z, sorunlu devletlerin olu-flumuna neden olmufltur.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Balkanlar’la ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤-rudur?

a. Balkanlar’›n çok genifl yüz ölçümüne sahip ol-mas›.

b. Balkanlar’›n iklim özelliklerinin tüm bölge ülke-lerinde ayn› olmas›.

c. Balkanlar’›n da¤l›k oluflu.d. Balkan yar›madas›nda son yüzy›l içinde savafl

yaflanmamas›.e. Balkanlar’›n bitki örtüsü özelliklerinin iklim özel-

liklerine uyumlu olmamas›.

2. 2012 y›l› itibar›yla Balkanlar’da afla¤›daki bölgeler-den hangisi en son ba¤›ms›zl›¤›n› kazanm›flt›r??

a. Karada¤b. Yunanistanc. Makedonlad. Kosovae. Bulgaristan

3. Balkan Yar›madas› hangi devletin yönetimi alt›ndakalmam›flt›r?

a. Hunlarb. ‹talyanlarc. ‹ngilizlerd. Perslere. Osmanl›lar

4. Yunan ekonomisinde afla¤›daki sektörlerden hangi-si en yüksek orana sahiptir?

a. Tar›m.b. Hizmet.c. Sanayi.d. Petrol Rezervleri.e. Do¤algaz Rezervleri.

5. Bulgaristan’›n Ulusal Günü (Bayram›) hangi antlafl-man›n imzaland›¤› tarihin y›ldönümüdür?

a. Paris Antlaflmas›b. Berlin Antlaflmas›c. Bükrefl Antlaflmas›d. Ayastefanos Antlaflmas›e. Edirne Antlaflmas›

6. Afla¤›daki flehirlerden hangisi Bulgaristan’da de¤ildir?

a. Varnab. Üsküpc. K›rcaalid. Burgaze. Filibe

7. Romanya’n›n hangi dönemdeki s›n›rlar› Büyük Ro-manya olarak bilinmektedir?

a. 1812-1878b. 1859-1862c. ‹ki Dünya Savafl› aras›d. ‹kinci Dünya Savafl› sonras›e. 1989 sonras›

8. Afla¤›dakilerden hangisi bugün Romanya’da yafla-yan az›nl›k gruplar›ndan de¤ildir?

a. Sekellerb. Ukraynal›larc. Almanlard. Belçikal›lare. Türkler

9. Arnavutluk afla¤›daki hangi ülke ile s›n›r komflusude¤ildir?

a. Yunanistanb. Makedonyac. Kosovad. S›rbistane. Karada¤

10. Tanzimatla bafllayan ›slahat hareketlerine karfl› Ar-navut tepkilerinin genel özelli¤i nedir?

a. Milliyetçi ayaklanmalarb. Dinsel ayaklanmalarc. Yerel bölgesel ayaklanmalar.d. Mezhepsel çat›flmalare. Siyasi ittifaklar



1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Balkan Co¤rafyas›n›n Te-mel Özellikleri” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kosova” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Balkanlar’da Sosyal, Kültü-rel ve Etnik Yap›” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yunanistan-Co¤rafi, Beflerî,Etnik ve Kültürel Yap›” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bulgaristan-Co¤rafi, Beflerî,etnik ve Kültürel Yap›” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bulgaristan-Co¤rafi, Beflerî,Etnik ve Kültürel Yap›” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Romanya Tarihçe” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Romanya-Co¤rafi, Beflerî,Etnik ve Kültürel Yap›” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Arnavutluk-Co¤rafi, Beflerî,Etnik ve Kültürel Yap›” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Arnavutluk Tarihçe” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Tarih boyunca Balkan yar›madas› Persler, Makedonya-l›lar, Arnavutlar, Romal›lar, Bizansl›lar, Hunlar, Avarlar,Bulgarlar, S›rplar, Türkler, Avusturyal›lar, Macarlar, ‹tal-yanlar, Frans›zlar taraf›ndan uzun y›llar boyunca yöne-tilmifltir. Balkanlar'›n yerli halk› olan topluluklar k›sasüreli dönemler hariç tarih boyunca hep baflka ulusla-r›n idaresi alt›nda yaflam›fllard›r. Slavlar›n yönetimini enuzun süre ellerinde tutan ise Türkler olmufltur.

S›ra Sizde 2

2002 nüfus say›m›na göre nüfusun %89,5’i Romen,%6,6’s› Macar, %2,5’i Roma, %0,3’ü Ukraynal›, %0,3’üAlman, %0,2’si Rus ve %0,2’si Türk’tür. Macar az›nl›kMacarlar ve Sekeller’den oluflmaktad›r. Yüzy›l›n bafl›n-da ülkedeki en büyük üçüncü etnik grubu teflkil edenAlmanlar›n say›s›nda büyük bir düflüfl izlenmektedir.1930 y›l› nüfus say›m›na göre say›s› 745.421’e (% 4,1)ulaflan Alman nüfusu 2002 itibar›yla 60.000 (% 0,3) ci-var›ndad›r. 12. yüzy›ldan itibaren bölgeye yerleflen Al-manlar›n bir k›sm› Lutheran bir k›sm› da Katolik kilise-sine mensuptur.

S›ra Sizde 3

Arnavutluk’ta kültürel yaflam›n belirleyici unsurlar› et-nik kimlik ile bölgesel kültürel farkl›laflmalard›r. Ortakdil ve soy miti Arnavut etnik kimli¤inin belirleyici enönemli unsurlar›d›r. Bölgesel ve kültürel farkl›laflma iseGega ve Toska diye adland›r›lan kuzeyli ve güneyli Ar-navutlar aras›ndaki mizaç, yaflam biçimi, sanat, lehçeve benzeri kültürel farkl›l›klardan ortaya ç›kar.

S›ra Sizde 4

Bu topluluklar aras›nda ulus kimli¤i oluflumunda tarih-sel geçmifl ve geleneklerin d›fl›nda din ve mezhep fark-l›l›¤› önemli rol oynam›flt›r. Buna göre, H›rvatlar› S›rp-lardan ay›ran temel unsur mezhep farkl›l›¤›d›r. Tarihboyunca kendini Bat›l› bir ulus olarak gören H›rvatlarKatolik, S›rplar ise Ortodoks mezhebine mensuptur. S›rpulusal kimli¤i de bu mezhep farkl›l›¤› üzerinde temellen-mektedir. Boflnaklar› di¤erlerinden ay›ran unsur ise dinfarkl›l›¤›d›r. Tarihsel olarak Boflnaklar, Hristiyanl›¤›n ‹s-tanbul ve Roma etki alanlar›n›n kesiflti¤i noktada bulun-mas›na ra¤men ikisini de kabul etmemifl, Hristiyanl›¤›n“üçlü teslis” anlay›fl›n› reddetmifllerdir. Bu tutumlar› ne-deniyle hem Katolikler hem de Ortodokslar taraf›ndand›fllanan Boflnaklar, mezhep olarak Bogomil ad› verilen



bir mezhebi benimsemifllerdir. Osmanl› Devleti’nin s›-n›rlar› Bosna-Hersek’i de içine alacak flekilde geniflledi-¤inde, Boflnaklar kendi mezheplerine çok yak›n oldu¤uiçin topluca Müslümanl›¤› benimsemifllerdir. Bu üç top-luluk aras›ndaki temel farkl›l›k din ve mezhep tercihle-rinden kaynaklanmaktad›r.

S›ra Sizde 5

Kosova, eski Yugoslavya’n›n iki özerk bölgesinden bi-riydi. Kosova Arnavutlar›, 1960’lar›n sonundan beri ken-dilerine Federe Cumhuriyet statüsü verilmesi talep edi-yorlard›. 1974 anayasas›nda Kosova ve Voyvodina’n›nhaklar›nda genifllemeler olsa da yeni düzenleme Arna-vutlar›n taleplerini karfl›lamaktan uzakt›. Yugoslavyaçözülme sürecine girdi¤inde Kosova Arnavutlar› tedir-gin olmufllard› çünkü özerk cumhuriyetlerin federas-yondan ayr›lmas›yla kendilerine yönelik S›rp bask›s›n›nartmas›ndan çekinmekteydiler. Gerçekten de 1989 y›-l›nda S›rplar Kosova’n›n özerklik statüsünü, FederalAnayasaya ayk›r› olmas›na ra¤men, tek yanl› bir karar-la la¤vettiler. Ard›ndan da bölgedeki Arnavutlar› baha-ne ederek “anavatan Kosova iflgal alt›nda” slogan› ilekitleleri tahrik ettiler. Kosova’n›n statüsü tart›fl›l›rkenayn› dönemde H›rvatistan’dan sürülen S›rplar›n bir k›s-m›n›n Kosova’ya yerlefltirilmek istenmesi Kosova’y› ba-¤›ms›zl›¤a götüren olaylar›n neden olmufltur.

Akman, H., Paylafl›lamayan Balkanlar, Ankara: IQ,2006.

Anderson, M. S., The Eastern Question, 1774-1923. AStudy ‹n International Relations, London: Macmil-lan, 1966, Geniflletilmifl Yeni Bask› 1983.

Babuna, A., “The Albanians Of Kosovo And Macedoni-a: Ethnic Identitiy Superseding Religion”, Nationali-

ties Papers, Vol. 28, March 2000.Bell, J. D., “The Revival Process: The Turkish And Po-

mak Minorities in Bulgarian Politics”, in T. D. SfikasAnd C. Williams (Eds.), Ethnicity And Nationalism

in East Central Europe And The Balkans, Vt: Ashga-te, 1999.

Bell, I., Central And South Eastern Europe 2004 Regio-

nal Surveys Of The World, U.K.: Europa Publicati-ons, 2003.

Bora, T., Yugoslavya: Milliyetçili¤in Provokasyonu, ‹s-tanbul: Birikim, 1991.

Bozbora, N., Osmanl› Yönetiminde Arnavutluk Ve Ar-

navut Ulusçulu¤unun Geliflimi, ‹stanbul: Büke, 1997Brown, J. F., “Turkey: Back To The Balkans”, Fuller and

Lesser, Turkey’s New Geopolitics.

Carey, H. F. (Ed.), Romania Since 1989: Politics, Econo-

mics And Society, Lanham, Md: Lexington Books,2004.

Castellan, G., Balkanlar’›n Tarihi, Çev. A. Yaraman,‹stanbul: Milliyet, 1993.

Çelik, B., ‹ttihatç›lar Ve Arnavutlar, ‹stanbul: Büke,2004.

Crampton, R. J., A Concise History of Bulgaria, Cam-bridge: Cambridge University Press, 1997.

Crampton, R. ve B. Crampton, Atlas Of Eastern Europe

in The Twentieth Century, New York: Routledge,1997.

David P. (Ed.), The EU And Romania: Accession And

Beyond, London: The Federal Trust For EducationAnd Research, 2006.

Demirtafl-Coflkun, B., “So¤uk Savafl Sonras› DönemdeBulgaristan’›n D›fl Politikas› (1989-2000)”, Lütem veDemirtafl-Coflkun (Der.), Balkan Diplomasisi.

Demirtafl-Coflkun, B., Bulgaristan’la Yeni Dönem, So-

¤uk Savafl Sonras› Ankara-Sofya ‹liflkileri, Ankara:Asam, 2001.

Frasheri, K., The History Of Albania, Tirana, 1964.Gallagher, T. Outcast Europe: The Balkans, 1789-1989:

From The Ottomans To Milosevic, London: Routled-ge, 2001.



Glenny, M., The Balkans, Nationalism, War, And Great

Powers, 1804-1999, London: Penguin, 2001.Gökaçt›, M. A., Geographik, Yeniden Keflfedilen Yuna-

nistan, ‹stanbul, 2001.Gökbilgin, T., “XV’ nci ve XVI’nc› As›rlarda Edirne ve

Paflaeli Livas›”, ‹stanbul, 1952. Grannes, A., K. R. Hauge, H. Süleymano¤lu, A Dictio-

nary Of Turkisms ‹n Bulgarian, The Institute ForComparative Research ‹n Human Culture, NovusForlag, Oslo, 2002.

Güler, A., Osmanl› Devleti'nde Az›nl›klar, ‹stanbul,1997.

Haf›z, N., Bulgaristan’da Ça¤dafl Türk Edebiyat› Anto-

lojisi, 2 (1944-1984) Ankara: Kültür Ve Turizm Ba-kanl›¤›, 1997.

Hall, D., Albania And The Albanians, Pinter Publishers,

London, 1994.Halman, L., The European Values Study: A Third Wave,

Source Book of the 1999/2000 European ValuesStudy Surveys, The Netherlands: Tilburg University,2001.

Hatipo¤lu, M. M., Yunanistan’da Etnik Gruplar Ve

Az›nl›klar, Ankara: Saemk, 1999.Hatipo¤lu, M. M., The Moslem-Turks And Slavo-Mace-

donians Of Greece: Denying Ethnic Identities in A

Balkan State/A Member Of The European Union, An-kara 1999.

Helsinki Watch [Lois Whitman] - Vernichtung Der Eth-

nischen Identität: Die Türken ‹n Griechenland, Hu-man Rights Watch, August 1990

H›drojdov, P., Western Thrace in The Light of The Natio-

nal Idea of Turks, Athens 1990.Hösch, E., The Balkans, A Short History From Greek Ti-

mes To The Present Day, London, 1972.How Parliament Of Romania Works. Romanya Parla-

mentosu Websitesi. http://www.cdep.ro/pls/dic/site.page?id=698&idl=2, 2

Ocak 2012.‹nalc›k, H., “Arnavutluk’ta Osmanl› Hakimiyetinin Yer-

leflmesi ve ‹skender Bey ‹syan›n›n Menflei”, Fatih

ve ‹stanbul, C.1, Say›:2, ‹stanbul, 1953.‹nalc›k, H., Middle East And The Balkans Under The Ot-

toman Empire, U.S.A., Indiana University TurkishStudies And Turkish Ministry Of Culture Joint Servi-ce, Vol.9, 1993.

Jacques, E. E., The Albanians An Ethnic History From

Prehistoric Times To The Present, London, Mc. For-land&Company , Inc., 1995.

Jelavich, B. And C. Jelavich. The Establishment Of The

Balkan National States, 1804-1920, University OfWashington Press, 1977.

Jelavich, B., Balkan Tarihi 18. Ve 19. Yüzy›llar, C.1,Çev. ‹. Durdu-H. G. Koç, ‹stanbul: Küre, 2006.

Karpat, K. H., , “Balkanlar”, TDV ‹slam Ansiklopedisi,

C. 5, , ‹stanbul: TDV, 1992.Lefebvre, S., “Bulgaria’s Foreign Relations in The Post-

Communist Era: A General Overview And Assess-ment”, East European Quarterly, Cilt. 28 (4), Ocak1995.

Levinson, D., Ethnic Groups Worldwide, Phoenix, Ari-

zona: The Oryx Press, 1998. Logoreci, A., The Albanians, London: Victor Gollanez

Ltd., 1977.Lütem, Ö. E. ve B. Demirtafl-Coflkun (Der.), Balkan Dip-

lomasisi, Ankara: Asam, 2001.Sanborne, M., Romania Nations in Transition, New

York: Facts On File, 2004.Nation, R. C. “The Turkic And Other Muslim Peoplesof

Central Asia, The Caucasus And The Balkans”, V.Mastny and R. C. Nation (Ed.), Turkey Between East

And West, Boulder: Westview Press, 1996.Ostrogorsky, G., Bizans Devleti Tarihi, Çev. F. Ifl›ltan,

Ankara: TTK, 1986.Özey, R., Avrupa Co¤rafyas›,‹stanbul: Aktif Yay›nlar›,

2009.Özey R., “Balkan Co¤rafyas›”, Çorum:Karam Yay›nc›l›k,

Cilt 1, S.13-36, Çorum, 2006.Özgür, N., “1989 Sonras› Türkiye-Bulgaristan ‹liflkileri”,

F. Sönmezo¤lu (Der.) Türk D›fl Politikas›n›n Anali-

zi, ‹stanbul: Der Yay›nlar›, 1998.Özgür, N., Etnik Sorunlar›n Çözümünde Etnik Parti:

Hak Ve Özgürlükler Hareketi, 1989-1995, ‹stanbul:Der Yay›nlar›, 1999.

Pettifer, J. And W. Miranda, The Albanian Question,

Reshaping The Balkans, St Martins Press, New York,2007.

Pettifer, J., Blue Guide: Albania, London: A&C Black,2001.

Popovic, A., Balkanlar’da ‹slam, ‹stanbul: ‹nsan Yay›n-lar›, 1995.

Poulton, H., Balkanlar: Çat›flan Az›nl›klar Çat›flan Dev-

letler, Çev. Y. Alagon, ‹stanbul: Sarmal, 1993. Puto, Arben – Pollo, Stefaq, The History Of Albania,

From ‹ts Origins To Present Day, London, BostonAnd Henley, 1981


Ramet, S. P. (Ed.), Central And Southeast European Po-

litics Since 1989, Trondheim: Norwegian Instituteof Technology, 2010).

Saatçi, M. B., “Balkan Ulusçuluklar›na Dair Bir De¤er-lendirme: Farkl› Uluslar Farkl› Usûller”, Karadeniz

Araflt›rmalar›, Cilt: 6, Say›: 23, Güz 2009.Sander, O., Siyasi Tarih 1918-1994, ‹stanbul: ‹mge,

2000.Skendi, S., “Cyrpto-Christianity in the Balkan Area Un-

der The Ottomans”, Slavic Review, American Quar-

terly Of Soviet And East European Studies, Vol.26,1967.

Skendi, S., “Millet System and Its Contribution To TheBlurring Of Orthodox National Identity in Albania”and “Orthodox National Identity in Albania”, B.Braude and B. Lewis (eds.), Chritians and Jews in

The Ottoman Empire, London, 1982.Skendi, S., Albania, London, 1967.Skendi, Stavro, Albanian National Awakening 1878-

1920, Princeton, New Jersey, 1967.Stavrianos, S., Balkans Since 1453, New York, 1988.Taflç›o¤lu, H., Arnavutluk Ülke Raporu, DTM ‹hracat›

Gelifltirme Etüd Merkezi (www.itso.org/docs /pdf /co-

untry_reports /arnavutluk_ülke raporu_2011.pdf)

Terzi, Ö., “Avrupa Birli¤i’nin Balkanlar’›n Gelece¤ineYönelik Vizyonu”, Avrasya Dosyas›, Cilt 14, Say› 1,2008.

The World Factbook 2011 (Washington, Dc: Central In-telligence Agency, 2009). https://www.cia.gov/lib-rary/publications/the-world-factbook/index.html,Eriflim Tarihi: 2 Ocak 2012.

Tindemans, L., Bar›fla Ça¤r› Uluslararas› Komisyon’un

Balkanlar Hakk›ndaki Raporu, ‹stanbul: Sabah,1998.

Transchel, K., Breakup Of Yugoslavia-Conflict in The

Balkans, Chelsea House Publishers, New York,2007.

Ülger, ‹. K., Yugoslavya Neden Parçaland›, Ankara: Seç-kin, 2003.

UN Public Information Office (1993): The United Nati-

ons And Situation in Former Yugoslavia Reference

Paper, New York. Yerasimos, S., Milliyetler Ve S›n›rlar: Balkanlar, Kaf-

kasya Ve Orta Do¤u, Çev. fi. Tekeli, ‹stanbul: ‹leti-flim, 2004.

Zloch-Christy, I., Bulgaria in A Time Of Change. Econo-

mic And Political Dimensions, Avebury, 1996.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Osmanl› öncesi Balkan tarihinin ana hatlar›n› aç›klayabilecek,Osmanl› öncesi Balkan tarihini flekillendiren kavimler göçü, Roma ve Bizansdönemlerinin etkilerini irdeleyecek, Balkanlar’da ulus-devletlerin kurulufl süreçlerini aç›klayabilecek,‹ki Dünya Savafl› s›ras›nda Balkan devletlerinin konumlar›n› irdeleyebilecek,So¤uk Savafl döneminde Balkanlar’da yaflanan bafll›ca geliflmeleri aç›klaya-bilecekbilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

‹çindekiler

• Tarih Öncesi Balkanlar• ‹llirler• Traklar• Kavimler Göçü• Reaya• Millet Sistemi

• Ba¤›ms›zl›k Savafllar›• Pan-Slavizm• Yüzdeler Anlaflmas›• Bat› Bloku• Do¤u Bloku

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

NNN

Balkanlar’da Siyaset GeçmifltenGünümüze Balkanlar

• OSMANLI ÖNCES‹ BALKANLAR’IANLAMAK

• OSMANLI DÖNEM‹NDEBALKANLAR

• ULUS-DEVLETLER‹N KURULMASÜREC‹N‹ ETK‹LEYEN FAKTÖRLER

• ULUS-DEVLETLER‹N KURULUfiU• I. VE II. DÜNYA SAVAfiLARINDA

BALKANLAR• SO⁄UK SAVAfi DÖNEM‹NDE

BALKANLAR


OSMANLI ÖNCES‹ BALKANLAR’I ANLAMAK

Balkan Halklar›n›n Ortaya Ç›k›fl SüreciBalkan Yar›madas›’nda günümüz insan› olarak kabul edilen Homo Sapiens’e aitbulgulara Bulgaristan, Arnavutluk, Yunanistan ve Romanya’daki ma¤aralarda rast-lan›r. Bunlar aras›nda özellikle Yunanistan’›n Mora Yar›madas›’nda bulunan Franc-hti ma¤aras› Paleolitik ve Neolitik dönem için önem arz eder. Avc›l›k bu dönemdeyaflam›n temelini oluflturur. Orta Tafl Ça¤› olarak da adland›r›lan ve MÖ 10.000 ila6000 y›llar› aras›ndaki dönemi kapsayan mezolitik ça¤›na ait Bulgaristan Varna ci-var›ndaki Pobiti Kamani önemli bulgular sunar. Bu ça¤› takip eden neolitik dö-nemde de Tuna nehri üzerindeki S›rbistan Demir Kap›lar bölgesindeki (Orflova)Lepenski Vir’de bal›kç›l›k ön plana ç›kar. Bununla birlikte tar›ma dayal› bir yaflamtarz›na güneyde Teselya’n›n Yeniflehir (Larisa) kentine ba¤l› Argissa-Magula böl-gesinde MÖ 7000-6800 y›llar› aras›nda rastlan›r. Bulgaristan’da tar›m›n bafllamas›MÖ 6000-5500 y›llar› aras›nda tarihlendirilir. Bu dönemde Franchti ma¤aras›ndabitkilerin evcillefltirilmesine dair bulgulara rastlan›rken Romanya’daki La Adamma¤aras›nda MÖ 5400-4600 y›llar› aras›nda koyunun evcillefltirilmesine dair verilerelde edilmifltir. Balkan Yar›madas›’n›n alçak bölgelerinde yer alan su havzalar›ndatar›m kültürünün görülmesine karfl›n yüksek bölgelerinde avc› ve toplay›c› yaflambiçimi daha yayg›n olarak görülmektedir.

Yerleflim birimi olarak ise daha seyrek ve birbirinden uzak küçük evlerden olu-flan köy yerleflimlerinin yerini MÖ 4500’lerden itibaren birbirine yak›n ve genifl ev-lerden oluflan köyler almaya bafllar. Bu dönemden sonra tahkimatl› yerleflim birim-lerinin say›s›nda art›fl görülecektir. Ayr›ca MÖ 6000’lerle birlikte Balkanlar’da sera-mi¤in kullan›ld›¤› ve yayg›nlaflt›¤› gözlemlenir. Balkanlar’da en erken metal kulla-n›m› MÖ 4000’lere kadar uzan›r. Metalle ilgili bulgulara Romanya Balomir’de, Ma-kedonya Dikilitafl’ta ve Bulgaristan Varna nekropolünde rastlan›r.

Balkanlar’›n kültürel yap›s›ndaki de¤iflim MÖ 3500’lerden itibaren h›zlan›r. Ka-radeniz’in kuzeyindeki bozk›rlardan ve Balkanlar’›n kuzeydo¤usundan gelen Hint-Avrupa dil tafl›y›c›s› topluluklar bölgeye girifl yapmaya bafllarlar. Tunç Ça¤› olarakda adland›r›lan bu dönemde Balkanlar’da ilk kasabalar ve küçük flehirler teflekkülederken ticaretin de ortaya ç›kt›¤› görülür. Ayr›ca bu dönemde dinî ve askerî lider-li¤i bir arada üstlenmifl olan yöneticilerin idaresinde yüksek ve stratejik noktalardayap›lm›fl muhkem yerleflimler ve saraylar ortaya ç›kmaya bafllar. Bunlara örnekolarak Bulgaristan Durankulak ve Mora Lerna’daki yap›lar gösterilebilir.

Geçmiflten Günümüze Balkanlar

Teselya: GünümüzdeSelanik’in güneyinde yeralan Trikala, Yeniflehirflehirlerini içine alan veOsmanl› döneminde T›rhalaSanca¤› olarak adland›r›lanbölgenin ad›.

MÖ 3500’lerde Hint-Avrupa dil ailesine mensup ‹lir ve Traklar Balkan siyasi ta-rihinde önemli roller oynar. ‹lirler, Adriyatik k›y›s› boyunca; Traklar ise Vardar, Ka-radeniz ve Tuna nehri boyunca yar›madaya yerleflirler. Getler, Dakyal›lar, Misiya-l›lar, Triballiler Trak kökenli halklard›r. Ayr›ca Anadolu’ya göçen ve devlet kurmuflolan Misyal›lar ve Bitinyal›lar da Trak kökenlidir.

MÖ 1850-1400 aras›nda Girit Adas› Kinasos’ta Minos Medeniyeti ortaya ç›kar.Bu medeniyet Girit’te kökeni Hint-Avrupal› olmayan bir yaz›l› dil kullan›r. MinosMedeniyeti MÖ 1600’lerden itibaren Mora Yar›madas›’ndaki Akhaya bölgesindeyaflad›¤› bilinen Akalar›n oluflturdu¤u Miken Medeniyeti taraf›ndan ortadan kald›-r›l›r. MÖ 1450-1200 y›llar› aras›nda varl›¤›n› sürdüren Miken Medeniyeti güçlü as-keri yap›s›, Mora Yar›madas›’na taflan hâkimiyet alan›, ticaret faaliyetleri ve koloni-leri ile dikkat çekmektedir. Ancak Minos’un aksine Miken Medeniyeti’nde yaz› kul-lan›lmamaktad›r.

Antik dönem Balkanlar için: Beksaç, E. “Balkanlar’da Tarih Öncesi ve Erken Uygarl›klar”,Balkanlar El Kitab›, Çorum-Ankara: Karam-Vadi Yay›nlar›, 2006.

Bu kültürlere ilaveten MÖ 1400 ile 1000 y›llar› aras›nda yar›madan›n güneyin-de Yunan Medeniyeti, Dor’lar›n bu bölgeyi ele geçirmesiyle geliflmeye bafllar. Dor-lar öncelikle mensup olduklar› Yunan dil grubunu bu co¤rafyaya yerlefltirirler. De-miri kulland›klar› ve bu metalden silah ürettikleri de bilinmektedir. Dorlar›, Aeol-ler ve ‹yonyal›lar takip eder, MÖ 900’de Dorlar, Ege Adalar› ve Bat› Anadolu’ya dayerleflmeye bafllar. MÖ 1000 y›llar›ndan itibaren ise Balkanlar’da dil birli¤i olanBalkan topluluklar› ile karfl›lafl›l›r. Bunlar› öncelik bak›m›ndan ‹lirler, Traklar veYunanl›lar olarak s›ralayabiliriz. Daha sonra bu topluluklara Makedonlar, Roman-ya’da Dakyal›lar, kuzeyden gelen ‹skitler ve Trakya’da Tyllis Krall›¤›n› kurmuflolan Keltler de ilave olacakt›r. MÖ 1200 tarihlerine kadar giden süreçte kabile tar-z›nda bölgesel politik örgütlenmeler gerçeklefltiren ‹lirler ise MÖ 7. yüzy›lda, Ma-kedonya’n›n birli¤ini sa¤lamas› ve kendileri için tehdit oluflturmas› üzerine, ‹liryakabileler birli¤ini kurarlar. Ancak I. Filip ve daha sonra o¤lu Büyük ‹skender dö-nemine denk gelen 4. yüzy›l›n son çeyre¤inde bölgede Makedon hâkimiyeti bafl-lar. Bu hâkimiyet, k›sa süreli de olsa Balkanlar’›n o güne kadar gördü¤ü en büyüksiyasi organizasyondur. Ancak MÖ 323’te ‹skender’in ölümünden sonra krall›¤›nparçalanmas› nedeniyle yeniden pek çok siyasi yap› ortaya ç›kar. Bu süreç, MÖ II.yüzy›lda bafllayarak Romal›lar›n bölgeye gelmesiyle son bulacakt›r.

Romal›lar, MÖ 197’de Makedonya Krall›¤›’n› ma¤lup ederek Teselya bölgesin-den bafllayarak tüm Yunanistan’da hâkimiyet kurmaya bafllad›lar. MÖ 146’da Kar-taca’y› da ele geçiren Roma, Do¤u Akdeniz ve Balkanlar’›,133-129 y›llar› aras›ndaBat› Anadolu’yu, MÖ 46’da da Trakya’y› kesin egemenli¤i alt›na al›r. Oluflturduk-lar› Makedonya, Trakya, Epir, Teselya ve ‹lirium eyaletleriyle bölge do¤rudan Ro-ma’ya, merkezî idareye ba¤lan›r. Romal›lar, daha h›zl› ulafl›m ve haberleflmeyi sa¤-layan, askerî ve ticari amaçl› bir yol olan Via Egnatia’y› infla ederler. MS 86-89 y›l-lar› aras›nda Dakyal›lar› yenerek Romanya’da da hâkimiyet kurarlar. Bu hâkimiye-tin sonucu, Dakyal›lar›n Latinleflmeye bafllamas› ve günümüz Romen dilinin orta-ya ç›k›fl›d›r. Bununla birlikte Roma hâkimiyeti döneminde de kadim pek çok Bal-kan toplulu¤u varl›¤›n› korumay› baflarm›flt›r. Örne¤in, Strabon “Co¤rafya” adl›eserinde günümüz Arnavutluk topraklar› üzerinde yaflayan Albian kabilesindensöz eder.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Via Egnatia: Romal›lar›nBalkan Yar›madas›’n›‹talya’ya daha s›k›ba¤lamak amac›yla inflaettikleri 6 metre geniflli¤indeyaklafl›k 1120 kmuzunlu¤undaki tafllarladöflenmifl yoldur. Bu yolgünümüzde Arnavutluk’unDraç ve Elbasanflehirlerinden veMakedonya’n›n Ohri veManast›r ile Yunanistan’›nVodena, Selanik, Kavalaflehirlerinden geçerekTürkiye’de de ‹psala, Silivri,Küçük Çekmece’yeu¤rayarak ‹stanbul’aulaflmaktad›r.

Balkan Yar›madas›’nda yeni kavimlerin görülmesi, eski kavimlerden baz›lar›n›nyok olmas› ya da yenileri içinde erimesi; MS 238 y›l›ndan sonra Cermenlerin Ro-ma’n›n Tuna eyaletine sald›r›lar›, ve bir as›r sonra ortaya ç›kan Büyük KavimlerGöçü sürecinde gerçekleflecektir. Hunlar›n bask›lar› bu süreçte önemli bir rol oy-nar. Balkan demografisini de¤ifltirecek ve günümüze kadar varl›¤›n› koruyacakSlavlar Balkanlar’da 6. yüzy›l›n sonunda görülmeye, 580’li y›llardan itibaren de Bi-zans Devleti’nin Balkan topraklar›na yerleflmeye bafllarlar. 610 y›l›nda Herakliostahta ç›kt›¤›nda Balkanlar’da Slavlar›n iskân› tamamlanm›flt›r. Slavlar›n bölgeye bukadar h›zl› yerleflmesinin nedenleri aras›nda Bizans ‹mparatorlu¤u’nun içine düfl-tü¤ü zafiyet kadar Got, Hun ve Avar sald›r›lar›n›n bölgeyi boflaltmas›n›n da etkisivard›r. Bafllang›çta Avar birli¤i içinde yer alan Slavlar, zaman içinde H›rvat, Slovenve S›rp gibi adlarla de¤iflik kollara bölünürken bölgenin kadim halklar›ndan Trak-lar› da bünyelerinde eritmifllerdir. Slavlar, Türk kökenli olan Bulgarlar› da 9. yüz-y›ldan itibaren Slavlaflt›rmay› baflar›rlar. Slavlar›n bu baflar›s›nda Avarlar ve Bulgar-lar gibi Türk kavimlerinin kurdu¤u federasyonlar içinde teflkilatlanma yeteneklerive 9. yüzy›l itibar›yla da bu kavimlerin büyük ölçüde Hristiyanl›¤›n Ortodoks mez-hebine dahil olmalar›n›n büyük pay› vard›r.

Orta Asya Kökenli Halklar›n Balkanlar’da Görülmesi‹stanbul’un 330 y›l›nda Roma’n›n yeni baflkenti olarak ilan edilmesiyle bafllayanOrta Ça¤ boyunca Balkanlar’›n siyasi tarihinde Türk kavimleri önemli rol oynam›fl-lard›r. Balkanlar’da görülen ilk Türk kavmi Hunlar olmufltur. 374 y›l›ndan sonraOrta Asya’dan Karadeniz’in kuzeyine do¤ru hareketlenen Hunlar, Ostrogot ve Vi-zigotlar›n Trakya ve Panonya bölgelerine yerleflmelerine yol açar. 5. yüzy›lda anakitleleri Macaristan’a yerleflen Hunlar, Atilla döneminde Slav, Fin, Cermen ve Türkas›ll› pek çok kavmi Hun hâkimiyeti alt›nda birlefltirmifltir. 441 y›l›nda Atilla’n›nBalkan seferi sonucunda Tuna Nehri boyundaki Bizans kaleleri Hun idaresine geç-mifltir. Bu dönemde Bizans, Hunlara y›ll›k haraç ödeyen bir devlet hâline gelmifl-tir. 447 y›l›nda Serdika (Sofya), Philippopolis (Filibe), Marcianopolis (Devnya), Ar-kadiopolis (Lüleburgaz), Athyra (Büyük Çekmece) Hunlar taraf›ndan al›n›r ve ‹s-tanbul kuflat›l›r. Ancak Bizansl›lar, diplomatik bir manevra ile Hunlara ödedi¤i ha-rac› artt›rarak bar›fl yapmay› baflar›rlar. Bunun sonucunda Hunlar, ilerleme yönle-rini ‹stanbul’dan Roma’ya çevirmifl ve Atilla’n›n ölümüne kadar da ‹talya’ya seferdüzenlemifllerdir. Ancak Atilla’n›n ölümünden k›sa bir süre sonra Hun federasyo-nu da¤›lm›flt›r.

Hunlar›n b›rakt›¤› boflluk, Türk kökenli Kutrigurlar ve 557 y›l›ndan itibaren Or-ta Asya kökenli Avarlar taraf›ndan doldurmufltur. Bu arada Balkanlar’da yeni birTürk kavmi de oluflmufltur. Atilla’n›n o¤lu ‹rnek ile birlikte Orta Avrupa’y› terkedip Balkanlar’›n do¤usuna çekilen Hunlar, Karadeniz sahillerinde karfl›laflt›klar›di¤er bir Türk boyu olan Ogurlarla kar›flm›fllard›r. Bunun sonucunda kar›flmak an-lam›na gelen ve ad› “bulgamak” fiilinden türeyen Bulgarlar tarih sahnesine ç›km›fl-t›r. 463 y›l›ndan sonra Karadeniz’in kuzeyinde görülen Ogur boylar›; Onogurlar,Sar›ogurlar, Utrigurlar ve Kutrigurlard›r. Bizans, kendi topraklar›na seferlerde bu-lunan Kutrigurlar› durdurabilmek için Avarlardan istifade etme yoluna gitmifltir.Avarlar da bugünkü Dobruca bölgesi ile Afla¤› Tuna bölgesinde yer alan Eflak ova-s›n› 6. yüzy›lda ele geçirmifltir. Bizans, 6. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren ‹talya’y›ele geçiren ve Bat› Balkanlar’a do¤ru yay›lan Lombardlara karfl› Avarlar› Panonyabölgesine yerlefltirir. 568 y›l›ndan sonra Avarlar, pek çok Slav kavmini de içine ala-rak oluflturduklar› federasyonla bölgenin en güçlü siyasi teflekkülü haline gelir.

653. Ünite - Geçmiflten Günümüze Balkanlar

Avarlar, 584 y›l›nda Viminacium (S›rbistan’›n Kostolats kenti) ve Singidunum’u(Belgrad) ele geçirdikleri gibi Slavlarla beraber Teselya, Epir, Atika ve E¤riboz’uya¤malayarak Mora’ya kadar sefer düzenlerler. Ayr›ca 626 y›l›nda Sasanilerle bir-likte ‹stanbul’u da kuflatm›fllard›r. Ancak 7. yüzy›l›n bafl›ndan itibaren Bulgarlar›ngüç kazanmas› üzerine Avarlar, Bat›’ya (Panonya-Tisa-Tuna civar›na) çekilmek zo-runda kalm›fllard›r. Nihayetinde Frank kral› Büyük Karl taraf›ndan 796-805 y›llar›aras›nda Avar siyasi hâkimiyetine son verilir.

Balkan co¤rafyas›nda görülen bir di¤er Türk kavmi de Bulgarlar’d›r. Bulgar-lar, Kubrat (605-642) önderli¤inde Karadeniz’in kuzeyinde bir devlet kurmay›da baflar›rlar. Kubrat’›n o¤lu ‹sperih (Asparuh) döneminde 670 y›l›nda, günü-müzdeki Moldova topraklar›n› içeren Güney Besarabya’ya yerleflerek BizansDevletiyle komflu hâle gelirler. Bu dönemde Bizans’›n Arap ak›nlar›yla u¤raflma-s›ndan da istifade ederek 680 y›l›nda Dobruca ve Varna bölgesini ele geçirirler.681 y›l›nda Bizans ‹mparatoru IV. Konstantinos, ‹sperih ile yapt›¤› bar›fl antlafl-mas›yla merkezini Pliska flehrinin yapt›¤› ba¤›ms›z bir Bulgar Devleti’nin kurul-mas›n› kabul eder.

Daha sonra Bizansl›lar bu durumu de¤ifltirmeye teflebbüs etseler de Bulgarlar,askerî üstünlükleriyle buna müsaade etmemifllerdir. Buna karfl›l›k 813 y›l›ndaKrum önderli¤indeki Bulgarlar, alamasalar da ‹stanbul’u kuflatma girifliminde bu-lunmufllard›r. Ancak 9. yüzy›l›n ikinci çeyre¤inden itibaren bu halk aras›nda Hris-tiyanlaflma hareketi bafllar. 855 y›l›nda Kiril ve Metodiy kardefller, Kiril Alfabe-si’ni gelifltirmifller ve Boris döneminde Bulgarlar 865 y›l›nda Hristiyanl›¤› resmîinanç olarak kabul etmifllerdir. Nihayetinde Bulgarlar bölgedeki Slavlarla kar›fla-rak Türklüklerini unutup Ortodoks-Slav kültürü içinde yer al›rlar. Boris’in o¤lu Si-meon döneminde (893-927) Trakya, Teselya ve Edirne Bulgarlar›n eline geçmifl-tir. ‹stanbul yeniden kuflat›lm›flt›r. I. Bulgar Devleti en genifl s›n›rlar›na bu dönem-de ulaflm›flt›r. Ancak Simeon, Bizans devlet gelene¤inden etkilenerek “Bulgarlar›nve Romal›lar›n Çar›” unvan›n› kullanm›flt›r. Simeon’un o¤lu Petro döneminde 920-996 I. Bulgar Devleti çöküfl sürecine girmifltir. Bizans, Kiev knezi Svyatoslav’la an-laflarak Ruslar›n Bulgarlar aleyhine faaliyet göstermesini sa¤lam›flt›r. Bundan son-ra Bulgarlar’›n toprak kay›plar› bafllar. Bizans’ta iktidarda olan Makedonya hane-dan›n›n en güçlü temsilcisi II. Vasil, 1014 y›l›nda Bulgar ordusunu imha ederek ta-rihe Bulgar› yok eden manas›nda “Bulgaroktonos” lakab›yla geçirken 1018 y›l›nagelindi¤inde tüm Bulgaristan’›n Bizans hâkimiyeti alt›na girmesiyle I. Bulgar Dev-leti de sona ermifl olur.

9. ila 11. yüzy›llar aras›nda Orta Asya’dan hareketle Karadeniz’in kuzeyindenBalkanlar’a ve Orta Avrupa’ya yeni bir büyük göç dalgas›n›n bafllad›¤› görülmek-tedir. Bu göç dalgas› içinde yer alan Türk kökenli halklar aras›nda Peçenek, Uz veKumanlar say›labilir. Bölgeye hakim güç olan Bizans, 918 y›l›nda ‹stanbul önlerin-de gözüken Bulgar Çar› Simeon’a karfl› Peçenekler’den istifade etmek istemifltir.Bu amaçla 10. yüzy›l boyunca Peçeneklerin o zaman Bulgar topraklar› olan Tunanehrinin güneyindeki alanlara ak›nlar düzenlemesi ‹stanbul taraf›ndan teflvik edil-mifltir. Ancak 1018 y›l›nda I. Bulgar Devleti’nin ortadan kald›r›lmas› üzerine Bizansve Peçenekler s›n›rdafl hâle gelmifller ve birbirlerine rakip olmufllard›r.

11. yüz›l›n ilk yar›s›nda Peçenekler, Bulgaristan, Makedonya ve Trakya’y› tah-rip etmifllerdir. Buna karfl›l›k Bizans, Peçenekler aras›ndaki iktidar mücadelesinetaraf olarak Peçenekleri etkisiz hâle getirmeye çal›flm›flt›r. Bu süreç içinde Bizansbaz› Peçenekleri kendi s›n›rlar› içinde iskân ederken baz›lar›n› da s›n›r muhaf›z›olarak istihdam etmifltir. Bizans kaynaklar›nda bu Peçenek askerlerinin say›s›n›n


Kiril Alfabesi: Slavlar için 9.yüzy›lda 24 harfli Yunanalfabesi temel al›narak veSlav dillerinde bulunanfakat Yunancadabulunmayan harfler ilaveedilerek gelifltirilenalfabenin ad›d›r. Kiril veMetodiy kardefller taraf›ndangelifltirildi¤ivarsay›ld›¤›ndan Kirilalfabesi ad›ylaan›lmaktad›r. Günümüzdede Rusya baflta olmak üzereBalkanlar’da Bulgaristan,S›rbistan, Makedonya gibiülkelerde kullan›lmaktad›r.

15.000’i buldu¤u ifade edilmektedir. 1071 y›l›ndaki Malazgirt Savafl›’nda da Bizansordusu içinde Peçenek askerlerinin yer ald›¤› bilinmektedir.

1087 y›l›nda da Peçenekler di¤er bir Türk kavmi olan Kumanlar’la birleflerekSilistre’de Bizans ordusunu yenilgiye u¤ratm›flt›r. 1090 y›l›na gelindi¤inde Peçe-nekler, Filibe, Edirne ve Keflan’a kadar Trakya bölgesine hakim olmufllar ve Çek-mece’ye kadar gelmifllerdir. 1091 y›l›nda ‹zmir ve civar›nda hâkimiyet kurarak do-nanma tesis eden Çaka Bey ile Bizans’a karfl› ittifak kurmufllard›r. Ancak Bizans,bir baflka Türk kavmi olan Kumanlarla ittifak kurarak 29 Nisan 1091’de Meriç neh-ri kenar›ndaki Umurbey mevkiinde (Lebunium) Peçenekleri yok ederek tarih sah-nesinden silmifltir. Bölgede kalan Peçenekler’in bir k›sm› Vardar nehri boyuncayerlefltirilmifllerdir. Sofya civar›ndaki fioplar ile Makedonya’daki Megleno-Ulah-lar’›n ve Rodop bölgesindeki Pomaklar›n köken itibar›yla Peçeneklere dayand›k-lar› düflünülmektedir. Balkanlar’da baz› yer adlar› ve efsanelerde Peçeneklerin iz-lerini görmek hâlâ mümkündür. 1054 y›l›ndan itibaren Uzlar’a dair kay›tlara darastlan›r. Uzlar, 1065 y›l›nda Bizans ve Bulgarlar›n direncini k›rarak Tuna Nehri’nigeçmifller ve Selanik üzerinden Mora’ya kadar gitmifllerdir. Ancak varl›klar›n› ko-rumakta zorlanm›fllard›r. Uzlar’›n bir k›sm› Bizans ordusuna al›n›rken Dobruca’dakalan Uzlar ise, Peçenek, Kuman, Tatar ve Selçuklu kal›nt›lar›yla birlikte Gagauz-lar’›n oluflumunda yer alm›fllard›r.

Balkanlar’da görülen bir baflka Türk kökenli halk da K›pçak ya da Kuman diyeadland›r›lan gruptur. Kumanlar, 1080 y›l›nda Silistre yak›nlar›nda yap›lan savafltaBizans’a karfl› mücadele etmifllerdir. Bizansl›lar’›n Peçenek tehlikesine karfl› Ku-man birliklerinden istifade etti¤i bilinmektedir. 11. ve 12. yüzy›llar boyunca TunaNehri’nin her iki yönüne Kumanlar kitleler hâlinde yerleflmeye bafllam›flt›r. Bu yer-leflim Dobruca, Deliorman, Rodoplar ve Makedonya’ya kadar yay›lm›flt›r. Kuman-lar, II. Bulgar Devletinin (1187-1396) kurulmas›nda da etkin rol oynam›fllard›r. Budevleti kuran Asen sülalesi Kuman as›ll›d›r. 4. Haçl› Seferi sonucunda ‹stanbul’uele geçirip burada bir Latin ‹mparatorlu¤u kuran Baudouin’e karfl› 1205 y›l›ndaEdirne’de zafer kazanan Bulgar Çar› Kaloyan’›n ordusu içinde 14.000 Kuman aske-rinin yer ald›¤› iddia edilmektedir. 1236 y›l›ndan itibaren Tatarlar’›n Karadeniz böl-gesine yönelmesi üzerine Deflt-i K›pçak’ta yaflayan Kumanlar, kitleler hâlinde Bal-kanlar’a göç eder. Bölgeye gelen bu Kumanlar’dan baz›lar› ‹znik Rum ‹mparator-lu¤u taraf›ndan Trakya, Makedonya ve Bat› Anadolu’da Menderes Ovas›nda iskânedilmifltir. Böylece ad› geçen bölgelerde Osmanl› hâkimiyeti kurulmadan önce yo-¤un bir Kuman nüfusu oluflmufltur. Kumanlar, Alt›n Orda Hanl›¤›’n›n oluflumundada yer alacaklard›r. 1323 y›l›nda Bulgar taht›na seçilen ve Kuman as›ll› olan fiiflmanailesi de Osmanl›lar› Bulgaristan’da karfl›layan sülale olacakt›r.

Balkanlar’da görülen Orta Asya kökenli halklardan birisi de Tatarlard›r. Alt›nOrda Hanl›¤› Cengiz Han’›n torunlar› Batu Han ve Orda Han taraf›ndan kurulmuflve bu devlet 1502 y›l›na kadar varl›¤›n› korumufltur. Devleti K›r›m merkezli olarakKaradeniz’in kuzeyinde kuran Tatarlar, 13. yüzy›l›n ikinci yar›s›yla 14. yüzy›l›n ilkyar›s›nda Balkan tarihinde çok önemli bir rol oynam›flt›r. 1250 y›l›nda Alt›n OrdaHan› Berke’nin ve ard›ndan da ye¤eni Nogay Han’›n Müslüman olmas›yla ‹slam di-ni Balkan yar›madas›nda görülmeye ve bir devlet taraf›ndan temsil edilmeye bafl-lanm›flt›r. Ayr›ca Anadolu’da giriflti¤i taht mücadelesini kaybeden Selçuklu Sultan›II. ‹zzettin Keykavus da içinde Sar› Saltuk’un da bulundu¤u Müslümanlarla birlik-te Berke Han’›n himayesinde Dobruca bölgesine yerleflmifl ve ‹slamiyet bu toprak-larda Osmanl›lardan önce kök salmaya bafllam›flt›r.


Osmanl› öncesi Türk kökenli olanlar dahil Balkanlar’da iz b›rakan halklar hangileridir?

Bizans ‹mparatorlu¤u, Bulgar ve S›rp DevletleriBalkan tarihini Osmanl›lar›n geliflinden önce etkileyen en önemli olaylardan biri-si, 4. Haçl› Seferi ve onun oluflturdu¤u yeni siyasi yap›lanmad›r. 1187 y›l›nda Sela-addin Eyyübî’nin Kudüs’ü ele geçirmesi ve 1198 y›l›nda Haçl› seferleri taraftar› olanIII. Innocentius’un papa seçilmesi 4. Haçl› Seferi’ni de bafllatm›fl say›l›r. Bafllang›ç-ta M›s›r yoluyla Kudüs’ü hedefleyen Haçl›lar, Venedik’in müdahalesi ile yönlerini‹stanbul’a çevirmifltir. Haçl›lar donanman›n ücreti olarak o zaman Katolik Macaris-tan’›n elinde olan Zara (Diadora) flehrini iflgal ederek Venedik’e verirler. 1203’te ‹s-tanbul önüne gelen Haçl› donanmas›, surlar›n d›fl›nda kalan ‹stanbul’un taflras›n›da iflgal eder. Bir y›l sonra da ‹stanbul flehrini Latinler ele geçirirler. Kuruldu¤un-dan beri al›namayan ‹stanbul flehri Latinler taraf›ndan üç gün boyunca ac›mas›zcaya¤malan›r. Bu olay, Latin tarihçisi Villehardouin taraf›ndan “dünya yarad›lal› beribu kadar çok ganimet daha hiçbir flehirde kazan›lmam›flt›r” fleklinde betimlenirkenBizans’l› tarihçi Honiatis ise bu olay› “omuzlar›nda ‹sa’n›n haç›n› tafl›yan bu adam-lara nispetle ‹smailliler (Araplar) bile daha insan dostu ve daha merhametlidir”cümleleriyle anlatm›flt›r.

Latinlerin ‹stanbul’u iflgaliyle bölgede uzunca bir süre devam eden merkezîdevlet yap›s› sona erecektir. Tüm Balkanlar’› tek bir organizasyon içinde birlefltir-me tekrar ancak Osmanl› döneminde 15. yüzy›lda gerçekleflebilecektir.

Bu ara dönemde ise parçalanm›fl ve güçsüz Bizans ve Latin beylikleri ile karfl›-lafl›r›z. Bizans’›n bu flekilde parçalanmas› Anadolu ve Balkanlar’›n kalan k›sm›n› daetkileyecektir. Anadolu’da ‹stanbul’u tekrar ele geçirmeye çal›flan ve Bizans’›n va-risi oldu¤unu iddia eden ‹znik Devleti 13. yüzy›l boyunca Anadolu Selçuklu Dev-leti ile iyi iliflkiler kurmaya çal›flacak, 1261 y›l›nda da ‹stanbul’u tekrar ele geçirdi-¤inde ise Bat› Anadolu’daki otorite bofllu¤unu Mentefle ve Ayd›no¤ullar› gibi Türk-men beylikleri dolduracakt›r. Balkanlar’da ise Bulgarlar, II. Bulgar Devleti fleklin-de yeniden güç kazan›rlarken, S›rplar da bölgenin bir baflka güç merkezi hâlinegelecektir. ‹stanbul Latin Devleti 57 y›l yaflad›ktan sonra 1261 y›l›nda tarih sahne-sinden silinir. 1224’te de Selanik Latin Krall›¤›na Epir Despotlu¤u taraf›ndan sonverilir. Atina Dukal›¤›, 1456 y›l›nda Fatih Sultan Mehmet taraf›ndan fethedilir. Ak-haya Latin Prensli¤i ise 1430 y›l›nda bölgede güç kazanan Mora Bizans Despotlu-¤u taraf›ndan ortadan kald›r›l›r. Mora da 1461 y›l›nda Osmanl› topraklar›na ba¤la-n›r. Adalardaki Latin etkileri k›smen 16. yüzy›la kadar devam etse de art›k Latindevletleri yoktur.

‹znik Devleti, 1242 y›l›ndan itibaren Epir Despotlu¤unu ilhak eder. TrabzonRum Devleti varl›¤›n› 1461’de Fatih Sultan Mehmet taraf›ndan Osmanl› topraklar›-na ba¤lan›ncaya kadar sürdürecektir. Bu arada 4. Haçl› Seferinin gerçekleflti¤i 1204y›l›ndan II. Mo¤ol istilas›n›n bafllad›¤› 1241 y›l›na kadar Balkanlar’da belirleyici ro-lü büyük ölçüde II. Bulgar Devleti oynar. 1187 tarihinde II. Bulgar Devleti kurul-mufl ve bu devlet 1396 y›l›na kadar varl›¤›n› devam ettirmifltir. Devletin merkeziT›rnova flehridir. 1204 y›l›nda Haçl› Seferi ile Bizans’›n parçalanmas› ve Latin Prens-liklerinin kurulmas›, II. Bulgar Devleti’nin k›sa sürede genifllemesini sa¤lam›flt›r.Bunu engellemek isteyen ‹stanbul Latin Kral› Baudouin ise 14 Nisan 1205’te Edir-ne’de tam bir bozguna u¤rat›lm›flt›r. Bu savafltan sonra Trakya, Makedonya ve Fi-libe Bulgarlar taraf›ndan ele geçirilmifltir. 22 Mart 1230 tarihinde Klokotnitsa’da(Semihçe) Epir Despotlu¤u yenilmifl ve bu despotlu¤un topraklar›n›n bir k›sm›


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Bulgar Devleti’nin s›n›rlar› içine al›nm›flt›r. Böylece s›n›rlar› Karadeniz, Ege ve Ad-riyatik Denizi’ne ulaflan “Bulgarlar›n ve Romal›lar›n Çar›” ünvan›n› kullanan budevlet Balkanlar’a büyük ölçüde hakim olmufltur.

Ancak II. Bulgar Devleti’nin çöküfle geçmesi 1241 y›l›nda K›r›m’dan Bulgaris-tan’a inen Alt›n Orda Devleti kanal› ile olmufltur. Alt›n Orda Han› Batu Han,1241’de Bulgaristan’› istila etmifltir, Silistre ve Kili gibi yerler Alt›n Orda Hanl›-¤›’n›n eline geçmifl ve Bulgaristan ancak Alt›n Orda’ya y›ll›k haraç ödeyerek var-l›¤›n› devam ettirebilmifltir. Alt›n Orda Hanl›¤› bundan sonra Bulgar taht›na kimingeçece¤ini belirleyen ana siyasi aktör olmufltur. Osmanl›lar, bölgeye geldiklerin-de T›rnova Çarl›¤›, Vidin Prensli¤i, Dobruca Despotlu¤u ve Konstantin ‹li’ndenoluflan parçalanm›fl bir Bulgaristan ile karfl›laflm›flt›r. 1371 y›l›ndan itibaren Os-manl› vassal› hâline gelen Bulgaristan 1396 y›l›na gelindi¤inde Osmanl› topra¤›hâline dönüflmüfltür.

4. Haçl› Seferi’nin ortaya ç›kard›¤› siyasi oluflumlardan birisi de S›rp Despotlu-¤u’dur. Bu despotlu¤un kökenleri, Raflka Irma¤› boyunca uzanan topraklarda Bi-zans ‹mparatorlu¤u’nun bir memuru olarak görev yapan Stefan Nemaniç’e (1167-1196) kadar uzan›r. Bizans’›n iç kar›fl›kl›klardan istifade eden Nemaniç, Raflka, Ze-ta ve Nifl’te hâkimiyet kurmufltur. 1213 y›l›nda S›rplar, Latin, Bulgar ve Macar-lar’dan oluflan ordunun sald›r›s›n› önlemeyi baflar›r. Nemaniç sülalesinden gelenkiflilerin yönetiminde S›rbistan, di¤er Balkan siyasi oluflumlar›na varl›¤›n› kabul et-tirtir. II. Stefan Urofl Milutin (1282-1321) zaman›nda S›rp Devleti Üsküp, Draç veMakedonya’n›n büyük bir k›sm›n› Bulgarlar’dan geri al›r. 1330 y›l›ndaki Velbujd(Köstendil) Savafl›’nda S›rplar, Bulgar ve Bizansl›lar’dan oluflan orduyu yenmeyibaflararak Balkanlar’da kal›c› devletlerden biri hâline gelir. S›rplar, Balkanlar’dakien genifl s›n›rlar›na 1331-1355 y›llar› aras›nda iktidarda kalan Stefan Duflan döne-minde ulafl›r. Prilepe, Ohri ve Serez ellerine geçer. 1347 y›l›na kadar Epir, Arnavut-luk ve Teselya’da hâkimiyet kurarlar. S›rp Devleti’nin s›n›rlar› Tuna nehrinden Ko-rintos körfezine, Adriyatik’ten Ege’ye kadar uzan›r. Stefan Duflan, S›rplar için ‹stan-bul Patrikhanesi’nden ba¤›ms›z Peç Baflpiskoposlu¤u oluflturdu¤u gibi kendisi de“S›rplar›n ve Romal›lar›n ‹mparatoru” ünvan›n› kullan›r. Duflan, ‹stanbul’u alarakBizans’› kendi topraklar›na ba¤lamak istemifltir. Bunun üzerine Bizans ‹mparatoru‹oannis Kantakuzinos, damad› Osmanl› Sultan› Orhan’dan ald›¤› yard›mlarla S›rp-lar› ancak durdurabilmifltir. 1355’te Duflan’›n ölümünden sonra kimin despot ola-ca¤› konusundaki iç kar›fl›kl›klarla S›rplar toprak kaybetmeye bafllam›fllard›r. 26Eylül 1371 tarihinde Meriç Irma¤› kenar›nda Çirmen’de yap›lan savaflta da Osman-l›lara yenilirler. Bu tarihten itibaren S›rplar, Osmanl› Devleti’nin vasal› hâline gel-mifl ve 1389 y›l›ndaki Kosova Savafl›’nda bu durum teyit edilmifltir. Ankara Sava-fl›’nda yenilen Y›ld›r›m Beyaz›t’› terk etmeyenlerin bafl›nda S›rp vasal askerleriningelmesi tarihin ilginç cilvelerinden biridir.

Osmanl› öncesi Orta Ça¤ Balkan tarihinde zaman zaman güç kaybetmifl olma-s›na ra¤men baflrolü oynayan devlet Bizans ‹mparatorlu¤u olmufltur. Bizans-Romaayr›m› bölgenin dinî dokusunu da derinden etkilemifltir. 395 y›l›nda Roma ‹mpara-torlu¤u ikiye ayr›ld›¤›nda Do¤u ve Bat› Roma’n›n s›n›r›n› afla¤› yukar› ‹talyan yar›-madas›n›n bitti¤i do¤u hatt›ndan Macaristan’a kadar uzanan çizgi belirliyordu. Buçizginin bat›s›nda kalan H›rvatistan, Slovenya ve Arnavutluk’un bir bölümü Kato-lik mezhebini benimserken, bu gruba 11. yüzy›l›n bafl›nda Macarlar da dâhil ola-cakt›r. Bu hatt›n do¤usunda kalan halklar ise merkezini ‹stanbul patrikli¤inin yap-t›¤› Ortodoksluk mezhebini benimseyeceklerdir. Bu halklar›n aras›na Bulgarlar›,Ruslar› ve Ortodoks Romenleri de katabiliriz. Ayr›ca bu bölgede Hristiyanl›¤›n bu


Vasal: Herhangi bir devletinkendisinden daha güçlüdi¤er bir devletin himayesinikabul edip üstünlü¤ünütan›d›¤›, devlete askerîseferler esnas›nda askerverme ve haraç ödemedurumuna vasall›kdenilmektedir.

iki mezhebi taraf›ndan da sapk›n olarak nitelendirilen fakat Hristiyanl›k içinde ka-bul edilen Pavlikanlar ve Bogomiller de vard›r. Bogomiller, Bosna’da yo¤unlaflm›fl-lar ve Osmanl› döneminde de Müslüman olarak Boflnaklar ad› alt›nda varl›klar›n›sürdürmüfllerdir.

Balkanlar’da ‹slamiyetin ilk görünüflü 13. yüzy›lda Alt›n Orda Hanl›¤› yoluylaolmufltur. Daha sonra ‹slamiyet Anadolu kökenli olarak ‹zzettin Keykavus’un1261’de Dobruca bölgesine gitmesi ve 14. yüzy›lda Osmanl› Türklerinin bölgeyeyerleflmesi ile Balkanlar’da kal›c› olmufltur. Bölgede görülen Hun, Avar, Bulgar,Peçenek, Uz, Kumanlar gibi pek çok Türk kökenli halk, devletten ziyade kavimlerfederasyonu fleklinde teflkilatland›klar› için çok tanr›l› inanca sahip gruplar olarakya Slavlaflm›fl ya da tarih sahnesi içinde kaybolmufllard›r. Yahudiler ise Orta Ça¤boyunca bölgenin ticaret yap›lan flehir merkezlerinde az›nl›k bir cemaat olarakvarl›¤›n› sürdürmüfltür.

14. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda Balkanlar’a geçen Osmanl›lar bölgede özellikle Bi-zans art›¤› parçalanm›fl bir siyasi tablo ile karfl›laflm›fllard›r. Osmanl›lar, bir as›r için-de Bulgaristan’› Bulgar Çarl›¤›’ndan; Makedonya ve S›rbistan’› S›rp Despotlu-¤u’ndan; ‹stanbul, Trakya, Selanik ve Mora’n›n büyük bölümünü Bizans’tan; AtinaDukal›¤›, Koron, Modon, ‹nebaht› ve Ege Adalar›’n›n büyük bir k›sm›n› Latin-ler’den alm›flt›r. Böylece Büyük ‹skender, Roma ‹mparatorlu¤u ve Bizans Devle-ti’nden sonra Balkanlar’› tek siyasi otorite alt›nda birlefltiren son büyük devlet deOsmanl› ‹mparatorlu¤u olmufltur.

OSMANLI DÖNEM‹NDE BALKANLAR

Balkanlar’›n Fethi (1352-1521)Balkanlar’da Osmanl› fetihlerinin nas›l gerçekleflti¤ini de¤erlendirebilmek için hiçflüphesiz fetihler öncesindeki siyasi ve sosyo-ekonomik yap›lara bakmak gerekir:Bu dönemde Balkanlar, prenslikler ve krall›klar aras›ndaki mücadele ve savafllarsebebiyle parçalanm›fl istikrars›z bir siyasi yap›ya sahipti. Önceki bölümde anlat›l-d›¤› üzere bölgede zaman zaman yetenekli prens veya krallar taraf›ndan güçlü si-yasi organizasyonlar kurulmas›na ra¤men bunlar›n uzun ömürlü ve kal›c› devletle-re dönüflmesi mümkün olmam›flt›. Sosyo-ekonomik aç›dan ise özellikle a¤›r vergi-ler, idarede yaflanan keyfilik, angaryalar, savafllar ve ya¤malar Balkan halklar›n›derinden etkilemiflti. Siyasi ve sosyo-ekonomik alandaki bu sorunlar, daha sonra-ki dönemde Osmanl› fetihlerini kolaylaflt›ran önemli birer faktör olmufltur.

Osmanl›lar›n bölgede siyasi bir güç hâline gelmesi süreci ‹oannis Kantakuze-nos’un taht mücadelesinde rakiplerine karfl› kullanmak üzere Orhan Bey’den (1324-1362) yard›m istemesiyle bafllad›. Bu talebe karfl›l›k 1352’de Orhan Bey’in o¤lu Sü-leyman Pafla Rumeli’ye geçerek Çimpe’ye yerleflti. Kantakuzenos’un ›srarlar›na ra¤-men daha sonra buray› terk etmeyerek Osmanl›lar için bir üs hâline getirdi.

Balkanlar’daki Osmanl› baflar›s› büyük oranda fetihlerin belli bir siyasi akla veplana dayanmas›ndan kaynaklanm›flt›r. Osmanl›lar fethettikleri yerlerin özelliklealt kesimlerine karfl› istimalet siyaseti uyguluyor, mümkün oldu¤u ölçüde onlarüzerindeki geçmifl idareler zaman›ndan kalan sosyo-ekonomik angaryalar› azalt›-yor, dinî aç›dan ise onlara o ça¤lar için oldukça ileri say›labilecek düzeyde hoflgö-rü ile yaklafl›yordu. Alt tabakaya karfl› gösterdi¤i bu yumuflak tav›r, Balkanlar’daOsmanl› karfl›tl›¤›n›n toplumsal taban›n› daraltan son derece önemli bir ifllev gör-dü. Öte yandan bölgede Roma idaresinden sonra yeniden güçlü bir devletin hâki-miyet kurmas› istikrar getirdi. Osmanl›lar, bölgenin üst tabakaya mensup gruplar›-


‹stimalet Siyaseti: Osmanl›Devleti’nde reayay› idareye›s›nd›rmak ve meylettirmekiçin uygulanan yumuflaksiyaset.

n› da kendi rejimleri içine entegre etmeye çal›flt›lar. 14. ve 15. yüzy›llarda Osman-l› askerî sisteminin belkemi¤ini oluflturan timarl› sipahiler aras›nda çok say›daHristiyan sipahinin mevcudiyeti entegrasyon siyasetinin büyük ölçüde baflar›l› ol-du¤unu göstermektedir. Fethedilen topraklar› flenlendirmek ve fetihleri kal›c› hâlegetirmek için Osmanl›lar, muhtelif bölgelere Anadolu’dan Müslüman nüfusu yer-lefltirmeyi yine Balkan siyasetinin önemli bir unsuru olarak planl› bir flekilde tatbikettiler. Fetih sürecini belirleyen en önemli faktörlerden biri de hiç flüphesiz Balkanco¤rafyas›n›n imkân ve s›n›rlar› olmufltur. Osmanl›lar kendilerinden önceki fatihle-rin yap›p kulland›klar› Via Egnatia gibi yol ve geçitler üzerinden ilerlemeye azamidikkat sarf ettiler.

Osmanl›lar›n Balkanlar’› fetih süreci nispeten yavafl seyreden bir mahiyet arzet-mektedir. Kabaca iki aflamada gerçekleflen bu sürecin ilk aflamas›nda ele geçirilenyerler dolayl› bir flekilde hâkimiyet alt›na al›n›r, bölgenin yerel beyleri Osmanl› hâ-kimiyetinin bir sembolü olarak sultanlara belli miktarda bir vergi verirlerdi. Bubeyler böylelikle sultan›n bölgedeki ittifak sistemine girerler ve onlar›n da deste-¤iyle yeni yerlerin Osmanl› kontrolüne geçmesi sa¤lan›rd›. ‹kinci aflamada ise buhâkimiyet do¤rudan tesis edilirdi. ‹lk aflamadaki ittifak sistemi yerini tam bir hâki-miyete b›rak›rd›. Bunun için topraklar timar sistemine dâhil edilir ve art›k o bölgeKanûn-i Osmanî’nin uyguland›¤› bir bölge hâline gelirdi. Bu aflamalar söz konu-su sürecin temel karakteristi¤i olmalar›na ra¤men her zaman her yerde kesin çiz-gilerle birbirinden ayr›lamazlar.

14. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru Balkanlar’›n önemli flehirlerinin bir k›sm› ile kritikyol ve geçitleri Osmanl› kontrolüne girmifl ve bölgede Osmanl› hâkimiyetini tehditedebilecek bir siyasi güç kalmam›flt›. Bu süreçte özellikle I. Murat’›n (1362-1389) ön-derli¤inde 1361’de Edirne, 1385’te Sofya ve Nifl, 1387’de Selanik’in fetihleri ve 1371’deÇirmen ve 1389’da Kosova savafllar›nda S›rplar›n ma¤lup edilmeleri önemli kilomet-re tafllar›d›r. Baz› flehir ve kasabalar›n fethedildikten sonra çeflitli sebeplerle Osman-l›lar›n elinden ç›kt›¤›n› ve sonradan yeniden ele geçirildi¤ini belirtmek gerekir.

I. Murat’›n Kosova Savafl›’nda Milofl Obiliç isimli bir Hristiyan taraf›ndan öldü-rülmesinden sonra tahta geçen Y›ld›r›m Beyaz›t (1389-1402) 1396’da Ni¤bolu’daHaçl› ordusunu ma¤lup etmek suretiyle Osmanl›lar›n Balkanlar’da kal›c› bir güç ol-du¤unu gösterdi. Y›ld›r›m, Osmanl› hâkimiyetini Balkanlar’da yayma ve merkezîotoriteyi güçlendirme siyasetini s›k› bir flekilde takip etti. 1402’de Osmanl›lar Timurkarfl›s›nda çok a¤›r bir yenilgi almalar›na ve akabinde Fetret Devri’ni (1402-1413)yaflamalar›na ra¤men, di¤er faktörlerin yan›nda Y›ld›r›m’›n bu siyaseti sayesindeBalkanlar’da mevcudiyetlerini devam ettirebildiler.

Osmanl›lar›n Balkanlar’da ilerleyifli 15. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren h›zland›.Özellikle Fatih Sultan Mehmet zaman›nda (1444-1446; 1451-1481) yap›lan fetihlerönemlidir: 1459’da Semendire, 1463’te Bosna, 1464’te Mora Osmanl› topraklar›nakat›ld›. 15. yüzy›lda Osmanl›lar›n Balkanlar’da bafll›ca siyasi rakibi Macarlard›. Buiki güç aras›ndaki mücadele, Tuna boylar› ve özellikle de bu havzan›n en stratejikmevkiinde bulunan Belgrad üzerinde yafland›. Bu flehri ele geçirmek için II. Murat(1421-1444; 1446-1451), Fatih Sultan Mehmet ve II. Beyaz›t (1481-1512) devirlerin-de çeflitli teflebbüslerde bulunulmuflsa da flehir, ancak 1521’de Kanunî Sultan Sü-leyman (1520-1566) zaman›nda fethedilebilmifltir. Belgrad’›n fethiyle birlikte Bal-kanlar’›n çok büyük bir k›sm› Osmanl›lar›n hâkimiyeti alt›na girmifltir.


Timarl› Sipahi: Osmanl›askeri sistemi içindetasarruf etti¤i arazikarfl›l›¤›nda askeri hizmetyükümlü¤ü bulunan süvari.

Klasik Dönemden Çözülüfle Balkanlar (15.-18. Yüzy›llar) Osmanl›n›n klasik döneminde bölgede iki farkl› yönetim tarz› tatbik edilmekteydi.‹lkinde ‹mparatorlu¤un esas gövdesi içinde yer alan bugünkü Bulgaristan, Yuna-nistan, S›rbistan, Makedonya gibi ülkeler bulunuyordu. Bu yerler ‹mparatorlu¤unmerkezî idaresine s›k› s›k›ya ba¤l› durumdayd›. Eflak, Bo¤dan, Transilvanya, Ragu-za gibi ikinci tip bölgelerde ise Osmanl› üst otoritesi mevcut olmakla birlikte k›s-mi özerklik söz konusuydu. Buralar›n prens ve yöneticileri düzenli bir flekilde Os-manl› ‹mparatorlu¤u’na vergilerini ödüyorlar ve padiflah›n vassallar› olarak kabulediliyorlard›. Vergi vermenin vassal iliflkisinin önemli bir flart› say›ld›¤› Yeni Ça¤Avrupa’s›nda 1533 ‹stanbul Antlaflmas› ile Osmanl› ‹mparatorlu¤u’na vergi verme-yi kabul eden Habsburglar da baz› tarihçiler taraf›ndan bir süreli¤ine Osmanl› vas-sal› olarak kabul edilmifltir.

Klasik dönemdeki Osmanl› idaresi, Balkan halklar› için daha sonra milliyetçiBalkanl› tarihçilerin iddia ettiklerinin aksine karanl›k bir Orta Ça¤ devri olmam›fl-t›r. O zaman›n tarihi flartlar› göz önüne al›nd›¤›nda ve di¤er yerlerdeki farkl› inan›-fla sahip -modern öncesi toplumlarda kimli¤in esas belirleyicisi ço¤unlukla din ol-mufltur- topluluklar›n, mesela Avrupa’daki Yahudiler’in durumu ile k›yasland›¤›n-da Balkan Hristiyanlar› daha rahat bir hayata kavuflmufllard›r. Osmanl› idaresi,Hristiyan tebaaya belli bir hoflgörü içinde yaklaflm›fl, özellikle özel hukuklar›n›nkendi cemaatleri taraf›ndan düzenlenmesine imkân tan›m›flt›r. Bunun yan›nda ba-z› münferit olaylar istisna olmak üzere insanlar› dinlerini de¤ifltirmeye zorlamam›fl-t›r. Bu döneme Osmanl› Bar›fl› (Pax Ottomana) damgas›n› vurmufltur.

16. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren Balkanlar’daki Osmanl› düzeninde çok önem-li sorunlar bafl göstermeye, bölge de Avusturya ve Rusya aras›ndaki siyasi ve aske-rî mücadelelerin alan› haline gelmeye bafllad›. Savafl flartlar› alt›nda düzen ve asa-yiflin bozulmas› s›radan insanlar›n hayat›nda çok önemli s›k›nt›lar› da beraberindegetirdi. Birbirini takip eden savafllar›n finansman›na bir çözüm olarak art›r›lan ver-giler hayat› ciddi bir flekilde zorlaflt›r›rken, klasik dönem toprak düzeni de bozul-maya bafllad›. II. Viyana Kuflatmas›’n›n baflar›s›zl›¤a u¤ramas› ve ard›ndan gelenbüyük kay›plar Osmanl›n›n bölgede yerlefltirdi¤i sistem üzerinde kal›c› tahribatla-ra sebep oldu. 1699 Karlofça Antlaflmas› ile devlet çok büyük toprak kay›plar› ya-flamas›n›n yan›nda art›k Avrupa için bir tehdit olmaktan ç›km›flt›. Osmanl› siyasico¤rafyas›ndaki büzülme sadece siyasi sonuçlar do¤urmakla kalmad›. Antlaflma-dan sonra Müslüman unsurlar Balkanlar’›n daha iç bölgelerine göç etmek zorundakald›lar. Bu geliflme, Müslümanlar›n göç ettikleri yerlerdeki Hristiyan reaya ile ara-lar›nda imparatorlu¤un tasfiyesine kadar devam edecek mücadele ve gerilimlerezemin haz›rlad›. Özellikle askerî unsurlar›n Hristiyan reaya üzerindeki bask›lar›Balkanlar’daki birçok isyan›n ç›kmas›n›n temel sebebi olmufltur.

Reaya, Osmanl› tarihinde ilk dönemlerde hem Müslüman hem de Hristiyan tebaay› kapsa-yan bir tabirken zamanla daha ziyade Hristiyan tebaa için kullan›lm›flt›r.

Osmanl›n›n Balkanlar’dan Tasfiyesi (1804-1913)19. yüzy›lda yukar›da zikredilen bu isyanlar imparatorlu¤un tasfiyesine gidecekyolu açan bir mahiyet kazand›. Bunlar›n ilki 1804’te Kara Yorgi adl› bir domuz tüc-car›n›n önderli¤inde bafllayan S›rp isyan›d›r. ‹syan, asl›nda yerel nitelikte bir hakarama mücadelesi olarak bafllad›. ‹syan›n ilk evresinde isyanc›lar›n talebi S›rbis-tan’da bir müddetten beri idareyi fiilen ele geçiren yeniçerilerin zulüm ve haks›z-


Osmanl› Bar›fl› (PaxOttomana): Osmanl›n›negemen oldu¤u -özellikleBalkanlar baflta olmaküzere- tüm co¤rafyadasa¤lam›fl oldu¤u huzur,güven ve bar›fl ortam›n›nitelendirmek için PaxRomana’dan hareketlekullan›lan bir kavramd›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



l›klar›n›n giderilerek huzur ve asayiflin sa¤lanmas›yd›. Yeniçeriler sadece reayayazulüm etmekle kalmam›fl, ‹stanbul’dan gönderilen emirlere itaat etmedikleri gibimerkezî idarenin bölgedeki vergi gelirlerine el koymufllard›. Dolay›s›yla isyan›, buyeniçerilerin ve onlar›n liderleri olan day›lar› bertaraf edilmesi için bir f›rsat olarakgören Osmanl› merkezî idaresi ilk aflamada isyanc›lara para ve mühimmat gönder-mek suretiyle yard›m etmiflti. ‹syan bafllang›çta milliyetçi programa sahip, tam ba-¤›ms›zl›¤› hedefleyen bir halk hareketi olmamas›na ra¤men, 1806’dan itibarenuluslararas› geliflmeler sebebiyle istikamet de¤ifltirerek siyasi talepleri içeren birmahiyet kazand›. 28 May›s 1812’de imzalanan Bükrefl Antlaflmas› ile Osmanl›-RusSavafl›’n›n sona ermesinden sonra güçlerini S›rbistan’a yönlendiren Osmanl› mer-kezî idaresi Ekim 1813’te isyan› bast›rmay› baflard›. 1815’te S›rplar Milofl Obreno-viç önderli¤inde bir kez daha isyan ettiler. Osmanl› merkezî idaresi uluslararas›konjonktürün de etkisiyle -Napolyon tehlikesi bertaraf edilmiflti ve Rusya flimdiBalkanlar’a daha enerjik bir flekilde müdahale edebilirdi- S›rplara k›smi özerklik ta-n›d›. Bu flekilde S›rbistan için aflamal› bir flekilde ba¤›ms›zl›¤a giden yol aç›ld›. S›rpisyan› Balkanlar’da Osmanl› ‹mparatorlu¤u’na karfl› giriflilen ilk büyük çapl› isyanolmas› ve do¤urdu¤u uzun vadeli sonuçlar› itibar›yla baz› tarihçiler taraf›ndan mo-dern Balkan tarihinin bafllang›c› olarak kabul edilir.

S›rp isyanlar› hakk›nda daha detayl› bilgi için bkz. Selim Aslantafl, Osmanl›da S›rp ‹syan-lar› 19. Yüzy›l›n fiafa¤›nda Balkanlar, ‹stanbul: Kitap Yay›nevi, 2007

Balkanlar’da S›rp isyan›ndan sonraki ilk büyük geliflme 1821’de patlak verenYunan isyan›d›r. ‹syan›n altyap›s› Filiki Eterya taraf›ndan oluflturuldu. Bu birlikhem Tuna prensliklerinde hem de Mora’da faaliyette bulundu. Tuna prensliklerin-de Fenerli voyvodalar›n öncülük etti¤i Osmanl› karfl›t› isyan baflar›s›z olsa da 1821Nisan’›nda Mora’da bafllayan isyan farkl› bir istikamette ilerledi. Merkezî hükûme-tin o s›rada Epir’de Tepedelenli Ali Pafla meselesiyle u¤raflmas› isyanc›lara büyükavantaj sa¤lad›. Ancak 1822’de Ali Pafla’n›n öldürülmesinden sonra Osmanl› birlik-leri Yunan isyanc›lara yöneldiler. Mora Yar›madas› isyanc›lar›n, buna karfl›n Epirve Teselya Osmanl› birliklerinin kontrolündeydi. 1825’e kadar bu durumda fazlabir de¤ifliklik olmad›. II. Mahmut (1808-1839) isyan› bast›rmak için Kavalal› Meh-met Ali Pafla’dan yard›m istedi. Kendisinin Girit, o¤lu ‹brahim’in de Mora valisi ol-mas› flart›yla Mehmet Ali Pafla II. Mahmut’a yard›ma karar verdi. ‹brahim’in Fran-s›zlarca e¤itilen modern ordusu k›sa zamanda Mora’y› ele geçirdi. Padiflah›n kuv-vetleri de kuzeyden harekete geçtiler. Görünüflte isyanc›lar kaybetmifle benziyor-lard›. Fakat uluslararas› siyasetin büyük aktörleri devreye girmekte gecikmediler.

Daha öncesine de götürülmekle beraber genelde 21 Temmuz 1774 Küçük Kay-narca Antlaflmas› ile bafllayan Do¤u Sorunu önce S›rp isyan›nda flimdi de Yunanisyan›nda kendini göstermiflti. Avrupa’da Yunanlar›n lehine müdahale fikri güçlen-di. ‹ngiltere, Fransa ve Rusya bu konuda anlaflt›lar. ‹ngilizlerin kumandas› alt›nda-ki müttefiklerin 20 Ekim 1827’de Navarin’de Osmanl› donanmas›n› yakmas›, aka-binde 1828-1829 savafl›nda Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Rusya karfl›s›nda yenilme-sinden sonra müttefik devletler, fiubat 1830’daki Londra Konferans›’nda Osmanl›‹mparatorlu¤u’ndan ba¤›ms›z Yunanistan’› tan›mas›n› talep ettiler. Özellikle sonsavaflta ciddi bir flekilde y›pranan Osmanl› ‹mparatorlu¤u bu talebe uymak zorun-da kald› ve böylelikle Mora’da ba¤›ms›z bir Yunan devleti kurulmufl oldu.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Filiki Eterya: 1814’teOdessa’da üç Yunan tüccartaraf›ndan Yunanba¤›ms›zl›¤›n›gerçeklefltirmek için kurulangizli örgüt.

Do¤u Sorunu (fiarkMeselesi): Bafllang›c›nailiflkin de¤iflik tarihler venedenler verilmesinera¤men bu kavram özellikleOsmanl› Devleti’ningerilemeye bafllamas›yla,büyük güçlerin Balkanlarbaflta olmak üzere Osmanl›co¤rafyas›na dönükemellerinin çat›flmas›sonucu ortaya ç›kan, yerelsorunlarla harmanlanm›fl,uluslararas› diplomatiksorunlar›n tümünü anlatmaküzere kullanm›flt›r. Do¤u ileco¤rafi anlamda Avrupa’n›ndo¤usu anlat›lmaklabirlikte, özel olarakOsmanl›ya iflaretedilmektedir.

Do¤u Sorunu için ANDERSON, M. S., The Eastern Question, 1774-1923. A Study in Inter-national Relations, London: Macmillan, 1966, geniflletilmifl yeni bask›, Londra, 1983.

Tarihsel Balkan haritalar› için: http://www.lib.utexas.edu/maps/historical/history_balkans.html adresine bak›n›z.

19. yüzy›lda S›rp ve Yunan isyanlar›ndan sonra da Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nunBalkanlar’dan tasfiye süreci devam etti. Bu ba¤lamda en kritik geliflmeler 1875-1878 Büyük Do¤u Krizi döneminde yafland›. Nisan 1875’te Hersek’te küçük birHristiyan Slav grubu isyan etti. Nisan 1876’da da Bulgarlar isyan etti. Temmuz1876’da S›rp ve Karada¤ prenslikleri isyanlardan istifade ederek ba¤›ms›zl›k ve ye-ni topraklar kazanmak için Osmanl› ‹mparatorlu¤u’na sald›rd›lar. Beklenenin aksi-ne Osmanl› güçlerinin baflar› elde etmesi ve Belgrad’›n yeniden Osmanl›lar›n elinegeçme ihtimali karfl›s›nda Rusya, Kas›m 1876’da Osmanl› ‹mparatorlu¤u’na harekâ-t›n› durdurmas› için bir ültimatom verdi. Aral›k 1876’da ‹stanbul’da toplanan Ter-sane Konferans›’nda Büyük Güçler Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndan Bulgaristan’› do-¤u ve bat› olmak üzere ikiye taksim ederek Bosna-Hersek’le beraber bu üç bölge-ye özerklik tan›nmas›n›, son savaflta S›rbistan’dan ald›¤› topraklar› iade etmesini veKarada¤’›n kazand›¤› topraklar› ise Karada¤’a b›rakmas›n› istediler. Osmanl› ‹mpa-ratorlu¤u büyük güçlerin bu taleplerini reddetti.

Bunun üzerine Nisan 1877’de Rusya Osmanl› ‹mparatorlu¤u’na savafl ilan etti.Tarihe 93 Harbi olarak geçen bu savafl Osmanl›lar›n yenilgisiyle sonuçland›. 3 Mart1878’te Rusya ile Osmanl› ‹mparatorlu¤u aras›nda San Stefano Antlaflmas› imzalan-d›. Bu antlaflmayla Bosna-Hersek özerk bir bölge, S›rbistan, Karada¤ ve Romanyaise ba¤›ms›z devlet hâline geliyorlar ve çok büyük bir Bulgar prensli¤i kuruluyor-du. Bu antlaflma ile Rusya’n›n Balkanlar üzerinde kuraca¤› muazzam nüfuzdan en-diflelenen di¤er Avrupa devletleri ve özellikle ‹ngiltere’nin inisiyatifi ile antlaflmaflartlar› üzerinde 13 Haziran 1878’de Berlin Antlaflmas› ile tadilat yap›ld›. Bunlardanen önemlisi San Stefano’da kurulan büyük Bulgar prensli¤inin, Balkan Da¤lar›’n›nkuzeyinde özerk Bulgar Prensli¤i, ‹stanbul’dan atanacak Hristiyan yöneticinin ida-resinde fiarki Rumeli ve do¤rudan Osmanl› ‹mparatorlu¤u’na ba¤l› Makedonyaolarak üçe taksimidir. Yine bu antlaflma ile S›rbistan, Karada¤ ve Romanya ba¤›m-s›zl›klar›n› kazanm›flt›r. Büyük Do¤u Krizi’nin bafllang›ç noktas› olan Bosna-Hersekise Avusturya’n›n iflgaline b›rak›lm›flt›r.

Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Balkanlar’dan tasfiyenin tamamlanmas› 1912-13Balkan savafllar›yla gerçekleflmifltir. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun içinde bulundu¤usiyasi kar›fl›kl›ktan istifade ile Ekim 1908’de Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu-¤u’nun Bosna-Hersek’i ilhak›, sonu baz› aç›lardan I. Dünya Savafl›’n› da tetikleye-cek bir dizi uluslararas› siyasi ve askeri geliflmenin kap›s›n› açt›. Bir yandan dünyaölçe¤inde, temelinde sömürge arzular›n›n yatt›¤› gruplaflmalar olurken di¤er yan-dan bölgesel olarak Balkan devletleri aras›nda Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Balkan-lar’daki varl›¤›n› tamamen sona erdirmeye dönük siyasi çal›flmalar h›z kazanm›flt›.Esas itibar›yla 1860’larda S›rp Prensi Mihail Osmanl› karfl›t› bir Balkan Birli¤i kur-mak için teflebbüste bulunmufltu. Ancak onun 1868’de öldürülmesinden sonra buproje akim kalm›flt›. 1912 bahar›nda bir dizi görüflme ve tart›flmadan sonra Ekim1908’de ba¤›ms›zl›¤›n› ilan eden Bulgaristan ve S›rbistan aras›nda Osmanl› karfl›t›bir ittifak kuruldu. Bir müddet sonra benzer bir flekilde Bulgaristan ve Yunanistanbir antlaflma yapt›lar. Ekim 1912’de ise Karada¤, S›rbistan ve Bulgaristan aras›ndaII. Balkan Birli¤i kuruldu. Böylece Mihail’in projesi de hayata geçirilmifl oluyordu.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Balkan devletlerini cesaretlendiren esas husus hiç kuflkusuz Osmanl› ‹mpara-torlu¤u’nun askerî aç›dan zay›f bir durumda olmas›yd›. Özellikle Trablusgarp Sa-vafl›’nda bu zay›fl›k aç›k flekilde görülmüfltü. Bu zay›fl›¤a efllik eden iç siyasi kar-gaflalar imparatorlu¤u, Balkanlar’dan tasfiye etmek isteyen güçlerin ifltah›n› iyicekabart›yordu. Yukar›da zikredilen Osmanl› karfl›t› antlaflmalar›n prati¤e dökülmesiuzun sürmedi. Ekim 1912’de bafllayan I. Balkan Savafl›’nda Osmanl› kuvvetleri he-men hemen her cephede yenildiler. Yüzy›llardan beri Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nunhâkimiyetinde bulunan flehirler birer birer düflmeye bafllad›. Bu arada ‹ngiltere’ninarabuluculu¤unda bir ateflkes imkân› do¤duysa da uzun süreli olmad›. ‹stanbul’daise ‹ttihat Terakki’nin tertip etti¤i bir darbe ile Kamil Pafla hükûmetinin yerine 23Ocak 1913’te Mahmut fievket Pafla hükûmeti getirildi. 1913 bafl›nda savafl yenidenbafllad› ve 26 Mart 1913’te Edirne Bulgarlar›n eline geçti. 30 May›s 1913 LondraKonferans› ile I. Balkan Savafl› sona erdi. Buna göre Osmanl› Midye-Enez çizgisi-nin gerisine çekilecekti. ‹stanbul’daki yeni hükûmet vatan topraklar›n› tekrar elegeçirmek iddias›yla iktidara gelmesine ra¤men önceki flartlardan daha a¤›rlar›n›kabul etmek zorunda kalm›flt›.

Bu flekilde Osmanl› ‹mparatorlu¤u Balkanlar’dan ç›kar›lm›flt›. Fakat onun mira-s›n›n nas›l paylafl›laca¤› büyük bir sorundu. Balkan devletlerinden her birinin ken-di topra¤›n› geniflletmek arzusu, aralar›ndaki iflbirli¤i ve ittifaklar›n sonunu getirdi.Bulgaristan, 29 Haziran 1913’te S›rbistan ve Yunanistan’a sald›rd›. Fakat her ikicephede de yenilgiye u¤rad›. Bu durum Osmanl› ‹mparatorlu¤u’na en az›ndan im-paratorlu¤a payitahtl›k yapm›fl olan Edirne’nin geri al›nmas› imkân›n› verdi. Os-manl› hükûmetinden baz› üyelerin tereddüdüne ra¤men Edirne’nin kurtar›lmas›nakarar verildi. Büyük güçlerden ‹ngiltere, Rusya, Fransa, Almanya ve Avusturya-Ma-caristan böyle bir harekete karfl›yd›lar. ‹talya ise nispeten tarafs›z kald›. 21 Tem-muz 1913’te Osmanl› birlikleri hiçbir direnifl görmeden Edirne’yi ald›lar. Büyükgüçlerin önce bask› ve tehdit sonra da çeflitli vaat ve sözlerle Edirne’yi boflaltmala-r›n› istemelerine ra¤men Osmanl› ‹mparatorlu¤u buna riayet etmedi.

Balkan devletleri kendi aralar›ndaki savafla 10 A¤ustos 1913 Bükrefl Antlaflmas›ile son verdiler. Bu ikinci savafltan toprak bak›m›ndan Yunanistan ve S›rbistan enkazançl› ç›kan ülkeler oldular. Osmanl› ‹mparatorlu¤u ise 29 Eylül 1913’te Bulga-ristan’la ‹stanbul, 14 Kas›m 1913’te Yunanistan’la Atina ve 13 Mart 1914’te S›rbis-tan’la ‹stanbul antlaflmalar›n› imzalad›. Bu antlaflmalarla Osmanl› ‹mparatorlu-¤u’nun I. Dünya Savafl› öncesi s›n›rlar› teflkil edildi. Balkan savafllar› bütün taraflariçin (baz›lar› toprak kazanm›fl olsa da) y›k›c› olman›n yan›nda dünyay› daha büyükbir felakete sürükleyecek olan I. Dünya Savafl›’n›n yolunu açmas› bak›m›ndan sonderece önemlidir.

ULUS-DEVLETLER‹N KURULMA SÜREC‹N‹ ETK‹LEYEN FAKTÖRLER

Rus-Osmanl› Savafllar› ve Ba¤›ms›zl›k Hareketlerine Etkisi18. yüzy›l ve 19. yüzy›l bafllar› Osmanl› ‹mparatorlu¤u için a¤›r siyasal, ekonomikve sosyal problemlerin doruk noktas›na ulaflt›¤› bir dönem olmufltur. Özellikle II.Katerina (1762-1796) döneminde Rusya, Osmanl› devletine karfl› iki büyük zafer(1768-1774 Küçük Kaynarca Antlaflmas› ve 1787-1792 Yafl Antlaflmas›) kazanarakönce K›r›m’› ele geçirip Karadeniz’e indi ve ard›ndan Karadeniz’in kuzeyini ele ge-çirdi. II. Katerina ‹stanbul’u ele geçirip Bizans ‹mparatorlu¤u’nu yeniden kurmay›amaçlayan “Grek Projesi”ni ortaya atarak kurulacak bu devletin bafl›na geçirmeyiarzulad›¤› torununa son Bizans ‹mparatoru Konstantin’in ismini verdi. Fakat di¤er


Avrupa devletlerinden destek alamay›nca bu projeyi gerçeklefltiremedi. Bununlabirlikte Rusya’n›n s›cak denizlere ulaflma hedefi Rusya’n›n Osmanl› politikas›n›ntemelini oluflturmaya devam etti. Rusya’n›n Osmanl›’ya karfl› hareketinde BalkanHristiyanlar›n› yan›na çekmek için kulland›¤› en önemli propaganda Ortodoks kar-deflli¤i ve Rusya’n›n Ortodokslar›n hamisi oldu¤u iddias›yd›. Bu nedenle Osmanl›-Rus savafllar› döneminde Ortodokslar›n Rusya’ya göç etmesi teflvik edilerek Hristi-yanlar›n Osmanl› yönetimine karfl› baflkald›r›s› ve Rusya’ya yard›m› sa¤lanmaya ça-l›fl›ld›. S›rp isyan›n›n bafllamas›ndan iki y›l sonra 1806’da bafllayan bir di¤er Os-manl›-Rus Savafl› 1812’de Osmanl›n›n a¤›r yenilgisiyle sonuçlan›rken Bükrefl Ant-laflmas›’yla S›rbistan ve Eflak-Bo¤dan beylikleri özerklik haklar› elde etti. 1821’debafllayan Yunan isyan› nedeniyle 1827’de bafllayan bir di¤er Osmanl›-Rus Savafl›Rus ordular›n›n Edirne’yi de ele geçirecek kadar ilerlemesiyle ve 1830’da yap›lanEdirne Antlaflmas› ile Yunanistan’›n ba¤›ms›zl›¤›yla sonuçland›. Ayn› antlaflmaylaS›rbistan özerk bir yönetime kavufltu. 1853-56 K›r›m Savafl›’nda Osmanl› devletininyard›m›na gelen ‹ngiltere ve Fransa bir süre için Rusya’n›n Osmanl› topraklar›nado¤ru ilerleyiflini durdurmuflsa da Rusya Panslavizm propagandas› yaparak BalkanHristiyanlar› üzerinde etkisini art›rmaya çal›flt›. Nihayet 1877-78 Osmanl›-Rus sava-fl› sonucunda Romanya, S›rbistan, Karada¤ ba¤›ms›zl›klar›n› kazand› ve Bulgaristanprensli¤i kuruldu. Nihayet Rusya’n›n Osmanl›ya savafl yoluyla müdahaleleri Bal-kan Hristiyanlar›n›n ba¤›ms›zl›k hareketlerinin baflar›l› olmas›nda karar verici birrol oynad›.

Osmanl›da ‹dari ve Sosyo-Ekonomik KrizlerRusya’ya karfl› savafllarda oldu¤u gibi içeride de ‹mparatorlu¤un durumu a¤›rd›.Taflrada hâkimiyeti ele geçiren ayanlar merkezin otoritesini hiçe sayarak keyfi biryönetimle hüküm sürüyordu. Gerek hazinenin ihtiyaç duydu¤u para gerekse sa-vafllarda ihtiyaç duyulan askerler bu ayanlar arac›l›¤›yla sa¤lan›yordu. Merkezintaflradaki kontrolünü ortadan kald›ran bu sistemde en çok ezilen Müslüman veGayrimüslim teba oluyordu. Ayanlar›n teba üzerine yükledi¤i a¤›r vergi yükü vebaflka yükümlülükler çiftçilerin çiftliklerini terketmelerine, birço¤unun ayanlar et-raf›nda toplanarak geçimlerini sa¤lamalar›na ve di¤er bir k›sm›n›n da çeteler kura-rak ya¤mac›l›kla geçinmesine yol aç›yordu. Ayn› zamanda taflrada birçok kifli çift-çili¤i b›rakarak yeniçeri yaz›l›yor ve bu flekilde devlet hizmetinde geçimini sa¤l›-yordu. Fakat bunlar›n da önemli bir k›sm› bölgelerinde genellikle ayanlarla birlik-te her türlü disiplinden yoksun keyfi hareketler sergiliyordu.

Balkanlar’da bu tür ya¤ma çetelerinin en meflhurlar› 18. yüzy›l›n sonu ve 19. yüz-y›l›n bafllar›nda isyanlar› ve ya¤malar›yla meflhur olan K›rcaali çeteleridir. Genelliklegünümüzde Bulgaristan’›n güneyinde bir flehir olan K›rcaali bölgesinden geldikleriiçin bu isimle tan›nan ve ço¤unlukla Müslümanlardan oluflan bu çeteler bugünküBulgaristan’›n tamam›nda, zaman zaman Tuna Nehrini de geçerek Eflak, Bo¤dan’ave Belgrad’a kadar uzanan topraklarda Müslüman ve Gayrimüslim köylerini ya¤ma-l›yordu. Bu çetelerin iflbirli¤i yapt›¤› en meflhur ayan Pazvanto¤lu Osman A¤a idi. Vi-din’i merkez edinen Osman A¤a 1794’ten itibaren ‹stanbul’un hâkimiyetinden ç›ka-rak h›zla Bulgaristan’›n önemli bir k›sm›n› ve Belgrad’a kadar uzanan bugünkü S›r-bistan topraklar›n› kontrolü alt›na ald›. Bir yandan Osman A¤a’n›n K›rcaali çeteleriy-le iflbirli¤i yaparak yapt›¤› sald›r›lar, öte yandan Merkez kuvvetlerinin Osman A¤a’yakarfl› savafllar› sonucunda bölgedeki nüfusun önemli bir k›sm› topraklar›n› iflleyemezhale geldi ve flehirlere veya daha uzak bölgelere kaçmaya bafllad›. 19. yüzy›l›n bafl-lar›nda daha küçük ayanlar›n da halk üzerinde oluflturduklar› genellikle keyfi yöne-


Eflak ve Bo¤dan: BugünküRomanya topraklar›.

Vidin: BugünküBulgaristan’›n kuzeybat›s›nda Tuna nehrikenar›nda bir flehir.

tim, sosyal ve ekonomik huzursuzlu¤un artmas›nda önemli bir etken oluflturdu. Buda Gayrimüslim topluluklar›n Osmanl› idaresine karfl› baflkald›rmas›nda önemli birfaktör oluflturmufltu. Bir di¤er önemli ayan Yanya’y› merkez edinerek Arnavutluk’ungüneyi ve Yunanistan’›n önemli bir k›sm›n› ele geçirerek Sultan’a karfl› meydan oku-yan Tepedelenli Ali Pafla’d›r. Ali Pafla’n›n kendi hâkimiyetini kurdu¤u Yunanistan veArnavutluk’ta himayesine ald›¤› askerler genellikle Müslüman olmakla birlikte, Rum-lar da onun hizmetinde farkl› görevler yerine getirmeye bafllad› ve reaya ile Ali Paflaaras›nda arac›l›k yapan bir çeflit yerli ayan s›n›f› ortaya ç›kt›. Her ne kadar Müslümanayanlar gibi güçlenemeseler de Ali Pafla ve di¤er ayanlar›n yan›nda askerî ve idarîdeneyim kazanm›fl bu küçük ayan s›n›f› daha sonra Mora’da Osmanl›’ya karfl› baflla-t›lacak Yunan isyan›n›n baflar›l› olmas›nda önemli rol oynayacakt›r. Ali Pafla’n›n Os-manl› merkezine karfl› bafllatt›¤› isyan 1821’de bafllayan Yunan isyan›ndan bir y›lsonra, 1822’de bast›r›labilmifltir. Osmanl› yönetiminin yaflad›¤› sosyo-ekonomik vesiyasal krizin etkisiyle Müslümanlar aras›nda oldu¤u gibi Gayrimüslimler aras›nda daeflk›yal›k yayg›n olarak görülmekteydi. Yunanistan bölgesinde bu eflk›yalara Kleft-ler, Güney Slav bölgelerinde Haydut (Hayduk), denmekteydi. Yasad›fl› bu çetelerulusal baflkald›r› dönemlerinde önemli bir silahl› güç oluflturacakt›r.

Osmanl›da Tanzimat ve Taflra Reformlar›Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda ba¤›ms›zl›k hareketlerini etkileyen faktörlerden biri de1839 Tanzimat Ferman›’yla birlikte yap›lan idari düzenlemeler yoluyla Gayrimüs-limlerin taflra idaresine dâhil edilmesidir. Oluflturulan vilayet, liva/sancak ve kazameclislerine Gayrimüslim ilerigelenleri de seçim yoluyla al›narak taflra idaresininbirçok alan›nda Müslümanlar›n ve Gayrimüslimlerin birlikte görev yapmalar› sa¤-land›. Bu idari deneyim Gayrimüslimler aras›nda idareci bir s›n›f›n oluflmas› ve ge-liflmesinde etkili oldu.

Frans›z Devrimi, Napolyon ve Balkanlar’da MilliyetçilikPropagandas›1789 Frans›z Devrimi’nin sonucu olarak ‹htilal Fransas› ile di¤er Avrupa devletleri-nin aras›nda bafllayan “Koalisyon Savafllar›” yoluyla milliyetçilik düflüncesi Avrupak›tas›na h›zla yay›ld›. Özellikle Napolyon’un 1798-1799 M›s›r Seferi esnas›nda Ad-riyatik Denizi ile Akdeniz’in kefliflti¤i bölgede bulunan Yedi Ada’y› (Korfu, ‹thaki,Kefalonya, Ayamavra, Pakso, Zanta, Çuka) ele geçirerek bu adalarda kurdu¤u yö-netim ile ihtilal düflüncesi Osmanl› topraklar›na bizzat ‹htilal Fransas› taraf›ndan ih-raç edilmeye baflland›. Napolyon, Yunanistan ve Arnavutluk’ta kendisine ba¤l›devletler kurmak amac›yla Osmanl› yönetimine karfl› Hristiyan halk› ihtilalci dü-flüncelere kazanmak için propaganda yapmaya bafllad›. M›s›r’a ve Akka’ya kadarilerleyen Napolyon birk›s›m Osmanl› topraklar›n› ele geçirdiyse de Osmanl› devle-tinin Rusya ile ittifak yapmas› ve ‹ngiltere’nin denizde elde etti¤i baflar›lar üzerinebu topraklardan geri çekilmek zorunda kald›. Bununla birlikte Balkanlar’da milli-yetçilik düflüncesinin ilk tohumlar› at›lm›fl oldu.

Zengin Bir Tüccar ve Ayd›n S›n›f›n›n Oluflmas›19. yüzy›l bafllar›nda Balkanlar’da milliyetçilik hareketlerinin tafl›y›c›l›¤›n› yapacakbir burjuva s›n›f› mevcuttu. Özellikle 18. ve 19. yüzy›llarda Osmanl› ticaretinde Bal-kan Hristiyanlar› (baflta Rumlar olmak üzere di¤er Balkan topluluklar›) baflat bir roloynamaktayd›. Rum tüccarlar›n etkinlikleri sayesinde Balkanlar’daki ortak ticaretdili Osmanl› Türkçesinin yan›nda Rumca da olmufltur. Özellikle Rum tüccarlar hem


Kleftler: Yunanca “kleftes”soyguncu anlam›nagelmektedir ve Osmanl›döneminde kanun kaçaklar›genellikle bu adla an›lm›flt›r.

Osmanl› imparatorlu¤u içinde hem de Rusya’da ve Avrupa merkezlerinde güçlü ti-caret kolonilerine sahipti ve özellikle deniz tafl›mac›l›¤›nda öncü bir rol oynamak-tayd›. Örne¤in Rusya’n›n önemli liman flehri Odessa ve Avusturya’n›n baflkenti Vi-yana gibi bafll›ca merkezlerde yo¤un bir Rum tüccar s›n›f› mevcuttu. Avrupa dev-letlerinin pasaportlar›n› alarak Avrupal› devletlerin ticaret imtiyazlar›ndan da yarar-lanan Rumlar aras›nda ayn› zamanda birden çok dil bilen bir s›n›f›n bulunmas› sa-yesinde hem Osmanl› Devleti’nde (Tercüme Odas›’nda) hem de Çarl›k Rusya’s›n-da d›flifllerinde önemli görevler üstelenmekteydiler. Ticaret yoluyla zenginleflen bus›n›f bir yandan Rum Ortodoks Patrikhanesi’ne ba¤l› geliflmifl bir okul sistemininkuruluflu ve yayg›nlaflmas›nda büyük katk›lar sa¤larken, öte yandan çocuklar›n›yüksek ö¤renim amac›yla önemli Bat› merkezlerine göndermekteydi. Bu flekildebir yandan ticari faaliyetleri yoluyla Bat› Avrupa’daki geliflmeleri yak›ndan takipeden bu burjuva s›n›f› ayn› zamanda do¤rudan Avrupa ülkelerinde ald›klar› e¤itimyoluyla da Ayd›nlanma ve Frans›z Devrimi’nin düflünceleriyle tan›flma f›rsat› bulu-yordu. Daha yavafl olmakla birlikte ayn› geliflme 19. yüzy›l›n ilk yar›s›ndan itibarenBulgarlar aras›nda da görülmekteydi.

Balkan Uluslar›n›n “Yeniden Do¤ufl” ÖncüleriBalkan ülkelerinde milliyetçi hareketlerin bafllamas› genellikle “yeniden do¤ufl”veya “ayd›nlanma” kavramlar›yla ifade edilir. Bu “yeniden do¤ufl”un öncüleri ola-rak her ulusun fikir öncüleri bulunmaktad›r. Yunan milliyetçili¤inin öncüsü olarakRigas Fereos Velestinlis ve Adamantios Korais kabul edilir. Rigas, Tesalya’dan birRum tüccar›n o¤luydu. 1790’lerde ba¤›ms›zl›k manifestosu ve fliirler yazarak Yu-nan ba¤›ms›zl›¤›n› savunmaya bafllad›. 1798’de Viyana’da ele geçirilip Osmanl›yaiade edildi ve Belgrad’da arkadafllar›yla birlikte idam edildi. ‹zmir’de yaflayan birtüccar ailenin o¤lu olan Adamantios Korais ilk ve ortaö¤renimini ‹zmir’deki Rumokulunda tamamlad›ktan sonra Montpellier’de (Fransa) t›p okudu. 1788’de Paris’eyerleflti ve bir sene sonra gerçekleflen Frans›z ‹htilali’nin de etkisiyle orada EskiYunanca eserleri Frans›zca’ya çevirip Ayd›nlanma düflüncesiyle ilgili metinleri deYunanca’ya çevirerek yay›nlamaya ve Yunanistan’›n ba¤›ms›zl›¤› için çal›flmayabafllad›. 19. yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren “Filhellenizm” diye adland›r›lan ak›mAvrupa’daki ayd›nlar aras›nda h›zla yay›ld›. Böylece “eski Helenlerin Çocuklar›”olarak görülen Yunanl›lar’›n “barbar Türk boyunduru¤undan kurtar›lmas›” düflün-cesi Avrupa kamuoyunda hâkim olmaya bafllad›.

S›rp milliyetçili¤i iki farkl› imparatorluk aras›nda bölünmüfl topraklarda (TunaNehri’nin güneyinde Osmanl› idaresinde ve kuzeyinde Avusturya idaresinde) ge-liflmeye bafllad›. Osmanl›-Avusturya savafllar› sonucunda Avusturya egemenli¤inegiren S›rplar Karlofça’da dinî bir merkeze sahipti. Katolik Avusturya ‹mparatorlu-¤u’nda Ortodoks S›rplar uzun bir tan›nma mücadelesi vermek zorunda kald› ve busüreçte S›rpl›k bilinci de geliflmeye bafllad›. Osmanl› idaresinde yaflayan S›rplar iseOsmanl› yönetimine karfl› en erken (1804) ba¤›ms›zl›k mücadelesine bafllayan Bal-kan toplulu¤u oldu. S›rp milliyetçili¤inin öncüleri olarak din adamlar› ve dil re-formcular› ve ayd›nlanmac›lar› Jovan Rajiç (1726-1801), Dositej Obradoviç (1742-1811) ve kilise Slavcas› yerine S›rp halk dilinin kabul edilmesini sa¤layan Vuk Ste-fanoviç Karaciç (1787-1864) kabul edilmektedir. Özellikle Karaciç Viyana’da sür-günde bulundu¤u dönemde Alman romantizminden etkilenerek S›rp halk dili hak-k›nda 1814/15 y›llar›nda “S›radan Halk›n Konuflmas›na Göre S›rp Dilinin Tarifi”bafll›kl› bir kitap yay›nlad›.


Filhellenizm: Yunanca Filos(dost), kelimesi ile Helenkelimesinin birleflmesindenoluflan ve Helen dostlu¤uanlam›na gelen bir kavram.Filhellenizm Bat› Avrupa’daAntik Yunan’›n keflfedildi¤iRönesans’la bafllay›p Yunan‹htilali döneminde doruknoktas›na ulaflt›. Çok say›daayd›n Yunanistan’›nkurulmas› için gönüllüolarak isyana kat›l›p destekverdi. Önemli Filhelenler’denbiri ‹ngiliz flair LordByron’d›r. Byron 1824’te‹htilal dönemindeYunanistan’da ölmüfltür.

H›rvatlar Avusturya ‹mparatorlu¤u’nda kültürel haklar› olmadan yaflamaktayd›.Napolyon’un ‹talya ve Avusturya seferleri sonucunda Dalmaçya k›y›lar›nda eski ‹l-lirlere dayanarak merkezi Ljubljana olmak üzere 1815’e kadar yaflayan bir “‹llirEyaleti” oluflturulmufltu. H›rvatlar aras›ndaki ilk milliyetçi hareket Frans›z Devri-mi’nin düflünceleri ve Alman romantizminin etkisiyle “‹lliryac›l›k” olarak geliflme-ye bafllad›. Bu hareketin en önemli temsilcisi Ljudevit Gay (1809-1872) daha son-ra S›rplar› ve di¤er Balkan Slavlar›n› da içine alan “Güney Slavc›l›k” (Yugoslavizm)düflüncesini savunmaya bafllad›. H›rvatlar›n milliyetçi hareketi bafllang›çta Avustur-ya idaresini karfl› yönelmiflken 1867’de Avusturya’n›n Macarlar› ayr› bir ulus vekrall›k olarak tan›mas› ve ülke ad›n›n Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u olma-s›yla H›rvatlar Macar hâkimiyeti alt›nda Macarlaflt›rma politikalar›na karfl› mücade-le etmeye bafllad›. Ancak I. Dünya Savafl› sonunda H›rvatlar S›rplar ve Slovenlerlebirlikte ayr› bir devlet kurmay› baflaracaklard›r.

Romenler de S›rplar gibi Osmanl› ve Avusturya ‹mparatorluklar› aras›nda bö-lünmüfltü. Erdel’de (Transilvanya) yaflayan Romenler Ortodoks olduklar› içinAvusturya ‹mparatorlu¤u’nda uzun bir tan›nma mücadelesi vermek zorunda kal-d›. Bu süreçte “Uniyat/Birleflik Kilise” olufltu. ‹badette Ortodoks inanc›n› ruha-ni otorite olarak Papa’y› kabul eden Ortodoks Romenler bu flekilde ayr› bir kiliseolarak onay görünce, birçoklar› e¤itim amac›yla Viyana’ya ve Roma’ya gitmeyebafllad›. Roma’ya giden bu din adamlar› Romanya’n›n Roma ‹mparatorlu¤u’nunDakya bölgesini oluflturdu¤unu keflfederek Romenlerin Dakyal›lar›n torunu oldu-¤u düflüncesini savunmaya bafllad›lar. Viyana’da dinî e¤itim alan Samuil Micu-Klein 1778’de Daco-Romen Tarihi üzerine bir eser kaleme ald›. 1800-1805 aras›n-da da Romen tarihi üzerine dört ciltlik bir eser yazd›. Dako-Romen milliyetçili¤ifikri Osmanl› Devleti’ne ba¤l› Eflak ve Bo¤dan beyliklerinde de yay›lmaya baflla-d›. 1700’den beri Fenerli Rumlar aras›ndan beyleri atanan Eflak ve Bo¤dan bey-liklerinde “Boyar” ad› verilen bir ayan s›n›f› mevcuttu. Rusya-Osmanl› savafllar›neticesinde bu beyliklerin özerklik haklar› geniflletildi. 15. yüzy›l›n ikinci yar›s›n-da Osmanl› yönetimine karfl› mücadele eden Eflak Voyvodas› Vlad Tsepefl (Ka-z›kl› Voyvoda) Romenlerin Osmanl›dan kopufl mücadelesinde bir sembol ve tari-hi kahraman olarak görülüyordu.

Bulgarlarda ise Bulgar milliyetçili¤inin öncüsü olarak Rum Ortodoks Patrikha-nesine ba¤l› iki din adam› Otets Paisiy ve ‹vraçal› Sofroniy kabul edilmektedir.Otets Paisiy 1762’de “Bulgar Halklar›, Çarlar› ve Azizlerinin Slav-Bulgar Tarihi” bafl-l›kl› bir eser yazarak bu eserinde Bulgarlar›n ayr› bir ulus oldu¤unu büyük ve kah-raman bir tarihlerinin oldu¤unu yazm›fl, Bulgarlar›n Rumlara özenmesine ve Rum-laflmas›na karfl› ç›km›flt›r. ‹vraçal› Sofroniy (1793-1813) ise “Günahkâr Sofroni’ninÇileli Hayat›” bafll›kl› eserinde Bulgarlar’dan ve Osmanl› yönetiminde, özellikle ye-rel ayanlar›n ve K›rcaali eflk›yas›n›n yönetiminde yaflad›klar› zulümlerden bahset-mektedir. ‹lk Bulgar okulu Odesa’da yaflayan Bulgar tüccar› Vasil Aprilov taraf›n-dan 1835’te Balkan da¤lar› üzerindeki tekstil merkezlerinden biri olan memleketiGabrovo’da kuruldu. Bulgar milliyetçi hareketi bir yandan Rum kilise ve kültürelhegemonyas›na karfl›, öte yandan ise Osmanl› yönetimine karfl› yönelmifltir. Bulgarba¤›ms›zl›k hareketinde do¤rudan rol oynayan flahsiyetler aras›nda 1869’da gizlibir ba¤›ms›zl›k örgütünün kurucusu ve Osmanl› hükûmetince yakalan›p idam edi-len Vasil Levski (1837-1873) en büyük ulusal kahraman olarak kabul edilir. Ayr›caOsmanl› jandarmas›yla bir çarp›flmada ölen milliyetçi flair Hristo Botev (1848-1876)de bafll›ca ulusal kahraman olarak kabul edilir.


Uniyat/Birleflik Kilise: Baz›Ortodoks Hristiyantopluluklar›n genelliklesiyasi nedenlerle Papa’n›nruhani reisli¤ini kabuletmesi karfl›l›¤›nda Papal›kbu topluluklar›n kendi ayingeleneklerini sürdürmelerinikabul etti. Özellikle Katolikdevletler egemenli¤indekiOrtodokslar aras›nda,örne¤in Romenler aras›nda,Osmanl›da ise 19. yüzy›l›nikinci yar›s›nda RumOrtodoks Patrikhanesinekarfl› direnifle geçenBulgarlar ve Ulahlararas›nda yay›ld›.

Ço¤unlu¤u Müslüman olan ve ulsuçuluktan nispeten geç etkilenen Arnavut-lar’da ilk milliyetçi öncüler aras›nda, 1878’de Ayastefanos Antlaflmas›’na karfl› Arna-vutlar›n haklar›n› korumak amac›yla Prizren’de kurulan “Arnavut Birli¤i” say›labilir.Özellikle onun kurucular›ndan Abdul Frafleri ve kardeflleri önemli birer figür olarakkabul edilirler. “Kamus-› Türki” adl› meflhur Osmanl›ca sözlü¤ün de yazar›, Naim veAbdul Frafleri’nin kardefli fiemseddin Sami Frafleri’nin 1899’da yazd›¤› “Arnavutluk,ne idi, nedir, ne olacak” bafll›kl› eser Arnavut uyan›fl›n›n (Rilindja) do¤ufl belgesiolarak kabul edilir. Bu eserde fiemseddin Sami Arnavutlar› Avrupa’n›n en eski hal-k› olarak tan›mlar. Arnavutlar› antik ‹llirlerin torunlar› olarak anlat›r ve özellikle1443-1468 aras›nda Arnavutluk’ta hüküm sürerek Osmanl› egemenli¤ine karfl› sava-flan ‹skender Bey Arnavut ba¤›ms›zl›¤›n›n en büyük kahraman› olarak anlat›l›r.

ULUS-DEVLETLER‹N KURULUfiU

Yunanistan’›n Kuruluflu Yunanistan Osmanl› Devleti’nden ba¤›ms›zl›¤›n› kazanm›fl ilk devlettir. 1814’te Yu-nan milliyetçileri ve tüccarlar taraf›ndan Rus liman flehri Odesa’da Filiki Eteria(Dostluk Cemiyeti) adl› gizli bir örgütün kuruluflu bu süreçte önemli bir bafllang›çolarak kabul edilir. 1821’de Fenerli beyler taraf›ndan yönetilen Eflak-Bo¤dan’da veard›ndan Mora’da Yunan isyan› (Yunan tarih yaz›m›na göre “Yunan Devrimi”) fii-len bafllad›. ‹syandan sorumlu tutulan Patrik V. Grigorios isyanc›lar› aforoz etmiflolmas›na ra¤men idam edildi. Mehmed Ali Pafla’n›n o¤lu ‹brahim Pafla Mora’dakiisyan› sert bir flekilde bast›rd›. Mora’da çok say›da Müslüman’›n katledilmesine sertkarfl›l›k veren Osmanl› kuvvetlerinin Sak›z adas›ndaki isyan› bast›r›rken on binler-ce Rum’u öldürdü¤ü veya esir ald›¤› söylentileri Avrupa kamuoyunu aya¤a kald›r-d›. “Filhellenizm”in de yaratt›¤› kamuoyu bask›s›yla büyük güçler ‹ngiltere ve Rus-ya önce San Petersburg Protokolü’nü (4 Nisan 1826), ard›ndan ‹ngiltere, Fransa veRusya 6 Temmuz 1827’de Londra Protokolü’nü imzalayarak bir Yunan beyli¤ininkurulmas›n› kararlaflt›rd›. Müslümanlar›n da sürülmesini öngören bu protokolü Os-manl› hükûmeti reddetti. Bunun üzerine Avrupal› müttefiklerin donanmas› M›s›r-Osmanl› donanmas›n› 20 Ekim 1827’de Navarin’de yok etti ve ‹brahim Pafla Mo-ra’dan ayr›lmak zorunda kald›. Rusya’n›n Osmanl›ya sald›rmas›yla bafllayan 1827-29 Osmanl›-Rus savafl›nda Rus ordular› Edirne’ye kadar ilerleyerek bu flehri ele ge-çirdi. 1830 Edirne Antlaflmas› ile Osmanl› devleti Mora Yar›madas›’nda Attika’danTesalya’ya kadar uzanan ve Atina’y› da içine alan bir Yunan devletinin kurulmas›-n› kabul etmek zorunda kald›. Yeni kurulan devlet Antik Yunanistan’a dayand›r›-larak “Hellas” ad›n› ald›. Bavyera kral›n›n o¤lu Otto Yunanistan’a kral olarak geti-rildi. ‹lerleyen dönemde Megali ‹dea politikas›n› benimseyecek olan Yunanistan1881’de Tesalya, 1912-13’te Makedonya ve Epir ve 1918’te Bat› Trakya’y› alarak bu-günkü s›n›rlar›na ulaflacakt›r.

Yunanistan’›n kurulufl sürecinde büyük güçlerin rolünü anlat›n›z.

S›rbistan’›n Kuruluflu S›rbistan’da ilk silahl› hareketler 1790’larda bafllad›. Belgrad ve civar›nda bulunanyeniçeriler reaya üzerinde tahakküm oluflturdu ve çiftlikler ele geçirdi. Osmanl›merkezinin bu çiftlikleri yeniçerilerden iade etmelerini istemesi sonuçsuz kald›.S›rplar knezleri (ayanlar›) önderli¤inde yeniçerilere ve Pazvanto¤lu Osman A¤a’yakarfl› kendilerini savunmaya bafllad›lar. Balkanlar’daki ilk milliyetçi isyan 1804’te


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

S›rplar taraf›ndan bafllat›ld›. Önderli¤ini Kara Yorgi’nin (1768-1817) yürüttü¤ü buisyanla Belgrad ele geçirildi. 1806-1812 aras› Osmanl›-Rus savafl› döneminde Bel-grad S›rp isyanc›lar›n elinde kald›. 1812’de imzalanan Bükrefl Antlaflmas› ile Os-manl›-Rus savafl› sonuçland›r›ld› ve bu antlaflmayla S›rplara baz› imtiyazlar verilme-si kabul edildi. Fakat Kara Yorgi’nin Osmanl›’dan ba¤›ms›z olma talebi üzerine Os-manl› ordusu 1813’te Belgrad’› ele geçirdi ve Kara Yorgi Avusturya’ya kaçt›. S›rp is-yan›n›n bu flekilde bast›r›lmas›ndan iki sene sonra 1815’te bu kez Milofl Obrenoviç(1780-1860) önderli¤inde ‹kinci S›rp isyan› bafllad›. 1817’de Milofl Obrenoviç ileOsmanl› hükûmeti anlaflarak S›rbistan’a yeni özerklik haklar› verildi. S›rplar›n lide-ri olarak kabul edilen Milofl bu dönemde S›rbistan’a geri dönen Kara Yorgi’yi öl-dürttü. 1827-1829 Osmanl› Rus Savafl› ve 1830 Edirne Antlaflmas› ve 1833’te verilenbir fermanla S›rbistan’a özerklik verilerek topraklar› geniflletildi. Milofl ObrenoviçS›rp beyi olarak kabul edildi. Daha sonraki dönemde iktidar Milofl’un o¤ullar› ve1842-1859 ve 1903’ten sonra Kara Yorgi’nin o¤ullar› ve torunlar› aras›nda el de¤ifl-tirerek devam ettirildi. 1877-78 Osmanl›-Rus Savafl› sonucunda yap›lan Ayastefanosve Berlin Antlaflmalar› ile S›rbistan ba¤›ms›z bir krall›k hâline geldi.

Karada¤’›n KurulufluKarada¤ Osmanl› yönetiminde ‹flkodra Pafla’s›na ba¤l›, fakat da¤l›k oldu¤u içinmerkezî yönetimin fazla etkin olmad›¤› bir bölgeydi. Tsetinye’de oturan bir metro-polit zaman içerisinde Karada¤l› kabileler aras›nda siyasi güç hâline geldi. Avustur-ya ve Venedik’in de teflvikiyle Osmanl› yönetiminden ba¤›ms›z hareket etmeyebafllad›. 1697’de seçilen Metropolit Danilo Petroviç Njegofl’dan itibaren ise beylikamcadan ye¤ene veraset yoluyla geçmeye bafllad›. I. Peter Petroviç Njegofl (1782-1830) zaman›nda merkezî bir yönetim sistemi oluflturulan Karada¤ Osmanl› valile-rinin müdahalelerine karfl› özerk yap›s›n› muhafaza etti. 1877-1878 Osmanl›-RusSavafl› ile birlikte S›rbistan gibi Karada¤ da ba¤›ms›zl›¤›n› kazand› ve I. Dünya Sa-vafl›’na kadar ba¤›ms›z bir krall›k olarak Njegofl ailesi taraf›ndan yönetildi. I. Dün-ya Savafl›’nda ‹talyan iflgaline u¤rayan Karada¤ savafl sonunda S›rbistan’la birlefltive S›rbistan’›n bir vilayeti hâline geldi.

Romanya’n›n KurulufluOsmanl›n›n bölgeyi fethetmesinden sonra bugünkü Romanya’y› oluflturan bölge-lere Romenler aras›ndan yerli beyler atanmaktayd›. Ancak yerli beylerin Ruslarlaiflbirli¤i yapt›klar› gerekçesiyle Bo¤dan’a 1711 ve Eflak’a da 1714’ten itibaren Ro-menler’den bey atanmay›p bu bölgeye Fenerli Rumlar aras›ndan beyler atanmak-tayd›. 1774 Küçük Kaynarca Antlaflmas›’ndan sonra özel statülü eyaletler olan Ef-lak ve Bo¤dan beylikleri gittikçe Rusya’n›n nüfuzu alt›na girmeye bafllad›. 1792 YaflAntlaflmas› ile Rusya’n›n s›n›rlar› Dnyester nehrine kadar geniflledi ve Rusya Eflak-Bo¤dan’a do¤rudan müdahale edebilir duruma geldi. 1806-1812 savafl›nda bölge-yi ele geçiren Rusya 1812 Bükrefl Antlaflmas›’yla da Bo¤dan’›n do¤usunda Besarab-ya bölgesini topraklar›na katt› ve Prut s›n›r haline geldi. 1821 Yunan ihtilali Eflak-Bo¤dan beyliklerinde Aleksand›r ‹psilantis liderli¤inde bafllad›¤›nda Todor Vladi-mirescu bafllang›çta bu isyana destek oldu. Fakat ilerleyen zamanda isyan›n Yunanhedeflerine hizmet etti¤ini gören Romenler isyandan deste¤ini çekti. Bu isyan son-ras›nda Fenerli Rumlar›n Eflak ve Bo¤dan’a bey tayini usulüne son verilerek tekraryerli beyler atanmaya baflland›. 1827-1829 Osmanl›-Rus savafl›nda Eflak-Bo¤danbeylikleri (memleketeyn) tekrar Rus ordusunun kontrolüne geçti ve 1834’e kadarRus iflgalinde kald›. Savafl sonunda yap›lan Edirne Antlaflmas›’yla ve 1831’de haz›r-


lanan bir nizamnameyle Eflak ve Bo¤dan beyliklerine yeni özerklik haklar› verildi.Buna göre Eflak ve Bo¤dan beyleri kayd›hayat flart›yla atanacak, beyliklerdeki ka-leler y›kt›r›larak buralarda Osmanl› askeri bulundurulmayacakt›. Bu flekilde Eflakve Bo¤dan beylikleri özerk bir hâl al›rken Rus himayesi ve nüfuzu da genifllemifloldu. 1848 ‹htilalleri Eflak ve Bo¤dan’da da milliyetçi hareketlenmeleri tetikledi.‹htilal sonras›nda Fransa’ya s›¤›nan milliyetçilerin de etkisiyle ‹mparator III. Napol-yon Latin dili konuflan ve Fransa’ya yak›nl›k duyan Eflak ve Bo¤dan’›n birleflmele-ri düflüncesini desteklemeye bafllad›. 1853-56 K›r›m Savafl›’nda Osmanl› Devleti vemüttefikleri taraf›ndan yenilen Rusya’n›n Eflak ve Bo¤dan beyliklerindeki himaye-sine son verildi. Paris Antlaflmas›’na göre Eflak ve Bo¤dan’›n özerklik haklar› ge-niflletildi ve Eflak ve Bo¤dan’›n iç ifllerindeki özerkli¤i tek bir devletin himayesi ye-rine Avrupa devletlerinin toplu kefilli¤i alt›na al›nd›. Bu özerklik oluflturulacak birAvrupa komisyonu taraf›ndan denetlenecekti. Osmanl› egemenli¤i y›ll›k bir vergial›nmas› ve antlaflma devletlerinin verecekleri kararlar› tasdik etme yetkisiyle s›n›r-land›r›lm›flt›. Bu tarihten sonra Eflak ve Bo¤dan beyliklerinin birleflmesi ak›m› kuv-vet kazanmaya bafllad›. 1857’de Paris’te Eflak-Bo¤dan meselesiyle ilgili bir konfe-rans topland›. Konferans’ta Avrupal› güçlerin bir k›sm› birleflmeyi desteklerken Os-manl› hükûmeti birleflmeyi reddediyordu. Nihayet 1859’da önce Bo¤dan, ard›ndanda Eflak divan› ayn› kifliyi, Aleksandru Ioan Cuza’y› bey seçtiler. Osmanl› hükûme-ti bu fiili birleflmeyi 1861’de tan›mak zorunda kald›. 1862’de iki beyli¤in birleflmiflmeclisleri ilk toplant›s›n› yapt›. 1866’da bir darbeyle görevden uzaklaflt›r›lan Cu-za’n›n yerine Alman soylular›ndan Karl von Hohenzollern Sigmaringen Eflak-Bo¤-dan beyi seçildi ve Carol ad›yla Eflak-Bo¤dan beyi oldu. 1877-1878 Osmanl›-RusSavafl› sonunda yap›lan Ayastefanos ve Berlin Antlaflmalar›yla da Romanya ba¤›m-s›z hâle geldi. 1881’de I. Carol’un kendini kral ilan etmesiyle de Romanya Krall›¤›kurulmufl oldu. I. Dünya Savafl› sonucunda y›k›lan Avusturya-Macaristan ‹mpara-torlu¤u egemenli¤inde bulunan Transilvanya bölgesi Romanya’ya verilerek Ro-manya’n›n kuruluflu tamamland›.

Bulgaristan’›n Kuruluflu1827-1829 Osmanl›-Rus savafl›nda Bulgaristan Rusya’n›n eline geçmiflti ve buradadaha önceki savafllarda oldu¤u gibi Bulgarlar›n Rus ordusuna yard›m etmesi içinyo¤un propaganda yap›lm›flt›. Bunun neticesinde Rus ordusuyla birlikte Rusya’yagöç eden on binlerce Bulgar vard›. Fakat Bulgarlar›n ba¤›ms›zl›k için siyasi müca-delesi di¤er Balkan Hristiyanlar›na göre daha geç bafllam›flt›r. Osmanl› yönetiminekarfl› bafl gösteren 1835 T›rnova, 1841 Nifl, 1850-51 Vidin isyanlar› genifl bir ulusalbaflkald›r› hareketleri de¤ildi. Rusya’n›n da deste¤iyle Osmanl› devleti nihayet 1870y›l›nda Eksarhhane ad›yla ba¤›ms›z bir Bulgar kilisesinin kurulmas›na izin verdi.Bu tarihten sonra Bulgar ulusculu¤u yeni bir ivme kazanarak devam etti. Gizli ör-gütler kurularak yer alt› faaliyetleri yapmaya bafllad›. Bu faaliyetler sonucunda,Panslavizmin de etkisi ve Rusya’n›n deste¤i ile 1876’da büyük bir isyan patlak ver-di (Nisan ‹syan›). ‹syan Balkan ve Rodop da¤lar› aras›nda devam ederken Osman-l› kuvvetleri ve gönüllü birlikler taraf›ndan bast›r›ld›. ‹syan bast›r›l›rken gönüllü or-dular›n Bulgar köylerindeki tav›rlar›, özellikle binlerce kiflinin öldü¤ü iddia edilenBatak köyü katliam› Avrupa kamuoyunu Osmanl› Devleti’ne karfl› k›flk›rtt›. Avrupadevletleri elçileri arac›l›¤›yla düzenledikleri Tersane Konferans›’nda (1876-1877)Osmanl› hükûmetinden Bulgarlara özerklik haklar› getirecek idari reformlar istedi-ler. Osmanl› hükûmeti bu talepleri reddedince Rusya Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nasavafl ilan etti. 1877-1878 Osmanl›-Rus savafl› döneminde Rus ordular› Ayastefa-


Eksarhhane: “Exarh”Yunanca önder anlam›nagelir ve askeri ve diniliderler için kullan›lm›flt›r.1870’de Bulgarlara ayr› birkilise kurma hakk›verildi¤inde bu kiliseninliderine patrik denmeyerekEksarh ad› verilmifltir.Eksarh Balkan Savafllar›nakadar ‹stanbul’daoturmufltur ve daha sonraBulgaristan’a tafl›nm›flt›r.

nos’a (Yeflilköy) kadar ilerledi. Rusya’n›n Osmanl› hükûmetine dikte ettirdi¤i Ayas-tefanos Antlaflmas›’yla bugünkü Bulgaristan’n›n tamam› ile bugünkü Arnavutluk’akadar uzananan topraklar› kapsayan ve Kavala üzerinden Ege Denizi’ne ç›kan birbüyük Bulgaristan beyli¤i kuruldu. Fakat Avrupal› güçlerin, özellikle ‹ngiltere’ninRusya’n›n Bulgaristan üzerinden s›cak denizlere inmesini büyük bir tehdit olarakgörmesi nedeniyle Ayastefanos Antlaflmas› reddedildi. 1878 ortalar›nda Berlin’deyeni bir antlaflma yap›ld›. Bu antlaflmayla Büyük Bulgaristan üçe bölündü. BalkanDa¤lar›’ndan Tuna Nehri’ne kadar uzanan kuzey topraklarda Bulgaristan Prensli¤i(Emareti), Balkan Da¤lar›’n›n güneyinden Edirne’nin yak›nlar›na kadar uzanan gü-ney bölgesinde fiarki Rumeli Vilayeti kuruldu ve geri kalan Trakya ve Makedonyatopraklar› Osmanl› yönetimine b›rak›ld›. Bulgaristan prensli¤i kâ¤›t üzerinde Os-manl›ya ba¤l› olmakla birlikte Osmanl› topraklar›na yönelik geniflleme siyaseti ta-kip etmeye bafllad›. 1879’da Bulgaristan Emareti’nin bafl›na bir Alman soylusu Ale-xander Batenberg, bey olarak seçildi. 1885’te fiarki Rumeli Vilayeti BulgaristanPrensli¤ine kat›ld›. Daha sonraki dönemde Bulgaristan Makedonya bölgesini elegeçirme siyaseti takip etmeye bafllad›. Batenberg’in tahttan çekilmesiyle yerine1887’de Ferdinand, bey olarak getirildi. 1908’de Jön Türk Devrimi’nin gerçeklefl-mesinden yararlanarak 6/7 Ekim 1908’de Bulgaristan Osmanl›dan ba¤›ms›zl›¤›n›ilan etti. Bulgar Prensi Ferdinand kendisini Çar ilan etti. 1912-1913 Balkan Savafl-lar›nda Osmanl› topraklar› Balkan ülkeleri aras›nda paylafl›ld› ve Makedonya’n›ntamam›n› ele geçirmek isteyen Bulgaristan, Makedonya topraklar›n›n ancak kuzey-do¤usunu ele geçirebildi.

Bulgarlar›n ilk ba¤›ms›zl›k mücadelesi 1850’lerden itibaren Rum Ortodoks Patrikhane-si’ne karfl› bafllat›lan ba¤›ms›z bir kilise kurma mücadelesi oldu.

Arnavutluk’un KurulufluArnavutlar›n ba¤›ms›zl›k mücadelesi 1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl› ve AyastefanosAntlaflmas›’yla Arnavut topraklar›n›n bir k›sm›n›n Balkan ülkelerine verilmesiylebafllar. ‹lk olarak Prizren’de toplanan Arnavut ileri gelenler Berlin Kongresi’ne ta-leplerini ileterek Osmanl› hükûmetinden Arnavutlar›n yaflad›klar› vilayetleri tek birvilayette birlefltirmesini talep ettiler. Berlin Antlaflmas›’n›n uygulamas›na karfl› si-lahl› direnifle geçen Arnavut hareketi 1881’de Osmanl› hükûmeti taraf›ndan bast›-r›ld›. Berlin Antlaflmas›’n›n 23. maddesi gere¤i Balkan topraklar›nda reform yapma-y› kabul eden Osmanl› hükûmeti 1902 ve 1903 y›llar›nda Avusturya-Macaristan veRusya’n›n haz›rlad›¤› reform programlar›n› bölgede uygulamaya kalk›fl›nca Arna-vutlar buna isyanlarla karfl›l›k verdi. Arnavut tepkisini k›rmak için bir Arnavut’u(Ferid Pafla) sadrazam yapan Abdülhamid Arnavutlar› ikna edemeyince Ferid Paflaordunun müdahalesiyle Arnavut isyanlar›n› bast›rd›. Osmanl› topraklar›n›n her ta-raf›nda Bulgar, Yunan, S›rp, Ulah gibi milliyetçi örgütlerin (komitelerin) faaliyetyapt›¤›n› gören Arnavutlar da ilk silahl› komitelerini 1905 y›l›nda kurdular. ÇerçisTopulli ve kardefli Bayo Topulli liderli¤indeki komite 1907’de silahl› faaliyetlerebafllayarak 1908 bafllar›nda Osmanl› jandarmas›yla silahl› çarp›flmalara bafllad›. Fa-kat 1908 Jön Türk Devrimi bir süre için komitelerin faaliyetlerini durdurmalar›n›sa¤lad›. Devrim sonras› oluflan özgürlükçü havada daha önce bast›r›lm›fl olan ba-s›n ve dernek özgürlü¤ü sayesinde çok say›da siyasal dernek ve gazete kuruldu.Arnavut ulusçulu¤u h›zla yay›lmaya bafllad›. 1909 y›l›ndan itibaren Arnavutlar biralfabe oluflturmak için kongreler yapmaya bafllad›lar. ‹ttihat ve Terakki Cemiye-ti’nin merkezilefltirme politikalar› ve Arnavutlar›n artan milliyetçi taleplerinin karfl›-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



lanmamas› üzerine 1909’dan itibaren Arnavut isyanlar› bafllad›. ‹syanlar›n bast›r›l-mas› ve zorla silah toplama gibi uygulamalar›n daha da k›flk›rtt›¤› Arnavut isyanla-r› ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’nin 1912 seçimlerinde (sopal› seçimler) uygulad›¤›bask› politikalar› nedeniyle devam etti. Ekim 1912’de I. Balkan Savafl›’n›n bafllama-s› ve Osmanl› ordular›n›n h›zla yenilmesi üzerine Kas›m 1912’de ‹smail Kemail Beyliderli¤inde Avlonya’da (Vlora) Arnavutluk’un ba¤›ms›zl›¤› ilan edildi. Arnavut-luk’un ba¤›ms›zl›¤› 30 May›s 1913 Londra Antlaflmas›’yla tan›nd›.

I. VE II. DÜNYA SAVAfiLARINDA BALKANLAR Birinci Dünya Savafl› öncesinde S›rbistan, Yunanistan, Bulgaristan, Romanya veArnavutluk ba¤›ms›zl›klar›n› kazanm›fl ve kendi devletlerini kurup güçlendirmeçabalar› içine girmifllerdi. Ancak bu yeni kurulan devletlerin kendi aralar›nda top-rak anlaflmazl›klar› devam etmekteydi. Her bir devlet kendi ülke s›n›rlar› d›fl›ndakalan soydafllar›n› da kendi ülke s›n›rlar› içine katmak ve daha güçlü bir stratejikkonum elde etmek için genifllemek arzusundayd›. 1912-1913 Balkan Savafllar› daBalkan ülkelerinin bu arzular›n› gidermemifltir. Bunlardan baflka S›rbistan,1878’den beri Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u’nun kontrolündeki Bosna’n›nyeniden S›rbistan’a ba¤lanmas›n› istiyordu. Avusturya-Macaristan, Almanya’n›nmüttefiki iken; S›rbistan, Rusya ve Fransa taraf›ndan desteklenmekteydi. Böyle birortamda 28 Haziran 1914 tarihinde Avusturya-Macaristan Prensi Franz Ferdi-nand’›n Saraybosna’da S›rp bir milliyetçi taraf›ndan öldürülmesi Birinci Dünya Sa-vafl›’n›n yak›n nedeni olmufltur. Bir baflka deyiflle Birinci Dünya Savafl› Balkan-lar’da patlak vermifltir.

Birinci Dünya Savafl›’nda cephedeki ilk çat›flmalar Avusturya-Macaristan ‹mpa-ratorlu¤u ile S›rbistan aras›nda gerçekleflmifltir. ‹lk baflta Avusturya-Macaristan veS›rbistan aras›nda yaflanan savafllara daha sonra Bulgaristan, ‹talya ve Rusya da ka-t›lm›flt›r. Rusya’n›n amac› Bulgaristan ve Avusturya-Macaristan’› savafl d›fl› b›rak›pBalkanlar’› ele geçirmek ve Akdeniz’e inmekti. Romanya’n›n ‹tilaf Devletleri (‹ngil-tere-Fransa-Rusya) yan›nda savafla kat›lmas›yla cephedeki çat›flmalar daha da flid-detlenmifltir. Alman ve Avusturya-Macaristan ordular› Romanya’y› iflgal edip ülke-nin büyük ço¤unlu¤unu ele geçirmifltir. Fakat savafltan yorgun düflmeleri ve ald›k-lar› yenilgiler nedeniyle Bulgarlar bar›fl görüflmelerine bafllam›fllard›r. Bu görüflme-ler sonucu Bulgaristan savafltan çekilmifltir. Bu çekilme ile Almanya ve Osmanl›‹mparatorlu¤u aras›ndaki iletiflim yolu kesintiye u¤ram›flt›r. ‹ttifak Devletleri savafl-tan ma¤lup olarak ç›km›flt›r.

‹ki Dünya Savafl› aras›ndaki dönemde Balkan devletlerinin tamam› dört büyüksorunla u¤raflmak zorunda kalm›flt›r. Birincisi, hem ülke içinde hem de ülkeler ara-s›nda ulusal mücadeleler devam etmifltir. Balkan ülkeleri siyasi istikrara bir türlükavuflamam›flt›r. 1930’lu y›llarda istikrar ad›na otoriter rejimler kurulmufl ve Bal-kanlar’da Alman nüfuzu artmaya bafllam›flt›r. ‹kincisi, savafl ve zirai meselelerin se-bep oldu¤u ekonomik sorunlarla bo¤uflmufllar, 1930’lu y›llarda dünya genelinde ti-caret hacminin daralmas›ndan dolay› ciddi mali s›k›nt›lar çekmifllerdir. Üçüncüsü,Sovyetler Birli¤i’nin kurulmas› ve ideolojisi, hem uluslararas› iliflkileri hem de Bal-kan devletlerinin iç politikalar›n› derinden etkilemifltir. Balkan ülkelerinde sosya-list ve komünist örgütlenmeler Sovyetler Birli¤i’nin de deste¤ini alarak Balkan si-yasal yaflam›nda yerini almaya bafllam›flt›r. 1930’lu y›llarda Almanya ile birlikteSovyet nüfuzu da artm›flt›r. Dördüncüsü, Osmanl›, Alman, Rus ve Avusturya büyükgüçlerinin ortadan kalkmas› neticesinde do¤an güç bofllu¤unu 1920’li y›llardaFransa ve ‹talya doldurmufllard›r. Fransa’n›n politikas›, Birinci Dünya Savafl›’n› so-


na erdiren bar›fl antlaflmalar›yla oluflturulan statükonun devam› yönündedir. Bu-nun için statükodan memnun Yugoslavya ve Romanya ile sa¤lam bir ittifak kur-mufltur. ‹talya ise bölgede revizyonist ve yay›lmac› bir politika izlemifltir.

1929 y›l›nda Amerika Birleflik Devletleri’nden bafllay›p bütün dünyaya yay›lan ekonomikkriz enflasyona, iflsizli¤e ve iflaslara yol açarak dünyan›n her yerinde ekonomik kalk›nmave büyümeyi engellemifltir.

27 Kas›m 1919’da Bulgaristan ile ‹tilaf devletleri aras›nda Neuilly Antlaflmas›imzalanm›flt›r Bu antlaflma hükümlerine göre Bulgaristan, Güney Dobruca’y› Ro-manya’ya, Bat› Trakya’da Gümülcine ve Dedea¤aç’› Yunanistan’a ve bir k›s›m top-ra¤›n› da S›rp-H›rvat-Sloven Krall›¤›’na b›rakm›flt›r. Savafl sonunda üç büyük impa-ratorluk (Avusturya-Macaristan, Çarl›k Rusyas› ve Osmanl› Devleti) y›k›lm›fl ve Bal-kan ülkeleri üzerindeki etkilerini kaybetmifltir.

Birinci Dünya Savafl› s›ras›nda Yunanistan’da Kral Konstantin ile Baflbakan Elef-teryos Venizelos aras›nda savafla girme konusunda anlaflmazl›k ç›km›flt›r. Bu anlafl-mazl›¤›n sonucunda Venizelos kral taraf›ndan baflbakanl›ktan uzaklaflt›r›lm›flt›r.Daha sonra ‹ngiltere ve Fransa, Venizelos’a destek vermek amac›yla Atina’ya askerç›karm›fl ve Konstantin’in yerine o¤lu Alexander’› kral yapm›fllard›r. Bundan sonraVenizelos, Atina’ya gelerek yeni hükûmeti kurmufltur. 1917 y›l›nda Yunanistan ‹ti-laf devletleri yan›nda savafla kat›lm›fl ve Birinci Dünya Savafl›’ndan galip ç›kan ta-rafta yer alm›flt›r.

Yunanistan, savafl sonras›nda Anadolu harekât›yla ülkesinin tarihine Küçük Asya Felaketi(Mikrasiatiki Katastrofi) olarak geçecek bir yenilgi yaflam›flt›r.

Birinci Dünya Savafl›’nda Fransa’n›n müttefiki olan S›rbistan, savafl›n kazanan-lar› aras›nda yer alm›fl olmas›na karfl›n topraklar›n›n neredeyse tamam› Avustur-ya-Macaristan ‹mparatorlu¤u’nun, özellikle de H›rvat birliklerinin iflgali alt›nday-d›. S›rbistan kral› bu galip konumundan ve Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu-¤u’nun da¤›lmas›ndan, Güney Slavlar›n› birlefltirmeyi hedefleyen bir proje olarakYugoslavya’n›n kurulmas› için faydalanm›fl ve 1918 y›l›nda S›rp-H›rvat-SlovenKrall›¤› kurulmufltur. S›rp-H›rvat-Sloven Krall›¤› az çok ayn› dili konuflan tüm Gü-ney Slavlar›n› bir araya getirmifltir. Bununla beraber her ne kadar Güney Slavlar›benzer dili konufluyor olsalar da din ve kültür bak›m›ndan birbirlerinden farkl›y-d›lar. H›rvatlar, Katolik’ti ve uzun y›llar Avusturya ‹mparatorlu¤u’nun korumas› al-t›nda kalm›fl, kültürel geliflimleri Bat› Avrupa halklar›na benzemiflti. Buna karfl›n,Ortodoks olan S›rplar ve Müslüman Boflnaklar uzun y›llar boyunca Osmanl› ‹m-paratorlu¤u’nun egemenli¤i alt›nda kalm›fllar ve kültürel geliflimleri H›rvatlardanfarkl›l›k göstermifllerdi. Yugoslavya’n›n kuruluflu s›ras›nda haks›z biçimde S›rpboyunduru¤u alt›na girdiklerini düflünen H›rvatlar, Adriyatik’in öte yakas›ndaki‹talya ve Almanya ile yak›nlaflarak ba¤›ms›z bir H›rvatistan devletinin kurulmas›-n› amaçlam›fllard›. Yugoslavya’y› oluflturan halklar aras›nda siyasal bir karfl›tl›k dasöz konusuydu. H›rvatistan ve Slovenya’da endüstri tesisleri bulunuyordu. Dola-y›s›yla Yugoslavya iflçi s›n›f› ve komünizm taraftarlar›n›n ço¤unlu¤u H›rvat ve Slo-ven idi. Buna karfl›l›k, aslen S›rp seçkinlerinden oluflan kraliyet Yugoslavya’s›n›nhükümeti ço¤unlukla komünizm karfl›t› kiflilerden oluflmaktayd›. Çok geçmedenS›rp ve H›rvatlar aras›nda etnik çat›flmalar bafl göstermiflti. Bu yüzden yaflanan si-yasi istikrars›zl›k üzerine 1929 y›l›nda kral parlamentoyu da¤›tm›fl, anayasay› yü-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Neuilly: Fransa’da Paris’inkuzeyindeki bir kentin ad›d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



rürlükten kald›rm›fl ve diktatörlük ilan etmiflti. Bir süre sonra da krall›¤›n ad› Yu-goslavya olarak de¤ifltirildi.

‹kinci Dünya Savafl› aras›ndaki dönemde Balkan devletlerinin u¤raflmak zorunda kald›¤›sorunlar nelerdir?

1939’da bafllay›p 1945’te sona eren ‹kinci Dünya Savafl›’nda ‹talya ve Alman-ya’n›n Balkan ülkelerini iflgale kalk›flmalar› ile birlikte Balkanlar’da çok yo¤un ça-t›flmalar yaflanm›flt›r. 1939’da ‹talya, Arnavutluk’a aralar›nda bir gümrük birli¤i tesisedilmesi ve Arnavutluk topraklar›nda bir ‹talyan garnizonu kurulmas›n› talep edenbir ültimatom vermifltir. Bunun üzerine Arnavutluk hükûmeti savafl açmadan ‹tal-yanlara teslim olmufltur. Kas›m 1944’te Arnavutluk’tan iflgalciler ayr›lm›flt›r. Aral›k1945’te yap›lan genel seçimleri Enver Hoca liderli¤indeki komünist DemokratikCephe kazanm›fl ve hükûmet kurmufltur.

28 Ekim 1940’da, Arnavutluk’ta üslenen ‹talyan ordusu Yunanistan’a sald›rm›fl-t›r. Almanya, Ekim 1940’ta Yunanistan’› iflgale kalk›flan ‹talya’ya destek vermek zo-runda kalm›flt›r, çünkü ‹talya Yunanistan’da komünist gerillalar›n eylemleri dolay›-s›yla a¤›r yenilgilere u¤ram›flt›r. 7 Mart 1941’de de ‹ngiliz ordusu Yunanistan top-raklar›nda konufllanm›flt›r. 6 Nisan 1941’de Almanya, Yunanistan’a sald›rm›flt›r. Yu-nan ordusu, ülkenin güneyine do¤ru çekilmifl ve Yunanistan’daki ‹ngiliz birlikleriGirit adas›na tahliye edilmifltir. Yunanistan, 24 Nisan 1941 tarihinde Almanya’yateslim olmufltur. Yunanistan, ‹kinci Dünya Savafl›’nda Alman iflgali alt›nda kalm›fl-t›r. ‹kinci Dünya Savafl› sona erdikten sonra Yunanistan’da 1949 y›l›na kadar sürenbir iç savafl yaflanm›flt›r.

25 Mart 1941’de ise Yugoslavya, Mihver devletleri saf›na kat›lm›fl ancak 26 Martakflam› Yugoslav Hava Kuvvetleri Komutan› General Simoviç önderli¤inde kans›zbir darbe yap›lm›fl ve yeni hükûmet ilk ifl olarak Mihver devletleri saf›ndan Yugos-lavya’n›n ayr›ld›¤›n› ilan etmifltir. 6 Nisan 1941’de Almanya, Yugoslavya’ya sald›r-m›flt›r. 17 Nisan 1941 tarihinde de Yugoslavya, Almanya’ya teslim olmufltur. Yugos-lavya Krall›¤›, Almanya, ‹talya, Macaristan ve Bulgaristan’›n iflgaline u¤ram›flt›r. Al-manlar›n himayesini alan H›rvatlar, H›rvatistan Ba¤›ms›z Devleti’ni kurarak, Orto-doks S›rplara karfl› bask› kurmufltur. Alman iflgaline karfl› bafllayan direniflin Parti-zanlar olarak an›lan komünist gerilla liderlerinden biri olan Jozip Broz Tito, 29 Ka-s›m 1943 tarihinde Demokratik Federal Yugoslavya ad›yla yeni bir devlet kurmufl-tur. Sovyetler Birli¤i, ‹ngiltere ve ABD’den destek alan Tito, 1945 y›l›nda ülkeninkontrolünü eline geçirmifltir. ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda Kas›m 1945’te yap›langenel seçimlerde komünistler iktidara gelmifl ve Tito baflbakan olmufltur. 2 Aral›k1945 tarihinde Yugoslavya Federal Halk Cumhuriyeti ilan edilmifltir. YugoslavyaFederal Halk Cumhuriyeti, s›n›rlar› Tito taraf›ndan çizilen alt› federe cumhuriyetten(Bosna-Hersek, H›rvatistan, Makedonya, Karada¤, S›rbistan ve Slovenya) oluflanbir federasyon olarak kurulmufltur. Sovyetler Birli¤i modelinden etkilenmesinera¤men Yugoslavya’da kendine özgü bir yönetim biçimi oluflturulmaya çal›fl›lm›fl-t›r. Bulgaristan ise ‹kinci Dünya Savafl›’nda da birincisinde oldu¤u gibi Almanya ileittifak yapm›fl, 1941 y›l›nda Yugoslavya’n›n iflgalinde Alman Nazi ordular› ile birlik-te hareket etmifltir.1943’te Bulgar Kral› Boris ölmüfl ve yerine 6 yafl›ndaki o¤lu II.Simeon geçmifltir. Kas›m 1945’te Sovyetler Birli¤i’nden destek alan komünizm e¤i-limli Atavatan› Cephesi, Kimon Georgilev liderli¤inde bir hükûmet kurmufl, 1946y›l›nda monarfli kald›r›larak cumhuriyet ilan edilmifltir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Romanya’n›n durumuna gelince, Birinci Dünya Savafl›’nda Almanya’ya karfl› sa-vaflan Romenler, ‹kinci Dünya Savafl›’nda ise Almanya’n›n yan›nda savafla kat›lm›fl-t›r. 1944 y›l›nda gerçeklefltirilen bir darbe sonucunda General Ion Antonescu hü-kûmeti devrilmifl ve yeni hükûmet de Almanya’ya karfl› savafl açm›flt›r. Ancak buarada Sovyetler Birli¤i, Romanya’y› iflgal etmifl ve bu tarihten sonra Sovyetler Birli-¤i, Romanya’n›n siyasal hayat›na yön vermifltir.

Balkan tarihi ile ilgili de¤iflik bilgilere http://staff.lib.msu.edu/sowards/balkan/ adresin-den ulaflabilirsiniz.

Büyük Güçlerin Bölge Politikalar›19. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda ‹talyan ve Alman ulusal birliklerinin sa¤lanmas›, Av-rupa ve dolay›s›yla Balkan politikalar›nda çok önemli sonuçlar do¤urmufltur.‹talya, ulusal birli¤ini sa¤lad›ktan sonra Adriyatik Denizi’nin kontrol alt›nda ol-mas›, ‹talya’n›n günümüze kadar devam eden bir ilgisini oluflturmufltur. Bununiçin Adriyatik Denizi’nin karfl› k›y›s› ama özellikle Dalmaçya k›y›lar›, Arnavutlukve adalar ‹talya’n›n Balkan politikas›nda hep yer alm›fllard›r. Roma, bu bölgele-rin ya kendi kontrolünde ya da dost ulusal hükûmetlerin kontrolünde olmas›n›arzulam›flt›r. Kendisine rakip büyük güçlerin kontrolünde ya da kendi kontrolüd›fl›ndaki hükûmetlerin buralarda iktidar olmamas› için elinden geleni yapm›fl-t›r. Gerçekten de Birinci Dünya Savafl› öncesinde Avusturya ile ‹talya aras›ndabir ittifak kurulmas›n› sa¤lamaya çal›flan Almanya, bu iki devletin birbirlerinekarfl› duydu¤u kuflkular› gidermekte zorlanm›flt›r. Birinci ve ‹kinci Dünya Savafl-lar›na bakt›¤›m›zda da ‹talyan birliklerini her yerden önce bu bölgelerde görü-rüz. ‹kinci Dünya Savafl›’nda öncelikle bu bölgelerde kontrolü sa¤layan ‹talyan-lar, Arnavutlar kanal›yla önce Kosova ve Bat› Makedonya’y› denetimleri alt›naalm›fl ve daha sonra da Yunanistan’a girmifl; ancak, Yunanistan’› iflgal etmeyibaflaramam›fllard›r. ‹talya, ‹kinci Dünya Savafl›’n› kaybeden devletlerdendir. Av-rupa’da Alman ulusal birli¤inin sa¤lanm›fl olmas›, bölgeyi ‹talyan’›nkinden çokdaha fazla etkilemistir. Almanya, Avusturya ile Rusya’n›n Balkanlar üzerinde ça-t›flmas›n›n tüm dengeleri alt üst edece¤inin fark›nda olarak bölgedeki dengele-ri her zaman gözetmek durumunda kalm›flt›r. Almanya, Avusturya’n›n Balkan-lar’dan geçen önemli demiryollar›n› kontrol etmesi ve Berlin-Ba¤dat demir yo-lunun Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndan geçecek olmas› nedeniyle Balkanlar’da is-tikrardan en fazla ç›kar elde edecek ülkeydi. Bu stratejinin en önemli gerekçeside Rusya’n›n Akdeniz’e ve Balkanlar’a egemen olma durumuydu. Almanya, Os-manl› ‹mparatorlu¤u’nun Balkanlar’daki gerileyifli karfl›s›nda Osmanl› ile yak›n-laflmay› tercih etmifltir. Bu yolla da Mezopotamya’da keflfedilen petrol yataklar›baflta olmak üzere Orta Do¤u’da söz sahibi olmay› hesaplamaktayd›. Ancak Al-manya bu politikay› her iki büyük savafl›n da ma¤lubu olarak tam olarak haya-ta geçirememifltir.

Bölge konusunda en hassas ülkelerden biri de ‹ngiltere idi. ‹ngilizler için Bal-kanlar sömürge politikalar›n› do¤rudan de¤il, dolayl› olarak etkileyen ama önem-li bir unsurdu. Bu nedenle de bölgede daha çok büyük güçlerin politikalar›n› den-gelemeyi hedeflemifltir. ‹ngiltere aç›s›ndan Hindistan’›n güvenli¤i için, ne Almanyane de Rusya, Balkanlar’a ve Osmanl› ‹mparatorlu¤u topraklar›na egemen olmama-l›yd›. ‹ngiltere aç›s›ndan Balkanlar, özellikle de Süveyfl Kanal› gemilere Hindistan’ado¤rudan bir yol açt›¤›ndan beri, Akdeniz’in kontrol alt›nda tutulmas› için önem-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



liydi. ‹ngiltere’nin Birinci Dünya Savafl› ön-cesinde Rusya ile yak›nlaflmas›n›n önemlibir nedeni Almanya’n›n güçlenmesi ise öte-kisi, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun y›k›laca-¤›na olan inanc›yd›. ‹ngiltere, ‹kinci DünyaSavafl› sürerken Sovyetler Birli¤i ile mefl-hur Yüzdeler Anlaflmas›’n› yapm›fl, Av-rupa’daki güç dengesini yeniden kurmayaçal›flm›flt›. Bu anlaflmada her iki devlet Do-¤u Avrupa’da sahip olacaklar› üstünlükle-rini yüzdelerle ifade etmekteydi. Buna gö-re, Bulgaristan’da Sovyetler %75, ‹ngilizler%25 (‹ki ülkenin d›fliflleri bakanlar›n›n pay-lafl›m üzerinde kararlar›nda SovyetlerinBulgaristan’daki oran› %80 olarak de¤iflti-rilirken di¤er ülkelere dokunulmam›flt›r.);Romanya’da %90, %10; Yugoslavya’da%50, %50 ve Yunanistan’da %10, %90. ‹kin-ci Dünya Savafl›’ndan sonra ise gücünükaybeden ‹ngiltere’nin bölgedeki nüfuzu-

nu ABD’ye terk etti¤ini görüyoruz.

Stalin, Yunanistan için Churchill’e verdi¤i sözde durarak Yunan iç savafl›nda komünistleredestek vermemifltir.

Rusya ise Avrupa’n›n büyük gücü olmak ve Akdeniz’e ulaflmak için her zamanBalkanlar’a egemen olmak istemifltir. Bunun için Pan-Slavizm’i bir araç olarakkullanm›fl ancak dinsel bak›mdan ayr› olan Slav halklar› üzerinde yeterince çeki-ci olmam›flt›r. Ne var ki, Pan-Slavizm ak›m›n›n Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu-¤u’nun y›k›lmas›nda önemli bir ifllev gördü¤ü de yads›namaz. Avusturya veliahd›,t›pk› Macaristan örne¤indeki gibi Slavlar› da katarak, Avusturya-Macaristan-Yu-goslavya üç kurucu devletli bir imparatorluk projesini hayata geçirmek isterkensuikasta u¤ram›flt›r. Bu olay, Birinci Dünya Savafl›’n›n önemli nedenlerinden biri-dir. Slavlar›n birli¤i düflüncesi bundan sonra da etkiler do¤urmufltur. Birinci Dün-ya Savafl›’ndan sonra S›rp-H›rvat-Sloven Devleti kurulmufl, ad› daha sonra GüneySlavlar› Ülkesi anlam›na gelen Yugoslavya olmufltur. ‹kinci Dünya Savafl›’ndansonra yine alt› Slav devletten oluflan Yugoslavya kurulmufltur. Ancak tüm bunla-ra ra¤men Pan-Slavizmin Rusya’n›n ç›karlar›na ne kadar hizmet etti¤i hep tart›fl-mal› olmufltur.

ABD’ye gelince, Amerikal›lar›n Balkanlar’a olan ilgisi ilk defa Woodrow Wil-son’un 14 ‹lkesi’nin 11’incisinde somut olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Buna göre:“Romanya, S›rbistan ve Karada¤ boflalt›lacakt›r. ‹flgal edilmifl bölgeler eski halleri-ne dönüfltürülecektir. S›rbistan’a denize serbest ve güvenli ç›k›fl verilecektir. Bal-kan devletleri aras›ndaki iliflkiler tarihi ba¤l›l›k ve ulusal çizgilerine göre dostça an-laflmalarla tayin edilecek, Balkan devletlerinin politik ve ekonomik ba¤›ms›zl›klar›ve toprak bütünlü¤ü konusunda ulusal garantiler verilecektir.” Ne var ki, iki savaflaras› dönemde ABD’nin yaln›zc›l›k politikas› nedeniyle Balkanlar’a da fazla bir il-gi gösterdi¤i söylenemez.


Yüzdeler Anlaflmas›: Oranlaruzlafl›s› olarak da bilinir.‹kinci Dünya Savafl›’n›n sonuyaklafl›rken Churchill, Do¤uAvrupa’da etki alanlar›n›nkesin bir biçimdebelirlenmesi amac›yla Ekim1944’te Moskova’daStalin’le bu konudaanlaflmaya varm›flt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 3.1

YüzdelerAnlaflmas›n›nChurchill’debulunan kopyas›,

Kaynak: PublicRecord Office,Londra, PREM3/66/7.

Panslavizm: Osmanl› veAvusturya-Macaristanimparatorluklar›n›n s›n›rlar›içinde yaflayan Slavhalklar›n›n ba¤›ms›zl›klar›n›kazanarak büyük bir Slavdevleti kurmay› amaçlayanpolitikad›r.

Birinci ve ‹kinci Dünya Savafllar›nda ABD’nin bölge politikalar› ana hatlar›yla nas›ld›?

SO⁄UK SAVAfi DÖNEM‹NDE BALKANLAR

1945 Sonras› Bölgede Genel Durum‹kinci Dünya Savafl›’n›n ard›ndan uluslararas› siyasette So¤uk Savafl olarak adlan-d›r›lan yeni bir dönem yaflanm›flt›r. Amerika Birleflik Devletleri (ABD)’nin Bat›Bloku, Sovyetler Birli¤i’nin ise Do¤u Bloku’nun lideri oldu¤u bu dönemin enönemli özelli¤i de iki kutuplu güç dengesi sistemidir. Bu sistemde Balkanlar, ikiblok aras›ndaki çat›flman›n s›n›r bölgesini oluflturmufltur. ‹kinci Dünya Savafl›’n›takip eden ilk on y›lda Balkanlar’da meydana gelen geliflmeler hem bölge ülke-lerinde önemli de¤iflimlere yol açm›fl, hem de tüm dünyada So¤uk Savafl düze-ninin yerleflmesinde etkili olmufltur. Bu dönemde Balkanlar’da Arnavutluk, Bul-garistan, Romanya ve Yugoslavya sosyalist yönetimlerin alt›na girerken, Yunanis-tan’da 1946-1949 y›llar› aras›nda devam eden iç savaflta komünistler baflar›s›zl›¤au¤ram›fllard›r. ABD, Yunanistan’da iç savafl bafllay›nca, sosyalizme karfl› çevrele-me (containment) politikas› ad› alt›nda Sovyet yay›lmac›l›¤›n› durdurma amac›güden Truman Doktrini ve bunu takip eden Marshall Yard›m› ile hem Yunanis-tan, hem de Türkiye’ye yönelik olarak siyasi ve ekonomik deste¤e bafllam›flt›r.Bu destek daha sonra her iki ülkenin de NATO üyesi olmas› ile devam etmifltir.Balkanlar’da So¤uk Savafl döneminde ortaya ç›kan siyasi yap›n›n temeli asl›nda‹kinci Dünya Savafl› devam ederken at›lm›flt›r. Ekim 1944’te ‹ngiliz Baflbakan›Winston Churchill ile Sovyetler Birli¤i Lideri Joseph Stalin aras›nda Moskova’dayap›lan görüflmeler s›ras›nda Do¤u Avrupa’n›n yan› s›ra Balkanlar da büyük güç-lerin nüfuz alanlar›na bölünmüfltü. K›saca “Yüzdeler Anlaflmas›” olarak daha ön-ceki bölümde de anlat›lan bu paylafl›ma göre Britanya ve Sovyetler Birli¤i’nin sa-hip olacaklar› nüfuz alanlar› belirlenmifl durumdayd›. Nitekim Savafl sonras›ndameydana gelen siyasi durum bu paylafl›m› do¤rular niteliktedir. ‹kinci Dünya Sa-vafl›’ndan sonra Balkanlar’da sosyalist idarelerin ifl bafl›na gelmesi bölge tarihin-de önemli bir dönüm noktas›n› oluflturur. Ancak hem Balkanlar’da, hem de Do-¤u Avrupa’da hüküm süren milliyetçili¤in yerine sosyalizmin resmî ideoloji ola-rak benimsenmesi bu bölgeler için milliyetçilikten uzaklaflma olarak düflünülsede So¤uk Savafl dönemi boyunca Arnavutluk, Bulgaristan, Romanya ve Yugos-lavya’n›n iç ve d›fl siyasetleri incelendi¤inde asl›nda sosyalizm ad› alt›nda milli-yetçili¤in bütün ihtiflam› ile varl›¤›n› sürdürdü¤ü rahatl›kla görülecektir. Nitekimslogan› “kardefllik ve birlik” olan çok uluslu Yugoslavya’da bile So¤uk Savafl’›nbitifliyle birlikte milliyetçilik hemen ön plana ç›km›fl ve ülke kanl› bir flekilde da-¤›lm›flt›r. So¤uk Savafl döneminin di¤er bir özelli¤i de sosyalist Arnavutluk, Bul-garistan, Romanya ve Yugoslavya’n›n yan›nda, Yunanistan’›n sa¤c› rejimlerininuygulad›klar› otoriter yönetimlerdir. Muhaliflerin göstermelik mahkemelerde yar-g›lanmalar›, siyasi ve iktisadi hayat›n her alan›nda devlet kontrolünün bulunma-s›, Yugoslavya d›fl›nda bütün devletlerin ulusal birlik ad›na ana etnik gruptan ol-mayanlar› ikinci s›n›f vatandafl konumuna sokmalar› tüm Balkan rejimlerinin or-tak özelli¤i olmufltur.


Çevreleme: ABD’nindünyada sosyalizminyay›lmas›na karfl› uygulad›¤›genel politikad›r. Amaçsosyalizmin yay›lmas›n›engellemektir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Dolay›s›yla sosyalist yönetimler eliyle deBalkan ülkelerinde etnik ar›nd›rma ve ulu-sal bütünleflme çabalar›n›n So¤uk Savafl bo-yunca devam ettirildi¤ini gözlemlemekmümkündür. ‹kinci Dünya Savafl› s›ras›ndaYahudi ve Çingenelere karfl› Nazi ölümkamplar›nda bafllat›lan etnik temizlik, Ro-manya’da So¤uk Savafl döneminde de de-vam etmifltir. Bulgaristan’da Türk varl›¤›nakarfl› yürütülen asimilasyon kampanyalar›nedeniyle kitleler halinde Türkiye’ye göçleryaflanm›flt›r. Sosyalist Yugoslavya’da ise alt›ulusal cumhuriyetin eflitli¤i söylemine ra¤-men, geçmifle ait hesaplar hiçbir zaman unu-tulmam›fl, çok ulusluluk ve çok kültürlülükiddialar› baflar›ya ulaflamam›flt›r.

Balkanlar’da, So¤uk Savafl döneminde Bulgaristan, Romanya, Arnavutluk ve Yugoslavya’dasosyalist yönetimler ifl bafl›nda olmas›na ra¤men Ulusçuluk bir ideoloji olarak hiçbir za-man yok olmam›flt›r.

So¤uk Savafl’›n ‹lk On Y›l›nda Siyasi GeliflmelerSo¤uk Savafl döneminde Balkanlar’daki siyasi durumu do¤ru analiz edebilmek içinBulgaristan, Romanya, Arnavutluk ve Federal Yugoslavya’da sosyalist yönetimlerinnas›l ifl bafl›na geldi¤ini ve Yunanistan’daki iç savafl›n neden komünistlerin aleyhi-ne sonuçland›¤›n› anlamak gerekmektedir.

Arnavutluk ve Yugoslavya’n›n savafl sonras›ndaki geliflmeleri Do¤u Avrupa veBalkanlar’daki di¤er ülkelerden farkl› olmufltur. Her iki ülkede de ‹kinci Dünya Sa-vafl› s›ras›nda genifl halk deste¤i alm›fl ve ulusal ordular›n› kurmufl komünist lider-ler bulunmaktayd›. Yugoslavya’da Josip Broz Tito’nun Partizanlar›, Arnavutluk’taise Enver Hoca’ya ba¤l› komünistler Sovyet ordusunun deste¤i olmadan Nazi iflgal-cileri ülkelerinden atm›fllar ve Moskova’dan ba¤›ms›z bir flekilde yönetimi ellerinealm›fllard›r. So¤uk Savafl dönemi boyunca, her ikisi de komünist ideolojiye s›k› s›-k›ya ba¤l› liderler olmalar›na ra¤men Tito Yugoslavya’s› ve Enver Hoca’n›n Arna-vutluk’u Moskova’dan ba¤›ms›z iç ve d›fl politikalar izleyebilmifller, ekonomik ola-rak kendi sosyalizm anlay›fllar›n› uygulam›fllard›r.

Di¤er taraftan Bulgaristan ve Romanya’da ise Nazilerin yenilgiye u¤rat›lmas›Sovyet birliklerinin bu ülkelerin topraklar›na girerek düflmanla savaflmalar› ile müm-kün olmufltur. Savafltan sonra bu iki ülkenin denetimini ele geçirmek amac›yla biz-zat Stalin’in seçti¤i ve gönderdi¤i liderler ile komünist partiler kurulmufl ve yönlen-dirilmifltir. Sovyet ordusunun varl›¤› ile desteklenen yerel gizli polis örgütleri 1947y›l›nda kadar tüm muhalefeti ortadan kald›rm›flt›r. Dolay›s›yla Bulgaristan ve Ro-manya’daki komünist liderler Moskova’ya ba¤l› ve ba¤›ml› durumda olmufllard›r.

So¤uk Savafl dönemi boyunca önce Yugoslavya ile Sovyetler Birli¤i’nin aras›bozulmufl ve daha 1948 y›l›nda Kominform toplant›s› s›ras›nda Tito Yugoslavya’s›Sovyet Blokundan ç›kart›lm›flt›r. Bu arada Yugoslavya ile Sovyetler Birli¤i aras›n-daki liderler çat›flmas›n›n bir benzeri Enver Hoca ile Tito aras›nda yaflanm›flt›r. Ko-münistler Arnavutluk’ta yönetimi ele geçirdikten sonra ülke h›zla Yugoslavya’n›n


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 3.2

Yugoslavya lideriJosip Broz Tito (d.1892-ö. 1980)

Kaynak:http://en.wikipedia.org/wiki/File:Josip_Broz_Tito_50s.jpg

Kominform: 1947 y›l›ndaSovyetler Birli¤i liderli¤indeKomünist EnformasyonBürosu ad›yla kurulmufl olankomünist uluslararas›hareketin resmî organ›.

uydusuna dönüflmüfltü. ‹ronik flekilde o dönemde Yugoslavya da Sovyetler Birli-¤i’ne ba¤›ml› durumdayd›. Arnavutluk ile Yugoslavya aras›nda Temmuz 1946’daekonomik planlar›n koordinasyonunu ve gümrük birli¤i kurulmas›n› öngören birDostluk, ‹flbirli¤i ve Karfl›l›kl› Yard›m Anlaflmas› imzalanm›flt›. Arnavut KomünistPartisi’nin Yugoslav Komünist Partisi taraf›ndan yönlendirilmesine karfl› ç›kan ve1980’lerin sonuna kadar Stalinci çizgisini sürdüren Enver Hoca, 1948 y›l›nda Yu-goslavya’n›n Sovyet Blokundan d›fllanmas›n› f›rsat bilerek, Yugoslavya ile iliflkile-rini sona erdirmifl, tüm sivil ve asker Yugoslav dan›flmanlar› ülkeden uzaklaflt›rm›fl-t›r. K›sa bir süre sonra, Yugoslavya’n›n yerini Sovyetler Birli¤i alm›fl ve Arnavutlukile Sovyetler Birli¤i aras›nda ekonomik ve teknik yard›m anlaflmas› imzalanm›flt›r.1960 y›l›na gelindi¤inde, Arnavutluk bu kez de Sovyetler Birli¤i’nden uzaklaflarak,Do¤u Bloku’ndaki Çin-Sovyet ideolojik çat›flmas› içerisinde Marksist-Leninist ide-olojinin en s›k› flekilde uyguland›¤›, dünyan›n en kalabal›k nüfusuna sahip komu-nist ülke olan Çin ile yak›nlaflm›flt›r.

Stalin’in 1953’te ölümünden hemen sonra bafllayan “sosyalizme ulaflmada ayr›yollar” politikas› çerçevesinde Yugoslavya ile Sovyetler Birli¤i’nin aras› düzelmeyoluna girmekle birlikte, Tito bu tarihten sonra Yugoslavya’y› Bat› Bloku ile Do¤uBloku aras›nda stratejik bir konuma oturtarak, her ikisinin de nimetlerinden fayda-lanmaya çal›flm›flt›r. Yugoslavya’n›n Do¤u Blokundan uzaklaflt›r›lmas›n› f›rsat bilenABD araya girmifl, fiubat 1953’te Yunanistan, Türkiye ve Yugoslavya aras›nda An-kara’da bir Dostluk ve ‹flbirli¤i Anlaflmas› (Balkan Pakt›) imzalanm›flt›r. Pakta üyeülkelerin 9 A¤ustos 1954’de imzalad›klar› Bled Antlaflmas›’yla, yeni bir aflamayaulaflarak ortak savunma ve iflbirli¤i anlaflmas›na dönüflmesine ra¤men, Balkan Pak-t›’n›n uygulamada herhangi bir ifllevi olmam›fl ve 1960 y›l›nda resmen sona ermifl-tir. Tito, dünyan›n bölünmüfl oldu¤u iki bloktan birisinde yer almay› reddederek,Hindistan Baflbakan› Jawaharlal Nehru ve M›s›r Devlet Baflkan› Cemal Abdül Nas›rile birlikte Birleflmifl Milletler’de (BM) üçüncü dünya ülkelerinin temsilcisi konu-mundaki Ba¤lant›s›zlar Bloku’nun liderlerinden biri olmufltur.

Yunanistan’da ‹kinci Dünya Savafl› sonras› geliflmeler di¤er Balkan ülkelerinintam tersi istikamette olmufltur. Yunanistan’da komünistlerin önderli¤indeki UlusalKurtulufl Ordusu (ELAS), sa¤ e¤ilimli Hür Demokratik Yunan Ordusu (EDES) ileAlman iflgalcilere karfl› direniflte öncü rol oynam›flt›r. 1945’de ELAS, baflta Yugos-


fiekil 3.3

Ba¤lant›s›zlarBloku kuruculiderleri (SoldanSa¤a: Nas›r, Tito veNehru

Kaynak:http://www.belgraded.com/serbia-non-aligned-movement

lavya olmak üzere, Bulgaristan ve Arnavutluk’un da deste¤i ile sa¤c› hükûmetekarfl› Yunanistan’da savafl bafllatm›flt›r. Ancak Stalin, Churchill ile yapm›fl oldu¤uYüzdeler Anlaflmas›’na uyarak Balkanlar’daki di¤er ülkelerin aksine Yunanistan’dakomünistler lehine müdahalede bulunmam›flt›r. 1948 y›l›nda Yugoslavya’n›n Ko-minform’dan at›lmas›ndan sonra Tito’nun da yard›m› kesmesiyle Yunan komünist-leri mutlak bir yenilgiye u¤ram›fllard›r. 1948-1952 y›llar› aras›nda Liberal ve SosyalDemokratlar›n üstünlü¤ü alt›nda 13 ayr› hükûmetle yönetilen Yunanistan siyasalistikrars›zl›k içine girmifl, 1952 y›l›nda yap›lan yeni anayasa ile Alexandros Papa-gos’un liderli¤indeki sa¤ e¤ilimli Yunan Birli¤i Partisi ülkeyi 1955 y›l›na kadar yö-netmifltir. 1955-1963 y›llar› aras›nda Yunanistan Karamanlis’in Ulusal Radikal Birli-¤i (ERE) taraf›ndan yönetilmifl, bunu takip eden istikrars›zl›k döneminin ard›ndan1967’den 1974’e kadar Yunanistan’da askerî diktatörlük hüküm sürmüfltür. Dahasonra, Konstantin Karamanlis yönetiminde Yunanistan geçmifl dönemlerinin trav-mas›ndan kurtularak, iflleyen bir demokratik sistem kurmufl ve 1981 y›l›nda da Av-rupa Toplulu¤u’na (bugünkü Avrupa Birli¤i) üye olmufltur.

So¤uk Savafl döneminde Balkanlar’la ilgili kapsaml› bilgi için http://staff.lib.msu.edu/sowards/balkan/lect22.htm adresinden faydalanabilirsiniz.

So¤uk Savafl Y›llar›nda Yap›sal Dönüflüm1950’li y›llarda Balkanlar, geleneksel tar›m toplumlar›n›n modern toplumlara dö-nüfltürülmesi sürecinde, piyasa ekonomisini benimsemifl ülkeler ile sosyalist eko-nomik modeli benimsemifl ülkeler aras›nda ideolojik bir rekabete sahne olmufltur.Sosyalist hükûmetler Balkanlar’›n iktisadi geri kalm›fll›¤›n› ortadan kald›rarak halk-lar›n›n Demir Perde’nin öteki taraf›ndaki halklar›n yaflam standartlar›na ulaflmala-r›n› ve hatta geçmeleri hedeflemifllerdir. Bu amaçla ülkelerindeki k›rsal nüfusu vehalk›n tar›ma ba¤›ml›l›¤›n› azaltmaya, a¤›r sanayiyi gelifltirmeye, kentli ve okurya-zar bir iflgücü yaratmaya çal›flm›fllard›r. Gerçekten de bu dönemde Arnavutluk,Bulgaristan, Romanya ve Yugoslavya’da geliflme h›z› büyük boyutlara ulaflm›fl, a¤›rsanayi hamleleri yap›lm›fl, okuryazar oran› 1970’lerde %100’e ulaflm›flt›r.

Özellikle Bulgaristan ve Romanya’da modernleflme Sovyetler Birli¤i modelinegöre gerçekleflmifltir. Romanya ve Bulgaristan’›n ‹kinci Dünya Savafl›’nda düflmansaflar›nda yer almalar› hem Sovyetler Birli¤i’ne yüklü miktarda savafl tazminat›ödemelerine hem de bu ülke taraf›ndan baflta ham madde ve tar›m ürünleri trans-feri olmak üzere ekonomik olarak sömürülmelerine yol açm›flt›r. Daha sonra Ro-manya aleyhine devam eden bu sömürü düzeni özellikle 1965 y›l›nda RomanyaKomünist Partisi liderli¤ine gelen Nikolay Çavuflesku taraf›ndan de¤ifltirilmeye ça-l›fl›lm›fl, fakat yanl›fl politikalar sonucu Romen ekonomisi daha da kötü bir hâl al-m›flt›r. 1980’lerde Romanya’n›n ekonomik ba¤›ms›zl›k amac›yla ne pahas›na olur-sa olsun d›fl krediden kaç›nmas› ve d›fl borçlar›n› ödemek için Romen halk›n›n ha-yat standartlar›n›n büyük ölçüde düflmesine ald›r›fl etmemesi bask›c› Çavuflesku re-jiminin de sonunu getirmifltir.

Balkanlar’da tüm sosyalist rejimlerde, özel mülkiyet kald›r›larak, ekonomi ulu-sallaflt›r›lm›fl, çiftlikler kollektiflefltirilmifl ve çiftçiler iflçi olarak kolektif çiftliklerdeçal›flmaya zorlanm›fl, elde edilen sermaye sanayileflmede kullan›lmak üzere mer-kezî hükûmete devredilmifltir. Büyük bir h›zla hidroelektirik santralleri, fabrikalarkurulmufl, yollar ve demir yollar› yap›lm›flt›r. Özellikle 1950’lerin sonunda ve1960’l› y›llar boyunca sosyalist devletlerde sanayi alan›ndaki büyüme, gayrisafiüretimle ölçüldü¤ünde inan›lmaz boyutlardad›r. Sadece bir nesil içinde köylü top-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



lumdan, modern flehir hayat›na geçifl inan›lmaz bir h›zla ve büyük bir denetim içe-risinde gerçeklefltirilmifltir. Bununla birlikte, sosyalist ekonomik modelin en büyükyanl›fl›, üretimi her ne pahas›na olursa olsun artt›rmak telafl›yla kâr ve zarar hesap-lar›n›n göz ard› edilmesi ve dünya piyasalar›nda rekabet gücü olmayan kalitesizmallar›n üretilmesi olmufltur. ABD’nin Bat› Avrupa’ya yönelik Marshall Plan›’nakarfl›l›k 1949’da Karfl›l›kl› Ekonomik Yard›m Konseyi’nin (Comecon) kurulmas›n-dan sonra sosyalist ülkeler aras›nda ticaret teflvik edilmifltir. Ancak serbest piyasakoflullar›nda oluflan arz-talep dengesini tutturamayan planl› üretim modelleri; hal-k›n ayakkab›, k›yafet gibi en temel ihtiyaçlar›n› dahi karfl›layamaz hale gelmifller vezaman içerisinde halk›n tepkisini çekmifllerdir. Sosyalist ekonomik modelin göz ar-d› etti¤i di¤er bir nokta da çevreye verilen büyük zarar olmufltur. Özellikle Bulga-ristan’da sosyalist yönetime karfl› en büyük tepki, do¤an›n yok edilmesine karfl›halk hareketleriyle bafllam›fl ve 1989 y›l›nda Jivkov yönetimini devirmifltir.

So¤uk Savafl döneminde Balkan ülkeleri nas›l bir yap›sal dönüflüm yaflam›fllard›r?

Arnavutluk ve Yugoslavya ise sadece Sovyetler Birli¤i ve Do¤u Bloku ülkeleriile siyasi ve ekonomik iliflkiler kurmakla yetinmemifllerdir. Yugoslavya 1948’densonra Bat›’n›n siyasi ve iktisadi deste¤inden önemli miktarda faydalanm›flt›r. Yu-goslavya, ayr›ca vatandafllar›na ülke d›fl›na ç›kmaya imkân veren ilk sosyalist ülkeolarak, yurt d›fl›nda çal›flan iflçi gelirlerinden büyük ölçüde faydalanm›flt›r. Turizmgelirlerinin de zaman içerisinde artmas› ile 1980’lerin sonunda gelindi¤inde Yugos-lavya ekonomik aç›dan di¤er Balkan ülkelerinden daha iyi bir durumda bulun-maktad›r. Bununla birlikte, Yugoslavya’n›n alt› cumhuriyetinin kendi ulusal politi-kalar› do¤rultusunda, federal sistemin yap›s›na uymayan paralel ekonomik ve si-yasi politikalar›n› uygulamalar› uzun vadede ekonomilerin verimsizleflmesine se-bep olmufltur. Bu nedenle zaman içerisinde Yugoslavya içerisinde bölgesel farkl›-l›klar da belirgin hâle gelmifltir. Mesela, Alpen-Adria bölgesinde yer alan Slovenyave H›rvatistan federal bütçeye daha çok katk›da bulunmaktayken, en az geliflmiflbölge olan Kosova’da fakirlik ve iflsizlik hüküm sürmektedir. Yugoslavya’n›n 1980y›l›nda Tito’nun ölümünden sonra da¤›lma sinyalleri vermesinde ekonomik farkl›-l›klar›n önemi büyüktür. Sonuç olarak 1980’li y›llar›n sonuna gelindi¤inde bu ikiülkede de sosyalist ekonomik model baflar›s›zl›kla sonuçlanm›flt›r. Özellikle Çinyanl›s› Enver Hoca’n›n ülkesi Arnavutluk’ta ekonomi üzerinde merkezin kat› kon-trolü ve tamamen içe kapal› bir ekonomi yarat›lm›fl, esas bedeli her zaman oldu¤ugibi halk çok a¤›r bir biçimde ödemek zorunda b›rak›lm›flt›r.

Di¤er taraftan, Marshall Yard›m› çerçevesinde büyük miktarlardaki yabanc› ser-maye ak›fl› ve Avrupa Ekonomik Toplulu¤u (AET) ile imzalanan Ortakl›k Anlaflma-s›’n›n Bat› Avrupa pazarlar›na giriflte imtiyazlar getirmesi, Yunanistan’›n ekonomikkalk›nmas›na çok ciddi katk›lar sa¤lam›flt›r. Ancak Yunanistan’›n tekstil ürünlerinedayal› ihracat›, özellikle Bat› Almanya’da çal›flan iflçilerin katk›lar› ve her geçen y›lartan turizm gelirleri, sermayenin endüstriyel üretimden çok emlak yat›r›mlar›na,tüketim maddelerine ve hizmet servislerine aktar›lmas›na neden olmufltur. Yunandevleti de ekonomide ulafl›m ve iletiflim alan›nda yat›r›mlar yaparak önemli bir roloynam›fl, fakat endüstriyel üretimi teflvik etme konusunda geri kalm›flt›r.

Balkanlar’daki sosyalist yönetimler siyasi ve iktisadi aç›dan halk›n taleplerini karfl›lamak-ta yetersiz kalm›fl ve baflar›s›zl›kla sonuçlanm›flt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Osmanl› öncesi Balkan tarihinin ana hatlar›n›aç›klamakBalkan Yar›madas›’nda günümüz insan› olarak ka-bul edilen Homo Sapiens dönemine kadar tarih ön-cesi bulgulara rastlan›r. MÖ 7. yüzy›ldan itibarenMakedonlar, 2. yüzy›ldan itibaren Roma ‹mparator-lu¤u bu bölgeyi hâkimiyeti alt›na almay› baflar›r. 4.yüzy›ldan itibaren Orta Asya kökenli ve Türk ka-vimlerin göçleri görülür. Bunlar› Hunlar, Kutrigur-lar, Avarlar, Bulgarlar, Peçenekler, Uzlar, Kumanlarve Tatarlar olarak s›ralayabiliriz. Orta Ça¤ boyuncaBalkanlar’da belirleyici siyasi güç Bizans olacakt›r.4. Haçl› Seferi’nden sonra Bizans ‹mparatorlu¤uparçalanm›fl ve bir daha eski gücüne ulaflamam›flt›r.Bizans’›n b›rakt›¤› siyasi boflluk Latin devletçikleri,2. Bulgar Devleti, S›rp Despotlu¤u ve Alt›n OrdaHanl›¤› taraf›ndan doldurulmufltur. Osmanl› Devle-ti Balkanlara geçti¤i zaman ‹stanbul ve çevresiyles›n›rl› bir Bizans Devleti ile birlikte bu siyasi olu-flumlarla mücadele etmek zorunda kalm›flt›r.

Osmanl› öncesi Balkan tarihini flekillendiren ka-vimler göçü, Roma ve Bizans dönemlerinin etki-lerini irdelemekBalkan Yar›madas›’nda yeni kavimlerin görülme-si, eski kavimlerden baz›lar›n›n yok olmas› ya dayenileri içinde erimesi süreci MS 238 y›l›nda bafl-layan Cermenlerin Roma’n›n Tuna eyaletine sal-d›r›lar› ve bir as›r sonra yaflanacak Büyük Kavim-ler göçü ile gerçekleflecektir. Romal›lar ise MÖ197’de Makedonya Krall›¤›’n› ma¤lup ederek tümYunanistan’da hâkimiyet kurmaya bafllad›lar. Ro-mal›lar, Balkanlar’da daha h›zl› ulafl›m ve haber-leflmeyi sa¤layan askeri ve ticari amaçl› yol olanVia Egnatia’y› MÖ 2. yüzy›lda yapt›lar. Roma hâ-kimiyeti döneminde de kadim pek çok Balkanulusu varl›¤›n› korumay› baflarm›flt›r. Roma ‹m-paratorlu¤u’nun varisi olarak Bizans ad›yla Bal-kanlar’a hükmeden Bizans ‹mparatorlu¤u da çokçeflitli Balkan uluslar›n› uzun süre iktidar› alt›ndabirlefltirmeyi baflarabilmifltir.

Balkanlar’da ulus-devletlerin kurulufl süreçleriniaç›klamak18. yüzy›l ve 19. yüzy›l bafllar› Osmanl› ‹mparator-lu¤u için a¤›r siyasal, ekonomik ve sosyal prob-lemlerin doruk noktas›na ulaflt›¤› bir dönem ol-mufltur. Bu süreçte Osmanl› taflras›nda hâkimiyetiele geçiren ayanlar merkezin otoritesini hiçe saya-rak yönetimde keyfi bir durumun ortaya ç›kmas›-na neden olmufllard›r. Merkezin taflradaki kontro-lünü ortadan kald›ran bu durumdan hem Müslü-

man, hem de Gayrimüslim tebaa olumuz bir flekil-de flekilde etkilenmifltir. Ayanlar›n tebaa üzerineyükledi¤i a¤›r vergi yükü ve baflka yükümlülüklerçiftçilerin çiftliklerini terketmelerine, birço¤unungeçimlerini sa¤lamak için ayanlar etraf›nda top-lanmalar›na ve di¤er bir k›sm›n›n da çeteler kura-rak ya¤mac›l›¤a bafllamalar›na yol açm›flt›r. Bu-nun yan›s›ra Frans›z Devrimi’yle etkisini artt›ranmilliyetçilik Osmanl› ‹mparatorlu¤u içindeki halk-lar› da yo¤un bir flekilde etkilemifl ve ba¤›ms›zl›kmücadelelerinin bafllamas›na neden olmufltur.

‹ki Dünya Savafl› s›ras›nda Balkan devletlerininkonumlar›n› irdelemekBirinci ve ‹kinci Dünya Savafl› dönemlerinde Bal-kan devletleri kendi ulus-devletlerini oluflturmagiriflimlerini devam ettirmifllerdir. Ancak az›nl›khaklar›n›n verilmemesi bölge ülkelerinde mem-nuniyetsizliklere neden olmufltur. Bu nedenle de‹ki Savafl aras› dönemde Balkanlar’da istikrar birtürlü kurulamam›flt›r. Dünyadaki ekonomik krizve Avrupa’da Almanya’n›n ve Sovyetler Birli¤i’ninnüfuzunun artmas› Balkan devletlerinin iç politi-kalar›n› derinden etkilemifltir. Balkan ülkelerindeotoriter yönetimler kurulmufltur. ‹kinci DünyaSavafl›’nda Türkiye hariç bütün Balkanlar iflgaleu¤ram›flt›r. Yunanistan d›fl›nda di¤er Balkan dev-letlerinde sosyalist yönetimler kurulmufl ve böl-gede Sovyet nüfuzu artm›flt›r. Balkan devletleri-nin uluslaflma sürecinde tarihsel veya ulusal ge-rekçelere dayanan toprak anlaflmazl›klar› sorunuve bu sorunlara yabanc› devletlerin müdahalesibölgesel sorunlar›n temelini oluflturmaktad›r.

So¤uk Savafl döneminde Balkanlar’da yaflananbafll›ca geliflmeleri aç›klamak‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra Balkanlar’da sos-yalist idarelerin ifl bafl›na gelmesi bölge tarihindeönemli bir dönüm noktas› oluflturmufltur. Dahaönce hem Balkanlar’da, hem de Do¤u Avrupa’dahüküm süren milliyetçili¤in yerine resmî olaraksosyalizmin benimsendi¤i; ancak So¤uk Savafldönemi boyunca Arnavutluk, Bulgaristan, Ro-manya ve Yugoslavya’da sosyalizm ad› alt›ndaasl›nda ulusal ç›karlar›n ön planda tutuldu¤u de-rinden bir milliyetçi siyasetin takip edildi¤i tepitedilmektedir. Bu dönemde Balkanlar üç parçal›bir görünüm arzetmektedir. Bir yandan Türkiyeve Yunanistan Bat› Bloku’nda yer al›rken; Yu-goslavya Ba¤lant›s›zlar Hareketi’nin liderlerin-den biri olmufl; di¤er Balkan ülkeleri ise Do¤uBloku’nda yer alm›fllard›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Afla¤›daki halklardan hangisi Balkanlar’daki en eskihalklardan biridir?

a. Keltlerb. ‹lirlerc. Yunanl›lard. Makedonlare. Slavlar

2. Bizans kaynaklar›nda Balkanlar’da görülen halklariçin kullan›lan afla¤›daki efllefltirmelerden hangisi yanl›flgösterilmifltir?

a. Arnavutlar=‹lirler b. Bulgarlar=Misyal›larc. Romenler=Dakyal›lar d. S›rplar=Agarenlere. Hunlar=‹skitler

3. Afla¤›daki devletlerden hangisi baz› tarihçilere göreklasik dönemde bir müddet Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nunvassal› olmufltur?

a. ‹ngiltereb. Fransac. Danimarkad. Almanyae. Avusturya

4. Afla¤›dakilerden hangisi hem hukuki hem de fiili an-lamda Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndan ba¤›ms›zl›¤›n› ka-zanan ilk Balkan devletidir?

a. Romanyab. S›rbistanc. Karada¤d. Bulgaristane. Yunanistan

5. Afla¤›dakilerden hangisi Rusya’n›n Balkan politika-lar› aras›nda yer almaz?

a. Panislamizmb. Panslavizmc. Ortodoks kardeflli¤id. S›cak denizlere ulaflmae. Bo¤azlar› kontrolü alt›na alma

6. Osmanl› taflras›nda merkezin otoritesini s›n›rlayanve bir k›s›m idari ve askeri yetkilere sahip olup keyfi biryönetim oluflturan kiflilere ne ad verilir?

a. Sipahib. Haydutc. Kleftd. Ayane. Kad›

7. Afla¤›daki ülkelerden hangisi ‹kinci Dünya Savafl›devam ederken Sovyetler Birli¤i ile Balkanlar’daki nü-fuz bölgelerini tespit eden Yüzdeler Anlaflmas›n› yap-m›flt›r?

a. Avusturyab. ‹ngilterec. Almanyad. Amerika Birleflik Devletlerie. Yugoslavya

8. Afla¤›daki ülkelerden hangisi ‹kinci Dünya Sava-fl›’nda Arnavutluk’u iflgal etmifltir?

a. Amerika Birleflik Devletlerib. Almanyac. Fransad. ‹talyae. ‹ngiltere

9. Afla¤›daki ülkelerden hangisi 1953 Balkan Pakt›’n›nüyesi de¤ildir?

a. Bulgaristanb. Yunanistanc. Türkiyed. Yugoslavya

10. Afla¤›daki ülkelerden hangisi So¤uk Savafl döne-minde sosyalist yönetim alt›na girmemifltir?

a. Arnavutlukb. Bulgaristanc. Yunanistand. Romanyae. Yugoslavya



1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Balkan Halklar›n›n Ortaya Ç›-k›fl Süreci” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bizans ‹mparatorlu¤u, Bul-gar ve S›rp Devletleri” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klasik Dönemden Çözülü-fle Balkanlar (15.-18. Yüzy›llar)” konusunu ye-niden gözen geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nunBalkanlar’dan Tasfiyesi (1804-1913)” konusunuyeniden gözen geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rus-Osmanl› Savafllar› veBa¤›ms›zl›k Hareketlerine Etkisi” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl›’da ‹dari ve Sosyo-Ekonomik Krizler” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Birinci ve ‹kinci Dünya Sa-vafllar›nda Büyük Güçlerin Bölge Politikalar›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Birinci ve ‹kinci Dünya Sa-vafllar›nda Balkanlar” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “So¤uk Savafl DönemindeBalkanlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “So¤uk Savafl DönemindeBalkanlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Osmanl› öncesi Balkan Yar›madas›’nda yaflayan ve ad-lar›n› bilebildi¤imiz en eski toplumlar ‹lir ve Traklar’d›r.Bu haklar› Minos ve Miken Medeniyeti’ni kuran halklartakip eder. Bunlar› Dorlar, Aeoller ve ‹yonyal›lar diyeadland›r›lan Yunan halklar› takip eder. Makedonlar veRomal›lar milattan önce Balkanlar’da görülen halklar-dan aras›ndad›r. Gotlar, Hunlar ve Slavlar ise milattansonra Balkanlar’da görülmeye bafllayan halklar aras›n-da say›labilir. Orta Asya kökenli Türk halklar›n›n Bal-kanlar’a göçü 4. ve 5. yüzy›llarda Hunlar ve Kutrigur-lar’la bafllar. Bunu 6. yüzy›lda Avarlar, 7. yüzy›lda Bul-garlar, 10. yüzy›lda Peçenekler, 11. yüzy›lda Uzlar, 12.yüzy›lda Kumanlar ve 13. yüzy›lda da Tatarlar takipeder.

S›ra Sizde 2

Yunan ‹syan›n› takip eden dönemde, “Filhellenizm”inde etkisiyle ‹ngiltere ve Rusya önce 1826’da San Peters-burg Protokolü, ard›ndan ‹ngiltere, Fransa ve Rusya1827’de Londra Protokolü ile bir Yunan beyli¤inin ku-rulmas›n› kararlaflt›rd›lar. Müslümanlar›n sürülmesini deiçeren bu protokolü ‹stanbul reddetti. Bunun üzerineAvrupal› müttefiklerin donanmas› M›s›r-Osmanl› do-nanmas›n› 20 Ekim 1827’de Navarin’de yok etti. Rus-ya’n›n Osmanl›’ya sald›rmas›yla bafllayan 1827-29 Os-manl›-Rus savafl›nda Rus ordular› Edirne’ye kadar ilerle-di. 1830 Edirne Antlaflmas› ile Osmanl› devleti Mora Ya-r›madas›’nda Attika’dan Tesalya’ya kadar uzanan ve Ati-na’y› da içine alan bir Yunan devletinin kurulmas›n› ka-bul etmek zorunda kald›. Bavyera kral›n›n o¤lu Otto daYunanistan’a kral olarak getirildi.

S›ra Sizde 3

‹ki Dünya Savafl› aras›ndaki dönemde Balkan devletle-rinin tamam› dört büyük sorunla u¤raflmak zorundakalm›flt›r. Birincisi, hem ülke içinde hem de ülkeler ara-s›nda ulusal mücadeleler devam etmifltir. ‹kincisi, sava-fl›n sebep oldu¤u ekonomik sorunlarla bo¤uflmufllar.Üçüncüsü, Sovyetler Birli¤i’nin kurulmas› ve ideolojisi,hem uluslararas› iliflkileri hem de Balkan devletlerininiç politikalar›n› derinden etkilemifltir. Balkan ülkelerin-de sosyalist ve komünist örgütlenmeler Sovyetler Birli-¤i’nin de deste¤ini alarak Balkan siyasal yaflam›nda ye-rini almaya. 1930’lu y›llarda Almanya ile birlikte Sovyetnüfuzu da artm›flt›r. Dördüncüsü, Osmanl›, Alman, Rusve Avusturya büyük güçlerinin ortadan kalkmas› neti-



cesinde do¤an güç bofllu¤unu 1920’li y›llarda Fransa ve‹talya doldurmufllard›r. Fransa’n›n politikas›, BirinciDünya Savafl›’n› sona erdiren bar›fl antlaflmalar›yla olufl-turulan statükonun devam› yönündedir. Bunun için sta-tükodan memnun Yugoslavya ve Romanya ile sa¤lambir ittifak kurmufltur. ‹talya ise bölgede revizyonist veyay›lmac› bir politika izlemifltir.

S›ra Sizde 4

Amerikal›lar›n Balkanlar’a olan ilgisi ilk defa BirinciDünya Savafl› sürecinde Wilson ‹lkeleri’nden 11’incisin-de somut olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Buna göre: “Ro-manya, S›rbistan ve Karada¤ boflalt›lacakt›r. ‹flgal edil-mifl bölgeler eski hâllerine dönüfltürülecektir. S›rbis-tan’a denize serbest ve güvenli ç›k›fl verilecektir. Bal-kan devletleri aras›ndaki iliflkiler tarihi ba¤l›l›k ve ulu-sal çizgilerine göre dostça anlaflmalarla tayin edilecek,… politik ve ekonomik ba¤›ms›zl›klar› ve toprak bü-tünlü¤ü konusunda ulusal garantiler verilecektir.” An-cak, iki savafl aras› dönemde ABD’nin yaln›zc›l›k politi-kas› nedeniyle Balkanlara da fazla bir ilgi göstermemifl-tir. ‹kinci Dünya Savafl›’na girmesi ile birlikte de genelsavafl politikas›n›n bir parças› olarak bölge ile ilgilenil-mifl; ABD’nin bölgeye ilgisi ancak savafl›n sonuna do¤-ru ve özellikle savafl sonras›nda yo¤unlaflm›flt›r.

S›ra Sizde 5

So¤uk Savafl’›n bafllang›ç döneminde Balkanlar, pazarekonomisini benimsemifl ülkeler ile sosyalist ekono-mik modeli benimsemifl ülkeler aras›nda ideolojik birrekabete sahne olmufltur. Sosyalist hükûmetler Bal-kanlar’›n iktisadi geri kalm›fll›¤›n› ortadan kald›rarak,halklar›n›n Bat›’daki halklar›n yaflam standartlar›naulaflmalar›n› ve hatta geçmelerini hedeflemifllerdir. Buamaçla tar›m toplumundan sanayi toplumuna geçme-ye, kentli ve okuryazar bir ifl gücü yaratmaya çal›flm›fl-lard›r. Bat› blokuna yak›n ülkelerde -özellikle Yuna-nistan özelinde- Marshall Yard›m› çerçevesinde büyükmiktarlardaki yabanc› sermaye ak›fl› ve AET ile iliflki-ler gibi faktörler ekonominin yap›sal dönüflümündede etkili olmufl; ancak tüketimin teflviki yan›nda en-düstriyel üretimi teflvik konusunda çok da baflar›l› birörnek ortaya koyulamam›flt›r.

Yararlan›lan KaynaklarAdan›r, F., Makedonya Sorunu, Oluflumu ve 1908’e

Kadar Geliflimi, Çev. ‹. Catay, ‹stanbul: Tarih Vakf›Yurt Yay›nlar›, 2001.

Armao¤lu, F., 20.Yüzy›l Siyasi Tarihi (Cilt 1-2: 1914-

1995). ‹stanbul: Alk›m Yay›nevi, 2004.Aslantafl, S., Osmanl›da S›rp ‹syanlar› 19. Yüzy›l›n

fiafa¤›nda Balkanlar, ‹stanbul: Kitap Yay›nevi,2007.

Babuna, A., Bir Ulusun Do¤uflu Geçmiflten Günümüze

Boflnaklar, Çev. H. Torun, ‹stanbul: Tarih Vakf› YurtYay›nlar›, 2000.

Beksaç, E., “Balkanlarda Tarih Öncesi ve ErkenUygarl›klar”, Balkanlar El Kitab›, Çorum-Ankara:Karam-Vadi, 2006.

Börekçi, M. Ç., Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda S›rp

Meselesi, ‹stanbul: Kutup Y›ld›z›, 2001. Browning, R., The Byzantine Empire, Washington:The

Catholic University of America Press, 1992.Clewing, K. And O. J. Schm›tt (Eds.), Geschichte

Südosteuropas. Vom Frühen Mittelalter Bis Zur

Gegenwart, Regensburg: Verlag Friedrich Pustet,2011.

Clogg, R., A Cocise History of Greece, Cambridge:Cambridge University Press, 1992.

Cornell, T. M., Roma Dünyas›, Çev. fi. Karadeniz,‹stanbul: ‹letiflim, 1988.

Crampton, R. J. , The Balkans: Since The Second World

War, Londra: Pearson, 2002.Cviic, C., Remaking The Balkans, Londra: Pinter, 1991. Daniflmend, ‹. H., ‹zahl› Osmanl› Tarihi Kronolojisi,

‹stanbul: Türkiye Yay›nlar›, 1972.Glenny, M., Balkanlar: 1804-1999 Milliyetçilik, Savafl Ve

Büyük Güçler. Çev. M.Harmanc›, ‹stanbul: Sabah,2001.

Hac›saliho¤lu, Mehmet, Jön Türkler Ve Makedonya

Sorunu (1890-1918), Çev. ‹. Catay, ‹stanbul: TarihVakf› Yurt Yay›nlar›, 2008.

Hersak, E., “Avarlar: Etnik Yarad›l›fl Tarihlerine BirBak›fl”, Türkler, C. 2, Ankara, 2002.

Hitchins, K., Rumania 1866-1947, Oxford: ClarendonPress, 1994.

Hitchins, K., The Romanians 1774-1866, Oxford:Clarendon Press, 1966,

Hoare, M. A., The History Of Bosnia. From The Middle

Ages To The Present Day, London: Saqi, 2007. Hösch, E., Geschichte Der Balkanlaender. Von Der

Frühzeit Bis Zur Gegenwart, München: Beckh, 2008.


‹nalc›k, H., Osmanl› ‹mparatorlu¤u Klasik Ça¤ (1300-

1600), Çev. R. Sezer, ‹stanbul: YKY, 2005.‹plikçio¤lu, B., Hellen Ve Roma Tarihinin Ana Hatlar›,

‹stanbul: Arkeoloji Ve Sanat Yay›nlar›, 2007.Jankoviç, B. M., The Balkans ‹n International Relations,

Çev. M. Ve B. Milosavljeviç, Londra: Macmillan,1988.

Jelavich, B., Russia And The Formation Of The Rumanian

National State, 1821-1878, Cambridge: CambridgeUniversity Press, 1978.

Jelavich, B., History Of The Balkans, Cambridge:Cambrigde University Press, 1983.

Jelavich, C. And Barbara, The Establishment Of The

National Balkan States 1804-1920, Seattle:University Of Washington Press, 1977.

Jelavich, B., Balkan Tarihi 18. Ve 19. Yüzy›llar, Çev. ‹.Durdu-H. Koç-G. Koç, ‹stanbul: Küre, 2006.

Jelavich, B., Balkan Tarihi: 20. Yüzy›l. Çev. Z. Savan veH. U¤ur, ‹stanbul: Küre, 2006.

Karal, E. Z., Osmanl› Tarihi, Ankara: TTK, 1988.Karatay, O. ve B. A. Gökda¤, Balkanlar El Kitab›,

Çorum-Ankara: Karam-Vadi, 2006.Kayap›nar, A., “Tuna Bulgar Devleti (679-1018)”,

Türkler, C. 2, Ankara: Yeni Türkiye, 2002.Kayap›nar, A., “Kumanlar Ve I›. Bulgar Devleti (1187-

1370)”, Türkler, C. 2, Ankara: Yeni Türkiye, 2002.Kayap›nar, A. ve L. Kayap›nar, , “Ortaça¤’da S›rplar Ve

Devletleri”, Karatay ve Gökda¤, Balkanlar El Kitab›,

2006.Kurat, A. N., Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri Ve

Devletleri, Ankara: Murat Kitapevi, 2002.Lacoste, Y., Büyük Oyunu Anlamak. Jeopolitik:

Bugünün Uzun Tarihi, Çev. ‹. Akça, ‹stanbul: NTV,2008.

Malcolm, N., Bosnia: A Short History, New York: NewYork University Press, 1994.

Malcolm, N., Kosovo: A Short History, New York: NewYork University Press, 1998.

Mazower, M., The Balkans: From The End Of Byzantium

To The Present Day, Londra: Phoenix, 2000. Millas, H., Yunan Ulusunun Do¤uflu, ‹stanbul: ‹letiflim,

2006.Nemeth, G., Atilla Ve Hunlar, Ankara, 1982.Obolensky, D., The Byzantine Commonwealth, Eastern

Europe 500-1453, London, 1974.Ortayl›, ‹., ‹mparatorlu¤un En Uzun Yüzy›l›, ‹stanbul:

Hil Yay›n, 1983. Ostrogorsky, G., Bizans Devleti Tarihi, Çev. F. Ifl›ltan,

Ankara, 1986.Özkan, A., Milofl’tan Milan’a S›rp Ba¤›ms›zl›¤› (1830-

1878), ‹stanbul: IQ, 2011. Rasonyi, L., Tarihte Türklük, Ankara, 1971.Runciman, S., A History Of The First Bulgarian Empire,

London, 1930.Sander, O., Siyasi Tarih: ‹lkça¤lardan 1918’e, Ankara:

‹mge, 1994.Serto¤lu, M.. Mufassal Osmanl› Tarihi, C. VI, Ankara:

TTK, 2011.Skendi, S., The Albanian National Awakening, 1878-

1912, Princeton: Princeton University Press, 1967. Stavrianos, L. S., The Balkans Since 1453, London: Hurst,

2000. Strabon, Co¤rafya, Çev. A. Pekman, ‹stanbul, 1981.Vassary, ‹., Kumanlar Ve Tatarlar, Osmanl› Öncesi

Balkanlar’da Do¤ulu Askerler, (1185-1365), Çev. A.C. Akkoyunlu, ‹stanbul, 2008.

Wachtel, A. B., Dünya Tarihinde Balkanlar. Çev. A.C.Akkoyunlu, ‹stanbul: Do¤an Kitap, 2009.

Wittek, P. “Les Gagaouzes=Les Gens De Kaykaus”,

Rocznik Orientalisticzny, XVII, 1952.Zlatarski, V., Istoriya Na Bilgarskata Dirjava Prez

Srednite Vekove, C. I/1, Sofya, 1970.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Balkanlar’daki ideolojik ve siyasal yap›n›n genel özelliklerini yorumlayabilecek,Balkanlar’daki siyasal partilerin özellikleri ve demokrasiye geçifl süreci hak-k›nda analiz yapabilecek,Her bir Balkan ülkesindeki siyasal yap›n›n ay›rt edici özelliklerini aç›klaya-bilecek,Balkan ülkelerinde yap›lan seçimlerin dinamiklerini de¤erlendirebilecek,Kad›nlar›n Balkan ülkelerinde siyasete kat›l›m konusunda yaflad›klar› sorun-lar› irdeleyebilecekbilgi ve becerileri kazanacaks›n›z.

‹çindekiler

• Siyasal Sistem• Siyasal Partiler• ‹deolojiler• Demokrasi• Sosyalizm

• Muhafazakârl›k• Milliyetçilik• Radikal Sa¤• Popülizm• Etnik Ayr›flma

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

N

NN

Balkanlar’da SiyasetSiyasal ve ‹deolojikYap›

• BALKANLAR’DA S‹YASET‹N TEMELÖZELL‹KLER‹

• YUNAN‹STAN’DA S‹YASET• BULGAR‹STAN’DA DEMOKRAS‹

SANCISI• ROMANYA’DA SEÇ‹MLER VE

PART‹LER• ARNAVUTLUK’TA KR‹Z, ‹DEOLOJ‹

VE SEÇ‹MLER• YEN‹ DEVLETLER’DE S‹YASET‹N

‹NfiASI• BALKANLAR’DA POPÜL‹ST

RAD‹KAL SA⁄ PART‹LER


BALKANLAR’DA S‹YASET‹N TEMEL ÖZELL‹KLER‹Farkl› tarihsel birikim, kültürel, etnik ve toplumsal yap›, farkl› dil ve dinlere ev sa-hipli¤i yapan Balkanlar gibi bir bölgeyi, bölgenin ortak siyasal özellikleri üzerin-den tasnif etmek oldukça zor bir giriflimdir. Çünkü bir siyasal sistem içindeki dina-mikler, o ülkenin tarihi, kültürü ve toplumsal yap›y› flekillendiren di¤er unsurlar-dan ba¤›ms›z bir flekilde de¤erlendirilemez. Uluslararas› iliflkilerde genellikle kar-mafla, ayr›m, parçalanma, bölünme ve istikrars›zl›kla efl de¤er görülen bölgenin,farkl› yap›s›na ve olumsuz tan›mlanma biçimine karfl›l›k, ortak birtak›m özelliklergösterdi¤i de aç›kt›r. Bu özellikler flu flekilde s›ralanabilir:

Öncelikle bölge, So¤uk Savafl’›n sona ermesiyle efl zamanl› olarak köklü birflekilde dönüflüm geçirmifltir. Siyasal anlamda büyük bir fay k›r›lmas›n›n yaflan-d›¤› Balkanlar’da 20. yüzy›l›n sonunda yeni kurulan siyasal rejimlerin birbiriyleiç içe geçmifl iki temel önceli¤i vard›. Bunlardan ilki, bölge genelinde yaklafl›kyar›m as›rd›r hakim olan sosyalist ideolojinin/rejimin etkilerini silmekti. ‹kinciöncelikse, yeni infla edilen siyasal yap›lar›n, So¤uk Savafl döneminde demirperdenin bat›s›nda kalan siyasal yap›larla entegrasyonunu sa¤lamakt›. Bu ikiönceli¤in aradan geçen 20 y›lda farkl› flekillerde sonuç verdi¤i ortadad›r. Çünkügenellikle san›lan›n aksine bölgede etkili olan sosyalist yap›, tek bir çeflit ya damodel içermemifltir. Örne¤in; Arnavutluk’ta Stalinist ve izolasyonist bir rejimhakimken, Bulgaristan ve Romanya’da ortodoks sosyalizm, Yugoslavya’da iseregüle edilmifl bir sosyalist sistem etkili olmufltur. Bu nedenle de Balkan ülkele-rinin Bat› dünyas›yla entegre olma süreçleri hem yap›sal hem de siyasal anlam-da farkl›l›k arz etmektedir.

Balkanlar’daki son siyasal geliflmelerle ilgili olarak Hans Slomp’un kaleme ald›¤› Europe:A Political Profile An American Companion to European Politics, adl› kitab›n özellikle280-290. sayfalar›na bakabilirsiniz (California: Greenwood Publishing Group, 2011).

‹kinci olarak, 1990 sonras› dönemde, Yunanistan ve Türkiye d›fl›nda, Balkan ül-kelerinin hepsinde sosyalist yönetimlerin sona ermesiyle sosyalist rejimin temel si-yasal sütunlar› da güç kaybetmeye bafllam›flt›r. Devlet kurumlar›nda etkin olanparti kontrolü, merkezi ve planl› ekonomi, k›s›r kalan özel sektör, bir alg› ve pra-tik olarak polis devleti, siyasal merkeziyetçilik ve siyasal elit s›n›f›n devlet ku-rumlar›ndaki hâkimiyeti gibi ana sütunlar tamamen yok olmasa da ciddi oranda

Siyasal ve ‹deolojik Yap›

So¤uk Savafl: ‹kinci DünyaSavafl›’n›n sonundan 1990y›l›na kadar SSCBliderli¤indeki Do¤u Blokuülkeleriyle, ABDliderli¤indeki Bat› Blokuaras›ndaki, ideolojikkutuplaflmay› ve s›cak birsavafla dönüflmeyen sürekligerginlik hâlini tan›mlamakiçin kullan›lmaktad›r.

‹zolasyonizm: Bir devletinuluslararas› iliflkilerdekimeselelere ve di¤erdevletlerle olan diplomatik,askerî ve siyasi iliflkilere enalt düzeyde kat›l›m› vekap›lar›n› d›fl dünyayakapatmas› durumudur.S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Polis devleti: Örgütlü fliddetintoplumsal denetim alt›ndaolmad›¤›, polisin temelmisyonunun muhalefetibast›rmak oldu¤u, yarg›saldenetimin olmad›¤›, siyasalotoritenin yönetilenlere karfl›hiçbir hukuk kural›yla ba¤l›olmad›¤› yönetim sisteminitan›mlamak için kullan›lanbir kavramd›r.

Siyasal elit: Bir ülkedekisiyasal yap› içinde siyasetiyönlendiren, siyasettebelirleyici olan seçkin birgrubu ya da s›n›f› anlatmakiçin kullan›lan birkavramd›r.

güç kaybetmifltir. Rejimin tasfiyesi olarak adland›r›lan bu süreç, parlamenter de-mokrasinin inflas›yla sonuçlanm›flt›r.

So¤uk Savafl döneminde Balkan ülkelerinde Yunanistan, Türkiye ve Yugoslavya d›fl›nda,SSCB ile yak›n ba¤lar› olan sosyalist yönetimler iktidar› elinde tutmufltur.

Üçüncü olarak, çok partili siyasal hayat ve demokratik siyasal kat›l›m gibi de-mokrasilerin temeli olan siyasal dinamikler aç›s›ndan, Balkanlar’›n yeni demokra-sileri ciddi bir bocalama süreci yaflam›fllard›r. Önceki dönemlerde egemen olanotoriteryen güçlerin varl›¤›, hukukun üstünlü¤ü ilkesinin pekiflmesini ve sivil top-lum bilincinin geliflimini olumsuz yönde etkilemifltir. Hukuk devleti kavram›n›nyerleflmesi sürecinde popülist, milliyetçi ve devletçi güçlerin siyasal alandaki po-zisyonlar› güç kazanm›flt›r. Yine sosyalist yap›n›n siyaset kurumundaki miras› vebu kurumun devam›ndan faydalanan kurulu düzenin (establishment) varisleri, de-¤iflim sürecinin yavafl ifllemesine yol açm›flt›r. Hepsinden önemlisi, siyasal kat›l›mkonusunda yeterince imkân ve araca sahip olmayan sosyalist rejimlerde muhalefetkültürü yeterince zenginleflememifltir. Demokrasinin iyi ifllemesi için geçerli olantüm bu unsurlarla yeni tan›flan Balkan ülkelerinde popülizm, afl›r› milliyetçi siya-sal e¤ilimler, etnik ayr›flman›n siyaset kurumunun bir parças› hâline gelmesi veyolsuzluk gibi birtak›m yeni yap›sal sorunlar patlak vermifltir.

Balkan ülkelerinde, Yunanistan ve Türkiye d›fl›nda çok partili siyasal hayata geçifl ve de-mokratik seçimlerin yap›lmas› ancak 1990 sonras› dönemde mümkün olabilmifltir.

Dördüncü olarak, yeni ifllemeye bafllayan demokratik yap› ve serbest piyasaekonomisinin aksamas›na karfl›l›k, Balkan ülkelerinin hepsinin Avrupa Birli¤i’ne(AB) üyelik için baflvuruda bulunmalar›, bölgedeki demokratikleflme niyetlerininsomutlaflmas› aç›s›ndan önemli bir ortak noktad›r. Yunanistan’›n hâlihaz›rda ABüyesi olmas›, 1990 sonras› dönemde yeni ba¤›ms›zl›¤›n› kazanan ya da büyük birdönüflüm geçiren devletler için de AB’yi temel d›fl politika hedefi hâline getirmifl-tir. Nitekim 2004 y›l›nda Slovenya, 2007 y›l›nda Bulgaristan ve Romanya Birli¤eüye olmufltur; 2013 y›l›nda da H›rvatistan’›n AB üyeli¤i beklenmektedir. Geriye ka-lan 6 Balkan ülkesinin hepsi de tam üyelik için baflvuruda bulunmufllard›r.

Beflinci olarak, 1990 sonras› ve özellikle de Yugoslavya’n›n parçalanmas›n›n ar-d›ndan patlak veren etnik temelli çat›flmalar, bölgesel istikrar ve bar›fl›n sa¤lanma-s› aç›s›ndan önemli bir sorun teflkil etmektedir. Bölge ülkeleri aras›ndaki gerginlik-ler ve çat›flmalar ya da Kosova, H›rvatistan, S›rbistan, Makedonya ve Bosna-Her-sek’te oldu¤u gibi bir ülke s›n›rlar› içindeki etnik temelli çat›flmalar, uluslararas›iliflkilerde “Balkanlaflma” kavram›n›n literatüre girmesine yol açm›flt›r. Bölgedekiçat›flmalar›n derinleflmesinde, milliyetçili¤i siyasal bir söylem olarak kullanan siya-setçilerin de önemli bir pay› vard›r. “Büyük Arnavutluk” ya da “Büyük S›rbis-tan” gibi siyasal sloganlar, bölgede toplumsal olarak her zaman beslenecek da-marlara sahiptir. Popülizm ve milliyetçilik, bu anlamda bölge siyasetinin temelözelliklerinden biridir. Ayr›ca ek olarak bölgedeki çat›flmalar ya da gerginlikler,bölgesel ve küresel aktörlerin Balkanlar’daki sorunlara müdahil olmas›n› sa¤lam›fl-t›r. NATO, AB, BM gibi örgütler, ABD ve Rusya gibi küresel güçler Balkanlar’da et-kili olmaktad›r. Bu durum, bölgedeki siyasetin dinamiklerini de etkilemektedir.Kosova ve Bosna-Hersek’teki siyasal yap›, bu durumun çok aç›k bir göstergesidir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Popülizm: Politik durumudramatize ederek halk›nilgisini uyand›rmakamac›yla yap›lan politikaolarak tan›mlanabilir. S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E TBüyük Arnavutluk:Balkanlar’da yaflayanMüslüman, Katolik veOrtodoks tüm Arnavutlar›nbir devlet alt›ndaba¤›ms›zl›¤›n› vebütünlü¤ünü savunangörüfltür.

Büyük S›rbistan:1990’lardaki kanl›savafllar›n temel motiveedici olan unsuru olanBüyük S›rbistan hayali eskiYugoslavya üzerinde birS›rbistan devleti kurmakhedefi olan milliyetçi ve ›rkç›bir projedir.

Balkanlar’da 1990 sonras› dönemde yaflanan güncel geliflmelerle ilgili daha ayr›nt›l› bilgi-ler için fiule Kut, Balkanlar’da Kimlik ve Egemenlik (‹stanbul: ‹stanbul Bilgi Üniversite-si Yay›nlar›, 2005) adl› kitaba bakabilirsiniz.

Alt›nc› olarak, bölge ülkelerinde hakim olan sosyalist dönemdeki merkezî veplanl› ekonomi modelinden serbest piyasa ekonomisine geçifl sürecinin berabe-rinde getirdi¤i ekonomik sorunlar, bölgedeki siyasal yap›n›n bir di¤er ortak özelli-¤idir. ‹flsizli¤in çok yüksek olmas›, yabanc› yat›r›m ve sermayenin bölgedeki çat›fl-malar nedeniyle istenen büyüklü¤e ulaflamamas›, gelir da¤›l›m›ndaki adaletsizlikve bölge ülkelerinin kapitalist sisteme entegrasyon sürecinin yavafl ifllemesi gibisorunlar siyasal yap›y› da etkilemektedir. Özellikle 2008 y›l›ndan itibaren tüm dün-yay› etkileyen küresel finansal kriz, bölge ülkelerindeki siyasal tercih, söylem vepolitikalar› önemli ölçüde etkilemektedir.

Balkan ülkelerinde siyasetin ortak özellikleri nelerdir?

Bölge siyasetinin genel özelliklerine ek olarak, siyasal partiler ve seçmen dav-ran›fl› özelinde de baz› unsurlar›n öne ç›kt›¤›n› görmekteyiz. Örne¤in, çok partilisiyasal hayat ve gerçek anlamda demokratik seçimlerle ilk kez 1990’lardan itibarentan›flan bölge ülkelerinde yap›lan ilk seçimler, genellikle sistemin meflruiyetinin öl-çüldü¤ü seçimler hâlini alm›flt›r. Yeni anayasalar›n kabul edildi¤i ve yeni siyasal re-jimin infla edildi¤i süreçte siyasete kat›l›m, büyük oranda sadece oy vermekle s›-n›rl› kalm›flt›r. Ancak zamanla yeni siyasi partiler, sivil toplum kurulufllar›, bask›gruplar› ya da di¤er araçlarla, bireylerin siyasete kat›l›mlar›nda art›fl yaflanm›flt›r.Paradoksal olarak, siyasete kat›l›m araçlar›n›n zenginleflmesiyle birlikte seçimlerekat›l›m oranlar›nda önemli bir düflüfl süreci de gözlemlenmektedir. ‹lk seçimlerdeyüzde 90’lara varan kat›l›mlar, son dönemlerdeki seçimlerde yüzde 50’lerin alt›nakadar düflmüfltür. Bu tablo, vatandafllar›n siyaset kurumu ve siyasal partilere karfl›duyduklar› güvensizlikle do¤rudan iliflkilidir.

Balkan ülkelerindeki siyasal geliflmelerle ilgili güncel haberlere http://www.balkanin-sight.com/en/page/all-balkans-home adresinden ulaflabilirsiniz.

Siyasal partiler ve ideolojiler aç›s›ndan bölge ülkelerinde ortak olan bir baflkaunsur da sosyalist dönemin izlerinin tam olarak silinememifl olmas›d›r. Sosyalistpartiler, bölgede büyük oranda isim de¤ifltirerek sol partilere dönüflmüfllerdir. Bu-gün bu partiler, ya iktidarda ya da ülkedeki en büyük partilerden biri konumundaolmaya devam etmektedirler. Bölge ülkelerindeki sol partilerin, Avrupa’daki ben-zerleriyle k›yasland›¤›nda daha milliyetçi söylem ve politikalara sahip olmas› dabölgedeki siyasal yap›n›n ilginç bir özelli¤idir. Ayr›ca bölge ülkelerinin genelindesiyasal sistemin istikrar› konusunda önemli sorunlar›n yan›nda parti içi demokrasi-nin de henüz özümsenmifl oldu¤unu söylemek zordur. Sosyalist dönemin b›rakt›-¤› izlerin bir ürünü olarak vatandafllar›n siyasal tercihinde daha çok lider odakl› birsiyasal parti alg›s› hakimdir. Bu durum bölgede siyasal aç›dan karizmatik ve hattaotoriteryen e¤ilimleri olan liderlik tipinin yayg›nlaflmas›na yol açmaktad›r.

Siyasal partilerde keskin ideolojik ayr›mlar yapmak, bölgede popülizm ve prag-matizm oldukça s›k baflvurulan siyasal stratejiler oldu¤u için kolay de¤ildir. Örne-

1034. Ünite - S iyasal ve ‹deolo j ik Yap›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Merkezî ve planl› ekonomi:Ekonominin bir merkezdenplanland›¤› ve yönetildi¤iekonomi modelidir. Sosyalistekonomiler en tipik örne¤inioluflturmaktad›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Pragmatizm: Olmas›gereken üzerine kafayormay›p gerçek hayatta ençok getiriyi ve en iyi sonucuverece¤i düflünülen yöntemiya da seçene¤i tercih etmek,ona göre davranmakdemektir.

¤in, bölge ülkelerindeki birçok muhafazakâr partinin, AB ve NATO üyeli¤i ya dayabanc› sermaye konusundaki politika ve söylemleriyle sosyal demokrat partilerinsöylemleri birebir uyuflmaktad›r. Özellikle AB üyesi olmayan ülkelerde AB üyeli¤i,partiler ve ideolojiler üstü bir politika olarak benimsenmektedir.

Kad›nlar›n siyasette temsili konusunda da bölge ülkelerinin sosyalist rejimdekigörüntüye oranla daha zay›f bir karneye sahip olduklar›n› ileri sürebiliriz. Kad›nla-r›n toplumsal ve ekonomik yaflamdaki görünürlükleri giderek daha çok artmakta-d›r. Ancak bu tablo, kad›nlar›n siyasete kat›l›m› aç›s›ndan ayn› noktada de¤ildir.Bu nedenle baz› siyasi partiler, kad›nlar›n temsilini art›rmak ad›na, kota uygulama-s›na geçmeye bafllam›fllard›r.

Bölgenin etnik haritas›n›n oldukça karmafl›k olmas›, bölgedeki az›nl›klar›, göç-menleri ve yabanc›lar› siyasetin oda¤› hâline getirmektedir. Ancak az›nl›klar›n siyasalsistem içinde yeterince temsil edilmediklerine, aksine milliyetçi ve marjinal partilerinsöylemlerinde kendi tabanlar›ndan destek sa¤lamak için bir araç olarak kullan›ld›kla-r›na s›kça rastlamaktay›z. Etnik temelli siyaset, Bulgaristan ve Arnavutluk gibi ülkeler-de siyasal anlamda yasaklanm›fl olmas›na ra¤men, bölge ülkelerinde güçlü bir etnikmilliyetçilik potansiyeli bulunmaktad›r. Bosna-Hersek d›fl›nda, az›nl›klar siyasal parti-ler ve siyasetin genelinde yeterince temsil edilmemektedirler.

Balkanlar’daki milliyetçilik ve 1990’l› y›llarda bölgede patlak veren etnik çat›flmalar içinMisha Glenny, Balkanlar 1804- 1999: Milliyetçilik, Savafl ve Büyük Güçler, çev. M. Har-manc›, (‹stanbul: Sabah Kitaplar›, 2001) adl› kitaba bakabilirsiniz.

Demokrasinin kurum ve kurallar›n›n bir ülkede yerleflmesi ve sa¤l›kl› bir flekil-de ifllemesi belirli bir süreç içinde aflama aflama gerçekleflebilecek bir fleydir. Bal-kan ülkelerinin 1990 y›l›ndan bugüne kadar geçen süreçte, özellikle AB hedefi gi-bi itici bir gücün etkisiyle önemli bir aflama kaydettikleri aç›kt›r. Ancak baflta siya-sal kat›l›m ve istikrar aç›s›ndan önemli sorunlarla yüz yüze olduklar› da bir gerçek-tir. Demokrasinin iyi iflleyebilmesi, siyasal kat›l›m ve istikrar›n pekiflmesi, bölgede-ki yap›sal sorunlar›n afl›lmas› noktas›nda siyaset kurumuna büyük bir ifl düflmekte-dir. Bu nedenle, takip eden bölümde her bir Balkan ülkesindeki siyasal yap› ve si-yasal partiler genel hatlar›yla ele al›nacakt›r.

YUNAN‹STAN’DA S‹YASETYunanistan, di¤er Balkan ülkelerinden farkl› olarak ‹kinci Dünya Savafl›’ndan son-ra Türkiye ile birlikte sosyalist yönetimin etkili olmad›¤› tek ülkedir. Ancak bunakarfl›l›k, Balkan ülkelerindeki temel siyasal sorunlar, Yunanistan’daki siyasal ya-flamda da görülmektedir. ‹kinci Dünya Savafl› s›ras›nda, önce ‹talyan daha sonra daAlman iflgalinde kalan ülkede, iflgalden sonra ülkeyi bölünmenin efli¤ine getirenbir iç savafl yaflanm›fl, ABD’nin deste¤i ve yard›mlar›yla ülkedeki savafl 1949 y›l›n-da sona ermifltir. ‹ç savafl›n ard›ndan Yunanistan, anayasal monarfli ile yönetilmifl-tir. Yunanistan, 1952 y›l›nda Türkiye ile birlikte NATO’ya üye olmufltur.

Yunanistan ve Türkiye, ayn› y›l (1952’de) NATO üyesi olarak iki kutuplu sistem içinde Ba-t› Bloku’nun bir parças› hâline gelmifllerdir.

1960’lar›n ortas›ndan itibaren siyasal istikrars›zl›k ve ordu içindeki baz› çekifl-melerin sonucu olarak 1967 y›l›nda ülkede yaklafl›k 7 y›l sürecek olan “AlbaylarCuntas›” dönemi bafllam›flt›r. Yunanistan’›n Bat› dünyas›yla olan iliflkilerini köklü


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Albaylar Cuntas›: 1967 ile1974 y›llar› aras›nda bir grupalbay›n yapm›fl olduklar›askerî darbe sonras›ndaaskerî hükûmetlerceYunanistan’›n yönetildi¤idöneme verilen isimdir.

bir flekilde etkileyen bu askerî diktatörlük rejimi, Türkiye’nin K›br›s’a ç›karma yap-mas› ve Bat›’n›n bask›s› gibi bir dizi geliflmenin ard›ndan Temmuz 1974’te sona er-mifltir. Askerî cunta yönetiminin ard›ndan, monarfli la¤vedilerek ülkede serbest se-çimlerin yap›lmas›yla demokrasiye geçilmifltir. Bu dönüflümün ard›ndan, Yunanis-tan’›n Bat› dünyas›yla iliflkileri normalleflme sürecine girmifl ve Yunanistan, AB’ye1981 y›l›nda tam üye olmufltur.

Türkiye 1974 y›l›nda K›br›s’a ç›karma yapt›¤› zaman, Yunanistan’da 1967 y›l›ndan beri ik-tidar› elinde tutan askerî cunta yönetimi de, Türkiye’nin bu giriflimine karfl› etkili olama-d›¤› için iktidardan düflmüfl ve ülkede yeniden demokratik bir yönetim hakim olmufltur.

Yunanistan, 4 y›lda bir seçilen 300 üyeden oluflan tek meclisli parlamenter sis-teme sahiptir. 18 yafl ve üzeri vatandafllar seçimlerde oy kullanabilmektedir. Yürüt-menin bafl›, cumhurbaflkan› ve bakanlar kuruludur. 1974’te yap›lan referandum so-nucu kabul edilen anayasayla cumhurbaflkan›n›n 5 y›ll›¤›na seçilmesi benimsen-mifltir. Bir cumhurbaflkan› en çok iki dönem görev yapabilmektedir. Büyük oran-da sembolik yetkileri olan cumhurbaflkan› meclis taraf›ndan seçilmektedir. ‹lk kez2005 y›l›nda göreve bafllayan Karolos Papoulias, meclisteki iki önemli partinin dedeste¤ini alarak 2010 y›l›ndaki seçimleri de kazanm›flt›r ve cumhurbaflkan› olarakgörev yapmaya devam etmektedir.

Yunanistan siyasi partileri, ND (Yeni Demokrasi Partisi), PASOK (PanhelenikSosyalist Hareket), ANTARSYA (Antikapitalist Devrimci Sol ‹ttifak›), SYRIZA (Radi-kal Sol Koalisyonu), KKE (Yunanistan Komünist Partisi), Çevreci Yefliller, Alt›n fia-fak (Golden Dawn), LAOS (Halk Ortodoks Birli¤i) gibi partilerden oluflmaktad›r.Ancak bunlar›n içinde sadece ND ve PASOK iktidar olabilmifltir.

Yunanistan, son y›llarda,1974’te askerî cunta döneminden beri en büyük eko-nomik ve siyasi krizle yüz yüze kalm›fl durumdad›r. 2010 ve 2011 y›llar›nda dur-gunluktan kurtulmak için IMF ve Avro bölgesi (Eurozone) ile yap›lan pazarl›klarve al›nan kararlar, Yunan seçmenlerin siyaset kurumuna olan güvenini ciddi ölçü-de zedelemektedir. Ülkedeki iki büyük parti olan sol PASOK ve muhafazakâr ND1974’ten beri ülkeyi dönüflümlü olarak yönetmektedir. Seçmenlerin, Yunanis-tan’daki siyasal yaflam›n en önemli iki aktörü olan bu partilere karfl› güveni azalsada di¤er partilerin iktidar alternatifi oldu¤unu söylemek mümkün görünmemekte-dir. ‹ki büyük parti olan ND ve PASOK 1981’den beri ülke genelindeki oylar›n yüz-de 80’ini almakta ve iki partiden hangisi bu büyüklükten daha çok pay al›rsa ge-nellikle iktidar olmaktad›r. Ancak Ekim 2011 itibari ile iki partinin de ald›¤› destek%20 ile %31 aras›ndad›r. Sadece PASOK’un Eylül ve Ekim aylar›ndaki destek kay-b› %5’ten fazlad›r.

Oy oran› (%) Milletvekili say›s›

PASOK 43,9 160

Yeni Demokrasi 33,5 91

Komünist Parti 7,5 21

Halk Ortodoks Birli¤i 5,6 15

Radikal Sol Koalisyonu 4,6 13

Seçimlere Kat›l›m Oran› 70,9


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Tablo 4.1Yunanistan’daki2009 ParlamentoSeçimleri

Kaynak: http://www.parties-and-elections.de/greece.html

Avro bölgesi: 27 AB üyesiülkeden 17’sinin üye oldu¤uekonomik ve parasal birlik.AB Merkez Bankas› bubirlikte temel parapolitikalar›n› belirler.

Yunanistan’da çok partili bir siyasal yap› olsa da Yeni Demokrasi Partisi ve PASOK iktida-r›n en güçlü adaylar› oldu¤u için, iki partili bir siyasal sistem görünümü mevcuttur.

Yeni Demokrasi Partisi Yeni Demokrasi Partisi (ND), Yunanistan’›n muhafazakâr partisidir. 1974 y›l›ndaaskerî cuntadan demokrasiye geçifli sa¤layan kifli olarak kabul edilen KonstantinosKaramanlis taraf›ndan kurulan ND, genel olarak özellefltirme ve düflük vergilendir-meyi de içeren genifl ekonomik liberalleflme ve Avrupa ile entegrasyonu fliddetlesavunan bir partidir. Esas›nda ND, köken olarak 1955 y›l›nda kurulan ve 1967 as-kerî darbesi ile yasaklanan Radikal Ulusal Birlik Partisi’nin (ERE) küllerinden do¤-mufltur. Yunanistan’da muhafazakâr parti anlay›fl› ya da gelene¤i, güçlü bir monar-fli taraftar› olagelmifltir.

Askerî cunta sonras›nda ülkenin nas›l bir yönetim ile yönetilece¤i ya da demok-rasinin boyutunun ne olaca¤› konusundaki tart›flmalarda ND, bu gelenekten kopuflgösterebilmifl bir partidir. ND, 1974 y›l›nda referandum s›ras›nda anayasal monar-fli ve Kral II. Constantine’e destek vermeyi reddetmifltir. Bu bak›mdan ND, Yuna-nistan’da tekrar demokrasiye geçiflin ve Bat› dünyas›yla iliflkilerin normallefltirilme-sinin mimar› olarak kabul edilmektedir.

Yeni Demokrasi Partisi, Yunan siyasi gelene¤ini yans›t›r bir flekilde kuruluflun-dan itibaren karizmatik liderler taraf›ndan yönetilmifltir. Bu durumu özellikle Kara-manlis faktörü etkilemektedir. Zira Karamanlis, ND’nin 1974’teki seçimde meclis-teki sandalyelerin yaklafl›k dörtte üçünü alarak ve 1975’te yeni anayasan›n olufltu-rulmas› ve demokrasinin restorasyonuna verdi¤i hizmetler dolay›s› ile büyük say-g› görmüfltür. Hatta 1980 y›l›nda Cumhurbaflkan› seçilmesine ra¤men parti üzerin-deki etkinli¤i devam etmifltir.

Karamanlis’in liderli¤inde ND’nin temel hedeflerinden birisi Avrupa Toplulu-¤u’na (bugünkü AB) kat›lmak ve NATO’nun askerî kanad›na tekrar dahil olmakt›.Bu konudaki giriflimlerini de vakit kaybetmeden hayata geçirerek baflar›l› olmufl veSo¤uk Savafl ortam›ndaki bölünmede, ülkesini tekrar Bat› kamp›na sokmufltur.

2000’lerin bafl›nda ND, PASOK karfl›s›nda d›fl politika baflar›lar›na ra¤men eko-nomik baflar›s›zl›k nedeniyle güç kaybederken 2004 y›l›ndaki seçimlerde ço¤unlu-¤un oylar›n› kazanarak tekrar iktidara gelmifltir. 2007 y›l›nda, özellikle ekonomikdurgunluk nedeniyle seçimde oy kaybetse de parlamentodaki sandalye ço¤unlu-¤unu elinde tutmay› baflarm›flt›r. 2009 y›l›ndaki seçimlerde iflsizlik, yolsuzluk, eko-nomik çöküntü ve ülkeyi ciddi oranda etkileyen ve hükûmetin çaresiz kald›¤› or-man yang›nlar›n›n da etkisiyle oylar›n› PASOK karfl›s›nda eriten ND, seçimleri kay-betmifltir. Kostas Karamanlis baflbakanl›¤› kaybedince parti baflkanl›¤› dâhil di¤ergörevlerinden de istifa etmifltir.

Panhelenik Sosyalist Hareketi Panhelenik Sosyalist Hareketi (PASOK), 1974 y›l›nda askerî cunta yönetiminin ar-d›ndan tekrar demokrasiye geçiflin yafland›¤› süreçte Andreas G. Papandreou ta-raf›ndan kurulmufltur. Parti, söylem, politika ve kurucu liderinin felsefesi bak›-m›ndan sol bir çizgide siyaset yürütmektedir. Bütün vatandafllar›n ifl hakk›; Yuna-nistan’› askerî, politik ve ekonomik ittifaklardan kurtar›p ba¤›ms›zl›¤›n›n ve ege-menli¤inin tesis edilmesi; devleti Bat›’ya ve “ABD emperyalizmine” ba¤layan ulus-lararas› anlaflmalardan kurtarmak; çal›flan Yunan halk›n›n sosyal özgürlü¤ünüsa¤lamak gibi amaçlar bu aç›dan de¤erlendirilebilir. Ayn› ND’de oldu¤u gibi PA-

106 Balkanlar ’da SiyasetS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



SOK da parti liderlerince flekillendirilmektedir. Her bir liderin yönetiminde (A. Pa-pandreou, C. Simitis ve G. Papandreou) siyasal anlamda farkl› bir PASOK çizgisiortaya ç›kmaktad›r.

PASOK, 1974 y›l›nda demokrasinin yeniden tesis edilmesinden sonra ND ile bir-likte bir anlamda dönüflümlü olarak iktidar olmaktad›r. Parti 1981 seçimlerini kaza-narak ülke siyasetinde a¤›rl›k kazanmaya bafllam›flt›r. Bu partiye destek verenler, odönemde geleneksel kurumlara ve yeni kurumlara yar› sad›k seçmenlerden olufl-maktad›r ve ülkenin önünde AT’ye üyeli¤in ve NATO’nun askerî kanad›na tekrarüyeli¤in yan›nda ABD ile yenilenecek olan güvenlik anlaflmas› söz konusudur.

Balkan ülkeleriyle ilgili ayr›nt›l› ülke profillerine http://news.bbc.co.uk/2/hi/country_pro-files/default.stm adresinden ulaflabilirsiniz.

PASOK, ilk iktidara geldi¤inde ND ile bafllayan AT üyeli¤i, NATO’nun askerîkanad›na tekrar kat›lmak ve ABD ile yeniden iliflkileri s›k›laflt›rma konusundafarkl› bir dil kullanm›flt›r. 1981 sonras›nda PASOK, ABD ve AT karfl›t› bir söylemkullanm›fl ve SSCB ile iliflkilerini gelifltirmeye çal›flm›flt›r. Özellikle K›br›s sorunuve genel olarak da Türkiye-Yunanistan iliflkilerinde yaflanan di¤er sorunlardaABD’nin, NATO’nun ve AT’nin Türkiye’yi destekledi¤i gibi bir söylem gelifltiril-mifltir. Ancak bütün bu söyleme ve retori¤e ra¤men PASOK da ND ile bafllayanpolitikalara devam ederek; Yunanistan’›n yaln›zl›ktan kurtulmas› noktas›nda, NA-TO’nun askerî kanad›na dönme ve AT’ye tam üyelik konusunda çal›flm›fl ve buamaçlara ulafl›lmas›na katk› sa¤lam›flt›r.

PASOK, 2000’li y›llarda KKE, STRIZA gibi di¤er küçük sol partilerle seçim itti-faklar›na girmifltir. Sosyal demokrasinin Yunanistan versiyonu olan PASOK, özel-likle de son ekonomik krizle birlikte radikal solun tehdidi alt›na da k›smen girmifl-tir. Radikal sol genel olarak Avrupa’da ve özelde de Yunanistan’da AB üyeli¤i, NA-TO ile iflbirli¤i ve di¤er uluslararas› angajmanlara karfl›d›r. 1980’lerde PASOK, özel-likle popülist radikalizm ve Keynesyen reformlarla s›n›f temelli olmayan bir kar›-fl›m olarak Yunan sosyalizmini iktidara tafl›m›flt›r.

PASOK, 2009 y›l›nda yap›lan seçimlerde seçim program›n› 2004’ten beri iktidar-da olan ND’nin ekonomi politikalar›n› ve yolsuzluklar›n› elefltirdi¤i bir söylem üze-rine infla ederek iktidar› tekrar devralm›flt›r. 2007 seçimlerinde ND her ne kadar ik-tidarda kalm›fl olsa da özellikle ekonomik göstergelerdeki düflüfl, yolsuzluk skan-dallar› ve 2009 y›l›ndaki iktidara yönelik toplant› ve gösterilerde polisin izledi¤i tu-tum nedeniyle henüz iktidar›n›n ikinci y›l› bile dolmadan PASOK’un erken seçimtalebini kabul etmifltir. Haziran 2009’da yap›lan seçimlerde yüzde 43,9 oy ve 300sandalyeli mecliste 160 milletvekili kazanan PASOK seçimlerin galibi olmufltur.

Siyasal partiler aç›s›ndan, Yunanistan’daki siyasal yap›n›n en belirgin özelli¤i nedir?

PASOK, son zamanlarda Kosova ba¤›ms›zl›¤›; Makedonya ve Türkiye’nin ABüyeli¤i konusunda giderek daha negatif bir tutum sergilemeye bafllam›flt›r. 1990’la-r›n sonlar›nda özellikle Türkiye konusunda görüfllerini yumuflatan PASOK, ABiçinde Türkiye’nin özel bir iliflkiye sahip olmas›, ancak tam üye olmamas› görüflü-nü dillendirmeye bafllam›flt›r. PASOK liderleri, bu bak›mdan Balkanlar’daki mese-leler, Türkiye ve ABD konusunda daha milliyetçi bir anlay›flla kendi kamuoylar›naaç›klamalarda bulunmaktad›r. 2009 y›l›nda yap›lan seçimleri kazanarak, iktidarolan PASOK, ND’nin seçimi kaybetmesini sa¤layan siyasal ve ekonomik sorunlar›


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

çözmek konusunda baflar›l› bir performans gösterememifltir. Papandreou öncülü-¤ündeki PASOK iktidar› da art›k 2000’li y›llar›n ortas›ndan beri Yunan siyasi haya-t›n›n kronikleflen sorunlar›n›n üstesinden gelemeyece¤ini anlayarak 2011 y›l›ndaistifa etmek zorunda kalm›flt›r.

Yunanistan’›n ekonomik anlamda çöküfl sürecinde oldu¤u ve baflta AB olmaküzere uluslararas› kurulufllar›n finansman›yla ayakta kalabilece¤i dile getirilmekte-dir. Bu uluslararas› kurulufllardan borçlanan ve karfl›l›¤›nda köklü ekonomik vesosyal reformlar yapmak zorunda kalan PASOK iktidar›, tüm siyasal sonuçlara kat-lanmak pahas›na meclisin de deste¤ini alarak reformlar› yapmak zorunda kalm›fl-t›r. PASOK ve Papandreou’nun siyasal gelece¤ini do¤rudan etkileyecek bu reform-lar›n karara ba¤lanmas› aflamas›nda görevde kalan Papandreou, uygulama sürecin-de istifa ederek yerini, bir ekonomist olan Lucas Papademos’a b›rakm›flt›r. Yuna-nistan’da flu an ifl bafl›nda olan Papademos hükûmeti, bir teknokratlar hükûme-tidir ve hükûmetin öncelikli hedefi, ülkenin içinde bulundu¤u derin ekonomik kri-zin üstesinden gelmeye çal›flmakt›r.

BULGAR‹STAN’DA DEMOKRAS‹ SANCISI Bulgaristan’daki siyasal yap›n›n temel dinamikleri, So¤uk Savafl boyunca SovyetlerBirli¤i’nin etkisi alt›nda kalm›fl di¤er Balkan ülkelerinde oldu¤u gibi, 1990 sonras›dönemde köklü flekilde de¤iflmifltir. Uzunca bir süre Komünist Parti’nin iktidardaoldu¤u, siyasal ço¤ulculuk ve demokratik siyasal kat›l›m›n oldukça s›n›rl› oldu¤uülkede, 1990’lar›n bafl›ndan itibaren demokratik yap› infla edilmeye bafllanm›flt›r.Ancak sosyalist dönemin izleri uzunca bir süre ülkedeki siyasal yaflam›n karakteri-ni belirlemeye devam etmifltir. ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra ilk kez 1990 y›l›n-da demokratik seçimler yap›lm›fl ve Bulgaristan Komünist Partisi’nin devam› nite-li¤inde olan Bulgaristan Sosyalist Partisi (BSP), yüzde 47,2 gibi ciddi bir oranla ilk


Resim 4.1

Yunanistan Baflbakan›Papendreou ve Almanfiansölyesi Merkel

Kaynak:http://haber.gazetevatan.com

Teknokratlar hükûmeti:Tarafs›z bir baflbakan vebakanlardan oluflan birhükûmettir ve genellikle krizdönemlerinde meclisdeste¤ini alarak bafla gelirve en yak›n seçime kadariktidarda kal›r.

seçimleri kazanarak mecliste ço¤unlu¤u elde etmifl ve sosyalist dönem sonras›nda-ki ilk hükûmeti kurmufltur. 1990’dan bugüne kadar ülkede 7 kez genel seçim ya-p›lm›flt›r. Genel seçimlere kat›l›m her bir seçimde giderek azalma e¤ilimi göster-mektedir. 1990 y›l›nda yap›lan seçimlere kat›l›m oran› yüzde 90,8 iken 2005 y›l›n-da seçimlere kat›lma oran› yüzde 55,8’e kadar gerilemifltir. 2009 tarihindeyse oranyeniden yüzde 60’a ç›km›flt›r.

Balkan ülkelerinde yap›lan seçimlerin sonuçlar›na http://www.parties-and-elections.de/in-dex.html adresinden ulaflabilirsiniz.

Seçimlere kat›l›m oran›n›n giderek düflmesi, ülkedeki siyasal yap› ve siyasalpartilere olan güvensizli¤in temel göstergelerinden biri konumundad›r. Çünkü1990 sonras› dönemde Bulgaristan’daki siyasetin en temel açmazlar› olan; ekono-mik sorunlar›n iyilefltirilmesi ve serbest piyasa ekonomisinde geçiflte yaflanan so-runlar›n çözümü, örgütlü suçla mücadele konusundaki yetersizlikler ve özellikleseçim sürecinin adil yürütülmedi¤i konusundaki flüphelerle ilgili olarak siyaset ku-rumu, vatandafllar› tatmin edecek çözümler sunamam›flt›r. Bu durum, ülkede siya-sal istikrar aç›s›ndan baz› sorunlar›n yaflanmas›na yol açm›flt›r.

Bulgaristan’da 1990’l› y›llarda iki siyasal parti, Bulgar siyasi hayat›na damgavurmufltur. Bu partilerden ilki Komünist Parti’nin devam› niteli¤inde olan Bulgaris-tan Sosyalist Partisi (BSP) ve Demokratik Güçler Birli¤i Partisi’dir (DGB). BSP, ül-kedeki sosyal demokrasinin en önemli temsilcisi konumundayken DGB ise dahaçok muhafazakâr kesimin önde gelen temsilcisi olmufltur. Ancak 2000’li y›llar›n ba-fl›ndan itibaren ülkede siyasal atmosfer köklü bir flekilde de¤iflmeye bafllam›fl vehem sosyalist parti hem de muhafazakâr parti güç kaybetmeye bafllam›flt›r. Nitekim2009 y›l›nda yap›lan son seçimlerde henüz 2006 y›l›nda kurulmufl olan ve merkezsa¤ partisi olarak tasnif edebilece¤imiz Bulgaristan’›n Avrupal› Geliflimi için HalkPartisi (GERB) yüzde 39,7 oy oran›yla seçimlerden galip ç›km›flt›r. 1990’l› y›llar bo-yunca ülke siyasetine damga vuran BSP’nin oy oran› yüzde 17’ye gerilerkenDGB’nin oylar› yüzde 7’ye kadar düflmüfltür.

Bulgaristan’daki siyasal yaflam›n önemli aktörlerinden biri konumundaki, 1990y›l›nda kurulan ve Bulgaristan Türklerinin içinde yer ald›¤›, Hak ve ÖzgürlüklerHareketi’ne de (HÖH) de¤inmek gerekmektedir. Kuruculu¤unu Ahmet Do¤an’›nyapt›¤› Parti, Bulgaristan’da yaflayan Türklerin sosyal, kültürel ve siyasal haklar›için mücadele vermektedir. Liberal demokrat çizgide yer alan ve 1990 y›l›ndan be-ri yap›lan tüm seçimlere kat›lan ve her seçimde de yüzde 4 seçim baraj›n› aflmay›baflaran Parti, zaman zaman da koalisyon hükûmetleri içinde yer almaktad›r. 2009


GERB 39,7 116

Bulgaristan Sosyalist Partisi 17,7 40

Hak ve Özgürlükler Hareketi 14,5 38

ATAKA 9,4 21

DGB 6,8 15

Düzen Hukuk ve Adalet 4,1 10



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Tablo 4.2Bulgaristan’daki2009 ParlamentoSeçimleri

Kaynak: http://www.parties-and-elections.de/bulgaria.html

y›l›nda yap›lan son genel seçimlerde yüzde 14,5 oy oran›yla Bulgaristan’›n üçüncübüyük partisi konumunu korumufltur.

Bulgaristan’›n siyasi partilerinden Hak ve Özgürlükler Hareketi Partisi’nin ay›r›c› özelli¤inedir?

Bulgaristan, 1990 y›l›ndan itibaren yeni kabul edilen anayasayla birlikte parla-menter demokrasiye geçifl yapm›flt›r. Yasama organ› olan ulusal meclis, tek mec-lisli bir yap›ya sahiptir ve dört y›ll›¤›na halkoyuyla seçilen 240 milletvekilinden olufl-maktad›r. Oy verme yafl› 18’dir. Ülkede yüzde 4 seçim baraj› uygulamas› vard›r.

Seçimler sonucunda hükûmet kurma görevini yürütmenin bafl› konumunda olancumhurbaflkan› verir. Cumhurbaflkan› 5 y›ll›¤›na halkoyuyla seçilmektedir. Bir cum-hurbaflkan› en çok iki dönem (10 y›l) görev yapabilir. 2001 y›l›nda yap›lan son cum-hurbaflkanl›¤› seçimlerini Georgi Parvanov alm›fl ve ikinci dönemde de seçimlerikazanarak Cumhurbaflkanl›¤› görevini sürdürmüfltür. 2011 y›l› Ekim ay›nda yap›lanen son seçimleri Rosen Plevneliev kazanarak görevine bafllam›flt›r. So¤uk Savafl dö-neminde Do¤u Bloku’nda yer alan ve Varflova Pakt›’n›n bir üyesi olan Bulgaristan,2004 y›l›nda NATO’ya, 2007 y›l›nda da Avrupa Birli¤i’ne tam üye olmufltur.

So¤uk Savafl boyunca Varflova Pakt›’n›n bir üyesi olan Bulgaristan, 2004 y›l›nda önce NA-TO’ya, 2007 y›l›nda da AB’ye tam üye olmufltur.

Bulgaristan’daki Sol Partiler Çok partili bir siyasal yaflam›n oldu¤u Bulgaristan’daki en önemli sol parti, 1990’l›y›llar boyunca ülkedeki siyasal yap›n›n en önemli aktörlerinden biri olan Bulgaris-tan Sosyalist Partisi’dir (BSP). BSP, sosyalist dönemde Bulgaristan’da hakim güçolan Bulgaristan Komünist Partisi’nin devam› niteli¤indedir. 1991 y›l›nda ülkeninyeni anayasas› kabul edilmeden önce yap›lan ilk seçimlerde yüzde 47 oyla o za-man 400 temsilciden oluflan ulusal mecliste 211 sandalye kazanarak iktidar olanBSP, yeni anayasan›n kabulünden sonra yap›lan gerçek anlamda ilk demokratik


Resim 4.2

Ahmet Do¤an (1954),Bulgaristan’›n en önemlisiyasi partilerinden biriolan Hak ve ÖzgürlüklerHareketi’nin genelbaflkan›d›r. Bulgaristan’da,Jivkov dönemininmuhaliflerinden biri olanve bu nedenle k›sa bir sürede olsa cezaevinde kalanDo¤an, 1990 y›l›ndaHÖH’ü kurarakBulgaristan’›n ilk Türkkökenli siyasetçisi olmufltur.

Kaynak:http://kircaalihaber.com

Parlamenter demokrasi:Baflkanl›k ya da yar›baflkanl›k sisteminden farkl›olarak hükûmetinparlamentoya karfl› sorumluoldu¤u demokrasi çeflididir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

seçimlerde yüzde 33,1 oyda kalarak yüzde 34,4 oy alan Demokratik Güçler Birli-¤i’nin gerisine düflmüfltür. Ancak 1994 seçimlerinde mecliste ço¤unlu¤u tekrar elegeçiren BSP, yeniden iktidar olmufltur.

BSP, sosyalist dönem sonras›nda da ülke siyasetinde büyük bir rol oynamaktad›r.Bulgaristan’da 1990’l› y›llar boyunca güçlü bir muhalefetin oluflmamas› ve BSP’nindemokrasiye geçifl sürecinde öncü rol oynamas›, halk›n Komünist Parti’nin devam›niteli¤inde olan bu partiye destek vermesini sa¤lam›flt›r. Özellikle bu dönemdeBSP’ye alternatif teflkil edebilecek sol bir partinin olmamas› da BSP’nin hakim siya-sal parti olmas›na yol açm›flt›r. Ancak 1997 y›l›nda yap›lan seçimlerde BSP, DGB kar-fl›s›nda büyük kan kaybederek yüzde 22 oy alm›fl, mecliste sadece 58 sandalyeyletemsil edilmifltir. 1997 seçimlerindeki bu a¤›r yenilgi, BSP’nin baflta ülkenin NATOüyeli¤i ve AB üyeli¤ine karfl› olan tutumunda de¤iflikli¤e gitmesine yol açm›flt›r. Par-ti, bu tarihten sonra hem AB hem de NATO yanl›s› bir politika izlemeye bafllam›flt›r.

Birçok sol partinin de temel ideolojik özellikleri olan güçlü bir devletçilik vedevletin ekonomik hayata müdahalesini savunan BSP, ›l›ml› düzeyde milliyetçi birçizgi izlemektedir. BSP, 1997 seçimlerine kadar serbest piyasa ekonomisi ve kapi-talist ekonomi politikalar› konusunda çekimser davranm›flt›r. Karma bir ekonomimodeli, özel mülkiyet ve teflebbüs ile devlet müdahalesinin iç içe oldu¤u bir eko-nomi politikas›ndan yana olan parti, 1997 sonras› dönemdeyse her ne kadar resmîsöylemde bu çizgisini korumaya özen gösterse de parti politikalar› aç›s›ndan uy-gulamada farkl› bir tablo ortaya ç›km›flt›r.

2001 y›l›nda yap›lan seçimlere BSP’nin liderli¤ini yapt›¤› 7 merkez sol partininyer ald›¤› Bulgaristan ‹çin Koalisyon adl› ittifakla seçime giren Parti, yüzde 17,1 oyalarak 48 vekille mecliste üçüncü parti konumuna düflmüfltür. 2001 seçimlerinde‹kinci Dünya Savafl›’ndan önce, monarfliyle yönetilen ülkenin kral› olan II. Sime-on’un tekrar ülkeye dönerek kurdu¤u ‹kinci Simeon Ulusal Hareketi (NDSV) yüz-de 42,7 oy oran›yla birinci parti olarak Hak ve Özgürlükler Hareketi ile koalisyonkurmufltur. Oldukça popülist bir seçim kampanyas› yürütülen NSDV, siyasete yenibir boyut kazand›raca¤›n›, 800 günde ülkedeki tüm yolsuzluklar› önleyerek dahayaflan›labilir bir Bulgaristan infla edece¤ini beyan etmifltir. Ancak baz› olumlu ge-liflmelere karfl›l›k NSDV’nin oylar› bir sonraki seçimlerde büyük oranda düflüfl gös-tererek yüzde 19,9’a kadar gerilemifltir. Bu gerilemede BSP’nin yeniden güç kazan-mas› ve 2005 seçimlerindeki baflar›s› da oldukça belirleyici olmufltur.

1990’dan son seçimlerin yap›ld›¤› 2009 tarihine kadar yaklafl›k 20 y›ll›k dönem-de BSP, sosyalizmden Avrupa tarz› sosyal demokrasiye do¤ru önemli bir de¤iflimitecrübe etmifltir. Parti’nin baflkanl›¤›n› 2001 y›l›nda Cumhurbaflkan› seçilen Parva-nov’dan sonra baflkanl›¤a seçilen Sergei Staniflev yapmaktad›r. BSP’nin iktidar ol-du¤u dönemde, yolsuzluk iddialar› baflta olmak üzere 2007 y›l›ndan itibaren küre-sel finansal krizin de etkileriyle koalisyon hükûmeti 2009 y›l›nda yap›lan genel se-çimlerde büyük bir oy kayb› yaflam›flt›r. Yine bu dönemde AB’ye yeni üye olanBulgaristan’›n AB fonlar›n›n usulsüz kullan›lmas› nedeniyle belirli bir süre içinülkeye yap›lan yard›mlar›n AB Komisyonu taraf›ndan dondurulmas› da ülkedekiyolsuzluk iddialar›n›n ne derece ciddi oldu¤unun bir göstergesidir. Küresel krizinetkisiyle artan iflsizlik ve ekonomik büyümenin gerilemesi, koalisyon hükûmetineduyulan güvenin erimesine yol açm›flt›r. Nitekim Bulgaristan’›n AB üyesi olduktansonra yap›lan ilk genel seçimde, 2006 y›l›nda kurulan ve ilk kez genel seçimlerekat›lan GERB Partisi, yüzde 39 oy oran› ve mecliste 116 sandalye kazanarak hükû-met kurma hakk›n› elde etmifltir. BSP ise 2005 seçimlerinde yüzde 31 olan oy ora-n›n› yüzde 17’ye kadar düflürmüfltür.


Devletçilik: Özel sektörünyetersiz kald›¤› ya da yat›r›mmaliyeti yüksek oldu¤u içinrol almad›¤› alanlaradevletin do¤rudan yat›r›myapmas› ve baz› hizmetlerido¤rudan temin etmesianlay›fl› ya da k›sacadevletin ekonomide aktifolarak yer almas›d›r.

AB Komisyonu: AvrupaBirli¤i’nin yürütme organ›olarak ifllev gören veüyelerinin kendi devletlerinekarfl› de¤il de Birli¤e karfl›sorumlu olan ancak üyeülkelerin temsil edildi¤i vehaftal›k toplant›lar yapanAB’nin temel organlar›ndanbirisidir.

Bulgaristan’daki siyasal yaflam›n en önemli sorunlar›ndan biri, yolsuzluk iddialar› ve ör-gütlü suçlard›r. 2009 y›l›nda AB Komisyonu, AB fonlar›n›n usulsüz kullan›m› nedeniyle ül-keye yap›lan yard›mlar› dondurma karar› alm›flt›r.

BSP, 1997 y›l›nda ülkeyi derinden etkileyen ekonomik krizden sonra oldu¤u gi-bi 2009 y›l›nda da yine ekonomik krizin etkilerinin afl›lmas› noktas›nda gösterdi¤ikötü performans sonucunda muhalefette kalm›flt›r. Ancak Bulgaristan’daki genelsiyasi atmosfer ve yaklafl›k çeyrek as›rl›k bir geçmifli olan demokratik siyasal yap›-n›n dinamikleri bir arada düflünüldü¤ünde BSP’nin yeniden iktidar›n en önemliadaylar›ndan biri olmas› çok muhtemeldir.

Muhafazakâr PartilerSosyalist dönemin sona erdi¤i ve ülkenin demokrasiye geçifl sürecinde, BSP’ye kar-fl› en önemli muhalefet hareketi, henüz ülkede demokratik seçimler hayata geçiril-meden önce temelleri at›lan Demokratik Güçler Birli¤i’dir (DGB). 1989 y›l›nda bir-çok sivil toplum örgütü ve siyasi partinin bir araya gelerek kurduklar› DGB, ülkenindemokrasiye geçifl yaflad›¤› ilk on y›lda BSP ile birlikte siyasetin en önemli aktörle-rinden bir olmufltur. DGB, daha sonra Cumhurbaflkan› seçilen Jelu Jelev’in öncülü-¤ünde sosyalist dönemin sorunlar›n› en çok yaflayan kesimlerin sözcüsü olan bir si-yasi program izlemifltir. Ülke siyasetinde merkez sa¤da yer alan muhafazakâr vurgu-lar› parti program›nda öne ç›karan DGB, kurulduktan k›sa süre sonra toplumdan bü-yük destek görmeye bafllam›flt›r. Parti kurulduktan sadece bir y›l sonra yap›lan se-çimlerde Komünist Parti’nin devam› olan ve bu anlamda oldukça köklü ve organizeolmufl BSP’ye karfl› iktidar olmas›na yetecek düzeyde bir oy alamasa da halk›n %36,2’si DGB’ye destek vermifltir. Nitekim yeni anayasan›n kabulü sonras› yeni flekil-lenen meclisi belirlemek için 1991 y›l›nda yap›lan ikinci parlamento seçimlerindeBSP’yi geride b›rakarak % 34,4 oy oran›yla mecliste ço¤unlu¤u elde etmifltir.

Filip Dimitrov’un baflkanl›¤›nda 110 milletvekili ç›karan partinin 240 sandalyelimecliste güvenoyu alabilmesi için gereken deste¤i, seçimlerde 24 sandalye kazananHak ve Özgürlükler Hareketi vermifltir. Bu süreçte DGB içindeki bölünmeler su yü-züne ç›km›fl ve parti içinden ayr›lan baz› vekiller yeni bir siyasal hareketin içinde yeralm›flt›r. Cumhurbaflkan› Jelyu Jelev ile baflta anayasal reformlar konusunda sürtüfl-mesi ve Bulgaristan’›n yasal olmayan yollardan Makedonya’ya silah satt›¤›n›n günyüzüne ç›kmas›yla Baflbakan Dimitrov, henüz bir y›l bile görevde kalmadan istifa et-mifl ve ülkeyi bir sonraki genel seçimlere kadar ekonomi profesörü olan Lyuben Be-rov’un baflbakanl›¤›nda teknokratlar hükûmeti yönetmifltir. Ancak Berov’un ekono-mik reform planlar› baflar›ya ulaflamay›nca ülkenin ilk kad›n baflbakan› Reneta Ind-jova, yeni hükûmet göreve bafllayana kadar hükûmeti kurmakla görevlendirilmifltir.Bu geliflmeler nedeniyle 1994 y›l›nda yap›lan seçimlere güç kaybederek giren DGB,bu seçimlerde BSP karfl›s›nda yüzde 24,2 oy oran› ile a¤›r bir yenilgi alm›flt›r.

Seçimlerden sonra iktidar olan BSP’nin baflta ülkede giderek derinleflen ekono-mik krizi yönetememesi gibi nedenlerle hükûmet 1997 y›l›nda istifa etmek zorundakalm›fl ve ayn› y›l ülke tarihindeki 4. genel seçimler yap›lm›flt›r. Bu seçimler tam an-lam›yla DGB’nin zaferiyle sonuçlanm›flt›r. Oylar›n yüzde 52,3’ünü alan parti, toplum-dan ald›¤› bu güçlü destekle ülkenin dönüflümü aç›s›ndan önemli ad›mlar atm›flt›r.Bu tarihe kadar oldukça yavafl iflleyen ülkenin Bat› dünyas›yla entegrasyonu, DGB’nintek bafl›na iktidar›yla h›z kazanm›flt›r. Bu süreçte DGB’nin destekledi¤i Cumhurbafl-kan› aday› Petar Stoyanov’un da seçimleri kazanmas›, DGB’nin siyasi hedeflerine


D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



ulaflmas›n› kolaylaflt›rm›flt›r. Ancak BSP hükûmetinin düflmesini sa¤layan ekonomikkrizin etkileri, DGB’nin iktidar oldu¤u dönemde de hissedilmifl ve DGB, 2001 y›l›n-da yap›lan seçimleri kaybederek meclisteki temsil oran› 52 vekile kadar düflmüfltür.Bu seçimler, 1990’l› y›llarda ülke siyasetinin öne ç›kan aktörlerinden biri olan DGB’ninerime sürecini de bafllatm›flt›r. Bu tarihten sonra yap›lan iki genel seçimde de DGB,seçim baraj›n› geçmeyi baflarsa da hükûmetin içinde yer alamam›flt›r.

Bulgaristan’da DGB’nin d›fl›nda bir di¤er muhafazakâr parti de Düzen, Hukuk veAdalet Partisi’dir (DHA). 2005 y›l›nda seçimlerden hemen önce kurulan DHA, dahaönce DGB içinde yer alan siyasetçilerin partiden ayr›larak kurduklar› bir siyasal par-tidir. Hem söylem hem de politika olarak DGB’den daha muhafazakâr bir çizgideyer alan DHA, 2009 genel seçimlerinde yüzde 4 olan seçim baraj›n›n üzerine ç›karak10 milletvekiliyle mecliste temsil edilme hakk›n› kazanm›flt›r. Parti, kendisini radikalmuhafazakâr parti olarak tan›mlamakta ve organize suç örgütleri ve yolsuzlukla mü-cadeleyi temel amaç olarak benimsemektedir. Yane Yanev’in liderli¤ini yapt›¤› DHA,siyasal elitlerin ve hükûmet üyelerinin baflta mafya ile olan iliflkileri olmak üzere, ka-r›flt›klar› yolsuzluklar› iffla ederek, kamuoyunun deste¤ini almaya çal›flmaktad›r.“Yolsuzlu¤a bulaflm›fl elitlere karfl› dürüst toplum” söylemini temel siyasi mesaj ola-rak kullanan Parti, 2009 seçimlerinde en çok oy alan GERB partisine, meclisten gü-venoyu almas› için ihtiyac› olan deste¤i de vermemifltir. Parti, ayr›ca 2009 seçimlerin-de Türkiye’de yaflayan Bulgar vatandafllar›n oy kullanabilmesi için kurulan sand›k-larda kullan›lan oylar›n, usulsüzlük yap›ld›¤› iddias›yla iptal edilmesi talebiyle Ana-yasa Mahkemesi’ne baflvurmufltur. DHA, ülke siyasetinde son dönemlerde giderekyükselen muhafazakâr e¤ilimin ana sözcülerinden biri olma çabas› içindedir.

Balkanlar’daki siyasal geliflmelerle ilgili ayr›nt›l› bilgilere http://www.setimes.com/ adre-sinden ulaflabilirsiniz.

Her ne kadar tam anlam›yla bir muhafazakâr parti olarak s›n›fland›r›lamasa daBulgaristan’daki ›l›ml› muhafazakârlar›n temsilcisi konumunda olan üçüncü parti,Bulgaristan’›n Avrupal› Geliflimi için Halk Partisi’dir (GERB). Ülkede yap›lan songenel seçim olan 2009 seçimlerinde yüzde 39 oran›nda oy alan Parti’nin genel bafl-kanl›¤›n› Boyko Borisov yürütmektedir. 2006 y›l›nda GERB’i kurmadan önce NSDViktidar› döneminde içiflleri bakan› ve daha sonra da Sofya belediye baflkan› olarakgörev yapan Borisov’un, görev yapt›¤› süreçte organize suçla mücadele konusun-daki baflar›l› politikalar›, kamuoyunda popüler bir isim hâline gelmesini sa¤lam›fl-t›r. 2006 y›l›nda kurulan Parti, 2007 y›l›ndaki Avrupa Parlamentosu seçimlerindebüyük bir baflar›ya imza atarak birinci parti olmufltur. Bu baflar›s›n› 2009 genel se-çimlerinde de gösteren Parti, BSP’nin ancak 40 milletvekili kazand›¤› 240 sandal-yeli mecliste 116 milletvekiliyle temsil edilme hakk›n› kazanm›flt›r. Daha çok gençve orta yafl kesimin ve orta s›n›f›n deste¤ini kazanan Parti, yolsuzlukla mücade-le ve aile kurumunun korunmas› gibi de¤erlere öncelik veren ve ülkedeki gele-neksel siyasi yap›n›n temsilcilerini elefltiren bir seçim program› yürütmüfltür. Bafltagenel baflkan Borisov olmak üzere GERB içinde yer alan siyasetçilerin neredeysetamam› daha önce do¤rudan siyasetin içinde yer almayan isimlerden oluflmaktad›r.GERB’in 2009 seçimlerindeki baflar›s›na yönelik yap›lan analizlerde öne ç›kar›lanen temel unsur, Borisov’un karizmas› ve daha önceki görevlerde sergiledi¤i per-formanst›r. Ayr›ca Parti’nin popülist söylemi, toplumla olan iliflkileri, hakim siyasalelitler ve mafyaya karfl› gelifltirdi¤i elefltirel söylem de GERB’in baflar›s›n›n ana un-surlar›n› oluflturmaktad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Orta s›n›f: Toplumdaço¤unlu¤u oluflturan ve gelirda¤›l›m›nda ortada bulunansosyal s›n›f, orta s›n›f olarakadland›r›lmaktad›r.

ROMANYA’DA SEÇ‹MLER VE PART‹LERRomanya, 1989 y›l›nda Çavuflesku’ya karfl› gerçeklefltirilen kanl› bir devrim sonra-s›nda sosyalist rejimin sona erdi¤i ve çok partili seçimlerin yap›ld›¤› ülkelerden bi-ridir. 1990’dan beri çok partili hayata geçiflle birlikte ülkedeki siyasi partiler zaman-la ideolojik, üyelikleri ve kurumsallaflma bak›m›ndan geliflerek günümüze gelmifl-lerdir. Bu bak›mdan da Romanya siyasal partilerini ve siyasal yap›s›n› de¤erlendi-rirken bu durumu göz önünde bulundurmakta fayda vard›r.

Romanya, Komünist Parti Genel Sekreteri olarak 1965-1989 y›llar› aras›nda görev yapanÇavuflesku’nun kanl› bir devrim sonucunda kurfluna dizilerek öldürülmesi sonras›ndaparlamenter demokrasiye geçifl yapm›flt›r.

‹sim Bafllang›ç Bitifl Siyasi Parti

Andrey Lukanov 3 fiubat 1990 7 Aral›k 1990 BSP

Dimitar ‹liyev Popov 7 Aral›k 1990 8 Kas›m 1991 -

Filip Dimitrov 8 Kas›m 1991 30 Aral›k 1992 DGB

Luyben Berov 30 Aral›k 1992 17 Ekim 1994 -

Renata Indzhova (vekaleten) 17 Ekim 1994 25 Ocak 1995 -

Jan Videnov 25 Ocak 1995 13 fiubat 1997 BSP

Stefan Sofiyanski (vekaleten) 13 fiubat 1997 21 May›s 1997 DGB

‹van Kostov 21 May›s 1997 24 Temmuz 2001 DGB

Simeon Sakskoburgotski

(II. Simeon)24 Temmuz 2001 17 A¤ustos 2005 II. Simeon Ulusal Hareketi

Sergei Staniflev 17 A¤ustos 2005 27 Temmuz 2009 BSP

Boyko Borisov 27 Temmuz 2009 Görevde GERB


Tablo 4.31989 Sonras›BulgaristanBaflbakanlar› veSiyasi Partileri

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_Prime_Ministers_of_Bulgaria

Resim 4.3

Çavuflesku veEflinin Tutuklan›fl›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Kaynak: http://www.sabah.com.tr/fotohaber/dunya/diktatorlerin_kadinlari

Son dönemlerde, Romanya da pek çok ülke gibi küresel ekonomik krizden et-kilenen ülkelerden birisidir. Mevcut Romanya hükûmeti, bir koalisyon hükûmetiolsa da parlamentoda tam olarak ço¤unlu¤un kontrolünü sa¤lam›fl de¤ildir ve budurum, hükûmetin ekonomik krizin üstesinden gelme noktas›nda elini zay›flat-maktad›r. Hükûmet, IMF, Dünya Bankas› ve AB’den kredi alarak krizin üstesindengelme çabas› içindedir. Di¤er Balkan ülkelerinde oldu¤u gibi, Romanya’daki siya-sal düzenin istikrar› da ayn› flekilde ekonomik krizin yönetilmesi noktas›ndaki ba-flar›yla do¤rudan alakal›d›r.

Romanya parlamentosu iki meclisli bir yap› arz eder. Temsilciler Meclisi ve Se-nato’dan oluflan parlamento üyelikleri için seçimler 4 y›lda bir yap›l›r. Senato 137senatör ve Temsilciler Meclisi ise 334 vekilden teflekkül eder. Ayr›ca siyasi partilerseçim sürecinde sadece bir seçim ittifak› ya da koalisyonu içinde yer alabilir. Ülke-de yüzde 5 seçim baraj› da uygulanmaktad›r ve bu bak›mdan ço¤u parti seçim it-tifaklar›na ihtiyaç duymaktad›r.

Romanya, sosyalizm sonras› anayasas›n› 1991 y›l›nda kabul etmifl ve 2003 y›l›ndaAB üyelik sürecinde bu metin yeniden gözden geçirilerek gerekli de¤ifliklikler yap›l-m›flt›r. Ülke 1989 y›l›na kadar uzunca bir süre Nikolay Çavuflesku taraf›ndan yönetil-mifltir. Çavuflesku Romanya siyasal düzeninin en etkin figürlerinden biri olmufltur. Budönemde siyasi partiler genelde bloklar hâlinde hareket etmifllerdir. So¤uk Savafl dö-nemindeki Komünist Parti diktatörlü¤ünden gelen al›flkanl›klar sosyalizm sonras› dö-nemde de devam etmifltir. Bütün Balkan ülkelerinde oldu¤u gibi yeni kurulan parti-ler de eski sosyalist partinin kal›nt›lar› üzerine infla edilmifltir. Ancak bu partilerin, sözkonusu devletlerin ilk bafllarda yar›-demokratik yönetilmelerine yol açt›klar› fakat de-mokrasinin süreç içerisinde içsellefltirilmesine katk› sa¤lad›klar› da bir gerçektir.

Romanya, sosyalist dönemden kalma izlerden kurtulma sürecini AB üyeli¤i ileönemli oranda atlatm›flt›r. Örne¤in 2006 y›l›nda, devlet baflkan›n›n da büyük kat-k›lar›yla bir komisyon kurularak Romanya’da geçmifl dönemindeki siyasal sorunla-r›n araflt›r›lmas› ve mecliste tart›fl›lmas› sa¤lanm›flt›r.

Romanya’n›n son parlamento seçimleri olan 2008 seçimlerinde, sadece 5 partiyüzde 5 baraj›n› aflarak parlamentoda temsil edilme hakk›n› kazanm›flt›r. Bu parti-ler; Sosyal Demokrat Parti (PSD), Muhafazakâr Parti (PC), Demokratik Liberal Par-ti (PDL), Ulusal Liberal Parti (PNL) ve Romanya Macarlar› Demokratik ‹ttifak›(UDMR) fleklinde s›ralanabilir. Bu partilerin ideolojik s›n›flamas› ise flu flekildedir:PSD sol parti; PC muhafazakâr parti; PDL liberal muhafazakâr parti; PNL liberalparti ve UDMR ise Macar az›nl›k partisidir. Seçimlerde ald›klar› oy oranlar› isePSD ve PC ittifak› %33,1; PDL %32,4; PNL %18,6 ve UDMR %6,2’dir. Hükûmet isebaflbakan› PDL’den olan PDL-UDMR koalisyonu ile oluflturulmufltur.

Eski komünist partinin en önemli varisi konumunda olan PSD, Romanya solu-nu temsil etmektedir. Di¤er taraftan muhafazakârl›k siyasi zeminde tek parti tara-


Az›nl›k partisi: Sadece bellibir etnik az›nl›¤› temsiletmek amac›yla kurulmufl vegenelde de iktidar olmaktançok temsil etti¤i az›nl›¤›nkültürel ve sosyal haklar›için çal›flan siyasi partidir.


Sosyal Demokrat Parti +Muhafazakâr Parti

33,1 114

Demokratik Liberal Parti 32,4 115

Ulusal Liberal Parti 18,6 65

Romanya Macarlar›Demokratik ‹ttifak›

6,2 22


Tablo 4.4Romanya’daki 2008ParlamentoSeçimleri

Kaynak: http://www.parties-and-elections.de/romania.html

f›ndan de¤il son seçimlere göre iki büyük parti taraf›ndan temsil edilmektedir. Ül-kede flu an muhafazakâr partilerden biri olan PDL’nin UDMR ile kurdu¤u koalis-yon hükûmeti iktidardad›r.

Sosyal Demokrat Parti (PSD)Romanya’n›n en büyük siyasi partisi konumundaki PSD, daha önce ülkede faaliyetgösteren Ulusal Kurtulufl Cephesi Partisi’nden (FSN) kopan siyasetçilerin giriflimle-riyle kurulmufltur. PSD, 1992-1996 ve 2000-2004 y›llar› aras›nda iktidar olmufltur.2008 seçimlerinden sonra muhafazakâr parti PDL ile koalisyon hükûmeti kursa da2009 y›l›nda koalisyonu bozarak ana muhalefet partisi olmufltur.

PSD özellikle muhaliflerince yolsuzluklara bulaflmak ve kitle iletiflim araçlar›n›kontrol etmekle elefltirilmektedir. En önemli elefltiri noktalar›ndan birisi de eskikomünist partinin devam› olma noktas›ndad›r. PSD döneminde ülke, özellikle departinin onursal baflkan› ve Romanya’n›n devrim sonras› ilk baflkan› olan Ion Ilies-cu döneminde politik, ekonomik ve sosyal reformlara a¤›rl›k vermifl; NATO’ya veAB’ye üyelik konusunda çal›flmalar yap›lm›flt›r. Sol bir parti olmas›na ra¤men libe-ral politikalar eflli¤inde önemli özellefltirmeler bu parti taraf›ndan gerçeklefltirilmifl-tir. PSD, iktidar›n›n maruz kald›¤› yolsuzluk iddialar› da bu özellefltirme giriflimle-rinden dolay› zengin s›n›ftaki art›fl nedeniyle dile getirilmektedir.

Romanya, Bulgaristan ile birlikte 2004 y›l›nda NATO’ya, 2007 y›l›nda da AB’ye tam üyeolmufltur.

AB içinde eflit temsil, AB politikalar›na olumlu katk› sa¤lamak (iyi komflulukpolitikas› gibi), Romanyal› iflçilerin AB içinde serbest hareketlili¤i; tar›m, bölgeselkalk›nma, göç ve çevre gibi konularda AB içindeki pozisyonunu güçlendirmek vefiengen alan›na dahil olmak temel d›fl ve iç politik hedeflerdir. PSD, ço¤u Avru-pa’daki sol partinin aksine Avrupa-Atlantikçi bir politika takip etmektedir.

Muhafazakâr Parti ve Demokratik Liberal PartiMuhafazakâr Parti (PC), 1991 y›l›nda Romanya Hümanist Partisi olarak kurulmuflve bugünkü ismini 2005 y›l›nda alm›flt›r. PC, bu dönemde sadece isim de¤il, ayn›zamanda ideolojik de¤iflikliklerle eski merkezî konumundan sa¤a do¤ru kay›p mu-hafazakâr olmufltur. 2005 y›l›nda k›sa bir süreli¤ine iktidar›n küçük orta¤› da olanPC; geleneklere ba¤l›l›k, aile, Avrupa ile entegrasyon, sosyal dayan›flma ve flove-nizme kaçmayan milliyetçili¤i temel söylemleri olarak kullanmaktad›r. Sesini ençok eflcinsel evlili¤e karfl› duyurmufl olup zorunlu dinî e¤itimin de yap›lmas› ge-rekti¤ini ileri sürmektedir. 2008 seçimlerinde PSD ile seçim ittifak›na girmifl ve ken-di gücüne göre senatoda 1 ve temsilciler meclisinde 4 sandalye kazanm›flt›r.

Demokratik Liberal Parti (PDL), Romanya’n›n en büyük muhafazakâr partisidir.Parti henüz 2007 y›l›nda bugünkü formuna kavuflmufltur. PDL, yeni bir parti olsada flu anda hükûmetin büyük orta¤›d›r. Parti köken olarak da Iliescu liderli¤inde-ki FSN içinden ayr›l›p oluflmufltur. PDL’nin ilk hâli, olan FSN içinden ayr›lan FDSN1996 y›l›nda seçimleri kazanm›flt›r. 2000-2004 aras› tekrar muhalefet olmufl; 2004seçimlerinde ise PNL, PC, UDMR ile 2007 y›l›na kadar koalisyon hükûmetini de-vam ettirmifltir. 2007 y›l›nda FDSN’den Demokrat Parti’ye dönüflen hareket ad›n›PDL olarak de¤ifltirmifltir. Parti 2004 y›l›ndan sonra siyasi doktrinlerini ekonomikliberalizm ve reformculu¤u birlefltiren bir muhafazakârl›k olarak de¤ifltirmifltir. Ro-manya siyasi partileri esas›nda siyasi doktrinler konusunda çok da tutucu de¤ildirve pragmatist olarak sürekli de¤ifliklikler yapmaktad›rlar.


fiengen Alan›: 1985 y›l›ndaAB üyesi befl devletinimzalad›¤› ve daha sonra buanlaflman›n gelifltirilmesi vekat›l›mc›lar›n artmas› iletaraf devletler aras›ndaortak vize uygulamas›alan›na verilen isim..

fiovenizm: Herhangi bir fleyekarfl› afl›r› flekilde vegenellikle de olumsuzduygular uyand›randüflmanl›k ya da ba¤l›l›kt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



PDL 2012 y›l› bafllar› itibar› ile UDMR ile koalisyon hükûmetini sürdürmekte-dir. Romanya’da iktidara gelen di¤er partilerin flikâyet etti¤i temel mesele, yolsuz-luk ve yozlaflman›n artt›¤› noktas›nda dü¤ümlenmektedir. AB’nin yeni üyelerin-den birisi olarak Romanya, bu konuda AB’nin s›k› denetimi alt›na da girmifltir.AB’nin s›k› takibi ve yolsuzlu¤un önlenmemesi hâlinde yard›mlar›n kesilece¤itehdidi sayesinde Romanya’da yap›lan düzenlemeler yoluyla yolsuzluklarda azal-ma sa¤lanm›flt›r. PDL, kendisi de yolsuzlukla suçlansa da, yolsuzlukla mücadele-de istekli görünmektedir.

ARNAVUTLUK’TA KR‹Z, ‹DEOLOJ‹ VE SEÇ‹MLER‹kinci Dünya Savafl› s›ras›nda önce ‹talyan daha sonra da Alman iflgali alt›nda kalanülke, savafl daha henüz sona ermemiflken Sovyetler Birli¤i’nin kontrolü alt›na girmiflve ülkede 1944 y›l›nda sosyalist yönetim tesis edilmifltir. Arnavutluk siyasi hayat›n›nen önemli figürü 41 y›l boyunca ülkeyi sosyalist bir rejimle yöneten Enver Ho-ca’d›r. Hoca, 1960’l› y›llara kadar SSCB ile daha sonra da 1978 y›l›na kadar da ÇinHalk Cumhuriyeti ile yak›n iliflki içinde olan sosyalist bir yönetim tarz›n› benimse-mifltir. Ancak daha sonra Arnavutluk kap›lar›n› d›fl dünyaya kapatarak Bat› dünya-s›ndan kopuk, Do¤u Bloku ile de oldukça mesafeli bir iliflki biçimi gelifltirmifltir.Hoca’n›n 1985 y›l›nda ölümünün ard›ndan, ülkeyi Hoca ile ayn› çizgide bir politikaizleyen Ramiz Alia yönetmifltir.

So¤uk Savafl’›n sona ermesi ve SSCB’nin çöküflüyle bölgede yaflanan de¤iflimin birsonucu olarak Arnavutluk’ta da sosyalist yönetime karfl› önemli bir muhalefet ortayaç›km›flt›r. Muhalefetin eylem ve gösterilerinin sonucunda, 1990 y›l›nda, sosyalist yö-netime son verilmifl, 1991 y›l›nda ülke ilk defa çok partili seçimlere ev sahipli¤i yap-m›flt›r. Ancak ilk seçimden bafllayarak 2009 y›l›nda yap›lan parlamento seçimlerinekadar ülkede yap›lan her seçimde, seçimlerin adil olmad›¤› ve seçimlere yolsuzlukla-r›n bulaflt›¤› sürekli dile getirilmektedir. Bugün tüm bölge ülkeleri aras›nda demok-rasinin konsolidasyonu konusunda en sorunlu ülkelerden biri Arnavutluk’tur.


Resim 4.4

Enver Hoca: ‹kinci Dünya Savafl›esnas›nda ‹talya ve Almanya’n›niflgaline u¤rayan Arnavutluk’unba¤›ms›zl›¤›n› kazanmas›sürecinde önemli roller üstlenenEnver Hoca, 1941 y›l›ndakurulan Komünist Parti’nin ilkgenel sekreteri olmufltur. 1946y›l›nda ba¤›ms›zl›¤›n› kazananArnavutluk Cumhuriyeti’nin ilkcumhurbaflkan› olan Hoca, 1946-1985 y›llar› aras›nda kesintisizolarak görev yapm›flt›r.Ba¤›ms›zl›k sonras› s›ras›ylaYugoslavya, SSCB ve Çin ile yak›niliflkiler gelifltiren Hoca, 1970’liy›llar›n sonundan itibarenkap›lar›n› d›fl dünyaya kapatarakkendine özgü sosyalist biryönetim modeli gelifltirmeyeçal›flm›flt›r.

Kaynak: http://www.enver-hoxha.net/content/content_english/biography.htm

Demokratik Konsolidasyon:Vatandafllar›n siyasal partilerve sivil toplum arac›l›¤›ylatemsil edilmesi, demokratikilke ve kurumlar›nbenimsenmesi vedemokrasinin toplumda güçve derinlik kazanmas›d›r.

1991 y›l›nda kabul edilen yeni anayasayla, parlamenter demokrasi benimsen-mifltir. Ancak anayasan›n siyasal anlamda pek çok sorunu çözememesi ve 1996 y›-l›nda derinleflen ekonomik kriz ve banker krizinin 1997 y›l›nda ülkede silahl›ayaklanmalara kadar varan sonuçlar› nedeniyle yeni bir anayasa yap›lmak zorun-da kal›nm›flt›r. 1998 y›l›nda kabul edilen yeni anayasa ile daha demokratik bir si-yasal yap› infla edilmeye çal›fl›lm›flt›r.

Yasama, yürütme ve yarg› erklerinin ayr› organlar eliyle kullan›ld›¤› ülkede yü-rütmenin bafl› cumhurbaflkan›d›r. Befl y›ll›¤›na parlamento taraf›ndan seçilen cum-hurbaflkan›n›n sembolik yetkileri vard›r. Yürütme erkini as›l kullanan güç baflba-kan›n baflkanl›¤›ndaki bakanlar kuruludur. 140 milletvekilinden oluflan yasama or-gan›, tek meclislidir. Parlamento seçimleri dört y›lda bir yap›lmakta ve yüzde dörtseçim baraj› uygulanmaktad›r. Ülkede son genel seçimler 2009 y›l›nda yap›lm›flt›r.1996 y›l›ndaki seçimlerde oldu¤u gibi 2009 y›l›nda yap›lan son seçimlerde de yol-suzluk iddialar› ve seçimlere hilenin kar›flt›r›ld›¤› gerekçesiyle ülkede ciddi bir si-yasi kriz patlak vermifltir. Ancak Arnavutluk 2009 y›l›nda yine de NATO’ya üye ol-mufl ve ayn› y›l AB’ye tam üyelik baflvurusunda bulunmufltur.

Ülkede çok partili siyasal hayat›n ve demokratik seçimlerin yap›lmaya bafllad›¤›1991 y›l›ndan beri siyasal hayat›n iki önemli aktörü bulunmaktad›r. Demokrat Partive Sosyalist Parti, 1991’den beri yap›lan seçimlerde en çok oyu alan iki parti konu-mundad›r. Ülkede çok partili bir hayat olmas›na ra¤men, di¤er partilerin yüzde dörtbaraj›n› nadiren geçtikleri dikkate al›nd›¤›nda asl›nda iki partili bir sistem izlenimido¤maktad›r. Her iki parti aras›nda söylem ve politika aç›s›ndan önemli farklar olsada iki partinin de otoriter ve karizmatik lider tipine sahip oldu¤u aç›kça görülmek-tedir. Parti programlar› ve ideolojilerinden çok, parti liderlerinin karizmas› ve popü-laritesi seçmen tercihlerinde belirleyici olmaktad›r. Ayr›ca Arnavutluk’taki siyasal ya-flam›n önemli unsurlar›ndan biri de seçimi kaybeden taraf›n, sonuçlara itiraz etmesive seçimlerin adil olmad›¤›n› ileri sürerek parlamento çal›flmalar›n› boykot etmesidir.

Arnavutluk, Balkan ülkeleri aras›nda demokratikleflme ve yolsuzluklarla mücadele etmeaç›s›ndan en az geliflme kaydeden ülkelerden biridir. Seçimlerdeki yolsuzluk iddialar›, ül-kede sürekli olarak siyasal krizlerin yaflanmas›na yol açmaktad›r.

Sosyalist Parti (PS), Enver Hoca’n›n ilk genel sekreter olarak kuruculu¤unuyapt›¤› ‹flçi Partisi’nin devam› niteli¤inde bir partidir. Fatos Nano’nun kuruculu¤u-nu yapt›¤› ve 2005 y›l›na kadar liderli¤ini üstelendi¤i Parti, sosyal demokrat çizgi-de siyaset yürütmektedir. 1991, 1997 ve 2001 y›l›nda yap›lan seçimleri kazanan ve140 sandalyeli mecliste ço¤unlu¤u elde eden partinin genel baflkanl›¤›n› 2005 y›-l›ndan itibaren Edi Rama yürütmektedir. 2005 seçimlerinde oldu¤u gibi 2009 y›l›n-da yap›lan son seçimlerde de küçük bir oy fark›yla iktidar› Demokrat Parti’ye kap-t›ran PS, seçimlere hile kar›flt›r›ld›¤›n› ileri sürerek meclisi boykot etmifl ve bu du-rum ülkede ciddi bir siyasi krize yol açm›flt›r.

Ülkenin PS ile birlikte ikinci büyük partisi, merkez sa¤da ve muhafazakâr birçizgide siyaset yürüten Demokrat Parti’dir (PD). 1992 y›l›nda yap›lan seçimlerde


Sosyalist Parti 40,8 65

Demokrat Parti 40.0 68



Tablo 4.5Arnavutluk’taki2009 ParlamentoSeçimleri

Kaynak: http://www.parties-and-elections.de/albania.html

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Banker Krizi: Arnavutluk’ta,fiubat 1997’despekülasyonlarla paralar›n›kaybeden halk›n isyan ç›kar›paskerî depolar›, devletgiriflimlerini ve özel flirketleriya¤malad›¤› kriz, banker kriziolarak adland›r›lm›flt›r.

sosyalist rejimin varisi olan PS’ye karfl› önemli bir baflar› elde ederek iktidar olanPD’nin kuruculu¤unu ülkenin sosyalist rejim sonras› ilk baflbakan› olan Aleksan-der Meksi ve Sali Berifla gibi liderler yapm›flt›r. 1997 y›l›nda tüm ülkeyi etkileyenve neredeyse bir iç savafla dönüflen ayaklanma ve gösteriler sonucu istifa edenhükûmet, ayn› y›l yap›lan seçimlerde PS karfl›s›nda büyük bir yenilgi alarak 122sandalye ile temsil edildi¤i mecliste 29 sandalyeye kadar gerilemifltir. Ancak 2005ve 2009 seçimlerini kazanarak iki dönem üst üste iktidar olma hakk›n› elde etmifl-tir. Partinin liderli¤ini Sali Berifla yürütmektedir. PD, ülkenin NATO ve AB baflta ol-mak üzere Bat› dünyas›yla iyi iliflkiler gelifltirmesinden yana bir politika izlemekte-dir. Ancak birçok Balkan ülkesinde oldu¤u gibi hem seçim sürecinde hem de ikti-dar oldu¤u dönemlerde hükûmetlerin en çok elefltirildi¤i konulardan biri olan yol-suzluklar meselesinde ciddi bir iddialarla karfl› karfl›yad›r.

Arnavutluk, 2009 y›l›nda NATO üyesi olmufl ve ayn› y›l AB’ye tam üyelik için baflvuruda bu-lunmufltur.

YEN‹ DEVLETLER’DE S‹YASET‹N ‹NfiASI

H›rvatistan1991 y›l›nda Franjo Tudjman’›n liderli¤inde ba¤›ms›zl›¤›n› ilan eden H›rvatistan,ba¤›ms›zl›¤›n hemen ertesinde, S›rplar›n sald›r›lar›na maruz kalm›flt›r. YugoslavyaCumhuriyeti dönemindeki sosyalist yönetimin sona ermesinin ard›ndan, 1990 y›-l›nda kabul edilen anayasayla birlikte parlamenter demokrasiye geçifl yapan ülke-de 2000 y›l›na kadar yar› baflkanl›k sistemi benimsenmifl ancak bu tarihten so-na parlamenter demokrasi kabul edilmifltir. Yasama, yürütme ve yarg› erklerininayr› organlarda topland›¤› ülkede yürütmenin bafl› cumhurbaflkan›d›r. 5 y›ll›¤›nado¤rudan halkoyuyla seçilen cumhurbaflkan›, en fazla iki dönem görev yapabil-mektedir. Tek meclisli yasama organ› olan ulusal meclis, 4 y›ll›¤›na seçilen 151 ve-kilden oluflmaktad›r. Meclisteki 140 vekil, nispi temsil sistemiyle seçilirken 6 vekilyurt d›fl›nda yaflayan H›rvatlar› temsil için geriye kalan 5 vekil de ülkedeki az›nl›kve H›rvat olmayan etnik gruplar› temsil etmek için seçilmektedir. Ülkede yüzde 5seçim baraj› uygulamas› benimsenmifltir. H›rvatistan, 2009 y›l›nda NATO’ya üye ol-mufltur, 2013 y›l›nda da AB’ye tam üye olmas› beklenmektedir.

Federal Yugoslavya Cumhuriyeti’nin da¤›lmas› sonucunda S›rbistan, Karada¤, Slovenya,Makedonya, H›rvatistan, Kosova ve Bosna-Hersek, ba¤›ms›zl›klar›n› kazanm›flt›r.

H›rvatistan’da 2011 seçimlerinde H›rvatistan Sosyal Demokrat Partisi (SDP),H›rvatistan Halk Partisi-Liberal demokrasi (HNS), H›rvat Emeklileri Partisi (HSU)‹stria Demokratik Asamblesi (IDS) seçim ittifak›na girmifller ve oylar›n %40,7’sinialm›fllard›r. H›rvatistan Demokratik Birli¤i (HDZ) 34,6; ‹flçi Partisi (HL) %5,2; H›r-vatistan Sosyal-Liberal Partisi (HSLS) %3,1; H›rvatistan Köylü Partisi (HSS) % 3 oyalm›fllar ve geri kalan oylar da di¤er küçük partiler aras›nda paylafl›lm›flt›r. Baflba-kan muhafazakâr parti olan HDZ baflkan›d›r ve HDZ, HSS, HSLS, HSU ile koalis-yon hükûmeti kurmufltur. H›rvatistan’da iki parti, sol parti SDP ve muhafazakârparti HDZ, ön plana ç›kan partilerdir.

SDP, 2011 seçimlerinde H›rvat parlamentosunun 151 sandalyesinden 61’ini ka-zanm›flt›r. SDP esas olarak eski Yugoslavya döneminde H›rvatistan Komünist Ligiolarak bilinen sosyalist partinin da¤›lmas›yla 1990 y›l›nda kurulmufltur. Bu bak›m-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Yar› Baflkanl›k sistemi:Baflkanl›k ve parlamentersistemin bir kar›fl›m› olan busistemde yürütmenin bafl›,fiilî olarak halk›n seçti¤idevlet baflkan›d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



dan eski sosyalist partiler gelene¤inden gelen bir partidir. 2000-2003 dönemindeiktidar olmufltur. Ancak bu süreçte kurmufl oldu¤u koalisyonlar istikrarl› olamam›flve bu baflar›s›zl›¤› rakibi HDZ taraf›ndan iyi de¤erlendirilmifltir.

2011 seçimlerine göre H›rvatistan’›n ikinci büyük partisi olan HDZ 2000-2003aras› dönem hariç 1990’dan beri H›rvatistan’› yöneten partidir. Parti, 1989 y›l›ndaH›rvat milliyetçileri taraf›ndan çok partili sistemin bafllang›c›nda kurulmufltur. 1990seçimlerinde tek bafl›na iktidara gelen eski sosyalist ülkeler içindeki ilk anti-sosyalistpartidir. Devlet tekelinin k›r›lmas› için özellefltirmelere a¤›rl›k vermifl, ülkenin sosya-lizmden kapitalizme geçiflini sa¤lamak ve AB üyeli¤ini gerçeklefltirmek için büyükgayret sarf etmifltir. HDZ döneminde AB üyeli¤inin son aflamas›na da gelinmifltir.

SlovenyaSlovenya dört y›lda bir yenilenen 90 üyeli bir parlamentoya sahiptir. Üyelerin iki-si az›nl›klar için ayr›lm›flt›r. Ülkede %4 seçim baraj› uygulanmaktad›r. 2011 y›l›ndayap›lan seçimlere göre meclise giren partiler ve oy oranlar› flu flekildedir: ZoranJankoviç Listesi-Pozitif Slovenya (LZJ-PS) %28,5; Slovenya Demokratik Partisi (SDS)%26,3; Sosyal Demokratlar (SD)10,5; Gregor Virant’›n Sivil Listesi (LGV) %8,4; Slo-venya Demokratik Emekliler Partisi (DeSUS, Slovenya Halk Partisi (SLS) %6,9 veYeni Slovenya-Hristiyan Halk Partisi %4,8 oran›nda oy alm›flt›r. Slovenya’n›n enönemli sol partisi PS’dir. Parti Aral›k 2011’de yap›lan seçimlerden çok k›sa bir sü-re önce Kas›m ay›nda kurulmufl ve oylar›n yaklafl›k %30’unu alarak dikkatleri üze-rine çekmifltir. SD sosyal demokrat bir parti olarak geleneksel solu temsil iddias›n-dad›r. Yeni kurulan ve meclise girmeyi baflaran LGV ise liberal bir partidir.

SDS ise Slovenya’n›n liberal muhafazakâr seçmenini temsil etmektedir. Di¤ertaraftan SLS de Hristiyan demokrat ve muhafazakâr olarak de¤erlendirilebilecekolan köklü bir partidir. Son seçimde SDS %26,3 oy alarak ikinci en büyük parti ol-may› baflarm›flt›r. Partinin önceki ad› Slovenya Sosyal Demokrat Partisi’dir. Parti ilkkuruluflundan beri Slovenya’n›n demokratik ço¤ulcu politik düzene geçifli, pazarekonomisi; siyasi haklar› da bar›nd›ran insan haklar›na dayal› bir yönetimin ku-rulmas›, az›nl›k haklar›n›n sa¤lanmas› ve Avrupa-Atlantik eksenli bir d›fl politikay›savunmufltur. AB entegrasyonunu desteklemifltir. Parti özellikle 1990’lar›n ikinciyar›s›ndan sonra yeni muhafazakârlardan ve liberallerden destek alacak flekildeevrimleflmifltir. 2004 seçimlerinde iktidar olan SDS, 2008 y›l›ndaki seçimlerde mu-halefete düflmüfl ve 2011 seçimlerinde de ülkenin ikinci büyük partisi olmufltur.

S›rbistanS›rbistan ulusal meclisi 250 üyelidir ve üyeleri %5 seçim baraj› ile 4 y›lda bir yap›lanseçimlerle belirlenir. 2008 y›l›nda yap›lan seçimlere ço¤u parti aralar›nda ittifaklar ku-rarak girmifllerdir. Seçimlerin sonucu flöyledir: Demokrat Parti (DS), G17+, Voyvadin


Pazar ekonomisi: Merkezîve planl› ekonominin z›dd›olarak kabul edilir. Liberalekonomik sistemin bir baflkaad›d›r. Ekonomiye devletmüdahalesi, mümkünoldu¤unca yoktur ve her fleypiyasa koflullar›ndagerçekleflir.

Ba¤›ms›zl›k

Bosna-Hersek 1992

H›rvatistan 1991

Karada¤ 2006

Kosova 2008

Makedonya 1991

S›rbistan 2006

Slovenya 1991

Tablo 4.6Yugoslavya’n›nda¤›lmas›ndansonra kurulandevletler

Sosyal-Demokrat Birli¤i (LSV), S›rbistan Yenilenme Hareketi (SPO) ve S›rbistan Sos-yal-Demokrat Partisi (SPD) seçim koalisyonu %38,4; S›rbistan Radikal Partisi (SRS)%29,5; S›rbistan Demokratik Partisi (DSS) ve Yeni S›rbistan (NS) seçim koalisyonu%11,6; S›rbistan Sosyalist Partisi (SPS), S›rbistan Emekliler Birli¤i Partisi (PUPS) ve Bir-leflik S›rbistan (JS) seçim koalisyonu %7,6 ve Liberal Demokratik Parti (LDP) de %5,2.2012 y›l›n›n bafllar› itibar› ile 8 partili bir koalisyon hükûmeti ülkeyi yönetmektedir.

S›rbistan’daki siyasi partilerin siyasi yelpazedeki yerine bak›l›nca birden çok par-tinin ayn› çerçeveye yerleflebilece¤i görülmektedir. Baflka bir ifade ile sol ya da sa¤kesimleri tek bir parti temsil etmemektedir. Sol çizgide de¤erlendirilebilecek olanpartilerden DS ve SDP sosyal demokratlar olarak son seçimde seçim ittifak› yapm›fl-lard›r. Ayn› flekilde muhafazakâr partiler kategorisine DSS, NS, SPO ve G17+ dahiledilebilir. Ancak bu partilerden örne¤in NS, milliyetçi çizgiye yak›n ve monarfli ta-raftar›; G17+ daha çok liberal muhafazakâr; DSS H›ristiyan ve milliyetçi muhafaza-kâr ve SPO ise ayn› NS gibi monarflist muhafazakâr olarak de¤erlendirilebilir.

DS köken olarak 1919 y›l›na kadar götürülebilir ancak eski Yugoslavya dönemin-de sadece bir tek sosyalist parti söz konusu oldu¤undan bu dönemde di¤er siyasipartiler gibi DS de kapat›lm›flt›. DS 1989 y›l›nda tekrar kurulmufltur. Miloseviç döne-minde onun kurmufl oldu¤u koalisyonlara destek vermifltir. Di¤er önemli sol partiolan SDP ise DS içinden ayr›larak kurulmufltur. SDP, 2008 seçimlerinde DS’nin bafl›-n› çekti¤i blok içinde yer alarak mecliste 4 sandalye kazanabilmifltir. DS ise seçimler-den en çok oyu alm›fl ve oluflan siyasi blo¤un en önemli aktörü hâline gelmifltir.

Muhafazakâr partilere bakacak olursak DSS, DS’den ayr›lanlar taraf›ndan 1992 y›-l›nda kurulmufltur. DSS baflkan› Voyislav Kofltunitsa, Milofleviç’i 2000 y›l›ndaki bafl-kanl›k seçimlerinde yenmifltir. DSS, 2004-2007 y›llar› aras›nda koalisyonla iktidar ol-mufl ve 2008 sonras›nda ise ikinci büyük muhalefet partisi olmufltur. SPO, 2008 se-çimlerinde sosyal demokratlarla seçim ittifak›na girmifl ve 4 sandalye kazanm›flt›r. NS1997 y›l›nda SPO’dan ayr›lanlar taraf›ndan kurulmufltur ve ittifak yaparak girdi¤i2008 seçimlerinde 9 vekil ç›karm›flt›r. G17+ ise en büyük üçüncü parti konumunda-d›r ve son seçimlere göre 24 vekille mecliste temsil edilmektedir. G17+ köken ola-rak ABD deste¤iyle 1997 y›l›nda kurulan liberalizme yak›n muhafazakâr bir partidir.

MakedonyaMakedonya’da, 120 üyeli bir meclis vard›r ve meclis üyeleri 4 y›lda bir yap›lan se-çimle belirlenir. 2011 seçimlerine göre Makedonya Ulusal Birli¤i için DemokratikParti (VMRO-DPMNE) %39; Makedonya Sosyal Demokratik Birli¤i (SDSM) %32,8;Entegrasyon için Demokratik Birlik (BDI) %10,2; Arnavutlar›n Demokratik Birli¤i(PDSH) %5,9 ve Ulusal Demokratik Uyan›fl (RDK) %2,7 oy alarak meclise girmifl-tir. Bu partilerden RDK, PDSH ve BDI Arnavutlar›n az›nl›k partileridir. Bunlar›n d›-fl›nda SDSM sol parti ve VMRO-DPMNE ise muhafazakâr partidir.

Makedon diye ayr› bir ulusun varl›¤›n› kabul etmeyen Yunanistan, Makedonya medeniyeti-nin antik Yunan uygarl›¤›n›n bir parças› ve Makedonya’n›n Yunanistan’›n kuzeyinde yeralan co¤rafi bir bölge oldu¤unu ileri sürdü¤ü için, Makedonya ismine karfl› ç›km›fl, bu dev-letin AB ve NATO gibi uluslararas› örgütler nezdinde Eski Yugoslav Makedonya Cumhuri-yeti olarak tan›nmas›na neden olmufltur.

SDSM, 1992-1998 ve 2002-2006 y›llar› aras›nda mecliste temsil edilen en büyükpartidir. 2011 seçimlerinde ise oylar›n %32,8’ini alarak meclise 42 vekil sokmay›baflarm›fl ve ikinci en büyük parti, ana muhalefet partisi olmufltur.


Monarfli: Tek kiflininyönetimi demektir. Mutlakmonarfli ve anayasalmonarfli fleklinde iki türüvard›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Makedonya’n›n az›nl›k partileri d›fl›ndaki muhafazakâr partisi VMRO-DPMNEise 2011 seçimlerinde ald›¤› %39 oy ile meclise 56 vekil sokmufl ve iktidar partisiolmufltur. Parti 1990 y›l›nda kurulmuflsa da köken olarak 1930’lara kadar gitmekte-dir. 1990’daki ilk çok partili seçimlerde en çok oyu almas›na ra¤men ço¤unlu¤usa¤layamad›¤› için iktidar olamam›flt›r. Son seçimlerden sonra BDI ile koalisyonhükûmeti kurarak iktidar olmufllard›r. Parti kendisini temel olarak Avrupac› birözde ve Hristiyan demokrat olarak tan›mlamaktad›r. Makedonya’da kurulankoalisyon hükûmetlerinde Arnavutlar› temsil eden partilere yer verilmektedir.

Bosna-HersekEski Yugoslavya Cumhuriyetleri’nden biri olan Bosna-Hersek, 1991 y›l›nda ba¤›m-s›zl›¤›n› ilan etmifl ve Mart 1992’de yap›lan referandum sonras›nda da ülke ba¤›m-s›zl›¤›n› kazanm›flt›r. Ancak bu ba¤›ms›zl›¤› tan›mayan ülkedeki S›rplar ile H›rvatve Boflnaklar aras›nda 3,5 y›l sürecek bir etnik çat›flma yaflanm›flt›r. 1995 y›l›nda ça-t›flmalar sona ermifl ve ülkede dünyan›n belki de en karmafl›k siyasal yap›s› inflaedilmifltir. Ülkede üç büyük etnik grubun yani Boflnaklar, H›rvatlar ve S›rplar’›ntemsilini sa¤layacak bir anayasal düzen 1992-1995 y›llar› aras›ndaki çat›flmalar› so-na erdiren, 1995 tarihli Dayton Anlaflmas› ile flekillendirilmifltir.

Bosna-Hersek 1992 y›l›nda ba¤›ms›z olduktan sonra ülkedeki etnik gruplar aras›nda üç y›lsüren bir çat›flma yaflanm›fl ve 1995 y›l›nda ABD’nin öncülü¤ünde imzalanan Dayton Ant-laflmas› ile ülkede tüm az›nl›klar›n temsil edildi¤i bir siyasal yap› infla edilmifltir.

Dayton Anlaflmas›yla, ülke topraklar›n›n %51’ini oluflturan Bosna ve HersekFederasyonu ve ülkenin co¤rafi olarak %49’una tekabül eden S›rp Federasyonuolmak üzere ülke, 2 federasyona ayr›lm›flt›r. Bu federasyonlara ek olarak ba¤›m-s›z bir yönetim birimi olan Brçko Özerk Bölgesi bulunmaktad›r. Her bir federas-yonun ve özerk bölgenin ayr› siyasal ve ekonomik yap›s› vard›r. Bu parçal› si-yasal yap›ya karfl›n, bu yap›lar›n her birinin temsilcilerinin yer ald›¤› ortak kurum-lar da bulunmaktad›r. Örne¤in; devletin baflkenti Saraybosna’d›r. Cumhurbaflkan-l›¤› Konseyi, Parlamento, Bakanlar Kurulu, Anayasa Mahkemesi ve Merkez Ban-kas› ortak yap›lard›r.

Cumhurbaflkanl›¤› Konseyi, her bir etnik grubun temsilcilerinin yer ald›¤› 3 ay-r› temsilciden oluflmaktad›r. Bu 3 temsilci her bir etnik grup taraf›ndan do¤rudanhalkoyuyla seçilmektedir. 4 y›ll›¤›na seçilen Konsey üyeleri dönüflümlü olarak her8 ayda bir Cumhurbaflkan› olarak görev yapmaktad›r. Konsey’in karar alabilmesiiçin üç üyenin de ayn› yönde oy kullanmas› gerekmektedir.

Bir di¤er yürütme organ› olan Bakanlar Kurulu’nun baflkan› Cumhurbaflkanl›¤›Konseyi taraf›ndan seçilmektedir. Bakanlar Kurulu, 9 bakandan oluflmaktad›r. Ba-kanlar Kurulunun yap›s›nda da üç ayr› etnik grubun eflit flekilde temsili gözetil-mektedir. Bu nedenle anayasaya göre Kurulun Bosna Hersek Federasyonu’ndanseçilen üyelerinin say›s› 6’dan fazla olamaz.

Ülkenin yasama organ› olan Parlamento, Temsilciler Meclisi ve Halklar Meclisiolmak üzere iki meclisten oluflmaktad›r. Parlamento üyeleri 2002 y›l›na kadar 2 y›l-l›¤›na seçilirken 2002 y›l›ndan sonra 4 y›ll›¤›na seçilmeye bafllam›flt›r. TemsilcilerMeclisi 42 üyeden oluflmaktad›r. Üyelerin üçte ikisi Bosna-Hersek Federasyo-nu’ndan (28 üye) geriye kalan üçte biri ise S›rp Federasyonu’ndan (14 üye) seçilenüyelerden oluflmaktad›r. Halklar Meclisi, her bir federasyonun meclisi taraf›ndanseçilen 15 temsilciden oluflmaktad›r. Meclisin üçte ikisi Bosna ve Hersek Federas-


Federasyon: Bir federalhükûmet ile yönetilen; biranlaflma ile kurulan ve birbirlik içinde farkl›otoritelerin de oldu¤usistemdir. Bu sistemdefederal hükûmet tümvatandafllar üzerinde yetkiyesahiptir.

Özerk bölge: Bir federasyonya da konfederasyon içindekendine has ekonomik, siyasive kültürel haklar› olanbölgelere özerk bölgedenmektedir.

Koalisyon hükûmeti:Bakanl›klar›n genelliklepartilerin parlamentodakida¤›l›mlar›yla orant›l› olarakda¤›t›ld›¤› birden çokpartinin kurdu¤uhükûmettir.

Dayton Anlaflmas›: 1995y›l›nda ABD’nin Ohioeyaletinin Dayton flehrindedönemin H›rvatistan, Bosna-Hersek ve S›rbistan devletbaflkanlar›n›n kat›l›m›ylaBosna Savafl›’n› sonaerdiren antlaflmad›r. Buanlaflmadan sonra 1996y›l›nda çat›flma bölgelerineNATO güçleri gönderilmifltir. S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



yonu’ndan, üçte biri de S›rp Federasyonu’ndan oluflmaktad›r. Kanun tasar›lar›n›nkanuna dönüflebilmesi için tasar›n›n her iki meclisin de onay›ndan geçmifl olmas›gerekmektedir. Ülkede yüzde 3 seçim baraj› uygulanmaktad›r.

Bosna-Hersek’teki siyasal yap›n›n önemli aktörlerinden biri de Birleflmifl Millet-ler Yüksek Temsilcili¤i’dir. BM taraf›ndan tayin edilen Yüksek Temsilcilik, DaytonAnlaflmas›’n›n uygulanmas›n› denetleyen ve taraflar›n birbiriyle uyumlu çal›flmas›-n› teflvik eden önemli yetkilere sahip bir uluslararas› yap›d›r. Yüksek Temsilcilikayr›ca ülkede faaliyette bulunan di¤er uluslararas› kurumlar›n çal›flmalar›n› da ko-ordine etmektedir. Temsilcili¤in, ülkedeki rolü ve yetkileri, ülkenin uluslararas› birkoruma rejimi alt›nda oldu¤u ile ilgili baz› elefltirileri de beraberinde getirmektedir.

Ülkedeki etnik gruplar›n temsilini sa¤layan ve uluslararas› kurumlarla bu yap›-y› kontrol alt›nda tutan yetki paylafl›m sistemi, dünyan›n birçok ülkesinde görme-di¤imiz düzeyde karmafl›k bir siyasal yap›n›n do¤uflunu sa¤lam›flt›r. Bu siyasal ya-p›, ülkedeki siyasi partilerin tasnifi ve anlafl›lmas› noktas›nda da önemli sorunlar›beraberinde getirmektedir. Siyasal partileri di¤er ülkelerde ideolojileri, söylemlerive politikalar›yla tasnif ederken Bosna-Hersek’te siyasi partileri, temsilcileri olduk-lar› etnik gruplara göre ay›rmak, ülkedeki siyasetin dinamiklerini anlamak aç›s›n-dan daha anlaml› olacakt›r.

‹kinci Dünya Savafl›’ndan bugüne Balkanlar’›n tarihiyle ilgili ayr›nt›l› bir çal›flma için R. J.Crampton, ‹kinci Dünya Savafl›ndan Sonra Balkanlar, (Çev. E. Kurt, ‹stanbul: Yay›n Oda-s›, 2007) adl› kitaba bakabilirsiniz.

1991 y›l›nda ba¤›ms›zl›¤›n› ilan eden ülkede patlak veren iç savafl sonras› ger-çek anlamda ilk demokratik seçimler ancak 1996 y›l›nda yap›labilmifltir. 1996 y›l›n-dan bugüne kadar uzanan çizgide ülke siyasetinde belirleyici olan partileri, üç gru-ba ay›rmak mümkündür. Boflnaklar›n temsilcisi olan Demokratik Eylem Partisi(SDA), Bosna Hersek için Parti (SB‹H) ve Sosyal Demokrat Parti (SDP) gibi parti-ler ilk grubu oluflturmaktad›r. H›rvat Demokrat Birli¤i (HDZ), H›rvat Demokrat Bir-li¤i 1990 (HDZ 1990) ve H›rvat Adalet Partisi (HSP) H›rvatlar›n içinde yer ald›¤› si-yasi partilerdir. Ba¤›ms›z Sosyal-Demokrat Birli¤i (SNSD), S›rp Demokrat Partisi(SDS) ve Demokratik Kalk›nma Partisi (PDP) S›rplar›n temsilcisi olan partilerdir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Resim 4.5

Aliya ‹zzetbegoviç: Begoviç, 1925’te Bosna-Hersek’inBosanski Samac kasabas›nda dünyaya geldi. Siyasimücadelelerle geçen hayat›nda ‹slam merkezi birrole sahipti. Düflünceleri nedeniyle Sosyalistdönemde hapsedildi. Yugoslavya’n›n da¤›lmasürecinde Bosna-Hersek Özerk Cumhuriyeti’ndeDemokratik Eylem Partisi’ni kurdu. 5 Aral›k1990’da yap›lan seçimleri kazanarakcumhurbaflkan› oldu. 2003 y›l›nda vefat etti¤inde“Bilge Kral” lakab›yla an›lmaktayd›.

Kaynak: http://www.facebook.com/pages/Aliya-

Bu partiler, asl›nda e¤ilim olarak milliyetçi partiler olmas›na ra¤men, bafltaYüksek Temsilcilik olmak üzere ülkede faaliyet gösteren uluslararas› kurumlar›n,ülkedeki milliyetçi söylem ve politikalara izin vermemesi nedeniyle muhafazakâr,liberal ya da sosyal demokrat çizgide siyaset yürütmektedirler. Ancak özellikle S›r-bistan Demokratik Partisi gibi partiler afl›r› milliyetçi ve hatta ayr›l›kç› söylemlerüzerinden siyaset yapmaya çal›flmaktad›r.

2010 y›l›nda yap›lan parlamento seçimlerinde iki federasyondan toplam 13farkl› siyasal parti parlamentoda temsil edilme hakk›n› kazanm›flt›r. Bu partiler içinBosna-Hersek Federasyonu’nda seçime giren Bosna-Hersek Sosyal Demokrat Par-tisi (SDP) 42 temsilciden oluflan Temsilciler Meclisi’nde 8 sandalye kazanarak ül-kenin en büyük partisi olmufltur. Ayn› flekilde S›rp Federasyonu’nda seçime girenBa¤›ms›z Sosyal Demokratlar ‹ttifak› da (SNSD), parlamentoda 8 temsilci ile temsiledilme hakk›n› kazanm›flt›r. Her iki parti de milliyetçi söylemlere zaman zamanbaflvursa da sosyal demokrat çizgide siyaset yürütmektedir. 2010 y›l›nda yap›lanseçimlerde güç kaybetmifl olsa da ülkenin siyasal yaflam›nda etkili olan bir di¤erparti, Boflnaklar›n temsilcisi olan Demokratik Eylem Partisi’dir. Kuruculu¤unu, ül-kenin ba¤›ms›zl›¤›n› ilan ettikten sonra ilk Cumhurbaflkan› olan Aliya ‹zzetbego-viç yapm›flt›r. Son seçimlere kadar Müslüman Boflnaklar›n en büyük partisi olanparti, yerini son seçimlerle birlikte SDP’ye b›rakm›fl ve 7 sandalye kazanm›flt›r. Ül-kedeki etnik da¤›l›ma göre oranlar› %14 olan H›rvatlar›n, siyasal yap› içinde enönemli temsilcisi H›rvat Demokratik Birli¤i (HDZ) partisidir. 1990 y›l›nda kurulanve SDA ve SNSD gibi ülkenin en köklü partilerinden biri olan HDZ, Hristiyan de-mokrat ve milliyetçi-muhafazakâr bir çizgide siyaset yürütmektedir. HDZ, 2010 se-çimlerinde parlamentoda 3 sandalye kazanm›flt›r.

Bosna-Hersek’te faaliyet gösteren siyasal partiler hangileridir?

Karada¤Karada¤ parlamentosu 81 üyelidir ve üyeleri 4 y›lda bir yap›lan ve yüzde 3 seçimbaraj› uygulanan seçimlerle belirlenmektedir. Karada¤’da 2009’da yap›lan son se-çimlere göre Sosyalist Demokratik Parti (DPS), Karada¤ Sosyal Demokratik Partisi(SDP), H›rvat Sivil ‹nisiyatifi (HGI) ve Boflnak Partisi (BS) aras›nda yap›lan seçimittifak› %51,0; Karada¤ Sosyalist Halk Partisi (SNP) %16,5; Yeni S›rp Demokrasisi(NSD) %9,1; De¤iflim Hareketi (PZP) %5,9 ve di¤erleri de %17,5 oy alm›fllard›r. Bupartilerden DPS ve SDP sol partileri; HGI, BS, SNP ve NSD az›nl›k ve birleflme ta-raftar› partilerdir. PZP ise, liberal muhafazakâr olarak kabul edilen siyasi partidir.

DPS sol partilerin en büyü¤ü ve ayn› zamanda son seçimlere göre ülkenin engüçlü siyasi partisidir. Son seçimlere ülkenin di¤er bir sol partisi olan SDP ile girenDPS’nin oluflturdu¤u ittifak 81 sandalyeden 44’ünü alm›flt›r. ‹ki sol parti de 2006 y›-l›nda ba¤›ms›zl›k kazan›l›rken birlikte hareket etmifl ve ülkenin tam ba¤›ms›z ol-mas›n› sa¤lam›fllard›r.

PZP, 2002 y›l›nda Karada¤’›n AB normlar›nda bir ülke olmas›n› ve AB üyesi olma-s› gerekti¤ini savunan ve S›rbistan’›n G17+ hareketini kendilerine örnek alan bir grupakademisyen ve ekonomist taraf›ndan kurulmufltur. Ancak bu hareket 2006’da bir si-yasi parti haline gelene kadar bir STK olarak çal›flmalar›n› devam ettirmifltir. 2006 y›-l›ndaki ba¤›ms›zl›k referandumunda sol partilerin aksine tarafs›z kalarak herhangibir blo¤u desteklememifltir. ‹lk seçimleri olan 2006 seçimlerinde 81 vekilden 11’inialarak dikkat çekmifltir. Parti özellikle Kosova ba¤›ms›zl›¤›n›n tan›nmas› aleyhine ça-l›fl›nca halk deste¤i azalm›fl ve son seçimlerde sadece 5 vekil ç›karabilmifltir.


Referandum: Bir do¤rudandemokrasi arac› olarakdemokrasilerde s›kçabaflvurulan bir yöntemdir.Hükûmetin belli bir konudahalk›n görüflünebaflvurmas›d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

KosovaHenüz 2008 y›l›nda ba¤›ms›z olan Kosova, 120 üyeli bir parlamentoya sahiptir.Parlamentonun 100 üyesi do¤rudan seçimle belirlenir. 10 üye S›rp az›nl›k için ve10 üye de di¤er az›nl›klar için garanti alt›na al›nm›flt›r. Kosoval› S›rplar›n önemli birk›sm›, toplam nüfusun %10’undan daha az›n› olufltursalar ve Kosova yerel meclis-lerinde anayasal çal›flmalara kat›lm›fl olsalar da hâlâ S›rbistan ile Kosova’n›n birlefl-mesi gere¤ini ileri sürmektedirler. Bu bak›mdan, Kosova siyasal düzeninde hâlâtam bir entegrasyonun gerçekleflti¤ini söylemek mümkün görünmemektedir.

2010 Aral›k ay›nda yap›lan ve 2011 bafl›nda aç›klanan seçimlere göre Koso-va’n›n Gelece¤i için ‹ttifak (AAK) %10,8; Kosova Demokrat Partisi (PDK) %32,1;Self-Determinasyon Partisi (LV) %11,0; Kosova Demokratik Birli¤i (LDK) %24,7;Ba¤›ms›z Liberal Parti (SLS) %1,8; Yeni Kosova Koalisyonu (AKR) %7,1; Vakat Koa-lisyonu (KV) %0,7; Kosova Türk Demokrat Partisi (KDTP) %1,1 ve Birleflmifl S›rpListesi (JSL) %0,7 oran›nda oy alm›fl ve Kosova meclisine girmeyi baflaran partilerolmufltur. Bu partilerden birço¤u da az›nl›klar›n partileridir.

Kosova siyasal partilerinden PDK, sol partidir ve son seçimlerde %32,1 oran›n-da oy alarak ülkenin en güçlü partisi olmufltur. Partinin temel vurgusu di¤er Arna-vut nüfusu temsil eden siyasi partiler gibi ba¤›ms›z, özgür ve demokratik bir Ko-sova yaratmakt›r. Partinin kökeni 1999 y›l›ndaki Kosova Kurtulufl Ordusu’nunpolitik kanad›na dayanmaktad›r.

AAK ve LDK ise muhafazakâr partilerdir. AAK 2001 y›l›nda kurulan bir partidirve son seçimlerde %11,0 oran›nda oy alarak meclise girmeyi baflarm›flt›r. AAK as-l›nda birçok küçük partinin ittifak› neticesinde do¤mufl merkeziyetçi bir partidir.Di¤er taraftan LDK ise bir muhafazakâr parti olarak ülkenin en büyük ikinci parti-sidir. Son seçimlerde %24,7 oran›nda oy alm›flt›r. LDK esas›nda ilk bafllarda milli-yetçi ve ayr›l›kç› bir hareket olarak 1980’lerde kendini göstermeye bafllam›flt›. An-cak savafl sonunda kendini muhafazakâr partiye dönüfltürmüfltür. LDK, Kosova’n›nba¤›ms›zl›¤› için en çok çal›flan partilerden birisi olmufltur.

BALKANLAR’DA POPÜL‹ST RAD‹KAL SA⁄ PART‹LERAvrupa’daki radikal ya da popülist sa¤ partilerin büyük bir siyasal ve de toplum-sal tehdit olarak alg›lad›klar› sosyalist hareketlere göre kendilerini konumland›r-d›klar› görülmektedir. Bununla birlikte, So¤uk Savafl’›n bitiflinin ard›ndan Do¤u veGüneydo¤u Avrupa’da ortaya ç›kan benzer siyasal hareketlerin ideolojik durufllar›itibar›yla nas›l s›n›fland›r›lmas› gerekti¤i konusunda farkl› görüfller vard›r. Literatü-re göre, bir siyasal parti ya da hareketin popülist radikal sa¤ partiler ailesi kapsa-m›nda de¤erlendirilmesi için gerekli kriterler konusunda ortak bir ölçüt de yoktur.Sosyalist rejimlerin hüküm sürdü¤ü Balkanlar aç›s›ndan da durum çok farkl› de¤il-dir. Asl›nda bu bölgede sa¤ hareketler bask›c› sosyalist rejimlere karfl› kilise ileyapt›klar› ittifak dolay›s›yla ay›rt edilebilmektedirler. Bununla birlikte, bu hareket-lerin liderleri ço¤ulcu olmayan bir siyasal düzen içinde yetifltiklerinden, daha do¤-ru bir deyiflle tek kanall› bir siyasal sosyalleflme sürecinden geçtiklerinden ve desiyasal kariyerlerine sosyalist parti üyesi olarak bafllad›klar›ndan, bunlar›n sosyalistdönem sonras› kurduklar› partilerinin siyasal spektrumun neresinde yer ald›klar›tart›flma konusu olmufltur. Bununla birlikte, farkl› terimlerle örne¤in, sosyalist sa¤,radikal popülist, ulusal bolflevik, strasserist gibi adland›r›lsalar da bu partilerAvrupa’daki radikal popülist sa¤ hareket ve partileri tan›mlayan ortak özelliklerede sahip görünmektedirler. Bu partiler genel olarak ulusal geçmifli taçland›rmakta,


Kosova Kurtulufl Ordusu:UÇK olarak da bilinen veeski Yugoslavya ve S›rbistantaraf›ndan terörist olarakgörülen Arnavut gerillahareketidir. 1998-1999Kosova Savafl›’ndan sonraKosova ordusuna kat›lm›flt›r.

Ulusal Bolflevizm: Her nekadar Do¤u Avrupa’dakisosyalist rejimlerde1960’larda canl› bir biçimdetart›fl›lan ulusal komünizmile kar›flt›r›lsa da ulusalbolflevizm temeldemilliyetçili¤in s›n›rlar› içindeanlamland›r›labilen birkavramd›r. Kapitalizmkarfl›tl›¤› belirgin olmaklabirlikte, bu kavramdanbolflevizm ekinden deanlafl›laca¤› üzere daha çokRusya’daki popülist sa¤hareketleri tan›mlarkenyararlan›lmaktad›r.

Strasserizm: GregorStrasser, Alman NasyonalSosyalist Partisi’nin önemliideologlar›ndan biridir.Partinin, Versaillesdüzeninin yaratt›¤› ekonomiksefaletten en fazlaetkilendi¤ini düflündü¤üAlman iflçi s›n›f›nadayanmas› gerekti¤inisavunmufltur. Strasser’ingörüflleri afl›r› milliyetçilikile sosyalist ideallerinörtüfltü¤ü So¤uk Savaflsonras› radikal hareketleritan›mlamak aç›s›ndanayd›nlat›c›d›r.

irredentist tezleri dillendirmekte, baflta kendi etnik az›nl›klar› olmak üzere yaban-c›lara düflmanl›k yapmakta, küreselleflme ve hatta bazen Avrupal›laflmaya karfl›ç›kmaktad›rlar.

Radikal sa¤ partiler normal koflullarda toplumun bast›r›lm›fl ve modernleflmeyetepkili kesimlerince desteklenmifller, bu yüzden de yak›n döneme kadar çok da il-gi çekmemifllerdir. Bununla birlikte, özellikle 11 Eylül olaylar› ve son dönemdeAvrupa k›tas›ndaki siyasal ve ekonomik de¤iflmeler bu türden partilerin beklenme-dik biçimde gündeme gelmesine neden olmufltur. Balkanlar’da ise öncelikle sos-yalist rejimlerin çöküflünün ard›ndan h›zl› ve çarp›k biçimde piyasa ekonomisinegeçiflin yaratt›¤› sosyo-ekonomik sorunlar›n dikkate al›nmas› gerekmektedir. Öteyandan, demokratik ço¤ulculu¤un az›nl›klar›n politik örgütlenmelerinin önündekiengelleri kald›rmas› ve siyasal rekabete kat›lmalar›n› sa¤lamas› gerginli¤i biraz da-ha artt›rm›fl gibidir. Özellikle, bu sonuncusu, sosyalist rejim sonras› kendini hisset-tiren kimlik krizini de derinlefltirmifl gibi görünmektedir. Böylelikle, Bat› Avrupa’dada oldu¤u gibi popülist radikal sa¤ hareketlere destek art›k toplumun marjinal ke-simleriyle s›n›rl› kalmamaktad›r. Tabii söz konusu Balkanlar olunca özellikle yak›ngeçmiflteki etnik çat›flmalar, bölünmeler ve Bat› müdahalelerinin travmatik etkile-rini de dikkate almak gerekmektedir.

K›rm›z› renk sosyalist, kahverengi militarist afl›r› milliyetçi gruplar›n sembolü olan renk-lerdir. Balkanlar’da ve Do¤u Avrupa’daki eski sosyalist ülkelerde kurulan popülist partilerk›z›l/kahverengi siyasal hareketler olarak da adland›r›lmaktad›r.

Sosyalist rejim sonras› piyasa ekonomisine geçifl ve kimlik krizinin besledi¤i ra-dikal hareketler aç›s›ndan en çarp›c› örneklere Bulgaristan ve Romanya’da rastlan-maktad›r. Bulgaristan’daki Taarruz Partisi (Partiya Ataka- Ataka) ülkedeki özellefl-tirme hareketlerinin en çetin muhalifi hâline gelmifltir. Bu parti özellikle ülkedekiTürkler baflta olmak üzere az›nl›klar›n demokratikleflme ve serbest rekabet koflul-lar›n›n oluflmas›na ba¤l› olarak artan sosyal hareketlili¤inin Bulgar orta ve alt s›n›-f›nda yaratt›¤› endiflelerden de faydalanmaktad›r. Romanya’daki Büyük RomanyaPartisi (Partidul (Popular) Romania Mare-PRM) ekonomik liberalizme karfl› olma-makla birlikte yayg›n yolsuzluklar› ve yeni nesli etkileyen kimlik bunal›m›n› iyi de-¤erlendirmifltir. Ekonomik zorluklar ve yolsuzluklar nedeniyle Büyük RomanyaPartisi’nin Ion Antonescu, Corneliu Zelea Codreanu Ferenc Szálasi, Ante Pave-lic ya da Nikolay Çavuflesku gibi tarihsel faflist ya da sosyalist liderlerin otoriterrejimlerini övgü ile anan siyasal söylemi tepki almam›fl, tam tersine parti lideri Va-dim Tudor’un popülaritesi artm›flt›r.

1930’lar›n sonunda Romanya Krall›¤›’nda önemli bir siyasal muhalefet hâline gelen ›rkç›Demir Muhaf›z (Garda de Fjer) Partisi Cornelia Zelea Codreanu taraf›ndan 1927’de kurul-du. Hareket ilk önce Baflmelek Michael’in Lejyonlar› (Legiunea Arhanghelului Mihail )ad›n› ald›. Partinin bafl›na geçen General Ion Antenescu Ulusal Lejyon Devleti’ni kurdu¤u-nu ilan etti ve 1940 ve 1941 y›llar›nda Yahudilere, liberallere, sosyalistlere, monarfli yan-l›lar›na, agraryanlara (toprak a¤alar›n›n ç›karlar›n› temsil eden siyasal hareket) karfl› te-mizlik hareketine giriflti. Antenescu dönemi özellikle Yahudilerin kitle hâlinde katledil-meleri ya da Nazilere teslim edilmeleri nedeniyle Romanya’n›n karanl›k bir dönemi olaraktan›mlanmaktad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



H›rvat faflist Ustafli (Ustafla) hareketi 1929 y›l›nda General Ante Paveliç taraf›ndan kuruldu.Hareketin amac› Yugoslavya Krall›¤›’ndan ba¤›ms›z faflist Büyük H›rvatistan devletini kur-makt›. Hareketin liderleri bu devletin s›n›rlar›n› Bosna-Hersek’in, S›rbistan’›n ve Karada¤’›nbüyük k›sm›n› içine alacak bir biçimde belirlemifllerdi. 1941 y›l›nda Alman ordular›n›n Bal-kanlar› ve Yunanistan’› iflgali Ustafla partisine planlar›n› hayata geçirme f›rsat› verdi. Rejiminkurbanlar› sadece Yahudiler ve Roma de¤il, devletin s›n›rlar› içinde kalan tüm S›rplard›. Bu-gün literatüre girmifl olan etnik temizlik terimi as›l olarak Ustafla rejiminin H›rvat devletiniyabanc› topluluklardan kurtarmak ad›na yürüttü¤ü askerî kampanyan›n genel ad›d›r.

H›rvatlar, S›rplar ve Boflnaklar ayn› etnik kökleri paylaflan, ayn› dili konuflan fakat dinselinançlar› itibar›yla bölünmüfl Slav toplumlar›d›r.

Balkanlar’daki radikal sa¤ partilerin, Bat›’daki benzerlerinden farkl› olarak ço-¤unlukla kendilerini geçmiflte fliddet olaylar›, hatta terörizmle adlar› an›lan siyasalhareketlerin devam› niteli¤inde tan›mlama e¤iliminde olduklar› gözlenmektedir.Bununla birlikte, Balkanlar’da radikal hareketlerin anti-semitik söylemleri de dik-kat çekmektedir. Öte yandan, Romanya’da Büyük Romanya Partisi, Ulusal BirlikPartisi (Partidul Unitatii Nationale a Romanilor (PUNR), Bulgaristan’da ‹ç Make-donya Devrimci Örgütü-Makedon Toplumlar Birli¤i (Vatresna Makedonska Revol-jucionna Organizacija-Sajuzna Makedonskite Druzestva (-VMRU/VMRO-SMD),H›rvatistan’da Franjo Tudjman’›n H›rvat Demokratik Birli¤i (Hrvatska Demokrats-ka Zajednica) HDZ’sinden türeyen H›rvat Hak Partisi 1861 (Hrvatska Stranka Pra-va-1861-HSP-1861), H›rvat Birlik ve Refah Partisi (Hrvatski ‹stinski Preporod-H‹P),Bosna-Hersek orijinli H›rvat Demokrasi Hareketi (Hrvatska Demokratska Zajedni-ca Bosne i Hercegovine-HDZ-BiH) ve Arnavutluk’ta Ulusal Cephe-Balli Kombetarkendilerini sosyalizm öncesi irredentist, afl›r› milliyetçi, faflist siyasal hareketlerindevam› olarak görmektedirler. Do¤al olarak, bu partiler faflist hareketlerin geçmifl-teki yay›lmac› siyasetlerini günümüze tafl›makta, hükûmetlerini çok daha agresifd›fl politika izlemeye zorlamaktad›rlar.

Radikal sa¤ partilerin rövanflist ve de irredentist söylemlerini Balkan co¤rafya-s›n›n her noktas›nda benzer bir biçimde oya dönüfltürme baflar›s› gösterdiklerinisöylemek güçtür. S›rbistan’daki en güçlü parti konumuna sahip Vojislav Seselj’inS›rp Radikal Partisi (Srpska Radikalna Stranka- SRS) d›flar›da b›rak›lmak kayd›yla,Balkanlar’daki radikal partiler devletlerinin d›fl politikalar›n› etkileyecek derecedegüçlü de¤ildirler. S›rbistan’daki Radikal Parti’nin baflar›s› özellikle Kosova, Bosna-Hersek ve de H›rvatistan’daki S›rplar›n siyasal sorunlar›n›n, Kosova’n›n ba¤›ms›zl›-¤›n›n ve 1990’l› y›llarda eski Yugoslavya ve S›rbistan’a yönelik Bat› müdahalesininyaratt›¤› etkilerin S›rbistan iç politikas›nda ne kadar önemli oldu¤unun kan›t›d›r.Do¤al olarak, bu parti S›rbistan’›n Bat› ile iliflkilerinde toplumsal manipülasyon be-cerisine ba¤l› olarak belirleyici bir rol oynamaktad›r. Öte yandan, Balkanlar’dakiradikal partilerin düflman ve dost ayr›m› uluslararas› iliflkilerin gerektirdi¤i pragma-tizmden uzak ve de oldukça duygusal kalmaktad›r. Örne¤in, Yunanistan’daki He-lenist Cephe (Elliniko Metopo-EM) ve Yunan Halkç› Ortodoks Birli¤i (Laikos Ort-hodoxos Synagermos-LAOS) ile Bulgar Ulusal Sa¤ Partisi (Balgarska NacionalnaRadikalna Partija- BNRP) sürekli Türk komplosu tezlerini gündeme getirmekte,yine Bulgaristan’daki Ataka Türkiye’nin muhtemel bir AB üyeli¤ine fiilî olarak Bal-kanlar’da Osmanl› hegemonyas›n› yeniden bafllataca¤› gerekçesiyle karfl› ç›kmak-tad›r. S›rbistan’daki Radikal Parti sözcüleri Almanya, ‹talya, Vatikan, ABD ve Tür-


Anti-Semitizm: Yahudikarfl›tl›¤› anlam›nagelmektedir. Nedenleri veiçeri¤i aç›s›nda pek çok farkl›perspektiften ele al›nan birkavramd›r. NaziAlmanya’s›n›n Avrupa’dakiYahudilere yönelik soyk›r›mpolitikas› (Holocaust)Avrupa’da asl›nda OrtaÇa¤’dan beri sürmekte olanbask› ve temizlikkampanyalar›n›n en a¤›r› veen koordine olan›d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



kiye’nin Yugoslavya’n›n y›k›lmas›ndan Kosova’n›n S›rbistan’dan kopar›lmas›na ka-dar ulusun bafl›na gelen her felaketin sorumlusu oldu¤unu iddia etmektedirler. Bupartiler d›fl siyasetin k›tasal bir medeniyetler/dinler çat›flmas› perpektifinden yo-rumlanmas›nda ›srarc›d›rlar. Kaç›n›lmaz olarak da Rusya’y› en kadim ve güvenilirdostlar› olarak görmektedirler. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda bu partilerin, Romanya’da-kiler haricinde, en az Bat›’dakiler kadar Türkiye karfl›t› ve ‹slamofobik olduklar›görülmektedir. Bununla birlikte, bu partilerin AB ve ABD karfl›tl›¤› da gözden ka-ç›r›lmamal›d›r. Bulgar, S›rp ve Yunanl› radikaller AB’yi örtük bir Alman iflgali ola-rak görmekte küreselleflmeyi ABD hegemonyas› nedeniyle reddetmektedirler.

Bat› Avrupa’daki radikal sa¤ partiler genelde ekonomik bölüflme ve yabanc›düflmanl›¤›n› bir araya getiren bir perspektiften incelenmektedir. Bununla birlikte,Balkanlar Bat› Avrupa gibi göç alan ve yabanc›lar›n istihdam pastas›ndaki pay› yer-lilerin aleyhine daraltt›klar› bir co¤rafya de¤ildir. Bu nedenle Bat›’daki yabanc› ifl-çiler, göçmenler ve s›¤›nmac›lar›n yerini bu co¤rafyada daha çok etnik ve dinîaz›nl›klar alm›flt›r. Sosyalist rejimlerin çöküflünün ard›ndan bu az›nl›klar›n temsilhaklar›na kavuflmalar›, özellikle az›nl›k partileri kurma imkân›na kavuflmalar› veekonomik anlamda durumlar›n›n nispeten iyileflmesi radikal partilerin suistimal et-ti¤i geliflmeler aras›ndad›r. Bu noktada radikal partilerin d›fl oldu¤u kadar iç düfl-manlar yaratmaktaki becerilerine dikkat çekilmelidir. Özellikle AB’nin koflulluluk(conditionality) politikalar› neticesinde az›nl›klar›n siyasal karar süreçlerini dahafazla etkileyebildikleri Makedonya, Bulgaristan, Yunanistan, S›rbistan ve Roman-ya’da Arnavut, Türk, Makedon, Macar az›nl›klar ve Romanlar radikal partilerin he-defi hâline gelmifllerdir.

Balkanlar’daki 2000’lerin bafllar›ndaki ulusal az›nl›klar sorunlar› için bak›n›z: N. Manda-c› ve B. Erdo¤an, Balkanlar’da Az›nl›k Sorunu: Yunanistan, Arnavutluk, Makedonya veBulgaristan’daki Az›nl›klara Bir Bak›fl, Ankara: Stratejik Araflt›rmalar ve Etüdler MilliKomitesi, 2001.

Balkanlar’daki radikal partiler etnik, kültürel ve dinsel anlamda ulusal-demog-rafik türdeflli¤e Bat› Avrupa’daki benzerlerinden çok daha fazla önem vermekte-dirler. Balkanlar’daki kuvvetli etnik milliyetçili¤in sosyalist rejimlerin kurulmas›ylayar›m kald›¤› düflünülen ulus-devlet kurma sürecinin do¤al bir parças› olarak gö-rülmesi gerekti¤ini savunan yazarlar bulunmaktad›r. Hiç flüphesiz içerideki etnikanlaflmazl›klar bu süreçte bazen ilginç say›labilecek k›r›lmalar da yaratmaktad›r.Örne¤in, radikal olmasa da popülist bir sa¤ parti olarak tan›mlanabilecek Make-don ‹ç Makedonya Devrimci Örgütü-Demokrat Parti (Vnatreska Makedonska Re-volucionerna Organizacija -Demokratska Partija-VMRO-DMPNE) ülkedeki Arna-vut ayr›l›kç›l›¤› karfl›s›nda 1945 y›l›ndan beri ödün vermeksizin sürdürülen etnikMakedonlar›n Bulgarlardan farkl› oldu¤u tezini terk etmifl, Makedonya’n›n Bulga-ristan’a kat›lmas›n› savunmufltur. 2002 y›l›nda Arnavutlara genifl haklar getiren ana-yasal de¤iflikliklerin ard›ndan VMRO eski etnik-merkezci konumuna geri dönmüflve önceki sosyalist rejimin Makedonlar›n Büyük ‹skender’in torunlar› oldu¤u, hat-ta ülkedeki az›nl›klar›n Müslümanlaflt›r›lm›fl Makedonlar olduklar› tezlerine yeni-den canl›l›k kazand›rm›flt›r.

Balkanlar’da radikal sa¤ partilerin yükseliflinin temel nedenleri nelerdir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Sonuç itibar›yla bak›ld›¤›nda, Balkanlar’daki radikal popülist sa¤›n sosyalist re-jim sonras› geçifl dönemlerinin yaratt›¤› sosyo-ekonomik sorunlar ve kimlik aray›-fl›n›n bir sonucu oldu¤unu söylemek mümkündür. Bununla birlikte, buradaki par-tiler Avrupa’daki benzerlerinden farkl› olarak irredentist ve rövanflisttirler ve ken-di s›n›rlar› içindeki yerleflik etnik topluluklar›n d›fllanmas›na yönelik talepleriyledikkat çekmektedirler. Romanya, Bulgaristan ve Yunanistan’›n AB üyelikleri ne-deniyle bu ülkelerdeki radikal hareketler Avrupa Parlamentosu’nda kendilerineyer bulmufl, daha genifl olan Avrupal› radikaller ailesine kat›lm›fllard›r. AB’nin ge-nifllemesini bu bölgeyi içine alana kadar durdurmayaca¤›n› taahhüt etti¤i düflünü-lecek olursa bu partilerin bütünleflmeye ba¤l› olarak ortaya ç›kan üye ülkelerde-ki sorunlar›n benzeflmesinden büyük güç alacaklar›n›n, ortak hareket etmeleridurumunda da ileride dikkate al›nmas› gereken bir siyasal güç hâline gelebilecek-lerinin alt› çizilmelidir.


Arnavutluk• Balli Kombetar (BK) • Partia Demokratike e Djahte (PDD)• Partia e Unitetit Kombetar (PUK)

Bosna-Hersek

• Hrvatska Demokratska Zajednica Bosne i Hercegovine (HDZ-BiH)• Srpska Demokratska Stranka (SDS)(1990-1998)• Srpska Radikalna Stranka Republike Srpske (SRS RS)• Stranka Demokratska Akcije (SDA)

Bulgaristan

• Balgarska Christijandemokraticeska Partija (Centar) (BChP)• Balgarska Nacionalna Radikalna Partija (BNRP)• Nacionalen Sayuz Ataka (NSA)• Partiya Ataka (Ataka)• Vatresna Makedonska Revoljucionna Organizacija–Sajuzna

Makedonskite Druzestva (VMRU/VMRO-SMD)

H›rvatistan

• Hrvatski blok (HB)• Hrvatska Demokratska Zajednica (HDZ)(1989-2000)• Hrvatski ‹stinski Preporod (HIP)• Hrvatska Stranka Prava (HSP)• Hrvatska Stranka Prava-1861 (HSP 1861)

Makedonya

• Dvizenje za Semakedonska Akcija (MAAK)• Partia Demokratika Shqiptare• Vnatreska Makedonska Revolucionerna Organizacija –Demokratska

Partija (VMRO-DPMNE)

Romanya• Partidul (Popular) Romania Mare (PRM)• Partidul Unitatii Nationale a Romanilor (PUNR)

S›rbistan/Karada¤• Srpski Pokret Obnove (SPO) (1990–1996)• Srpska Radikalna Stranka (SRS)• Stranka Srpskog Jedinstva (SSJ)

Yunanistan

• Eoniko Komma (EK)• Front Line (FL)• Elliniko Metopo (EM)• Komma Ellinismoy (KE)• Laikos Orthodoxos Synagermos (LAOS)

Tablo 4.7BalkanlardaPopülist RadikalPartiler


Balkanlar’daki ideolojik ve siyasal yap›n›n genel

özelliklerini yorumlamak

Balkanlar So¤uk Savafl’›n sona ermesiyle efl za-manl› olarak köklü bir flekilde dönüflüm geçir-mifltir. Siyasal anlamda büyük bir fay k›r›lmas›-n›n yafland›¤› bölgede 20. yüzy›l›n sonunda ye-ni kurulan siyasal rejimlerin birbiriyle iç içe geç-mifl iki temel önceli¤i vard›. Bunlardan ilki, böl-ge genelinde yaklafl›k yar›m as›rd›r hâkim olansosyalist ideolojinin/rejimin etkilerini silmektir.‹kinci öncelikse yeni infla edilen siyasal yap›la-r›n, So¤uk Savafl döneminde demir perdeninbat›s›nda kalan siyasal yap›larla entegrasyonu-nu sa¤lamakt›r. Bu iki önceli¤in aradan geçen20 y›lda farkl› flekillerde sonuç verdi¤i ortada-d›r. Çünkü genellikle san›lan›n aksine bölgedeetkili olan sosyalist yap›, tek bir çeflit ya da mo-del içermemifltir. Örne¤in; Arnavutluk’ta Stali-nist ve izolasyonist bir rejim hâkimken, Bulga-ristan ve Romanya’da ortodoks sosyalizm, Yu-goslavya’da ise regüle edilmifl bir sosyalist sis-tem etkili olmufltur. Bu nedenle de Balkan ül-kelerinin Bat› dünyas›yla entegre olma süreçle-ri hem yap›sal hem de siyasal anlamda farkl›l›karz etmektedir.

Balkanlar’daki siyasal partilerin özellikleri ve de-

mokrasiye geçifl süreci hakk›nda analiz yapmak

Çok partili siyasal hayat ve demokratik siyasalkat›l›m gibi demokrasilerin temeli olan siyasaldinamikler aç›s›ndan, Balkanlar’›n yeni demok-rasileri ciddi bir bocalama süreci yaflam›fllard›r.Önceki dönemlerde egemen olan otoriteryengüçlerin varl›¤›, hukukun üstünlü¤ü ilkesinin pe-kiflmesini ve sivil toplum bilincinin gelifliminiolumsuz etkilemifltir. Hukuk devleti ilkesinin yer-leflmesi sürecinde popülist, milliyetçi ve devletçigüçlerin siyasal alandaki pozisyonlar› güç kazan-m›flt›r. Yine sosyalist yap›n›n siyaset kurumunda-ki miras› ve bu kurumun devam›ndan faydala-nan kurulu düzenin varisleri, de¤iflim sürecininyavafl ifllemesine yol açm›flt›r. Hepsinden önem-lisi, siyasal kat›l›m konusunda yeterince imkânve araca sahip olmayan sosyalist rejimlerde mu-halefet kültürü yeterince zenginleflememifltir. De-mokrasinin iyi ifllemesi için geçerli olan tüm bu

unsurlarla yeni tan›flan Balkan ülkelerinde popü-lizm, afl›r› milliyetçi siyasal e¤ilimler, etnik ayr›fl-man›n siyaset kurumunun bir parças› hâline gel-mesi ve yolsuzluk gibi birtak›m yeni yap›sal so-runlar patlak vermifltir.

Her bir Balkan ülkesindeki siyasal yap›n›n ay›rt

edici özelliklerini aç›klamak

Yunanistan’da iki büyük parti olan sol PASOKve muhafazakâr ND 1974’ten beri ülkeyi dönü-flümlü olarak yönetmektedir. Bulgaristan’da1990’l› y›llarda iki siyasal parti, Bulgar siyasi ha-yat›na damga vurmufltur. Bu partiler BulgaristanSosyalist Partisi (BSP) ve Demokratik GüçlerBirli¤i Partisi’dir (DGB). 2009 y›l›nda yap›lanson seçimlerde henüz 2006 y›l›nda kurulmuflolan ve merkez sa¤ partisi olarak tasnif edebile-ce¤imiz Bulgaristan’›n Avrupal› Geliflimi içinHalk Partisi (GERB) yüzde 39,7 oy oran›yla se-çimlerden galip ç›km›flt›r. Romanya’n›n son par-lamento seçimleri olan 2008 seçimlerinde sade-ce 5 parti yüzde 5 baraj›n› aflarak parlamentodatemsil edilmektedir. Bu partiler; Sosyal Demok-rat Parti (PSD), Muhafazakâr Parti (PC), Demok-ratik Liberal Parti (PDL), Ulusal Liberal Parti(PNL) ve Romanya Macarlar› Demokratik ‹ttifa-k› (UDMR) fleklinde s›ralanabilir. Ülkede çokpartili siyasal hayat›n ve demokratik seçimlerinyap›lmaya bafllad›¤› 1991 y›l›ndan beri Arnavut-luk’taki siyasal hayat›n ise iki önemli aktörü bu-lunmaktad›r. Demokrat Parti ve Sosyalist Parti,1991’den beri yap›lan seçimlerde en çok oyualan iki parti konumundad›r. Eski Yugoslav dev-letlerinde de çok partili seçimler yap›lmaktad›rve her bir ülkede gerek sa¤, gerek sol, gereksemilliyetçi e¤ilimleri temsil eden partiler bulun-maktad›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


Balkan ülkelerinde yap›lan seçimlerin dinamik-

lerini de¤erlendirmek

Çokpartili siyasal hayat ve gerçek anlamda de-mokratik seçimlerle ilk kez 1990’lardan itibarentan›flan bölge ülkelerinde yap›lan ilk seçimler,genellikle sistemin meflruiyetinin ölçüldü¤ü se-çimler hâlini alm›flt›r. Yeni anayasalar›n kabuledildi¤i ve yeni siyasal rejimin infla edildi¤i sü-reçte siyasete kat›l›m, büyük oranda sadece oyvermekle s›n›rl› kalm›flt›r. Ancak zamanla yeni si-yasi partiler, sivil toplum kurulufllar›, bask› grup-lar› ya da di¤er araçlarla, bireylerin siyasete kat›-l›mlar›nda art›fl yaflanm›flt›r. Paradoksal olarak,siyasete kat›l›m araçlar›n›n zenginleflmesiyle bir-likte seçimlere kat›l›m oranlar›nda önemli bir dü-flüfl süreci de gözlemlenmektedir. ‹lk seçimlerdeyüzde 90’lara varan kat›l›mlar, son dönemlerdekiseçimlerde yüzde 50’lerin alt›na kadar düflmüfl-tür. Bu tablo, vatandafllar›n siyaset kurumu ve si-yasal partilere karfl› duyduklar› güvensizlikle do¤-rudan iliflkilidir. Siyasal partilerde keskin ideolo-jik ayr›mlar yapmak, bölgede popülizm ve prag-matizm oldukça s›k baflvurulan siyasal stratejileroldu¤u için kolay de¤ildir.

Kad›nlar›n Balkan ülkelerinde siyasete kat›l›m

konusunda yaflad›klar› sorunlar› irdelemek

Kad›nlar›n siyasette temsili konusunda da bölgeülkelerinin sosyalist rejimdeki görüntüye oranladaha zay›f bir karneye sahip olduklar›n› ileri sü-rebiliriz. Kad›nlar›n toplumsal ve ekonomik ya-flamdaki görünürlükleri giderek daha çok art-maktad›r. Ancak bu tablo, kad›nlar›n siyasete ka-t›l›m› aç›s›ndan ayn› noktada de¤ildir. Bu neden-le baz› siyasi partiler, kad›nlar›n temsilini art›r-mak ad›na, kota uygulamas›na geçmeye baflla-m›fllard›r.

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. So¤uk Savafl s›ras›nda afla¤›dakilerden hangi ülkedesosyalist bir deneyim yaflanmam›flt›r?

a. Bulgaristanb. Romanyac. Yugoslavyad. Yunanistane. Arnavutluk

2. Afla¤›daki Balkan ülkelerinden hangisi, 1990 sonras›dönemde demokratikleflme aç›s›ndan di¤erlerine oran-la daha az geliflme kaydetmifltir?

a. Slovenyab. Arnavutlukc. Bulgaristand. Romanyae. H›rvatistan

3. Afla¤›daki ülkelerden hangisi Yugoslavya’n›n da¤›l-mas›ndan sonra ba¤›ms›zl›¤›n› kazanan ülkelerden biride¤ildir?

a. Karada¤b. Bosna-Hersekc. S›rbistand. Makedonyae. Romanya

4. Afla¤›daki ülkelerin hangisinde ülkedeki etnik grup-lar›n siyasette eflit flekilde temsilini sa¤layan yetki pay-lafl›m› sistemi benimsenmifltir?

a. Bosna-Hersekb. Yunanistanc. H›rvatistand. Kosovae. Slovenya

5. Afla¤›daki ülkelerden hangisi AB’yle tam üyelik mü-zakerelerini tamamlam›flt›r ve 2013’te tam üye olmay›beklemektedir?

a. Türkiyeb. Bulgaristanc. Romanyad. H›rvatistane. Slovenya

6. Afla¤›dakilerden hangisi UÇK ile ilgili do¤ru bir bil-gidir?

a. Arnavutlar›n kurdu¤u Kosova’n›n ba¤›ms›zl›¤›n›amaçlayan silahl› örgüttür.

b. 1980’lerde faaliyet göstermifltir.c. Dayton Anlaflmas›’yla faaliyetlerine son vermifltir.d. 2000’lerde de varl›¤›n› devam ettirmifltir.e. H›rvatistan’da ortaya ç›km›fl bir örgüttür.

7. Yunanistan, afla¤›daki ülkelerden hangisinin anaya-sal ad›n› kabul etmemektedir?

a. Slovenyab. H›rvatistanc. Makedonyad. S›rbistane. Bosna-Hersek

8. Afla¤›daki ülkelerden hangisinde iki partinin gele-neksel olarak bask›n oldu¤u bir siyasal sistem mev-cuttur?

a. Makedonyab. Bosna-Hersekc. Türkiyed. Yunanistane. Karada¤

9. H›rvatistan ba¤›ms›zl›¤›n› kazand›ktan sonra ilk dev-let baflkan› kim olmufltur?

a. Slobodan Milofleviçb. Franjo Tudjmanc. Aliya ‹zzetbegoviçd. Radovan Karadziçe. Ratko Mladic

10. Afla¤›daki ülkelerden hangisinde üç etnik grubutemsil eden Cumhurbaflkanl›¤› Konseyi mevcuttur?

a. H›rvatistanb. Slovenyac. Yunanistand. Makedonyae. Bosna Hersek



1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yunanistan’da Siyaset” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Arnavutluk’ta Kriz, ‹deoloji veSeçimler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Devletler’de Siyasetin‹nflas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bosna-Hersek” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “H›rvatistan” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kosova” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Makedonya” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yunanistan’da Siyaset” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “H›rvatistan” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bosna Hersek” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Ülkelere ve bölgele göre farkl›l›klar tafl›mas›na kar-

fl›n Balkanlar’da siyaset birtak›m ortak özelliklere de

sahiptir. Birincisi bölge, So¤uk Savafl sonras› köklü

bir flekilde yap›sal dönüflüm geçirmifltir. Bir yandan

sosyalist ideolojinin izleri silinirken öte yandan da li-

beral demokratik devletlerle bütünleflme çal›flmalar›

bafllat›lm›flt›r. ‹kinci olarak, Yunanistan ve Türkiye

d›fl›ndaki ülkelerde devlet ve kurumlar yeniden infla

edilmifltir. Üçüncü olarak, demokratik yap›ya geçifl

süreci yer yer toplumsal çat›flma ve krizlere neden

olmufltur. Dördüncü olarak, Balkan ülkelerinin hepsi

AB üyeli¤i için talepkar olmufllard›r. Beflincisi Yugos-

lavya’n›n parçalanma sürecinde ortaya ç›kan etnik

çat›flmalar, bölgesel istikrar› tehdit eden özellikler ta-

fl›maktad›r. Alt›nc› olarak, bölge ülkelerine hakim

olan sosyalist planl› ekonomi modelinden serbest pi-

yasa ekonomisine geçifl süreci, siyasal hayat› etkile-

yecek ölçüde, ekonomik olarak bölgeyi olumsuz et-

kilemektedir.

S›ra Sizde 2

Yunanistan’da çok partili bir sistem ve yar›flmac› de-mokratik seçimler olmas›na ve ülkede % 3 seçim baraj›uygulanmas›na ra¤men, 1974’ten beri, iktidar alternatifiolarak sadece iki partinin öne ç›km›flt›r. Bu partilerdenbirisi sosyal demokrat olan PASOK, di¤eri de muhafa-zakâr parti olan Yeni Demokrasi partisidir. Bu iki parti,dönüflümlü olarak iktidara geldikleri için fiiliyatta çokpartili bir yap›dan ziyade iki partili bir siyasal sistem gö-rünümü ortaya ç›kmaktad›r.

S›ra Sizde 3

HÖH, Bulgaristan’daki önemli siyasal aktörlerinden bir-dir. 1990 y›l›nda, Ahmet Do¤an liderli¤inde kurulmufltur.Parti, Bulgaristan’da yaflayan Türklerin sosyal, kültürel vesiyasal haklar› için mücadele vermektedir. Liberal demok-rat çizgide yer alan ve 1990 y›l›ndan beri yap›lan tüm se-çimlere kat›lan ve her seçimde de %4 seçim baraj›n› afl-may› baflaran Parti, zaman zaman da koalisyon hükûmet-leri içinde de yer almaktad›r. 2009 y›l›nda yap›lan genelseçimlerde yüzde 14,5 oy oran›yla Bulgaristan’›n üçüncübüyük partisi konumuna kadar yükselmifltir.

S›ra Sizde 4

2010 y›l›nda seçime giren partiler dikkate al›n›rsa ülke-de 13 farkl› siyasal partinin varl›¤›ndan söz edilebilir.Ancak ülke siyasetinde belirleyici olan partileri üç grup-ta ele almak mümkündür. Boflnaklar›n temsilcisi olanDemokratik Eylem Partisi (SDA), Bosna Hersek için Par-ti (SB‹H) ve Sosyal Demokrat Parti (SDP) gibi partiler ilkgrubu oluflturmaktad›r. H›rvat Demokrat Birli¤i (HDZ),H›rvat Demokrat Birli¤i 1990 (HDZ 1990) ve H›rvat Ada-let Partisi (HSP) H›rvatlar›n içinde yer ald›¤› siyasi parti-lerdir. Ba¤›ms›z Sosyal-Demokrat Birli¤i (SNSD), S›rpDemokrat Partisi (SDS) ve Demokratik Kalk›nma Partisi(PDP) S›rplar›n temsilcisi olan partilerdir.

S›ra Sizde 5

Balkanlar ve Avrupa’da radikal sa¤›n yükseliflinin ar-d›nda So¤uk Savafl›n bitiminden itibaren yaflanan derinsiyasal, ekonomik ve sosyal de¤iflmeler bulunmaktad›r.Özellikle, Do¤u Avrupa ve Balkanlar’da sosyalist rejim-lerin çökmesiyle iflsizlik ve yayg›n yolsuzluk radikalpartilerin popülaritesini artt›rm›flt›r. Yan› s›ra Bat›n›nözellikle Avrupa Birli¤i’nin demokratikleflme yönündebask›s›, hatta bazen müdahalesi bu ülkelerde yaflananetnik az›nl›klardan kaynaklanan sorunlar› derinlefltir-mekte gecikmemifltir.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


“Country Report: Bulgaria”, Economist, November 2009.“Macedonia: Ten Years after the Conflict”, Crisis Group

Europe Report, No. 212, 2011.Angelescu, I., “Punching Below its Weight?: Europeani-

zation and Romanian Foreign Policy”, http://eu-ce.org/eusa/2011/papers/7j_angelescu.pdf

Bakke, E., Central and East European Party System sin-

ce 1989, Cambridge: Cambridge University Press,2010.

Bozoki, A. and J. T. Ishiyama, J. T. (der.), The Commu-

nist Successor Parties of Central and Eastern Euro-

pe, New York: Londra, Eastgate, 2002.Bugajski, J., Political Parties of Eastern Europe: A Guide

to Politics in the Post-Communist Era, New York:M.E. Sharpe, 2002.

Carothers, T., “Romania: The Political Background”,www.idea.int/publications/country/upload/Romania

Ceausu, I., “Political Parties in Romania”, www.cecl.gr/Ri-gasNetwork/databank/REPORTS/r7/RO_7_Ceau-su.html

Cihangir, D., “Di¤er AB Aday ve Potansiyel Aday Ülke-lerinin 2011 ‹lerleme Raporlar› Hakk›nda De¤erlen-dirme”, ‹KV De¤erlendirme Notu, ‹stanbul: ‹KV Ya-y›nlar›, 2011.

Crampton, R. J., A Concise History of Bulgaria, Cam-bridge: Cambirdge University Press, 2005.

Dehnert, S., “Elections and Conflict in Macedonia: Co-untry Analysis”, Berlin: International Policy Analy-sis, 2010.

Eatwell, R. and C. Mudde (ed.), Western Democracies

and the New Extreme Right Challenge, Londra, NewYork: Routledge, 2004.

Gieler, W., Foreign Policy of States: A Handbook on

World Affairs, ‹stanbul: Tasam, 2005.Hatzopoulos, P., The Balkans Beyond Nationalism and

Identity: International Relations and Ideology, Lon-don: I.B. Tauris, 2008.

Hogea, A., “Coming to Terms with the Communist Pastin Romania: An Analysis of the Political and MediaDiscourse Concerning the Tism?neanu Report”, Stu-

dies of Transition States and Societies, Vol. 2, No. 2,2011.

Hristova, L. (2010). “Left and Right in PostcommunistCountries”, New Balkan Politics, No. 12.

Ilirjani, A., “Political Choice in Albania: The 2005 Alba-nian Parliamentary Election”, Albanian Journal of

Politics, Vol. 1, No. 1, 2005.

Ishiyama, J. T., “Communist Parties in Transition: Struc-tures, Leaders, and Processes of DemocratizationinEastern Europe”, Comparative Politics, Vol. 27,No. 2, 1995.

Kalyvas, N. S., “Polarization in Greek Politics: PASOK’sfirst Four Years, 1981-1985”, Journal of the Hellenic

Diaspora, Vol. 23, No. 1, 1997.Karabelias, G., “A Brief Overview of the Evolution of Ci-

vil-Military Relations in Albania, Greece”, Journal of

Political and Military Sociology, Vol. 31, No. 1, 2003.Kariotis, C. T., “Andreas G. Papandreou: The Econo-

mist”, Journal of the Hellenic Diaspora, Vol. 23, No.1, 1997.

Kavalski, E., “Do not Play with Fire: The End of the Bul-garian Ethnic Model or the Persistence of Inter-Eth-nic Tensions in Bulgaria?”, International Journal of

Muslim Minority Affairs, V. 27, N.1, 2007.Kolarova, R. and M. Spirova, “Bulgaria”, European Jour-

nal of Political Research, Vol. 49, 2010.Kràl, D. and V. ¤ihaãkova, “Romania”, Kràl D. (ed), Vi-

ews on American Foreign Policy: The Atlanticism of

Political Parties in Central and Eastern Europe, Prag:Europeum Institute for European Policy, 2008.

Kuzio, T., “Comparative Perspectives on CommunistSuccessor Parties in Central-Eastern Europe and Eu-rasia”, Communist and Post-Communist Studies,

Vol. 41, 2008. Malkoutzis, N., “The Greek Crisis and the Politics of

Uncertainty”, Friedrich-Ebert-Stiftung International

Policy Analysis, Berlin: International Policy Analy-

sis, 2011.Mavris, Y., “The Three Parties of PASOK”, Public Issue,

No. 10, 2011.Migdalovitz, C., “Greece Update”, Congressional Rese-

arch Service, No. 12, 2009. Minkenberg, M. and P. Perrinau, “The Radical Right in

the 2004 European Elections”, International Politi-

cal Science Review, V. 28, N. 1,, 2007.Mudde, C., Populist Radical Parties in Europe, Cam-

bridge: Cambridge University Press, 2007.Mungiu-Pippidi, A. (ed.), Romania After 2000: Threats

and Challenges, UN Development Program Roma-nia and Romanian Academic Society, Early WarningReport, 2001.

Najada, T., “Consolidation of Democracy: Albania”,http://politics.as.nyu.edu/docs/IO/7773/NajadaTa-fili.pdf



Noris, P., Radical Right: Voters and Parties in the Elec-

toral Market, Cambridge: Cambridge UniversityPress, 2005.

Otfinoski, S., Nations in Transition: Bulgaria, NewYork: Facts On File, 2004.

Petr, K., “Political Parties and The state in Postcommu-nist Europe: The Nature of Symbiosis”, Journal of

Communist Studies and Transition Politics, Vol. 22,No. 3, 2006.

Pop, L., “Romania’s Foreign Policy after EU Enlargement:A Country in Search of a Role”, http://www.ua-ces.org/pdf/CRNs/ForeignPolicy_July_Pop.pdf

Pribicevic, O., “Changing Fortunes of the Serbian Radi-cal Party”, Ramet (ed.), The Radical Right in Central

and Eastern Europe Since 1989, 1999. Ramet, S. P., “Defining the Radical Right: The Values

and Behaviors of Organized Intolerance”, Ramet(ed.), The Radical Right in Central and Eastern Eu-

rope Since 1989.

Ramet, S. P. (ed.), The Radical Right in Central and

Eastern Europe Since 1989, PA: Pennsylvania Uni-versity Press, 199.

Roger, A., “Economic Development and Positioning ofEthnic Political Parties: Comparing Post-CommunistBulgaria and Romania”, Southeast European Poli-

tics, Vol. 3, No. 1, 2002.Sekulic, D., “Civic and Ethnic Identity: The Case of Cro-

atia”, Ethnic and Racial Studies, V. 27, N. 3, 2004.Shafir, M., “The Mind of Romania’s Radical Right”, Ra-

met (ed.), The Radical Right in Central and Eastern

Europe Since 1989.

Slomp, H., Europe: A Political Profile An American Com-

panion to European Politics, California, GreenwoodPublishing Group, 2011.

Spirova, M., “Political Parties in Bulgaria: Organizatio-nal Trends in Comparative Perspective”, Party Poli-

tics, Vol. 11. No. 5, 2005.Spirova, M., “The Bulgarian Socialist Party: The Long

Road to Europe”, Communist and Post-Communist

Studies, Vol. 41, 2008.

Spourdalakis, M., “Left Prospects in the Post-PASOK Era”,http://www.socialistproject.ca/relay/relay24_gree-ce.pdf

Stefan, L. and S. Ionita, “Romania”, Nation in Transit

2011, Freedom House Report, 2011.Stefanova, B., “Ethnic Nationalism, Social Structure and

Political Agency: Explaining Electoral Support tothe Radical Right in Bulgaria”, Ethnic and Racial

Studies, V. 32, N. 9, 2009.Stepanovic, D, “The Path to Weimar Republic? Explai-

ning the Resurgence of the Serbian Far Right afterthe Fall of Milosevic”, Ethnic and Racial Studies, V.31, N. 7, 2008.

Stojarová, V., et al., Political Parties in Central and Eas-

tern Europe: In Search of Consolidation, Stockholm:International IDEA, 2007.

Terrie, E. G., Voting Radical Right in Western Europe,

Cambridge: Cambridge University Press, 2005.Todorov, A., “The Evolution of the Post-Communist

Bulgarian Party System”, Getova M. and Uste A. N.(ed.), The Impact of European Union: Case of Bul-

garia, Case of Turkey, Sofia: New Bulgarian Univer-sity Press, 2007.

Vachudova, M. A., “Corruption and Compliance in theEU’s Post-Communist Members and Candidates”, Jo-

urnal of Common Market Studies, Vol. 47, 2009.Yücel, B., “Komünizm Sonras› Orta ve Do¤u Avrupa

Ülkelerindeki Anayasac›l›k Hareketleri”, AÜHFD,

Vol. 60, No. 3, 2011.Zulfaj, J., “Political Parties in Kosovo: Profile and Ideo-

logy”, Pirifltine: Çelnaja Press, 2008. http://www.balkaninsight.com/en/page/all-balkans-

homehttp://www.cia.gov/library/publications/the-world-

factbook/http://www.parties-and-elections.de/index.html http://www.setimes.com/

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Balkan ülkelerindeki iktisadi dönüflüm sürecinde yaflanan sorunlar› aç›klaya-bilecek,‹ktisadi dönüflüm sürecinin flartlar›n› analiz edebilecek, 1990’larda yaflanan çat›flmalar›n Balkanlar’›n ekonomik durumuna etkileriniirdeleyebilecek,Küresel krizin Balkan ülkeleri üzerindeki etkilerini tan›mlayabilecekbilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

‹çindekiler

• Merkezi Planlama• ‹ktisadi Dönüflüm• Nostalji Sendromu• Gayrisafi Yurtiçi Has›la• Küresel Kriz• Tüketici Fiyatlar› Endeksi

• Enflasyon• Cari Aç›k• Kamu Bütçesi Dengesi• Finansal Sistem• ‹flsizlik• D›fl Ticaret

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

NN

N


• EKONOM‹K ALTYAPI• ‹KT‹SAD‹ DÖNÜfiÜM VE F‹NANSAL

KR‹Z • BALKANLAR’DA GENEL REFAH

SEV‹YES‹• ENFLASYON, BÜTÇE DENGES‹ VE

DIfi BORÇ• BALKANLAR’DA F‹NANSAL S‹STEM• DIfi EKONOM‹K ‹L‹fiK‹LER• TÜRK‹YE ‹LE EKONOM‹K ‹L‹fiK‹LER

Balkanlar’›nEkonomisi, Ticari veFinansal Yap›s›


EKONOM‹K ALTYAPICo¤rafi özellikleri ve iklim koflullar› Balkanlar’a, zengin tar›m ve hayvanc›l›k im-kânlar› sunmaktad›r. Bölge hububat ve bahçecilik aç›s›ndan verimli topraklara sa-hiptir. 16. yüzy›ldan itibaren kalkerli topraklarda yetiflen bu¤day›n yerini m›s›r al-m›flt›r ve bugün tah›llar›n adeta en çok Balkanlar’a özgü olan›d›r. Karpatlar’›n ya-maçlar›na dek üzüm ba¤lar› geliflip büyürken pirinç, pamuk ve tütün komflu vadi-lerde yetiflen ürünler aras›nda yer al›r. Bulgaristan ve S›rbistan’›n da¤l›k alanlar›n-da erik ve elma bahçelerine rastlamak mümkündür. Hayvanc›l›k sektörüne bak›l-d›¤›nda güneyde koyun, kuzeyde s›¤›r yetifltiricili¤i yap›lmaktad›r. Yak›n geçmifltedo¤um oranlar›nda görülen ani düflüfllerin zorlamas›yla, tar›mda gerçeklefltirilenmodernleflme, maden ç›karma ve imalat sanayilerindeki geliflme ve k›rsal alanlar-dan flehirlere olan göçler, Balkan da¤lar›n›n eski önemini yitirmesine yol açm›flt›r.Tar›mla u¤raflan nüfus, verimli ovalarda toplanm›flt›r. Oval›k alanlarda tar›mda su-lama, gübreleme ve makineleflme gerçekleflmifl ve böylece bölge tar›m ürünleri ih-raç eder duruma gelmifltir.

Yunanistan’›n ekonomisi büyük ölçüde tar›ma dayan›r. Topraklar›n›n % 29’unayak›n bir bölümü tar›ma elverifllidir. Ço¤u bölgeler da¤l›k oldu¤undan tar›m içinmüsait genifl ve verimli ovalar ve sulama ihtiyac› için gerekli akarsu miktar› azd›r.Buna ra¤men nüfusun % 30’una yak›n› tar›m ve hayvanc›l›kla u¤rafl›r. En önemlitar›m ürünleri; tah›l, tütün, pamuk, pirinç, zeytin, üzüm, meyve ve sebzedir. Sony›llarda meyvecili¤e ve sebzecili¤e çok önem verilmifltir. Özellikle kuru üzüm, li-mon ve portakal yetifltirilir. Hayvanc›l›k gerekti¤i kadar geliflmemifltir. Kendisininet ihtiyac›n› karfl›layamamaktad›r. Bu sebeple et d›fl pazarlardan sat›n al›nmaktad›r.Hayvanc›l›¤›n geri olmas›n›n bafll›ca sebebi yetersiz say›daki genifl otlak arazidir.Daha çok koyun, inek ve kümes hayvanlar› beslenmektedir. Yunanistan bal›kç›l›kbak›m›ndan çok geliflmifl bir ülkedir. Çok çeflitli türde bal›k avlan›r ve yetifltirilir.‹çinde so¤utucular› bulunan özel bal›kç› tekneleri yap›lm›flt›r. Aç›k denizlerde av-lanan bal›kç› filosu, ülkeye dondurulmufl bal›k temin etmektedir. Yunanistan ye-ralt› madenleri bak›m›ndan çok zengin bir ülkedir. Bafll›ca madenleri; boksit, krom,mermer, demir, nikel, amyant, magnezyum, bak›r, kurflun, linyit, z›mpara, sülfür,alüminyum ve petroldür. Yunanistan madencilik bak›m›ndan zengin olmas›na ra¤-men bu alan›n ekonomiye katk›s› çok düflüktür. Ülkenin % 30’una yak›n bir bölü-mü imalat sanayi ve endüstri alan›nda çal›fl›r. En önemli endüstri kollar› tekstil,kimyevi maddeler, g›da, çimento ve metal endüstrisidir. Do¤al kaynaklar bak›m›n-

Balkanlar’›n Ekonomisi,Ticari ve Finansal Yap›s›

dan Yunanistan zengin bir ülke de¤ildir ancak k›s›tl› ölçülerde ifllenmeye de¤ermiktarda linyit, boksit, kurflun, çinko, manyezit, nikel ile Kuzey Ege’de Saroz Kör-fezi-Tafloz Adas› çevresinde s›n›rl› ölçekte ç›kar›lan petrol do¤al kaynaklar› aras›n-da say›labilir. Ülkede ayr›ca mermer yataklar›, tuz alanlar› ve potansiyel su kaynak-lar› bulunmaktad›r.Ekonomik aç›dan bak›ld›¤›nda, 1981’den beri AB üyesi olan ve2001 y›l›nda AVRO bölgesine (Euro Zone) kat›lan Yunanistan’da tar›m sektörü % 8,3,endüstri sektörü % 27,3’lük bir yer tutar. Hizmet sektörü ise baflta turizm olmak üze-re % 64,4’lük pay ile en yayg›n olan›d›r. Bundan baflka kimya/ilaç endüstrisi Yuna-nistan’da oldukça geliflmifltir. ‹hracat-ithalat yap›lan belli bafll› limanlar› aras›ndaAleksandrupolis-Dedea¤aç liman› ile Kavala, Selanik, Pire, Patras, Korfu ve Volos li-manlar› say›labilir. D›fl ticarette iflbirli¤i yapt›¤› en önemli ülkelerin bafl›nda Alman-ya, ‹ngiltere, Fransa, ‹talya, Hollanda ve ABD gelmektedir. Afla¤›daki bölümlerdeayr›nt›s›yla anlat›laca¤› gibi finansal aç›dan 2007-2008’de bafl gösteren küresel kri-zin 2009’da Yunanistan’› da etkisi alt›na almas› ülkeyi derinden sarsm›fl ve bu olum-suz geliflme 2012’ye sarkarak ülkeyi iflas›n efli¤ine getirmifltir. Esasen AB üyeli¤iylebirlikte Birlik fonlar›n›n yap›sal iyilefltirmeler amac›yla Yunanistan’a bolca ak›t›lma-s›na ra¤men, ülkede üretimden ziyade tüketimin artmas›, pefl pefle iflbafl›na geçenPASOK ve Yeni Demokrasi hükûmetlerinin popülist uygulamalarla ve yar›fl›rcas›nadevlet kadrolar›n› kendi taraftarlar›yla doldurmalar›, kamuda zamanla önemli bir‘fliflkinlik’ yaratm›fl ve fonlar›n [en son 2004 Atina Olimpiyatlar›’n›n düzenlenmesi veulafl›m sektöründe baz› altyap› iyilefltirmeleri d›fl›nda] yerli yerinde kullan›lmamas›,ayr›ca ciddi boyutlardaki yolsuzluklar ve rüflvet olaylar› ülkeyi zora sokmufltur. Rüfl-vet (rusfeti/ganimet) kavram› bu son dönemde Yunan kamuoyunda yayg›nl›klakullan›lan ve krizin as›l nedeni olarak gösterilen olgudur.

Yunanistan’daki borç krizinin ve mali ç›kmaz›n arka plan› için George Synodinos “The Fi-nancial Crises in Greece” http://in2greece.com/english/ ; “Greek minister quits over scan-dal” http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7686934.stm> ve “U-BOOT-AFFÄRE:VerdächtigeMillionen” http://www.spiegel.de/spiegel/print/d78954528.html adreslerinden faydala-nabilirsiniz.

Böylece, 2004’te dünya s›ralamas›nda en geliflmifl ilk 29 ülke aras›nda yer alanYunanistan, 2011’e gelindi¤inde yaklafl›k 300 milyar AVRO’luk bir borç ç›kmaz›nagirmifltir. Yunanistan’›n AB’yi ve özellikle AVRO bölgesini sarsacak derecede bü-yük olan d›fl borç sorunu, Atina’da hükûmetin düflmesine yol açm›fl ve 2011 Kas›may›nda ülke yönetimini ‘teknokrat’ bir kadro (Baflbakan Lukas Papadimos’un koa-lisyon hükûmeti) üstlenmifltir. Son olarak bu borç sorununu çözebilmek amac›ylaAB, Avrupa Merkez Bankas› ve Uluslararas› Para Fonu-IMF bir taraftan destek sa¤-lama formülleri ararken bir taraftan da s›k› bir denetleme-izleme mekanizmas›n›devreye sokmufltur.

Arnavutluk topraklar›n›n üçte biri ormanlarla kapl›d›r. Akdeniz k›y›s›ndaki düz-lükler makiliktir. Arnavutluk’ta üç binden ziyade bitki türü çeflitli sanayilerde ve t›p-ta kullan›l›r. Say›lar› azalan yabani hayvanlar koruma alt›na al›nm›flt›r. Arnavutluk ma-den kaynaklar› bak›m›ndan zengindir. Düflük kaliteli linyit kömürü, petrol ve do¤algaz önemli enerji kaynaklar›d›r. Ayr›ca, krom, nikel, bak›r, demir, kurflun, kükürt veçinko boksit yataklar› bulunmaktad›r. Az miktarda petrol ve kömür kaynaklar› mev-cuttur. Yine 11 büyük, 152 küçük nehir ve kollardan oluflan yo¤un bir hidrografik a¤ve zengin su kaynaklar›na sahiptir. Ülkede 247 göl ve 200 civar›nda toprakalt› su kay-na¤› bulunmaktad›r. Bunun yan› s›ra zengin bir bitki örtüsüne de sahiptir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Arnavutluk Avrupa’n›n en az geliflmifl bölgelerinden birisidir ve bunda da özel-likle So¤uk Savafl döneminde uygulanan ekonomi politikalar›n›n pay› büyüktür.1990 y›l›na kadar planl› ve merkezi sistemli bir ekonomiye sahip olan ülke 1991’densonra bafllayan reformlar neticesinde serbest piyasa ekonomisine geçmifl ve birçokalanda özellefltirme faaliyetleri bafllam›flt›r. 2009 verilerine göre iflsizlik oran›n›n%13’lerde seyretti¤i ülkede ekonomik faaliyetin önemli bir k›sm› GSY‹H’nin %20’si-ni oluflturan ve istihdam›n %58’ini karfl›layan tar›msal üretim alan›nda gerçeklefl-mektedir. Bunu Gayri Safi Yurtiçi Has›la (GSHY) içindeki pay› %20 olan ve da-ha çok tekstil ve deri ürünlerinde yo¤unlaflan sanayi üretimi izlemektedir. Bunakarfl›n madencilik, enerji ve turizm gibi alanlar henüz önemli ekonomik gelir kay-naklar› olmaktan uzakt›r. 1990’lardan sonra serbest piyasa ekonomisine geçiflin ya-ratt›¤› ekonomik ve siyasal s›k›nt›lar›n neden oldu¤u sorunlar›n yan› s›ra ülkedekiteknolojik gerilik ve altyap› yetersizli¤i genel ekonomik zay›fl›¤›n temel nedenidir.Bu nedenle Arnavutluk deri ve tekstil a¤›rl›kl› ihracat›na karfl›l›k büyük oranda tek-noloji ithal eden bir ülke konumundad›r.

Planl› ekonomiden liberal ekonomiye kontrolsüz geçiflin yaratt›¤› ekonomik sorunlar1997 y›l›nda Arnavutluk’u iç savafl›n efli¤ine getirecek sosyal patlamalara neden olmufltur.

Bulgaristan’da tar›m geliflmifltir. En önemli ürünü bu¤dayd›r. Bu¤daydan sonrahayvan yemi olarak kullan›lan m›s›r ikinci s›radad›r. Di¤er önemli ürünleri, arpa,çavdar, nohut ve pirinçtir. Sanayide kullan›lan bitki üretimini art›rmak için büyükçaba harcanmaktad›r. Ya¤ elde etmek için yetifltirilen ayçiçe¤i önemlidir. fieker-pancar› üretimi iç tüketimi karfl›lad›¤› gibi ihraç da edilmektedir. Üretilen pamuktekstil sanayisi için elverifllidir. Tütün yüksek kalitede olup ihracat ürünüdür. Üre-tilen gül ya¤› parfüm sanayisinde önemlidir. Ormanlar, ülkenin % 30’unu kaplar vekerestecilikte kullan›l›r. Ormanlarda genifl yaprakl› a¤açlar, mefle, kay›n, yaban el-mas› gibi a¤açlar bulunur. Bahçe ürünleri, sebze, meyve, domates, haflhafl, yetiflti-rilir ve Orta Avrupa ülkelerine sat›l›r. Ba¤c›l›k ve konservecilik geliflmifltir. Ancakhayvanc›l›k pek geliflmemifltir. Besicilik ise her geçen y›l geliflmektedir.

Do¤al kaynaklar aç›s›ndan pek zengin olmayan ülkede kömür, çinko, kurflun,boksit ve demir yataklar› bulunmaktad›r. Ülkenin kuzey ve güneydo¤u kesimlerin-de tar›ma elveriflli topraklar vard›r. Bu topraklarda küçük ölçeklerde sebze-meyve-cilik ve tütün tar›m› yap›labilmektedir. Bu küçük Balkan ülkesinde üretilen flarapve beyaz peynire özellikle Bat› ülkelerinde ciddi bir ra¤bet vard›r.

Küçük bir ülke olmas›na ra¤men Bulgaristan hiç de az›msanmayacak bir sana-yiye sahiptir. Sosyalist dönemdeki endüstriyle üretime nazaran bir düflüfl söz ko-nusu olsa da özellikle enerji üretimi ülkenin temel ihraç kalemlerindendir. Bu ba¤-lamda, Bulgaristan’›n Türkiye’ye satt›¤› elektrik önemli bir ihraç geliridir. Ülkeninen önemli ihracat ortaklar› s›ras›yla Almanya (%11), ‹talya (%10), Romanya (%9,5),Yunanistan (%8,1), Türkiye (%7,9) ve Fransa (%4,1)’d›r. ‹thalat ortaklar› ise Rusya(%16,3), Almanya (%11,8), ‹talya (%7,5), Romanya (%7,1), Yunanistan (%6), Türki-ye (%5,2) ve Ukrayna (%4,2)’d›r. Burada Türkiye’nin Bulgaristan’dan satt›¤›ndanfazlas›n› ald›¤› görülmektedir. Bunun temel sebebi de yukar›da belirtildi¤i gibi Tür-kiye’nin Bulgaristan’dan ald›¤› elektriktir.

Romanya ekonomisinin % 80’i tar›ma ve % 8’i endüstriye dayan›r. Ülke toprak-lar›n›n % 90’› ekime elverifllidir. Romanya, dünyan›n önde gelen tah›l üreticisi ül-kelerinden biridir. En önemli tar›m ürünleri m›s›r, arpa, bu¤day, flekerkam›fl›, üzümve meyvedir. Bundan baflka yulaf, çavdar, sebze, ayçiçe¤i, soya fasulyesi, tütün, pa-

1395. Ünite - Balkanlar ’ ›n Ekonomisi , T icar i ve F inansal Yap›s ›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



muk, kenevir ve keten de yetifltirilir. Koyun, s›¤›r ve kümes hayvanlar› yayg›nd›r.Bal›kç›l›k önemli bir gelir kayna¤› olup daha çok mersinbal›¤› ve sakall› tatl› su ba-l›¤› avlan›r. Romanya büyük makine yap›m› ve metal iflçili¤i bak›m›ndan dünyan›non dördüncü en geliflmifl ülkesidir. Daha çok lokomotif, traktör, elektrikli aletler veyol delme teçhizat› yap›l›r. Endüstrisi esas olarak demir ve çelik üzerine kurulmufl-tur. Bundan baflka çimento, kereste ve odun endüstrisi, g›da sanayi, elbise ve ayak-kab› imalatç›l›¤›, inflaat malzemeleri, tekstil ve kumafl dokuma, kimya sanayi, lastikeflyalar ve petrol ürünleri endüstrileri de geliflmifltir. Ülkede bafll›ca ç›kar›lan ma-denler; kömür, demir, petrol, metan gaz›, boksit, manganez, kurflun, çinko, alt›n vegümüfltür. Romanya dünyan›n alt›nc› do¤al gaz ve onuncu tuz üreticisidir. Fakat do-¤al gaz üretimi kömür ve demir ithalat›na ba¤l› kalmaktad›r.

Eski Yugoslavya Cumhuriyetleri’nin ekonomik alt yap›s›na bak›l›nca, kendineözgü sosyalist dönemin izleri burada da aç›k olarak görülür. 1946 y›l›nda kurulanSosyalist Yugoslavya’n›n ilk döneminde SSCB modeli esas al›narak özel mülkiye-tin yasaklanmas›n› öngören düzenlemeler yap›ld›. Söz konusu de¤ifliklikler zorun-lu devlet politikas› olarak uygulamaya konuldu. Ancak yeni durum bir yandan üre-timin düflmesine neden oluyor, öte yandan vatandafllar aras›nda hoflnutsuzluk ya-rat›yordu. Josip Broz Tito’nun SSCB lideri Stalin ile iliflkisinin bozulmas› üzerine,esas›nda Sovyet modelinin taklidi olan devletlefltirme uygulamalar›na son verildive özel mülkiyet hakk› yeniden tan›nd›. Tito yönetimi, SSCB ile iliflkilerin bozul-mas›ndan sonra iddial› kalk›nma planlar›n› uygulamaya bafllad›. Rejimin uygulad›-¤› iktisadi politika, 1960’larda daha da belirgin hale geldi. Pazar Sosyalizmi olarakda adland›r›lan Tito modeli, birçok bak›mdan Çin Halk Cumhuriyetinin günümüz-de uygulad›¤› politikalara benziyordu.

Pazar Sosyalizmi iktisadi alanda bir yandan devletin, öte yandan özel sektörün fa-aliyet göstermesi ve uygulamalar›n devlet taraf›ndan denetlenmesi esas›na dayan›-yordu. Ekonomi alan›ndaki bu çeflitlili¤e karfl›l›k siyasi bak›mdan ço¤ulculu¤a izinverilmiyordu. Komünist Partinin “iktidar tekeli ve öncü rolü”ne rakip olabilecek hertürlü siyasi faaliyet gayri meflru olarak kabul ediliyordu. Ancak Yugoslavya vatandafl-lar›n›n sahip olduklar› temel hak ve özgürlüklerin özellikle 1960’lardan itibaren öte-ki komünist ülkelerden çok ileri seviyede oldu¤unu da belirtmek gerekir. Milletlerhapishanesi olarak adland›r›lan SSCB ve Varflova Pakt› üyesi devletlerden farkl› ola-rak Tito Yugoslavya’s›nda vatandafllara ikamet ve seyahat özgürlü¤ü tan›nm›flt›. Yu-goslavya vatandafllar›n›n ülke d›fl›na girifl ç›k›fllar›nda da bir k›s›tlama yoktu. 1960’l›ve 1970’li y›llarda 600 bin kifli göçmen iflçi olarak Bat› Avrupa’ya yerleflti. Ülkeye ya-banc›lar›n turist olarak gelmesinde di¤er komünist ülkelerden farkl› olarak hiçbir k›-s›tlama bulunmuyordu.

Tito yönetiminin, en bafl›ndan itibaren iddial› projesi, geri kalm›fl bölgelerle ge-liflmifl olanlar›n aras›ndaki farkl›l›¤› kalk›nma planlar› vas›tas›yla ortadan kald›r›l-mas›yd›. Bu alanda yönetim düzeyinde yo¤un çaba gösterilmifl olmas›n ra¤men es-ki Yugoslavya’n›n geliflmifl bölgeleri olan Slovenya ve H›rvatistan ile di¤erleri ara-s›ndaki uçurum giderilememifl, aksine geliflmifllik farkl›l›¤› daha derinleflmifltir.

Eski Yugoslavya’da nüfusun neredeyse yar›s› tar›mda çal›fl›yordu. Belgrad-Zag-reb hatt›n›n kuzeyinde kalan ovalar ve Adriyatik k›y›lar›, en önemli zirai faaliyetalanlar›n› oluflturuyordu. Buralarda temelde zeytin, üzüm, incir, portakal ve limon;iç bölgelerde ise m›s›r, pirinç, fleker pancar›, tütün ve pamuk üretimi yap›l›yordu.Bu arada kurflun, bak›r, demir, taflkömürü madenleri ile s›n›rl› ölçüde petrol eskiYugoslavya’n›n önemli gelir kaynaklar› aras›nda yer al›yordu.


Ba¤›ms›zl›k sonras› dönemde eski Yugoslavya Cumhuriyetleri’nin iktisadi gelifl-mifllik fark› kendini daha belirgin biçimde ortaya koymufltur. H›rvatistan ve Slo-venya, yeni dönemde Bat› deste¤i ve AB üyelik perspektifi ile önemli ilerlemelerkaydederken, Bosna-Hersek ülke içerisinde siyasi birimlerin birlikte hareket ede-memesi, Makedonya ise Yunanistan muhalefeti nedeniyle iktisadi alanda sorunlaryaflam›flt›r. Karada¤ ve S›rbistan ekonomilerinde esas ilerleme 2000’li y›llarda gö-rülmüfltür. S›rbistan’›n mikro milliyetçilikten uzaklafl›p uluslararas› toplumla yak›n-laflma fleklindeki siyasi irade de¤iflikli¤i hem bu ülkenin hem de Karada¤’›n eko-nomisini olumlu yönde etkilemifltir.

Eski Yugoslavya ard›l› devletlerde sat›n alma gücü paritesi esas al›narak yap›-lan s›n›fland›rmaya göre fert bafl›na düflen millî gelir 2010 y›l› itibariyle ve dolarolarak flu flekilde s›ralanmaktad›r: Slovenya 28.200, H›rvatistan 17.400, Bosna-Her-sek 6.600, S›rbistan 10.900, Karada¤ 10.100, Makedonya 9.700, ve Kosova 6.500.Gayrisafi millî has›lan›n nüfusa bölünmesi sonucu bulunan fert bafl›na düflen gelirrakamlar› ülkelerin ekonomik durumlar›n› net biçimde ortaya koyan çok önemlibir göstergedir ve eski Yugoslavya Cumhuriyetlerinin ekonomik durumlar› konu-sunda fiili durumu ortaya koymaktad›r.

Sonuç olarak yer alt› ve yer üstü kaynaklar› önemli olmakla birlikte, bölgeninekonomik alt yap›s› yetersizdir. Balkan yar›madas›nda yer alan linyit yataklar›ndanve su gücünden bolca yararlan›lmas›na ra¤men, bölgede enerji s›k›nt›s› çekilmek-tedir. Bölge ülkelerinde, önemli ticaret aç›klar› bulunmaktad›r. Bu aç›klar, Bat› Av-rupa ülkelerinde çal›flan iflçilerin gönderdi¤i paralar ve turizmden sa¤lanan gelir-lerle kapat›lmaya çal›fl›lmaktad›r. ‹flsizlik önemli bir sorundur.

‹KT‹SAD‹ DÖNÜfiÜM VE F‹NANSAL KR‹Z Yunanistan ve Türkiye d›fl›ndaki Balkan ülkelerinin merkezi planl› döneminde enönemli özelliklerinden biri, devletin toplum ve ekonomi üzerindeki kontrolüydü.Hem sermaye hem de üretim do¤rudan do¤ruya devletçe sa¤lan›rken kiflilerin üre-tim araçlar›na sahip olmalar› önemli ölçüde yasaklanm›fl ve bütün ekonomik hayatdevletin öngördü¤ü biçimde düzenlenmiflti. S›k› bir planlama mekanizmas› saye-sinde neyin, ne zaman, nerede, ne kadar ve nas›l üretilip tüketilece¤i önceden be-lirlenmiflti. 1980’li y›llar›n sonunda sosyalist anlay›fl›n iflas etmesinin ard›ndan iseBalkanlar’da planl› ekonomik yap› tasfiye edilerek piyasa ekonomisine do¤ru dö-nüflüm süreci yaflanmaya bafllam›flt›r. Bölge ülkelerinde iktidara geçen yeni yöne-timlerin temel görevleri, sosyalist yönetimi ortadan kald›rmak ve yeni toplum ya-p›s›n› infla etmek olmufltur. Bu kapsamda söz konusu ülkeler, piyasa ekonomisinegeçme ve buna ba¤l› olarak özellefltirmeleri gerçeklefltirme, demokratikleflme, siviltoplumu infla etme, zihniyet de¤iflimini sa¤lama, ulusal kimli¤i yeniden flekillendir-me, uluslararas› iliflkileri yeniden düzenleme gibi dönüflüm görevleriyle karfl› kar-fl›ya kalm›fllard›r. Gecikmeli olsa dahi, Balkan ülkelerindeki de¤iflim ölçe¤i o kadarbüyüktü ki siyasi ve ekonomik sistem ile kurumsal ve toplumsal yap› neredeyseefl zamanl› de¤iflime u¤ram›flt›r. Bütün bunlar›n yan›nda baz› Balkan ülkeleri sa-vafllar, s›n›rlar›n belirlenmesi ve korunmas› gibi sorunlarla da bafla ç›kmak zorun-da kalm›flt›r. Bosna-Hersek, H›rvatistan, S›rbistan ve Kosova’da savafl y›llar› sadeceiktisadi dönüflüm sürecini geciktirmemifl, ayn› zamanda yollar›n, köprülerin, elek-trik flebekelerinin, okul ve hastanelerin onar›lmas› veya yeniden infla edilmesi gibiyeniden yap›lanma çal›flmalar›n› da zorunlu k›lm›flt›r. Dönüflüm kavram› birbiriyleiliflkili üç unsurdan oluflmaktad›r. Bunlardan birincisi iktisadi dönüflüm unsuru-dur. Kurumsal, yap›sal ve davran›flsal de¤iflimlere at›fta bulunan iktisadi dönüflüm


kavram›, eskiden merkezi planl› ekonomik sisteme sahip olup ifllevsel piyasa eko-nomilerini oluflturmaya çal›flan ülkeler için kullan›lmaktad›r. Ekonomik sistemindönüflümünü sa¤lamaya çal›flan ülke ekonomileri de genel olarak geçifl ekono-mileri olarak adland›r›lm›flt›r. Dönüflüm kavram›n›n ikinci unsuru siyasi dönü-flümdür. Siyasi karar olmadan iktisadi dönüflümün gerektirdi¤i reformlar olmaz.Söz konusu reformlar ise demokrasi ve özgürlüklerin gelifltirilmesini de gerektir-mektedir. Dönüflüm kavram›n›n üçüncü unsuru güvenlik dönüflümüdür. Siyasisistemin demokratikleflmesi ve ekonomik kalk›nman›n gerçekleflebilmesi için birülkede iç çat›flma olmamal›, ayr›ca ulusal egemenli¤e iliflkin sorunlar yaflanmama-l›d›r. Aksi takdirde, güvenlikte olumlu bir dönüflüm olmazsa siyasi ve ekonomikdönüflüm pek sa¤l›kl› olamayacakt›r.

So¤uk Savafl’›n sona ermesiyle birlikte Balkan ülkeleri ekonomik, siyasi, güvenlik ve kül-türel boyutlarda dönüflüm süreçlerini yaflamaya bafllad›.

‹ktisadi dönüflüm sürecinin flartlar›n› dört temel maddede özetlemek mümkün-dür. Birincisi, piyasa ekonomisini destekleyen para ve maliye politikalar›yla mak-roekonomik istikrar sa¤lanmal›d›r. ‹kincisi; ekonomik faaliyetler, fiyatlar ve piyasaifllemleri serbestlefltirilmelidir. Üçüncüsü, kamu flirketleri yeniden yap›land›r›lmal›ve özellefltirilmelidir. Dördüncüsü, gerekli yasal ve kurumsal reformlar gerçeklefl-tirilmelidir. Bu kapsamda, piyasalar›n iflleyifline güven kazand›r›lmal› ve devletinekonomideki yeri yeniden tan›mlanmal›d›r. Befleri sermaye yat›r›mlar›yla ise piya-sa ekonomisinin gereklerine uygun kamu personeli yetifltirilmelidir. Bunun d›fl›n-da ticari iliflkileri ve mülkiyet haklar›n› düzenleyen yasal çerçeve belirlenmeli, ver-gi sisteminde reform gerçeklefltirilmeli ve sosyal güvenlik a¤lar› gelifltirilmelidir.

1990’lar›n bafllar›nda birçok iktisatç› iktisadi dönüflüm sürecinin h›zla tamamlanaca¤›naiflaret etmiflse de bu sürecin vakit alaca¤› anlafl›lm›flt›r. Bat›l› ülkelerde bir kiflinin ömürboyu tan›kl›k edece¤i sosyal, siyasi ve ekonomik de¤iflmelerin çok fazlas›n›, eski merkeziplanl› ülkelerdeki insanlar birkaç y›l içinde tecrübe etmek zorunda kalm›fllard›r.

So¤uk Savafl sonras› dönemde Balkan ülkeleri çok partili sisteme geçince böl-ge ülkelerindeki iktidar, demokratik ve Bat› yönelimli programlar› savunan reform-cu partiler ile halk›n liberal politikalara olan tepkileri sayesinde gücünü önemli öl-çüde muhafaza etmeyi baflaran eski komünist partilerin uzant›lar› aras›nda payla-fl›lm›flt›r. ‹ktisadi dönüflümün ilk bafllarda beraberinde getirdi¤i yüksek iflsizlik veenflasyon ile düflen millî gelir yüzünden, 1990’lar›n ilk yar›s›nda Balkan ülkelerin-de genel olarak eski rejime yönelik “nostalji sendromu” yaflanm›flt›r. Eski Yugos-lavya co¤rafyas›nda yaflanan savafllar nedeniyle ise Bat› Balkanlar iktisadi dönü-flüm sürecine daha da flans›z bir flekilde bafllam›flt›r. Bunlar›n bir neticesi olarak ül-keden ülkeye dozu de¤iflen bir flekilde, ekonomik reformlarda gecikmeler yaflan-m›flt›r. Bir baflka ifadeyle, Balkan ülkelerinde siyasi iradenin gerekti¤i gibi ortayakoyulamam›fl olmas› yüzünden, iktisadi dönüflüm için gereken reformlar yavafl uy-gulanm›flt›r. Savafla bulaflmam›fl Arnavutluk, Bulgaristan ve Romanya’da bile ancak1990’lar›n ikinci yar›s›ndan itibaren ekonomiye daha çok önem verilmeye bafllan-m›flt›r. Savafltan savafla sürüklenen S›rbistan’da ise 2000 y›l›na kadar ekonomik he-deflerden çok, siyasi hedefler a¤›r basm›flt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



BALKANLAR’DA GENEL REFAH SEV‹YES‹Dünya Bankas›’n›n verilerine göre, 2010 y›l›nda Arnavutluk, Bosna-Hersek, Bulga-ristan, H›rvatistan, Karada¤, Kosova, Makedonya, Romanya, S›rbistan ve Yunanis-tan olmak üzere on Balkan ülkesinin toplam nüfusu 63,5 milyon kiflidir. Bölgenintoplam yüzölçümü ise 745.652 kilometre karedir. Bu de¤erleriyle bölge nüfusu2010 y›l›nda Türkiye nüfusunun % 87,3’ü, bölge yüz ölçümü ise Türkiye yüz ölçü-münün % 95’i kadard›r. Di¤er taraftan Dünya Bankas›n›n verilerine göre on Balkanülkesinin 2000 y›l› sabit fiyatlar›yla hesaplanan toplam 295 milyar dolarl›k 2010 y›-l›nda, ayn› yöntemle hesaplanan Türkiye’nin 389 milyar dolarl›k GSYH’s›n›n %76’s› kadard›. Bu tespit bafll› bafl›na Balkan ülkelerinde bir refah düflüklü¤üne ifla-ret etmektedir. Ancak ülkeler aras› karfl›laflt›rmalar›n daha sa¤l›kl› bir flekilde yap›-labilmesini sa¤layan sat›n alma gücü paritesidir. Uluslararas› Para Fonu’nun (In-ternational Monetary Fund-IMF) tahminlerine göre, 2009 y›l›nda sat›nalma gücüparitesiyle hesaplanan Türkiye’nin GSYH düzeyi, 10 Balkan ülkesinin GSYH’lerinintoplam›n›n % 96’s› kadard›.

Balkan ülkelerindeki refah düflüklü¤ünün birçok nedeni vard›r. Her fleyden ön-ce 1990’l› y›llarda eski Yugoslavya co¤rafyas›nda yaflanan savafllar bölgede önem-li ekonomik tahribatlara ve yat›r›mlarda kullan›labilecek kaynaklar›n önemli ölçü-de tüketilmesine neden olmufltur. Örnek vermek gerekirse 1992-1995 y›llar› aras›n-daki savafl›n Bosna-Hersek ekonomisine verdi¤i do¤rudan ve dolayl› tahribat 115milyar dolar olarak tahmin edilmektedir. Bosna Savafl› sona erdi¤inde, bu ülkeninreel GSYH düzeyi, savafl öncesinin sadece % 20’si kadard›. 1999 y›l›nda NATO’nunS›rbistan’a yönelik müdahalesinden dolay› ise ülke endüstri ve alt yap›s›na verilenzarar 29,6 milyar dolar olarak hesaplanm›flt›r. H›rvatistan’›n 1990’l› y›llarda S›rpmilliyetçilere karfl› gerçeklefltirdi¤i savafl›n ülkeye 10,5 milyar avroya mal oldu¤utahmin edilmifltir.

1990’l› y›llarda eski Yugoslavya co¤rafyas›nda yaflanan savafllar›n, bölge ülke-lerindeki nüfus yap›s›na da büyük etkileri olmufltur. Savafllar yüz binlerce kiflininölümüne yol açt›¤› gibi, 3 milyona yak›n insan›n mülteci veya zorla yerinden edi-len kifli haline gelmesine neden olmufltur. BM Mülteciler Yüksek Komiserli¤i’ninverilerine göre, Haziran 2011’de Bat› Balkan ülkelerinde mülteci ve zorla yerindenedilenler statüsünde olan yaklafl›k 450 bin kifli kal›c› çözüm için hâlâ beklemeyedevam etmekteydi.

Esasen eski Yugoslavya co¤rafyas›ndaki savafllar genel anlamda bütün Balkanülkelerini olumsuz etkilemifltir. Örne¤in, Avrupa ‹mar ve Kalk›nma Bankas›’n›n(European Bank for Reconstruction and Development - EBRD) rakamlar›na göre1999’da yaflanan Kosova Savafl› yüzünden, bölgenin savafl öncesi ortalama büyümeoran› % 0,3’ten, savafl sonras›nda % -1,1’e gerilemifltir. Di¤er taraftan, NATO’nun S›r-bistan’a karfl› gerçeklefltirdi¤i hava müdahalesi neticesinde Tuna nehri üzerindekibaz› köprüler y›k›lm›fl, bu ise söz konusu nehir üzerinden gerçekleflen uluslararas›tafl›mac›l›¤›n 2005 y›l›na kadar aksamas›na neden olmufltur. Bunun d›fl›nda 1990’l›y›llarda S›rbistan ve Karada¤’a karfl› uygulanan Birleflmifl Milletler ve Avrupa Birli¤i(AB) ambargolar› bir taraftan Yunanistan, Bulgaristan ve Makedonya’n›n Avrupa ül-keleriyle olan kara tafl›mac›l›¤›n› olumsuz etkilemifl, öbür taraftan özellikle Bulgaris-tan’da kaçak ticaret yapan mafya tarz› örgütlenmeleri teflvik etmifltir.

Savafl ve çat›flmalar d›fl›nda, 1990’l› y›llarda piyasa ekonomisinin çal›flmas›n›sa¤layacak olan kurumlar›n yeterince gelifltirilmemesi, ekonomik özgürlü¤ün k›s›t-l› kalmas›, verimsiz yat›r›mlar, ba¤›fllar›n verimsiz kullan›lmas›, tasarruf ve do¤ru-


GSYH, bir ülkeninekonomik büyüklü¤ününbirkaç ölçütünden biridir.Ülke s›n›rlar› içinde belli birzaman diliminde üretilentüm nihai mal ve hizmetlerinpara birimi cinsindende¤eridir.

Sat›n Alma Gücü Paritesi:ülkeler aras›ndaki fiyatdüzeyi farkl›l›klar›n› ortadankald›ran ve farkl› parabirimlerinin sat›n almagücünü eflitleyen bir de¤iflimoran›d›r.

dan yabanc› yat›r›m oranlar›n›n düflük olmas›, özellefltirmelerin geciktirilmesi veekonomik hedeflerden çok siyasi hedeflere önceli¤in verilmesi gibi faktörler yü-zünden de Balkan ülkelerinin iktisadi kalk›nma süreci olumsuz etkilenmifltir. Nite-kim Arnavutluk, Bulgaristan ve Romanya savafl d›fl›nda kalm›fllarsa da yaflad›klar›siyasi ve ekonomik istikrars›zl›k nedeniyle günümüzde bile bu ülkelerdeki refahdüflük düzeylerde kalmaktad›r.

Merkezi planl› ekonomilerin ortadan kalkmas› da bafll› bafl›na iflsizlik ve reelmillî gelirde daralma gibi zorluklar› ortaya ç›karm›flt›r. fiekil 5.1’de görüldü¤ü gibi,1980’li y›llar boyunca Balkanlar ve Do¤u Avrupa’n›n reel GSYH oranlar› yükselmee¤ilimi içinde olmufltur. Ancak iktisadi dönüflüm sürecinin yaflanmaya bafllamas›y-la birlikte, bu ülkelerin reel GSYH seviyeleri daralm›flt›r. 1994 y›l›na gelindi¤inde,Yunanistan d›fl›ndaki Balkan ülkelerinin ortalama reel GSYH düzeyi, 1989’dakininancak % 59,6’s› kadard›.

Son yirmi y›lda Balkan ülkelerinin refah durumunu olumsuz etkileyen temel faktörler ne-lerdir?

Afla¤›da yer alan fiekil 5.2’den görülece¤i gibi, Yunanistan d›fl›ndaki Balkanülkelerinin ortalama reel GSYH büyüme oran› 1996-1999 dönemi içinde de geri-lemeye devam etmifltir. Dolay›s›yla Balkan ülkeleri iktisadi dönüflüm sürecininilk on y›l›n› büyük bir refah kayb›yla kapatm›fllard›r. ‹ktisadi dönüflüm süreciniyaflamayan Yunanistan’›n büyüme aç›s›ndan durumu ise göreceli olarak daha iyiolmufltur.

1990’lar Balkan ülkeleri aç›s›ndan ekonomik gerileme y›llar› olmufltur.

2000-2008 aras› dönem Balkan ülkelerinin ekonomilerinde canlanman›n yaflan-d›¤› y›llard›r. Bu dönemde Yunanistan d›fl›ndaki Balkan ülkelerinin ortalama reelGSYH büyüme oran› % 5’in üzerinde seyretmifltir. Küresel ekonomik krizin olum-suz etkilerinin dünyada yo¤un bir flekilde hissedildi¤i 2008 y›l›nda bile, Balkan ül-kelerinin ortalama reel GSYH büyüme oran› % 6,5 olarak gerçekleflmifltir (Bkz. fie-kil 5.2). Ne var ki 2000-2008 y›llar› aras›nda Balkan ekonomileri yüksek oranlardabüyümüfl olmas›na ra¤men, 2008 y›l›nda bölge ülkelerinden S›rbistan, Bosna-Her-sek ve Karada¤, 1989’daki reel GSYH düzeyine henüz ulaflm›fl de¤illerdi. Make-


0102030405060708090

100

1980 1985 1990 1994

90,396,6

91,8

59,6 Orta AvrupaBalt›k ÜlkeleriBalkanlar

fiekil 5.1

1989-1994 y›llar›aras›nda eski Do¤uAvrupa ülkelerindereel GSYH oranlar›(1989=100).

Kaynak: EBRD veDünya Bankas›verelirekullan›lm›flt›r.

‹ktisadi dönüflüm sürecinin ilk dört y›l›nda Yunanistan d›fl›ndaki Balkan ülkelerininortalama reel GSYH düzeyi yaklafl›k % 40 oran›nda daralm›flt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



donya, H›rvatistan ve Bulgaristan ise ayn› y›l içinde 1989’daki reel GSYH düzeyle-rini küçük farklarla aflabilmifllerdi.

2009 y›l›ndan itibaren küresel ekonomik krizin olumsuz etkileri Balkan ülkele-rinin makroekonomik de¤iflkenlerine de yans›maya bafllam›flt›r. Avrupa ‹mar veKalk›nma Bankas›’n›n (EBRD) verilerine göre, 2009 y›l›nda Yunanistan d›fl›ndakiBalkan ülkelerinin toplulaflt›r›lm›fl reel GSYH’s›, bir önceki y›la göre % -6,2 oran›n-da daralm›flt›r (Bkz. fiekil- 5.2). Yunanistan ekonomisinin büyümesi de 2006 y›l›n-dan itibaren h›z kesmeye bafllam›fl, 2009 y›l›nda ise negatif de¤er alarak daralm›flt›r.

Yunanistan d›fl›ndaki Balkan ülkeleri 1990’larda yaflad›klar› sanc›l› dönüflüm dönemindensonra, 2000’in ilk sekiz y›l›nda ortalama % 5’i aflan büyüme oranlar›n› gerçeklefltirmeyibaflard›. Ne var ki küresel ekonomik kriz Balkanlar’› haz›rl›ks›z yakalad›.

Balkan ülkelerindeki refah›n ne düzeyde oldu¤unu daha iyi anlamak için, buülkelerin sat›n alma gücü paritesiyle hesaplanan kifli bafl›na düflen GSYH’lerini, 27AB ülkesine ait ortalamayla k›yaslamada fayda vard›r. fiekil 5.3’ten anlafl›ld›¤› gibi,Balkan ülkeleri AB üyesi ülkelerin ortalamas›na k›yasla çok daha düflük kifli bafl›-na düflen gelire sahiptir. Nitekim Eurostat’›n verilerine göre 2009 y›l›nda, Kosovave Yunanistan d›fl›ndaki Balkan ülkelerinin kifli bafl›na düflen GSYH düzeyinin or-talamas›, 27 AB ülkesindeki ayn› ortalaman›n yaklafl›k % 40’›na karfl›l›k gelmifltir.Kuflkusuz, Balkan ülkelerinin gelir göstergeleri AB’nin ilk 15 üye ülkesinin sahipoldu¤u gelir ortalamalar› ile karfl›laflt›r›lsa Balkanlar’daki refah düflüklü¤ü daha be-lirgin olacakt›r.

2009 y›l›ndan itibaren yaflamaya bafllad›¤› ciddi ekonomik krizle iflas›n efli¤inesürüklenen ve baz› müdahalelere ra¤men bir türlü gündemden düflmeyen Yunanis-tan’›n sat›n alma gücü paritesiyle hesaplanan kifli bafl›na düflen GSYH’sinin, 27 ABülkesine ait ortalaman›n % 94’üne yak›n olmas› dikkat çekicidir (Bkz. fiekil 5.3). Yu-nanistan’dan sonra, kifli bafl›na düflen GSYH’si en yüksek bölge ülkesi H›rvatis-tan’d›r. H›rvatistan’› ise s›ras›yla Romanya, Karada¤, Bulgaristan ve S›rbistan izle-mektedir. Balkan ülkeleri içinde Bosna-Hersek, 27 AB ülkesine ait ortalama kifli ba-fl›na düflen gelirin % 31’ine, Arnavutluk ise sadece % 28’ine sahiptir.

27 AB ülkesine ait ortalama kifli bafl›na düflen gelirle k›yasland›¤›nda, Balkanlar’da refahdüzeyi en yüksek ülkenin Yunanistan oldu¤u anlafl›lmaktad›r.


fiekil 5.2

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

10

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Balkanlar Yunanistan

Balkanülkelerindeki reelGSYH büyümeoranlar›n›n y›llaragöre ortalamas›(1995-2009).

Kaynak: EBRD veDünya Bankas›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1910’da Almanya’daki kifli bafl›na düflen gelir seviyesi, Balkan ülkelerininkinin iki kat›n›geçmiyordu. Günümüzde bu fark 7-8 kata kadar ç›kabilmektedir.

fiekil 5.3, Balkan ülkelerinin kifli bafl›na düflen GSYH de¤erleri aç›s›ndan kendiaralar›nda homojen bir yap›ya sahip olmad›klar›n› göstermektedir. Di¤er taraftan,sat›nalma gücü paritesiyle hesaplanan IMF’ye ait GSYH verileri k›yasland›¤›nda,2009 y›l›nda Yunanistan’›n 239,5 milyar Avroluk GSYH’siyle, geri kalan tüm Balkanülkelerinin GSYH toplamlar›n›n % 57’si kadar bir gelire sahip oldu¤u görülmekte-dir. Ayr›ca sat›nalma gücü paritesiyle hesaplanan bölgenin GSYH toplam›na Yuna-nistan da dahil edildi¤inde, ortaya ç›kan 659 milyar avroluk gelir pastas›n›n %36’s›n›n Yunanistan’a, % 28’inin Romanya’ya, % 10’unun Bulgaristan’a, % 9’unun


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



AB-27

Yuna

nistan

H›rvati

stan

Roman

yaKar

ada¤

Bulga

ristan

S›rbis

tanM

aked

onya

Bosn

a-Her

sek

Arnav

utluk

10094

64

4741 39 36 36

31 28

fiekil 5.3

2009 y›l›ndaBalkan ülkelerindesat›nalma gücüparitesiylehesaplanan kiflibafl›na düflen GSYHdüzeyleri (AB-27=100).

Kaynak: Eurostatverilerikullan›lm›flt›r.

S›rbistan;56,1(%9)

Yunanistan;239,5 (%36)

Romanya;183,2 (%28) Makedonya;

13,6 (%2)

Kosova;3(%0,5)

Karada¤;4,7 (%1)

H›rvatistan;56,39 (%9)

Bulgaristan;64,67 (%10)

Bosna- Hersek;21,43 (%3)

Arnavutluk;16,42 (%2)

fiekil 5.4

Balkanlar’dasat›nalma gücüparitesiylehesaplananbölgesel GSYH’ninülkelere göreda¤›l›m› (2009).

Kaynak: IMFverilerikullan›lm›flt›r.

S›rbistan’a, di¤er % 9’unun da H›rvatistan’a ait oldu¤u anlafl›lmaktad›r. fiekil 5.4’tengörüldü¤ü gibi Kosova, Karada¤, Makedonya, Arnavutluk ve Bosna-Hersek bölge-sel GSYH’n›n geri kalan yaklafl›k % 8’lik pay›n› kendi aralar›nda paylaflmaktad›r.Yunanistan’da devam eden ekonomik kriz 2009’daki verileri Yunanistan aleyhineolumsuz etkilemektedir.

Balkan ülkelerindeki GSYH’lerin sektörel da¤›l›m›na bak›ld›¤›nda, hizmetlersektörünün GSYH içindeki pay›n›n, 27 AB ülkesindeki ortalaman›n gerisinde kal-d›¤› anlafl›lmaktad›r. Dünya Bankas›’n›n verilerine göre, 2009 y›l›nda bölge ülkele-rinden sadece Yunanistan’da GSYH’nin % 79’una karfl›l›k gelen hizmetler sektörü,27 AB ülkesindeki hizmetler sektörü ortalamas›ndan daha çok katma de¤er üret-mifltir. Yunanistan d›fl›ndaki Balkan ülkelerinde ise hizmetler sektörünün GSYH’yeoran› % 60 ile % 70 aral›¤›nda de¤iflmifltir (Bkz. fiekil 5.5). 27 AB ülkesindeki orta-lamayla k›yasland›¤› zaman, baflta Arnavutluk, Kosova, Makedonya ve S›rbistan ol-mak üzere, tar›m sektörünün Balkanlar’daki göreceli öneminin daha büyük oldu-¤u görülmektedir.

Balkan ülkelerinde tar›m sektörü piyasa ekonomisi koflullar›na yeterince aç›lm›fl de¤ildir.

2009 y›l› içinde Balkan ülkelerindeki sanayi sektörünün GSYH içindeki pay›-n›n ortalamas›, 27 AB ülkesindeki ayn› ortalamaya oldukça yak›nd› (Bkz fiekil5.5). Ne var ki iktisadi dönüflüm sürecini yaflayan Balkan ülkeleri 2008 y›l› itiba-riyle, 1990’da sahip olduklar› reel sanayi üretimini bile yakalam›fl de¤illerdi. Viya-na Uluslararas› Ekonomik Araflt›rmalar Enstitüsü’nün (Wiener Institut für Interna-tionale Wirtschaftsvergleiche - WIIW) verilerine göre, özellikle S›rbistan, Karada¤,Makedonya ve Arnavutluk 1990’daki reel sanayi üretimlerini sadece % 50 ile % 60aral›¤›nda de¤iflen oranlarda gerçeklefltirebilmifllerdi (Bkz. fiekil 5.6). 2000 y›l› bazal›nd›¤› zaman ise ilgili y›lda bölge ülkelerinin sanayi üretiminde canlanma göz-lenmektedir.

Balkan ülkelerindeki sanayi sektörü önemli ölçüde eskimifl teknoloji sorunuyla karfl› kar-fl›yad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 5.5

AB-27

Arnav

utluk

Bosn

a-Her

sek

Bulga

ristan

H›rvati

stan

Karad

a¤Kos

ova

Maked

onya

Roman

yaS›r

bistan

Yunan

istan

1.5

24.0

74.4

20.4

19.4

60.2

7.8

28.3

63.9

4.8

31.3

63.8

5.4

26.3

68.2

10.0

20.1

69.9

12.0

20.0

68.0

11.2

27.5

61.4

7.2

26.0

66.9

9.6

27.9

62.4

3.018.0

79.0

Tar›m Sanayi Hizmetler

Balkan ülkelerindeGSYH’nin sektörelda¤›l›m› (2009).

Kaynak: DünyaBankas› verilerikullan›lm›flt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Refah düflüklü¤üyle birlikte, baz› Balkan ülkelerinde iflsizli¤in ciddi bir sorun ol-du¤u da belirtilmelidir. ‹ktisadi dönüflüm sürecinin ve uygulanan s›k› makroekono-mik politikalar›n sosyal maliyeti oldukça yüksek olmufltur. Nitekim GSYH oran›n-daki gerilemeler istihdam oranlar›n› da etkilemifltir. Baz› Balkan ülkeleri, iktisadidönüflüm sürecini yaflayan ülkeler içinde neredeyse en yüksek iflsizlik rakamlar›nasahiptir. Örne¤in, 2009 y›l›nda Kosova’da kay›tl› iflsizlik oran› % 45,4, Makedon-ya’da % 32,2, S›rbistan’da % 27,9 Bosna-Hersek’te % 24,1, Karada¤’da % 15,1, Arna-vutluk’ta ise % 13,7’ydi. 2009’da sadece Yunanistan (% 9,5), H›rvatistan (% 9,2), Ro-manya (% 7,8) ve Bulgaristan (% 6,8) tek haneli iflsizlik oranlar›na sahip olabilmifl-tir. Yüksek iflsizlik oranlar›, bölgeden göç e¤ilimini sürekli canl› tutmaktad›r. Sade-ce d›fl göç de¤il, Balkan ülkelerinde iç göçün de varl›¤› gözden kaçmamaktad›r. Ör-ne¤in, Dünya Bankas›’n›n verilerine göre, 2009 y›l› itibariyle AB üyesi ülkelerin bafl-kentlerinde, kentlerde yaflayan nüfusun ortalama % 16’s› yaflamaktayd›. Balkan ül-kelerinin baflkentleri ise kentsel nüfusun, yani k›rsal kesimin d›fl›nda kalan ve kent-lerde yaflayan toplam nüfusun çok daha büyük k›s›mlar›n› bar›nd›rmaktad›r. Nite-kim 2009 y›l›nda Yunanistan kentsel nüfusunun % 47’si Atina’da yaflamaktayd›. Böl-ge ülkelerinin di¤er baflkentlerine bak›ld›¤›nda ise ilgili ülkenin kentsel nüfusunun% 38’inin Podgorica’da, % 35’inin Üsküp’te, % 29’unun Belgrad’da, % 29’unun Tira-na’da, % 27’sinin Zagreb’de, % 22’sinin Sofya’da, % 22’sinin Saraybosna’da ve %17’sinin Bükrefl’te ikamet etti¤i görülmektedir. Bu veriler istihdam olanaklar›n›nönemli ölçüde baflkentlerde yo¤unlaflt›¤›na da iflaret etmektedir.

‹flsizlik Balkan ülkelerinde ciddi bir sorun olarak kalmaya devam etmektedir.

Balkan ülkelerindeki iflsizlikten bahsederken kay›t d›fl› ekonominin yayg›nl›¤›ve iflsiz olarak gözüken bir kesimin kay›t d›fl› istihdam› göz ard› edilmemelidir. Di-¤er taraftan, ifl gücünün bir k›sm›n›n çal›fl›yor gözükmesine ra¤men, düzenli ola-rak maafl›n›/ücretini alamad›¤› da belirtilmelidir.

ENFLASYON, BÜTÇE DENGES‹ VE DIfi BORÇBalkan ülkeleri refah düzeyi aç›s›ndan birbirlerinden farkl›lafl›yor olmakla beraber,makroekonomik dengesizlikler bak›m›ndan baz› benzerlikler göstermektedir. Enf-lasyonu h›zl› yenmeyi baflaran geçifl ekonomisi ülkeler, genelde h›zl› reformcularolarak nitelendirilmifllerdir. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda da Balkan ülkeleri geç kalanreformcular olarak de¤erlendirilebilir.


Arnav

utluk

Bosn

a-Her

sek

Bulga

ristan

H›rvati

stan

Karad

a¤

Maked

onya

Roman

ya

S›rbis

tan0

50

100

150

200

250

300

60.8

169.9

190.6

94.1

177.6

91.2

142

55.5

113.2

60.4

114.3

82.8

142.5

50

117.1

1990=100 2000=100

fiekil 5.6

2008 y›l›ndaBalkan ülkelerindereel sanayi üretimi(1990=100 ve2000=100).

Kaynak: WIIWverilerikullan›lm›flt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 5.7’den anlafl›ld›¤› üzere, 1990’lar›n ilk yar›s›nda Yunanistan d›fl›ndaki bü-tün Balkan ülkeleri hiper enflasyon deneyiminden geçmifltir. Örne¤in, izlenen sa-vafl ekonomisi yüzünden 1993’te S›rbistan’da enflasyon oran› tüketici fiyatlar›endeksi (TÜFE) olarak 116,5x1012 düzeyinde gerçekleflerek rekora ulaflm›flt›r.Ayn› y›l S›rbistan’da temel g›dalar›n fiyatlar› tam anlam›yla günde birkaç kez de¤ifl-mifltir. EBRD’nin verilerine göre 1990’l› y›llar›n ikinci yar›s›ndan itibaren, Yunanis-tan d›fl›ndaki Balkan ülkelerinin TÜFE olarak enflasyon oranlar›nda düflüfller ol-mufltur. 1999-2009 döneminde ise Balkan ülkelerindeki ortalama enflasyonun y›l-l›k de¤erleri hep tek haneli olarak gerçekleflmifltir. ‹ktisadi dönüflüm sürecini yafla-mayan Yunanistan ise hiper enflasyon sorununu tecrübe etmemifl ve 1990’l› y›lla-r›n bafllar›ndan beri daha ›l›ml› enflasyon oranlar›na sahip olmufltur.

Enflasyonun aksine, Balkan ülkeleri ciddi oranlara varabilen d›fl ticaret aç›klar›sorunundan kurtulmufl de¤ildir. Söz konusu d›fl aç›klar›n bafll›ca sebebi, bölgedeeskimifl teknoloji ile üretilen ve uluslararas› piyasalarda pek fazla rekabet edeme-yen mallar olarak görülebilir. Birkaç y›l öncesine kadar kamu sektörünün pay›n›nçok büyük olmas› nedeniyle de rekabet ortam›n›n geliflemedi¤i, bunun ise ithalathacmini büyüttü¤ü belirtilmelidir. Cari ifllemlerdeki aç›klar› yüzünden, geçmifl y›l-larda bölge ülkelerinde de¤iflik döviz kuru krizleri yaflanm›flt›r.

Cari ifllemler aç›¤›, bir ülkenin ihraç etti¤i mal ve hizmetlerden elde etti¤i gelirin, ülkeninyurt d›fl›ndan ithal etti¤i mal ve hizmetlere yapt›¤› ödemelerden az olmas› anlam›na gelir.

Balkan ülkeleri makroekonomik sorunlar aras›nda ciddi boyutlara varan d›fl ticaret ve ca-ri ifllemler aç›klar›na sahiptir.

Cari ifllemler aç›¤›n›n GSYH’ye oran› aç›s›ndan % -5 kritik eflik olarak kabuledilmektedir. fiekil 5.8’den görüldü¤ü gibi, Yunanistan d›fl›ndaki Balkan ülkeleribu kritik efli¤i y›llardan beri aflmaktad›r. Dünya Bankas›’n›n verilerine göre 2000-2010 döneminde OECD ülkelerindeki cari ifllemler aç›¤›n›n GSYH’ye oran› ortala-ma olarak % -0,6 ile -1,6 aral›¤›nda de¤erler alm›flt›r. Bu husus da dikkate al›nd›-¤›nda, Balkan ülkelerindeki cari ifllemler aç›¤›n›n sa¤l›kl› s›n›rlar d›fl›nda kald›¤›anlafl›lmaktad›r. 1998-2009 y›llar› aras›nda, iktisadi dönüflüm sürecini yaflamayanYunanistan’da da cari ifllemler dengesinin trendi, di¤er Balkan ülkelerine ait orta-lamaya benzerlik göstermifltir (Bkz. fiekil 5.8). Ancak kamu bütçesinin dengesibak›m›ndan 2009 y›l› itibariyle Yunanistan Balkan ülkelerindeki ortalamadan daha


Tüketici Fiyatlar› Endeksi(TÜFE): Bu endeksin amac›,hanehalklar› taraf›ndanbelirli ihtiyaçlar› karfl›lamakamac›yla sat›n al›nan malve hizmetlerin genel fiyatdüzeyindeki de¤ifliminiölçmektir.

fiekil 5.7

121

226

170.6

96.3

32.3 38.828.3 22.2

3.4 9.9 7.4 5.9 2.3 2.9 3.8 6.1 4.8 7.9 2.619.5 15.9 14.4 10.9

8.9 8.2 5.5

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009


Balkan ülkelerindeTÜFE olarak y›ll›kenflasyon oranlar›(1991-2009).

Kaynak: EBRD veDünya Bankas›verilerikullan›lm›flt›r.

Hiper enflasyon deneyimlerinden sonra, Balkan ülkeleri enflasyon oranlar›n› tek hane-li rakamlara indirmeyi baflard›.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Kamu Bütçesi Dengesi:devletin gelir ve giderleriaras›ndaki farkt›r.

kötü durumda olup 2008 sonras› aç›¤a ç›kan ekonomik krizin en önemli sebeple-rinden biri de budur.

Geliflmifl AB ülkeleri dikkate al›narak hesaplanan Maastricht kriterlerine göre,kamu bütçesi aç›¤›n›n GSYH’ya oran› % -3’ü aflmamal›d›r. EBRD’nin verilerine isti-naden haz›rlanan fiekil 5.9’dan görüldü¤ü gibi, 1997-2009 y›llar› aras›nda Yunanis-tan d›fl›ndaki Balkan ülkelerinde ortalama kamu bütçe dengesi yüzde olarak 0,3 ile-4,1 aras›nda de¤erler alarak ciddi boyutlarda sorun teflkil etmemifltir. Yunanis-tan’›n resmî verilerine göre ise 1997-2002 y›llar› aras›nda bu ülkenin kamu denge-si hep pozitif olmufltur. Ard›ndan 2007 y›l›na kadar kritik olmayan negatif de¤erleryer alm›fl, 2008 y›l›ndan itibaren ise Yunanistan’›n kamu bütçesi aç›¤›nda ani birbüyüme olmufltur. Yunanistan’›n bütçe aç›¤›nda gözlenen bu ani art›fl k›smen kü-resel ekonomik krizin negatif etkileri ile aç›klanabilir. Ancak AB kurumlar›n›n Yu-nanistan’› yüksek kamu bütçe aç›¤› ve yüksek devlet borçlar›na iliflkin verileri do¤-ru aktarmad›¤› yönünde elefltirdi¤i belirtilmelidir.

Tablo 5.1’de görüldü¤ü gibi, 2009 y›l›nda Balkan ülkeleri aras›nda en büyükkamu bütçesi aç›¤›na % -12,7 ile Yunanistan sahip olmufltur. % -3 kritik efli¤ini afl-


-20

-18

-16

-14

-12

-10

-8

-6

-4

-2

0 1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

-8.1

-5.7 -5.2

-7.9-8.2 -8.6

-8

-9.8 -9.7

-12.1

-16.4

-18.7

-12.9

-11.2

-15.0-14.6

-11.3

-7.6

-5.9-6.6-6.6

-7.2-5.6

-5.5-4.6-3.6


fiekil 5.8

Balkan ülkelerindecari ifllemlerdengesininGSYH’ya oran›(1997-2009).

Kaynak: EBRD veDünya Bankas›

-14

-12

-10

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2007 2009

-3.7 -3.1-4.1

-2.8 -2.8 -3.3

-1.4-2.6

-0.7 -1.5 -1.9

-4.5

-12.7

-3.7-4.6 -4.5 -3.6

2.10.8

-0.7 -0.40.5 0.4 0.3

-1.8

-4

2003 200620052004 2008


fiekil 5.9

Balkan ülkelerindekamu bütçesidengesi (1997-2009).

mayanlar ise Bulgaristan, Makedonya ve Kosova’yd›. Bütçe aç›¤› de¤erlendirilir-ken, sürdürülebilir olup olmad›¤› önemlidir. Yap›lan hesaplara göre, sürdürülebi-lir % -3’lük bütçe dengesi için, enflasyon oran› % 10’un alt›na düflme e¤iliminde ol-mal›, kamu borcu ise GSYH’n›n % 60’›n› aflmamal›d›r. 2009 y›l› itibariyle kamu bor-cu/GSYH oran› en yüksek Balkan ülkesi % 113,4 ile Yunanistan’d›. Arnavutluk’unkamu borcu ise GSYH’s›n›n % 59,7’si kadard›. Di¤er Balkan ülkelerinin kamu bor-cu GSYH’lerinin % 7’sinden % 38,3’üne kadar de¤erler alm›flt›r (Bkz. Tablo 5.1).Dolay›s›yla 2009 y›l›nda Yunanistan ve Arnavutluk d›fl›ndaki Balkan ülkelerinin ka-mu borçlar›n›n daha sa¤l›kl› s›n›rlar içinde oldu¤u anlafl›lmaktad›r.

Kontrollü olmayan kamu harcamalar› ve küresel ekonomik krizin etkisiyle 2011 y›l›nda Yu-nanistan ekonomisi iflas›n efli¤ine gelmifl ve hayati derecede d›fl yard›mlara muhtaç kalm›flt›r.

Kamu bütçesi aç›klar›n›n giderilmesi için s›kl›kla baflvurulan yollardan birisi,d›fl borçlanmad›r. 2009 y›l› itibariyle, Yunanistan d›fl›ndaki Balkan ülkelerinin top-lam d›fl borç stoku 291,5 milyar dolar civar›ndayd›. Tek bafl›na sahip oldu¤u 579,7milyar dolarl›k borç yüküyle ise Yunanistan Balkanlar’›n en borçlu ülkesiydi. Ro-manya ise 118 milyar dolarl›k d›fl borç stoku ile ikinci s›rada yer alm›flt›r. 2009’dad›fl borcu en düflük bölge ülkesi 358,5 milyon dolar ile Arnavutluk olmufltur (Bkz.Tablo 5.1). Ne var ki bir ülkenin d›fl borcu de¤erlendirilirken sadece d›fl borç sto-kuna bakmak yeterli de¤ildir. Dünya Bankas› pratikten edinilen tecrübelere daya-narak, d›fl borcun sürdürülebilirli¤i üzerine baz› oranlar gelifltirmifltir. Bunlardanbirisi de d›fl borç stokunun GSYH’ya oran›d›r. Bu orana göre, bir ülkenin d›fl bor-cunun sürdürülebilirli¤inin sa¤lanmas› için, d›fl borç stokunun GSYH’ye oran› %80’i aflmamal›d›r. Tablo 5.1’den görüldü¤ü gibi, 2009 y›l› itibariyle Yunanistan, Bul-garistan, H›rvatistan ve Karada¤’›n D›fl Borç/GSYH oran› % 80’i aflmaktayd›. Di¤ertaraftan Romanya ve Makedonya’da belirlenen bu üst limite önemli ölçüde yaklafl-m›fl bulunmaktayd›. Anlafl›ld›¤› üzere, 2009 y›l›nda küresel ekonomik kriz baz› Bal-kan ülkelerinin d›fl borcunu sürdürebilirlik aç›s›ndan daha hassas hâle getirmiflti.

Balkan ülkelerinin karfl› karfl›ya kald›klar› temel makroekonomik sorunlar hangileridir?

BALKANLAR’DA F‹NANSAL S‹STEMBir ekonomide finansal sistemin rolü, fon fazlas› bulunan sektörlerden fon aç›¤› bu-lunan sektörlere kaynaklar› en az maliyetle aktarmakt›r. Bu anlamda finansal siste-min ekonomik geliflmedeki önemi çok büyüktür. Tasarruf sahipleri ile fon ihtiyac›olanlar aras›nda arac›l›k etmesi d›fl›nda, gelifltirilen alternatif finansal araçlar sayesin-

AR BH BG HR KA KS MK RO SR YN

Kamu dengesi/GSYH -5,3 -5,7 -0,9 -4,1 -5,3 -2,9 -2,7 -7,3 -4,3 -12,7

Cari ‹fllemler Dengesi/GSYH

-30,1 -6,3 -8,8 -5,0 -30,1 -18,6 -6,4 -4,3 -6,9 -11,2

Kamu borcu/GSYH (%)

59,7 35,3 18,7 34,8 38,3 17,6 23,7 14,0 35,6 113,4

D›fl borç stoku (milyon dolar)

4.693 9.625 53.499 64.295 2.315 358,5 5.593 118.008 33.111 579.700

D›fl borç/GSYH (%) 41,1 54,1 113,2 102,4 93,3 17,6 59,9 73,4 76,5 182,2

K›saltmalar - AR: Arnavutluk, BH: Bosna-Hersek, BG: Bulgaristan, HR: H›rvatistan, KA: Karada¤, KS: Kosova, MK: Makedonya, RO: Romanya, SR: S›rbistan, YN: Yunanistan.


Tablo 5.1Balkan ülkelerindekamu borcu ve d›flborç (2009).

Kaynak: EBRDverilerikullan›lm›flt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

de finansal sistem bir ülkenin tasarruflar›n›n, bununla birlikte yat›r›m ve gelirinin art-mas›n› da sa¤lar. Yap›lan baz› ampirik çal›flmalar yavafl ve düflük büyüme oranlar›-n›n, finansal sistemin geliflmifllik düzeyiyle yak›ndan iliflkili oldu¤unu göstermifltir.

Yunanistan d›fl›ndaki Balkan ülkelerinin merkezi planl› dönemde finansal siste-mi, kaynaklar›n de¤iflik kamu iflletmelerine ve sektörlere da¤›t›lmas›na iliflkin hükü-met kararlar›n›n kayd›n› tutan bir mekanizma görünümüne çok yak›nd›. Finansal sis-tem hükümetin s›k› kontrolü alt›nda oldu¤u için, finansal düzenleme ve denetleme-lere ciddi ihtiyaç duyulmam›flt›r. Di¤er taraftan, bankalar›n iflletmelerin güvenilirli¤i-ni de¤erlendirme yükümlülü¤ü olmad›¤› gibi, söz konusu iflletmelerin kredi talebinireddetme veya onlar› iflasa zorlama yetkileri de bulunmam›flt›r. Zararla çal›flan kamuiflletmelerine negatif reel faiz oranlar›ndan krediler sa¤lanm›fl olmas› d›fl›nda, bu ifl-letmelerin d›fl borçlanmas›na da garantiler verilmifltir. Sat›labilir finansal araçlar›n ge-lifltirilmemifl olmas› nedeniyle merkezi planl› Balkan ülkelerinde menkul k›ymetlerborsalar› hiç yoktu. Bu nedenle merkezi planl› ekonomiden piyasa ekonomisine ge-çifl sürecinde, piyasa ekonomisinin geliflimini destekleyecek olan sa¤lam bir finansalsistemin oluflturulmas›n›n önemi büyüktü. Ancak merkezi planl› dönemden devral›-nan miras, savafllar, yüksek enflasyon dönemleri ve bankac›l›k krizleri gibi nedenler-den dolay› bölgedeki finansal sistemin geliflimi s›k›nt›l› bir süreçten geçmifltir.

1990’l› y›llarda Balkan ülkelerinde finansal krizler yafland›.

Balkanlar’da bankac›l›k sektörünün güvenini daha fazla sarsan baz› geliflmeler deyaflanm›flt›r. Örne¤in, baz› Eski Yugoslavya Cumhuriyetlerinde 1990’l› y›llar›n baflla-r›nda halk›n döviz tasarruflar› devlet taraf›ndan dondurulmufltur. 1999 y›l›nda söz ko-nusu tasarruflar›n S›rbistan ve Karada¤’daki de¤eri 6,7 milyar Alman Mark› civar›nday-d›. Bu nedenle halk döviz tasarruflar›n› ulusal banka sistemine aktarmaktansa, uzunsüre “yast›k alt›nda” tutmay› tercih etmifltir. S›rbistan’da bankac›l›k sektörünün gelifl-mesini engelleyen di¤er bir etken ise S›rbistan halk›n› doland›ran yeni bankalar›n be-lirmesiydi. Yugoskandik ve Dafiment Banka gibi baz› bankalar, döviz hesab›na ayl›k% 10-12 oran›nda yüksek faiz vereceklerini duyurup halk›n tasarruflar›n› toplad›ktansonra ortadan kaybolmufltur. Di¤er ilginç bir örnek Arnavutluk’ta yaflanm›flt›r. Arna-vutluk’ta 1990’l› y›llarda bankalardan daha yüksek faiz veren, piramit sistemiyle çal›-flan flirketler ortaya ç›km›flt›r. H›zl› zengin olman›n kayna¤› olarak tan›t›lan piramit ya-t›r›m flirketlerinden baz›lar›n›n Ocak 1997’de iflas etmesi, k›sa zamanda polis ve as-kerlerin kontrolünden ç›kacak olan isyanlar›n ülke çap›nda yay›lmas›na sebep olmufl-tur. Halk piramit flirketlerine Arnavutluk’un o döneme ait toplam GSYH’s›n›n yakla-fl›k yar›s› kadar bir de¤erde para yat›rm›flt›. Baz› Arnavutluk vatandafllar›n›n, bu yol-dan zenginli¤e kavuflmak için hayvanlar›n› ve hatta evlerini bile satt›¤› bilinmektedir.

Bankalara yönelik güvensizlik, sermaye piyasalar› ve di¤er finansal kurulufllar›nyeterince geliflmemifl olmas›, düflük harcanabilir gelirler gibi sebepler yüzünden,Balkan ülkelerinde tasarruf oranlar› uzun süre arzulanan seviyeye ulaflamam›flt›r.Oysa kalk›nmak için yat›r›mlara, yat›r›mlar için ise tasarruflara ihtiyaç vard›r.

‹lk bafllarda Balkan ülkeleri finansal sektöre yönelik radikal reformlarda bulun-may› reddetmifllerdir. Bölgede söz konusu sektörün çal›flmas›n› ve yap›s›n› etkile-yen esasl› de¤ifliklikler ancak 1990’lar›n sonlar›na do¤ru uygulanmaya bafllam›flt›r.Nitekim bölgedeki bankac›l›k sektörüne istikrar›n kazand›r›lmas› yönünde dahaciddi çabalar sarf edilmifl ve bu kapsamda bankac›l›k sektörünü düzenleyen yasalçerçeve gelifltirilmifl, ayr›ca finansal denetleme güçlendirilmifltir. Bankac›l›k sektö-rüne yönelik k›s›tlamalar›n kald›r›lmas›, sektöre girifllerin serbestlefltirilmesi ve


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



devlet bankalar›n›n özellefltirilmeleri yoluyla ise Balkan ülkeleri bankac›l›k sektö-rüne yönelik yabanc› yat›r›mlar çekmeye bafllam›fllard›r.

‹ktisadi dönüflüm sürecini yaflayan Balkan ülkelerinde 1990’l› y›llar boyunca fi-nansal sistemin varl›klar›n›n % 90’›ndan fazlas› bankalara ait olmufltur. Bölge ülke-lerinde günümüzde de afla¤› yukar› benzer bir durum sürmekte ve bankac›l›k sek-törü finansal sektöre egemen olmaya devam etmektedir.

Balkan ülkelerinde finansal tasarruflar›n önemli bir k›sm› banka sektörünce kanalize et-mektedir.

Sigortac›l›k, emekli fonlar› gibi di¤er finansal faaliyetler ise düflük düzeyde kal-maya devam ediyor olmakla birlikte, son zamanlarda h›zla büyümeye bafllam›fllard›r.

Yo¤unlaflma oranlar›na bak›ld›¤› zaman, Balkan ülkelerindeki bankac›l›k sek-töründe gelecekte rekabet bak›m›ndan sorunlar›n yaflanabilece¤i anlafl›lmaktad›r.fiöyle ki yap›lan bir hesaplamaya göre, ilk üç bankan›n bankac›l›k sektörünün ak-tif büyüklü¤ü içindeki pay› 2008 sonu itibariyle Kosova’da % 90, Bosna-Hersek’te% 69, Karada¤’da % 65, H›rvatistan’da % 53 ve S›rbistan’da % 32’ydi.

EBRD’nin verilerine dayanan Tablo 5.2’den görüldü¤ü gibi, banka özellefltirme-lerinde yabanc› yat›r›mc›lar önemli rol oynam›flt›r. 2009 y›l›nda tablodaki Balkanülkelerinin bankac›l›k sektörlerinde yabanc› bankalar›n pay› % 75,3 ile % 94,5 ara-l›¤›nda de¤iflmifltir. Kamu bankalar›n›n bankac›l›k sektöründeki pay› ise S›rbistanhariç minimum düzeylere indirilmifl, Arnavutluk ve Karada¤ örneklerinde ise ka-mu bankalar›n›n pay› s›f›rlanm›flt›r.

Balkan ülkelerinin bankac›l›k sektörü büyük ölçüde yabanc› bankalar›n kontrolündedir.

Yabanc› bankalar›n varl›¤›, bir bak›mdan finansal piyasalar için güvenli, fleffafve uygun düzenlemelerin gelifltirildi¤ine iflaret etmektedir. Beraberinde önemliteknik bilgi ve finansal yenilikler getiren yabanc› bankalar, Balkan ülkelerinin ban-kac›l›k sektörünün güçlendirilmesi yönünde önemli katk›lar sa¤lam›flt›r. Ne var kiyabanc› sermayenin a¤›rl›¤› yüzünden, Balkan ülkelerinin bankac›l›k sektörü ulus-lararas› ekonomik krizlerden daha çok etkilenir hale gelmifltir. Zaten Tablo 5.2’debat›k kredilere iliflkin gösterilen oranlar, küresel ekonomik krizin 2009 y›l›nda bafl-ta Karada¤, Makedonya ve Arnavutluk olmak üzere, bölge ülkelerinin bankac›l›ksektörlerini de olumsuz etkiledi¤ine iflaret etmektedir.

AR BH BG HR KA KS MK RO SR

Toplam banka say›s› 16 30 30 32 11 8 18 31 34

Yabanc› banka say›s› 14 21 22 15 9 6 14 25 20

Bankac›l›k sektöründe kamubankalar›n›n pay› (%)

0,0 0,8 2,4 4,4 0,0 - 1,4 7,9 16,0

Bankac›l›k sektöründeyabanc› bankalar›n pay› (%)

92,4 94,5 84,0 90,8 87,1 91,1 93,3 84,3 75,3

Bat›k krediler (% toplam kredi miktar›)

10,5 6,0 6,7 7,8 13,5 4,4 12,6 8,5 15,5

Aç›lan iç krediler (% GSYH) 68,4 53,1 69,6 76,4 76,1 14,1 43,5 52,7 48,0


Tablo 5.2Balkan ülkelerininfinansal sektörgöstergeleri (2009).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Küresel ekonomik kriz nedeniyle problemli krediler yeniden Balkan ülkelerinin gündemi-ni meflgul etmeye bafllam›flt›r.

Aç›klanan iç kredilerin GSYH’ya oran› da tasarruflar›n biriktirilmesi ve reel sek-töre aktar›lmas›nda bankac›l›k sektörünün ne derece önemli oldu¤una iflaret et-mektedir. IMF verilerine göre, 2010 y›l›nda OECD ülkelerinde aç›lan iç kredilerinGSYH’ye ortalama oran› % 204,1, dünyadaki ortalama oran› ise % 169,4 olmufltur.Tablo 5.2’de gösterilen dokuz Balkan ülkesi ise bu ortalama oranlar›n hayli geri-sinde kalmaktad›r. Bir baflka ifadeyle, Balkan ülkelerinde bankac›l›k sektörü göre-celi olarak daha az tasarruf biriktirmektedir.


D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Küresel Ekonomik Krizin Balkan Ülkelerine EtkileriKüresel ekonomik krizin olumsuz etkilerinin dünyada yo¤un bir flekilde hissedildi¤i2008 y›l›nda bütün Balkan ülkeleri küresel krizin kendilerini “te¤et” geçece¤ine ina-n›yordu. Gerçekten de küresel ekonomik krizin Balkanlar’daki etkileri göreceli ola-rak daha geç hissedilmeye bafllanm›flt›r. Ancak, 2009 y›l›n›n ilk çeyre¤ine iliflkin ve-riler, küresel ekonomik krizin bölge ülkelerini hiç de te¤et geçmedi¤ini göstermifltir.Kriz en çok d›fl ticaret ve sermaye piyasas› kanallar›yla Balkan ülkelerine aktar›lm›fl-t›r. Oysa özellikle Bat› Balkan ülkelerinde kalk›nma modeli yabanc› sermayeye da-yand›¤› için, küresel ekonomik kriz bölgedeki kalk›nmaya ciddi zararlar vermifltir.Küresel ekonomik krizin Balkanlar’a ekonomik etkileri özetlenecek olursa, her fley-den önce bölgede iflsizli¤in artt›¤›, insanlarda iflini kaybetme korkusunun canland›-¤› belirtilmelidir. Kriz yüzünden sanayi üretiminde daralma yaflanm›fl, ihracatoranlar› azalm›flt›r. Di¤er taraftan özel sektöre aç›lan kredilerin pay› küçülmüfl, di-asporadan döviz ak›fl› yavafllam›fl, do¤rudan yabanc› yat›r›mlar ise önceki y›llaraoranla ciddi flekilde azalm›flt›r. EBRD’nin verilerine göre, 2009 y›l›nda Arnavutluk,Bosna-Hersek, Bulgaristan, Makedonya, Karada¤, Romanya ve S›rbistan’da gerçek-leflen do¤rudan yabanc› yat›r›mlar›n toplam›, 2007 y›l›ndaki 27,74 milyar dolar›nneredeyse yar›s› kadard›r. Küresel ekonomik krizin etkisiyle, yabanc›lar›n kontrolüalt›ndaki bankac›l›k sektöründe kredilerin ortalama y›ll›k faiz oranlar› da yükseltil-mifltir. Dahas›, söz konusu yabanc› bankalar içinden baz›lar› sermayenin bir k›sm›-n› yurtd›fl›na ç›karm›fllard›r.Balkan ülkeleri ise küresel ekonomik krizin negatif etkilerine karfl› al›nmas› gerekentedbirleri destekleyecek yeterli finansmana sahip de¤illerdi. Buna ra¤men yine debaz› tedbirler almaya çal›flt›lar. Bunlardan a) vergi oranlar›n›n art›r›lmas›; b) ka-mu flirketlerinde çal›flanlar›n say›s›n›n azalt›lmas›; c) maafllar›n dondurulmas› ve-ya azalt›lmas›; ç) devlet idaresi için yap›lan harcaman›n k›s›lmas›; d) kredi ve faiz-lere yönelik sübvansiyonlar›n verilmesi; e) IMF ile stand-by anlaflmas›n›n imzalan-mas› gibi uygulamalar› saymak mümkündür.Krizin ard›ndan ekonomik iyileflme h›z› ülkeden ülkeye fark etmifl ve genel olaraka¤›r ilerlemifltir. Tam da pozitif büyüme oranlar›na geçifllere iliflkin beklentilerinanons edildi¤i bir ortamda, bu sefer Avro bölgesi ülkelerindeki borç krizinin Yuna-nistan d›fl›ndaki Balkan ülkelerini de ticari ve mali kanallar üzerinden olumsuz et-kileyebilece¤inden endiflelenmeye bafllanm›flt›r. Küresel krizin Balkanlar’a yans›malar› sadece ekonomik olmam›fl, örne¤in, Bat› Bal-kan ülkelerinde AB üyeli¤ine iliflkin reformlar da bu süreçten olumsuz bir flekilde et-kilenmifltir. Benzer flekilde, krize karfl› mücadeleye yo¤unlaflan AB’nin, adeta Balkan-lar’› unuttu¤u söylenebilir. Bu yöndeki geliflmeler karfl›s›nda ise Balkanlar’daki bar›flsüreci ve var olan sorunlara karfl› çözüm üretme çabalar› da durgunlu¤a girmifltir. Toplam etkileri dikkate al›nd›¤›nda, küresel ekonomik krizin en büyük kurbanlar›aras›nda Balkan ülkelerinin de oldu¤unu söylemek mümkündür.

Küresel ekonomik krizin Balkan ülkelerinin bankac›l›k sektörüne temel etkisi ne ol-mufltur?

DIfi EKONOM‹K ‹L‹fiK‹LERHat›rlatmak gerekirse So¤uk Savafl döneminde Balkan ülkeleri farkl› kutuplardayer alm›flt›r. Romanya ve Bulgaristan Varflova Pakt› içinde bulunmufl, Türkiye veYunanistan ise NATO üyesi olmufltur. Di¤er taraftan, Yugoslavya Sosyalist FederalCumhuriyeti (YSFC) Ba¤lant›s›zlar Hareketi’nin kurucular› aras›nda bulunmufl, Ar-navutluk ise Avrupa’da 1961-1989 döneminde kendi içine en çok kapanan ülke ol-mufltur. Balkan ülkeleri So¤uk Savafl döneminde sadece siyasi iliflkilerini de¤il,kendi aralar›ndaki ticareti de düflük düzeyde tutmufllard›r. The Vienna Institute forInternational Economic Studies’in (WIIW) verilerine istinaden haz›rlanan Tablo5.3’te görüldü¤ü gibi, 1990 y›l›nda YSFC’nin Romanya ve Bulgaristan ile olan d›flticareti, toplam d›fl ticaret hacminin çok küçük pay›n› oluflturuyordu. Belirtilen y›l-da YSFC’nin Bulgaristan’a olan ihracat›, toplam ihracat›n›n % 0,7’sini, bu ülkedengerçeklefltirdi¤i ithalat ise toplam ithalat›n›n % 0,8’ini geçmiyordu. Benzer flekildeBulgaristan ve Romanya’n›n da bölgedeki ülkelerle olan d›fl ticareti düflük seviye-lerde kalm›flt›r.

So¤uk Savafl dönemi Balkan ülkelerini farkl› siyasi kutuplara ay›rmakla kalmam›fl, bölgeülkelerini ekonomik aç›dan da birbirinden soyutlam›flt›r.

1990 y›l›nda Sovyetler Birli¤i Balkan ülkelerinin d›fl ticaretinde önemli bir or-takt›. Özellikle Bulgaristan’›n d›fl ticaret yönünden Sovyetler Birli¤i’ne olan ba¤›m-l›l›¤› % 50’nin üzerindeydi. Bulgaristan’daki üretim, a¤›rl›kl› olarak Sovyetler Birli-¤i pazar›na ve özellikle Rusya’ya yönelikti (Bkz. Tablo 5.3).

1990 sonras› dönemde, bütün Balkan ülkeleri Bat›l› ülkelerle iliflkilerini gelifl-tirmeye öncellik vermeye bafllam›flt›r. Bir baflka ifadeyle, bölge ülkelerindeki siya-si elit tercihini, Bat› savunma ve güvenlik sistemi içinde yer alma, Bat› ekonomi-siyle bütünleflme ve AB üyesi olma do¤rultusunda yapm›flt›r. UNcomtrade verita-ban›na istinaden haz›rlanan Tablo 5.4’ten anlafl›ld›¤› üzere, günümüzde bütünBalkan ülkelerinin en önemli d›fl ticaret orta¤› AB’dir. 2006, 2007 ve 2008 y›llar›-na ait de¤erlerin ortalamas› dikkate al›nd›¤›nda, bölge ülkelerinin d›fl ticaretininyaklafl›k % 55’inin AB ülkeleriyle gerçekleflti¤i ortaya ç›kmaktad›r. Ayn› y›llara aitde¤erlerin ortalamas›, AB ülkeleriyle gerçeklefltirilen ticaret pay›n›n Bulgaristanve Yunanistan’da % 60’lara, Arnavutluk ve Romanya’da ise % 70’lere yaklaflt›¤›n›göstermektedir.

BG RO YSFC AV AL YN MC ‹Y SB

BG‹hracat - 3,9 1 0,5 4,2 0,8 1,2 0,8 64

‹thalat - 1,3 0,9 1,6 10,4 0,3 0,7 1,9 56,5

RO‹hracat 1,9 - - 1,2 11 1,5 2,6 8,8 25,2

‹thalat 2,3 - - 1,7 11,4 0,7 2,4 1,2 23,6

YSFC‹hracat 0,7 1,2 - 4 17,1 1,5 1,4 17,3 18,6

‹thalat 0,8 0,6 - 5,8 19,3 1,1 2,6 13 13

K›saltmalar - BG: Bulgaristan, RO: Romanya, YSFC: Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti, AV: Avusturya, AL: Almanya, YN: Yunanistan, MC: Macaristan, ‹Y: ‹talya, SB: Sovyetler Birli¤i.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Tablo 5.3Toplam ihracat vetoplam ithalatde¤erlerinin yüzdesiolarak Balkanülkelerinin d›flticareti (1990).

Kaynak: WIIWverilerikullan›lm›flt›r.

AB ithalat taleplerine daha iyi cevap verebilmek için Balkan ülkeleri sanayilerini yenidenyap›land›rmal›d›r.

Balkan ülkelerinin kendi aralar›ndaki ticarete gelince, 2006 ve 2009 y›llar› ara-s›nda Karada¤ ve Kosova’n›n bölge içi ortalama ticareti, toplam ticaret hacimleri-nin s›ras›yla yaklafl›k % 50’si ve % 45’ine karfl›l›k gelmifltir. Ayn› dönemde Make-donya toplam ticaret hacminin ortalama % 39’unu, Bosna-Hersek ise ortalama %34’ünü Balkan ülkeleri ile gerçeklefltirmifltir. Belirtilen dönemde Romanya’n›n böl-ge içi ticareti, toplam ticaret hacminin ortalama % 5’i, Yunanistan’›n ise ortalama %7’si kadar olmufltur (Bkz. Tablo 5.4).

Romanya ve Yunanistan d›fl ticaret aç›s›ndan Balkan ülkeleriyle en az bütünleflmifl bölgeülkeleridir.

Yunanistan, Bulgaristan ve Romanya’n›n d›fl ticaretinde serbestleflme, AB’yeüyelik süreciyle birlikte ileri düzeye ç›km›flt›r. Bat› Balkan ülkeleri ise kendi arala-r›nda önce 2001 y›l›nda ticaretin serbestleflmesi üzerine bir mutabakat zapt›n› ka-bul etmifl, ard›ndan da aralar›nda 32 adet serbest ticaret anlaflmas› imzalam›flt›r.Söz konusu serbest ticaret anlaflmalar›n›n meclislerde onaylanma süreci 2004 y›l›-na kadar sürmüfltür. 19 Aral›k 2006’da ise Bükrefl’te de¤ifltirilmifl Orta Avrupa Ser-best Ticaret Anlaflmas›’na Kat›l›m (CEFTA 2006) sözleflmesi imzalanm›flt›r. CEFTA2006’yla amaçlanan, 31 Aral›k 2010 y›l›na kadar Bat› Balkanlar’da tam serbest birticaret bölgesi oluflturmakt›. 2010 y›l›n›n sonundan itibaren genel serbest ticaretanlaflmas›, 32 adet serbest ticaret anlaflmas›n›n yerine geçmifltir. CEFTA 2006 üye-leri Arnavutluk, Bosna-Hersek, H›rvatistan, Karada¤, Kosova, Makedonya, Moldo-va ve S›rbistan’d›r. CEFTA 2006 hükümleri, Dünya Ticaret Örgütü kurallar›na veAB’nin d›fl ticarete iliflkin müktesebat›na tam uyumu hedeflemektedir.

Bölge ülkeleriyle gerçekleflen

ticaretin, d›fl ticaret hacmine oran› (%)

AB-27* ile gerçekleflen ticaretin,

d›fl ticaret hacmine oran› (%)

2006 2007 2008 2009 2006 2007 2008

Arnavutluk 25,0 24,1 26,8 24,5 70,2 64,6 64,6

Bosna-Hersek 35,1 33,1 33,6 32,4 47,9 51,7 47,8

Bulgaristan 15,8 16,9 19,1 17,9 54,2 59,1 61,0

H›rvatistan 11,7 12,3 12,8 12,4 43,1 62,7 62,7

Karada¤ 42,6 50,0 58,4 50,0 50,0 35,9 39,8

Kosova 49,5 46,1 44,0 42,0 34,7 36,9 37,4

Makedonya 38,6 35,7 37,6 43,4 56,1 55,4 52,1

Romanya 4,7 4,8 5,5 6,1 66,2 71,9 69,4

S›rbistan 24,4 24,2 24,4 25,4 55,3 55,4 52,9

Yunanistan 6,8 7,2 7,4 7,4 58,7 59,6 56,3

*AB üyesi Bulgaristan, Romanya ve Yunanistan aç›s›ndan AB-26 ile d›fl ticaret söz konusudur.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Tablo 5.4Balkan ülkelerininkendi aralar›nda veAB 27 ile yapt›klar›ticaret (2006-2009)

Kaynak:UNcomtrade verilerikullan›lm›flt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Tablo 5.5’ten anlafl›ld›¤› gibi, 2009 y›l›na kadar CEFTA 2006 anlaflmas›na tarafülkeler aras›ndaki ticarette gözle görülür bir art›fl yaflanmam›flt›r. CEFTA 2006 ülke-leri aras›ndaki d›fl ticaret hacminin en büyük paylar› S›rbistan, H›rvatistan ve Bos-na-Hersek’e aittir. Di¤er taraftan sadece H›rvatistan, S›rbistan ve Makedonya veçok az ölçüde Moldova CEFTA 2006 ülkeleri ile gerçeklefltirdikleri ticarette pozitifticaret dengesine sahiptir. Buradan hareketle, CEFTA 2006’n›n tam uygulanmas›y-la bölge içi d›fl ticaret hacminde ortaya ç›kmas› beklenen art›fltan en çok yararla-nacak olan H›rvatistan, S›rbistan ve Makedonya’n›n olaca¤› söylenebilir.

Geniflletilmifl Orta Avrupa Serbest Ticaret Anlaflmas› (CEFTA 2006) günümüze kadar Bat›Balkanlar’da ekonomik iflbirli¤i aç›s›ndan at›lan en büyük ad›md›r.

D›fl ticaret hacminin GSYH’ye oran›, bir ülke ekonomisinin verimlili¤i, geliflmifl-li¤i ve rekabet gücü hakk›nda iyi bir gösterge olabilir. 2004-2009 dönemi içindeBalkan ülkelerinde d›fl ticaret hacminin GSYH’ye oran› Bosna-Hersek ve Romanyahariç, artma e¤iliminde olmufltur. 2009 y›l›nda ise küresel ekonomik kriz genel ola-rak bütün Balkan ülkelerinde d›fl ticaret hacminin GSYH içindeki pay›n› azaltm›fl-t›r (Bkz. fiekil 5.10). CEFTA 2006 anlaflmas›n›n önündeki tarife d›fl› engellerin kal-d›r›lmas›yla, ayr›ca bölge ülkelerinin tamam›n›n Dünya Ticaret Örgütü ile AB üye-

CEFTA 2006 ülkelerine yap›lanihracat›n, CEFTA 2006 ülkeleri içitoplam ihracata oran› (%)

CEFTA 2006 ülkelerine yap›lanithalat›n, CEFTA 2006 içi toplamithalata oran› (%)

2006 2007 2008 2009 2006 2007 2008 2009

Arnavutluk 1,4 1,6 2,2 0,5 2,8 3,6 4,3 3,8

Bosna-Hersek 17,5 16,6 16,4 18,7 34,7 32,9 32,7 31,5

H›rvatistan 29,4 30,7 29,1 29,5 16,6 15,2 14,4 15,3

Karada¤ 2,7 1,8 2,2 2,4 11,3 14,5 15,9 12,7

Kosova 0,9 0,9 0,7 0,9 10,7 8,4 8,3 9,7

Makedonya 16,1 14,1 15,8 13,2 6,7 7,4 7,3 8,4

Moldova 0,06 0,10 0,13 0,2 0,10 0,08 0,11 0,1

S›rbistan 31,9 34,1 33,5 34,7 17,1 17,9 17,0 18,3

Aç›klama: Moldova normalde Balkan ülkeleri aras›nda say›lmamaktad›r. CEFTA 2006’ya üye oldu¤u için butabloya eklenmesi gerekmifltir.


Tablo 5.52006-2009 y›llar›aras›nda Bat›Balkan ülkelerininkendi aralar›ndayapt›klar› ticaret(CEFTA 2006 = 100).


Tarife d›fl› engeller Bat›Balkanlar’daki ticaretinserbestleflmesi önünde ciddibir engel olarak kalmayadevam etmektedir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 5.10

Arnav

utluk

Bosn

a-Her

sek

Bulga

rista

nH›rv

atist

anKar

ada¤

Kosov

aM

aked

onya

Rom

anya

S›rbis

tan

Yuna

nista

n

0.0

20.0

40.0

60.080.0

100.0

120.0140.0

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Balkan ülkelerinded›fl ticarethacminin GSYHiçindeki pay›(2004-2009)

Kaynak: DünyaBankas› verilerikullan›lm›flt›r.

li¤ine kabul edilmesiyle, bölgede 2000-2008 döneminde yüksek büyüme oranlar›-n›n gerçekleflti¤ini de dikkate alarak normal koflullarda Balkan ülkelerinin d›fl tica-ret hacminde ilave art›fllar›n yaflanaca¤› söylenebilir. Ancak Balkan ülkelerinin ço-¤unun ihraç ettikleri ürünler genel olarak ham maddeler ve niteliksiz ifl gücüyleüretilen sanayi mallar›ndan oluflmaktad›r. Ço¤unlukla eskimifl teknoloji ile üretilenbu mallar›n d›fl piyasalardaki rekabet gücü düflüktür. Bölgenin ithalata ba¤›ml›l›¤›ise oldukça yüksektir. Bu nedenle Balkan ülkelerinde görülen ve ciddi boyutlaravarabilen d›fl ticaret aç›klar›n›n önümüzdeki y›llarda da bölge ülkelerinin ortak so-runu olarak sürmesi bekleniyor. Teknolojik iyileflme yaflanmadan ve bu flekildeteknoloji içeri¤i yo¤un olan ithal ürünlere ba¤›ml›l›k azalmadan, Balkan ülkelerin-deki d›fl ticaret aç›¤› sorunu kolayca çözülemeyecektir. Di¤er bir çözüm ise Balkanülkelerinin bölgesel ekonomik iflbirli¤ini daha fazla yo¤unlaflt›rabilme olanaklar›-na ba¤l›d›r. Bir baflka ifadeyle, Balkan ülkelerinin sanayileri AB’nin ithalat taleple-rine yeterince cevap verebilecek nitelikte olmasa bile, bölge içi ticarete cevap ve-rilmesi aç›s›ndan durumlar› daha müsaittir. Ne var ki son y›llarda AB’nin teflvikle-riyle adeta bir bölgesel iflbirli¤i yuma¤›na sürüklenen Balkan ülkeleri, ekonomikalanda iflbirliklerini henüz istenen seviyelere ç›kartamam›fllard›r.

Son y›llarda Balkanlar’da bölgesel düflmanl›klar›n önüne bölgesel iflbirli¤i geçmeye baflla-m›flt›r. Ancak ekonomik alandaki iflbirli¤i yavafl ilerlemektedir.

Balkan ülkelerinin d›fl ticaretinde temel e¤ilim nedir? Son yirmi y›lda bölge içi ticarette na-s›l bir de¤iflim yaflanm›flt›r?

Uygulanan ekonomik kurallar bak›m›ndan Balkan ülkeleri iki alt kategoriye ay-r›lmaktad›r. Birinci kategoride AB üyesi Yunanistan, Slovenya, Bulgaristan ve Ro-manya bulunmaktad›r. Bu dört ülkenin piyasalar›nda ifl yapmay› düzenleyen, ABkurallar›d›r. Dolay›s›yla bu ülkelerde ifl yapabilmek, de¤iflik standartlar›n sa¤lan-mas›na ve belirli izinlerin al›nmas›na ba¤l›d›r. Bütün bunlar ise bölgesel düzeydeticari ve ekonomik iliflkilerin gelifliminin önünde engel olabilmektedir. ‹kinci kate-goride Arnavutluk, Bosna-Hersek, H›rvatistan, Karada¤, Kosova, Makedonya veS›rbistan bulunmaktad›r. Arnavutluk hariç, ikinci kategorideki Balkan ülkeleri1990’lar›n bafllar›na kadar ayn› devletin çat›s› alt›nda bulunmufl, bu yüzden piyasa-lar›nda ayn› kurallar, ayn› kanunlar ve ayn› standartlar uygulanm›flt›r. Bu sebepler-den dolay› ortam bu ülkeler aras›nda ekonomik iflbirli¤inin gelifltirilmesine dahamüsait gözükmektedir.

Ne var ki Bat› Balkan ülkeleri bile izledikleri ekonomik politikalar hususundakendi aralar›nda bir istiflare veya koordinasyon içinde bulunmamaktad›r. Bu yüz-den, d›fl ticaret gibi ekonominin belli alanlar›nda uygulanan serbestleflmeden kay-naklanan olumlu etkilerin derecesi, izlenen para ve maliye politikalar›yla azalt›la-bilmektedir.

Bölgesel ekonomik iflbirli¤i bölgesel d›fl ticaret hacminde daha fazla art›fllaraneden olabilece¤i gibi, sanayi ürünleri alan›nda bölgesel düzeyde üretimin yap›l-mas›n› da teflvik edebilir. Üretimin belli aflamalar›n› Balkanlar’›n farkl› ülkelerindegerçeklefltiren flirketlerin say›s›n›n artmas› durumunda, yat›r›mlar ve sanayi üretimibölgesel düzeyde canlanabilir. Bat› Balkanlar’da ekonomik iliflkiler bu flekilde de-rinlefltikçe, ikili siyasi iliflkiler de daha sa¤l›kl› bir zemine oturtulabilir. Bu yöndekigeliflmeler ise Balkanlar’› bir bölge olarak do¤rudan yabanc› yat›r›mlar aç›s›ndanda daha cazip hale getirebilecektir. fiekil 5.11’de görüldü¤ü gibi, do¤rudan yaban-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

c› yat›r›mlar›n çekilmesinde Yunanistan d›fl›ndaki dokuz Balkan ülkesi, toplam se-kiz Orta Avrupa ve Balt›k ülkesi kadar baflar›l› olamam›flt›r. Oysa d›fl yard›mlaraba¤›ml›l›¤›n yüksek oldu¤u bölgede do¤rudan yabanc› yat›r›mlara büyük önemverilmektedir.

Balkan ülkelerinde d›fl yard›mlara ba¤›ml›l›k yüksektir. Bu konuda özellikle AB fonlar›n-dan beklentiler büyüktür.

Bu üniteyi sona erdirirken EBRD’nin iktisadi dönüflüm sürecindeki ülkelere ilifl-kin düzenli raporlar ve endeksler yay›nlad›¤› belirtilmelidir.

EBRD’nin Balkanlar’a iliflkin 2009 y›l›na ait iktisadi dönüflüm göstergelerine gö-re bölge ülkelerinde, GSYH içindeki pay› % 60 ile % 75 aral›¤›nda de¤iflen önem-li bir özel sektör oluflmufl bulunmaktad›r. Tablo 5.6’da sunulan di¤er göstergelereiliflkin puanlama 1,0 ile 4,3 aras› yap›lmaktad›r. 4,3 puan ileri gitmifl sanayi ülkele-rine verilirken 1,0 puan› iktisadi dönüflüm sürecinde en az ilerleme göstermifl olanülkeler almaktad›rlar. Bu puanlamadan hareketle, 2009 y›l› itibariyle bölge ülkele-rinin küçük ölçekli özellefltirmelerde baflar›l› olduklar›, piyasa ekonomisine uygunticaret sistemi ve döviz politikas› gelifltirdikleri, ayr›ca fiyatlar› serbestlefltirdiklerisöylenebilir. Bölgede büyük ölçekli özellefltirmeler ile bankac›l›k reformu ve faizserbestli¤i konusunda da önemli mesafelerin kattedildi¤i ortadad›r. Ancak genelaltyap› reformu, rekabet politikas› ve yönetiflim ile flirketlerin yeniden yap›land›r›l-mas› alanlar›nda bölge neredeyse yolun ortas›nda bulunmaktad›r. EBRD’nin Bal-kan ülkelerinin iktisadi dönüflümüne 2009 y›l›nda verdi¤i ortalama puanlar›na ba-k›ld›¤›nda ise 3,56 ile Bulgaristan’›n birinci, 3,55 ile H›rvatistan’›n ikinci, 3,44 ileRomanya’n›n üçüncü s›rada oldu¤u görülmektedir. Bunlar› 3,26 ile Makedonya,3,07 ile Arnavutluk, 2,89 ile S›rbistan, 2,85 ile Karada¤ ve 2,78 ile Bosna-Hersek iz-lemifltir.

EBRD’ye göre, piyasa ekonomisine iliflkin reformlarda Balkan ülkeleri aras›nda s›ras›ylaBulgaristan, H›rvatistan, Romanya ve Makedonya en baflar›l› olmufltur.

EBRD’den tam puan al›nmasa dahi, Balkan ülkelerinin AB üyeli¤inin gerçeklefl-mesiyle, iktisadi dönüflüm süreçlerinin de sembolik olarak tamamlanm›fl olaca¤›söylenebilir. Bu nedenle, 2007 y›l›nda AB üyeli¤ine kabul edilen Bulgaristan veRomanya’n›n bunu baflard›¤› söylenebilir. Ancak sadece bu iki ülke de¤il, Balkan-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 5.11

05000

10000

15000

20000

25000

30000

35000

40000

45000

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Balkanlar

Orta Avrupave Balt›k Ülkeleri

1996-2008 dönemiiçindeBalkanlar’dagerçekleflendo¤rudan yabanc›yat›r›mlar›n y›llaritibariyle toplam›(milyon dolar).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



lar’›n geri kalan ülkeleri de AB’deki ortalama refah seviyesini yakalayabilmek için,daha çok çaba sarf etmek zorunda kalacaklard›r. Mevcut durum devam ettikçe ide-olojik ayr›m çizgisi anlam›n› yitirmifl olsa da, ekonomik refah koflullar› bak›m›ndanAvrupa k›tas› kendi içinde bölünmüfl kalmaya devam edecektir.

TÜRK‹YE ‹LE EKONOM‹K ‹L‹fiK‹LERSo¤uk Savafl döneminin sona ermesi ve Balkan ülkelerinde piyasa ekonomisinegeçifl sürecinin yaflanmaya bafllamas›yla birlikte, Türkiye’nin bölge ülkeleriyle varolan ticari ve ekonomik iliflkileri de geliflim göstermeye bafllam›flt›r. Ne var ki eko-nomik iliflkiler y›ldan y›la art›yor olmakla birlikte, henüz arzu edilen seviyeye ula-flamam›flt›r. Ayr›ca eski Yugoslavya co¤rafyas›nda yaflanan savafllar, Türk insanla-r›n›n bölge ülkeleri içinden daha çok Romanya ve Bulgaristan’a odaklanmas›naneden olmufltur. Bununla birlikte, Balkan ülkelerinde süren kalk›nma ve özellefl-tirme çabalar›, Türk insanlar›na ekonomik f›rsatlar sunmaya devam etmektedir.Türkiye ile Balkan ülkeleri aras›ndaki ekonomik iliflkilerin önemli bir geliflme po-tansiyeline sahip oldu¤u bilinciyle, Ekonomi Bakanl›¤› bünyesinde Balkan Ülkele-ri Çal›flma Grubu oluflturulmufl bulunmaktad›r. Ayr›ca, D›fl Ekonomik ‹liflkiler Ku-rulu (DE‹K) bünyesinde faaliyet gösteren ‹fl Konseyleri de düzenli aral›klarla top-lanarak, Balkan ülkelerinde ortaya ç›kan yeni ifl imkânlar› hakk›nda görüfl teatisin-de bulunmaktad›r. Türkiye Odalar ve Borsalar Birli¤i (TOBB) de Balkan ülkeleriy-le ekonomik iliflkilerin gelifltirilmesi do¤rultusunda düzenli temaslar sürdürmekte-dir. Bunlar›n d›fl›nda, Türkiye’nin Balkan ülkeleriyle ticari iliflkilerinin gelifltirilme-si için Türk Eximbank kredilerinin bölge ülkelerine kulland›r›lmas› üzerine çal›fl-malar da yap›lmaktad›r.

Ocak 2012 tarihi itibar›yla Türkiye’nin bütün Balkan ülkeleriyle ticari ve ekono-mik iflbirli¤i anlaflmalar› bulunmaktad›r. Kosova hariç, Türkiye ile Balkan ülkeleriaras›nda çifte vergilendirmeyi önleme anlaflmalar› ve serbest ticaret anlaflmalar› davard›r. Di¤er taraftan Karada¤ hariç, Türkiye bölge ülkeleriyle yat›r›mlar›n karfl›l›kl›teflviki ve korunmas› anlaflmalar›n› da imzalam›fl bulunmaktad›r. Bütün bu hususla-r›n yan›nda, Yunanistan d›fl›ndaki Balkan ülkeleriyle Türkiye’nin çözüm bekleyenciddi sorunlar› bulunmad›¤› da hesaba kat›ld›¤›nda, önümüzdeki y›llarda Türk ifldünyas›n›n Balkanlar’daki ekonomik varl›¤›n›n daha fazla artmas› beklenebilir.

GSYH

içinde

özel

sektörün

pay› (%)

Büyük

ölçekli

özellefltirme

Küçük ölçekli

özellefltirme

Yönetiflim ve

flirketlerin

yeniden

yap›land›r›lmas›

Fiyat

serbestli¤i

Ticaret

sistemi

ve döviz

politikas›

Rekabet

politikas›

Bankac›l›k

reformu ve

faiz

serbestli¤i

Genel

altyap›

reformu

Arnavutluk 75 4- 4 2+ 4+ 4+ 2 3 2+

Bosna-Hersek 60 3 3 2 4 4 2 3 2+

Bulgaristan 75 4 4 3- 4+ 4+ 3 4- 3

H›rvatistan 70 3+ 4+ 3 4 4+ 3 4 3

Karada¤ 65 3 4- 2 4 4 2 3 2+

Makedonya 70 3+ 4 3- 4+ 4+ 2+ 3 3-

Romanya 70 4- 4- 3- 4+ 4+ 3- 3+ 3+

S›rbistan 60 3- 4- 2+ 4 4 2 3 2+


Tablo 5.6EBRD’nin Balkan ülkelerine iliflkin iktisadi dönüflüm göstergeleri (2009) Kaynak: EBRD verileri kullan›lm›flt›r.

D›fl TicaretAB ile Gümrük Birli¤i Türkiye’ye, AB’nin Ortak Ticaret Politikas›n› üstlenme veAB’nin tercihli ticaret düzenlemelerine uyum sa¤lama yükümlülü¤ünü getirmifltir.Bu kapsamda, Türkiye Balkan ülkeleri ile serbest ticaret anlaflmalar› (STA) im-zalamaya bafllam›flt›r. Tablo 8.1’den görüldü¤ü gibi, ilk STA’lar Romanya, Bulgaris-tan ve Makedonya ile 1997-1999 y›llar› aras›nda imzalanm›flt›r. S›rbistan ile ancak2009 y›l›nda imzalanabilmifltir. Kosova ile STA Ocak 2012 tarihi itibariyle henüzimzalanm›fl de¤ildir.

Gümrük Birli¤i taraflar aras›ndaki ticarette mevcut gümrük vergileri, efl etkili vergiler vemiktar k›s›tlamalar›yla, her türlü efl etkili tedbirin kald›r›ld›¤› ve ayr›ca birlik d›fl›nda ka-lan üçüncü ülkelere yönelik olarak da ortak gümrük tarifesinin uyguland›¤› bir ekonomikbütünleflme modelidir.

STA’lar›n temel özellikleri, sanayi ürünlerinde gümrük vergilerinin anlaflman›nyürürlü¤e girdi¤i tarih itibariyle kald›r›lmas›d›r. S›n›rl› say›da seçilmifl hassas sana-yi ürünleri için ise bir geçifl dönemi içinde gümrük vergileri aflama aflama düflürü-lerek s›f›rlanm›flt›r. Tar›m sektöründe az say›da seçilmifl ürünlerde karfl›l›kl› taviz-lerin tan›nmas› yoluna gidilmifltir. Türkiye özellikle Makedonya ve Bosna-Hersekile imzalanan STA’larda oldukça toleransl› davranm›fl ve bu ülkelere di¤er STA’lar-da yer almayan uzunlukta bir geçifl dönemi tan›nm›flt›r.

Türkiye’nin Balkan ülkeleri ile d›fl ticaretinin 2000 sonras›nda büyük bir canlan-ma yaflad›¤› fiekil 5.12’den görülmektedir. Böyle bir olumlu trendin geliflimindeher fleyden önce Romanya ve Bulgaristan ile imzalanan STA’lar›n katk›s› olmufltur.Bununla birlikte, 2000’li y›llardan itibaren “Komflu ve Çevre Ülkeler ile TicaretinGelifltirilmesi Stratejisi” kapsam›nda, Türkiye Balkanlar’a yönelik daha sistemli biryaklafl›m gelifltirmifltir. Gerçi söz konusu strateji çerçevesinde 52 ülkeye yönelikpazara girifl çal›flmalar› yürütülmüfl ve bunun neticesinde Türkiye’nin bu ülkelereyönelik ihracat› 2000 y›l›ndaki 7 milyar dolardan 2008’de 57 milyar dolara ç›km›fl-t›r. Türkiye’de yaflanan ekonomik ve finansal krizin de etkisiyle, Türk firmalar›özelikle 2002 y›l›ndan itibaren daha çok d›fl ticarete yönelmeye bafllam›flt›r. Bunla-r›n d›fl›nda, 2000 y›l› ve sonras›nda Balkan ekonomileri canlanmaya bafllam›fl vebölgenin ortalama reel GSYH büyüme oranlar› % 5’in üzerinde seyretmifltir. Bütünbunlar, fiekil 5.12’den anlafl›ld›¤› üzere, Türkiye’nin Balkan ülkeleri ile gerçeklefl-

‹mza Tarihi Yürürlük Tarihi

Romanya 28 Mart 1997 1 fiubat 1998

Bulgaristan 19 Haziran 1998 1 Ocak 1999

Makedonya 7 Eylül 1999 1 Eylül 2000

H›rvatistan 13 Mart 2002 1 Temmuz 2003

Bosna-Hersek 3 Temmuz 2002 1 Temmuz 2003

Arnavutluk 22 Aral›k 2006 1 May›s 2008

Karada¤ 26 Kas›m 2008 1 Mart 2010

S›rbistan 1 Haziran 2009 1 Eylül 2010

Aç›klama: 1996 y›l›nda Yunanistan’la, 2007 y›l›nda ise Romanya ve Bulgaristan’la Gümrük Birli¤i geçerliolmufltur.


Serbest TicaretAnlaflmalar›: ‹ki ya da dahafazla ülke aras›nda ticaretietkileyen tarife ve tarife d›fl›engellerin kald›r›larak,taraflar aras›nda bir serbestticaret alan›n›noluflturulmas›n› sa¤layan,ancak taraf ülkelerin üçüncüülkeler ile ticaretlerindemevcut ulusaldüzenlemelerinisürdürmesine izin verenanlaflmalard›r. S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Tablo 5.7Türkiye’nin Balkanülkeleriyleimzalad›¤› serbestticaret anlaflmalar›(STA). Gümrükvergileri Kosovabütçesine önemlikaynaklar sa¤lad›¤›için, Türkyetkililerinin Kosovaile STA imzalamaçabalar› Ocak 2012itibariyle neticealamam›flt›.

Kaynak: TCEkonomi Bakanl›¤›verilerikullan›lm›flt›r.

tirdi¤i d›fl ticaret hacminin 2000 sonras› dönemde yükselmesine neden olmufltur.Türkiye ‹statistik Kurumunun (TÜ‹K) verilerine göre, 2000 y›l›nda 2,9 milyar dolarolan Türkiye’nin on Balkan ülkesi ile d›fl ticaret hacmi, 2008 y›l›nda 17,7 milyar do-lar seviyesine eriflmifltir.

Türkiye’nin Balkan ülkeleriyle ticaretinde 2000 sonras›nda gerçekleflen h›zl› art›fllar han-gi faktörlerle aç›klanabilir?

2008 y›l›nda ortaya ç›kan küresel ekonomik krizin etkisiyle ise 2009 y›l›ndaTürkiye’nin Balkan ülkeleri ile gerçeklefltirdi¤i d›fl ticaret hacmi, bir önceki y›la gö-re % 34 oran›nda daralm›flt›r. 2010 y›l›nda, Türkiye’nin Balkan ülkeleriyle ticaretibir önceki y›la göre % 19 oran›nda artm›fl ise de 2008 y›l›na ait ticaret hacmine he-nüz ulafl›labilmifl de¤ildir. Di¤er taraftan Türkiye’nin son y›llarda Balkan ülkeleriy-le ticarette gerçeklefltirdi¤i d›fl ticaret fazlas› 2010 y›l›nda neredeyse ortadan kalk-m›fl durumdayd› (Bkz. fiekil 8.1).

Ülkeler baz›nda incelendi¤inde, Tablo 5.8’den de görüldü¤ü gibi Romanya,Bulgaristan ve Yunanistan Türkiye’nin bölgedeki en önemli ticaret ortaklar›d›r.2010 y›l›nda Türkiye’nin Balkan ülkelerine gerçeklefltirdi¤i toplam ihracat içindeRomanya’n›n pay› % 36, Bulgaristan’›n % 21, Yunanistan’›n ise % 20 olmufltur. Ay-n› y›lda Türkiye’nin Balkan ülkelerinden ithal ettiklerinin toplam› içinde Roman-ya’n›n pay› % 48, Bulgaristan’›n % 24, Yunanistan’›n ise % 21 olmufltur. Bu üç ül-kenin de¤erlerinin toplam›ndan anlafl›ld›¤› üzere, Türkiye’nin Bat› Balkan ülkele-riyle d›fl ticaret hacmi oldukça düflük seviyelerdedir.

2000-2008 y›llar› aras›nda Türkiye’nin Balkan ülkeleriyle olan d›fl ticareti % 84oran›nda art›fl göstermifl ise de bölge ülkelerinin Türk d›fl ticareti içindeki pay›düflük seviyede kalmaya devam etmektedir. TÜ‹K’in verilerinden hareketle 2010y›l›nda Türkiye’nin toplam ihracat› içinde Balkanlar’›n pay› % 6,3, toplam ithala-t› içindeki pay› ise % 3,9 olarak hesaplanm›flt›r. Balkan ülkelerinin d›fl ticaret hac-minin ülkelere göre da¤›l›m› incelendi¤inde ise d›fl ticaret orta¤› olarak Türki-ye’nin yeri daha önemli gözükmektedir. Örne¤in, UNcomtrade verilerine göre,2009 y›l›nda Bulgaristan, Romanya, Yunanistan ve Kosova’n›n toplam ihracat›


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

1989

1990

1991

1992

1995

2000

2006

2007

2008

2009

2010

0

2.000

4.000

6.000

8.000

10.000

12.000

14.000

16.00018.000

20.000

‹hracat ‹thalat Ticaret Hacmi

fiekil 5.12

1989-2010 y›llararas›nda Türkiyeile Balkan ülkeleriaras›ndaki d›flticaretin geliflimi(milyon dolar).

Kaynak: TÜ‹Kverilerikullan›lm›flt›r.

Romanya, Bulgaristan veYunanistan Balkan ülkeleriaras›nda Türkiye’nin enönemli d›fl ticaretortaklar›d›r.

içinde Türkiye’nin pay› s›ras›yla % 7,3, % 4,9, % 4,2 ve % 3,9 olmufltur. Ayn› y›l-da Kosova, Arnavutluk, Bulgaristan, Makedonya ve Romanya’n›n toplam ithalat›içinde ise Türkiye’nin pay› s›ras›yla % 7,3, % 6,4, % 5,6, % 5,0 ve % 3,7 olarak he-saplanm›flt›r.

Türkiye Balkanlar’la d›fl ticarette son y›llarda baflar› kaydetti ancak bu baflar› bölgedekitüm ülkelere eflit bir flekilde da¤›lmad›.

Do¤rudan Yabanc› Yat›r›mlar ve Müteahhitlik Hizmetleri Üçüncü ülkeler üzerinden yap›lan yat›r›mlar›n dahil edilmesi hâlinde, 2007 y›l› so-nu itibar›yla Türkiye’nin Balkan ülkelerindeki do¤rudan yat›r›mlar›n›n kümüla-tif tutar› 3,5 milyar dolara eriflmiflti. T.C. Ekonomi Bakanl›¤›ndan elde edilen veri-lere göre ise Kas›m 2011 itibariyle Türkiye’nin Balkan ülkelerindeki do¤rudan ya-banc› yat›r›mlar›n›n kümülatif de¤eri 4,9 milyar dolar civar›nda olmufltur (Bkz.Tablo 5.9). Bu durum Türkiye’nin son y›llarda yat›r›mlar yönünden Balkan ülkele-riyle ekonomik iliflkilerini güçlendirdi¤ine iflaret etmektedir. Günümüzde Türk fir-malar› Balkan ülkelerinde kâ¤›t-karton üretiminden, bisküvi ve beyaz eflyaya ka-dar genifl bir yelpazede üretim yapmakta, ayr›ca iletiflimden bankac›l›k ve televiz-yon yay›nc›l›¤›na kadar bir çok sektörde hizmet sunmaktad›r.

Romanya ve Bulgaristan, Türk firmalar›n›n yurtd›fl›nda yat›r›m amac›yla gittikle-ri ilk bölge ülkeleri aras›nda yer alm›flt›r. Günümüzde yat›r›mlar aç›s›ndan Türk fir-malar›n›n en yo¤un faaliyet gösterdi¤i Balkan ülkesi Romanya’d›r. Kas›m 2011’debu ülkedeki Türk sermayesinin toplam de¤eri yaklafl›k 2,5 milyar dolar olmufltur.Bu rakam, Balkan ülkelerindeki Türk do¤rudan yat›r›mlar›n›n toplam›n›n % 51’i ka-dard›r. Romanya’da ifl yapan bafll›ca büyük Türk flirketleri aras›nda Arctic (beyaz efl-ya), Erdemir Romanya (demir-çelik), Prolemn (a¤aç sanayi), Rulmenti Barlan (rul-man), Credit Europe Bank (bankac›l›k) ve Garanti Bank (bankac›l›k) say›labilir.

Romanya d›fl›nda bölge ülkeleri içinden 1 milyar dolar ile Arnavutluk ve 924milyon dolar ile Bulgaristan Türk sermayesini göreceli olarak daha çok çekebilmifl-tir. Çal›kbank/fiekerbank (bankac›l›k), Çal›k Enerji-Türk Telekom Konsorsiyumu(haberleflme), Kürüm Demir Çelik A.fi (demir-çelik), Ber-Öner (madencilik), Alpet

Türkiye’nin Balkan ülkeleriyle

gerçeklefltirdi¤i d›fl ticaret

hacmi içindeki pay› (%)

Türkiye’nin genel d›fl ticaret

hacmi içindeki pay› (%)

‹hracat ‹thalat ‹hracat ‹thalat

Arnavutluk 3,37 1,20 0,21 0,05

Bosna-Hersek 3,13 1,00 0,20 0,04

Bulgaristan 20,92 23,50 1,31 0,92

H›rvatistan 3,48 2,92 0,22 0,11

Karada¤ 0,38 0,09 0,02 0,003

Kosova 4,11 0,19 0,26 0,01

Makedonya 3,67 0,72 0,23 0,03

Romanya 36,32 47,60 2,28 1,86

S›rbistan 4,28 1,51 0,27 0,06

Yunanistan 20,34 21,28 1,28 0,83

Toplam - - 6,28 3,913


Tablo 5.8Türkiye ile Balkanlararas›ndaki d›flticaretin ülkeleregöre da¤›l›m›(2010).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Genel olarak do¤rudanyabanc› yat›r›m, birekonomide yerleflik bir birimtaraf›ndan, baflka ülkedeyerleflik olan bir teflebbüstekal›c› bir ekonomik ba¤oluflturma amac›yla yap›lanbir uluslararas› yat›r›mkategorisidir.

(petrol) ve Aksoy grubu (g›da ve konfeksiyon) Arnavutluk’ta ifl yapan bafll›ca Türkflirketleridir. Bulgaristan’daki Türk flirketleri aras›nda ise fiiflecam (cam ve kimya-sallar), Alcomet (alüminyum), Dedeman (otelcilik), Özkan Grubu (otelcilik), SüzerHolding (ka¤›t-karton) ve Faf Metal A.fi (metal) gibileri bulunmaktad›r.

Balkan ülkelerinde yat›r›m yapan Türk flirketleri hakk›nda daha ayr›nt›l› bilgi için D›flEkonomik ‹liflkiler Kurulu’na ait http://www.deik.org.tr sitede bulunan ifl konseyleri bölü-münden ilgili ülkenin Türkiye ile ticari ve ekonomik iliflkileri raporuna bak›n›z.

Karada¤ 2006’da, Kosova ise 2008’de ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etti¤i için, bu iki ülke-de Türk yat›r›mlar› göreceli olarak daha düflük seviyelerde kalm›flt›r. Ancak Türki-ye’nin oldukça iyi siyasi iliflkilere sahip oldu¤u H›rvatistan, Bosna-Hersek ve Ma-kedonya’daki Türk yat›r›mlar›n›n da oldukça düflük seviyede olmas› dikkat çekici-dir (Bkz. Tablo 8.3). Bunun nedenine gelince, genel olarak Türk ifl adamlar› Bat›Balkan ülkelerini küçük pazarlar olarak görmekte, bu yüzden yeterince ilgi göster-memektedir. Gerçekten de Bat› Balkan ülkelerinin toplam yüz ölçümünün, Türki-ye yüz ölçümüne oran› % 33,8’dir. Dünya Bankas›n›n verilerine göre, 2010 y›l›ndaBat› Balkan ülkelerinin toplam nüfusu, Türkiye nüfusunun yaklafl›k % 32’si kadarolmufltur. Türk ifladamlar› Bat› Balkanlar’a bölgesel düzeyde yaklafl›rlarsa bu böl-gede ifl yapmak daha cazip hâle gelebilecektir. Bir baflka ifadeyle, Bat› Balkan ül-keleri tek tek de¤il, bir bütün olarak görülmeli ve 23,2 milyon kiflilik bir pazar ola-rak de¤erlendirilmelidir.

S›rbistan ve Yunanistan, bölge ülkeleri içinden göreceli olarak daha büyük pa-zarlara sahiptir. Ancak Türkiye’yle siyasi iliflkileri geçmiflte dalgal› bir seyir izledi¤iiçin, yeterince Türk sermayesi çekememifllerdir. 2009 y›l›nda Yunanistan cari fiyat-larla hesaplanan 231,6 milyar avroluk GSYH’siyle, geri kalan dokuz Balkan ülkesi-nin ayn› yöntemle hesaplanan GSYH’lerinin toplam›na (232,5 milyar avro) yaklafl-maktayd›. Buna ra¤men Yunanistan yat›r›mlar aç›s›ndan Türkiye’nin bölgedeki enönemli orta¤› olamam›flt›r. Bunun nedeni siyasi sorunlar ve karfl›l›kl› alg›lardankaynaklan›yor olsa gerektir. S›rbistan’a gelince, 2009-2010 döneminde Ankara ile

Türkiye’nin Balkan ülkelerindeki do¤rudan yabanc› yat›r›mlar› (milyon dolar)

Balkan Ülkelerindeki Türk Müteahhitlik Projeleri (milyon dolar)

Arnavutluk 1.000 718

Bosna-Hersek 116 81

Bulgaristan 924 1.200

H›rvatistan 15 787

Karada¤ 70 73

Kosova 40 502

Makedonya 180 632

Romanya 2.500 5.500

S›rbistan 31 120

Yunanistan 41 3

Toplam 4.917 9.616

Aç›klama: Yukar›daki verilerde üçüncü ülkeler üzerinden yap›lan, ayr›ca sermaye ihrac› olarak resmî kay›tlar-da gözükmeyen yat›r›mlar da hesaba kat›lm›flt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Tablo 5.9Türkiye’nin Balkanülkelerinegerçeklefltirdi¤ido¤rudan yabanc›yat›r›mlar›nkümülatif de¤eri(Eylül 2011).

Kaynak: TCEkonomi Bakanl›¤›verilerikullan›lm›flt›r.

Belgrad aras›nda yaflanan siyasi yak›nlaflmaya paralel olarak Türk ifl adamlar›n›nS›rbistan’a ilgisinin artt›¤›n› görmek mümkün olmufltur. Nitekim bir terslik yaflan-mad›¤› sürece, gelecek y›llarda Türk sermayesinin S›rbistan’daki toplam de¤erindeart›fllar›n yaflanmas› beklenebilir.

Balkan ülkelerinin Türkiye’deki yat›r›mlar›na bak›ld›¤› zaman, Yunanistan ha-riç, bölge ülkelerinin Türkiye’de ciddi say›labilecek yat›r›mlar›n›n bulunmad›¤› an-lafl›lmaktad›r. Bununla beraber, Yunanistan’›n 2009 y›l›n›n sonuna kadar Türki-ye’de gerçeklefltirdi¤i 6,3 milyar dolar de¤erinde do¤rudan yabanc› yat›r›m›n, Tür-kiye’nin Kas›m 2011 itibariyle Balkanlar’daki yat›r›mlar›n›n toplam›ndan % 22 ora-n›nda daha yüksek oldu¤u gerçe¤i gözden kaç›r›lmamal›d›r.

Türk müteahhitlik firmalar›n›n yurtd›fl›nda üstlendikleri projelerin sektörlere göre da¤›-l›m›nda yap›, ulafl›m, enerji, endüstri, su iflleri, altyap› ve liman yap›m hizmetleri yer al-maktad›r.

Türkiye’nin Balkan ülkelerinde müteahhitlik sektöründe de etkinli¤i bulun-maktad›r. Türk firmalar› bölgede, otoyollardan konuta kadar genifl bir yelpaze için-de projeler üstlenmektedir. T.C. Ekonomi Bakanl›¤›ndan elde edilen verilere göre,Eylül 2011 itibariyle Balkan ülkelerindeki Türk müteahhitlik projelerinin toplamde¤eri 9,6 milyar dolar civar›nda olmufltur. Türkiye’nin yurt d›fl› müteahhitlik hiz-metleri sektörünün Eylül 2011 itibariyle 93 ülkede 202,2 milyar dolar de¤erindeproje üstlendi¤i hesaba kat›l›rsa, bunun % 4,8’inin Balkan ülkelerinde gerçekleflti-¤i anlafl›lmaktad›r. Balkan ülkelerindeki Türk müteahhitlik hizmetlerinin toplamde¤erinin yaklafl›k % 57’si Romanya’da, % 13’ü ise Bulgaristan’da üstlenilen proje-lerde gerçekleflmifltir (Bkz. Tablo 5.9). Balkan ülkelerinde özellikle ulafl›m altyap›-s›na iliflkin gelifltirilen projeler, gelecekte bölgeyi Türk müteahhitlik sektörü aç›s›n-dan daha da cazip hale getirebilecektir. AB veya uluslararas› mali kurulufllar›n fon-lar›yla desteklenecek olan bu projeler, Türk müteahhitlik sektörüne yeni f›rsatlarsunmaktad›r.

Son 8 y›l içerisinde Türk müteahhitleri taraf›ndan yurtd›fl›nda üstlenilen projelerin toplambedeli, bugüne kadar üstlenilen proje bedelinin % 78’ini oluflturmaktad›r.

Bir genel de¤erlendirme yap›lacak olursa Türkiye’nin Balkan ülkeleri ile d›fl ti-caretinin ve Türk ifl adamlar›n›n bölgedeki varl›¤›n›n 2000 sonras›nda büyük bircanlanma yaflad›¤› ortadad›r. Buna ra¤men Türkiye ile Balkan ülkeleri aras›ndakiekonomik iliflkilerin, ayn› ülkelerle sahip olunan siyasi ve kültürel iliflkiler kadargeliflmedi¤i söylenebilir. Ancak Türkiye’nin bölge ülkeleriyle sahip oldu¤u serbestticaret anlaflmalar›, bölgedeki özellefltirme süreçleri, yat›r›m teflvikleri, üçüncü ül-kelerle ticaret imkânlar› ve nitelikli iflgücüne eriflim kolayl›¤› gibi unsurlar Balkan-lar’› Türk ifl adamlar› aç›s›ndan cazip k›lmaktad›r. Ne var ki Balkan ülkeleri Türkifladamlar›na vize zorluklar› ve baz› yasal engeller de ç›kartmaya devam etmekte-dir. Özellikle Yunanistan, Bulgaristan ve Romanya’n›n AB üyelikleri yüzünden buülkelerde vize ifllemleri Türk ifl adamlar› aç›s›ndan daha zahmetli hale gelmifltir. Bunedenle Balkan ülkelerinde Türk yat›r›mc›lara yönelik vize ve ikamet izni kolayl›-¤›n›n sa¤lanmas› yününde çal›flmalar sürdürülmelidir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Balkan ülkelerindeki iktisadi dönüflüm sürecin-

de yaflanan sorunlar› aç›klamak.

‹ktisadi dönüflüm süreci beraberinde yüksek ifl-sizlik ve enflasyon ile millî gelirde düflüfl getir-mifltir. Eski Yugoslavya co¤rafyas›nda yaflanansavafllar nedeniyle Bat› Balkanlar iktisadi dönü-flüm sürecine daha da flanss›z bir flekilde baflla-m›flt›r. Bunlar›n bir neticesi olarak ülkeden ülke-ye dozu de¤iflen bir flekilde, ekonomik reform-larda gecikmeler yaflanm›flt›r. Bir baflka ifadeyle,Balkan ülkelerinde siyasi iradenin gerekti¤i gibiortaya koyulamam›fl olmas› yüzünden, iktisadidönüflüm için gereken reformlar yavafl uygulan-m›flt›r. Savafla bulaflmam›fl Arnavutluk, Bulgaris-tan ve Romanya’da bile ancak 1990’lar›n ikinciyar›s›ndan itibaren ekonomiye daha çok önemverilmeye bafllanm›flt›r. Savafltan savafla sürükle-nen S›rbistan’da ise 2000 y›l›na kadar ekonomikhedeflerden çok, siyasi hedefler a¤›r basm›flt›r.

‹ktisadi dönüflüm sürecinin flartlar›n› analiz

etmek

‹ktisadi dönüflüm sürecinin flartlar›n› dört temelmaddede özetlemek mümkündür. Birincisi, pi-yasa ekonomisini destekleyen para ve maliye po-litikalar›yla makroekonomik istikrar sa¤lanmal›-d›r. ‹kincisi; ekonomik faaliyetler, fiyatlar ve pi-yasa ifllemleri serbestlefltirilmelidir. Üçüncüsü,kamu flirketleri yeniden yap›land›r›lmal› ve özel-lefltirilmelidir. Dördüncüsü, gerekli yasal ve ku-rumsal reformlar gerçeklefltirilmelidir. Bu kap-samda, piyasalar›n iflleyifline güven kazand›r›l-mal› ve devletin ekonomideki yeri yeniden ta-n›mlanmal›d›r. Beflerî sermaye yat›r›mlar›yla isepiyasa ekonomisinin gereklerine uygun kamupersoneli yetifltirilmelidir. Bunun d›fl›nda ticariiliflkileri ve mülkiyet haklar›n› düzenleyen yasalçerçeve belirlenmeli, vergi sisteminde reform ger-çeklefltirilmeli ve sosyal güvenlik a¤lar› gelifltiril-melidir.

1990’larda yaflanan çat›flmalar›n Balkanlar’›n

ekonomik durumuna etkilerini irdelemek

Eski Yugoslavya co¤rafyas›ndaki savafllar genelanlamda bütün Balkan ülkelerini olumsuz etkile-mifltir. Örne¤in, Avrupa ‹mar ve Kalk›nma Ban-kas›’n›n rakamlar›na göre 1999’da yaflanan Koso-va Savafl› yüzünden, bölgenin savafl öncesi orta-lama büyüme oran› % 0,3’ten, savafl sonras›nda% -1,1’e gerilemifltir. Bunun d›fl›nda 1990’l› y›llar-da S›rbistan ve Karada¤’a karfl› uygulanan Birlefl-mifl Milletler ve Avrupa Birli¤i ambargolar› bir ta-raftan Yunanistan, Bulgaristan ve Makedonya’n›nAvrupa ülkeleriyle olan kara tafl›mac›l›¤›n› olum-suz etkilemifl, öbür taraftan özellikle Bulgaris-tan’da kaçak ticaret yapan mafya tarz› örgütlen-meleri teflvik etmifltir.

Küresel krizin Balkan ülkeleri üzerindeki etkile-

rini tan›mlamak

Küresel ekonomik krizin olumsuz etkilerinindünyada yo¤un bir flekilde hissedildi¤i 2008 y›-l›nda bütün Balkan ülkeleri küresel krizin kendi-lerini te¤et geçece¤ine inan›yordu. Gerçekten deküresel ekonomik krizin Balkanlar’daki etkilerigöreceli olarak daha geç hissedilmeye bafllan-m›flt›r. Ancak 2009 y›l›n›n ilk çeyre¤ine iliflkinveriler, küresel ekonomik krizin bölge ülkelerinihiç de te¤et geçmedi¤ini göstermifltir. Kriz ençok d›fl ticaret ve sermaye piyasas› kanallar›ylaBalkan ülkelerine aktar›lm›flt›r. Bat› Balkan ülke-lerinde kalk›nma modeli yabanc› sermayenin çe-kilmesine dayand›¤› için, küresel ekonomik krizsöz konusu kalk›nma modellerine ciddi zararlarvermifltir. Küresel ekonomik krizin Balkanlar’atemel ekonomik etkileri özetlenecek olursa, herfleyden önce bölgede iflsizli¤in artt›¤›, insanlardaiflini kaybetme korkusunun canland›¤› belirtil-melidir. Kriz yüzünden sanayi üretiminde daral-ma yafland›, ihracat oranlar› azald›. Di¤er taraftanözel sektöre aç›lan kredilerin pay› küçüldü, dias-poradan döviz ak›fl› yavafllad›, do¤rudan yaban-c› yat›r›mlar ise önceki y›llara k›yasen azald›.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi iktisadi dönüflüm sürecininflartlar›ndan biri de¤ildir?

a. Piyasa ekonomisine dayal› makroekonomik is-tikrar.

b. Serbestleflme.c. fiirketlerin yeniden yap›land›r›lmas› ve özelleflti-

rilmesi.d. Onar›m ve yeniden inflaat çal›flmalar›.e. Yasal ve kurumsal reformlar.

2. Balkan ülkelerinin iktisadi dönüflüm sürecine iliflkinafla¤›daki tespitlerden hangisi yanl›flt›r?

a. ‹ktisadi dönüflümün ilk y›llar›nda bölgenin reelGSYH seviyelerinde önemli düflüfller yafland›.

b. Bölge ülkeleri içinde Yunanistan, merkezi plan-l› dönemden piyasa ekonomisine geçifl sürecinien az sanc›yla atlatt›.

c. Genel olarak bölgede ekonomik reformlar ge-cikti.

d. Bölgenin iktisadi dönüflüm sürecine ekonomikve siyasi krizler efllik etti.

e. Eski Yugoslavya co¤rafyas›ndaki savafllar bütünBalkan ülkelerini olumsuz etkiledi.

3. Balkan ülkelerinin ekonomileri aç›s›ndan afla¤›daki-lerden hangisi do¤rudur?

a. 1990’lar bölge ülkeleri aç›s›ndan ekonomik iler-leme y›llar›yd›.

b. 2000-2008 y›llar› aras›nda bölge ülkeleri ortala-ma % 5’in üzerinde büyüdü.

c. Savafllar Arnavutluk ve Bulgaristan’›n ekonomi-lerinde büyük y›k›mlara neden oldu.

d. Bölge ülkelerindeki kifli bafl›na düflen GSYH dü-zeyi, 27 AB ülkesindeki ortalama kifli bafl›na dü-flen GSYH düzeyine oldukça yak›nd›r.

e. Bölge ülkeleri içinden refah düzeyi en yüksekolan Arnavutluk’tur.

4. 2009 y›l›nda iflsizlik oran› en yüksek üç Balkan ülke-si afla¤›dakilerden hangisiydi?

a. Kosova, Makedonya ve S›rbistanb. Arnavutluk, Bosna-Hersek ve Kosovac. Arnavutluk, Kosova ve S›rbistand. Yunanistan, Makedonya ve Bulgaristane. Yunanistan, Bosna-Hersek ve Romanya

5. Enflasyon hakk›nda afla¤›dakilerden hangisi Balkanülkeleri aç›s›ndan geçerli de¤ildir?

a. ‹ktisadi dönüflümün ilk y›llar›nda bölge ülkele-rindeki enflasyon oranlar› yükseldi.

b. 1999-2009 döneminde bölge ülkeleri enflasyonoranlar›n› tek haneli rakamlara indirmeyi baflard›.

c. 1993 y›l›nda S›rbistan’da ciddi bir hiper enflas-yon yafland›.

d. Yunanistan 1990’l› y›llar›n bafllar›ndan beri gö-receli olarak daha yüksek enflasyon oranlar›nasahip oldu.

e. Bölge ülkeleri enflasyonu h›zl› yenmeyi baflarangeçifl ekonomisi ülkeleri aras›nda say›lamaz.

6. Cari hesap ve bütçe dengesi bak›m›ndan afla¤›daki-lerden hangisi yanl›flt›r?

a. Balkan ülkeleri makroekonomik sorunlar ara-s›nda ciddi boyutlara varan d›fl ticaret ve cari ifl-lemler aç›klar›na sahiptir.

b. Balkan ülkelerindeki d›fl aç›klar›n bafll›ca sebebi,eskimifl teknoloji ile üretilen ve uluslararas› piya-salarda yeterince rekabet edemeyen mallard›r.

c. Cari ifllemlere iliflkin aç›klar bölge ülkelerindeekonomik büyümenin sürdürülebilirli¤ini tehditetmektedir.

d. 2009 y›l›nda kamu borcunun GSYH’ya oran› enyüksek Balkan ülkesi Yunanistan’d›.

e. Kontrollü olmayan kamu harcamalar› ve küreselekonomik kriz nedeniyle 2009 y›l›nda Balkanülkelerinin ekonomisi iflas›n efli¤indeydi.

7. 2008 y›l›nda dünyada yo¤un bir flekilde hissedilenküresel ekonomik krizin Balkan ülkelerine etkisi bak›-m›ndan afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur?

a. Bölge ülkelerinin önceden ald›¤› etkili tedbirlersayesinde krizin olumsuz etkileri hafif hissedildi.

b. Bölge ülkelerinde var olan güçlü yabanc› ban-kalar sayesinde faiz oranlar› düfltü.

c. Kriz nedeniyle bölge ülkelerine akan do¤rudanyabanc› yat›r›mlar azald›.

d. Kriz nedeniyle yerli mallar›n tüketiminde büyükart›fl oldu¤u için, iflsizlik azald›.

e. Bölge ülkeleri kendi aralar›ndaki ticareti artt›ra-rak krizden korundu.



8. Balkan ülkelerindeki finansal sektöre iliflkin afla¤›-daki tespitlerden hangisi do¤rudur?

a. Merkezi planl› dönemde sermaye piyasalar› s›k›hükümet kontrolleri alt›nda kald›.

b. 1990’l› y›llarda bölge ülkeleri finansal krizlerdenbaflar›l› bir flekilde korunmay› baflard›.

c. Bölge ülkelerinin bankac›l›k sektöründe yüksekyo¤unlaflma oranlar› yoktur.

d. Merkezi planl› dönemden devral›nan bir mirasolarak bölge ülkelerinin bankac›l›k sektöründekamu bankalar›n›n pay› yüksektir.

e. Günümüzde bölge ülkelerinde finansal tasarruf-lar›n büyük k›sm› bankac›l›k sektörünce aktar›l-maktad›r.

9. Balkan ülkelerinin d›fl ticareti hakk›nda afla¤›daki-lerden hangisi yanl›flt›r?

a. So¤uk Savafl döneminde bölge ülkeleri kendiaralar›nda yeterince ticaret yapmad›.

b. Romanya ve Yunanistan d›fl ticaret aç›s›ndan Bal-kan ülkeleriyle en çok bütünleflmifl bölge ülke-leridir.

c. Bir serbest ticaret anlaflmas› olarak CEFTA 2006,günümüze kadar Bat› Balkanlar’da ekonomik ifl-birli¤i aç›s›ndan at›lan en büyük ad›md›r.

d. AB bütün Balkan ülkelerinin en büyük ticaretorta¤›d›r.

e. Bölgenin ithalata ba¤›ml›l›¤› oldukça yüksektir.

10. EBRD’nin tespitlerine göre 2009 y›l› itibariyle hangiüç Balkan ülkesi piyasa ekonomisine iliflkin reformlar›gerçeklefltirmede en baflar›l›yd›?

a. Arnavutluk, Makedonya ve S›rbistan.b. Makedonya, S›rbistan ve Romanya.c. Bulgaristan, H›rvatistan ve Romanya.d. Bulgaristan, Romanya ve Yunanistan.e. Karada¤, Kosova ve Makedonya.

1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ktisadi Dönüflüm” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Balkanlar’da Genel RefahSeviyesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Balkanlar’da Genel RefahSeviyesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Balkanlar’da Genel RefahSeviyesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Enflasyon, Cari Hesap, Büt-çe Dengesi ve D›fl Borç” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Enflasyon, Cari Hesap, Büt-çe Dengesi ve D›fl Borç” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küresel Ekonomik KrizinBalkan Ülkelerine Etkileri” konusunu yenidengözden geçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Finansal Sistem” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “D›fl Ekonomik ‹liflkiler” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “D›fl Ekonomik ‹liflkiler” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1Piyasa ekonomisine geçifl sürecinde uygulanmaya koyu-lan reformlar, ilk bafllarda bütün eski merkezi planl› ül-kelerde iflsizlik ve enflasyonun yükselmesine, millî gelirdüzeyinde ise daralman›n yaflanmas›na sebebiyet ver-mifltir. Bu yöndeki ekonomik olumsuzluklar, siyasileripopülist politikalar izlemeye özendirmifltir. Böyle bir tu-tum ise piyasa ekonomisinin çal›flmas›n› sa¤layacak olankurumlar›n geliflimini ve özellefltirme sürecini geciktir-mifl, ekonomik özgürlüklerin ise uzun süre k›s›tl› kalma-s›na yol açm›flt›r. Bunlar›n iktisadi kalk›nma sürecineyans›malar› olumsuz olmufltur. Bunlar›n d›fl›nda, 1990’l›y›llarda eski Yugoslavya co¤rafyas›nda yaflanan savafllarbölge ülkelerine do¤rudan ve dolayl› yoldan ekonomiktahribatlar vermifltir. Savafl, çat›flmalar ve di¤er güvenlikkayg›lar› bir taraftan yat›r›mlarda kullan›labilecek iç ta-sarruflar› eritmifl, di¤er taraftan da bölgenin yabanc› ta-sarruflardan istifade etmesini zorlaflt›rm›flt›r. Genel olarakbölge ülkelerinde y›llarca siyasi hedefler ekonomik he-deflerin önüne geçmifl, politikac›lar refah seviyesini art›-r›c› önlemler alaca¤›na, geçici çözümler sa¤layan politi-kalarla meflgul olmufltur. 2008 y›l›nda dünyada etkisinigösteren küresel ekonomik kriz ise Balkanlar’da var olansosyoekonomik sorunlar› daha fazla derinlefltirmifltir.



S›ra Sizde 2

2008 y›l›na kadar yüksek iflsizlik oranlar› ve ciddi bo-yutlara varan d›fl ticaret ile cari ifllemler aç›klar›, nere-deyse bütün Balkan ülkelerinin karfl› karfl›ya kald›klar›ortak makroekonomik sorunlard›. 2009 y›l›nda ise kü-resel ekonomik kriz nedeniyle bölgenin baz› ülkelerin-de, özellikle de Yunanistan’da bütçe aç›¤› ve d›fl borçseviyeleri art›fla geçmifltir.

S›ra Sizde 3

Küresel ekonomik krizin etkisiyle, yabanc›lar›n kontro-lü alt›ndaki bankac›l›k sektöründe kredilerin ortalamay›ll›k faiz oranlar› yükseltildi. Baz› yabanc› bankalar ser-mayelerinin bir k›sm›n› yurtd›fl›na ç›kard›. Özel sektöreaç›lan kredilerin pay› küçüldü. Sorunlu kredilerde iseart›fl yafland›.

S›ra Sizde 4

2004-2009 dönemi içinde Balkan ülkelerinde d›fl ticarethacminin GSYH’ye oran› Bosna-Hersek ve Romanya ha-riç, artma e¤iliminde olmufltur. 2009 y›l›nda ise küreselekonomik kriz genel olarak bütün Balkan ülkelerinde d›flticaret hacminin GSYH içindeki pay›n› azaltm›flt›r. CEFTA2006 anlaflmas›n›n önündeki tarife d›fl› engellerin kald›r›l-mas› ve bölge ülkelerinin tamam›n›n Dünya Ticaret Örgü-tü ile AB üyeli¤ine kabul edilmesinin ard›ndan ise Balkanülkelerinin d›fl ticaret hacminde ilave art›fllar›n yaflanaca¤›tahmin edilebilir. Bölge içi ticarete gelince, son yirmi y›ldaönemli bir de¤iflime u¤rad›¤› söylenebilir. So¤uk Savafldüzeyinde sembolik seviyelerde kalan Balkan ülkeleri ara-s›ndaki d›fl ticaret hacminde günümüzde önemli art›fllarolmufltur. Eski Yugoslavya’dan türeyen ülkelerin bölge içiticarete daha fazla ba¤›ml› olduklar› dikkat çekmektedir.Romanya ve Yunanistan ise d›fl ticaret aç›s›ndan Balkanülkeleriyle en az bütünleflmifl bölge ülkeleridir.

S›ra Sizde 5

So¤uk Savafl döneminin sona ermesi ve Balkan ülkele-rinde piyasa ekonomisine geçifl sürecinin yaflanmayabafllamas›yla birlikte, Türkiye’nin bölge ülkeleriyle varolan ticari ve ekonomik iliflkileri de geliflim göstermeyebafllam›flt›r. Ne var ki ekonomik iliflkiler y›ldan y›la art›-yor olmakla birlikte, henüz arzu edilen seviyeye ulafla-mam›flt›r. Ayr›ca eski Yugoslavya co¤rafyas›nda yafla-nan savafllar, Türk ifl adamlar›n›n bölge ülkeleri içindendaha çok Romanya ve Bulgaristan’a odaklanmas›na ne-den olmufltur. Bununla birlikte, Balkan ülkelerinde sü-ren kalk›nma ve özellefltirme çabalar›, Türk ifl adamla-r›na ekonomik f›rsatlar sunmaya devam etmektedir.

Bartlett, W. and V. Monastiriotis,, South East Europeafter the Economic Crisis: a New Dawn or back toBusiness as Usual?, Londra: The London School ofEconomics and Political Science, 2010.

Bastian, J., “Banking of Southeast Europe: FinancialSector Reform Amidst Regional Economic Volatility”,Journal of Southeast European and Black SeaStudies, C. 3, S. 1, Ocak 2003.

Beltramello, A., E. Cruickshank-Valencia and E. Hengel,The Global Financial Crisis: Preliminary Evidencein South East Europe and Responses fromGovernments, OECD, Discussion Paper, 7 April,2009.

Berthomieu, C. and S. Redzepagic, Financial SystemsIntegration of Balkan Countries in the EuropeanFinancial System, Belgrad: Institute of EconomicSciences, 2008.

COMTRADE (BM’nin D›fl Ticaret Verileri ‹çin),http://comtrade.un.org.

Dünya Bankas› Veritaban›, http://data.worldbank.org.EBRD, Transition Report 2011, Londra: European Bank

for Reconstruction and Development, 2011.FES, Dialogues: Ownership for Regional Cooperation in

the Western Balkan Countries, Friedrich-Ebert-Stiftung, 2009.

Gligorov, V. (Ed.), Balkan Reconstruction: EconomicAspects, Bratislava: Tlaciaren Svornost, 2000.

Handjiski, B. and L. Sestovic, Barriers to Trade inServices in the CEFTA Region, Washington D.C.:The World Bank, 2011.

Havlik, P. and M. Holzner, Current Analyses andForecasts: Prospects for Central, East and SoutheastEurope, Viyana: The Vienna Institute for InternationalEconomic Studies, 2008.

IMF veri taban›, http://www.imf.org/external/data.htm.Kostecki, W., K. Zukrowska and B. Goralczyk (Ed.),

Transformations of Post-Communist States, London:Macmillan, 2000.

Stiblar, F., “Multilateral free trade agreements forWestern Balkans”, Journal of Balkan and NearEastern Studies, V. 10, N. 1, April 2008.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Yunanistan’›n d›fl politikas›n›n genel parametrelerini aç›klayabilecek,Bulgaristan’›n So¤uk Savafl dönemi ve sonras› d›fl politikas›n› karfl›laflt›rabilecek,Romanya d›fl iliflkilerinin en temel özelliklerini tan›mlayabilecek,Arnavutluk uluslararas› iliflkilerinin de¤iflen ve de¤iflmeyen özelliklerini ana-liz edebilecek,Eski Yugoslavya devletlerinin d›fl politikalar›n›n genel özelliklerini aç›kla-yabilecekbilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

‹çindekiler

• D›fl Politika• Eski Yugoslavya• So¤uk Savafl • So¤uk Savafl Sonras› Dönem• Varflova Pakt›

• Avrupa Birli¤i• NATO• ABD• Avrupal›laflma

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

N

Balkanlar’da SiyasetBalkan ÜlkelerininD›fl Politikalar›

• YUNAN‹STAN: AVRUPALILAfiMASÜREC‹ VE DIfi POL‹T‹KA

• BULGAR‹STAN: ULUSAL ÇIKARLARVE DIfi POL‹T‹K HEDEFLER

• ROMANYA: BATI VE KÜRESELS‹STEME UYUM

• ARNAVUTLUK: KR‹ZDEN ÇIKIfi VEULUSLARARASILAfiMA

• YEN‹ DEVLETLER: DIfi POL‹T‹KA VEVARLIK MÜCADELES‹


YUNAN‹STAN: AVRUPALILAfiMA SÜREC‹ VE DIfi POL‹T‹KA Tarih sahnesine ilk defa 1830 y›l›nda, dönemin ‘Büyük Devletleri’ ‹ngiltere, Fran-sa ve Rusya’n›n haz›rlay›p imzalad›klar› Londra Protokolü ile ç›kan Modern Yuna-nistan Devleti, o tarihten sonra yeni topraklar kazanarak genifllemifl ve en son ‹kin-ci Dünya Savafl›’n› bitiren 1947 tarihli Paris Konferans›’nda Oniki Ada’n›n da ken-disine verilmesiyle günümüz s›n›rlar›na ulaflm›flt›r. 1952’de NATO’ya üye olmufltur.

Yunanistan, 1974’de Türkiye’nin K›br›s’a müdahale etmesinin ard›ndan d›fl po-litikada yeni ortaklar bulabilmek amac›yla AT’a üyelik sürecinin h›zlanmas› için ça-ba sarfetmeye bafllam›flt›r. 1 Ocak 1981’de, o tarihlerde henüz sadece “Dokuzlar”olarak da an›lan AT’a onuncu ülke olarak kat›lan Yunanistan, 1993 tarihli Maas-tricht Antlaflmas›’yla AB’ye dönüflen, böylece Topluluk’tan Birli¤e evrilen oluflu-mun otuz y›l› aflk›n k›demli üyelerindendir. Avrupa’daki bu entegrasyon sürecine-Birli¤in geçirdi¤i evreler göz önünde tutuldu¤unda- erken say›labilecek bir tarih-te dahil olmas›na ra¤men, Yunanistan’›n d›fl politika konusunda Birli¤in temel il-kesel beklentilerini karfl›lamak ve uyum sa¤lamak hususunda zorland›¤› görülmüfl-tür. Gerçekten de 1981 y›l›n›n bafl›nda Yunanistan AT’a üye oldu¤unda iktidardaKonstantinos Karamanlis liderli¤indeki Yeni Demokrasi Partisi (Nea Dhimokratia-YD) varken, ayn› y›l›n Ekim ay›nda yap›lan genel seçimleri genel baflkanl›¤›n› An-dreas Papandreu’nun yapt›¤› Panhelenik Sosyalist Hareket (Panellinio SosyalistikoKinima- PASOK) büyük bir ço¤unlukla kazan›p iflbafl›na geçtikten sonra PASOK1981-1985 aras›nda henüz So¤uk Savafl’›n sürdü¤ü y›llarda izledi¤i d›fl politikaylaTopluluk platformlar›n› farkl› gerekçelerle, söz gelifli “ABD karfl›tl›¤›” için bir ‘araç’olarak de¤erlendirmekten geri durmam›flt›r. Buna göre Topluluk üyeli¤inin ilk dö-nemlerinde ‘eski al›flkanl›klar’›n devam etti¤i, d›fl iliflkilerdeki alg›lamalarda ve ve-rilen tepkilerde ‘kat› milliyetçi/Yunanistan-merkezçi’ tutumun hüküm sürdü¤ü hat-ta 1981-1985 y›llar› aras›ndaki PASOK iktidar› döneminde ABD ve ‹srail karfl›t› ta-v›rlar›n ötesinde belli ölçüde ‘üçüncü dünyac›’ politikalar izlendi¤i dahi görülmüfl-tür. Ayn› süreçte Yunanistan; Arjantin, Hindistan, Meksika, ‹sveç ve Tanzanya ilebir ‘Alt› Devlet ‹nisiyatifi’ oluflturarak “nükleer silahlardan ar›nd›r›lm›fl alanlar” içinortak politika gelifltirmeye çal›flm›flt›r. O s›rada Libya, Suriye ve Filistin Kurtulufl Ör-gütü ile birlikte bu ‘Alt›-Devlet ‹nisiyatifi’ arac›l›¤›yla Bat› Avrupa, Balkanlar ve Or-ta Do¤u’da nükleer denemelerin yasaklanmas› için tav›r koymufltur. Elbette bu gi-bi uygulamalar hem So¤uk Savafl döneminin Avrupas› için hem de AT’a yeni üye

Balkan Ülkelerinin D›fl Politikalar›

Maastricht Antlaflmas›:Avrupa Toplulu¤u’nu AvrupaBirli¤i’ne dönüfltürenantlaflma.

olmufl küçük bir ülke için “da¤›n›k” konulard› ancak Andreas Papandreu’nun bu“da¤›n›k” yaklafl›mlar›na ra¤men, baflta K›br›s konusu olmak üzere Topluluk plat-formlar›nda Türkiye karfl›t› yeni ‘aç›l›mlar’ ile gündem oluflturdu¤u da bilinmekte-dir. Türkiye’de o s›ralarda baflgösteren PKK terörüne destek veren Papandreu veonun PASOK hükûmeti, So¤uk Savafl ortam›nda Sovyetler Birli¤i kaynakl› “Ku-zey’den gelen tehdit” alg›s›n› da bir yana itmifl ve “Do¤u’dan gelen tehdit” konsep-tiyle NATO müttefiki Türkiye’yi sald›rgan taraf olarak göstermeye çal›flm›flt›r.

Türk-Yunan iliflkileriyle ilgili kapsaml› bir analiz için Alexis Heraclides’in Yunanistan ve “Do-¤u’dan Gelen Tehlike” Türkiye (‹stanbul: ‹letiflim, 2003) bafll›kl› çal›flmas›na bakabilirsiniz.

Topluluk üyeli¤ine ra¤men Yunanistan’›n d›fl politikada birtak›m ‘dalgalanma-lar’ yaflamas›nda, hatta Toplulu¤a mesafeli durmas›nda gerek siyasal aktörlerin ge-rekse kamuoyunun k›sa dönemde kavrayamad›¤› baz› önemli sorunsallar›n rol oy-nad›¤› da söylenebilir; her fleyden önce 1981-1985 döneminde AT üyeli¤inin ‘ülkeekonomisi ile d›fl politika ve güvenlik alanlar›ndaki getirilerinin’ ne oldu¤u ilk afla-mada tam kavranamam›fl gibidir. Bir defa 1974 K›br›s olaylar› karfl›s›nda baflta ABDve genel olarak Bat›’n›n Yunanistan’› desteklemedi¤i ve onu yaln›z b›rakt›¤› izleni-mi, güvenlik ve d›fl politika konusundaki endiflelerde önemli bir rol oynam›flt›r.Dolay›s›yla bu süreçte “ba¤›ms›z, Yunan-merkezli ve onurlu” bir Yunan d›fl politi-kas› beklentisi kamuoyunda a¤›rl›kl› taraftar bulmufltur. Ekonomide ise ilk aflama-da devreye konan özellefltirmeler ile kamu harcamalar›n›n disipline edilmesi, oarada tavizsiz kural ve ilkelerden oluflan Topluluk standartlar›n›n hayata geçirilme-ye bafllanmas› Yunan kamuoyunda tepkiyle karfl›lanm›fl, bu tepkiler PASOK iktida-r›n›n politikalar›na da yans›m›flt›r. Di¤er bir deyiflle, Topluluk üyeli¤inin bu ilk afla-mas›nda Yunanistan’›n karakteristik yap›s› ana hatlar›yla “içe kapan›k, geleneksel-ci, yabanc› düflmanl›¤›n›n yayg›n oldu¤u, kat› egemenlikçi, reaksiyoner-reaktif”özellikler göstermifltir.

Yunanistan’da gerek d›fl politika ve güvenlik gerekse ekonomi alanlar›nda be-lirgin alg› dönüflümleri 1985-1995 y›llar› aras›nda yaflanm›flt›r. Bu dönemde, ATplatformlar›n›n Yunan d›fl politikas› için daha kullan›fll› olabilece¤i, Yunanistan’›nmevcut ikili veya çok tarafl› d›fl politika sorunlar›n›n ‘uluslararas›laflt›r›larak’ yanibirer “Avrupa sorununa dönüfltürülerek” Topluluk üzerinden, çoklu üye deste¤iy-le daha iyi savunulabilece¤i görüflü kamuoyunda hakim olmaya bafllam›flt›r. Böy-lece özellikle 1993’ten itibaren Kostas Simitis yönetimindeki PASOK iktidar› döne-minde Yunanistan’›n AB standartlar›na daha uyumlu bir sürece girdi¤i görülmüfl-tür. 1992’de imzalan›p 1993’te yürürlü¤e giren Maastricht Antlaflmas›’n›n bu süre-cin h›zlanmas›ndaki pay› büyük olmufltur. Dolay›s›yla “daha özgürlükçü, d›fla aç›k,proaktif, daha hofl görülü, egemenli¤i paylaflmaya haz›r, d›fl politikas› daha uyum-lu” bir yap›lanma devreye girmifltir. Buna paralel olarak, AB ‘Ortak D›fl ve Güven-lik Politikas›’n›n temellerinin at›lmas› da bu noktada önemli bir rol oynam›flt›r.

Avrupa Birli¤i, Maastricht Antlaflmas›’yla Ortak D›fl ve Güvenlik Politikas›’n› oluflturmufltur.

Bu süreçte Yunanistan d›fl politikas› AB’nin d›fl politika anlay›fl› ile uyumlu hâ-le gelmifltir. Buna göre bir taraftan AB’nin kurumsal ilkeleri Yunanistan taraf›ndaniçsellefltirilirken bir taraftan da ulusal d›fl politikada AB’nin ortak d›fl politika belir-leme süreçlerine uyum sa¤lanm›flt›r.


D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Ancak ayn› dönemde Yunanistan’›n beklentilerine tam karfl›l›k bulamad›¤› ikikonu olmufl ve hem 1991 sonras› Makedonya Cumhuriyeti’nin ‘isim ve bayrak me-selesi’ hem de 1996’da Türkiye ile yaflanan ‘Kardak Krizi’nde Atina, AB’den bekle-di¤i deste¤i bulamam›flt›r. Makedonya’n›n bayra¤›nda de¤ifliklik yapmas› sorunlar-dan birini çözmüflse de isim meselesi, hâlâ iki ülke iliflkilerinin gündeminde önem-li bir yer tutmaktad›r. Buna karfl›l›k ayn› Simitis hükûmeti 1999 fiubat’›nda PKK te-rör örgütünün ele bafl› Abdullah Öcalan’›n önce Yunanistan’da ikametine izin ve-rilmesi ve hemen ard›ndan gene Yunanistan’›n Nairobi büyükelçili¤inde ele geçi-rilmesiyle bu ülke bir bak›ma “teröre yatakl›k etmek” gibi bir suçlamayla karfl› kar-fl›ya kalabilecekken, ayn› y›l›n A¤ustos ay›nda Türkiye’de meydana gelen Marma-ra depremi ve Yunan ekiplerinin yard›ma gelmesiyle ortaya ç›kan ‘deprem diplo-masisi’ni Atina yönetimi iyi de¤erlendirmifl, böylece Türkiye’yle iliflkilerde ‘›l›ml›’bir atmosfer yaratmay› baflarm›flt›r. Fakat öte yandan, K›br›s’›n AB’ye kat›l›m› ko-nusunda Yunanistan, Türkiye’nin hiç arzu etmedi¤i bir yönde davranm›fl ve 2002-2004 aras›nda Ada’n›n ‘K›br›s Cumhuriyeti’ olarak Birlik’e üyeli¤i olgunlaflt›r›l›pgerçekleflmifl, Yunanistan bu süreçte AB’den istedi¤i deste¤i alabilmifltir. Bu arada,BM çerçevesinde yap›lan görüflmeler sonucunda Atina yönetimi, 1995’te Makedon-ya’yla olan sorunlar›n› adeta dondurmufltur. Bu tarihten itibaren daha pragmatikbir d›fl politika izleyerek, sorunlar tümüyle çözülemese de yine de Makedonya’ylave di¤er bölge ülkeleriyle iliflkilerinin geliflmesi için çaba sarfetmifltir. Yine de Üs-küp-Atina aras›nda hâlen devam eden isim sorunu, Makedonya’n›n AB ve NATOüyelik sürecini olumsuz etkilemektedir.

Yunanistan-Makedonya iliflkileri, Makedonya’n›n ba¤›ms›zl›¤›n› kazand›¤› 1991’den buyana nas›l bir seyir izlemifltir?

Son tahlilde, Yunan d›fl politikas›, özellikle 2008 y›l›nda bafllayan ve giderek ar-tan dozlarda AB gündemini meflgul eden ‘ekonomik kriz’den ciddi bir flekilde et-kilenmektedir. 2010 ve 2011 y›llar›nda iyiden iyiye hissedilen ve ülkeyi iflas›n efli-¤ine getiren kriz karfl›s›nda Yunanistan’›n borçlar›n›n % 50 oran›nda silinmesi veözel olarak oluflturulan finansman mekanizmalar›yla AB’den ek mali destek al›n-mas›, son olarak da 2011 Kas›m ay›nda Yorgos Papandreu’nun hükûmetten çekil-mesi ve teknokratlar hükûmetinin kurulmas›yla ortaya ç›kan durum, Atina’n›n d›flpolitika önceliklerini belli ölçülerde ‘ikincil plana çekebilece¤i’ fleklinde de¤erlen-dirilmektedir.

D›fl politikan›n öncelikli konular›, Yunan D›fliflleri Bakanl›¤›n›n ‹nternet sitesi-ne göre 2011 y›l› itibar›yla flu alanlara odaklanm›fl durumdad›r: Türk-Yunan ‹liflki-leri, K›br›s Sorunu, Bat› Balkanlar’›n Avrupa Birli¤i’ne kat›l›m perspektifi, Make-donya Cumhuriyeti’nin [“eski Yugoslavya Cumhuriyeti Makedonya”n›n] ismi ile il-gili sorun ve Arnavutluk’taki Yunan millî az›nl›¤› [“Kuzey Epir” konusu]. Ayn› site-nin ‘Türkiye ile iliflkiler’ kesiminde di¤er ikili sorunlar›n ötesinde, 2006 y›l›ndan be-ri bir de ‘Karadeniz Rumlar›/Black Sea Greeks’ alt bafll›¤›nda ‘Pontus Soyk›r›m›’ id-dia ve ifadelerine yer veriliyor olmas› dikkat çekicidir.

Yunan d›fl politikas›n›n belirlenme sürecinde, 2003 Nisan ay›nda hayata geçiril-mifl olan “Ulusal D›fl Politika Konseyi” önemli bir yer tutmaktad›r. Bu Konsey’inesasen bir ‘dan›flma kurulu’ oldu¤u belirtilmekle beraber, Yunan d›fl politika stra-tejilerinin planlanmas›nda, hükûmetin parlamentodaki siyasi partileri d›fl politika-da yaflanan en son geliflmeler hususunda derinlemesine bilgilendirmesinde ve ay-r›ca gündemde yer alan konular›n müzakere ve istiflaresinde elveriflli bir ortam su-

1736. Ünite - Balkan Ülke ler in in D›fl Pol i t ikalar ›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

nan önemli bir misyonu bulunmaktad›r. Konsey’in kimlerden ve hangi önkoflullar-la oluflaca¤›, hangi durumlarda ve ne flekilde toplanaca¤› ise ilgili kurulufl yasas›n-da belirtilmifl olup ele al›nan bilgi ve belgelerin kapsam ve içerikleri ne olursa ol-sun, yap›lan görüfl al›fl verifllerin kamuoyuyla paylafl›lmamas› öngörülmektedir.

BULGAR‹STAN: ULUSAL ÇIKARLAR VE DIfi POL‹T‹KHEDEFLER Daha önceki bölümlerde de ifade edildi¤i üzere Bulgaristan, So¤uk Savafl döne-minde Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli¤i’ne (SSCB) en yak›n durufl sergileyenBalkan ülkesidir. Ülkede 1948-1954 aras› dönem, Stalin politikalar›n›n bütünüyleuyguland›¤›, 1954-1965 dönemi Todor Jivkov’un yükseldi¤i, 1965-1981 dönemiyükseliflinin pekiflti¤i, 1981-1989 aras› dönem ise düflüflünün görüldü¤ü y›llard›r.Ekonomik sorunlar, s›k s›k yap›lan idari reformlar ve ülkedeki Türklere uygulad›-¤› bask› ve asimilasyon politikalar› nedeniyle 1984-1989 y›llar› aras›nda Jivkov yö-netimi kan kaybetmeye bafllam›flt›r. 10 Kas›m 1989’da kans›z bir darbeyle Jivkovdönemi sona ermifltir.

Jivkov’un 1973’te “Bulgaristan ve SSCB’nin ayn› ci¤erlerle nefes alan ve ayn› da-marlarla beslenen tek bir vücut oldu¤u”na dair aç›klamas› ve Bulgaristan’›n SSCB’yeba¤l› bir kurucu cumhuriyet yap›lmas› teklifi, Bulgar d›fl politikas›n›n bu dönemin-de Moskova’ya olan ba¤›ml›l›¤›n›n en aç›k göstergesidir. Bulgaristan, Sovyet karfl›-t› hareketlerin yafland›¤› 1956 Macar Devrimi’nde, 1962 Küba füze krizinde ve 1968Prag olaylar›nda Sovyet yanl›s› tutumunu muhafaza etmifltir. Bulgaristan’›n SSCB’yebu denli ba¤›ml› olmas›n›n nedenlerinden baz›lar› flöyle özetlenebilir: 1) Ortak din,etnik köken ve dil yap›s›na ba¤l› kültürel yak›nl›k, 2) 19. yüzy›lda Osmanl› ‹mpa-ratorlu¤u’ndan ba¤›ms›zl›k ilan etme sürecinde Rusya’dan al›nan destek, 3) Bat›Avrupa’ya co¤rafi bak›mdan uzak olman›n getirdi¤i bir sonuç olarak Polonya, Ma-caristan ve Çekoslovakya gibi sosyalist ülkelerin aksine Bat› Avrupa’dan gelen et-kilere daha uzak olmak. Bu çerçevede, So¤uk Savafl boyunca Bulgaristan gerek içgerekse d›fl politikada SSCB’ye tam ba¤›ml› hareket etmifltir. Jivkov yönetimininsona ermesinin ard›ndan Petar Mladenov devlet baflkan› olmufltur. Mladenov,Türklere uygulanan asimilasyon politikas›na son verildi¤ini aç›klam›fl, Bulgaristan’›uluslararas› topluma entegre etmeyi amaçlam›flt›r. Bu yeni konjonktürde Sofya d›flpolitikada üç seçenekle karfl› karfl›ya kalm›flt›r:

1. SSCB ile iflbirli¤ine devam etmek: Her ne kadar bu seçenek zaman›n flartlar›n-da olas› göründüyse de zaman içerisinde Bat› yanl›s› bir e¤ilimin olufltu¤u gözlem-lenmifltir. 2) Tarafs›zl›k: Balkan co¤rafyas›ndaki çat›flma ortam› ve bu yeni dönem-de uluslararas› toplumda müttefik edinme gere¤i gibi nedenlerle Sofya yönetimi ta-rafs›z kalma yolunu seçememifltir. 3) Bat›’yla iflbirli¤i: Sosyalizmin sona erdi¤i veyeni yerel çat›flmalar›n meydana geldi¤i bu dönemde Bulgaristan, Bat› dünyas›yladaha yak›n iliflkiler kurmay› tercih etmifl ve d›fl politikas›nda AB ve NATO üyesi ol-may› nihai hedef olarak belirlemifltir. Bu çerçevede izleyen bölümlerde Bulgaris-tan’›n Balkanlar, AB, ABD, NATO, Rusya ve Türkiye ile olan iliflkilerinin nas›l flekil-lendi¤i ele al›nacakt›r.

AB ve NATO üyeli¤ine giden yolda Bat›’yla iflbirli¤i, sadece Bulgaristan’›n de¤il, di¤er Bal-kan ülkelerinin de So¤uk Savafl sonras›nda genel olarak benimsedi¤i bir politika olarakortaya ç›km›flt›r.


Todor Jivkov: 1954-1989y›llar› aras›nda devletyönetimini elinde tutan veTürklere uygulad›¤›asimilasyon politikalar›nedeniyle zorunlu göçesebep olan Bulgar lider.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bulgaristan ve BalkanlarBat›’yla iflbirli¤i çerçevesinde Bulgaristan, Balkan ülkelerine çoktarafl›l›k ilkesi te-melinde yaklaflm›flt›r. 1990 sonras›nda bütün bölge ülkelerine eflit mesafede dur-mufl ve iç meselelerine kar›flmamay› ilke edinmifltir. Eski Yugoslavya’daki savafl›nd›fl›nda kalmaya çal›flm›fl, ülkelerle iflbirli¤i yolunu seçmifl ve güvenli¤ini tesis et-mek amac›yla NATO’ya üye olma çabas›n› art›rm›flt›r. Yine Bat› dünyas›n›n izindengiderek krizin ilk safhalar›nda Yugoslavya’n›n toprak bütünlü¤ünü savunmufltur.Ancak çok geçmeden parçalanman›n geri dönüflü olmayan bir süreç oldu¤u anla-fl›ld›¤›nda ve çat›flmalar›n fliddeti artt›¤›nda yine Bat›l› ülkelerle birlikte hareketederek ba¤›ms›zl›¤›n› ilan eden ülkeleri tan›m›flt›r. Savafl s›ras›nda BM’nin Yugos-lavya’ya yönelik ambargo karar›n› ticaretinin önemli bir k›sm›n› bu ülkeyle yapma-s›na ra¤men desteklemifl, Kosova Savafl›’nda da Bat› yanl›s› bir tutum sergilemifltir.Sofya, bu yeni dönemde komflular› Makedonya ve Romanya’yla da iliflkilerini ge-lifltirmifl; Türkiye ve Yunanistan aras›ndaki “kadim” sorunlar nedeniyle bu iki ülke-ye eflit mesafede durmay› tercih etmifltir.

Bulgaristan ve ABBulgaristan’›n 1989 sonras› dönemde d›fl politikas›n›n temel amaçlar›ndan biriniAB’ye üyelik meselesi oluflturmufltur. So¤uk Savafl döneminde ticaretinin yaklafl›k %80’ini Do¤u Bloku’yla yapan bu ülke, AT ile iliflkilerini do¤al olarak gelifltirememifl-tir. 1989 sonras›nda da iktidarda olan Bulgaristan Sosyalist Partisi (BSP) hükûmetle-ri üyeli¤e yönelik anlaml› ad›mlar atmam›fl, bu yüzden Bulgaristan 1993’te imzala-nan ortakl›k anlaflmas›ndan ancak dört y›l sonra aday ülke olarak ilan edilmifl ve2000’de müzakerelere bafllam›flt›r. Müzakerelere bafllaman›n gecikmesinin nedenle-ri aras›nda Ortakl›k Anlaflmas›’nda öngörülen siyasi ve ekonomik kurumsallaflmay›gerçeklefltirememesi ve 1997 y›l›nda meydana gelen mali kriz say›labilir.

1997 sonras›nda Bulgaristan’›n AB ile iliflkilerine ivme kazand›ran unsurlar iseflunlard›r: 1) 1997’de Bat› yanl›s› Demokratik Güçler Birli¤i’nin (DGB) iktidara gel-mesi, 2) 1999 Kosova krizinde Bulgaristan’›n askerî operasyonlarda NATO’ya ko-flulsuz destek verme karar› almas› üzerine Bat›’da müzakerelere bafllamaya yöne-lik gözlemlenebilen siyasi bir istek oluflmas›. Nihayetinde, müzakereler 15 Haziran2004’te tamamlanm›fl ve Bulgaristan 1 Ocak 2007’de AB’ye üye olmufltur.

Bu noktaya kadar gelinen süreçte Bulgaristan özellikle ekonomik alanda so-runlar yaflamaya devam ederken 1999’da AB’yle iliflkilerinde Kozluduy nükleersantrali sorunu ortaya ç›km›flt›r. AB söz konusu santralin kapat›lmas›n› isterkenBulgaristan, ülkenin önemli bir enerji ve finansman kayna¤›na zarar verece¤iniöne sürerek bu talebe karfl› ç›km›flt›r. Sonunda Bulgaristan santraldeki alt› reaktör-den ikisini 2002’de, di¤er ikisini de 2006’da kapatm›flt›r. Öte yandan, entegrasyonsürecinde AB, ülkede yaflayan Türklerin ve Roman toplumunun durumlar›n›n iyi-lefltirilmesini talep etmifltir.

Mevcut koflullarda AB’nin Romanya’yla birlikte en fakir iki ülkesinden birisi olanBulgaristan için AB, 2007-2013 dönemi için yaklafl›k 4,7 milyar avroluk mali desteköngörmüfltür. Bulgaristan için gelinen noktada ileriye yönelik önem arz eden husus-lar, 1) Söz konusu kayna¤›n nas›l harcana¤›, 2) Bulgaristan’›n ne zaman fiengen veAvro bölgesine dahil edilece¤i, 3) Kurumsal reformlar, 4) Ekonominin liberalleflme-si, 5) AB’nin Ortak Tar›m Politikas›’na uyum, 6) Bütçe alan›nda yap›lmas› gerekenreformlard›r. AB’ye tam üyelik, Bulgaristan için Avrupa’ya entegrasyonun sonu ol-maktan ziyade, bafll› bafl›na bir dönüflüm ve modernleflme süreci bafllatm›flt›r.


Kozluduy Nükleer Santrali:Türkiye’ye çok yak›n olan,Bulgaristan’›n So¤uk Savafldöneminde elektrikihtiyac›n›n önemli birbölümünü karfl›layan, eskiteknolojisi nedeniyle“potansiyel Çernobil” olaraknitelendirilen nükleersantral.

Bulgaristan, ABD ve NATOBulgaristan’›n So¤uk Savafl sonras›nda bir di¤er önemli d›fl politika hedefi NA-TO’ya üye olmakt›. Bu ba¤lamda 1994’te NATO’nun Bar›fl ‹çin Ortakl›k (B‹O)program›na kat›lm›flt›r. BSP hükûmetlerinin NATO’ya mesafeli duruflunun aksine1997’de iktidara geçen Bat› yanl›s› DGB hükûmeti NATO’yla iliflkilere a¤›rl›k ver-meye bafllam›flt›r. Bulgaristan’›n NATO’ya üye olmak istemesinin nedenleri aras›n-da flunlar say›labilir: 1) Bulgaristan ordusunu NATO ordular›n›n teknolojik ve ya-p›sal seviyesine getirecek reformlar› gerçeklefltirebilmek, 2) NATO’da en önemlirolü oynayan ABD ile iliflkilerini güçlendirmek, 3) Bulgaristan’›n d›fl iliflkilerindeart›k Bat›’ya dönük oldu¤unu teyit etmek, 4) Sofya bak›fl aç›s›na göre NATO yal-n›zca savunma/askerî amaçl› bir kurulufl olarak görülmedi¤inden; altyap›, s›n›r›aflan projeler, enerji, yol ve mal transferi gibi alanlarda ülkenin ekonomisine olum-lu katk›lar›n›n olaca¤›na dair beklenti.

Bu çerçevede, ‹van Kostov liderli¤indeki DGB hükûmeti 1997-2001 dönemin-de NATO ve ABD yanl›s› bir politika izlemifltir. Bulgaristan 1999’da NATO’nun Ko-sova’ya yönelik harekât›nda hava sahas›n› açm›fl, Bosna-Hersek’te ‹stikrar Gücü(SFOR), Kosova’da da Kosova Gücü’ne (KFOR) katk›da bulunmufltur. 22 Kas›m1999 tarihinde Bill Clinton, Bulgaristan’› ziyaret eden ilk ABD baflkan› olmufltur. 11Eylül 2001 sald›r›lar›n›n ard›ndan II. Simeon hükûmeti süresince de ABD’yi her ko-flulda desteklemifltir. Örnek vermek gerekirse 2001’de Afganistan’da Taliban’a kar-fl› savaflan ABD uçaklar› için hava üslerini açm›fl, 2002’de Bulgar askerleri Kabil’egönderilmifltir. ABD’nin Afganistan’da kulland›¤› askerî uçaklar, Bulgar askerî ha-vaalan›n› kullanm›flt›r. Bu, Bulgaristan tarihinde 1918’den bu yana yabanc› bir ül-keye ait bir orduya üs temin edilmesine dair tek örnektir. Öte yandan, Bulgaristanaskerî kara ve deniz müfltemilat›n›n tümünü ABD ordusunun kullan›m›na sunmufl,ABD’nin Balkanlar’daki birliklerini Afganistan’a kayd›rabilmesi için Balkanlar’dakiuluslararas› bar›fl› koruma misyonlar›ndaki güçlerini üç kat›na ç›karm›flt›r. 2004 y›-l›nda Irak’a asker gönderen Bulgaristan’da ayn› y›l ve daha sonra yap›lan yap›lananketlerde kat›l›mc›lar›n yar›s›ndan fazlas› Bulgaristan’›n Irak’a asker göndermesi-ne karfl› olduklar›n› beyan etmifl ancak halktaki bu e¤ilimin aksine Bulgaristan’›nmevcut politikas›nda herhangi bir de¤ifliklik olmam›flt›r. Bu iflbirli¤i sonucunda2004 y›l›nda Bulgaristan NATO’ya üye olmufl ve d›fl politikas›n›n iki temel aya¤›n-dan birisini de böylece gerçeklefltirmifltir.

Bulgaristan hangi sebeplerden dolay› NATO’ya üye olmak istemifltir?

Bulgaristan ve Rusya1989 sonras›nda Bulgar siyasetçilerin büyük bir ço¤unlu¤u bir taraftan So¤uk Sa-vafl y›llar›ndan kalma “SSCB’nin en sad›k uydusu” imaj›n› silmeye, di¤er taraftan daRusya ile geleneksel ba¤lar› koparmamaya yönelik bir siyaset izlemeye bafllam›fl-t›r. ‹ki devlet aras›nda 1967’de imzalanan dostluk anlaflmas› 1991’de feshedilmifl;BSP üyeleri ile Rusya’daki komünist ve milliyetçi kesimin talepleri do¤rultusundailiflkileri yeni bir tabana oturtma giriflimlerine bafllanm›flt›r. Yeni siyasi ortamda ge-liflmeye bafllayan ikili iliflkiler 4 A¤ustos 1992 tarihinde imzalanan Dostluk ve ‹flbir-li¤i Anlaflmas› ile yeni bir boyut kazanm›flt›r. Bu anlaflmay› askerî, ekonomik, bi-limsel ve teknolojik alandaki anlaflmalar takip etmifltir.

Sofya’n›n Bat›’ya giderek yaklaflmas› Rusya’da özellikle milliyetçi kesimler tara-f›ndan iyi karfl›lanmam›fl ve ikili iliflkilerde baz› sorunlara yol açm›flt›r: 1) Rusya’n›n


Bar›fl ‹çin Ortakl›k:NATO’nun 1994 y›l›ndabafllatt›¤›, eski sosyalistülkelerin ordular›n› yenidenyap›land›rmaya ve buülkelerle NATO aras›nda biriflbirli¤i platformuoluflturmaya yönelikprogram.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Bulgaristan üzerinden Bulgaristan’a ve Orta Avrupa’ya do¤al gaz tafl›mak için inflaetmeyi düflündü¤ü boru hatt› konusunda iki ülke aras›nda ihtilaf ortaya ç›km›flt›r.Bu ihtilaf yaln›z resmî yetkililer aras›nda de¤il, iki ülkenin özel sektör temsilcileriaras›nda da güvensizli¤e sebebiyet vermifltir. 2) Genel olarak Sofya’n›n giderek Ba-t› yanl›s› bir tutum sergilemesi, Moskova taraf›ndan geleneksel Bulgar-Rus ittifak›-na ihanet olarak yorumlanm›flt›r. 3) Bunlar›n yan› s›ra, 1993’te Moskova’da yafla-nan siyasi krizde Bulgaristan yönetimi ortak bir tutum sergileyememifl; Jelev, Bafl-bakan Luyben Berov ve DGB Baflkan› Filip Dimitrov, Boris Yeltsin’i desteklerkenBSP kanad› Bat› yanl›s› olarak bilinen Yeltsin’e destek vermekten kaç›nm›flt›r.

1997’de DGB hükûmetinin bafla gelmesiyle birlikte bafllayan AB ve NATO mer-kezli d›fl politika, Bulgar-Rus iliflkilerini olumsuz etkilemifltir. Ayn› y›l BulgaristanParlamentosu’nda kabul edilen bir deklarasyonda, bir yandan AB ve NATO’yaüyeli¤i hedef alan bir d›fl politika gündemi ortaya konulurken di¤er yandan daRusya’yla dostane, eflitlik ilkesine dayal›, karfl›l›kl› ç›karlar temelinde iliflkileri gelifl-tirmeyi amaçlayan bir yaklafl›m benimsenmifltir. Bu deklarasyonda Rusya’yla tica-ret, ekonomi, enerji ve alt yap› alanlar›nda iflbirli¤i amaçlanm›fl, eski ideolojik çiz-gilerin yok oldu¤u imaj› verilmeye çal›fl›lm›flt›r. ‹kili iliflkiler Kosova Savafl› s›ras›n-da iki devletin Kosova konusuna farkl› yaklaflmalar› nedeniyle gerginleflmifltir.

1997-2001 aras›nda Jelev ve DGB yönetimi, BSP içindeki Rusya yanl›s› kesim ileBulgaristan ve Rusya aras›na mesafe koyma taraftar› DGB aras›nda denge kurma-ya çaba göstermifltir. 2001’de iktidara gelen Eski Kral II. Simeon’un hükûmeti iseSofya’n›n Bat› ve Rusya’yla olan iliflkilerinin bir uyuflmazl›k çerçevesinde görülme-mesi gerekti¤ini belirterek Rusya ile iliflkileri gelifltirme yönünde ad›mlar atm›flt›r.BSP Baflkan› Georgi Parvanov’un 2002’de devlet baflkan› olmas› iliflkileri olumluetkilemifltir. Mevcut hâliyle Bulgaristan’›n Rusya’yla iliflkileri, Bulgaristan’›n Bat›dünyas›yla olan iliflkilerine karfl› bir alternatif de¤il, 2001 sonras›nda II. Simeonhükûmetinin dengeli ve çok boyutlu d›fl politika anlay›fl›n›n bir sonucu olarak fle-killenmifl ve bu çizgide sürdürülmektedir.

Bulgaristan-Rusya diplomatik/siyasi iliflkilerinin k›sa tarihçesi için http://www.russi-a.bg/en adresinden faydalanabilirsiniz.

Bulgaristan ve Türkiye 1989 sonras›nda Bulgaristan’›n komflular› aras›nda Türklere yönelik asimilas-yon uygulamas› nedeniyle sorun yaflama olas›l›¤› en yüksek ülke Türkiye olmas›-na ra¤men Sofya’n›n ivedilikle yap›lanlar›n büyük bir yanl›fl oldu¤unu belirtmesiy-le iliflkilerde yeni bir dönem bafllam›flt›r.

Bu karar›n dört temel sebebi bulunmaktad›r: 1) Bat› kurumlar›na entegre olma-ya yönelik politikalar izlenecekse bunun Türkiye’yle olan sorunlar çözülmeden ola-mayaca¤› inanc›, 2) NATO üyeli¤i için Türkiye’nin deste¤ini almak, 3) Askerî koru-ma sa¤layan bir Sovyet varl›¤› kalmamas› karfl›s›nda, s›n›rdafl olan Türkiye’ninaskerî gücünün dikkate al›narak güvenlik ba¤lam›nda güven telkin edilmesinin ge-reklili¤inin anlafl›lmas›, 4) Ekonomik gerekçeler. Bu konuda özellikle çok say›daTürk’ün ülkeyi terk etmesi sonucunda ekonominin zarar görmesi, ülkenin yat›r›m,kredi, ticaret ihtiyac›n›n artmas› ve Türkiye’nin ekonomik alanda önemli bir ortakolarak ortaya ç›kmas› Bulgaristan’n›n “komfluya” bak›fl›n› etkilemifl görünmektedir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Türklere yönelikasimilasyon: ÜlkedekiTürklerin dil, din, e¤itim,kültür, isim vb. alanlardayaflam biçimlerini devamettirmelerini engellemeye,onlar› zorlaBulgarlaflt›rmaya yönelik,1984-1989 aras›nda Jivkovyönetimi taraf›ndan Türklereuygulanan politikalar›ntümü.

Bu çerçevede, ilk olarak askerî iflbirli¤i ile iliflkilerin seyri de¤iflmifltir. Türkiye,en bafl›ndan beri Bulgaristan’›n B‹O program›na ve NATO’ya üyeli¤ini destekle-mifl, Türkiye’nin inisiyatifiyle ortaya at›lan Karadeniz Ekonomik ‹flbirli¤i Örgü-tü’ne (KE‹Ö) davet edilmifltir. Bafllang›çta AT üyeli¤i sürecine zarar verebilece¤idüflüncesiyle Sofya, KE‹Ö’ye mesafeli durmufl ancak daha sonra KE‹Ö’nün AT’a al-ternatif de¤il, tamamlay›c› bir oluflum oldu¤u görüflünü benimsemifl ve KE‹Ö’yeüye olmufltur. Öte yandan, Türkiye, Bulgaristan’›n AB sürecine destek vermifltir.2007’den sonra AB vize uygulamalar›na geçen Bulgaristan’la vize ile ilgili tekniksorunlar yaflanmas›na ra¤men iki ülke aras›nda imzalanan bir anlaflmayla sorun çö-zülmüfl say›labilir.

Bulgaristan, uygulad›¤› asimilasyon politikas› nedeniyle uluslararas› toplumda çok tepkitoplam›fl ve ciddi elefltirilere maruz kalm›flt›r. SSCB ise konunun Bulgaristan’›n iç mesele-si oldu¤u görüflünü benimsemifltir.

Ancak, Türkiye’nin tüm destekleyici politikalar› karfl›s›nda, Bulgar siyasi haya-t›nda Türk karfl›t› söylemler kullanan partilerin ortaya ç›kmas› ikili iliflkilerde sorunyaratma potansiyeline sahiptir. Bunlardan birisi olan ATAKA, Türklerin a¤›rl›kta ol-du¤u Hak ve Özgürlükler Hareketi (HÖH) partisinin anayasaya ayk›r› kuruldu¤ugerekçesiyle kapat›lmas›n› ve Bulgar televizyonunda yap›lan Türkçe yay›nlar›ndurdurulmas›n› talep etmifltir. ATAKA gerek 2005 genel seçimlerinde gerekse 2006devlet baflkanl›¤› seçimlerinde yüksek oy toplamay› baflarm›flt›r. Artan bu popülermilliyetçi ortamda Türk karfl›t› söylemiyle bilinen ve ATAKA taraf›ndan destekle-nen bir baflka sa¤ parti “GERB” ortaya ç›km›fl ve iktidara gelmifltir.

Öte yandan, ekonomik alanda en az üç faktörden dolay› 1989 sonras›nda ilifl-kiler geliflmeye bafllam›flt›r. 1) Co¤rafi yak›nl›¤›n sundu¤u kolayl›klar, 2) Yumufla-yan uluslararas› ortam, 3) Üçüncü ülke piyasalar›na beraber girebilme f›rsatlar›. Buçerçevede, Bulgaristan’a verilen Eximbank kredileri, artan ticaret ba¤lar›, do¤rudan


Resim 6.1

1989 y›l›.Bulgaristan’danTürkiye’ye BüyükGöç.

Kaynak: http://efrasyap.org/Icerik/IcerikDetay.aspx?IcerikID=832

KE‹Ö: 1992 y›l›nda Karadenizhavzas›nda siyasi veekonomik iflbirli¤inigelifltirmek ve bölgede bar›fl,istikrar ve refah› pekifltirmekamac›yla Türkiye’ninöncülü¤ünde infla edilmifluluslararas› kurulufl.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



yat›r›m, enerji ve altyap› alanlar›ndaki yat›r›mlar yoluyla ekonomik iliflkilere ivmekazand›r›lm›flt›r.

Genel olarak bak›ld›¤›nda, önümüzdeki dönemlerde GERB hükûmetinin Bul-garistan’da yaflayan Türklere yaklafl›m› ve Türkiye-AB iliflkilerine iliflkin tutumuTürk-Bulgar iliflkileri üzerinde belirleyici olacakt›r denilebilir.

Bulgaristan’›n Türklere uygulad›¤› asimilasyon ve sonras›nda meydana gelen zorunlu göçleilgili detayl› bilgi için “Tarihi Belgeler Ifl›¤›nda Büyük Göç ve Anavatan” isimli kaynaktan fay-dalanabilirsiniz (R. Ercüment Konukman, haz›rlayan Kutlay Do¤an, Ankara: Grafiker, 1990).

1989’dan bu yana iktidara gelen hükûmetlerin siyasi gündemlerine paralel d›flpolitika gündemlerinin olufltu¤u gözlenmifltir. 1990-1997 aras›nda BSP hükûmetiBat›’ya yak›nlaflmada anlaml› ad›mlar atmam›fl, 1997-2001 aras›nda DGB hükûmetiBat› kurumlar›na entegre olmada BSP’nin tam tersi politikalar izlemifl, Rusya’ylailiflkilerin gerginleflmesine neden olmufl, 2001-2005 aras›nda II. Simeon hükûmetidaha dengeli ve eflit mesafe anlay›fl›n›n hakim oldu¤u bir tutumla Bat› ve Rusya’ylailiflkilere eflit derecede önem atfetmifltir. GERB hükûmetinin milliyetçi söyleminind›fl politika kararlar›n› nas›l flekillendirece¤i -özellikle Türkiye ile iliflkilerde- önü-müzdeki dönemlerde görülecektir. AB üyeli¤i ise ülkeye ekonomik olarak anlam-l› bir refah getirememifltir. Bulgaristan flu anda AB’nin en fakir ülkesidir. Rüflvet ül-kedeki en önemli sorunlar aras›ndad›r. Bat› ve Rusya’ya karfl› dengeli tutum, böl-gesel oluflumlarda yer alma, ABD ve NATO’ya destek, AB’ye tam entegrasyon ile-riki y›llarda izlenecek d›fl politikan›n temel bileflenleri olmaya devam edecek izle-nimi vermektedir.

ROMANYA DIfi POL‹T‹KASI1989 y›l›ndan itibaren meydana gelen geliflmeler sonucu Do¤u Bloku’nun da¤›l-mas›yla beraber iki kutuplu sistemin sona ermesi, Varflova Pakt› üyesi olan Do¤uAvrupa ülkelerinde de¤iflim sürecini bafllatm›flt›r. Bu dönüflüm süreci eski bir Do-¤u Avrupa ülkesi olan Romanya’y› da etkilemifl ve di¤er Do¤u Avrupa ülkeleri gi-bi Romanya da Bat› Bloku üyesi ülkeler olarak adland›r›lan Bat›l› ülkelerin siyasalve ekonomik sistemine entegrasyon yönünde ad›mlar atmaya bafllam›flt›r. Bu ba¤-lamda Romanya d›fl politikas›, Do¤u Bloku’nun da¤›lmas› ve bu ülkelerde sosya-list sistemlerin çökmesinin ard›ndan dünya sisteminde ortaya ç›kan yeni denge or-tam›nda bir yandan NATO ve AB gibi Bat›l› kurumlara üyelik konusuna yo¤unla-fl›rken di¤er yandan da komflular›, di¤er bölge devletleri ve küresel güçlerle iliflki-lerini yeniden flekillendirmeye ve uluslararas› kurulufllar içerisindeki yeni konumu-nu tan›mlamaya yönelmifltir.

So¤uk Savafl ve Sonras›nda Romanya D›fl Politikas›‹kinci Dünya Savafl› henüz devam ederken Ekim 1944’de gerçekleflen ve tarihte“Yüzdeler Anlaflmas›” olarak an›lan antlaflma ile Romanya’n›n SSCB’nin uydu dev-leti olma süreci bafllam›flt›r. Bu Antlaflma’ya göre SSCB’nin nüfuz bölgesine girenRomanya sosyalist ideolojiyi benimseyen bir ülke hâline gelmifltir.

‹kinci Dünya Savafl›’n›n ard›ndan Romanya, 1948 y›l›nda SSCB ile bir ittifak ant-laflmas› imzalayarak ve 1949 y›l›nda da COMECON’a (Council for Mutual Econo-mic Assistance-Karfl›l›kl› Ekonomik Yard›m Konseyi) üye olmufltur. Bununla bera-ber zaman içerisinde ortaya ç›kan geliflmeler Do¤u Bloku üyesi ülkeler üzerinde


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



her zaman SSCB kontrolünün mümkün olmad›¤›n›, Blok üyeleri ile SSCB aras›ndazaman zaman ciddi problemlerin yafland›¤›n› göstermektedir.

Romanya’n›n SSCB ile iliflkilerine bakacak olursak Romanya, Do¤u’ya dahil ol-mas›n›n ard›ndan SSCB ile d›fl politika, askerî ve ekonomik politikalar dâhil birçokkonuda s›k›nt›lar yaflamaya bafllam›flt›r. Bloklar aras› iliflkilerin oldukça gergin ol-du¤u So¤uk Savafl döneminin ilk 20 y›l›nda dahi SSCB’den özerk politikalar izle-meye çal›flm›fl, SSCB politikas›ndan uzaklaflma giriflimleri nedeniyle Moskova’n›nkendisine askerî bir müdahalede bulunmas›ndan çekinmekle beraber bu e¤ilimin-den de vazgeçmemifltir. Özellikle de Yugoslavya’n›n ve Arnavutluk’un SSCB güdü-münden ayr›lmas›n›n ard›ndan Romanya’n›n da bloktan uzaklaflmas›ndan korkanSovyetler ile Romanya aras›nda 1960’lar›n ortalar›nda k›sa fakat ciddi bir so¤uklukyaflanm›flt›r. Bu dönemde Romanya liderleri muhalif politikalar› sebebiyle Mosko-va taraf›ndan defalarca uyar›lm›fllard›r.

SSCB zaman zaman kendisine ve sosyalist rejime muhalefet eden Do¤u Avru-pa ülkelerine uygulad›¤› gibi 1964-65 y›llar›nda Romanya’ya karfl› da ekonomikzorlama tedbirlerini uygulam›flt›r. Ancak, bu zorlama önlemleri ço¤u zaman bafla-r›l› olmam›fl, uzun dönemde ise ters etki yaratm›flt›r. Özerk d›fl politika izleme gi-riflimleri do¤rultusunda Blok d›fl›ndaki ülkelerle iliflkiler gelifltirmeye yönelen Ro-manya, ticari ve ekonomik yard›mlar bak›m›ndan Bat›l› ülkelere yönelerek Sovyet-lerin uygulad›¤› bu yapt›r›mlar›n zararlar›ndan kaç›nabilmifltir.

Bu geliflmelere ra¤men Bükrefl ba¤›ms›z askerî politikas›ndan vazgeçme ve Do-¤u Bloku ve Varflova Pakt› içerisindeki rolüne devam etme konusunda isteksizdavranm›fl ve özerk d›fl politika manevralar›na devam etmifltir. Bu do¤rultuda,1967-68’de Bat› Almanya ile diplomatik iliflkiler kurmufl, 1967 Arap-‹srail Savafl’›n-dan sonra ‹srail ile diplomatik iliflkileri kesmeyi reddetmifl ve Dünya KomünistKonferans› toplanmas› konusunda SSCB ile fikir ayr›l›¤›na düflmüfltür. Nicolae Ça-vuflesku’nun Sovyet ordular›n›n 1968 y›l›nda Çekoslovakya’ya müdahalesini sertbir dille k›namas› üzerine Moskova taraf›ndan sert bir flekilde uyar›lan Romanya,SSCB ile iliflkilerinde daha ›l›ml› davranmaya bafllam›flt›r.

Bu yumuflaman›n ard›nda Romanya’ya da Çekoslovakya benzeri bir müdahale-nin gerçeklefltirilebilece¤i endiflesinin rol oynad›¤› düflünülebilir. Nitekim bundansonraki iki y›l içerisinde Romanya, Moskova’da düzenlenen Dünya Komünist Par-tiler Konferans›’na kat›lm›fl, Varflova Pakt›’n›n yap›s›nda de¤ifliklik yap›lmas› yö-nündeki talebi olumlu karfl›lam›fl ve SSCB ile Dostluk ve ‹ttifak Antlaflmas›’n› yeni-lemifltir. Bu yeni yap› içerisinde önemli bir konum elde etmeyi baflarmakla bera-ber Çavuflesku’nun 1971’de Çin, Kuzey Kore ve Kuzey Vietnam’a ziyaretler gerçek-lefltirmesiyle Romanya-SSCB iliflkileri yeniden gergin hâle dönüflmüfltür. Çin ile ya-k›nlaflma çabalar› Sovyetler taraf›ndan Romanya’ya karfl› yürütülen bask› kampan-yas› vas›tas›yla engellenmifltir.

Bu geliflmelerin hemen ard›ndan Romanya mümkün oldu¤unca çok desteknoktas› gelifltirerek ülkenin d›fl politika temelini güçlendirme yolunu araflt›rmayabafllam›flt›r. A¤ustos 1972’de Bükrefl di¤er Varflova Pakt› üyeleri ile iyi iliflkiler kur-ma teflebbüsünde bulunmufltur. Bulgaristan’la iliflkiler Sofya yönetiminin SSCB’neözel ba¤l›l›¤›na ra¤men oldukça pürüzsüz olmufltur. Yugoslavya, Romanya’n›n ya-k›n siyasi müttefiki olmufl ve di¤er Komünist devletler olan Çin, Kuzey Kore, Viet-nam ve ayr›ca ‹talya, ‹spanya, Japonya ve Fransa ile Romanya’n›n iliflkileri gelifl-mifltir. Romanya, ABD ve Bat› Avrupa ülkeleri ile henüz Do¤u-Bat› Bloklar› aras›n-daki iliflkilere So¤uk Savafl koflullar› hakim iken iyi iliflkiler kurmufl ancak detantdönemi bafllad›¤›nda Romanya, ABD ve Bat› Avrupa ülkeleri nezdindeki özgün


statüsünü kaybetmifltir. Romanya, 1976 y›l›nda BM “77”ler Grubunda üyelik eldeetmifltir. Ba¤lant›s›zl›k Hareketi Romanya’ya zirve toplant›lar›nda ve d›fliflleri ba-kanlar› toplant›lar›nda misafir statüsü tan›m›flt›r.

Bu d›fl politika aç›l›mlar› do¤rultusunda Romanya ve Çin’in yak›nlaflma giriflim-leri iki ülke liderlerinin karfl›l›kl› olarak gerçeklefltirdikleri resmî ziyaretlerle yine-lenmifl, Romanya Devlet Baflkan› Çavuflesku, May›s 1978’de Pekin’i ve Çin DevletBaflkan› Hua Kuo-Feng de A¤ustos 1978’de Romanya’y› ziyaret etmifltir. Çavufles-ku’nun ziyareti s›ras›nda Hua Kuo-Feng taraf›ndan Romanya’ya karfl› tak›n›lan yak-lafl›m Romanya üzerinde 1971’de ortaya ç›kan Sovyet bask›s›n› k›smen hafifletsede Çin’in SSCB bask›s›na maruz kalan Balkan devletlerine çok az yard›m edebile-ce¤ini de göstermifltir. Çavuflesku’nun ziyareti s›ras›nda, Çin’in Balkanlardaki var-l›¤›n› güçlendirecek bir ad›m olarak iki ülkenin de karfl›l›kl› olarak konsolosluk aç-mas›n› öngören bir antlaflma imzalanm›flt›r. SSCB, Çavuflesku’nun Çin’i ziyaretin-den memnun olmamakla beraber 1971’deki ziyaretinde oldu¤u gibi dramatik birtav›r tak›nmam›flt›r. Çavuflesku’nun ziyaretinden üç ay sonra Hua Kuo-Feng’in Ro-manya ve Yugoslavya’y› ziyareti SSCB taraf›ndan daha ciddi görülmüfl ve Çin’in,bölgede etkisinin artt›¤› fleklinde yorumlanm›flt›r. Hua Kuo-Feng’in Romanya’yavar›fl›ndan yaklafl›k bir hafta önce Çin ve Japonya aras›nda Dostluk ve Bar›fl Ant-laflmas› imzalanmas› da SSCB’nin Romanya-Çin yak›nlaflmas›ndan duydu¤u endi-fleyi artt›rm›flt›r.

Romanya-Çin yak›nlaflmas› 1979 Varflova Pakt› zirve toplant›s›na da yans›m›fl vezirvede Do¤u Avrupa ülkelerini birlefltirmek ve Çin’e karfl› Varflova Pakt›’n› güçlen-dirmek amac›yla al›nacak önlemler görüflülmüfltür. Bu toplant›da SSCB Varflova Pak-t›n› güçlendirmek amac›yla merkezi askerî komutanl›k kurulmas›, üye devletlerceaskerî harcamalar›n art›fl›n›n taahhüt edilmesi, Çin’e karfl› Vietnam’›n desteklenmesive M›s›r-‹srail Bar›fl Antlaflmas›’na karfl› ç›k›lmas› gibi önlemler önermifltir. SSCB Dev-let Baflkan› Brejnev’in Ocak 1979’da bu ba¤lamda Bulgaristan’a düzenledi¤i ziyare-tin ard›ndan Sovyet D›fliflleri Bakan› Andrei Gromyko ile Komünist Partisi MerkeziKomite Sekreteri Boris Ponomarev Varflova Pakt› zirvesinde al›nan kararlara desteksa¤lamak amac›yla Romanya’y› ziyaret etmifllerdir. Çavuflesku, Varflova Pakt›’n›n sa-vunma amaçlar›na ba¤l›l›klar›n› teyit etmekle beraber ittifak› güçlendirmeyi amaçla-yan askerî harcamalar›n artt›r›lma önerisini, silahlanma art›fl›na yol açt›¤› gerekçesiy-le reddetmifltir. Varflova Pakt› zirvesi sonras›nda M›s›r-‹srail Antlaflmas›’n› k›nayanaç›klama da Romanya’n›n onay› ve imzas› olmadan yay›mlanm›flt›r.

SSCB’nin Romanya-Çin yak›nlaflmas›ndan rahats›zl›k duyma nedeni nedir?

Varflova Pakt› zirve toplant›s›nda SSCB ile anlaflmazl›¤a düflen Romanya desteksa¤lamak amac›yla her biri kendi ülkelerindeki siyasi çevrelerde önemli konumasahip olan Fransa, ‹spanya ve ‹talyan Komünist Partileriyle üst düzey ba¤lant›larkurmufltur. Di¤er yandan Romanya Baflbakan Yard›mc›s› Paul Niculescu KuzeyKore’ye giderken Çin’i ziyaret etmifl ve Çin yönetimi, Romanya’n›n ba¤›ms›zl›¤› veegemenli¤ini savunma çabalar›na destek verdi¤ini teyit etmifltir. ABD Baflkan›Jimmy Carter, Maliye Bakan› Michael Blumenthal’› Romanya’ya özel temsilci ola-rak göndererek ABD’nin Romanya’n›n ba¤›ms›zl›¤›na ve dostlu¤una önem verdik-lerini Devlet Baflkan› Çavuflesku’ya iletmifltir. Böylece, SSCB ile çat›flma, Romanyaiçin uluslararas› destek kazanmak bak›m›ndan bir f›rsat olmufltur. 1980’li y›llardaeski gücünü yitirmeye bafllayan Sovyetler Birli¤i, blok ülkeleri üzerindeki nüfuzu-nu da kaybetmeye bafllam›fl ve 1989’a gelindi¤inde Do¤u Avrupa ülkelerinde sos-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

yalist sistemin çökmesine neden olan devrimler ardarda yaflanmaya bafllam›flt›r. Budevrimlerle komünist rejimlerin birer birer çökmesi, Do¤u Bloku’nun da¤›lmas› veSovyetler’in nüfuzunun ortadan kalkmas›yla Do¤u Avrupa’da bir güç bofllu¤u olufl-mufltur. Di¤er eski Do¤u Bloku ülkeleri gibi Romanya da ortaya ç›kan yeni ulusla-raras› konjonktürde yeni d›fl politika hedefleri belirlemifl ve yeni uluslararas› sis-temle bütünleflme e¤ilimi göstermeye bafllam›fllard›r.

So¤uk Savafl döneminde dahi SSCB’den ba¤›ms›zlaflma çabas› içerisinde olanve farkl› d›fl politika tercihlerine yönelen Romanya, So¤uk Savafl sonras› dönemdeortaya ç›kan yeni güç dengesi do¤rultusunda d›fl politika hedefleri belirlemifltir.1989 y›l›ndan sonra genelde Bat› ile ve özelde ABD ve AB ile güçlü iliflkiler kur-maya yönelmifltir. BM’nin yan› s›ra Uluslararas› ‹mar ve Kalk›nma Bankas›, Ulusla-raras› Para Fonu, Dünya Ticaret Örgütü, Avrupa ‹mar ve Kalk›nma Bankas›, Avru-pa Güvenlik ve ‹flbirli¤i Teflkilat› ve Avrupa Konseyi gibi pek çok uluslararas› ku-rulufla üye olan Romanya, So¤uk Savafl sonras› dönemde meydana gelen dönüflümsüreci ve d›fl politika tercihlerinin yeni ortaya ç›kan denge durumuna uyum sa¤la-ma sürecinin bir uzant›s› olarak AB ve NATO’ya üyeli¤i temel birer hedef hâlinegetirmifltir.

Uluslararas› Kurulufllarla ‹liflkilerBu hedeflere uygun olarak Romanya, 1993 y›l›nda NATO’ya tam üye olma iste¤i-ni bildirmifltir. Ocak 1994’te NATO’nun Brüksel’deki toplant›s›nda, gelecekte üyeolmas› öngörülen Orta ve Do¤u Avrupa ülkelerinin NATO’nun yönetti¤i bar›fl› ko-ruma operasyonlar›na kat›l›mlar›n› sa¤lamak ve böylece bu ülkelerin silahl› güçle-rini yeniden yap›land›rmalar›na yard›mc› olmak amac›yla Bar›fl ‹çin Ortakl›k (B‹O)giriflimi bafllat›lm›flt›r.

NATO’nun 21 Kas›m 2002 tarihli Prag Zirve toplant›s›nda Romanya, Bulgaris-tan, Estonya, Litvanya, Letonya, Slovakya ve Slovenya ile birlikte üyelik görüflme-lerine resmen davet edilmifltir. 29 Mart 2004 tarihinde Romanya da dahil olmaküzere di¤er ülkeler örgütün tam üyesi olmufllard›r. Romanya’n›n üyeli¤inin, ‹tti-fak’›n güney kanad›n›n ve Karadeniz Bölgesi’ndeki varl›¤›n›n güçlenmesine; bunakarfl›l›k da ülkenin güvenlik ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›na ve askerî modernizasyo-nuna katk›da bulunaca¤› düflünülüyordu.

So¤uk Savafl sonras› dönemde Romanya, serbest pazar ekonomisine geçiflininkolaylaflmas›, ülkenin kötü ekonomik durumunun iyileflmesine katk›da bulunmas›ve yeni uluslararas› ortamda böyle bir ittifak içerisinde yer almas›n›n ülkesini eko-nomik ve siyasi anlamda daha güçlü k›laca¤› beklentisinden hareketle AB’ye üye-li¤i d›fl politikas›n›n önemli bir hedefi hâline getirmiflti.

Bu süreç içinde de Romanya’n›n giriflimleri sonucu 1993’te AT, Bükrefl’te birdaimi temsilcilik açm›fl ve Bükrefl ile bir iflbirli¤i anlaflmas› imzalam›flt›r. Bu ülke de22 Haziran 1995’te AB’ye tam üyelik baflvurusunda bulunmufltur. 1997’de AB Ko-misyonu taraf›ndan baflvuruya iliflkin ilk rapor yay›mlanm›fl; Ekim 1999’da yay›m-lanan raporda ise Romanya ile müzakerelerin bafllamas›na yönelik tavsiye karar›yer alm›flt›. 1999 tarihli Helsinki Zirvesi Sonuç Bildirgesi’nde Romanya üyelik gö-rüflmelerine davet edilmifl ve tam üyelik müzakerelerine iliflkin hükûmetleraras›ikili görüflmelerin 15 fiubat 2000’de bafllamas› kararlaflt›r›lm›flt›r.

Aral›k 2002’de Komisyon bir yol haritas› belirlemifl ve Ekim 2004’te yay›mlananilerleme raporunda Romanya’n›n gerekli flartlar› yerine getirmesi durumunda Ocak2007’de tam üyeli¤e kabulü kararlaflt›r›lm›flt›r. Aral›k 2004’te yap›lan s›ras›yla Cum-hurbaflkanl›¤› ve parlamento seçimlerinin ard›ndan Romanya’n›n siyasi atmosferin-


de ülkenin AB üyeli¤ini geciktirebilecek geliflmeler ortaya ç›kmakla beraber 26 Ey-lül 2006’da AB Komisyonu taraf›ndan yay›mlanan Gözlem Raporu’nda öngörüldü-¤ü üzere Romanya 1 Ocak 2007 itibar›yla AB üyesi olmufltur.

AB’nin geniflleme süreci ile ilgili daha kapsaml› bilgi edinmek için faydal› bir kaynak ola-rak Avrupa Birli¤i’nin Geniflleme Süreci: AB’nin Merkezi Do¤u Avrupa ve Bat› Balkan Ülke-leri ile ‹liflkileri adl› kitaba bakabilirsiniz. Murat KAVALALI, Ankara: AB ile ‹liflkiler GenelMüdürlü¤ü Yay›n›, Ekim 2005, http://ekutup.dpt.gov.tr/

Komflu Ülkelerle ‹liflkilerRomanya ve Macaristan So¤uk Savafl döneminde komünist rejimlere sahip ve Do-¤u Bloku’na üye olan iki devlet olduklar›ndan bu dönemde Romanya-Macaristaniliflkileri daha ziyade ideoloji ve blok politikas› ba¤lam›nda flekillenmifltir. AncakSo¤uk Savafl sonras› dönemde Romanya-Macaristan iliflkileri bu ülkelerin ulusal ç›-karlar›n›n yan› s›ra bölgesel politikalar ve ortak ç›karlar ba¤lam›nda yeniden flekil-lenme e¤ilimi göstermifltir. So¤uk Savafl sonras› dönemde de Romanya-Macaristaniliflkilerinde, 1920 y›l›nda imzalanm›fl olan ve iki ülke iliflkilerini sekteye u¤ratanTrianon Anlaflmas›’n›n hükümlerinin etkili oldu¤u gözlenmektedir. Ayr›ca iki ülkearas›ndaki iliflkileri belirleyen di¤er bir unsur “Transilvanya sorunu”dur ve bunaba¤l› olarak Transilvanya bölgesinin hangi ülkeye ait oldu¤u sorunu ve Roman-ya’daki Macar az›nl›¤›n durumu tarihsel olarak iki ülke iliflkilerinde anlaflmazl›k ya-ratan önemli konulard›r. Habsburg ‹mparatorlu¤u döneminde Romanya’n›n da da-hil oldu¤u büyük bir toprak parças› Macaristan’›n yönetiminde idi ve bu dönemdehem Macaristan hem de Romanya Transilvanya bölgesinin kendilerine ait oldu¤u-nu iddia etmekteydiler. Romanya 1878’de Berlin Antlaflmas› ile Moldova ve Eflakprensliklerini dahil ederek ba¤›ms›zl›¤›n› kazanm›fl ancak uluslararas› dengeleride¤ifltirebilecek güce sahip olmad›¤›ndan Transilvanya bölgesini topraklar›na kat-mada baflar›l› olamam›flt›r ve bu bölge d›flar›da kalm›flt›r.

Etnik-kültürel yap›s›ndaki çeflitlilik ve Macar az›nl›¤›n varl›¤› Romanya-Macaris-tan iliflkilerinde önemli bir parametredir. Romanya’daki Macar az›nl›¤›n toplam nü-fusa oran› % 7’dir ve Transilvanya bölgesinde bu oran baz› bölgelerde % 50 ve hat-ta baz› bölgelerde % 90 düzeyine ulaflmaktad›r. Bu ülkenin tarihsel geçmiflinde yeralan pek çok kanl› çat›flma Macar az›nl›¤›n varl›¤› ile yak›ndan iliflkilidir ve ikikomflu ülke iliflkilerini etkileyen en önemli bir unsurdur. ‹ki ülke aras›ndaki sorun-lar›n Avrupa-Atlantik kurumlar›na üye olmakla çözülebilece¤ine inan›lmaktad›r.

Konuyla ba¤lant›l› Transilvanya sorununa gelince sorunun kayna¤› tarihseldir.Birinci Dünya Savafl›’nda Habsburg ‹mparatorlu¤u’nun yenilgiye u¤ramas› ve da-¤›lmas› sonucunda 1920 y›l›nda Macaristan’la müttefikler aras›nda yap›lan TrianonAntlaflmas› ile Macar Krall›¤›’n›n savafl öncesi topraklar›n›n 2/3’ü ve toplam nüfu-sun 3/5’i elinden al›nm›fl ve Transilvanya bölgesi ile ek s›n›r bölgeleri Romanya’yaverilmifltir. Birinci Dünya Savafl› sonras›nda Romanya, Macaristan’dan al›nan top-raklar ile Bulgaristan ve Rusya’n›n aleyhine elde etti¤i kazan›mlarla elde etti¤i top-raklar sayesinde toplam ülke yüz ölçümü iki kat›ndan daha fazla artm›flt›r.

Romanya ve Macaristan, ‹kinci Dünya Savafl› öncesi ve s›ras›nda Hitler’in yük-selen gücüne karfl› birbirlerini müttefik olarak görmüfllerdir. Ancak 1940 y›l›ndaHitler taraf›ndan Transilvanya bölgesi Macaristan’a geri verilince bu ittifak Roman-ya için felakete dönüflmüfltür. 1939 Molotov-Ribbentrop Pakt› ile de SSCB, 1917Devrimi’nden sonra kaybetti¤i Besarabya ve Kuzey Bukovina’y› alm›flt›r. ‹ki y›lsonra Romanya’n›n SSCB’nin Almanya’y› iflgaline kat›lmas› ve takiben Almanya’n›n


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



yenilgisi bu topraklar›n Romanya’n›n elinden ç›kmas›n› teyit etmifltir. SSCB iflgalciordular› geri çekip Besarabya’y› yeniden ele geçirdi¤inden, Romanya lideri Mare-flal Ion Antonescu’ya karfl› düzenlenen bir hükûmet darbesi Romanya’n›n devameden savaflta taraf de¤ifltirmesine sebep olmufltur ve Almanya karfl›t› cephede yeralm›flt›r. Sonuç olarak savafl sona erdi¤inde Transilvanya, Romanya kontrolünegeçmifltir. Böylece Romanya savafl sonras› Avrupa’da %9 oranla en fazla az›nl›¤asahip ülke olmufltur. ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda tüm Do¤u Avrupa’da SSCBnüfuzu egemen olmufltur. Çavuflesku döneminde Romanya Moskova’ya yönelikdikkatli bir anlaflmazl›k politikas› izlemifltir.

Ukrayna’n›n ba¤›ms›zl›k kazanmas›n›n ard›ndan 1992 y›l›nda Romanya’n›n Ki-ev’de büyükelçilik açmas›yla diplomatik iliflkiler bafllamakla beraber Bukovina veBesarabya bölgesi ile ilgili olarak iki ülke aras›nda yaflanan toprak sorunu iyi ilifl-kiler kurulmas›n› engellemifltir.

‹ki ülke aras›nda Dostluk ve ‹yi Komfluluk ‹liflkileri Antlaflmas› imzalanmas› ko-nusunda dört y›ldan fazla süredir yürütülen görüflmeler, Romanya’n›n bu anlaflma-ya 1939 Ribbentrop-Molotov Pakt›’n› k›nayan bir madde konulmas› talebinin gün-deme gelmesi ve bu talebin Ukrayna taraf›ndan kabul edilmez görülmesi üzerinesona ermifltir. Ukrayna’ya göre, Bukovina ve Besarabya konusundaki toprak soru-nu eski SSCB taraf›ndan çözümlenmifltir ve bu konuya iliflkin sorunlar Sovyetler’inhalefi olan Rusya Federasyonu’na yöneltilmelidir. Romanya’n›n görüflüne göre isek›nama maddesi, Karadeniz’deki Serpent Adalar› problemi ve Ukrayna’da yaflayanetnik Romanyal› az›nl›¤a tan›nan garantileri kapsamaktad›r.

NATO ve AB’ye üyelik sürecinde, di¤er aday ülkeler gibi Romanya’n›n da kom-flular› ile toprak ve az›nl›k sorunlar›n› çözmesi önkoflul olarak görüldü¤ünden,1997 y›l›nda Romanya ve Ukrayna aras›nda Dostluk ve ‹yi Komfluluk Antlaflmas›imzalanm›fl ve Romanya Parlamentosu taraf›ndan onaylanm›flt›r. Bu anlaflma ile ta-raflar, aralar›ndaki s›n›r›n de¤ifltirilemezli¤i prensibini kabul etmifl ve Romanya,1992 y›l›nda iki ülke aras›nda bafllayan Dostluk ve ‹yi Komfluluk Antlaflmas› görüfl-melerindeki talepleri aras›nda olan flu anda Ukrayna s›n›rlar›nda bulunan ve 1940y›l›nda SSCB taraf›ndan ele geçirilen topraklardan feragat etti¤ini belirtmifltir. Buantlaflma ayr›ca Ukrayna topraklar›nda yaflayan yaklafl›k 200.000 etnik Romanya-l›n›n ve Romanya topraklar›nda yaflayan yaklafl›k olarak ayn› say›daki Ukraynal›az›nl›¤›n haklar›n›n korunmas›n› da kapsamaktad›r. Bununla beraber, bu antlaflmabeklenenin aksine iki ülke aras›ndaki bu sorunlar› çözememifltir ve iki ülke aras›n-daki k›ta sahanl›¤› sorununa ve Serpent adalar›n›n statüsüne iliflkin daha fazla gö-rüflme yap›lmas› gerekmifltir. Az›nl›k haklar›na iliflkin sorun henüz tam anlam›ylaçözülmemifltir ve devam etmektedir. Buna ra¤men Romanya, Ukrayna ve Polonyaile birlikte uluslararas› bar›fl gücü operasyonlar›nda kullan›lmak üzere ortak askerîbirlik oluflturmufltur.

Romanya ve Moldova aras›ndaki özel iliflkilere ra¤men Do¤u Bloku’nun da¤›l-mas›n›n ard›ndan iki ülke aras›ndaki iliflkilerde bölgesel ve uluslararas›, öznel venesnel gerginlikler nedeniyle sekiz y›ldan daha fazla süre herhangi bir siyasi anlafl-ma imzalanmas› mümkün olmam›flt›r. Son y›llarda iki ülke iliflkilerinde meydanagelen ilerlemeler iki ülke aras›nda temel bir anlaflmaya var›lmas› konusunda görüfl-meye bafllamalar›na olanak sa¤lasa da Romanya’n›n bu anlaflmaya Besarabya böl-gesini SSCB’ne vermeye zorlayan 1939 Ribbentrop-Molotov Pakt›’n› k›nayan birmadde konulmas›nda ›srar etmesi üzerine o zamandan bu yana bir ilerleme desa¤lanamam›flt›r. ‹ki ülke iliflkilerinde dinsel alanda da sorunlar yaflanm›fl ve Mol-dova yetkilileri 1993’te yeniden kurulan Bükrefl’e ba¤l› Besarabya Metropolitan Ki-


lisesi’ni tan›may› reddetmifl ve Moskova yönetimine ba¤l› Moldova MetropolitanKilisesi’ni tan›maya devam etmifllerdir. Ancak Romanya’n›n AB ile görüflmelerebafllamas›n›n ard›ndan pek çok Moldova vatandafl›n›n Romanya vatandafll›¤› ka-zanma talebi gündeme gelmifl ve bu durum Rusya Federasyonu taraf›ndan Moldo-va’n›n Romanya taraf›ndan “sessiz asimilasyon”u olarak nitelendirilmifltir.

Bununla beraber, 1997 y›l›ndan itibaren Romanya-Moldova askerî iliflkileri ol-dukça geliflmifltir ve mükemmel olarak nitelenen bir düzeye ulaflm›flt›r ve iki ülkeaskerî-güvenlik, örgütlü suçlar, uyuflturucu kaçakç›l›¤› ve yasa d›fl› göç konusundaiflbirli¤i yapmaktad›rlar. ‹ki ülke özellikle Moldova’ya enerji transferi konusundailiflkilerini gelifltirmifllerdir.

Önceki sayfalarda da de¤inildi¤i üzere, ‹kinci Dünya Savafl› s›ras›nda Fran-sa’n›n iflgale u¤ramas›, ‹ngiltere’nin ise K›ta Avrupa’s›n›n savunmas›n› üstleneme-mesi üzerine Romanya kendisine verilen sözlerin anlams›z oldu¤unu görmüfltür.26 Haziran 1940 tarihinde SSCB bir ultimatom yay›mlayarak Romanya’n›n Besarab-ya, Kuzey Bukovina ve Hertza bölgesini kendisine teslim etmesini istemifltir. Bu-nun üzerine Romanya müttefik devletlerden ayr›larak mihver devletlere kat›lm›fl veNazi Almanya’s›n› ekonomik olarak desteklemifltir. Romanya, Kuzey Transilvanyabölgesinin Macaristan’›n eline geçmesini nispeten telafi etmek için Transdinyesterbölgesini ilhak etmifltir. 1944 y›l›nda savafl›n gidiflat›n›n mihver ülkelerin aleyhinedönmesi üzerine Romanya taraf de¤ifltirerek Müttefik devletlere kat›lm›fl ve Rusyaile beraber Mihver devletlere karfl› savaflm›flt›r.

Romanya’n›n 1878 y›l›nda Osmanl› Devleti’nden ba¤›ms›zl›¤›n› kazanmas›n›nönemli ölçüde Rusya’n›n deste¤i ile gerçekleflmesi nedeniyle Rus Çarl›¤› Roman-ya’y› “uysal uydu devlet” olarak görüyordu. ‹kinci Dünya Savafl›’n›n bafllang›c›ndadünyan›n dördüncü g›da ihracatç›s› olan Romanya, Rusya taraf›ndan ekonomik ra-kip olarak alg›land›. Rusya ekonomik bir rakip yerine uydu bir devleti tercih etti-¤inden Romanya ekonomisini s›n›rland›rmaya yönelmifltir ancak Bükrefl, Paris’eyönelerek Rus kontrolünü k›rabilmifltir.

Do¤u Bloku’nun da¤›lmas› ve So¤uk Savafl döneminin sona ermesinin ard›n-dan Romanya beklenenin aksine Rusya’dan tamamen uzaklaflmam›fl ve hatta Rus-ya Federasyonu ile ikili antlaflma imzalayan ilk eski Do¤u Bloku üyesi olmufltur.Zira Romanya, her ne kadar Bat›l› kurumlara üyelik hedefini benimsese de henüzbunu garanti olarak görmüyordu. Ayr›ca büyük ölçüde zay›flam›fl bir Rusya Fede-rasyonu’nu da bundan böyle bir tehdit olarak görmedi¤inden Bat›’ya karfl› bir den-ge unsuru olarak dengeli iliflkiler yürütmek istiyordu. Ancak 1990 sonras› dönem-de Romanya’n›n d›fl politikas› ekonomik iliflkilerden ziyade ülkenin jeostratejik ko-flullar›na göre flekillendi¤inden ve bu dönemde Romanya’n›n öncelikli d›fl politikahedefi Bat›l› kurumlara üye olmak oldu¤undan Rusya Federasyonu ile iliflkileri mi-nimum düzeyde seyretmifltir.

So¤uk Savafl sonras› dönemde Rusya Federasyonu’nun Balkan ülkelerine yönelik politika-s› ile ilgili daha kapsaml› bilgi edinmek için faydal› bir kaynak olarak So¤uk Savafl sonra-s›nda Rusya’n›n Balkanlar Politikas› adl› makaleye bakabilirsiniz. ‹lyas Kamalov, Karade-niz Araflt›rmalar›, Say› 13, Bahar 2007, ss. 99 - 113. http://www.karam.org.tr/Makale-ler/154823978_kamalov.pdf).

Hatta 1992 ve 1993’te iki ülke aras›ndaki iliflkiler gerginleflmifl ve Transdinyes-ter çat›flmas›nda karfl› taraflarda yer alm›fllard›r. Di¤er yandan bu dönemde iki ül-ke aras›nda iliflkileri gelifltirmek amac›yla ikili bir antlaflma imzalanmas› amac›yla


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



yürütülen görüflmeler Romanya’n›n bu antlaflmaya da 1939 Ribbentrop-MolotovPakt›’n› k›nayan bir madde konulmas›nda ›srar etmesi üzerine kesilmifl ve ancakaradan 10 y›ll›k bir süre geçtikten sonra bu antlaflman›n imzalanmas› mümkünolabilmifltir.

Romanya’n›n NATO üyeli¤i ve AB üyeli¤i sürecinin bafllamas›n›n ard›ndan1999 y›l›nda Bükrefl yönetimi, Moskova yönetimi ile siyasi ve ekonomik iliflkileriyeniden ele almaya haz›r olduklar›n› belirtmifltir. Romanya Devlet Baflkan› TraianBasescu’nun 2005 y›l›nda Moskova’y› ziyareti s›ras›nda bir dizi üst düzey temaslargerçeklefltirilmiflse de Basescu’nun yapt›¤› aç›klamalardan 15 y›ll›k tarihsel ön yar-g›lar›n üstesinden hâlâ gelinemedi¤i için iki ülke aras›ndaki donmufl iliflkileri yeni-den canland›rman›n mümkün olmad›¤› anlafl›lm›flt›r.

So¤uk Savafl sonras› dönemde Romanya-Rusya iliflkilerinde önemli bir gergin-lik kayna¤› olan di¤er bir konu da Moldova’n›n statüsü konusudur. Rusya’n›n stra-tejik ç›karlar›n›n Romanya’n›n tüm Romanya topraklar›n› kapsayan birleflik bir Ro-manya devleti kurma amac›yla çat›flt›¤›ndan Moldova sorunu Romanya-Rusya ilifl-kilerinde yüzy›ldan fazla süredir var olan bir sorundur.

Di¤er yandan Romanya’da say›lar› yaklafl›k 30.000 civar›nda olan etnik Rusaz›nl›k ile Rusya’da say›lar› yaklafl›k 5.000 civar›nda olan etnik Romanyal›n›n var-l›¤› tespit edilmektedir. Ancak günümüzde, iki ülke iliflkilerinde az›nl›klara iliflkinciddi bir sorun bulunmamaktad›r.

Romanya-ABD ‹liflkileriRomanya-ABD iliflkileri bloklar aras› gerginli¤in azald›¤› 1960’l› y›llar›n bafllar›ndaiki ülke aras›nda Amerikan mülkiyet iddialar› konusunda bir anlaflma imzalanma-s›yla geliflmeye bafllam›flt›r. Bu süreçte 1969 y›l›nda ABD Baflkan› Richard NixonRomanya’ya resmi bir ziyaret gerçeklefltirmifl ve ideolojik farkl›l›klara ra¤men ikiülke aras›ndaki diyalog 1970’ler boyunca liderler düzeyinde devam etmifltir. 1975y›l›nda ABD taraf›ndan Romanya’ya “en çok gözetilen ulus” statüsü tan›yan anlafl-ma imzalanm›flt›r.

1980’lerin ortalar›nda, kötüleflen insan haklar› sicili nedeniyle elefltirilmesi veözellikle de dinî ve etnik az›nl›klara kötü muamele iddialar› nedeniyle Roman-ya’n›n “en çok gözetilen ulus” statüsünün sona erdirilmesi konusu ABD Kongre-si’nde gündeme getirilmifltir. 1988 y›l›nda Romanya Devlet Baflkan› Çavuflesku “ençok gözetilen ulus” kayd› statüsünden feragat etmifl ve bu insan haklar› uygulama-lar›n›n Romanya’n›n egemenli¤ine müdahale oldu¤unu ve bunun ülkesi taraf›ndankabul edilemeyece¤ini belirtmifltir. 1989’da gerçekleflen devrimin ard›ndan ABDD›fliflleri Bakan› James Baker, fiubat 1990’da Romanya’ya bir ziyarette bulunmufl-tur. ABD taraf›ndan Romanya’ya yeniden “en çok gözetilen ulus” statüsü Kas›m1993’te yeniden verilmifltir. 1996 y›l›nda ABD Kongresi, Bat› yanl›s› politikalar› ne-deniyle Romanya ile iliflkileri derinlefltirme karar› alm›flt›r. 1997 y›l›nda ABD Bafl-kan› Clinton ziyareti s›ras›nda iki ülke aras›nda bir “stratejik ortakl›k” oluflturuldu-¤unu ve bu flekilde ekonomik ve siyasal geliflme, bölgesel güvenlik, savunma re-formu gibi konularda iki ülke aras›ndaki iflbirli¤ini güçlendireceklerini ilan etmifl-tir. Romanya ayr›ca Bush yönetimi döneminden beri ABD’nin terörle mücadele ko-nusunda önemli bir müttefikidir.

Romanya, fiubat 2010’da ABD’nin ülkeye füzesavar sistemler yerlefltirme öne-risini kabul etti¤ini aç›klam›flt›r. Tarihsel perspektif içerisinde inceledi¤imizde, Ro-manya’n›n d›fl politikas›n›n belirlenmesinde daha ziyade bölgesel ve uluslararas›sistemde meydana gelen geliflmelerin etkili oldu¤u görülmektedir. Ba¤›ms›zl›¤›n›


ve güvenli¤ini birincil hedef olarak gören Romanya, gerek Avrupa alt sistemindeve gerekse uluslararas› sistemde her zaman d›fl politika hedeflerine ulaflmay› sa¤-layacak denge aray›fllar›na yönelmifl, komflu ülkelerle ve büyük güçlerle iliflkileri-ni de bu do¤rultuda belirlemifltir.

ARNAVUTLUK DIfi POL‹T‹KASIKuruluflundan itibaren Arnavutluk d›fl politikas›n›n iki önemli unsurunu Balkan-lar’da Arnavutluk s›n›rlar› d›fl›nda yaflayan Arnavutlar›n durumlar› ve Arnavut-luk’un yap›sal olarak zay›f bir devlet olmas›n›n getirdi¤i bölgesel ya da büyük güç-lerle ittifak iliflkileri gelifltirme e¤ilimi oluflturmufltur. Bu unsurlar›n yan›nda Arna-vutluk’un iç yap›s›, rejimi ve siyasetindeki de¤iflimler de d›fl politikas›n›n flekillen-mesinde önemli ölçüde etkili olmufltur.

Arnavutluk kuruluflundan itibaren varl›¤›n› sürdürme mücadelesi içinde olmuflbir Balkan ülkesidir. Ancak Arnavutluk’un ülke olarak varl›¤› kendinden ziyade za-man›n büyük güçlerine ba¤l› olmufltur.

Arnavut milliyetçili¤i Balkanlar’da göreceli olarak geç geliflen milliyetçi ak›mlar-dan birisidir. Arnavutlar kendi aralar›ndaki bölgesel, dinî, dilsel ve sosyoekonomikfarkl›l›klar›n›n yan›nda Osmanl› yönetimiyle idari ve toplumsal yönlerden uyumiçerisinde olmalar› nedeniyle ulus inflas› sürecinde geri kalm›fllard›r. Bu nedenle,Arnavutlar ancak Balkan Savafllar› s›ras›nda Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile toprak bü-tünlükleri de facto ortadan kalkt›ktan sonra kendi bafllar›n›n çaresine bakmak veba¤›ms›zl›klar›n› elde ederek kendi ulus-devletlerini kurmak yolunda ad›mlar›n›h›zland›rm›fllard›r.

Devletin ‹nflas› SüreciArnavutlar ba¤›ms›zl›klar›n› ilan ettikten sonra devletlerinin uluslararas› alanda ta-n›nmas› ve toprak bütünlü¤ünün resmen kabul görmesi için yo¤un çaba harcam›fl-t›r. Bu dönemde Balkanlar’da ç›karlar› olan büyük devletlerden destek alabilmekiçin çal›flm›fllard›r. Balkan Savafllar› sürerken 17 Kas›m 1912’den itibaren Londra’datoplanan Büyükelçiler Konferanslar›nda Arnavutluk devletinin statüsü ve s›n›rlar›büyük güçlerin temsilcileri taraf›ndan tart›fl›lm›flt›r. Arnavutlar s›n›rlar›n› kendi nü-fuslar›ndan olanlar›n yaflad›¤› Osmanl› vilayetleri Yanya, ‹flkodra, Manast›r ve Ko-sova’y› birlefltirmek isterken komflu ülkeler Yunanistan, S›rbistan, Karada¤ ve Bul-garistan bu bölgeleri paylaflmak e¤ilimi göstermifllerdir. 1914 y›l› bafl›nda Arnavut-luk Devleti’nin bafl›na getirilen Prens William ne yeni devletin kendi ayaklar› üze-rinde durabilmesi için gereken d›fl yard›m› ne de Arnavutluk içerisinde tamamenyabanc›s› oldu¤u toplumun deste¤ini alabildi¤i için yedi ay gibi k›sa sürede taht›-n› b›rakm›flt›r. Birinci Dünya Savafl›’n›n patlak vermesiyle birlikte baflta Arnavutluktopraklar›n›n paylafl›m› için büyük güçlerce gizli anlaflmalar yap›lm›fl ve savafl sü-resince Arnavutluk topraklar›n›n büyük ço¤unlu¤u baflta ‹talya olmak üzere büyükdevletler ve komflu ülkelerce iflgal edilmifltir. Savafl sonras›nda Arnavutluk parça-lanmaktan ve topraklar›n›n ilhak edilmesinden Paris Bar›fl Konferans›’nda ABDdeste¤i ile kurtulmufltur. ABD’nin Arnavutluk devletinin var olmas›na bu noktadaverdi¤i kritik destek daha sonraki y›llarda Arnavutlar taraf›ndan unutulmam›fl vegüncel dönemde bu devlete gösterilen yak›nl›k ve sa¤lanan deste¤in kökeninioluflturan etmenlerden birisi olmufltur.

Arnavutluk Devleti’nin kurumsallaflma süreci de oldukça sanc›l› geçmifltir. Dev-letin s›n›rlar› çizildikten sonra iç istikrar›n sa¤lanmas›ndaki güçlükler d›fl politika-


De facto: Fiilen anlam›nagelmektedir.

n›n flekillenmesinde etkili olmufltur. Arnavutluk Devleti’nin ifllevsel, meflru ve istik-rarl› bir hâle dönüflmesi siyasi, ekonomik sorunlar ve ülkenin kuzeyi ve güneyiaras›ndaki bölgesel farkl›l›klar nedeniyle uzun zaman alm›flt›r. Bu dönemde siya-seten bölünmüfl, demokrasi ve yönetim deneyimi olmayan say›lar› s›n›rl› siyasiseçkinler ülkenin bütünleflmesini sa¤lamakta baflar›l› olamam›fllard›r. Di¤er yan-dan, ülkenin ekonomik yap›s› da oldukça geri oldu¤undan devlet inflas› sürecindeihtiyaç duyulan maddi imkânlar›n sa¤lanamamas› devletin kurulma sürecinde za-y›f ve d›fl deste¤e muhtaç kalmas› sonucunu do¤urmufltur.

Arnavutluk D›fl Politikas›nda ‹ttifaklar Dönemi1924 y›l›nda iktidar› ele geçiren Ahmet Zogu (Kral I. Zog) döneminde Arnavutluk,otoriter bir yönetim alt›nda bütünleflmifl görünse de ekonomik zorluklar› aflama-m›flt›r. Bu dönemde üye oldu¤u Milletler Cemiyeti’ne borçlanmak için baflvurudabulunmufl ancak olumlu yan›t alamam›flt›r. Bu geliflme üzerine Kral Zog mali des-tek için büyük güçlere yönelmek zorunda kalm›flt›r. Bu devletlerden özellikle ‹tal-ya, Arnavutluk’a destek olmufl, iliflkilerini mümkün oldu¤unca gelifltirmeye çal›fl-m›flt›r. Aslen ‹talya Adriyatik ötesinden gelen co¤rafi yak›nl›¤› sebebiyle Arnavut-luk’u Balkanlar’a aç›lan bir kap› olarak görmüfl ve tarihsel olarak bu bölgede et-kinlik kurmak için çaba sarf etmifltir. Bu dönemde Mussolini önderli¤indeki faflistrejim Balkanlar’da etkili olabilmek için Arnavutluk’ta nüfuz sahibi olmay› d›fl poli-tikas›n›n önceliklerinden birisi hâline getirmifltir. Arnavutluk ise komflu ülkelerinirredentist politikalar› karfl›s›nda Roma’y› bir dayanak kullanmak istemifl ve bu-nun karfl›l›¤›nda ‹talya’ya önemli imtiyazlar sunmufltur. Roma ve Tiran aras›nda ikisavafl aras› dönemde geliflen iliflkiler zamanla ittifaka dönüflmüfltür. Sonuçta ‹tal-ya’n›n Arnavutluk üzerindeki etkisi uzun dönemde Kral Zog’un kontrolü d›fl›naç›km›fl ve ‹talyanlar ‹kinci Dünya Savafl› bafllamadan alt› ay önce 7 Nisan 1939’daArnavutluk’u iflgal etmifltir. Bu dönemde tek bir d›fl aktöre ba¤›ml›l›¤›n bedeliniegemenli¤ini kaybetmekle ödemifltir.

Arnavutluk Devleti’nin kurulufl sürecindeki sorunlar ve zay›fl›klar bu ülkenin d›fl politika-s›n›n flekillenmesine nas›l bir etkide bulunmufltur?

‹talyanlar›n savafltaki baflar›s›zl›klar› sonucunda Almanya, ülkenin yeni iflgalcisiolmufltur. Almanlar›n iflbirlikçisi hükûmet Balkanlar’daki tüm Arnavutlar› birlefltir-me hayaline kap›lm›flt›r. Bu dönemde bafl›n› Enver Hoca’n›n çekti¤i direnifl hare-keti müttefiklerin ve Yugoslav partizanlar›n deste¤i ile baflar› kazanm›fl ve savaflsonras›nda iktidar› ele geçirmifltir. Enver Hoca ülkede Stalinci yaklafl›mla flekillen-dirdi¤i komünist bir rejim kurmufl, ard›ndan uluslararas› tan›nma ve iktidar›na des-tek için aray›fllar›na bafllam›flt›r.

Bu aray›fllara cevap öncelikle partizanlar›n iktidara geldi¤i Yugoslavya’dangelmifltir. Arnavutluk Yugoslavya’yla savafl zaman›ndan gelen iflbirli¤i ve ortakideolojik durufllar nedeniyle yak›n iliflki kurmay› tercih etmifltir. Ancak Yugoslav-ya’n›n iki savafl aras› dönemde ‹talya’n›n durumuna benzer flekilde artan etkisiHoca’y› bu ülke ile de araya mesafe koymaya götürmüfltür. Tito’nun Arnavut-luk’u Yugoslavya ile bütünleflmeye zorlama yönünde Arnavutluk iç siyasetinemüdahil görüntüsü ve Kosova’daki Arnavutlar›n durumlar›nda iyileflme olmama-s› Tiran’› baflka d›fl destek aray›fllar›na itmifl; bu dönemde Yugoslavya ve Sovyet-ler Birli¤i aras›ndaki ideolojik ve siyasi görüfl ayr›l›klar›n›n oluflturdu¤u ortam da


‹rredentizm: Bir devletindi¤er bir devletintopraklar›n›n tümü ya da birk›sm› üzerinde tarihsel,etnik, kültürel, dinsel ya dafarkl› nedenlerle hak iddiaetmesi sonucunda obölgeleri ele geçirmeyeyönelik gelifltirdi¤isiyasettir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Pragmatik: yararc›

Hoca’ya yard›mc› olmufltur. Arnavutluk 1949’un bafl›nda Yugoslavya ile olan ilifl-kilerini kesip Sovyetler Birli¤i’ni yeni müttefiki ilan etmifltir. Böylece Enver Hocad›fl politikada esnek ve pragmatik bir yaklafl›m uygulayarak ittifak iliflkisini birhamiden di¤erine aktarm›fl ve hem d›fl yard›mlarda süreklilik hem de rejimin de-vam›n› sa¤lam›flt›r.

Ancak bu süreç de çok uzun sürmemifltir. Enver Hoca’n›n Sovyetler Birli¤i’ndeliderli¤e yükselen Nikita Kruflçev’le ideolojik farkl›laflmas›, Sovyetler’in Yugoslav-ya ile yak›nlaflmas› ve ekonomik yard›mlar› azaltmas› Arnavutluk’un farkl› bir müt-tefik aray›fl›na girmesine sebep olmufltur. Yine bu dönemde Sovyetler Birli¤i veÇin Halk Cumhuriyeti aras›ndaki görüfl ayr›l›klar› Arnavutluk’a yeni bir f›rsat yarat-m›fl, Çin’den destek almaya bafllayan Hoca Sovyetler’le 1961 y›l›nda diplomatikiliflkilerini kesmifltir.

Uluslararas› ‹liflkilerde küçük devletlerin d›fl politikalar›n› flekillendirmedeki yaklafl›mla-r›yla ilgili olarak Lilliputians in Gulliver’s World: Small States in International Relati-ons ve Weak States in the International System kitaplar›na baflvurabilirsiniz (Iver B. Neu-mann ve Sieglinde Gstöhl, “Lilliputians in Gulliver’s World: Small States in International Re-lations”, Centre for Small State Studies Working Paper 1-2004, Reykjavik, 2004 [http://stof-nanir.hi.is/ams/sites/files/ams/Lilliputians%20Endanlegt%202004.pdf] ve Michael Handel,Weak States in the International System, (2. Bask›, Londra: Frank Cass, 1990.).

Enver Hoca, bu dönüflüm sonucunda Çin ile iliflkilerini hem ABD hem de Sov-yetlere karfl›tl›k üzerine oturtmufltur. Arnavutluk uzaktaki müttefikinden do¤rudangüvenlik güvencesi sa¤lamasa da yard›mlar›ndan ve altyap› yat›r›mlar›ndan önem-li miktarlarda yararlanm›flt›r. Ancak ikili iliflkiler Çin’in Sovyetler Birli¤i ile diploma-tik iliflki kurmas› ve ard›ndan Yugoslavya ile iliflkilerini gelifltirmeye çal›flmas›n›nard›ndan gerilemeye bafllam›flt›r. ‹liflkilere as›l darbeyi Çin’in ABD ile yak›nlaflmapolitikas› vurmufl ancak Hoca Mao’nun 1976 y›l›ndaki ölümüne kadar durumu ida-re etmeyi tercih etmifltir. Bu geliflmenin ard›ndan Çin yönetimine yönelik elefltiri-ler yap›lmaya bafllay›nca Pekin, 1978’de tüm iliflkileri ask›ya alm›flt›r. Yeni dönemArnavutluk için tam bir yaln›zl›kt›r.

Arnavutluk, Çin ile iliflkilerini kestikten sonra uygulamaya koydu¤u yaln›zc›l›kpolitikas›yla uluslararas› iliflikleri minumum düzeyde tutmufl, vatandafllar›n›n seya-hat özgürlüklerini k›s›tlam›fl, s›n›rlar› çok daralt›lm›fl ithal ikameci bir d›fl ticaret po-likas› takip etmifl, yurt d›fl›ndan borç al›nmas›n› da yasaklam›flt›r. Bu ortamda En-ver Hoca tam bir güvenlik paranoyas›na kap›lm›fl, ülke kaynaklar›n› silahlanma vesavunma harcamalar›na yönlendirmifl, Stalinci rejimin artan bask›s›yla Arnavut-luk’u büyük bir hapishane hâline getirmifltir.

Bu politikalar Hoca’n›n ölümüne kadar devam etmifltir. Yerine geçen RamizAlia her ne kadar onun prensiplerine ba¤l› olma iddias›nda olsa da ülkenin içindebulundu¤u, özellikle ekonomik alandaki s›k›nt›l› durum nedeniyle yaln›zc›l›k po-litikas›ndan tavizler vermek zorunda kalm›flt›r. Bu dönemde iki süper güce karfl›tdurufl de¤iflmemesine ra¤men di¤er ülkelerle iliflkilerde iyilefltirmeler sa¤lanm›flt›r.

Yaln›zc›l›k politikas›yla ilgili olarak teorik aç›klamalar ve Arnavutluk örne¤i ile ilgili ola-rak Isolationist States in an Interdependent World kitab›na baflvurabilirsiniz (HelgaTurku, Farnham: Ashgate, 2009, özellikle s. 12-24, 60-66, 82-90 ve 108-118).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Yak›nlaflma: ‹liflkileri iyidurumda olmayan ülkelerinbirbirleriyle yak›nlaflma veuzlaflma süreçleri.

Yaln›zc›l›k-izolasyonculuk:Bir ülkenin d›fl iliflkileriniolabildi¤inces›n›rland›rmas›,ittifaklardan ve genifl çapl›ifl birliklerinden uzakdurmas› ve ülke üzerindekimuhtemel d›fl etkileriortadan kald›rmayaçal›flmas›d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



So¤uk Savafl Sonras› Dönemde Arnavutluk D›fl Politikas› Sovyetler Birli¤i ve Do¤u Bloku’nda 1980’lerin sonunda bafllayan ve h›zla ilerleyenrejim de¤ifliklikleri sürecinin Arnavutluk’a etkisi ülkenin kapal› karakteri yüzündengöreceli olarak geç olmufltur. Bu dönemde kaç›n›lmaz hâle gelen dönüflüm sürecikontrollü yönetilmeye çal›fl›lm›fl ancak toplumsal tepkiler sonucunda önce iktisadidaha sonra da siyasi k›s›tlamalar h›zla kald›r›lmaya bafllanm›flt›r. Bu süreçte ayr›ca ül-kenin dünya ile bütünleflmesine yönelik olarak Avrupa Güvenlik ve ‹flbirli¤i Konfe-rans› (AG‹K) gibi süreçlere ve örgütlere üye olunmaya bafllanm›flt›r. 1990 y›l› sonun-da çok partili sisteme geçilmifltir. Bu dönemde güvenlik devletinin unsurlar› gevfleti-lince binlerce kifli ülkeden kaçmak için botlara binmifl ve Adriyatik’i geçip ‹talya’yas›¤›nm›flt›r. Acil durum karfl›s›nda Arnavut hükûmeti ülkeye uluslararas› acil yard›m-lar›n getirilmesine ve ‹talyan askerlerinin sürece nezaret etmesine izin vermifltir. Ül-kede k›sa aralarla yap›lan iki genel seçimin ard›ndan çok partili sistemin kurulan ilkpartisi Demokrat Parti, iktidara gelmifl ve lideri Sali Berifla hükûmeti kurmufltur.

Rejimdeki de¤iflimle birlikte Arnavutluk’un d›fl politikas›nda da önemli de¤iflik-likler meydana gelmifltir. Arnavutluk bu alandaki önceli¤i uluslararas› ortamla ye-niden bütünleflmeye vermifl, uluslararas› örgütlere üye olmaya çal›flm›flt›r. Bu ba¤-lamda Avro-Atlantik bütünleflmesi d›fl politikan›n merkezine oturtulmufl ve siyasive ekonomik dönüflüm sürecine paralel olarak Bat› kurumlar›n›n bir parças› olmaçal›flmalar› bafllat›lm›flt›r. Bu sürecin güvenlikle ilgili aya¤›nda NATO’ya üyelik he-deflenirken ekonomik ve kurumsal alanlarda geliflme için AB üyeli¤i bir hedef ha-line getirilmifltir. Arnavutluk d›fl politikas›ndaki di¤er bir unsur da özellikle bölgeülkelerinde yaflayan Arnavut diasporas›d›r. So¤uk Savafl döneminde ideolojik kay-g›larla Yugoslavya ile olan iliflkilerin bozulmak istenmemesi, ne ekonomik ne desiyasi ve askerî anlamda güçlü bir ülke yarat›lamamas› ve rejimin içe kapal› yap›s›gibi nedenlerle ülke d›fl›ndaki Arnavutlarla yeterince iliflki kurulamam›fl, Arnavutdiasporas› sorunu sanki derin bir dondurucuya koyulmufltu. So¤uk Savafl sonras›ortaya ç›kan yeni durum bir yandan Arnavutlar aras› iletiflimin önünü açarken öteyandan da Arnavutluk’un bölgedeki etkisinin artmas›na sebep oldu. Yugoslav-ya’n›n da¤›lma sürecinde ise Kosova ve Makedonya’daki Arnavutlar›n durumlar›uluslararas› gündemde kendisine yer bulmufl ve Arnavutluk, Balkanlar’da istikrar›nsa¤lanmas›nda katk›da bulunabilecek önemli bir aktör hâline gelmifltir. Bu dönem-de Bat›l› ülkeler bölgede yeni çat›flmalar ç›kmamas› yönünde Arnavutluk’un so-rumlu davranmas› için bu ülkeye önemli ölçüde destek sa¤lam›fllard›r.

Yugoslavya’n›n da¤›lma sürecinde ç›kan çat›flmalar Balkanlar’daki istikrara büyük zararvermifltir. Bu geliflmelerden hem Arnavutluk halk› hem de bölgede yaflayan di¤er Arnavut-lar etkilenmifllerdir.

Arnavutluk, So¤uk Savafl sonras›nda ABD ile özel iliflkiler gelifltirmek için ciddibir mesai harcam›flt›r. Aslen ABD de Balkanlar’›n istikrar› için Arnavutluk’tan fay-dalanmak istemifltir. Ancak Arnavutluk’un 1997 bafl›nda yaflad›¤› ekonomik kriz,bölgesel boyutta önemli bir istikrars›zl›¤a sebep olmufl ve krizin büyümemesi içinBM Güvenlik Konseyi’nin karar› ile ‹talya önderli¤inde gönüllü ülkelerin katk›s›y-la oluflturulan Uluslararas› Koruma Gücü, Arnavutluk’a konuflland›r›lm›flt›r.

Fakat Arnavutlarla ilgili krizler bu süreçte de devam etmifltir. Dayton Anlaflma-s›’nda kendilerine yer bulamayan Kosoval› Arnavutlar›n bafllatt›¤› direnifl fliddetlibir çat›flmaya dönüflünce ABD’nin bafl›n› çekti¤i NATO ülkeleri 1999 y›l›nda Koso-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



va’ya müdahalede bulunmufltur. Müdahale sürecinde çat›flmalardan uzak duran Ti-ran sadece kap›lar›n› Kosoval› Arnavutlara açarak insani yard›mda bulunmufltur.Bu ba¤lamda NATO ile beraber hareket eden Arnavutluk’un Balkanlar’da istikrarayönelik katk›s› olumlu bulunmufltur. Ayr›ca ayn› dönemde Arnavutluk genel ola-rak Balkanlar’daki bütünleflme ve iflbirli¤i süreçlerine destek vermifl ve tek bafl›naya da bölgedeki Arnavutlar› yan›na alarak ba¤›ms›z hareket etmekten kaç›nm›flt›r.Benzer flekilde Arnavutluk 2001 y›l›nda komflusu Makedonya’daki Arnavut az›nl›-¤›n haklar› için bafllatt›klar› çat›flmaya do¤rudan müdahil olmam›fl, Makedonya ileiliflkilerini gerginlefltirmeden Arnavut az›nl›¤›n sorunlar›n›n çözülmesini tercih et-mifltir. Bu süreçte ortaya ç›kan Ohrid Anlaflmas› mutabakat›na uluslararas› toplum-la birlikte destek vermifltir.

Arnavutluk, Nisan 2009’da NATO’ya üye olarak d›fl politikas›nda önemli birad›m atm›flt›r. Ülke güvenli¤ini NATO ittifak›yla sa¤lama alman›n yan›nda, ulusla-raras› güvenlikle ilgili konularda söz söyleyebilece¤i ve varl›k gösterebilece¤iönemli bir yap›ya dahil olmufltur. Tüm bu geliflmeler sayesinde ABD ile iliflkilerinidaha s›k› flekilde sürdrümeye çal›flan Arnavutlar, Amerikal›lar›n bögedeki en bü-yük destekçileri konumunda görünmektedir.

AB ile bütünleflme sürecinde ise özellikle iç siyasetteki derin bölünmüfllü¤üngetirdi¤i istikrars›zl›kla beraber kurumsallaflma ve yönetiflim alanlar›ndaki s›n›rl›ilerlemeler nedeniyle henüz baflar›ya ulaflamam›flt›r. Özellikle demokrasiye iliflkinsorunlar› ve ekonomik geri kalm›fll›¤› ülkenin AB’ye kat›l›m›nda önemli engellerolarak ortaya ç›kmaktad›r. Bu nedenlerle 28 Nisan 2009 tarihinde AB’ye yap›lanüyelik baflvurusuna henüz olumlu cevap al›namam›fl, AB ülkeye adayl›k statüsüvermeyi bile uygun görmemifltir. Ancak bu geliflme Arnavutluk’un AB’den destekalmas›n› etkilememifltir. Bu ba¤lamda AB’den do¤rudan sa¤lanan destek ve yar-d›mlar›n yan›nda Arnavutluk vatandafllar›na 2010 y›l› sonundan itibaren fiengenbölgesinde vizesiz seyahat özgürlü¤ünden yararlanma imkân› da tan›nm›flt›r.

Kuruldu¤undan bu yana pek çok sorunlarla bo¤uflan Arnavutluk, bir dönemidünyadan yal›t›lm›fl flekilde yaflasa da tekrar uluslararas› sistemin ve Bat› dünyas›-n›n bir parças› hâline gelme yolunda önemli mesafeler katetmifl görünmektedir.

YEN‹ DEVLETLER‹N DIfi POL‹T‹KALARI

S›rb›stan’›n D›fl Politikas›S›rb›stan’n›n d›fl politikas›n› anlamak için Yugoslavya’ya k›saca de¤inmekte faydavar. Daha önceki bölümlerde ifade edildi¤i üzere, farkl› kültürel kodlara ve tarih-sel aidiyetlere sahip olan eski Yugoslavya’y› oluflturan halklar kendilerini tek birulus olarak görmemifllerdir. Temel sorun da tek bir Yugoslav ulusal aidiyetininoluflmamas›d›r. H›rvat-Sloven aile kökenine dayanan Tito da yeni Yugoslavya’y›etnik temelde yap›land›rmam›flt›r. Tito, May›s 1980’de öldü¤ünde etnik gerginlik-lerin t›rmand›¤› ve ekonomik geliflmifllik düzeyleri birbirlerinden çok farkl›laflm›flbir Yugoslavya miras b›rakm›flt›r. 1980’den So¤uk Savafl’›n sona erdi¤i 1989 y›l›nakadar geçen süreçte S›rbistan siyasal seçkinleri, di¤er cumhuriyet ve özerk bölge-ler için kazan›m, kendileri için bir ‘ihanet’ olarak gördükleri Tito dönemi uygula-malar›na son vermeyi siyasal bir hedef olarak görmüfllerdir.

S›rbistan’›n merkezde yer ald›¤› bir Yugoslavya infla etmenin ilk ad›m› olarak daMart 1989’da Kosova ve Voyvodina’n›n özerklikleri kald›r›lm›flt›r. Ancak bu, Yu-goslav Cumhuriyetleri ve Kosova Özerk Bölgesi’nin 1989-1992 y›llar› aras›nda ba-


¤›ms›zl›k yönünde ad›mlar atmalar›na engel olamayacakt›r. Anayasa’n›n ‘kendi ka-derini tayin’ hakk›n› kullanarak (Özerk Kosova yönetiminin anayasal olarak böylebir hakk› yok) Slovenya, H›rvatistan, Bosna-Hersek, Karada¤, Makedonya ve Ko-sova ba¤›ms›zl›k ilan etmifltir. Bu tarihten itibaren art›k Yugoslavya’dan de¤il, yenidevlet ve cumhuriyetlerden söz edilecektir.

1989’da S›rbistan Devlet Baflkan› olan Slobodan Milofleviç’in Yugoslavya’y›S›rplar› merkeze alarak yeniden infla etme projesi geri tepmifl ve di¤er cumhuriyet-lerin ba¤›ms›zl›k e¤ilimlerini güçlendirmifltir. Parçalanma sürecine engel olamayanMilofleviç, hiç olmazsa % 36’s› di¤er cumhuriyetlerde ve özerk bölgelerde yaflayanS›rplar› ayn› siyasal çat› alt›nda toplama ve tarihsel yaflam alanlar›n› ele geçirmepolitikas›na yönelecektir. ‹lk tepkiler Slovenya ve H›rvatistan’dan gelecek ve bucumhuriyetler Haziran 1991’de ba¤›ms›zl›klar›n› ilan edeceklerdir. S›rbistan, homo-jen bir nüfusa sahip Slovenya ile k›sa süren çat›flmalardan sonra AB’nin arabulucu-lu¤u sonucu Brioni Antlaflmas›’n› imzalamak zorunda kalm›flt›r. Ancak etnik S›rpnüfus bar›nd›rmayan Slovenya’n›n federasyon d›fl›na ç›kar›lmas› Milofleviç strateji-sinin bir parças› olarak da görülebilir. Öte yandan özellikle Krayina Bölgesi’nde %12-15 aras› S›rp nüfus bar›nd›ran H›rvatistan ile Ekim 1991-Ocak 1992 aras› yo¤unbir çat›flma dönemi yaflanm›flt›r. Üç ay boyunca önemli baz› H›rvat flehirleri S›rplartaraf›ndan kuflatma alt›na al›nm›fl ve topçu atefline maruz kalm›flt›r. Ocak 1992’deBM arac›l›¤›yla bir ateflkes anlaflmas›n›n imzalanmas›yla S›rp-H›rvat gerginli¤i be-lirli oranda azalm›flt›r. Bu süreçte H›rvatistan, sadece Krayina bölgesinden 150.000civar›nda S›rp’› s›n›r d›fl› etmifltir.

H›rvatistan ile çat›flma yo¤unlu¤u azal›rken Mart 1992’de ba¤›ms›zl›¤›n› ilaneden Bosna-Hersek Cumhuriyeti ise Nisan 1992’den itibaren gittikçe artan orandaS›rp sald›r›lar›na maruz kalm›flt›r. Bosna-Hersek, etnik heterojen nüfus yap›s›yla (%44 Boflnak, % 32 S›rp, % 17 H›rvat) ve S›rplar›n tarihsel toprak iddialar›yla uzun birçat›flma dönemine girecektir. H›rvatlar savafl bafllad›¤›nda önce Boflnaklar›n yan›n-da yer alm›fllar ancak daha sonra S›rplarla iflbirli¤i yapmaya bafllam›fllard›r. ABD’ninarabuluculu¤uyla 1994’de H›rvatlar tekrar Boflnaklar›n yan›nda yer alarak S›rplarakarfl› mücadele etmeye bafllam›flt›r. BM Güvenlik Konseyi’nin Eylül 1991’de ald›¤›713 say›l› kararla taraflara uygulanan silah ambargosu, bafllang›çta Boflnaklar›n cid-di bir direnifl göstermelerini de engellemifltir. Yugoslav federal ordusunun da hertürlü deste¤ine sahip S›rplar, paramiliter askerî gruplar›n ac›mas›z yöntemleriylek›rsal bölgelerdeki üstünlüklerini de kullanarak Bosna-Hersek topraklar›n›n yakla-fl›k % 70’ini ele geçirmifllerdir. Psikolojik üstünlü¤e sahip Bosnal› S›rplar, Vance-Owen, Owen-Stoltenberg ve Temas Grubu planlar›n› reddetmifllerdir. ABD ve Tür-kiye’nin çabalar›yla Boflnak-H›rvat sorunlar›n›n çözümlenmesi ve Washington Ant-laflmas›’n›n imzalanmas›yla S›rbistan ve Bosnal› S›rplar›n psikolojik ve stratejik üs-tünlü¤ü sona ermeye bafllam›flt›r. A¤ustos 1995’de Saray Bosna’da bir pazar yerineS›rp topçusu taraf›ndan at›lan merminin çok say›da insan›n ölümüne sebep olma-s›, NATO’nun hava harekât› düzenlemesine yol açm›flt›r. Bu olaydan sonra sürdü-rülen çabalarla, Baflkan Bill Clinton’›n Özel Temsilcisi Richard Holbrooke’un göze-timinde, ABD’nin Ohio Eyaleti’nin Dayton flehrinde yap›lan müzakereler neticesin-de, Kas›m 1995’de bir uzlafl› metni ortaya ç›kar›lm›flt›r. Dayton Anlaflmas› olarak bi-linen bu metin 14 Aral›k 1995’de Paris’te imzalanm›flt›r. Bar›fla giden yolu açmas›-na ra¤men Dayton Anlaflmas›, Bosna-Hersek Cumhuriyeti topraklar›n›n % 49’unuS›rp Cumhuriyeti (Republika Srpska) ad› alt›nda Bosnal› S›rplara vermifltir. S›rbis-tan güdümündeki Bosnal› S›rplar, ‘etnik temizlik’, ‘sistematik tecavüz’ vb. nitele-melerle BM kay›tlar›na da geçse de bir bak›ma ödüllendirilmifl bile say›labilir.


Bosna sonras› Milofleviç, Kosova bölgesine yönelik stratejisini uygulamaya ko-yacakt›r. Yaklafl›k % 90’›n› Kosoval› Arnavutlar›n oluflturdu¤u bu bölge S›rplar›nKudüs’ü olarak görülmektedir. Milofleviç, 1989’dan itibaren tüm seçim süreçlerin-de Kosova faktörünü S›rp milliyetçili¤ini tahrik etmekte bir araç olarak kullanm›fl-t›r. 1998 y›l› sonbahar›nda Kosoval› Arnavutlara yönelik bafllatt›¤› sald›r›lar›n yolaçt›¤› toplu katliamlar ve 800.000 civar›nda yer de¤ifltirmifl insan ve mültecinin so-¤uk, açl›k ve zor yaflam koflullar›na itilmesi, baflta ABD olmak üzere uluslararas›toplumun soruna çok daha h›zl› bir flekilde müdahil olmas›na yol açm›flt›r. AncakS›rbistan’›n Kosova sorununu bir iç sorun olarak tan›mlamas›, BM Güvenlik Kon-seyi’nde benzer sorunlara sahip Çin ve Rusya gibi devletlerin varl›¤›, ABD ve müt-tefikleri aras›ndaki görüfl ayr›l›klar› Milofleviç’in uzlaflmaz bir tutum tak›nmas›ndaönemli rol oynam›fl olmal›d›r. fiubat 1999’da Fransa’da düzenlenen Rambouilletmüzakerelerinde S›rbistan taraf›n›n bu tutumunu sürdürmesi, NATO’yu hareketegeçirmifl, 23 Mart 1999’dan 10 Haziran 1999’a kadar sürecek bombard›man bafl-lam›flt›r. BM Güvenlik Konseyi yetkilendirmesine dayanmaks›z›n bafllat›lan ve ‘in-sani müdahale’ kavram› çerçevesinde meflruiyet kazand›r›lmaya çal›fl›lan NATOmüdahalesi, 1244 say›l› Güvenlik Konseyi karar› ile sona erdirilmifltir. Kosova böl-gesi, BM Kosova Misyonu’nun (United Nations Mission in Kosovo-UNMIK) deneti-mi alt›na konulmufltur. Kosova Savafl›’n› kaybeden Milofleviç, Ekim 2000’de düzen-lenen seçimleri de kaybetmifltir.

Voyislav Kofltunitsa’n›n devlet baflkan› olmas› sonras›nda S›rbistan d›fl politikade¤iflikli¤ine gidecek ve komflular›yla, AB ülkeleriyle ve ABD ile iliflkilerini düzelt-mek için büyük bir çaba harcayacakt›r. Bunun bir yans›mas› olarak Belgrat 27Ekim 2000 tarihinde resmen BM üyeli¤i için baflvuruda bulunmufl, ayn› y›l Make-donya’n›n Üsküp flehrinde düzenlenen Balkan Zirvesi, Baflkan Kofltunitsa’ya kom-flular›yla diplomatik iliflkilerini iyilefltirmede önemli bir f›rsat sunmufltur. Kofltunit-sa yapm›fl oldu¤u konuflmalarda, ‘yeni bir dönem’den söz edecek, bu yeni döne-min en önemli simgesel olay› olarak da S›rbistan 2002 y›l›nda Milofleviç’i EskiYugoslav Uluslararas› Savafl Suçlar› Mahkemesi’ne teslim edecektir.

Voyislav Kofltunitsa, Devlet Baflkan› seçilmesinden sonraki ilk resmî ziyaretinide Yugoslavya Cumhuriyeti’nden ayr›lma niyetini aç›kça ifade eden Karada¤’ayapm›flt›r. Uzun süren müzakereler sonucunda Mart 2002’de S›rbistan-Karada¤ ara-


Resim 6.2

ABD D›fliflleriBakan Yard›mc›s›Richard Holbrooke,S›rbistanCumhurbaflkan›SlobodanMilofleviç’legörüflme yaparken.

Kaynak: http://www.balkaninsight.com/en/article/holbrooke

s›nda oldukça gevflek bir federasyonun kurulmas›na karar verilmifl ancak May›s2006’da Karada¤’›n federasyondan ayr›lmas› sonucunda da Yugoslavya resmen vetamamen da¤›lm›flt›r.

Ekim 2000’deki iktidar de¤iflikli¤inden sonra da Belgrad h›zla AB ile iliflkilerinigelifltirmeye çal›flm›flt›r. AB Konseyi de Haziran 2003’de düzenlenen Selanik Zirve-si’nde tüm Bat› Balkanlar’› AB entegrasyon sürecinin bir parças› olarak gördü¤ünüvurgulam›flt›r. 29 Nisan 2008 tarihinde AB ve S›rbistan aras›nda ‹stikrar ve Ortakl›kAnlaflmas› imzalanm›flt›r. S›rbistan, 2008 ve 2009 y›l› içerisinde AB ile ticari konu-lar› düzenleyen ve bu konuda var olan engelleri ortadan kald›ran çok say›da an-laflmay› kabul etmifltir. AB S›rbistan’›n bu tutumunu olumlu karfl›lay›p 19 Aral›k2009 tarihinde fiengen bölgesine seyahatlerde vize serbestli¤i sa¤lam›fl, S›rbistanda üç gün sonra (22 Aral›k) AB üyeli¤i için Brüksel’e baflvuruda bulunmufltur. Bubaflvurunun ard›ndan Avrupa Komisyonu, 12 Ekim 2011 tarihinde S›rbistan’› resmîaday olarak tavsiye eden karar›n› aç›klam›flt›r. Mart 2012’de S›rbistan resmen adayülke olarak ilan edilmifltir. S›rbistan, AB çevrelerinde üyelik sürecinin 5-7 y›l ara-s›nda bir zaman alaca¤›n›n telaffuz edilmesine karfl›n, 2014 y›l›na kadar üyeli¤i ta-mamlamay› tasarlamaktad›r. Komisyon’un S›rbistan’›n adayl›k statüsünü elde etme-sinin Kosova ile siyasal diyalo¤un yeniden bafllat›lmas›na ba¤l› oldu¤unu aç›kla-mas› bu süreç aç›s›ndan önemlidir.

Kosova krizi sürecinde bozulan S›rbistan-ABD iliflkileri ise May›s 2001’de Ameri-ka’n›n Belgrad Büyükelçili¤ini tekrar açmas›yla normalleflme sürecine girmifltir. ABD,S›rbistan’›n Avro-Atlantik kurumlar›na üyeli¤ini desteklemektedir. ‹ki ülke aras›nda-ki sorunlar› tespit ve çözümlemek amac›yla, A¤ustos 2004’de ABD Temsilciler Mec-lisinde S›rp Sorunlar› Komitesi kurulmufltur. Vaflington’un fiubat 2008’de Kosova’n›ntek tarafl› ba¤›ms›zl›¤›n› tan›mas›n›n ard›ndan S›rbistan, bu ülkedeki büyükelçisinigeri çekmifltir. Ancak fiubat 2009’da yeni bir büyükelçi atam›flt›r. S›rbistan’›n NATOile iliflkilerinin so¤umas›nda da örgütün Kosova’n›n ba¤›ms›zl›¤›na deste¤i sebep ol-mufltur. Bu aflamada, 2006 y›l›nda imzalanan Bar›fl ‹çin Ortakl›k Anlaflmas› ile 2008’deimzalanan NATO ile Enformasyon De¤iflim Anlaflmas› yeterli görülmüfltür. S›rbistan2012 y›l› itibar›yla hâlen Kosova’n›n ba¤›ms›zl›¤›n› tan›mamaktad›r.

Milofleviç sonras› dönemde S›rbistan-Türkiye iliflkilerinde de önemli geliflmelerolmufltur. 2002 y›l›nda kurulan S›rp-Türk ‹fl Konseyi karfl›l›kl› ekonomik iliflkileriniyilefltirilmesinde önemli bir rol oynamaktad›r. Karfl›l›kl› üst düzey resmî ziyaretlergerçeklefltirilmifl, mesela 2009 y›l›nda ilk defa bir Türk Cumhurbaflkan›, S›rbistan’›ziyaret etmifltir. Güneydo¤u Avrupa ‹flbirli¤i Süreci (GDAÜ), S›rbistan aç›s›ndan dabölge ülkeleriyle iliflkilerini gelifltirmenin önemli bir zeminini oluflturmaktad›r.GDAÜ’nün Ekim 2009’da ‹stanbul’daki toplant›s›na kat›lan S›rbistan D›fliflleri Baka-n› Vuk Jeremiç, Bosna-Hersek D›fliflleri Bakan› Sven Alkalaj ile de biraraya gelmifl-tir. Bu toplant›da sa¤lanan mutabakat üzerine, Türk, S›rp ve Boflnak d›fliflleri bakan-lar›n›n kat›l›m›yla Medeniyetler ‹ttifak› bölgesel toplant›s› Aral›k 2009’da Saraybos-na’da yap›lm›flt›r. Türkiye’nin inisiyatifiyle gerçeklefltirilen Türkiye-Bosna-Hersek-S›rbistan Devlet Baflkanlar› Zirvesi’nin birincisi, 24 Nisan 2010 tarihinde Cumhur-baflkan› Abdullah Gül’ün ev sahipli¤inde ‹stanbul’da; ikincisi, 26 Nisan 2011 tarihin-de S›rbistan Cumhurbaflkan› Boris Tadiç’in ev sahipli¤inde Belgrad’da gerçekleflti-rilmifltir. Cumhurbaflkan› Tadiç’in Bosna-Hersek ile siyasal diyalog mekanizmalar›-n›n oluflturulmas›na katk›s› dikkate de¤erdir. Haziran 2010’da Saraybosna’da yap›-lan AB-Bat› Balkanlar toplant›s›na Kosova’n›n davet edilmesi karfl›s›nda, bölgeselsorunlar› yine bölge ülkelerinin çözebilece¤ini ifade eden S›rp D›fliflleri Bakan› Je-remiç, S›rbistan’›n 2000 sonras› d›fl politikas›n›n temel çizgisini ortaya koymaktad›r.


Milofleviç sonras› S›rbistan d›fl politikas›, Kosova sorunundaki pozisyonlar›ndangeri ad›m atmadan uluslararas› toplumdaki ülkenin ‘negatif’ imaj›n› giderme çaba-s›na yöneliktir. Bu süreçte S›rbistan, baflta komflu ülkelerle olmak üzere ABD, Çin,Rusya Federasyonu ve di¤er küresel aktörlerle de iliflkilerini gelifltirmeye çaba gös-termektedir. S›rbistan d›fl politikas›n›n temel önceli¤i, en k›sa sürede Avro-Atlantikkurumlar›na üye olmakt›r.

H›rvatistan’›n D›fl Politikas› Yugoslavya’n›n parçalanmas›n› etkileyen en önemli olgu, H›rvat-S›rp gerginli¤inebir çözüm bulunamamas›d›r. H›rvat liderlerin alg›lamalar›nda ‘kültürel ve bölgeselaidiyet sorunu’ önemli bir yer tutmaktad›r. Bu aidiyet sorununu derinlemesine ya-flayan liderlerden, 1989’da H›rvat Demokratik Birli¤inin (HDZ) kurucusu FranjoTudjman, devlet baflkan› seçildi¤i 1990’dan öldü¤ü Aral›k 1999’a kadar H›rvatis-tan’da iktidarda kalm›flt›r. 1991’de Slovenya ile birlikte Yugoslavya’dan ilk ayr›lancumhuriyetlerden biri olmufltur. Baflkan Tudjman, Tito’nun ölümü sonras›nda Yu-goslavya kurumlar›n›n baflta ordu olmak üzere S›rplaflt›r›lmas›na büyük tepki gös-termifltir. Ancak di¤er etnik gruplara yönelik tepkileri Milofleviç’i aratmayacak dü-zeydedir. Örne¤in Tudjman, zaman zaman Bosna-Hersek’in H›rvatistan’a ba¤lan-mas› gerekti¤ini ve Boflnaklar›n H›rvat Müslümanlar oldu¤unu ileri sürmüfltür.

H›rvatistan, Ekim 1991-Ocak 1992 döneminde topraklar›nda yaflayan S›rplar›nözerkleflme talepleri ile S›rbistan’›n askerî kuflatmalar› ve sald›r›lar› karfl›s›nda zoranlar yaflam›fl bir ülkedir. Franjo Tudjman, bu dönemde Bat› dünyas›n›n ilgisizli-¤inden flikayet etmifltir. H›rvatistan topraklar›ndaki S›rplar›n kovulmas›, ‹kinci Dün-ya Savafl› sonras›nda tart›flmal› bölgelerde etnik az›nl›klar b›rak›lmamas› uygulama-s›na benzemektedir. Tudjman, Boflnak etnisitesine dayal› güçlü bir Bosna-Hersekkurulmas›n› da istememifltir.

H›rvatistan, Dayton sürecine en az sorunla kat›lan cumhuriyet olmufltur. Ric-hard Holbrooke, Dayton’da en rahat liderin Franjo Tudjman oldu¤unu ve Do¤uSlavonya sorununu çözmek için çaba harcad›¤›n› belirtmektedir. Dayton Anlaflma-s› ve Kas›m 1995’de yerel S›rp yetkililerle imzalanan Erdut Anlaflmas›’n›n uygula-mas›nda çeflitli sorunlar ortaya ç›km›flt›r. Bu nedenle zaman zaman H›rvat taraf›,gerek ABD gerekse AB taraf›ndan, bar›flç›l çözümün hayata geçirilmesinde a¤›rdavranmakla suçlanm›fllard›r. H›rvatistan’›n bu tavr›nda da 1996-1999 dönemlerin-de Tudjman’›n liderli¤indeki HDZ’nin iktidarda olmas› belirleyicidir. Tudjman ölü-müne kadar ABD ve AB ile iliflkilerin geliflmesinin önünde bir engel olarak kalm›fl-t›r. Ancak Tudjman’›n ölümünden sonra HDZ, ABD ve AB ile iliflkileri gelifltirme-ye önem verecektir.

2000’li y›llar›n bafl›nda H›rvat Sosyal Demokrat Partisi (SDP) liderli¤inde kuru-lan koalisyon hükûmeti, bir yandan bas›n özgürlü¤ünün geliflmesine önemli katk›-larda bulunurken d›fl politika alan›nda 2000-2005 y›llar› aras›nda çok önemli ant-laflma imzalam›fl ve AB ile iliflkilerde önemli ad›mlar at›lm›flt›r. Bu dönemdekiönemli d›fl politika giriflimlerinin baz›lar› flunlard›r: May›s 2000’de NATO’ya kat›l›msürecinin önemli bir parças› olan Bar›fl ‹çin Ortakl›k Program› imzalanmas›, Tem-muz 2000’de Dünya Ticaret Örgütüne kat›l›m›n gerçekleflmesi, Ekim 2001’de ABile ‹stikrar ve Birlik Anlaflmas›’n›n imzalanmas›, May›s 2002’de NATO’nun ÜyelikEylem Plan›’n›n taraf› hâline gelinmesi, Aral›k 2002’de Merkezi Avrupa Serbest Ti-caret Anlaflmas›’n›n üyesi olunmas›, fiubat 2003’de AB’ye tam üyelik baflvurusundabulunulmas›, Ekim 2005’de Lahey’deki Eski Yugoslavya Uluslararas› Ceza Mahke-mesi ile tam iflbirli¤i yap›lmas› ve AB ile girifl müzakerelerinin bafllamas›.


AB ile H›rvatistan iliflkilerinin geliflmesinde ise mülteci durumuna düflen S›rp-lar›n geri dönüflünde 1999 sonras› h›zlanma görülmesi, Eski Yugoslavya Uluslara-ras› Ceza Mahkemesi ile iflbirli¤i yap›lmas› ve savafl suçlusu baz› generallerinmahkemeye teslimi etkili olmufltur. Ekim 2005’de AB ile H›rvatistan aras›nda üye-lik müzakerelerinde tarama süreci bafllam›flt›r. fiubat 2008’de AB Konseyi, H›rva-tistan için kat›l›m ortakl›¤›n› benimsemifltir. Aral›k 2009’da H›rvatistan AB’ye kat›-l›m anlaflmas›n› imzalam›flt›r. H›rvatistan’›n 2013 y›l› içerisinde 28. AB üyesi olma-s› öngörülmektedir.

ABD ve NATO ile iliflkilere gelince, ABD 1994 y›l›nda H›rvat askerlerin e¤iti-minde önemli rol oynam›fl bir ülkedir. Bunun sonucu, A¤ustos 1995’de H›rvatlar›nKrayina’da Bosnal› S›rplara karfl› kazand›¤› zaferin bölgedeki güç dengesini de¤ifl-tirmesidir. ABD’nin bu zafer sonras›nda S›rplar› Dayton’da müzakere masas›naçekmesi daha da kolaylaflm›flt›r. H›rvatistan, Mart 1999’da NATO’nun Kosova’yayönelik askerî hava harekat›na hava sahas›n› açm›fl, sonras›nda Kosova Gücü’nede (Kosovo Force-KFOR) lojistik destek vermifltir. Sonras›nda 2000-2008 y›llar› ara-s›nda Avrupa-Atlantik Ortakl›k Konseyi ve Bar›fl ‹çin Ortakl›k kat›l›m belgesini im-zalam›fl, Üyelik Eylem Plan›’na davet edilmifltir. Bu süreçte Afganistan’daki NATOgörev gücü ISAF’a da katk›da bulunmufltur. Temmuz 2008’de NATO ile kat›l›mmüzakerelerine bafllayan H›rvatistan, üyelik protokolünü imzalam›flt›r. H›rvatistan,1 Temmuz 2009’da resmen NATO üyesi olmufltur.

H›rvatistan-Türkiye iliflkileri ise 1990’lar›n bafl›ndan günümüze kadar büyükoranda istikrar içinde geliflmifltir. Dayton Antlaflmas›’n›n Bosna-Hersek’de kurdu¤uhassas yap›n›n sürdürülmesi, Bat› Balkanlar’da bar›fl ve istikrar›n korunmas› her ikiülke d›fl politika yap›c›lar›n›n üzerinde önemle durdu¤u bir konudur. H›rvatistan’›nAB üyelik müzakereleri sürecinde kazand›¤› tecrübenin Türkiye’ye aktar›lmas›önemli bir diyalog zemini oluflturmaktad›r. ‹ki ülke aras›ndaki ticaret hacmi sony›llarda önemli bir art›fl göstermifltir. D›fliflleri Bakan› Ahmet Davuto¤lu’nun sürek-li siyasal diyalog ilkesi, iki ülke aras›nda en üst düzeyde resmî ziyaret trafi¤ini h›z-land›rm›flt›r. Davuto¤lu, Türkiye olarak H›rvatistan’›, Bosna-Hersek’in istikrar› içinönemli bir partner olarak gördüklerini 12-13 Aral›k 2009’da gerçeklefltirdi¤i H›rva-tistan gezisi baflta olmak üzere çeflitli defalar ifade etmifltir. 2009 y›l›nda Türkiye’yebaflta H›rvatistan Baflbakan› Ivo Sanader olmak üzere çok say›da bakan ziyarettebulunmufltur.

Franjo Tudjman sonras› H›rvatistan d›fl politikas›n›n temel hedefi, Avro-Atlantikkurumlar› ile bütünleflmektir. Söz konusu hedefler önemli oranda gerçeklefltiril-mifltir. H›rvatistan, AB ülkeleri ve ABD d›fl›nda Çin ile de çok yönlü iliflkilerini ge-lifltirme çabas› içerisinde olmufltur. Bu kapsamda, Çin Devlet Baflkan› Hu Jintao,Haziran 2009’da H›rvatistan’a iki günlük resmî bir ziyarette bulunmufltur. Hu Jinta-o’nun H›rvatistan’›n AB üyeli¤ini desteklediklerini ifade etmesi de son dereceönemlidir.

Bosna-Hersek Cumhuriyeti D›fl Politikas›Yugoslavya’n›n parçalanmas› sürecinde cumhuriyetlerin siyasal varl›¤›na yöneliktehdit alg›s›n›n en yüksek oldu¤u ülke, Bosna-Hersek’tir. Daha önceki ünitelerde deifade edildi¤i üzere Bosna-Hersek, esas olarak Boflnak (% 48), S›rp (% 34), H›rvat (%15) olmak üzere üç etnik grubun yaflam alan›d›r. Bu üç etnik gruptan sadece Bofl-naklar›n yaflam alan› Bosna-Hersek’tir. Boflnak lider Aliya ‹zzetbegoviç, Mart 1992’de-ki ba¤›ms›zl›k ilan›n› ‘S›rp ve H›rvatlar›n savafl alan›na dönüflerek yok olmama’ ka-rarl›l›¤›n›n bir ifadesi olarak ald›klar›n› belirtmektedir. 1992-1995 dönemindeki S›rp


sald›rganl›¤› ve baz› H›rvat giriflimleri bu kayg›n›n do¤rulunu göstermifltir. 1994 son-ras› ABD’nin Yugoslavya sorununa artan ilgisi ve Türkiye’nin ›srarla sorunu ulusla-raras› toplumun gündeminde tutma çabalar›, u¤rad›klar› çok büyük zararlara ra¤-men Boflnak halk›n›n siyasal bir çözüme ulaflmalar›na olanak tan›m›flt›r. Dayton An-laflmas›, son derece karmafl›k, k›r›lgan, yetki da¤›l›m›n›n karmafl›k oldu¤u çok etni-li bir siyasal yap› infla etmifltir. H›rvatlar ve Boflnaklar, bu çok etnili yap›n›n parçala-r› iken S›rplar, nüfuslar›ndan çok daha fazla topra¤› kontrollerine geçirerek (% 49)ayr› bir cumhuriyetle ödüllendirilmifllerdir. Bosna-Hersek’in 1995 sonras› d›fl politi-kas›nda bir anlamda üç parçal› yap›n›n izlerini görmek mümkündür.

Bosna-Hersek Federasyonu’nun karfl›laflt›¤› temel sorun, birisi federasyon, di-¤eri ayr› bir cumhuriyet çat›s› alt›nda ana vatanlar›na bitiflik iki ayr› etnik grubunfarkl› d›fl politika yönelimlerine sahip olmas›d›r. Aral›k 1995’de Dayton Anlaflma-s›’n›n hayata geçirilmesi sürecini izlemek üzere Londra’da düzenlenen Konferans-’ta kurulan Bar›fl Uygulama Konseyi (Peace Implementation Council - PIC) ve Yük-sek Temsilcilik Ofisinin (Office of the High Representative - OHR) varl›¤›na yöneliktaraflar›n tutumlar›ndaki farkl›laflma bunun önemli örneklerinden birisidir. S›rplar,OHR’nin kapat›lmas›n› istemektedirler çünkü anayasal reformlar› tamamlama ko-nusunda istekli de¤ildirler. OHR’nin kapat›lmas›n›n Dayton Bar›fl Anlaflmas›’n›nhayata geçirilmesini s›k›nt›ya sokaca¤› aç›kt›r. Kas›m 2008’de taraflar›n liderlerininbiraraya gelmesiyle bafllayan Prud Süreci’nin hedefi de Bosna-Hersek’te iflleyendemokratik kurumlar›n oluflturulmas› ve AB’ye girifl sürecinin kolaylaflt›r›lmas›d›r.Anayasal reformlar ve polis reformu gibi giriflimleri S›rp taraf› Boflnaklar›n merke-zî hükûmet taleplerinin bir uzant›s› olarak gördü¤ü için reddetmekte ve federas-yondan ayr›lmakla tehdit etmektedir. ABD-AB giriflimiyle taraflar aras›ndaki sorun-lar› çözümlemek amac›yla Ekim 2009’da Dayton benzeri bir müzakere süreci bafl-lat›lm›flt›r. Butmir Süreci olarak adland›r›lan müzakerelerden de herhangi olumlubir sonuç elde edilememifltir.


Resim 6.3

ABD eski Baflkan›Clinton, Bosnasoyk›r›m an›t›n›açarken.

Kaynak: http://bosniangenocide.wordpress.com/2011/03/26/clinton-opens-bosnian-genocide-memorial/

Bosna-Hersek Federasyonu’nun da temel d›fl politika hedefi Avro-Atlantik ku-rumlar›na kat›lmakt›r. Boflnaklar, üniter bir siyasal yap› ile anayasal reform süreci-nin çok daha kolay tamamlanarak AB’ye üye olabileceklerini düflünmektedirler.Ancak tüm d›flsal bask›lara karfl›n temel sorunlar›n çözümlenememifl olmas› AB sü-recinin önünde en önemli engeldir. Buna karfl›n Bosna-Hersek, AB taraf›ndan Gü-neydo¤u Avrupa için uygulamaya konulan ‹stikrar ve Ortakl›k Süreci’ne dahil edil-mifl, Haziran 2000’de potansiyel aday ülke olarak kabul edilmifltir. Kas›m 2005’debafllayan ‹stikrar ve Ortakl›k Anlaflmas› müzakereleri Haziran 2008’de karfl›l›kl› im-zalar›n at›lmas› ile sonuca ulaflm›flt›r. AB’nin yaflamakta oldu¤u ekonomik kriz,Bosna Hersek’e ve di¤er Bat› Balkan ülkelerine yard›mlar›n artt›r›lmas›n›n önündeciddi bir engeldir. Aral›k 2004’den bu yana Bosna-Hersek’te AB bar›fl gücü (EU-FOR) görev yapmaktad›r.

Bosna-Hersek ile Avrupa Birli¤i iliflkilerindeki önemli geliflmeleri aç›klay›n›z.

ABD, Bosna-Hersek’e yönelik S›rp sald›rganl›¤›n›n durdurulmas›nda ve DaytonAnlaflmas›’na ulafl›lmas›nda kilit önemde rol oynam›fl bir ülkedir. ABD, 1995 son-ras› bafllatt›¤› ‘e¤it-donat’ program›yla Bosna-Hersek’in askerî haz›rl›k kapasitesiniartt›rmaya çal›flm›flt›r. ABD Uluslararas› Kalk›nma Ajans›, ülkenin altyap› yat›r›mla-r›, ekonomik kalk›nmas› ve reformlar›n hayata geçirilmesi için önemli mali desteksa¤lam›flt›r. Amerika, Bosna-Hersek Federasyonu ile S›rp Cumhuriyeti aras›ndakihassas dengeyi bozmamaya çal›flmaktad›r. Bu ba¤lamda Bosna-Hersek ile NATOiflbirli¤ine önem verilmektedir. NATO, 2009 Aral›k’›nda ald›¤› kararla gerekli re-formlar›n yap›lmas› hâlinde Bosna-Hersek’in Üyelik Eylem Plan›’na kabul edilece-¤ini aç›klam›flt›r.

Bosna-Hersek, Medeniyetler ‹ttifak› projesinin de destekçilerindendir. Medeni-yetler ‹ttifak› Güneydo¤u Avrupa Bakanlar toplant›s› 13-14 Aral›k 2009 tarihindeSaraybosna’da yap›lm›flt›r. Bosna-Hersek Güneydo¤u Avrupa Ülkeleri platformunaüyedir. Bu platform, özellikle komflu ülkelerle olan sorunlar›n çözümlenmesine vesiyasal diyalo¤un sürdürülmesine önemli katk› sunmaktad›r.

Bosna-Hersek, 1992-1995 döneminde birçok aç›dan kendisine destek veren Pa-kistan ve Suudi Arabistan gibi ‹slam ülkeleriyle iyi iliflkilere sahiptir. Bosna-Hersek,‹slam Konferans› Örgütünde (‹KÖ) gözlemci üye statüsündedir. ‹KÖ-Bosna-Her-sek Temas grubu ülkedeki geliflmeleri çok yak›ndan takip etmektedir.

Bosna-Hersek’in d›fl politikas›nda en yo¤un iliflkide bulundu¤u ülkelerden biriTürkiye’dir. Türkiye, Mart 1992’deki ba¤›ms›zl›k ilan›ndan Kas›m 1995’deki Daytonsürecine kadar Bosna-Hersek sorununu uluslararas› toplumun gündeminde tut-mak için elinden gelen bütün çabay› harcam›flt›r. Bosna-Hersek’in Avro-Atlantikkurumlar› ile bütünleflmesinin ve baflta S›rbistan olmak üzere bütün komflular›ylailiflkilerini gelifltirmesinin en büyük destekçisidir. Ahmet Davuto¤lu 2009’da d›flifl-leri bakan› olmas›n›n ard›ndan Bosna’daki sorunlar›n çözümüne yönelik inisiyatifgelifltirmifltir. Türk ‹flbirli¤i ve Kalk›nma Ajans›n›n (T‹KA) faaliyetlerinin en yo¤unoldu¤u ülkelerden bir tanesi de Bosna-Hersek’dir.

Karada¤’›n D›fl Politikas›Karada¤, küçük yüz ölçümüne k›yasla Balkan tarihinde çok önemli bir rol oyna-m›flt›r. 1918 y›l›nda düzenlenen referandumla ba¤›ms›zl›¤›ndan vazgeçen Karada¤,2006’da ba¤›ms›zl›¤›n› tekrar kazanm›flt›r. Karada¤, 1991-2000 döneminde S›rbis-tan’a uygulanan uluslararas› yapt›r›mlardan zarar görmüfl, bu ülkenin uluslararas›


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

toplumdaki negatif imaj›ndan etkilenmifltir. Karada¤’›n küçük yüz ölçümü ve nü-fusu nedeniyle Avro-Atlantik kurumlar›na çok uzak olmayan bir gelecekte üye ola-ca¤› düflünülmektedir. 1991-2000 aras› dönemde ülkedeki S›rp nüfusta ciddi bir ar-t›fl yaflanm›flt›r. Karada¤ liderleri S›rbistan’›n ülkenin demografik haritas›n› de¤ifltir-me çabalar›na tepki göstermifllerdir. Tüm bu geliflmeler birlikte ele al›nd›¤›nda Ka-rada¤, 2000-2002 döneminde ayr›lma yönünde güçlü e¤ilimler tafl›mas›na karfl›n,özellikle AB’den gelen bask›larla bu yönde ad›m atmam›flt›r. Ancak May›s 2006’dadüzenlenen ba¤›ms›zl›k referandumunda ç›kan % 55,5’lik sonuçla Karada¤ fede-rasyondan ayr›lm›flt›r.

ABD, Karada¤’› ilk tan›yan ve diplomatik iliflki kuran ülkelerden biridir. Diplo-matik iliflkilerin kurulmas›ndan bu yana iki ülke aras›ndaki iliflkiler h›zla geliflmifl-tir. Gerek Kongre üyeleri düzeyinde gerekse bakan düzeyinde çok say›da karfl›l›k-l› ziyaret gerçeklefltirilmifltir. George W. Bush dönemi Savunma Bakan› DonaldRumsfeld’in Eylül 2006’da düzenledi¤i ziyaret ABD’nin Karada¤’›n Balkanlar’dakistratejik konumuna verdi¤i önemi göstermektedir. Karada¤, Irak ve Afganistan’da-ki ABD giriflimlerine yard›mda bulunma sözü vermifltir. Bunun bir uzant›s› olarakKarada¤, 2007 y›l›nda Afgan ulusal ordusunun donat›lmas›na katk› yapmak ama-c›yla silah-mühimmat yard›m›nda bulunmufltur. fiubat 2010’da da Afganistan’dakiNATO gücü ISAF’a askerî katk›da bulunma karar› vermifltir. Bu kapsamda fiubat2011’de Afganistan’daki ISAF gücüne 35 Karada¤ askerî kat›lm›flt›r. ABD, Kara-da¤’›n NATO’ya üyeli¤ini desteklemektedir.

Karada¤, NATO’nun Bar›fl ‹çin Ortakl›k Program›’na Aral›k 2006’da kat›lm›flt›r.Ülke Nisan 2008’de NATO’ya üyelik hedeflerine ulaflmas› sürecinde siyasi, askerî,mali ve güvenlik sorunlar›n›n ele al›naca¤› tam kapsaml› bir Yo¤unlaflt›r›lm›fl Diya-log bafllatmaya davet edilmifltir. Temmuz 2008’de NATO-Karada¤ Bireysel Ortak-l›k Eylem Plan› Anlaflmas› imzalanm›fl, Aral›k 2009’da NATO d›fliflleri bakanlar› Ka-rada¤’› ittifaka davet etmifllerdir.

Karada¤, ba¤›ms›zl›k referandumu sonras›nda 26 Eylül 2006’da AB ile de ‹stik-rar ve Ortakl›k Anlaflmas› müzakerelerini bafllatm›flt›r. ‹stikrar ve Ortakl›k Anlaflma-s›’n› Ekim 2007’de imzalanm›fl, anlaflma May›s 2010’da yürürlü¤e girmifltir. 15 Ara-l›k 2008’de AB’ye üyelik için baflvuruda bulunulmufltur.

Karada¤ bölge ülkeleriyle iliflkilerine de çok önem vermektedir. Bu iliflkilerin endikkat çekenlerinden biri Türkiye ile kurulan sürekli üst düzey diplomatik temaslar-d›r. Aral›k 2009’da Cumhurbaflkan› Abdullah Gül Karada¤’a resmî bir ziyarette bu-lunmufltur. Cumhurbaflkan› Gül, 130 y›l sonra ilk kez böyle üst düzey bir ziyaretingerçekleflti¤ini vurgulam›fl, bir sonraki ziyaret için bu kadar beklemeyeceklerini be-lirtmifltir. Mart 2011’de de Karada¤ Cumhurbaflkan› Filip Vujanoviç, Türkiye’ye res-mî bir ziyarette bulunmufltur. Her iki ülke cumhurbaflkan›n›n birlikte düzenledikle-ri bas›n toplant›s›nda AB üyeli¤ine ve NATO’ya vurgu yap›lm›flt›r.

Karada¤, Güneydo¤u Avrupa Ülkeleri platformunun ve Medeniyetler ‹ttifa-k›’n›n kat›l›mc› ülkeleri aras›ndad›r.

Kosova’n›n D›fl Politikas›Kosoval› Arnavutlar, 2 Temmuz 1990’da yay›mlad›klar› bildiri ile S›rbistan’dan ba-¤›ms›zl›klar›n› ilan etmifller ve Yugoslavya içinde tam kurucu cumhuriyet oldukla-r›n› ileri sürmüfllerdir. May›s 1992’de Kosoval› Arnavutlar taraf›ndan düzenlenen se-çimlerde Kosova Demokratik ‹ttifak› (KD‹) lideri ‹brahim Rugova seçimleri kazan-m›fl ve ilk cumhurbaflkan› olmufltur. 1991-1995 aras› dönemde Yugoslavya cumhu-riyetleri aras›ndaki sorunlar›n çözümlenmesinde askerî kuvvet kullan›m› ön planda


iken Baflkan Rugova, ‘bar›flç›l yöntemler’in uygulanmas›na önem vermifltir. Böyle-ce Rugova, uluslararas› toplumun dikkatini Kosova sorununa çekebilece¤ini dü-flünmüfltür. Ancak Kosova sorununun Dayton müzakereleri gündemine al›nmama-s› Kosoval› Arnavut toplumunda tam bir hayal k›r›kl›¤› uyand›rm›flt›r. Uluslararas›toplumun bu ilgisizli¤i, Kosoval› Arnavutlar aras›nda fliddet arac›l›¤›yla hedeflerineulaflma olgusunu güçlendirmifltir. 1996’dan itibaren S›rp hedeflerine yönelik baz›fliddet eylemleri düzenleyen Kosova Kurtulufl Ordusu (UÇK), 1995-1998 aras›ndatoplumsal meflruiyetini güçlendirmifltir. 1996’dan itibaren yavafl yavafl t›rmand›r›lanve 1998 sonbahar›nda zirve noktas›na ç›kan S›rp sald›r›lar›, Kosova sorunununuluslararas› toplumun gündemine girmesine neden olmufltur. ABD’nin ve AB ülke-lerinin bask›s›yla S›rbistan, Arnavut heyetiyle Fransa’n›n Rambouillet flehrinde dü-zenlenen müzakerelere kat›lm›flt›r. 19 Mart 1999’a kadar yürütülen müzakereler ne-ticesinde ortaya konulan Rambouillet Anlaflmas›’n› Kosoval› Arnavutlar imzalar›nakarfl›n S›rp taraf› imzalamam›flt›r. BM, 1998 y›l›ndan itibaren Kosova sorununu gün-demine almas›na ra¤men, Çin Halk Cumhuriyeti (ÇHC) ve Rusya Federasyonu ve-tosu sebebiyle BM Güvenlik Konseyi’nden askerî yapt›r›m karar› ç›kart›lamam›flt›r.Bunun üzerine NATO, ‘insani müdahale’ çerçevesinde 23 Mart’tan 10 Haziran1999’a kadar S›rp hedeflerini bombalam›flt›r. S›rbistan’›n imzalad›¤› Ahtisaari-Cher-nomyrdin Anlaflmas› ve Güvenlik Konseyi’nin 1244 say›l› karar› Kosova’n›n yolharitas›n› oluflturmufltur. Buna göre Kosova, UNMIK ve KFOR kontrolü alt›na al›n-m›flt›r. Bu süreçte UÇK, uluslararas› toplumda meflruiyet kazanacak ve Kosova Ko-ruma Birli¤ine (Kosovo Protection Corps-KPC) dönüfltürülecektir.

Kosova liderli¤i, Haziran 1999-2005 y›llar› aras›nda BM’nin nihai statü görüflme-lerinin bafllamas› için ön flart olarak koydu¤u sekiz standart›n (iflleyen demokratikkurumlar, hukukun üstünlü¤ü, seyahat hürriyeti, geri dönüfller ve yeniden bütün-leflme, ekonomi, mülkiyet haklar›, Belgrad ile diyalog ve Kosova Koruma Birli¤i)


Resim 6.4

Kosoval›Arnavutlarba¤›ms›zl›klar›n›kutlarken.

Kaynak: http://www.britannica.com/blogs/2011/02/kosovos-road-to-independence-in-pictures/

gerçeklefltirilmesine çaba harcam›flt›r. Mart 2004’de S›rp ve Arnavutlar aras›nda ya-flanan fliddet olaylar› statü görüflmelerinin bafllamas› konusunda ABD, AB ve BMyetkilileri aç›s›ndan ikna edici olmufltur. fiubat 2006-Aral›k 2007 aras›nda Viyana’dayap›lan müzakerelerde de herhangi bir çözüme ulafl›lamam›flt›r. Statü görüflmeleri-ne arac›l›k eden BM Özel Temsilcisi Martti Ahtisaari’nin sundu¤u çözüm önerisineS›rbistan ve Rusya’n›n karfl› ç›kmas› üzerine Kosova, 17 fiubat 2008’de tek tarafl› ba-¤›ms›zl›¤›n› ilan etmifltir. Bugüne kadar Kosova, 85 BM üyesi ülke ve Tayvan tara-f›ndan diplomatik olarak tan›nm›flt›r. S›rbistan, Kosova’n›n tek tarafl› ba¤›ms›zl›k ila-n›n› Lahey’deki Uluslararas› Adalet Divan›’na götürmüfltür. Divan, Temmuz 2010’daaç›klad›¤› karar›nda ba¤›ms›zl›k ilan›n›n ‘genel uluslararas› hukukun ihlali’ anlam›-na gelmedi¤ini belirtmifltir. Divan’›n karar› Kosova’da sevinçle karfl›lan›rken tan›n-ma sürecine olumlu etki yapm›flt›r. S›rbistan D›fliflleri Bakan› Vuk Jeremiç ise karar›‘adaletsiz’ olarak nitelemifl, ‘biz bu karar› kabul etmeyece¤iz ve Kosova’dan vazgeç-meyece¤iz. Kosoval› yetkililerle asla bir masaya da oturmayaca¤›z’ demifltir.

27 AB ülkesinden 22’si Kosova’y› tan›m›flt›r. Avrupa Parlamentosu 8 Temmuz2010 tarihinde ald›¤› kararla tüm üye devletlere Kosova’y› tan›ma ça¤r›s› yapan birkarar› kabul etmifltir. Buna ra¤men, benzer ayr›l›kç› veya güçlü az›nl›k gruplara sa-hip AB ülkeleri Kosova’y› tan›mam›fllard›r. Bu ülkeler ‹spanya, Slovakya, K›br›sRum Kesimi, Romanya ve Yunanistan’d›r. Bu itirazc› ülkelere karfl›n AB, Kosova’y›resmen potansiyel aday olarak tan›mlam›flt›r. Ba¤›ms›zl›k sonras›nda Kosova içinUluslararas› ‹zleme Grubu (International Steering Group-ISG) oluflturulmufl, ABTemsilcisi ve Uluslararas› Sivil Temsilci olarak Hollandal› diplomat Pieter Feithatanm›flt›r. Söz konusu birimler Kosova’da Ahtisaari Plan›’n›n uygulanmas›n› veKosova’n›n Avrupa ile bütünleflmesini desteklemektedir. Kosova’da AB’nin Adaletve Polis Misyonu (EULEX) da görev yapmaya bafllam›flt›r. Ülkenin ba¤›ms›zl›k sü-recinde görev yapan uluslararas› birimlerde AB oldukça önemli görevler üstlen-mifltir. AB, üstlendi¤i siyasal rollerin d›fl›nda Kosova’n›n en önemli ticaret orta¤› veyabanc› yat›r›mc›s› durumundad›r. Kosova’daki toplam do¤rudan yat›r›mlar›n %50’si AB ülkeleri taraf›ndan yap›lm›flt›r.

Kosova, uluslararas› örgütlerden Dünya Bankas› ve Uluslararas› Para Fonu’naüyedir. Kosova’n›n BM üyeli¤i önündeki en önemli engel, Genel Kurulda üyele-rin 2/3’nün oyunu alma ve özellikle de Güvenlik Konseyinde Çin ve Rusya veto-su olas›l›¤›d›r.

17 fiubat 2008’de ilan edilen tek tarafl› ba¤›ms›zl›k sonras› Kosova Cumhuriye-ti’nin d›fl politika öncelikleri flunlard›r:

• Ba¤›ms›zl›k ilan›n›n uluslararas› toplumun ço¤unlu¤u taraf›ndan tan›nmas›-n› sa¤lamak,

• Avro-Atlantik kurumlar› ile bütünleflmek, esas olarak NATO ve AB ile stra-tejik ortakl›k kurmak,

• AB bölgesinde insan ve mal hareketlili¤inin serbestleflmesi ve vize kolayl›k-lar›n›n elde edilmesi,

• ‹kili ve çok tarafl› anlaflmalar ile iyi komfluluk ve ortak ç›kar esas›nda böl-gesel iflbirli¤inin gelifltirilmesi,

• Ekonomik kalk›nma için yabanc› yat›r›mlar› çekmek, uluslararas› ekonomikörgütlere kat›lmak.

Kosova’n›n 1998 ve 1999 y›l›ndaki S›rp sald›r›lar›ndan kurtar›lmas›nda ABD’ninkararl›l›¤› belirleyici olmufltur. Ancak ABD, Kosova sorunu da dahil olmak üzereBalkan sorunlar›n›n AB taraf›ndan ele al›nmas› yönünde genel bir e¤ilime sahiptir.Ancak Kosova halk›nda ABD’ye yönelik büyük bir teveccüh mevcuttur. Dönemin


ABD Baflkan› Bill Clinton, ilk ziyaretini 1999’da yapm›flt›r. Bundan sonra 2003 y›-l›nda ve Kas›m 2009’da onuruna yap›lan heykelini açmak için Kosova’y› ziyaret et-mifltir. Kosova’n›n en büyük bulvar›n›n ad› da Bill Clinton Bulvar›’d›r. Ülkede NA-TO d›fl›nda ayr›ca Bondstell ad›nda büyük bir askerî üssü de bulunmaktad›r. ABD,1999-2009 y›llar› aras›nda Kosova’ya 1,4 milyar dolar mali yard›mda bulunmufltur.

Kosova, ba¤›ms›zl›k sürecinin önemli destekçilerinden birisi olan Türkiye ileiliflkilerini de her yönden gelifltirme çabas› içinde olmufltur. Prizren, ba¤›ms›zl›kilan›n›n uluslararas› toplum taraf›ndan tan›nmas›nda ve uluslararas› kurumlaraüyelik çabalar›nda Ankara’n›n tam deste¤ine sahiptir. Türk firmalar› Kosova’daönemli yat›r›mlarda bulunmaktad›rlar. Her y›l çok say›da üst düzeyde resmî ziya-retler gerçeklefltirilmektedir. Örne¤in, May›s 2009’da ‹stanbul’da düzenlenen 12.Avrasya Ekonomi Zirvesi’ne Kosova Cumhurbaflkan› Fatmir Sejdiu da kat›lm›flt›r.Kas›m 2010’da Türkiye Baflbakan› Tayyip Erdo¤an Kosova’y› ziyaret etmifltir. T‹-KA’n›n en yo¤un faaliyet gösterdi¤i ülkelerden bir tanesi de Kosova’d›r.

Makedonya’n›n D›fl Politikas›Yugoslavya’dan ayr›larak ba¤›ms›zl›¤›n› ilan eden cumhuriyetler aras›nda siyasalve toplumsal yap›s› en k›r›lgan olanlardan biri Makedonya’d›r. Makedonya, Tito vesonras› dönemde Yugoslav ekonomik pastas›ndan en az pay alan cumhuriyetler-den biridir. Ülkenin askerî savunma kapasitesi de son derece zay›ft›r. 1912-1913Balkan Savafllar› sonras› ülkesel bütünlü¤ünü koruyamayan Makedonya, 1990 son-ras› benzer bir güvenlik tehdidi ile karfl› karfl›ya kalm›flt›r. Bu güvenlik tehdidi çokboyutludur. Makedon ulusunun varl›¤›n›n tan›nmas›, ülkesel bütünlü¤ün korun-mas› ve ülke isminin Makedonya olarak tescili Makedon d›fl politika yap›c›lar›n›nbugün dahi aflmaya çal›flt›klar› sorunlar olarak varl›¤›n› sürdürmektedir.

Makedonya, 8 Eylül 1991’de ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmifltir. Makedonya’n›n ilk kar-fl›laflt›¤› önemli sorun, Yunanistan taraf›ndan ülkenin anayasas›nda bu ismin kulla-n›lmas›na tarihsel nedenlerle karfl› ç›k›lmas› olmufltur. Yunanistan, Makedon Ana-yasas›’ndaki 3. ve 49. maddelerin kendi ülkesindeki Makedonlara yönelik ifadeleriçerdi¤i ve ülkesel bütünlü¤ünü hedef ald›¤› gerekçesi ile itirazlar›n› sürdürmüfltür.Makedonya, anayasas›nda de¤ifliklik yaparak ‘komflu devletlerden toprak talebi’olmad›¤›n› ilan etmesine karfl›n, Yunanistan’›n bask›lar› devam etmektedir. Atina,fiubat 1994’de Makedonya’ya ekonomik ambargo uygulamaya bafllam›flt›r. ABD veAB’nin bask›lar› karfl›s›nda Ekim 1995’de imzalanan geçici anlaflma ile Makedonyaile s›n›rlarda anlafl›lmas› ve bayra¤›ndaki Vergina y›ld›z›n›n kald›r›lmas› sonras›ndaYunanistan ekonomik ambargosunu kald›rm›flt›r. 1997 sonras›nda ise Makedon-Yunan iliflkilerinde bir yumuflama dönemine girilmifltir. Ancak Yunanistan, ‘Make-donya Eski Yugoslav Cumhuriyeti’ isminin kullan›lmas›nda hâlâ ›srar etmektedir.2008 y›l›nda Makedonya’n›n NATO üyeli¤ini veto etmesi bu ›srar›n en önemli gös-tergesidir. Makedonya’n›n 2009 y›l›nda Uluslararas› Adalet Divan›’na baflvurmas›ve lehine ç›kan karara ra¤men Yunanistan’›n ›srar› devam etmektedir.

Makedonya, siyasal varl›¤›n› ilk tan›yan ülkelerden olmas›na karfl›n, ayr› bir Make-don ulusunun varl›¤›n› kabul etmeyen komflusu Bulgaristan ile de iyi komfluluk ilifl-kilerine sahiptir. AB perspektifi, Makedon-Bulgar iliflkilerinin istikrar içinde yürütül-mesinde önemli rol oynam›flt›r. Makedonya ve Bulgaristan 22 fiubat 1999’da imzala-d›klar› ortak bildiri ile karfl›l›kl› ticaret ve ticari de¤iflim yolunu açm›fllard›r. Bulgaris-tan, Makedon kimli¤i konusundaki görüfllerini sakl› tutmak üzere ayr› bir Makedondilinin varl›¤›n› kabul etmifltir. Makedon liderleri, ayn› Yunanistan’a yönelik yapt›kla-r› gibi komflular›n›n topraklar›na yönelik bir taleplerinin olmad›¤›n› aç›klam›fllard›r.


Makedonya’n›n ba¤›ms›zl›k sürecinin en büyük destekçisi Türkiye olmufltur.Türkiye, Makedonya’n›n ba¤›ms›zl›¤›n› ve toprak bütünlü¤ünü bütün uluslararas›platformlarda desteklemifl, bu ülkeyi anayasas›ndaki ismi olan Makedonya Cum-huriyeti olarak tan›m›flt›r. Makedonya Baflbakan› Kiro Gligorov da ba¤›ms›zl›k son-ras› ilk resmî ziyaretini Mart 1992’de Türkiye’ye yapm›fl, Cumhurbaflkan› TurgutÖzal’›n ziyareti de fiubat 1993’de gerçeklefltirilmifltir. Makedonya çok zay›f biraskerî güce sahip oldu¤undan, Haziran 1993’ten itibaren Türk-Makedon yetkilileraras›nda askerî alanda iflbirli¤i çal›flmalar› bafllat›lm›flt›r. Nisan 1995’de iki ülke ara-s›nda savunma alan›nda Endüstriyel ve Teknik ‹flbirli¤i Anlaflmas› imzalanm›flt›r.1997’de Arnavutluk’ta yaflanan ekonomik kaos ortam› ve t›rmanan Kosoval› Arna-vutlar sorununun Makedonya’y› da içine alacak flekilde genifllemesi tehlikesi kar-fl›s›nda Türkiye, ‘önleyici diplomatik eylemler’ ile Makedonya’ya destek vermifltir.1998-1999 döneminde t›rmanan Kosova krizinde, Makedonya’ya s›¤›nan Arnavut-lara Türkiye yard›mda bulunmufltur. Eylül 1999’da iki ülke aras›nda Serbest Tica-ret Anlaflmas› yap›lm›flt›r. Cumhurbaflkan› Demirel Nisan 1999’da, Cumhurbaflkan›Abdullah Gül May›s 2008’de Makedonya’y› ziyaret etmifltir. Ekim 2009’da Make-donya Cumhurbaflkan›’n›n Türkiye ziyareti iki ülke aras›nda en üst düzey diploma-tik temaslar›n süreklilik tafl›d›¤›n› ortaya koymaktad›r. T‹KA, birçok alanda iki ül-ke iliflkisinin derinleflmesine katk› yapmaktad›r. Makedon-Türk ‹fl Konseyi iki ülkearas›ndaki yat›r›m ve ticaret olanaklar›n›n geliflmesine çal›flmaktad›r.

AB perspektifi, di¤er Yugoslav Cumhuriyetleri gibi Makedonya aç›s›ndan daöncelikli bir konu olmufltur. Yunanistan ve Bulgaristan’la olan sorunlar›n afl›lma-s›nda AB cephesinden gelen destek katk› sa¤lam›flt›r. AB perspektifi, Makedon-ya’n›n farkl› etnik gruplar›n bir arada yaflamas› aç›s›ndan bir ‘tutunum ideoloji’ ro-lü oynamaktad›r. AB, Zagreb Zirvesi’nde bu ülkeyi Güneydo¤u Avrupa ‹stikrar veOrtakl›k Süreci’ne dahil etmifl, 9 Nisan 2001’de ‹stikrar ve Ortakl›k Anlaflmas› im-zalanarak Makedonya’ya ‘AB üyeli¤ine potansiyel aday ülke’ statüsü verilmifltir.Üsküp, 22 Mart 2004’de AB üyeli¤i için baflvurmufltur. Aral›k 2005’de adayl›k sta-tüsünü kazanmas›na karfl›n, Haziran 2008 AB Zirvesi’nde Yunanistan’›n bask›s› ileisim sorunu AB üyeli¤ine giriflte bir ön flart durumuna getirilmifltir. Ekim 2009’daKomisyon, Makedonya ile tam üyelik müzakerelerinin bafllat›lmas› tavsiyesindebulunmufl ancak Konsey, müzakerelerin bafllat›lmas› için bir tarih vermemifltir.

ABD, Makedonya’y› resmî olarak 8 fiubat 1994’de tan›m›fl, iki ülke aras›ndakidiplomatik iliflkiler 13 Eylül 1995 tarihinde kurulmufltur. Üsküp’teki ABD irtibat bü-rosu fiubat 1996’da büyükelçilik düzeyine yükseltilmifl, ilk büyükelçi Temmuz1996’da atanm›flt›r. ABD, ülkede % 30 civar›ndaki Arnavut az›nl›¤›n 2001 ayaklan-mas› sürecinde Makedon hükûmetini desteklemifl ve taraflar aras›nda arabuluculukyaparak 13 A¤ustos 2001 tarihinde Ohrid Çerçeve Anlaflmas›’n›n yap›lmas›na büyükkatk› sa¤lam›flt›r. ABD Uluslararas› Kalk›nma Ajans› programlar›, Makedonya’n›nekonomik yap›s›n›n güçlendirilmesi ve daha güçlü demokratik kurumlar›n olufltu-rulmas› ve kurumsal yap›s›n›n güçlendirilmesine destek vermektedir. 7 May›s2008’de iki ülke d›fliflleri bakanlar› aras›nda ‘Stratejik Ortakl›k ve Karfl›l›kl› ‹flbirli¤iDeklarasyonu’ imzalanm›flt›r. 4 Kas›m 2004 tarihinde ABD’nin Makedonya’y› anaya-sal ismi olan ‘Makedonya Cumhuriyeti’ olarak tan›mas› da son derece önemlidir.

Makedonya, 12 Ekim 1993 tarihinde Çin Halk Cumhuriyeti ile diplomatik iliflki-ler kurmufltur. Makedonya, bu tarihte Çin’in tek meflru hükûmeti olarak Çin HalkCumhuriyeti’ni tan›m›fl ve Tayvan’›n Çin’in ayr›lmaz bir parças› oldu¤unu kabul et-mifltir. Ancak herhangi bir resmî iliflki kurulmayaca¤›n›n beyan edilmesine karfl›n,27 Ocak 1999’da Tayvan ile diplomatik iliflki de kurulmufltur. Bu giriflime muhale-


fet eden Çin, misilleme olarak BM Güvenlik Konseyinde BM Önleyici Konufllan-d›rma Gücü’nün (UNPREDEP) görev süresinin uzat›lmas›n› veto etmifltir. Make-donya, Taipei’de büyükelçilik açm›flt›r. Makedonya ve Çin aras›ndaki iliflkiler 28Nisan 2001 tarihinde aç›klad›klar› ortak bildiri ile yeniden normale dönmüfltür.

Slovenya’n›n D›fl Politikas›Slovenler, Birinci Dünya Savafl› sonras› y›k›lan Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu-¤u’nu oluflturan halklardan biriydi. H›rvatlar, Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤uiçerisinde özerk kurumsal yap›lara sahip olmalar›na karfl›n, Slovenlerin bu tür birayr›cal›klar› olmam›flt›r. Slovenler, 1918 sonras› H›rvatlar›n ikili bir ortak federas-yon kurma tekliflerini reddetmifl S›rp, H›rvat ve Sloven Krall›¤›’n›n bir parças› ol-may› ise tercih etmifllerdir. Tito döneminde, cumhuriyet statüsüne sahip olan buülke, di¤er cumhuriyetlerle k›yasland›¤›nda kurumsal ve ekonomik geliflmifllik aç›-s›ndan en ileri bölge olmufltur. Slovenya’n›n baflar›l› ekonomik performans›, S›rbis-tan ve Makedonya taraf›ndan s›k s›k elefltirilmifltir. Ülkenin ekonomik geliflmesin-de, 1980’lerin ortalar›ndan itibaren uygulanan liberal reformlar ve uygulanacak po-litikalar konusunda farkl› siyasal gruplar aras›nda sa¤lanan uzlafl›n›n getirdi¤i istik-rar önemli rol oynam›flt›r. 1980’lerde Yugoslavya’n›n di¤er bölgelerinde ekonomikkrizler afl›r› milliyetçi bir siyasal ortam› tetiklerken Slovenya’n›n sa¤lad›¤› ekono-mik baflar›lar ülkede daha ›l›ml› bir ortam yaratm›flt›r. Ekonomik baflar›, Slovenleraras›nda Yugoslavya’n›n mevcut statüsünün sorgulanmas›na da yol açm›flt›r.

1989’da Berlin Duvar›’n›n y›k›lmas› ve 1991’de SSCB’nin da¤›lmas› Slovenleride etkilemifl, ba¤›ms›zl›k yönünde ilk ad›m olarak 7 Mart 1990 tarihinde ülkeleri-nin ismini ‘Slovenya Cumhuriyeti’ olarak de¤ifltirmifllerdir. Yugoslavya’y› mevcutyap›s›yla devam ettirmenin zorlu¤unu ileri süren Slovenler, gevflek bir konfederas-yonun kurulmas›n› istemifllerdir. Slovenlerin konfederasyon önerisi S›rplar taraf›n-dan reddedilmifltir. S›rplar›n kat› tutumu üzerine Slovenler, 25 Haziran 1990 tari-hinde ba¤›ms›zl›k referandumuna gitmifllerdir. % 88,5 oran›nda kat›l›m›n gerçek-leflti¤i referandumda % 92,3 oran›nda ba¤›ms›zl›k lehinde oy kullanm›fllar ve alt› ayiçerisinde federal sistem yeniden yap›land›r›lmad›¤› takdirde ba¤›ms›zl›k karar›alacaklar›n› ilan etmifllerdir.

Bu taleplerinin karfl›lanmamas› üzerine, 25 Haziran 1991’de Slovenya parla-mentosu ülke için ba¤›ms›zl›k karar› alm›flt›r. Slovenya’n›n ba¤›ms›zl›k karar›, Yu-goslav Halk Ordusu’nun 26 Haziran’da bafllatt›¤› ve on gün süren bir savafla yol aç-m›fl ancak AB’nin arabuluculu¤u ile Temmuz 1991’de imzalanan Brioni Anlaflmas›ile S›rbistan Slovenya’n›n ba¤›ms›zl›¤›n› tan›mak zorunda kalm›flt›r.

S›rbistan, H›rvatistan ve Bosna-Hersek aras›nda Kas›m 1995’e kadar sürecek birsavafl›n taraf› olmaktan erken dönemde uzaklaflan Slovenya, d›fl politikas›nda Avro-Atlantik kurumlar› ile bütünleflmeyi esas alm›flt›r. Bu noktada Slovenya’ya ABD güç-lü bir destek vermifl, ba¤›ms›zl›¤›n› 7 Nisan 1992 tarihinde tan›m›fl, A¤ustos 1992’deLjubljana’da da büyükelçilik açm›flt›r. Bu destekle Slovenya, 1992’de Dünya Bankas›ve IMF’ye, 1994’te de Dünya Ticaret Örgütüne üye olmufltur. ABD ve Slovenya ara-s›nda 2000’li y›llarda çok say›da üst düzey resmî ziyaret gerçeklefltirilmifltir.

Slovenya, Eski Yugoslav Cumhuriyetleri içerisinde Avro-Atlantik kurumlar› ilebütünleflme sürecini en k›sa sürede tamamlayan bir cumhuriyettir. NATO ile iliflki-ler ilk kez 30 Mart 1994 tarihinde Bar›fl ‹çin Ortakl›k program›na kat›lmas› ile bafl-lat›lm›fl, Ekim 1999’da Üyelik Eylem Plan›na dahil edilmifl, 21-22 Kas›m 2002 tari-hinde NATO’nun Prag Zirvesi’nde üyelik müzakerelerinin bafllat›lmas› için davetedilmifltir. 29 Mart 2004 tarihinde de NATO üyesi olmufltur. Ljubljana uluslararas›


kurumlarla bütünleflme sürecinde NATO ve AB taraf›ndan yürütülen operasyonla-ra katk› sa¤lam›flt›r. Mart 2004 tarihinde Afganistan’daki NATO gücü ISAF’a 463 as-ker vermifl, AB’nin Bosna ve Kosova’daki misyonlar›na da katk›da bulunmufltur.Ülke, Haiti depremi, Güneydo¤u Asya’da yaflanan tsunami felaketi, Pakistan dep-remi, Katrina Kas›rgas› ve Darfur’da yaflanan sorunlar gibi felaketler s›ras›nda dabölge halklar›na insani yard›mlar sa¤lanmas› noktas›nda aktif roller üstlenmifltir.

Slovenya ile AB aras›ndaki iliflkiler ba¤›ms›zl›k karar›n›n tan›nmas›n›n ard›ndanh›zla geliflme seyri izlemifl, 1993 y›l›nda iflbirli¤i anlaflmas›n›n imzalanmas›, 10 Ha-ziran 1996’da ise bu ülkenin Birli¤e üyelik baflvuru yapmas›yla yeni bir aflamayageçmifltir. Mart 1998’de bafllayan müzakereler, 1 May›s 2004’te Slovenya’n›n ABüyesi olmas›yla sonuçlanm›flt›r.

Slovenya, Avro-Atlantik kurumlar›yla bütünleflme sürecine önemli katk› sunanTürkiye ile çok yönlü iliflkiler gelifltirmektedir. 8 Nisan 2009 tarihinde ‹stanbul’daOrtak Vize Temsilcili¤i merkezi açarak Türkiye ile ekonomik iliflkilerinin geliflme-sine hizmet edecek ve h›zland›racak bir diplomatik kurumu devreye sokmufltur.Slovenya Cumhurbaflkan› Danilo Türk, 20-21 May›s 2009 tarihinde 15 y›l aradansonra ilk kez Türkiye’ye resmî bir ziyarette bulunmufltur. En üst düzeyde karfl›l›k-l› ziyaretler sürmektedir.

Slovenya, ayn› zamanda Çin gibi Asya-Pasifik’in önemli ekonomik güçleriylegittikçe derinleflen iliflkiler kurmaktad›r. Çin, Slovenya’y› Orta Avrupa’ya ve AB’yeaç›lan bir kap› olarak görmektedir.



Yunanistan’›n d›fl politikas›n›n genel parametre-

lerini aç›klamak

Yunanistan’da d›fl politika ve güvenlik alanlar›n-da dönüflümler 1995’ten itibaren kendisini gös-termeye bafllam›flt›r. Bu dönemde, AT platform-lar›n›n Yunanistan’›n mevcut ikili veya çok taraf-l› d›fl politika sorunlar›n›n/konular›n›n ‘uluslara-ras›laflt›r›larak’ daha iyi savunulabilece¤i görüflühakim olmaya bafllam›flt›r. Bu ba¤lamda Yuna-nistan, 1995’ten itibaren Makedonya’yla, 1999’dan itibaren de Türkiye’yle iliflkilerini gelifltirme-ye çal›flm›flt›r.

Bulgaristan’›n So¤uk Savafl dönemi ve sonras›

d›fl politikas›n› karfl›laflt›rmak

Bulgaristan, So¤uk Savafl döneminde SovyetlerBirli¤i’ne en yak›n durufl sergileyen Balkan ülke-sidir. Jivkov’un 1973’te “Bulgaristan ve SSCB’ninayn› ci¤erlerle nefes alan ve ayn› damarlarla bes-lenen tek bir vücut oldu¤u”na dair aç›klamas› veBulgaristan’›n SSCB’ye ba¤l› bir kurucu cumhuri-yet yap›lmas› teklifi, Bulgar d›fl politikas›n›n budöneminde Moskova’ya olan ba¤›ml›l›¤›n›n enaç›k göstergesidir. 1989’dan bu yana iktidara ge-len hükûmetlerin siyasi gündemlerine paralel d›flpolitika gündemlerinin olufltu¤u gözlenmifltir.Bat› ve Rusya’ya karfl› dengeli tutum, bölgeseloluflumlarda yer alma, ABD ve NATO’ya destek,AB’ye tam entegrasyon ileriki y›llarda izlenecekd›fl politikan›n temel bileflenleri olmaya devamedecek izlenimi vermektedir.

Romanya d›fl iliflkilerinin en temel özelliklerini

tan›mlamak

So¤uk Savafl döneminde sosyalist rejime sahipve Varflova Pakt› üyesi olan Romanya, SSCB he-gemonyas›n›n ulusal ç›karlar›na zarar verdi¤inidüflündü¤ünden Blok d›fl› ülkelerle de iliflkilerkurmaya ve gelifltirmeye yönelerek Moskova’yakarfl› denge oluflturmaya çal›flm›flt›r. So¤uk Sa-vafl sona erdi¤inde Bat›l› kurumlara üyelik he-define sahip olmakla beraber, Rusya ile sahipoldu¤u iliflkilerini de tamamen kaybetmek iste-memifltir. Bu dönemde eski Sovyet nüfuz ala-n›nda yeniden etki sahibi olma aray›fllar›nda olanRusya ile antlaflma imzalayan ilk eski Do¤u Blo-

ku ülkesi olmufltur. Günümüzde NATO ve AB’yetam üye olan Romanya, Rusya ile iliflkilerini deNATO ve AB üyeli¤inin belirledi¤i çerçeve kap-sam›nda yürütmektedir.

Arnavutluk uluslararas› iliflkilerinin de¤iflen ve

de¤iflmeyen özelliklerini analiz etmek

Arnavutluk kuruldu¤undan beri geçen bir asrayak›n sürede farkl› formlarda süren zay›fl›klar›n›nsebep oldu¤u sorunlar nedeniyle pek çok zorludönem geçirmifltir. Bu süreçlerin d›fl politika ileilgili olan bölümünde Arnavutluk liderleri güçlübölgesel aktörler ya da büyük güçlerle ittifak ya-parak varl›klar›n› sürdürmeye çal›flm›fllard›r. Bu-nun yan›nda Arnavutluk bir dönemi dünyadanyal›t›lm›fl flekilde geçirmifl olsa da So¤uk Savaflsonras›nda yaflanan dönüflüm süreci sonunda ül-ke tekrar uluslararas› sistemin ve Bat› dünyas›n›nbir parças› hâline gelmifltir. Arnavutluk varl›¤›n›nikinci yüzy›l›na da genel olarak ilk yüzy›l›na pa-ralel bir d›fl politik anlay›flla girmektedir.

Eski Yugoslavya devletlerinin d›fl politikalar›n›n

genel özelliklerini aç›klamak

Yugoslavya, 1955 Bandung Konferans› ile temel-leri at›lan Ba¤lant›s›zl›k Hareketi’nin önemli birüyesidir. Tito, 1961’de bu konferansa ev sahipli-¤i yapm›fl, 1979 Havana Konferans›’nda da öncübir rol üstlenmifltir. ülkenin lideri olarak, Sovyet-ler Birli¤i’nin 1968’deki Çekoslovak darbesini ve1979’daki Afganistan iflgalini k›nam›flt›r. Ancak1991’de H›rvatistan ve Slovenya’n›n ayr›lmas›ylaYugoslavya’n›n da¤›lma süreci bafllam›flt›r. Busüreçte AB’ye üye olan ilk eski Yugoslav Cum-huriyeti Slovenya olmufltur. H›rvatistan müzake-re sürecini tamamlam›flt›r ve Temmuz 2013’te tamüye olacakt›r. Karada¤ ve Makedonya ise adayülkelerdir. Di¤er ülkeler de AB’yle entegrasyonsürecini tamamlamaya çal›flmaktad›r. Öte yan-dan bölge ülkelerinden S›rbistan ise AB ile yak›niliflkilerin yan› s›ra Rusya ile de iyi iliflkiler sür-dürmeye çal›flmaktad›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Yunanistan, afla¤›daki olaylardan hangisinin sonu-cunda Avrupa Toplulu¤u’na üyelik sürecinin h›zlanma-s› için çaba sarfetmeye bafllam›flt›r?

a. Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›b. Berlin Duvar›’n›n y›k›lmas›.c. K›br›s’ta fliddet olaylar›n›n bafllamas›.d. Türkiye’nin K›br›s’a müdahalesi.e. ABD’nin Vietnam Savafl›’nda baflar›s›z olmas›.

2. Afla¤›dakilerden hangisi Yunan d›fl politikas›n›n Av-rupal›laflmas› sürecine örnek olarak verilebilir?

a. Makedonya’yla 1991-1995 aras› yaflanan sorunlar.b. K›br›s Rum Kesimi’nin AB’ye tam üyeli¤ine des-

tek vermesi.c. Türkiye’yle iliflkilerin 1999’tan itibaren geliflmesi.d. 1990’lar›n bafl›nda Arnavutluk’la yaflad›¤› sorunlar.e. Ekonomik kriz nedeniyle AB’yle yaflad›¤› sorunlar.

3. Yüzdeler Antlaflmas› afla¤›daki ülkelerden hangileriaras›nda yap›lm›flt›r?

a. Bulgaristan - SSCBb. SSCB - ABDc. SSCB - ‹ngiltered. ‹ngiltere - ABDe. Fransa - SSCB

4. Afla¤›daki ülkelerden hangisiyle Arnavutluk, So¤ukSavafl döneminde ittifak iliflkisine girmemifltir?

a. Sovyetler Birli¤ib. Yugoslavyac. ‹talyad. Amerika Birleflik Devletlerie. Çin Halk Cumhuriyeti

5. Arnavutluk So¤uk Savafl sonras› dönemde d›fl politi-kas›nda de¤iflime giderken afla¤›dakilerden hangisiniönceliklerinden birisi olarak hayata geçirmemifltir?

a. NATO’ya üye olmakb. Uluslararas› ortama yeniden eklemlenmekc. Balkanlar’daki di¤er Arnavutlarla birleflmekd. Amerika Birleflik Devletleri’yle yak›n iliflkiler ge-

lifltirmeke. Avrupa Birli¤i ile bütünleflme sürecini tamamlamak

6. Afla¤›daki devletlerden hangisi Kosova’n›n ba¤›m-s›zl›¤›n› tan›mamaktad›r?

a. Almanyab. Türkiyec. ABDd. Slovenyae. S›rbistan

7. Afla¤›daki ülkelerden hangisi Yugoslavya’dan ilk ba-¤›ms›zl›¤›n› ilan eden cumhuriyetler aras›ndad›r?

a. Bosna Hersekb. H›rvatistanc. Karada¤d. Voyvodinae. Makedonya

8. Kosova Savafl›’n›n sona ermesi için afla¤›daki ulusla-raras› örgütlerden hangisi askerî müdahale gerçeklefltir-mifltir?

a. AG‹Tb. Varflova Pakt›c. NATOd. fiangay ‹flbirli¤i Örgütüe. ASEAN

9. Avrupa Birli¤i’ne tam üye olan ilk eski Yugoslavdevleti afla¤›dakilerden hangisidir?

a. S›rbistanb. Slovenyac. Makedonyad. Slovakyae. Bosna Hersek

10. Afla¤›daki devletlerden hangisi Yunanistan’la isimmeselesi yüzünden sorun yaflamaktad›r?

a. Makedonyab. Bosna Hersek c. S›rbistand. Karada¤e. Slovenya



1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yunanistan: AvrupalaflmaSüreci ve D›fl Politika” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yunanistan: AvrupalaflmaSüreci ve D›fl Politikalar” konusunu yenidengözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “So¤uk Savafl DönemindeRomanya D›fl Politikas›” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Arnavutluk D›fl Politikas›n-da ‹ttifaklar Dönemi” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “So¤uk Savafl Sonras› Dö-nemde Arnavutluk D›fl Politikas›” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “S›rbistan’›n D›fl Politikas›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “H›rvatistan’›n D›fl Politika-s›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kosova’n›n D›fl Politikas›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Slovenya’n›n D›fl Politikas›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Makedonya’n›n D›fl Politi-kas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.


Makedonya Cumhuriyeti’nin 1991’de Yugoslavya’danba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmesi üzerine Yunanistan’la ülke-nin ad› ve bayra¤› üzerine bir kriz patlak vermifltir. Ma-kedonya’n›n bayra¤›nda de¤ifliklik yapmas› sorunlar-dan birini çözmüflse de isim meselesi, hâlâ iki ülke ilifl-kilerinin gündeminde önemli bir yer tutmaktad›r. BMçerçevesinde yap›lan görüflmeler sonucunda Atina yö-netimi, 1995’te Üsküp’le olan sorunlar›n› adeta dondur-mufltur. Bu tarihten itibaren daha pragmatik bir d›fl po-litika izleyerek, sorunlar tümüyle çözülemese de yinede Makedonya’yla ve di¤er bölge ülkeleriyle iliflkileri-nin geliflmesi için çaba sarfetmifltir. Ancak yine de Üs-küp-Atina yönetimleri aras›nda hâlen devam eden isimsorunu, Makedonya’n›n AB ve NATO üyelik süreciniolumsuz etkilemektedir.

S›ra Sizde 2

Bulgaristan’›n NATO’ya üye olmak istemesinin neden-leri aras›nda flunlar say›labilir: 1)Bulgaristan ordusunuNATO ordular›n›n teknolojik ve yap›sal seviyesine geti-recek reformlar› gerçeklefltirebilmek, 2) NATO’da enönemli rolü oynayan ABD ile iliflkilerini güçlendirmek,3) Bulgaristan’›n d›fl iliflkilerinde art›k Bat›’ya dönük ol-du¤unu teyit etmek, 4) Sofya bak›fl aç›s›na göre NATOyaln›zca savunma/askerî amaçl› bir kurulufl olarak gö-rülmedi¤inden; altyap›, s›n›r› aflan projeler, enerji, yolve mal transferi gibi alanlarda ülkenin ekonomisineolumlu katk›lar›n›n olaca¤›na dair beklenti.

S›ra Sizde 3

SSCB, Çin yöneticilerinin Japonya ile Dostluk ve Bar›flAntlaflmas› imzalamas›n›n ard›ndan Yugoslavya ve Ro-manya’y› ziyaret etmesinden, Çin’in kendisine muhalifülkelerle yak›nlaflarak ve bu ülkeler üzerinde etki kura-rak kendisini çevrelemesinden rahats›zl›k duymufltur.

S›ra Sizde 4

Arnavutluk Devleti’nin kurulufl sürecinde gerek s›n›rla-r›n›n uzun süre kesinlefltirilememifl olmas› gerekse deülke s›n›rlar› d›fl›nda önemli say›da Arnavut’un kalm›flolmas›n›n yan›nda yeni kurulan devletin kendisine ye-tecek maddi kaynaklar ve siyasi deneyime sahip olma-mas› nedeniyle d›fl politikas›n› flekillendirirken d›fl etki-lere aç›k ve egemenli¤inden tavizler verir flekilde hare-ket etmek durumunda kalm›flt›r.

S›ra Sizde 5

Bosna-Hersek Federasyonu’nun da temel d›fl politikahedefi Avro-Atlantik kurumlar›na kat›lmakt›r. Boflnak-lar, üniter bir siyasal yap› ile anayasal reform sürecininçok daha kolay tamamlanarak AB’ye üye olabilecekle-rini düflünmektedirler. Ancak tüm d›flsal bask›lara kar-fl›n temel sorunlar›n çözümlenememifl olmas› AB süre-cinin önünde en önemli engeldir. Buna karfl›n Bosna-Hersek, AB taraf›ndan Güneydo¤u Avrupa için uygula-maya konulan ‹stikrar ve Ortakl›k Süreci’ne dahil edil-mifl, Haziran 2000’de potansiyel aday ülke olarak kabuledilmifltir. Kas›m 2005’de bafllayan ‹stikrar ve Ortakl›kAnlaflmas› müzakereleri Haziran 2008’de karfl›l›kl› im-zalar›n at›lmas› ile sonuca ulaflm›flt›r. AB’nin yaflamaktaoldu¤u ekonomik kriz, Bosna Hersek’e ve di¤er Bat›Balkan ülkelerine yard›mlar›n artt›r›lmas›n›n önündeciddi bir engeldir.



‘A half Hearted Welcome: Refugee Returns to Croatia,Balkan Report N 138 Zagrep/Brussels, 13 Decem-ber 2002, http://www.crisisgroup.org/~/media/Fi-les/europe/138%20-%20A%20Half-Hearted%20Wel-come%20-%20Refugee%20Return%20to%20Croati-a.pdf. , 31.12.2011

‘Bosnia: Europe’s Time to Act’, Europe Briefing N 59-11January 2011, http://www.crisisgroup.org/~/medi-a/Files/europe/B59%20Bosnia%20--%20Euro-pes%20Time%20to%20Act.pdf. , 31.12.2011

‘Bosnia: State Institutions under Attack’, Europe Brie-fing N 62, Sarajevo/Istanbul/Brussels, 6 May 2011,http://www.crisisgroup.org/~/media/Files/euro-pe/balkans/bosnia-herzegovina/B62%20Bosni-a%20--%20State%20Institutions%20under%20At-tack.pdf. , 31.12.2011

‘Bosnia: What Does Republika Srpska Want?’, EuropeReport N 214- 6 October 2011, http://www.crisis-group.org/~/media/Files/europe/balkans/bosni-a h e r z e g o v i n a / 2 1 4 % 2 0 B o s n i a % 2 0 - - -% 2 0 W h a t % 2 0 D o e s % 2 0 R e p u b l i -ka%20SRPSKA%20Want.pdf. , 31.12.2011

‘Kosovo’s Fragile Transition’, Europe Report N 196-25September 2008, http://www.crisisgroup.org/~/me-dia/Files/europe/196_kosovos_fragile_transiti-on.pdf. , 31.12.2011

‘Montenegro’s Referandum’, Europe Briefing N 42- 30May 2006, http://www.crisisgroup.org/~/media/Fi-les/europe/b042_montenegro_s_referendum.pdf. ,31.12.2011

‘North Kosovo: Dual Sovereignty in Practice’, EuropeReport N 211-14 March 2011, http://www.crisisgro-up.org/~/media/Files/europe/balkans/koso-vo/211%20North%20Kosovo%20---%20Dual%20So-vereignty%20in%20Practice.pdf. , 31.12.2011

‘Will the Real Serbia Please Stand up?, Europe BriefingN 49-23 April 2008, http://www.crisisgro-up.org/~/media/Files/europe/b49_will_the_re-al_serbia_please_stand_up.pdf. , 31.12.2011

“Background Note: Romania”, Bureau of European andEurasian Affairs, US Department of State, October31, 2011, http://www.state.v/r/pa/ei/bgn/35722.htm

Açar, D. A., Small State Playing the Asymmetric Game:

Continuity and Change in Albanian Foreign Policy,

Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi, Orta Do¤u TeknikÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Haziran 2008.

Aksu, F. "Confidence Building, Negotiation And Econo-mic Cooperation Efforts In Turkish-Greek Relations(1990-2004)”, Turkish Review Of Balkan Studies, An-nual 2004.

Aksu, F., Türk-Yunan ‹liflkileri: ‹liflkilerin Yönelimini

Etkileyen Faktörler Üzerine Bir ‹nceleme, Ankara:SAEMK, 2001.

Allison, G. and N. Kalipso (eds.), Yunan Paradoksu, ‹s-tanbul: Do¤an, 1999.

Andric, G., ‘Brussels Conditions Serbia’s EU Bid on Ko-sovo Talks’, BalkanInsight, Belgrade, 13 October2011, http://www.balkaninsight.com/en/article/bel-grade-pristina-talks-condition-for-serbia-s-eu-bid.,31.12.2011

Axt, H. J., Griechenlands Aussenpolitik Und Europa:

Verpasste Chancen Und Neue Herausforderungen,Baden Baden, 1992.

Baleanu, V. G., In The Shadow Of Russia: Romania's

Relations With Moldova And Ukraine, Conflict Stu-dies Research Centre, August 2000.

Bechev, D. “Bulgaria’s Path to the EU Membership andBeyond”, S. Katsikas (ed), Bulgaria and Europe:Shifting Identities, London: Wimbledon PublishingCompany, 2010.

Biberaj, E., Albania and China: A Study of an Unequal

Alliance, Boulder, Westview Press, 1986.Biberaj, E., Albania in Transition: The Rocky Road to

Democracy, Boulder: Westview Press, 1999.Bideleux R. and Ian Jeffries, The Balkans: A Post-Com-

munist History, Londra: Routledge, 2007.Bogdani, M. and J. Loughlin John, Albania and the Eu-

ropean Union: The Tumultuous Journey Towards

Integration and Accession, Londra: I. B. Tauris, 2007.Bozbora, N., Osmanl› Yönetiminde Arnavutluk ve Arna-

vut Ulusçulu¤unun Geliflimi, ‹stanbul: Boyut, 1997.Castellan, G., History Of The Balkans, New York: Co-

lumbia University Press, 1992.Chifu, I., O. Nantoi and O. Sushko, The Perception of

Russia in Romania, Republic of Moldova and Ukrai-

ne, Editing: Gabi Radu, Iulian Chifu, Editura CurteaVeche, Bucuresti, 2010.

Clogg, R., A Concise History Of Greece, Cambridge: Cam-bridge University Press, 1997.

Clunies-Ross, A. and P. Sudar, Albania’s Economy in Tran-

sition and Turmoil, 1990-97, Aldershot: Ashgate, 1998.Crampton, R. J., The Balkans Since the Second World

War, London: Longman, 2002.



Demirtafl Coflkun, B. “An Anatomy of Turkish – Bulga-rian Relations (1990 – 2009): Opportunities, Chal-lenges and Prospects”, M. Türkefl (ed), Turkish –Bulgarian Relations: Past and Present, ‹stanbul: TA-SAM, 2010.

Demirtafl-Coflkun, B., “Bulgaria”, 19 – 51, Kibaro¤lu, M.(ed), Turkey’s Neighborhood, Ankara: Foreign Po-licy Institute, 2008.

Emiro¤lu, H., So¤uk Savafl Sonras› Kosova Sorunu, An-kara: Asil, 2010.

Emiro¤lu, H. Ve T. Kayalak, , ‘Türkiye’nin Balkanlar Politi-kas› 2009’, Türk D›fl Politikas› Y›ll›¤› 2009, (Ed.: B. Du-ran, K. ‹nat, M. Ataman), Ankara: Seta, Ankara, 2011.

Farlow, R. L., “Romania and The Policy of Partial Align-ment”, J. A. Kuhlman (ed.), The Foreign policies ofEastern Europe: Domestic and International Deter-minants, Leiden : A.W. Sijhoff, 1978.

Fischer, B. J., Albania at War, 1939-1945, West Lafa-yette: Purdue University Press, 1999.

Fischer, B. J., King Zog and the Struggle for Stability inAlbania, East European Monographs, Boulder: Co-lumbia University Press, 1984.

Gawrych, G. W., The Crescent and the Eagle: OttomanRule, Islam and the Albanians, 1874-1913, Londra:I.B. Tauris, 2006.

Glenny, M., Balkans 1804-1999, Nationalism, War AndGreat Powers, London: Granta, 1999.

Gow, J. And C. Carm›chael, Slovenia And Slovenes, ASmall State And New Europe, London: Hurst & Com-pany, 2000.

Griffith, W. E., Albania and the Sino-Soviet Rift, Cam-bridge: The M.I.T. Press: 1963.

Gürel, fi. S., Tarihsel Boyutlar› ‹çinde Türk-Yunan ‹lifl-kileri (1821-1993), Ankara: Ümit, 1993.

Halberstam, D., Bar›fl Zaman› Savafl, ‹stanbul: ‹fl Ban-kas›, 2002.

Hall, D., Albania and Albanians, Londra: Pinter, 1994.Handel, M., Weak States in the International System,

Second Edition, Londra: Frank Cass, 1990.Hatipo¤lu, M. M, Yunanistan’daki Geliflmelerin Ifl›¤›n-

da Türk-Yunan ‹liflkilerinin 101 Y›l› (1821-1922),Ankara: Türk Kültürünü Araflt›rma Enstitüsü, 1988.

Hatipo¤lu, M. M., “So¤uk Savafl Y›llar›nda Yunanistan(1947-1991)”, Karatay ve Gökda¤, Balkanlar El Ki-tab›, Cilt 2.

Hatipo¤lu, M. M., “Yunanistan’›n D›fl Politikas› Ve Bal-kanlar(1990-2000)”, Lütem ve Demirtafl-Coflkun,Balkan Diplomasisi.

Heaton-Armstrong, D., The Six Month Kingdom: Alba-nia 1914, London: I. B. Tauris 2005.

Hendrickson, R. C., “Albania and NATO: Regional Secu-rity and Selective Intervention”, Security Dialogue,Vol. 30, No 1, 1999.

Hibbert, R., Albania’s National Liberation Struggle: TheBitter Victory, Londra: Pinter Publishers, 1991.

Hodge, C., “Albania, Italy and Greece: Some GeopoliticalConsiderations”, War and Change in the Balkans: Na-tionalism, Conflict and Cooperation, B. K. Blitz (der.),Cambridge: Cambridge University Press, 2006.

Hoxha, E., The Anglo-American Threat to Albania, Ti-rana: The ‘8 Nentori’ Publishing House, 1982.

http://europa.eu/abc/history/animated_map/in-dex_en.htm, 25 Aral›k 2011.

h t t p : / / w w w . b b c . c o . u k / t u r k c e / m u l t i m e d -ya/2011/03/110329_vid_macedonia.shtml, 26 Aral›k2011.

http://www.ellopos.net/politics/eu_karamanlis.html,22 Aral›k 2011.

http://www.hurriyet.com.tr/planet/19396909.asp, 23Aral›k 2011.

http://www1.mfa.gr/en/foreign-policy/national-coun-cil-on-foreign-policy/, 29 Kas›m 2011.

http://www1.mfa.gr/en/foreign-policy-issues/, 29 Ka-s›m 2011.

International Crisis Group Reports: ‘Macedonia: Ten Ye-ars After The Conflict’, Europe Report N 212-11 Au-gust 2011, http://www.crisisgroup.org/~/media/Fi-les/europe/balkans/macedonia/212%20Macedoni-a%20---%20Ten%20Years%20after%20the%20Conf-lict.pdf. , 31.12.2011

Jacques, E. E., The Albanians: An Ethnic History fromPrehistoric Times to the Present, North Carolina:McFarland & Company, 1995.

Kader Özlem, “So¤uk Savafl Sonras› Dönemde Roman-ya’n›n D›fl Politikas›nda Bat› Dünyas› ve Türkiye’yle‹liflkiler”, Turan Stratejik Araflt›rmalar Merkezi,www.turansam.org.

Katsikas, S., “An Overview of Albania’s Foreign Policy-Making in the 1980s”, Slavo, Vol. 16, No 2, 2004.

Katsikas, S., Negotiating Diplomacy in the New Europe –Foreign Policy in Post-Communist Bulgaria, Lon-don: I.B. Tauris, 2011.

Kavalal›, M., “Avrupa Birli¤i’nin Geniflleme Süreci:Av-rupa Birli¤i-Romanya ‹liflkileri”, fiubat 2006,http://ekutup.dpt.gov.tr/ab/kavaalim/romanya.pdf

Kay, S., “From Operation Alba to Allied Force: Institu-tional Implications of Balkan Interventions”, Medi-terranean Quarterly, Vol. 10, No. 4, 1999.


King, C., The Moldovans: Romania, Russia, and the Po-

litics of Culture, Hoover Institution Press, Stanford,California, 2000.

King, R. R., “Romania's Struggle for an Autonomous Fore-ign Policy”, The World Today, Vol. 35, No. 8, Aug., 1979.

Lani, R. and F. Schmidt, “Albanian Foreign Policy bet-ween Geography and History”, International Spec-

tator, Vol. 33, No. 2, 1998.Linden, R. H., “ Putting on Their Sunday Best: Romani-

a, Hungary, and the Puzzle of Peace”, Internatio-

nal Studies Quarterly, Vol. 44, No. 1, 2000.Kramer, M., “Ideology and the Cold War”, Review of In-

ternational Studies, Vol. 25, No. 4, 1999.Marmallaku, R., Albania and the Albanians, Londra: C.

Hurst & Company, 1975.Mihai-Romulus, V., The Relationship Between Romania

and Hungary in the Perspective of the European and

Euro-Atlantic Membership, PhD Thesis, “Babefl-Bol-yai” Un›versity Cluj Napoca, Faculty of History andPhilosophy, Cluj-Napoca, 2010.

Neumann, I. B. and S. Gstöhl, “Lilliputians in Gulliver’sWorld: Small States in International Relations”, Cen-

tre for Small State Studies Working Paper 1-2004,

Reykjavik, 2004. http://stofnanir.hi.is/ams/sites/fi-les/ams/Lilliputians%20Endanlegt%202004.pdf

Nifong, C., “Poor but Strategic Albania Tries Hard to bea US Ally”, Christian Science Monitor, vol. 87, No.205, 18 Eylül 1995.

O’Donnell, J. S., A Coming of Age: Albania under Enver

Hoxha, Boulder: Columbia University Press, 1999.Pano, N. C., “The Process of Democratisation in Albani-

a”, K. Dawisha and B. Parrot (eds.), Politics, Power,

and the Struggle for Democracy in South-East Euro-

pe, Cambridge: Cambridge University Press, 1997.Pearson, O., Albania in the Twentieth Century: A His-

tory, Volume III: Albania as Dictatorship and De-

mocracy, From Isolation to Kosovo War 1946-1998,

Londra: I. B. Tauris. 2006.Pettifer, J. and M. Vickers, The Albanian Question: Res-

haping the Balkans, Londra, I. B. Tauris, 2007.Pond, E. “Reinventing Bulgaria”, The Washington Qu-

arterly, V. 22, N.3, 1999.Roselli, A., Italy and Albania: Financial Relations in

the Fascist Period, Londra: I. B. Tauris, 2006.Shashko, P. “In Search of Bulgaria’s New Identity: The

Role of Diplomacy: 1989 – 2005”, B. Blitz, War and

Change in the Balkans: Nationalism, Conflict and

Cooperation, New York: Cambridge UniversityPress, 2006.

Soare, S., “The Romanian-Russian Bilateral Relationshipin the Aftermath of Romania’s Euroatlantic Integra-tion”, Monitor Strategic, Nr. 1-2/2010.

Socianu, H., “ The Foreign Policy of Romania in the Six-tiees”, J. A. Kuhlman (ed.), The Foreign policies of

Eastern Europe: Domestic and International Deter-

minants, Leiden : A.W. Sijhoff ; 1978.Sönmezo¤lu, F., Türk-Yunan ‹liflkileri Ve Büyük Güç-

ler, ‹stanbul: Der, 2000.Thomas, R., Serbia Under Milosevic Politics ‹n The

1990s, London: Hurst&Company, 1999.Tripodi, P., “Operation Alba: A Necessary and Success-

ful Preventive Deployment”, International Peace-

keeping, Vol. 9, No 4, 2002.Troxel, L. “Bulgaria and the Balkans”, C. P. Danopoulos

and K. G. Messas. Crises in the Balkans, Boulder,Colorado: Westview Press, 1997.

Tsardanidis, C. and S. Stavridis- “The Europeanisationof Greek Foreign Policy: A Critical Appraisal”, Jour-

nal of European Integration, V. 27, N. 2, 2005.Turku, H., Isolationist States in an Interdependent

World, Farnham: Ashgate, 2009. Vaughan-Whitehead, D., Albania in Crisis: The Predic-

table Fall of the Shining Star, Cheltenham: EdwardElgar, 1999.

Vickers, M. and J. Pettifer, Albania: From Anarchy to a

Balkan Identity, New York: New York UniversityPress, 1997.

Vickers, M., The Albanians: A Modern History, Londra:I.B. Tairus, 2001.

Vucinich, W. S., “The Albanian-Soviet Rift”, Current His-

tory, Vol. 44, May 1963.Wolf, R. L., The Balkans in Our Time, Cambridge, Mas-

sachusetts: Harvard University Press, , 1956.Woodward, S. L., Balkan Tragedy, Chaos And Dissolu-

tion After Cold War, The Brookins Institution, Was-hington, DC, 1995.

Zahariadis, N., “Nationalism and Small State ForeignPolicy: The Greek Response to the Macedonian Is-sue”, Political Science Quarterly, V. 109, N. 4, 1994.

Kántor, K., “Nationalizing Minorities and Homeland Po-litics: The Case of the Hungarians in Romania”, Na-

tion-Building and Contested Identities Romanian &

Hungarian Case Studies, Edited by: B. Trencsényiet all, Budapest: Regio Books, 2001.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Balkanlar’daki bafll›ca güvenlik sorunlar›n› tan›mlayabilecek,Uluslararas› temsilciliklerin bölgedeki konumunu analiz edebilecek,AB ve ABD’nin bölgeye yönelik politikalar›n› aç›klayabilecek,Rusya ve Çin’in Balkanlar’a yönelik tutumlar›n› irdeleyebilecek,Bölgesel iflbirli¤i çabalar›n› yorumlayabilecekbilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.

‹çindekiler

• Kapsaml› Güvenlik• Etnik Milliyetçilik• Örgütlü Suçlar• Göçmenler• Uluslararas› Himaye• Uluslararas› Temsilcilikler

• Devletleflme Süreci• KFOR• Avrupa Birli¤i• Küresel Aktörler• Büyük Güçler• Bölgesel ‹flbirli¤i

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN

Balkanlar’da Siyaset Küresel Aktörlerve Balkanlar

• BALKANLAR’DA GÜVENL‹KMESELELER‹

• ULUSLARARASI TEMS‹LC‹L‹KLER VEDEVLETLEfiME SÜREÇLER‹

• AVRUPA B‹RL‹⁄‹ VE BALKANLAR • ABD VE BALKANLAR• RUSYA FEDERASYONU VE

BALKANLAR • Ç‹N VE BALKANLAR • BALKANLAR’DA BÖLGESEL

‹fiB‹RL‹⁄‹


BALKANLAR’DA GÜVENL‹K MESELELER‹

21. Yüzy›lda Balkanlar’da Güvenlik Meseleleri Küresel aktörlerin Balkanlar bölgesine yönelik politikalar›n› anlayabilmek için ön-celikle bölgedeki temel güvenlik meseleleri üzerinde durmak faydal› olacakt›r.Balkanlar 1990’lar boyunca yo¤un bir flekilde dünya gündeminde yer almaktayd›.Özellikle Yugoslavya’n›n da¤›lma sürecinde yaflanan savafllar nedeniyle Balkanlardünyan›n en fazla tart›fl›lan bölgelerinden bir tanesiydi. Hem bölgesel hem de kü-resel güvenlik aç›s›ndan sert güvenlik tehditleri alg›lanmaktayd›. 1990’lar›n sonun-dan itibaren fliddet büyük ölçüde sona ermifl olsa da Balkanlar’da hâlâ farkl› bo-yutlarda güvenlik sorunlar› mevcuttur.

1990’larda Balkanlar’da dört savafl yafland›: Slovenya, H›rvatistan, Bosna Hersek ve Koso-va Savafllar›.

Güvenlik kavram›, Uluslararas› ‹liflkiler disiplininin en çok tart›fl›lan kavramla-r›ndan biridir. Zamanla devlet, ulus ve askerî konular›ndan ziyade ekonomiye,bi-reye ve topluma yo¤unlaflan; çevre ve göç gibi “yumuflak güvenlik” sorunlar›naodaklanan yeni güvenlik tart›flmalar› ortaya ç›km›flt›r. Dolay›s›yla 1990’lardan itiba-ren hem güvenli¤in aktörü ço¤alm›fl hem de içeri¤i daha kapsay›c› bir hâle gelmifl-tir. Bu bölümde güvenlik kavram›, askerî konulara odakl› dar anlam›yla de¤il, elefl-tirel kuramlar›n vurgulad›¤› genifl anlam›yla kullan›lacakt›r.

So¤uk Savafl döneminde Balkanlar’da güvenlik de d›fl politika da çift kutuplusistem taraf›ndan belirlenmekteydi. Bu dönemdeki bölgesel iflbirli¤i çabalar› bileiki süper güç aras›ndaki rekabetin bir ürünü olman›n ötesine geçemiyordu. Farkl›bloklara üye olan ülkeler birbirlerine karfl› derin bir güvensizlik yaflamaktayd›. Bugüvensizlik durumu özellikle Do¤u Bloku ülkeleriyle Bat› Bloku ülkeleri aras›ndayaflanm›flt›r. Bu dönemde yaflanan güvenlik sorunlar›na örnek olarak 1950-1951’deBulgaristan’la Türkiye aras›nda yaflanan göç krizi gösterilebilir. Bulgaristan bu ta-rihlerde ülkesinde yaflayan 150.000 Türkü Türkiye’ye göç etmeye zorlam›fl ve budurum iki ülke aras›nda krize yol açm›flt›r. Bu dönemde yaflanan baflka bir bölge-sel güvenlik meselesi de ayn› blokta yer almalar›na karfl›n Türkiye ile Yunanistan

Küresel Aktörlerve Balkanlar

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



aras›nda yaflanan sorunlard›r. K›br›s’tan Ege’yle ilgili meselelere ve az›nl›klar›n so-runlar›na kadar genifl çerçeveye sahip olan bu sorunlar, 1950’lerden bafllayarak ikiülkenin gündeminde üst s›ralarda yer alm›flt›r.

So¤uk Savafl dönemindeki uluslararas› politik yap› Balkan ülkelerinin güvenlik alg›lar›n›ve d›fl politikalar›n› nas›l etkilemifltir?

So¤uk Savafl’›n bitmesi Balkanlar aç›s›ndan bir k›r›lma noktas› teflkil etmifltir.Yugoslavya’n›n da¤›lma sürecine girmesi bölge için dönüm noktalar›ndan biriolmufltur.

Yugoslav lideri Tito, uygulad›¤› politikalar ve karizmatik liderli¤i sayesinde farkl› milliyet-leri birarada tutabilmiflti.

S›rbistan’›n önce Slovenya, sonra H›rvatistan, ard›ndan Bosna ve Kosova’dabafllatt›¤› savafllar sadece bölgesel güvenli¤i de¤il küresel güvenli¤i de etkiler hâlegelmifltir. ‹kinci Dünya Savafl› sonras› Avrupa k›tas› en büyük katliamlara Yugos-lav co¤rafyas›nda tan›k olmufltur. Eski Yugoslavya topraklar›nda yaflanan savaflla-r›n Balkanlar’›n güvenli¤ine etkisi flu flekilde özetlenebilir: Yugoslavya da¤›lm›flt›r.5 eski cumhuriyet ve bir özerk bölge ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmifltir. Toplam 7 yenidevlet ortaya ç›km›flt›r.

Ancak iç s›n›rlar ayn› kalm›flt›r. Buna ilaveten, etnik homojenleflme süreci ya-flanm›flt›r. Eskiden Yugoslav topraklar›nda farkl› etnisiteye sahip insanlar birlikteyaflarken art›k ayr›flmaya bafllam›fllard›r. Etnik ulusçuluk etkisini sürdürmeye de-vam etmifltir. Tüm bu faktörlerin do¤al sonucu olarak Balkanlar’da bölgesel iflbir-li¤i çabalar› eskiye göre zorlaflm›flt›r.

Yeni dönemde bölgenin karfl› karfl›ya kald›¤› bafll›ca güvenlik sorunlar› flu fle-kilde s›n›fland›r›labilir:

Yeniden Etnik Milliyetçilik Çokkültürlülük, asl›nda tarihsel olarak Balkanlar’›n en temel özelliklerinden biriolmufltur. Bölgede farkl› dine, dile, etnisiteye, ulusa mensup halklar yüzy›llar içe-risinde bir arada yaflama kültürü oluflturmufl durumdayd›. Yugoslavya’da da özel-likle Tito 1960’lar›n sonlar›ndan itibaren uygulad›¤› politikalarla bu ortama katk›dabulunmufltu. Oysa günümüzde bölgede etnik milliyetçilik yukar›da da vurguland›-¤› üzere etkisini sürdürmektedir. ‹nsanlar siyasal tercihlerini hâlâ etnik kimlikleriüzerinden yapmaktad›r. Örne¤in Bosna-Hersek daha önce farkl› uluslar›n birlikteyaflad›klar› ve kar›fl›k evlilik oranlar›n›n yüksek oldu¤u bir Yugoslav cumhuriyetiy-di. 1980’lerde flehir merkezlerinde farkl› uluslardan insanlar›n birbirleriyle yapt›k-lar› kar›fl›k evliliklerin oran› yüzde 30’du.

Balkanlar’daki az›nl›k sorunlar›yla ilgili ayr›nt›l› bilgi için flu kaynaktan yararlanabilirsi-niz: M. Hac›saliho¤lu ve F. Aksu, International Conference on Minority Issues in theBalkans and the EU, ‹stanbul: OBIV, 2007.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bosna-Hersek’te bugün hâlâ Boflnaklar, Boflnak ulusçusu partilere, H›rvatlarH›rvat ulusçusu partilere, S›rplar da S›rp ulusçusu partilere oy vermektedir.Ekim 2010 seçimlerinde olumlu bir geliflme, çokkültürlülü¤ü savunan H›rvatpartisinin baflar› kazanmas›d›r. Benzer flekilde Makedonya’da da MakedonlarMakedon partilere, Arnavutlar Arnavut partilere oy vermektedir. Siyasal kimliketnik aidiyet üzerinden belirlenmektedir. Siyasal sistemler de bu yap›y› teflviketmektedir. Örne¤in Dayton Bar›fl Anlaflmas›’na göre insanlar›n hangi partile-re oy verebilecekleri etnik kimlikleri üzerinden belirlenmektedir. Bosna-Her-sek’te yaflayan bir az›nl›k mensubu, mesela bir Yahudi, Türk ya da Roman cum-hurbaflkanl›¤›na adayl›¤›n› koyamamaktad›r. Yahudi kökenli bir Bosna-Hersekbüyükelçisi bu konuyu Avrupa ‹nsan Haklar› Mahkemesi’ne götürmüfl ve mah-keme, bunun hukuka ayk›r› oldu¤una karar vermifltir. Ancak iç hukukta gerek-li düzenlemeler hâlâ yap›lmad›¤› için Ekim 2010’daki seçimlerde hâlâ eski sis-tem geçerli olmufltur. Eski Yugoslavya d›fl›ndaki Balkan ülkelerinde de etnikmilliyetçilik yükselifle geçmifltir.

Homojenleflme Süreci Etnik milliyetçili¤in do¤al uzant›s› olarak etnik homojenleflme süreci devam et-mektedir. Farkl› etnik ve/veya dini gruplar ayr› yaflamaya devam etmektedir. Da-ha önce bir arada yaflayan bu gruplar savafllar›n ard›ndan ayr›lm›fllard›. Bosna Sa-vafl›’n› sona erdiren Dayton Anlaflmas›, ülkeyi ikiye bölmüfltür: Boflnak-H›rvat fe-derasyonu ve S›rp Cumhuriyeti (Republika Srpska). Art›k farkl› gruplar ayr› bir fle-kilde yaflamaktad›r. Bu ayr›flma, bölge ülkelerinin e¤itim programlar›na da yans›-maktad›r. Mesela Kosova’da Arnavut çocuklar ba¤›ms›z bir ülkede yaflad›klar›n›ö¤renirken, Kosoval› S›rp çocuklar nas›l hâlâ asl›nda S›rbistan’›n parças› olduklar›-n› ö¤renmektedir.

Uluslararas› Protektoratlar Bosna-Hersek ve Kosova’da uluslararas› toplumun Yüksek Temsilcilik Ofisi bulun-maktad›r. Genifl yetkilere sahip her iki Ofis de savafllardan sonra kurulmufltur. Uy-gun bulmad›klar› yasalar› iptal edebilmekte ve politikalar›ndan memnun olmad›k-lar› siyasetçileri ya da bürokratlar› görevden alabilmektedirler. Yüksek Temsilcilerbazen yetkilerini oldukça genifl bir flekilde kullanm›flt›r. Örne¤in Bosna-Hersek’te-ki eski Yüksek Temsilci Carlos Westendorp, ülkenin demokratikleflmesini engelle-di¤i ve ayr›l›kç›l›¤› savundu¤u gerekçesiyle S›rp Cumhuriyeti lideri Nikola Popla-sen’i 1999’da görevden alm›flt›r. Westendorp ayr›ca ülkenin yeni bayra¤›na, marfl›-na, pasaportuna, para birimine ve ortak plakaya karar vermifltir. Kosova da 17 fiu-bat 2008’de S›rbistan’dan ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmifl olsa da uluslararas›/AB YüksekTemsilcisi’nin çok genifl yetkileri bulunmaktad›r. Bu yüzden Kosova’n›n ba¤›ms›z-l›¤› flartl› ba¤›ms›zl›k ya da ba¤›ml› ba¤›ms›zl›k olarak nitelendirilmektedir. Yukar›-da bahsedilen nedenler dikkate al›nd›¤›nda her ne kadar So¤uk Savafl sonras› Bal-kanlar’da pek çok yeni devlet ortaya ç›km›fl olsa da bunlar›n baz›lar›n›n gerçektene kadar ba¤›ms›z olduklar› tart›flmal›d›r.

Örgütlü Suçlar Bölgede devam eden bir baflka sorun ise örgütlü suçlard›r. 1990’larda yaflanan sa-vafllar, çat›flmalar ve krizler, örgütlü suçlar›n h›zl› bir flekilde artmas›na neden ol-mufltur. Savafllar s›ras›nda farkl› milliyetlerin mafyalar› birlikte faaliyet göstermeyedevam etmifltir. Arnavutluk’ta 1997’de piramit sisteminin çökmesi nedeniyle yafla-

2157. Ünite - Küresel Aktör ler ve Balkanlar

Dayton Bar›fl Anlaflmas›:Bosna Hersek’te savafl›nbitmesini sa¤layan 1995tarihli anlaflmad›r.

nan ekonomik kriz ve arkas›ndan ç›kan iç savafl da örgütlü suçun artmas›na ne-den olmufltur. Arnavutluk’ta ç›kan olaylarda ordudan bir milyon kalaflnikof çal›n-m›flt›r. Bölgede insan, uyuflturucu ve silah kaçakç›l›¤› yayg›nd›r. Bu sorun o kadarciddi boyutlara ulaflm›fl durumdad›r ki 2003 tarihli Avrupa Güvenlik Strateji Bel-gesi’nde de bu meseleden bahsedilmektedir. Belge’de Avrupa’daki eroinin yüzde90’›n›n Afganistan’dan geldi¤i belirtilerek, bunun da özellikle Balkanlar üzerindenAB topraklar›na ulaflt›¤› kaydedilmektedir. Bir de mafya örgütleriyle baz› siyasilerve bürokratlar aras›nda yak›n iliflki oldu¤u konusunda yayg›n bir kan› vard›r. Bukonuda S›rbistan’›n eski lideri Zoran Cinciç’in tarihe geçen bir sözü vard›r: “Baz›devletlerin mafyas› var. S›rbistan’da mafyan›n devleti var”. Örgütlü suçlar›n yay-g›nl›¤›na bir örnek de Bulgaristan’dan verilebilir. Bulgaristan’da 2010’da 5.6 kmuzunlu¤undaki elektrik telleri çal›n›nca Sofya’n›n üçte ikisi bir hafta boyuncaelektriksiz kalm›flt›r.

Balkanlar’daki örgütlü suçlar sorunuyla ilgili flu kayna¤a bakabilirsiniz: http://www.hum-sec.eu

Bat› Balkanlar’daki güvenlik sorunlar›yla ilgili kapsaml› bilgi için afla¤›daki kitaptan ya-rarlanabilirsiniz: W. Benedek et al. (der.), Transnational Terrorism, Organized Crimeand Peace-Building: Human Security in the Western Balkans (New York: Palgrave, Mac-millan, 2010.)

Göçmenler ve Yerinden Edilmifl KiflilerBalkanlar’da hâlâ Yugoslavya savafllar›ndan önce yaflad›klar› bölgelere döneme-mifl çok say›da kifli bulunmaktad›r. Sadece S›rbistan’da 300.000 mültecinin bulun-du¤u tahmin edilmektedir. Bosna’n›n orta bölgesinde bulunan Bugojno kasabas›n-da savafltan önce 16.500 H›rvat ve 9000 S›rp yaflarken, Ocak 2008 rakamlar›na gö-re bunlardan sadece 4500 H›rvat ve 300 S›rp geri dönmüfltür.


D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Resim 7.1

Bosna-Hersek’teevlerine dönemeyenonbinlerce mültecivar.

Kaynak: http://linwoodequiry.wikispaces.com/Page+2

Bölgesel ‹fl Birli¤i Giriflimlerinin Zay›f Kalmas› Bölgede iki savafl aras› dönemde 1934’te imzalanan Balkan Pakt›, sadece bölge ül-kelerinin kendi iflbirli¤i çabas› olmas›, herhangi bir hegemon güç olmamas› aç›s›n-dan önemliydi. Ama gerek So¤uk Savafl döneminde gerekse de So¤uk Savafl son-ras› dönemde bölge ülkelerinin kendi inisiyatifleri olan bölgesel giriflimlerin zay›fkald›¤›n› görmekteyiz. Bugün sadece Güneydo¤u Avrupa ‹flbirli¤i Süreci ve Gü-neydo¤u Avrupa Çokuluslu Bar›fl› Koruma Gücü bölge ülkelerinin kendi giriflimi-dir. Di¤er giriflimlerin önemli bir k›sm› di¤er aktörler taraf›ndan gelifltirilmifltir.

AB Perspektifinin Belirsiz Olmas› AB bölgedeki her ülkeyle çeflitli düzeylerde iliflki kurmufl durumdad›r. Bölge ülke-lerinden Yunanistan, Slovenya, Bulgaristan ve Romanya tam üyedir. Türkiye ile bir-likte H›rvatistan, S›rbistan, Makedonya ve Karada¤ aday ülkelerdir. H›rvatistan’›n2013 Temmuz’unda üye olmas› beklenmektedir. Di¤er ülkelere ise aç›k bir flekildeverilmifl üyelik perspektifi yoktur. Tam üyelik tarihlerinden bahsedilmemektedir.E¤er Balkan ülkelerinin tam üyelikleri kendilerinden ya da AB’den kaynaklanan ne-denlerden dolay› gecikirse “Balkan gettosu”nun oluflma tehlikesi mevcuttur.

Bölge ülkelerinden sadece H›rvatistan’›n AB’ye tam üyeli¤inin ne zaman gerçekleflece¤ibellidir. Di¤er ülkelerin AB’ye tam üyelik takvimi halen belirsizdir.

S›n›rlar›n Belirsizli¤i 1990’lardaki savafllar sonras› ortaya ç›kan tüm yeni devletlere ra¤men flu ana ka-dar Yugoslavya’da iç s›n›rlar korundu ancak hâlâ tafllar›n yerine oturdu¤u söylene-mez. Hâlâ tart›flmal› olan s›n›rlar mevcuttur. Mesela Bosna-Hersek içindeki S›rpCumhuriyeti zaman zaman ba¤›ms›zl›k talep etmektedir. Özellikle Kosova’n›n ba-¤›ms›zl›¤› sonras› bu yöndeki talepler artm›fl durumdad›r. S›rp Cumhuriyeti DevletBaflkan› Milorad Dodik, ba¤›ms›zl›k konusunda referandum yapmak istediklerinisöylemektedir. Yüksek Temsilcilik ise bu talebe karfl› ç›kmaktad›r. Ülkeyi olufltu-ran üç kurucu halktan nüfus olarak en az durumda olan H›rvatlar ise kendi siyasientitelerini oluflturmak istemektedir. fiu andaki en büyük avantaj ise gerek Belgradgerekse Zagreb’deki yönetimlerin Bosna-Hersek’in bütünlü¤ünü desteklemeleri-dir. ‹ktidar partileri de¤iflir ve milliyetçi partiler yönetime gelirse o zaman Bos-na’n›n toprak bütünlü¤ü daha büyük tehlike alt›na girebilir. S›rbistan’›n eski lider-lerinden Vojislav Kostunitsa, S›rp Cumhuriyeti için “ailenin bir parças›, sadece ge-çici olarak S›rp anavatan›ndan ayr›lm›fl durumda” nitelemesini yapmaktad›r. Bos-na’n›n ülke olarak devam›n› koflulsuz savunan tek grup Boflnaklard›r. Bosna’dahalk›n yüzde 37’sinin di¤er milliyetlerle ya hiç temas› yoktur ya da çok az vard›r.Bu istatistiki veri, Bosna’n›n ne kadar bölünmüfl oldu¤unun göstergesidir. Benzerbir durum Kosova’da yaflayan S›rplar için de geçerlidir. Kosova’n›n kuzeyinde ya-flayan S›rplar, kendilerini Prifltine’yle de¤il Belgrad’la özdefllefltirmektedir.

Ekonomik Sorunlar ve Çevre Sorunlar›‹ki kutuplu düzenin sona ermesinin ard›ndan yaflanan çat›flmalar nedeniyle pekçok Balkan ülkesi ekonomik darbo¤aza girmifltir. Ünite 5’te konuya ayr›nt›l› olarakde¤inildi¤i için burada bu konuda uzmanlar›n bölgede yaflanan krizi hem boyut-lar› hem de etkili oldu¤u süre aç›s›ndan 1929 buhran›ndan bile daha derin gördü-¤ünü not etmekle yetinilecektir. ‹flsizlik ve fakirlik had safhaya ulaflm›flt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bölge ülkelerinin ço¤u Bat›’dan gelen yard›mlara ba¤›ml› bir flekilde varl›klar›n› devamettirmektedir.

1990’larda yaflanan savafllar›n çevreye de zarar verdi¤i bilinmektedir. Savafllarçevre güvenli¤ini de etkilemifltir. Bölgesel Çevre Merkezi (Regional Environmen-tal Center) raporlar›na göre Balkanlar’daki savafllar, do¤al kaynaklara, su ve sa¤l›kaltyap›s›na zarar vermifl ve bölgesel çevre yönetimi sistemlerini zay›flatm›flt›r.

Geçmiflle Yüzleflmek ve Ma¤duriyet Psikolojisi Bölgedeki farkl› halklar hâlâ geçmiflle yüzleflmekte ve kendi hatalar›n› kabullen-mekte zorlanmaktad›r. S›rbistan Cumhurbaflkan› Tadiç’in Temmuz 2010’da Srebre-nitsa soyk›r›m› y›ldönümü törenlerine kat›l›m› ve S›rbistan Parlamentosu’nun Sreb-renitsa’da yaflananlardan dolay› özür dilemesi önemli ancak yeterli de¤ildir. 1990-1999 aras› yaflananlarla tüm taraflar›n yüzleflmesi gerekmektedir. Her grup kendi-sinin en ma¤dur kesim oldu¤unu düflünmekte ve en çok ac› çekenin, en çok za-rar görenin kendi halk› oldu¤una inanmaktad›r. Yaflanan ayr›flma ve homojenlefl-tirme politikalar› geçmiflle yüzleflmeyi daha da zorlaflt›rmaktad›r.

Balkanlar’da sert güvenlik meseleleri büyük ölçüde halledilmifl gözükse de cid-di yumuflak güvenlik tehditleri bulunmaktad›r. E¤er bunlarla bölge ülkeleri veuluslararas› toplum mücadele etmezse tekrar sert güvenlik sorunlar›n›n ortaya ç›k-mas› muhtemeldir. Bat›l› ülke ve kurulufllar kendi çözümlerini empoze etmek ye-rine bölge ülkelerinin ç›kar ve ihtiyaçlar›n› dikkate almal›d›r. Her ülke için standartreçeteler uygulanamayaca¤› tarihsel bir gerçektir. AB eski Komiseri Chris Patten’inbelirtti¤i gibi “Ya Avrupa Balkanlar’a istikrar ihraç edecek ya da Balkanlar Avru-pa’n›n geri kalan›na istikrars›zl›k.”

ULUSLARARASI TEMS‹LC‹L‹KLER VE DEVLETLEfiMESÜREÇLER‹

Uluslararas› Yönetimler ve Bar›fl›n ‹nflas› Himaye (Protektora), 19. yüzy›lda Avrupa’n›n büyük güçlerinin, bir devletinkorunmas› ya da yönetilmesi ya da bir Hristiyan az›nl›¤›n›n sömürülmekten ko-runmas› amac›yla ortaya ç›kard›klar› bir uygulamayd›. Himaye tarz› yönetimmodeli tarihin farkl› dönemlerinde manda ve vesayet gibi çeflitli adlar ad› alt›n-da de¤iflik kapsamlar içererek uygulanm›flt›r. Tarihsel örneklere bak›ld›¤›ndapek çok himaye anlaflmas› sona ermifl ve himaye at›ndaki devletler ba¤›ms›zl›k-lar›na kavuflmufllard›r.

1990’larda So¤uk Savafl’›n sona ermesi ve Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas› sonu-cu dünya üzerinde sosyalist sistemin çökerek, kapitalizmin hâkimiyet kazanmas›ve küreselleflme olgusu ile hayat bulan “yeni dünya düzeni” ABD hâkimiyetindekiuluslararas› örgüt ve ittifaklar›n da tabiat›yla kendisini yenilemesini zorunlu k›lm›fl-t›r. Nitekim Birleflmifl Milletler So¤uk Savafl sonras›, ortak güvenlik mekanizmas›-n›n canland›r›lmas›na yeniden ihtiyaç duyuldu¤u tezinden hareketle 1992’de 21.yüzy›lda bar›fl ve kalk›nmaya yönelik olarak ifade etti¤i “Bar›fl Gündemi” stratejisi-ni ortaya koymufltur.

‹nsani nedenler ve insan haklar› ihlalleri BM taraf›ndan bar›fl› ve güvenli¤i bozucu sebep-ler olarak de¤erlendirilmeye bafllanm›flt›r.


D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Protektora: Milletleraras›hukukta bir ya da birdenfazla devletin, bir baflkadevlet üzerindeki koruyucuegemenli¤i anlam›nagelmekte olup, sadecekoruma ve ba¤›ml›l›kiliflkisini de¤il ayn› zamandaba¤›ml› devleti de ifadeeder.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bunun akabinde ABD önderli¤indeki uluslararas› toplumun ülke içi çat›flmabölgelerine daha fazla müdahil olmas› anlay›fl› önem kazanm›flt›r. So¤uk Savafl ön-cesinde yaflanan iç çat›flmalarda zorlay›c› müdahale yöntemini tercih etmeyen glo-bal güç dengesi ortadan kalkarken onun yerine ABD önderli¤indeki Bat› dünyas›-n›n siyasi ve askerî üstünlü¤ünün giderek artt›¤› bir uluslararas› düzen do¤mufltur.Bu düzende uluslararas› toplumu ilgilendiren çat›flmalara kesin bir cevap verilme-si fikri benimsenmifltir.

BM örgütündekine benzer yaklafl›mlar yine ABD’nin lider rol üstlendi¤i NATO(Kuzey Atlantik ‹ttifak› Örgütü-North Atlantic Treaty Organization) ittifak›nda daortaya ç›km›flt›r. SSCB’nin da¤›lmas›ndan sonra NATO’nun ifllevini yitirdi¤i tart›fl-malar›n›n bafllad›¤› y›llarda Avrupa güvenli¤i aç›s›ndan risk oluflturan unsurlaravurgu yap›lm›fl (etnik çat›flmalar, toprak anlaflmazl›klar›, sosyo-ekonomik gergin-likler, kitle imha silahlar›n›n ve füzelerin yay›lmas› gibi) ve örgüt Yugoslavya’n›nda¤›lmas›yla ortaya ç›kan krizlerin de yard›m›yla “alan d›fl› görev” misyonu ile ye-niden canlanm›flt›r.

20. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren uluslararas› sistemin yap›s›nda meydana gelende¤iflimlere paralel olarak bölgesel dinamiklerin de etkisiyle ortaya ç›kan müdaha-le kavram› “uluslararas› himayecilik” (international protectorate) olarak formüleedilmifl, “insani müdahale” teziyle meflrulaflt›r›lm›fl ve çok tarafl› ve zorlay›c› bar›floperasyonlar›yla flekillendirilmifltir. Uluslararas› toplum, Kamboçya, Bosna-Her-sek, Somali, Ruanda, Kosova, Do¤u Timor, Afganistan ve Irak’taki krizlere müda-hale etmek suretiyle yeni hareket tarz›n› ortaya koymufltur.

Yugoslavya’n›n da¤›lma sürecinde Balkanlar’da ortaya ç›kan çat›flma bölgeleri-ne uluslararas› toplumun yaklafl›m› bölgesel özelliklere göre farkl›l›klar göstermifl-tir. S›n›r ihtilaf› ve etnik çat›flmalar›n yafland›¤› H›rvatistan’›n Do¤u Slavonya bölge-si ve Makedonya’n›n etnik Arnavutlar ile yaflad›¤› krizlerde bölgeye gelen ulusla-raras› misyonlar, süresi ve kapsam› itibar›yla ve daha k›sa ömürlü olmalar› sebe-biyle Bosna ve Kosova’daki yönetimlerden daha farkl› olmufltur. Daha fazla ulus-devlet özelli¤i göstererek krizi daha kolay atlatan H›rvatistan ve Makedonya’daböyle bir idare kurulmam›fl, yaln›zca uluslararas› bar›fl gücü, yani askerî olarak ça-t›flmalar› önleme güçleri ile bölgede s›n›rl› bir söz sahipli¤i elde edilmifltir. GerekBosna gerekse Kosova güçlü bir merkezi yap›ya sahip olamay›p etnik unsurlar ara-s›nda bölünmüfl oldu¤undan Bat›l› güçlerin bu ülkelerde idareyi ele geçirmeleri vesürdürmeleri daha kolay olmufltur. Günümüzde uluslararas› himaye modelininBalkanlar’daki en güncel örnekleri Bosna Hersek ve Kosova’da devam eden ulus-lararas› yönetim misyonlar›d›r.

Dayton Anlaflmas› Sonras› Bosna-HersekÖnceki ünitelerde de de¤inildi¤i üzere Bosna-Hersek 3 Mart 1992 tarihinde ba¤›m-s›zl›¤›n› ilan etmifl, ba¤›ms›zl›k ilan›yla birlikte Yugoslav ordusunun ve Bosnal›S›rplar›n sald›r›s›na u¤rayan Bosna’da savafl yaklafl›k üç buçuk y›l boyunca sürmüflve ABD’nin net tav›r koymas›yla da ancak 14 Aral›k 1995 tarihinde Paris’te DaytonBar›fl Anlaflmas› (DBA) imzalanm›flt›r.


Söz konusu anlaflma “sivil” ve “askerî” olmak üzere bafll›ca iki alanda düzenle-meler içermektedir. Anlaflman›n askerî yönlerinin uygulanmas› ilk aflamada NATOve NATO d›fl› ülkelerin sa¤lad›¤› birliklerle oluflturulan bir kuvvetin sorumlulu¤u-na verilmifltir. Uygulama Gücü (Implementation Force-IFOR) olarak tan›mlanangüç bu görevi BM Bar›fl› Koruma Gücü’nden (United Nations Protection Force-UN-PROFOR) 19 Aral›k 1995’te devralm›flt›r. Anlaflman›n sivil yönlerinin uygulanmas›ise baflkent Saraybosna’da kurulan Birleflmifl Milletler Yüksek Temsilcili¤i’nin (Of-fice of the High Representative -OHR) sorumlulu¤una verilmifltir.

BM Yüksek Temsilcili¤i, Dayton Bar›fl Anlaflmas›’n›n uygulanmas›n› denetleyenen yetkili makamd›r. Taraflar›n kendi çal›flmalar›na yard›m, onlar› teflvik etmek vegerekti¤inde bar›fl uygulamas›n›n sivil yönleri için çal›flan kurulufllar›n faaliyetlerin-de efl güdüm sa¤lamak amac›yla oluflturulan bu kurumun yetkileri Bosna’dakiuluslararas› misyonun varl›¤›na yönelik elefltirilerin oda¤› olmufltur. Dayton’›n im-zalanmas›n›n ard›ndan gelen süreçte Bosna’da birçok kurum oluflturulmufltur an-cak OHR Bosna’daki mevcut yerel kurumlar› gerekti¤inde geçersiz sayarak yerelgörevlileri görevlerinden uzaklaflt›rabilmesine imkân tan›yan yetkiler kullanm›flt›r.OHR’nin yetkilerinin artt›r›lmas›n›n gerisinde yüksek temsilcinin sadece karar ver-me sürecinde de¤il, Bosna’daki farkl› siyasi aktörler aras›nda denge kurmak ve›l›ml› siyasetçilerin de yolunu açmas› bak›m›ndan etkili olmas› gibi amaçlar bulun-maktayd›. Bu hedeflere k›smen ve görece ulafl›labilmifltir. Çünkü Bosna’da yap›lanseçimlerde ›l›ml› partilerin pek öne ç›kamad›klar› görülmüfltür. Dayton’›n uygulan-mas› sürecinde Bosnal› siyasetçilerin sürekli olarak gerçekleri gizledikleri gerekçe-si ile Bar›fl Uygulama Konseyi (Peace Implementation Council - PIC), OHR’ye1997 y›l›nda oldukça genifl yetkiler tan›m›flt›r. Literatürde “Bonn yetkileri” (Bonnpowers) olarak tan›mlanan yetkiler Yüksek Temsilci Wolfgang Petrisch taraf›ndan2000 y›l› Temmuz ay›nda ç›kart›lan bir karar ile daha da artt›r›lm›flt›r. Bu tarihtensonra OHR çok say›da siyasetçi ve bakan› görevlerinden alm›flt›r.

Yüksek Temsilcinin bu kapsamdaki uygulamalar›na somut bir örnek olarakMart 2001 tarihinde H›rvatlar›n büyük ço¤unlu¤unun destekledi¤i milliyetçi partiHDZ önderli¤indeki siyasi partilerin bir araya gelerek kendi sözde-hükûmetleriniilan etmeleri üzerine Yüksek Temsilci Petrisch’in üç gün sonra HDZ lideri ve Bos-


Resim 7.2

Dayton Bar›flAnlaflmas› imzatöreni.

Kaynak: http://www.culturaldiplomacy.org/academy/index.php?1995-1

Bar›fl Uygulama Konseyi:Dayton Bar›fl Anlaflmas›’n›nimzalanmas›n›n ard›ndanAral›k 1995’te Londra’dadüzenlenen konferanslakurulan, amac› Anlaflma’n›nuygulanmas›n› sa¤lamakolan 55 üyeli kurulufltur.Türkiye de üyeleraras›ndad›r.

na üçlü devlet baflkanl›¤› makam›n›n H›rvat üyesi Ante Jelavic’i siyasi bütün görev-lerden azletmesini ve kendisine siyaset yasa¤› getirmesini gösterebiliriz.

Bosna-Hersek’te uluslararas› toplumun örtüflen çabalar›n›n koordine edilmesiiçin PIC’in giriflimi ile OHR baflkanl›¤›nda bir Yönetim Kurulu (Board of Princi-pals) oluflturulmufltur. Bu kurulun uluslararas› toplulu¤un Bosna-Hersek’teki tümfaaliyetlerini koordine etme konusunda hizmet vermesi öngörülmüfltür. Kurulundaimî temsilcileri; Yüksek Temsilcilik Ofisi (OHR), ‹stikrar› Koruma Gücü (SFOR),Avrupa Güvenlik ve ‹flbirli¤i Örgütü (AG‹T), Birleflmifl Milletler Mülteciler YüksekKomiserli¤i, (UNHCR), Avrupa Birli¤i Polis Misyonu (EUPM) ve Avrupa Komisyo-nu olarak belirlenmifltir. Ayr›ca Dünya Bankas› ve IMF gibi uluslararas› finans ku-rulufllar› ve BM Kalk›nma Program› (UNDP) da Kurulun düzenli kat›l›mc›lar› ol-mufltur. Yüksek Temsilcilik bahsedilen uluslararas› kurumlar ve Bosna halklar› ileülkede bar›fl›n sa¤lanmas› için çaba göstermek ve bu yolla Bosna’y› Avrupa ile bü-tünleflme sürecine haz›rlamak yükümlülü¤ünü üstlenmifltir.

fiubat 2002’den itibaren AB Genel ‹fller Konseyi, Yüksek Temsilcinin ayn› za-manda AB Bosna-Hersek özel temsilcisi s›fat›n› da tafl›mas› karar›n› alm›flt›r. Mart2003 tarihinde Yüksek Temsilcinin ayn› zamanda ilk AB özel temsilcisi olarak daatanmas›yla, AB ülkede Bar›fl Uygulama Konseyi’nden daha fazla söz sahibi olankurum haline gelmifltir.

Bosna devletleflme yolunda on befl y›l› aflk›n bir zamand›r geçifl süreci yafla-maktad›r. Bu süreçte Bosna halklar›n›n ya da seçilmifl siyasi temsilcilerinin 2000’liy›llar›n bafl›na kadar fazla bir inisiyatifi olmam›flt›r. Bu tarihten itibaren ise Bosnakamuoyunun önüne bir Avrupa hedefi konulmufl ve seçim yapmalar› istenmifltir.Bu seçim elbetteki farkl› alternatiflere sahip olunan bir seçim de¤ildi çünkü Bosnahalklar›n›n Avrupa perspektifine olumsuz bakmak için pek fazla flanslar› yoktu.Aksi takdirde ülke yap›lanmas› için gerekli yard›mlardan mahrum kalaca¤› gibi Av-rupal› kurumlara giremeyerek Bat› Balkanlar’›n en geri kalm›fl ülkesi olarak kalmayapt›r›m›na da maruz kalabilecekti. Bu anlamda Bosna’ya 2000 y›l›nda sunulan yolharitas› ve Avrupa perspektifi halklar› reformlara daha s›cak bakmaya teflvik etmiflve daha fazla mesafe kat edilmesini sa¤lam›flt›r. Bu da Yüksek Temsilcilik maka-m›n›n ifllerini kolaylaflt›rm›fl ve ona politikalar›nda demokratik olmayan ama ulus-lararas› toplumun gözünde görece bir meflruluk kazand›rm›flt›r.

Bosna-Hersek’te 2006 tarihinde gerçekleflen seçimlere kadar geçen sürede ül-ke siyasetine a¤›rl›kl› olarak ulusalc› partiler damgas›n› vurmufltur. Bu gerçek, ül-kede geçeklefltirilmesi hedeflenen reform ve Avrupa ile entegrasyon sürecini ge-ciktiren temel etken olmufltur. Gerçeklefltirilen reformlar›n ço¤u OHR’nin dayat-mas› ile mümkün olabilmifltir. 2006 seçimlerinin sonuçlar› halk›n bugüne dekumut ba¤lad›¤› ulusalc› partilerden uzaklaflmaya bafllad›¤›n›n ve ülkenin bir türlütam ba¤›ms›z bir statüye kavuflamamas›ndan kaynaklanan hoflnutsuzlu¤unun birgöstergesi olarak de¤erlendirilebilir. Seçimlerde, ülkenin üçlü Cumhurbaflkanl›¤›-na ilk defa her üçlü toplumu temsil eden daha ›l›ml› partilere mensup olan aday-lar seçilmifllerdir.

DBA, Bosna’da kan dökülmesine bir an önce son vererek ülkede bar›fl›n ye-niden sa¤lanmas› konusunda baflar›l› olmufl fakat bunu gerçeklefltirirken ülkededünyan›n en karmafl›k hükûmet sistemlerinden birini kurmufltur. Merkezî ku-rumlar› zay›f olan, bünyesindeki iki entite aras›nda sürekli bir ayr›l›k bulunan veuluslararas› yönetime ba¤›ml› durumdaki ülkede bu sistemi uzun vadede sürdü-rülebilir bir sistem olarak de¤erlendirmek zordur. Bu yap›n›n ortadan kald›r›la-bilmesi ise ancak Bosna-Hersek’in kendi kurumlar›yla tam anlam›yla ifller du-


rumda bir devlet hâline gelmesiyle mümkündür. Bu amaçla uluslararas› toplumBosna’n›n önüne NATO üyeli¤i ve nihai olarak da AB ile entegrasyon sürecinigerçeklefltirmek fleklinde iki ana perspektif sunmufltur. Söz konusu hedefler Bos-na’n›n yeniden bir savafl ortam›na dönmemesi ve bütün etnik halklar›n ortak birhedef için birlikte hareket etmelerini sa¤lamak için gerekli bir yol olarak sunul-maktad›r.

Kosova: Uluslararas› Gözetimde Ba¤›ms›zl›k Süreci Uluslararas› toplumun Balkanlar’daki ikinci yönetim modeli Kosova’d›r.

NATO tarihinde ilk kez, kendi s›n›rlar› d›fl›nda bir insani felaketi önlemek için bir askerîmüdahalede bulunmufltur.

Uluslararas› toplumun Kosova’da bar›fl›n inflas› rolünü üstlenmesini, So¤uk Sa-vafl sonras› dönemde Birleflmifl Milletler taraf›ndan uygulamaya konulan çok bo-yutlu misyonlar olarak tan›mlanan yeni nesil bar›fl operasyonlar›yla iliflkilendirebi-liriz. Avrupa’n›n ortas›nda bafl gösteren bu durum, Do¤u Avrupa’daki Slav Blo-¤u’nun delinmesini, Adriyatik’teki Rus etkisinin k›r›lmas›n› sa¤layaca¤›ndan ve Bal-kanlar’da kendi kontrolünde yeni bir devlet oluflturma olana¤› nedeniyle ABD’ninç›karlar›na da uygun düflmüfltür. Nitekim Kosova’da Vietnam Savafl›’ndan bu yana,ABD d›fl›nda en büyük Amerikan askerî üssü olan Bondsteel infla edilmifltir.

BM Güvenlik Konseyi’nin 10 Haziran 1999 tarih ve 1244 say›l› karar›yla Koso-va’da yasama, yürütme ve yarg› yetkilerini kullanacak, asker ve polis gücünü kont-rol edecek olan BM Geçici Uluslararas› Yönetimi kurulmufltur. Kararda, uluslarara-s› bar›fl ve güvenli¤in bafll›ca sorumlusunun Güvenlik Konseyi oldu¤u tekrar edil-mifl ve Güvenlik Konseyi’nce daha önce al›nan 1160, 1199, 1203 ve 1239 say›l› ka-rarlar ile uyum içinde hareket edilece¤ine iflaret edilmifltir. BM korumas› alt›ndagüvenli¤in tesisi ve uluslararas› sivil konufllanma ile efl zamanl› olarak YugoslavyaFederal Cumhuriyeti’nin asker, polis ve paramiliter bütün kuvvetlerinin Koso-va’dan çekilmesi öngörülmüfltür. Bu hükme dayanarak BM Geçici Kosova Misyo-nu (United Nations Interim Administration Mission in Kosovo-UNMIK) ve NATO li-derli¤inde Kosova Gücü (Kosovo Force-KFOR) oluflturulmufltur. BM ve NATO d›-fl›nda, AG‹T, Temas Grubu, G-8’ler gibi uluslararas› mekanizmalar da Kosova’dabar›fl›n inflas›nda rol oynam›flt›r.

1244 say›l› kararda, Kosova’n›n gelecekteki statüsüne karar verecek politik ge-liflmeleri kolaylaflt›rma sorumlulu¤u ile Kosova krizinin çözümünde uluslararas›yönetimin politik yönünü aç›¤a ç›karmak gibi siyasi görevler merkeze oturtulmufl-tur. Kararda “güçlü özerklik” ya da “kendini idare” ifadeleri kullan›lm›fl, “ba¤›ms›z-l›k” ya da self-determinasyon” ifadelerinden dikkatlice sak›n›lm›flt›r. Hâlbuki kara-r›n 11/e maddesi, Kosova’n›n nihai statüsünün belirlenmesinde Rambouillet An-laflmas› metninin dikkate al›naca¤›n› düzenlemifltir.

Bu anlaflmaya göre, Kosova’n›n nihai statüsü belirlenirken, baflka unsurlar aras›n-da, Kosova halk›n›n iradesinin de dikkate al›naca¤› ifade edilmiflti. % 90 oran›nda Ar-navut nüfusa sahip Kosova’n›n ba¤›ms›zl›¤› isteyece¤i de muhakkakt›. Sonuçta BMGenel Sekreter Özel Temsilcisi taraf›ndan haz›rlanan “Kosova Geçici Öz- YönetimAnayasal Çerçevesi” 15 May›s 2001 tarihinde imzalanm›fl ve yürürlü¤e girmiflti.

Geçici Anayasal Çerçeve ile Yugoslavya Federal Cumhuriyeti’nin Kosova üzerindeki ege-menli¤i hukuken ve fiilen ortadan kalkm›fl oluyordu.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Rambouillet Anlaflmas›:Kosova’da 15 Ocak 1999günü Racak köyü’nde 46Arnavut sivilin öldürülmesisonucunda, diplomatiktemas›n art›r›lmas›amac›yla Paris yak›nlar›nda6 fiubat -18 Mart tarihleriaras›nda Rambouilletfiatosu’nda bir araya gelenBat› temas grubununsürdürdü¤ü “Kosova Bar›flGörüflmeleri” sonucuhaz›rlanan anlaflma.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



BM Genel Sekreteri Özel Temsilcisinin yetki ve sorumluluklar›n›n düzenlendi-¤i sekizinci bölümde, Özel Temsilci meclisin feshinden, bütçeyi onaylamaya, parapolitikas›na karar vermeye, gümrük hizmetlerine, hakim-savc›lar›n atanmas›na,uluslararas› yetki ve sorumluluklar›n yerine getirilmesine, orduyu kontrol etmeye,devletler ve uluslararas› örgütlerle anlaflmaya varmaya, yasama görevini ifa edecekmeclis temsilcilerinin tafl›yaca¤› flartlar› belirlemeye, uluslararas› savc› ve hakimle-rin uyacaklar› kurallar› tespit etmeye, savc› ve hakimlerin atama, terfi ve azilleriniyapmaya kadar ola¤anüstü yetkilerle donat›lm›flt›r.

‹dareyi ele ald›¤› ilk günlerde UNMIK’in gerçekte egemenli¤i s›n›rlamad›¤› yo-rumlar› yap›lm›fl, uygun olan zamanda da müdahalesini azaltaca¤› düflünülmüfl ol-mas›na ra¤men, UNMIK zaman içerisinde Kosova’da yaflayanlar›n bütün hayatlar›-n› çevrelemifltir. Kosova halk›, uluslararas› yönetimin devlet erklerini kulland›¤›na,sorumluluklar›n tamam›n› üstlendi¤ine, ihtilaf›n çözülmesinde siyasi rol oynad›¤›-na tan›k olmufltur. Kosova üzerinde otoritesini kullanmas›na ra¤men yerel halkakarfl› politik sorumlulu¤u olmam›flt›r. Kosova’daki yerel siyasetçiler ile halk aras›n-da bir ba¤ gelifltirememifltir. Yerel siyasetçiler UNMIK politikalar›n›n uygulamaaraçlar› olarak görülmüfltür. Bosna’daki yönetime benzer bir flekilde halk›n seçti¤itemsilcilerin karar alma yetkileri s›n›rl› kalm›flt›r. Bir anlamda, “yabanc› güçlerin se-çilmemifl temsilcileri, ülke halk›n›n seçilmifl temsilcilerini görmezden gelmifltir”.UNMIK’in bu kadar genifl yetki kullanmas›na; ABD, ‹ngiltere, Fransa, Almanya’n›nyan› s›ra NATO müdahalesini ve Kosova’da uluslararas› yönetimin kurulmas›n›destekleyen di¤er Bat› ülkeleri de arka ç›km›flt›r. Bu deste¤in arkas›nda Kosova’n›nba¤›ms›zl›¤›n›n ard›ndan bölgenin yeniden çat›flmalara ve istikrars›zl›¤a sürüklene-bilece¤i endiflesi yatmaktad›r.

Kas›m 2005’te BM Genel Sekreteri, Kosova’n›n statüsünü belirlemek amac›y-la özel temsilci olarak Finlandiya’n›n eski Cumhurbaflkan› Martti Ahtisaari’yi Ko-sova’ya göndermifltir. Ahtisaari kendisine 2008 Nobel ödülünü de kazand›racakolan çal›flmalar›na bafllayarak her iki tarafla da 15 ay boyunca devam edecekolan müzakereleri yönetmifltir. Bu sürecin sonunda, Mart 2007’de Kosova’n›n sta-tüsüyle ilgili bir plan haz›rlam›flt›r. Ahtisaari plan› olarak an›lan bu plan Koso-va’n›n belli bir süre uluslararas› gözetim alt›nda kalmak flart›yla ba¤›ms›z olmas›-n› öngörmekteydi. Plan, S›rplar›n tepkisini çekerken Kosoval› Arnavut liderler ta-raf›ndan benimsemifltir.

Akabinde Rusya, ABD ve AB devreye girerek müzakere sürecini yönetmeyeçal›flm›fl ancak yine iki taraf›n da mutab›k kalaca¤› bir çözüm bulunamam›flt›r. Ko-sova Parlamentosu NATO harekât›ndan 9 y›l geçtikten sonra Karada¤’›n 2006’daba¤›ms›zl›klar›n› ilan etmesinden de ald›¤› güç ile 17 fiubat 2008 tarihinde oy bir-li¤iyle tek tarafl› ba¤›ms›zl›k ilan etmifltir. Dünyada farkl› tepkilere yol açan bu ba-¤›ms›zl›k deklarasyonuna ilk olumlu tepkiyi ABD, Fransa, Türkiye, ‹ngiltere, Al-manya ve ‹talya vermifltir. 9 Nisan 2008 tarihinde Kosova Parlamentosu, Koso-va’n›n ba¤›ms›z ve demokratik bir devlet oldu¤u belirtilen kurucu Anayasas›n› daonaylam›flt›r.

Kosova Ocak 2012 itibar›yla 86 BM üyesi ülke taraf›ndan tan›nsa da uluslara-ras› arenada tan›nma mücadelesi vermeye devam etmektedir. Çünkü bu say› BMgibi uluslararas› örgütlere üye olabilmek için yeterli de¤ildir. 27 AB üyesi ülkedenise 22 tanesi Kosova’y› resmî olarak tan›maktad›r.

Kosova’y› tan›yan ülkelerin güncel listesi için “Who recognized Kosova as an independentstate”: http://www.kosovothanksyou.com/ adresinden faydalanabilirsiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Rusya, Çin, Yunanistan, K›br›s Rum Kesimi, S›rbistan, ‹spanya ve Azerbaycan,ba¤›ms›zl›¤a karfl› ç›kan bafll›ca devletlerdir.

Kosova’daki uluslararas› yönetim ba¤›ms›zl›k ilan›ndan sonra da ülkede varl›¤›-n› sürdürmeye devam etmifltir. NATO Konseyi, Kosova’n›n ba¤›ms›zl›¤›na ra¤men,Kosova’da bar›fl ve istikrar sa¤lama görev ve hedefinde de¤ifliklik olmad›¤›n›,BM’den karar ç›kmad›kça KFOR’un görevde kalaca¤›n› aç›klam›flt›r. 15 Haziran2008’de Kosova Anayasas›’n›n yürürlü¤e girmesinden sonra UNMIK’in Kosova’n›nidaresinden el çekmesi, yerine AB Kosova Hukuk Düzeni Misyonu’nun (EULEX)göreve bafllamas› planlanm›flt›r.

18 A¤ustos 2008 tarihinde UNMIK ile AB ile aras›nda polis, adalet ve gümrükalan›ndaki iliflkileri düzenleyen, personel say›s›nda %70’e varan bir küçülme veyetkilerinin büyük k›sm›n›n devredilmesini içeren bir anlaflma imzalanm›fl ve EU-LEX 9 Aral›k 2008 tarihinde resmen faaliyete geçirilmifltir. Denetimin AB’ye geçti¤itarihten sonra Kosova’da Bosna Hersek’teki Yüksek Temsilcilik Ofisi benzeri birUluslararas› Sivil Temsilcilik (International Civilian Office -ICO) de hizmet verme-ye bafllam›flt›r. ICO’nun amac› Kosova’n›n ba¤›ms›zl›¤›n›n güçlenmesi ve Avrupaentegrasyonuna katk› sa¤lanmas›d›r.

3200 personelin görev ald›¤› Prifltine merkezli EULEX, BM Güvenlik Konse-yi’nin 1244 numaral› karar›yla görev yapmaktad›r. AB üyesi ülkelerin ço¤unlu¤u-nun destek verdi¤i bu görev özellikle Norveç, Türkiye, ‹sviçre, H›rvatistan, ABD veKanada taraf›ndan desteklenmektedir. Ayr›ca di¤er ülkelerin de kat›l›m›na aç›k bu-lunmaktad›r. Türkiye, EULEX Misyonu’na bir hâkim ve yaklafl›k 100 emniyet gö-revlisi ile katk› sa¤lamaktad›r.

Ba¤›ms›zl›¤›n ilan›ndan sonra Kosova’n›n AB standartlar›na uyumlu kurumlarasahip olabilmesi ve ayn› zamanda Arnavut ço¤unluk ile S›rp az›nl›k aras›nda orta-ya ç›kan sorunlar›n çözülebilmesi amac›yla EULEX’in UNMIK’ten görevi devralma-s› birçok tart›flmay› da beraberinde getirmifltir. EULEX’in misyonu, önceleri hemKosova Arnavutlar› hem de Kosova S›rplar› taraf›ndan protesto edilmifltir.

Etnik Arnavutlar›n AB misyonuna karfl› ç›kmalar›n›n temelinde; bu misyonun15 Haziran 2008’de yürürlü¤e giren Kosova Anayasas›’na sayg›l› olup olmayaca-¤›n›n belirsiz olmas›, EULEX’in Kosova’n›n ba¤›ms›zl›¤› konusunda tarafs›z kal-mas› ve buna ba¤l› olarak da Kosova’n›n fiilî olarak bölünmesi sonucunu do¤u-raca¤› endiflesi gibi nedenler yatmaktad›r. Kosova’n›n kuzeyinde Mitroviça böl-gesinde yaflayan ve ba¤›ms›zl›k karar›n› kabul etmeyen S›rplara göre ise EU-LEX’in Kosova’daki mevcudiyeti Belgrad yönetimi için s›k›nt› yaratmaktad›r.Çünkü onlara göre bu misyon Kosova’n›n ba¤›ms›zl›¤›n›n sürdürülmesine büyükkatk›da bulunmufltur.

Yeni ba¤›ms›z olmufl ve etnik gruplar aras›nda gerginlikler olan böyle bir dev-letin s›n›rlar› içinde bar›fl› ve hukukun üstünlü¤ünü sa¤lamak ad›na konufllanan ikiayr› uluslararas› misyonun bu farkl› etnik gruplar taraf›ndan farkl› alg›land›¤› vemeflruiyetlerinin her etnik gruba göre de¤iflti¤i gerçe¤ini göz ard› etmemek gere-kir. Bu durum, söz konusu misyonlar›n Kosova’n›n tamam›nda görevlerini yerinegetirmeleri önünde büyük bir engel olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.

AVRUPA B‹RL‹⁄‹ VE BALKANLAR Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas› ve So¤uk Savafl’›n sona ermesinden sonra AvrupaBirli¤i, Balkanlar’›n Avrupa’yla bütünleflmesi ifllevini üstlenmifl durumdad›r. AB;hukuk devleti, insan haklar›, demokrasi ve serbest piyasa ekonomisi de¤erlerininbayraktarl›¤›n› yapmakta ve bu de¤erlerin dünyan›n geri kalan yerlerinde de be-


nimsenmesini gözetmektedir. Bu ba¤lamda AB’nin Balkanlar’a yönelik önceliklistratejileri flunlard›r: Etnik çat›flmalar›n kontrol alt›na al›nmas›, yoksulluk ve savafl-tan kaynaklanan göçün azalt›lmas›, ço¤ulcu demokrasi yap›lar›n›n kurulmas› vebenimsenmesi, insan haklar›na sayg› gösterilmesi ve az›nl›k haklar›n›n korunmas›,serbest piyasa ekonomisi yap›lar›n›n kurulmas›.

AB, yukar›da belirtilen öncelikli stratejilerinin yan› s›ra enerji yollar›n›n güven-li¤i ve bölgesel ulafl›m a¤lar›n›n gelifltirilmesi konular›na da odaklanarak, enerji veulafl›m gibi sektörlerde Balkan ülkelerinin kendisiyle daha yak›n ba¤lar kurmas›n›sa¤lamaya çal›flmaktad›r.

AB’nin Balkanlar’a Genifllemesi H›rvatistan, Makedonya, Bosna-Hersek, S›rbistan, Karada¤ ve Kosova gibi eskiYugoslavya’dan ayr›lan ülkelerle Arnavutluk’tan oluflan bölge AB taraf›ndan Ba-t› Balkanlar olarak adland›r›lmaktad›r. Güneydo¤u Avrupa terimi ise ço¤unluklaBat› Balkanlar, Bulgaristan ve Romanya’n›n yan› s›ra zaman zaman Türkiye veYunanistan’› da kapsayacak biçimde kullan›lmaktad›r. AB’ye göre bir Do¤u Bal-kanlar ve Bat› Balkanlar ayr›m› vard›r. AB, Do¤u Balkanlar’› (Bulgaristan, Ro-manya, Yunanistan) üye olarak içine alm›flt›r ve Avrupa aç›s›ndan, do¤u özelin-de bir sorun kalmam›flt›r. Bat› Balkanlar ile ilgili bütünleflme sorunlar› ise devametmektedir. Balkanlar’›n AB için öncelikli önemi, bu bölgenin yeniden istikrars›z-l›k ve çat›flma bölgesi hâline gelmesinin önlenmesidir. Bu do¤rultuda, geniflle-me, AB’nin en güçlü politika arac›d›r. Mevcut geniflleme gündemi, gerekli koflul-lar› karfl›lamalar› hâlinde Bat› Balkan ülkelerine AB üyesi olma olana¤› sunmak-tad›r. AB, bölge ülkelerine ileride gerçekleflecek üyelik sözü vererek, özelliklekurumsal kapasitenin güçlendirilmesi için adalet ve içifllerine alan›na giren ko-nularda mali yard›mlarda bulunarak destek vermektedir: Ancak 1990’l› y›llar›nbafl›nda eski Yugoslavya’y› oluflturan ülkeler aras›nda bafllayan çat›flmalardaAB’nin bölgeye yönelik tutarl› ve ortak bir d›fl politikas› yoktu. Bölge ABD’nintek tarafl› giriflimlerine emanet edilmifl görünüyordu. Fakat Dayton Bar›fl Anlafl-mas›’n›n imzalanmas›ndan k›sa bir süre sonra Balkanlara kay›ts›z kalamayan AB,Bölgesel Yaklafl›m adl› yeni bir politikay› 1996 y›l›nda yürürlü¤e koydu. AB’ninbu girifliminin temel amac›, Bat› Balkan ülkelerinin AB’ye karfl› duyduklar› gü-vensizli¤i ortadan kald›rmakt›.

AB, H›rvatistan ve Slovenya’n›n ba¤›ms›zl›klar›n› 1992 y›l›nda tan›m›fl ve bu ülkelerle dip-lomatik iliflki kurmufltur. Slovenya, 2004 y›l›nda AB üyesi olmufltur.

AB’ye göre bölge ekonomisinin güçlendirilmesi ve yaflam flartlar›n›n iyilefltiril-mesi, bölgedeki bar›fl ve istikrar›n korunmas›na katk›da bulunarak yasa d›fl› göç veörgütlü suçlar ile mücadeleyi kolaylaflt›racakt›. Bat› Balkan ülkelerini AB’ye yak›n-laflt›racak olan Bölgesel Yaklafl›m›n her ülke için geçerli olan genel flartlar› da flun-lard›: Mültecilerin evlerine dönüflünün sa¤lanmas›, AB üyesi ülkelerde kaçak ola-rak bulunan vatandafllar›n›n geri kabulü, Dayton Anlaflmas›’n›n uygulanmas› (özel-likle Eski Yugoslavya Ceza Mahkemesi ile iflbirli¤i), insan haklar›n›n ve az›nl›khaklar›n›n iyilefltirilmesi, serbest seçimlerin yap›lmas›, iyi komfluluk iliflkilerinin ge-lifltirilmesi için iyi niyetli olunmas›.

Bu giriflimi 1999 tarihinde Bat› Balkan ülkelerindeki reform sürecini h›zland›r-mak ve söz konusu ülkeleri AB’ye yak›nlaflt›rmak amac›yla ortaya konan ‹stikrarve Ortakl›k Süreci izledi. Bu sürecin temel amac›, üyelik perspektifini tafl›yan il-


Bölgesel Yaklafl›m: ABbölgedeki befl ülke(Arnavutluk, Bosna-Hersek,H›rvatistan, Makedonya veYugoslavya FederalCumhuriyeti) ile ikiliiliflkilerin gelifltirilmesinisiyasal ve ekonomikkoflullara ba¤lam›flt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



‹stikrar ve Ortakl›k Süreci:AB’nin Arnavutluk, Bosna-Hersek, H›rvatistan,Makedonya ve YugoslavyaFederal Cumhuriyeti ileiliflkilerinin çerçevesiniçizmifltir.

gili ülkelerin AB ile özel iliflkilerinin kurulmas› ve bu ülkelerin mevzuatlar›n›n ABmevzuat›na uyumlaflt›r›lmas›yd›. Süreç, ‹stikrar ve Ortakl›k Anlaflmas› (‹OA) teme-linde yürütülecekti.

‹stikrar ve Ortakl›k Anlaflmas› ile AB, Bat› Balkan ülkelerine ilk kez somut olarak AB’yetam üye olarak kat›l›m yolunu açm›flt›r.

Anlaflma ile AB’nin bölge ile ve bölge içindeki ekonomik ve ticari iliflkileriningelifltirilmesi hedeflenmiflti. Bunun için ekonomik ve mali yard›mlar›n art›r›lmas›;demokrasi, sivil toplum, e¤itim ve resmî kurumlar›n gelifltirilmesi için yard›mlar›nyap›lmas›; adalet ve içiflleri alanlar›nda iflbirli¤i ve siyasi diyalogun gelifltirilmesiAB’nin stratejileri aras›nda yer alm›flt›. ‹OA’n›n en dikkat çeken yan› Bat› Balkan ül-kelerine gerekli flartlar›n yerine getirilmesinden sonra AB üyeli¤i yolunu açan birdüzenleme olmas›yd›. 2000 y›l›nda Bat› Balkan ülkelerinin AB’nin potansiyel aday-lar› olduklar› belirtilirken, Aral›k 2002 Kopenhag AB Konseyi toplant›s›nda bölgeülkelerinin AB üyelik süreçlerinin desteklenece¤i bildirildi. Bunu takiben AB-Bat›Balkanlar Zirvesi, Yunanistan’›n Selanik kentinde 2003 y›l›nda gerçeklefltirildi veBalkanlar’›n gelece¤inin Avrupa Birli¤i’nin s›n›rlar› içerisinde oldu¤u vurguland›.

Avrupa Birli¤i’nin d›fl iliflkileri hakk›nda bilgi almak için http://eeas.europa.eu/countri-es/index_en.htm adresinden faydalanabilirsiniz.

Bu süreçte bir yandan Slovenya üye olup, Romanya ve Bulgaristan ile üyelikmüzakereleri devam ederken, H›rvatistan’a da Haziran 2004’te aday ülke statüsüverildi. H›rvatistan’n›n 2013’te AB’ye 28. üye ülke olarak kat›lmas› beklenmektedir.

H›rvatistan d›fl›nda kalan di¤er alt› Bat› Balkan ülkesinin ise 2020’den önce üye-li¤e haz›r olamayaca¤› öngörülmektedir. AB’ye adayl›k statüsü kabul edilen Make-donya, Karada¤ ve S›rbistan ile bu statüyü bekleyen Bosna-Hersek, Kosova ve Ar-navutluk’un durumlar›, gerçeklefltirecekleri reformlara ve AB standartlar›na yaklafl-malar›na ba¤l› olarak geliflecektir. Bu ülkelerden Makedonya Mart 2004’te AB’yeüyelik baflvurusunda bulmufl, Aral›k 2005’te aday ülke kabul edilmifltir. Ne var kiülke içinde yaflanan etnik gerilimler ve ülkenin ismi konusunda Yunanistan ile ya-flad›¤› çekiflmeler, Makedonya’n›n AB üyeli¤inin yolunu kesmektedir. AB’nin Ma-kedonya’dan beklentileri ülkedeki hukuk sisteminin demokratik bir iflleyifle sahipolmas›, seçimlerin sa¤l›kl› yap›l›r hâle gelmesi ve polis teflkilat›n›n Arnavut köken-li olanlara da aç›k olacak flekilde yeniden yap›land›r›l›p s›n›r güvenli¤i için yeniönlemler al›nmas›d›r.

S›rbistan, Aral›k 2009’da AB üyeli¤ine resmî baflvurusunu gerçeklefltirmifltir. S›r-bistan’›n adayl›k statüsü alabilmesi için komflular›yla sorunlar›n› çözme yoluna git-mesi ve bölgesel iflbirli¤ini pekifltirmesi gerekmektedir. Özelikle Kosova ile olansorunlarda aflama kaydedilmesi ve Kosova’daki S›rp paralel yap›lar›n›n da¤›t›lmas›gerekmektedir.

Bosna-Hersek’in AB’ye üyelik yolunu açabilmesi için polis teflkilat›n› yenidenyap›land›rmas› ve anayasa reformunu gerçeklefltirmesi gerekmektedir. AB, DaytonBar›fl Anlaflmas›’yla oluflturulan Bosna-Hersek Federasyonu ve S›rp Cumhuriyetiisimli iki entiteli Bosna-Hersek’te yasaman›n entitelerde de¤il, ana devlet parla-mentosunda gerçekleflmesini ve güçlü bir merkezî hükûmetin varl›¤›n› flart kofl-maktad›r. Karada¤, Aral›k 2008’de AB’ye tam üyelik baflvurusunda bulunmufltur.AB, Aral›k 2010’da Karada¤’› aday ülke olarak ilan etmifltir. Arnavutluk ise 2009’da


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



AB üyelik baflvurusunda bulunmufl ve bu baflvuru AB taraf›ndan de¤erlendirmeyeal›nm›flt›r.

Önceki ünitelerde de ifade edildi¤i üzere BM Güvenlik Konseyi’nin 1244 say›l›karar› gere¤ince 25 Temmuz 1999’da BM Kosova Geçici Yönetimi Misyonu (UN-MIK) kurulmufl ve AB’ye yeniden imar ve kalk›nmaya öncülük etmek görevleri ve-rilmifltir. 2008’de Kosova’n›n tek tarafl› olarak S›rbistan’dan ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etme-sinin ard›ndan Kosova’n›n statüsü meselesi hâlâ tart›fl›lmaktad›r. 22 Temmuz 2010’daUluslararas› Adalet Divan›’n›n, Kosova’n›n ba¤›ms›zl›¤›n›n uluslararas› hukuka uy-gun oldu¤u fleklindeki istiflare görüflünden sonra bu tart›flmalar kesilmemifl, dahada h›zlanm›flt›r. Kosova’n›n ba¤›ms›zl›¤› 22 üyesi taraf›ndan tan›nan AB, S›rbistan’›daha esnek davranmaya ve Kosova ile iflbirli¤i yapmaya teflvik etmektedir.

Aral›k 2011 itibar›yla AB ülkelerinin vize istedi¤i Kosoval›lar d›fl›nda Balkan ül-keleri vatandafllar› fiengen kapsam›ndaki 25 ülkeye vizesiz girifl ç›k›fl hakk› kazan-m›flt›r. AB, bölgede bütünleflme yoluyla insan ve mal hareketlili¤ini sa¤lay›p çözü-lemeyen s›n›r sorunlar›n› geçiflken s›n›rlar yoluyla çözmeyi hedeflemektedir. Bal-kanlar, AB’nin bir s›n›r bölgesi olma durumundan ç›kmakta ve Avrupa’n›n ayr›l-maz bir parças›na dönüflmektedir. Tüm bu geliflmelere karfl›n, özellikle getirece¤iekonomik ve mali yük sebebiyle genifllemeye karfl› ç›kan ve Bat› Balkanlar’›n ileribir tarihte AB’nin bir parças› olmas›n› istemeyen AB üyesi ülkelerin ikna edilmesigerekecektir.

AB’nin Bat› Balkanlar’a yönelik geniflleme politikas› hakk›nda bilgi için http://ec.euro-pa.eu/enlargement/potential-candidates/index_en.htm adresinden faydalanabilirsiniz.

AB’nin Balkanlar’daki Askerî Operasyonlar› ve SivilMisyonlar› AB, Yugoslavya’n›n parçalanma sürecinde ve bu süreç içinde ortaya ç›kan etnikçat›flma temelli krizlerde etkin bir aktör olarak rol oynayamam›flt›r. Yine de AB, gü-venlik yönetiflimi anlay›fl›yla BM, NATO, Avrupa Güvenlik ve ‹flbirli¤i Teflkilat›(AG‹T) gibi di¤er uluslararas› örgütlerle uyumlu hareket ederek bölgenin istikrar›ve bölge ülkelerinin Bat› ile uyumlu hâle gelmesi amac›yla özellikle kriz yönetimive çat›flma sonras› bar›fl inflas› faaliyetlerinde bulunmufltur.

Tam

Üyelik

Tam Üyelik

Müzakereleri

Tam Üyelik

Adayl›¤›

‹OA’n›n

Yürürlü¤e Girifli

‹OA’n›n

‹mzalanmas›

Arnavutluk ---- ---- ---- 2009 2006

Bosna-Hersek ---- ---- ---- ----- 2008

Bulgaristan 2007 ---- ---- ---- ----

H›rvatistan ---- 2005 2004 2005 2001

Karada¤ ---- 2012 2010 2010 2007

Kosova ---- ---- ---- ---- ----

Makedonya ---- ---- 2005 2004 2001

Romanya 2007 ---- ---- ---- ----

S›rbistan ---- ---- 2012 ---- 2008

Slovenya 2004 ---- ---- ---- ----

Yunanistan 1981 ---- ---- ---- ----


Tablo 7.1AB’nin Balkanlar’dageniflleme süreci.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



AB, 2003’te Bosna’da NATO’dan askerî operasyonu ve BM’den polis gücü ope-rasyonunu devralmaya talip olmufltur. 2003 y›l›nda oluflturulan AB Polis Misyonu(EU Police Mission -EUPM) kolluk kuvvetleri reformu, örgütlü suç ve yolsuzluklamücadele konular›nda yetkili k›l›nm›flt›r. Bosna-Hersek’teki AB Askerî Operasyo-nu (EUFOR/Althea) ise NATO’nun SFOR operasyonunu sonuçland›rmas› ve BMGüvenlik Konseyi’nin 1575 say›l› karar› ile bir AB gücünün oluflturulmas›na kararvermesini takiben Aral›k 2004’te göreve bafllam›flt›r. EUFOR/Althea operasyonu-nun öncelikli amac›, Dayton Anlaflmas›’na uyulmas›n› sa¤lamak ve Eski Yugoslav-ya Uluslararas› Ceza Mahkemesi’nde savafl suçlar› ile suçlanan kiflilerin yakalanma-s›na yard›mc› olmakt›r.

AB’nin görev üstlendi¤i ülkelerden biri de Makedonya’d›r. Makedonya’da, Ar-navutlar ile Makedonlar aras›nda 2001 y›l›nda bafllayan iç çat›flmalar, ülkenin gü-venlik güçleri taraf›ndan kontrol edilemeyecek hale gelmiflti. Çözüm için uzlaflmayolunu seçen hükûmet, bar›fl›n tesisi için uluslararas› kurulufllardan yard›m talepetmifltir. Bu ba¤lamda Mart 2003’te AB’nin ilk askerî operasyonu olan Concordiaile sorumluluk NATO’dan devral›nm›flt›r. Daha sonra EUPOL/Proxima polis mis-yonu, 15 Aral›k 2003’te hukuk düzeninin sa¤lanmas› ve örgütlü suçla mücadeleamac›yla görevlendirilmifltir. Bu görev dâhilinde bir s›n›r polisi oluflturularak AB’ninbu bölgede bütünlefltirilmifl bir s›n›r güvenli¤i yönetimi sa¤lanmas› çabalar›na dakatk›da bulunulmufltur. ‹ki y›l görev yapt›ktan sonra sonland›r›lan Proxima misyo-nunun yerine geçmek üzere 14 Aral›k 2005’te oluflturulan AB Polis Dan›flmanl›kEkibi (EUPAT) ise Haziran 2006’ya kadar s›n›r polisi, yolsuzluk ve örgütlü suçlamücadele gibi öncelikli konularda orta ve üst düzey yönetim seviyelerinde gözlemve dan›flmanl›k hizmeti vermifltir.

Bunlardan baflka önceki bölümlerde de ifade edildi¤i üzere AB, Kosova’da 2008y›l›ndan bu yana hukukun üstünlü¤ü misyonunu (EULEX) gerçeklefltirmektedir.

AB askerî operasyonlar› ve sivil misyonlar› hakk›nda kapsaml› bilgi için http://consili-um.europa.eu/eeas/security-defence/eu-operations.aspx?lang=en adresinden faydalana-bilirsiniz.

AB ve Balkanlar’da Bölgesel ‹flbirli¤iAB, Bat› Balkan ülkeleri aras›ndaki iflbirli¤ine çok önem verdi¤i için Kat›l›m Ön-cesi Mali Yard›m program› (IPA) arac›l›¤›yla bölge ülkeleri aras›ndaki iflbirli¤i pro-jelerine mali katk›da bulunmaktad›r. Güneydo¤u Avrupa ‹stikrar Pakt› olarak ku-rulan iflbirli¤i örgütlenmesinin yerini ise 2008 y›l›ndan itibaren AB Komisyonu’nunda yer ald›¤› Bölgesel ‹flbirli¤i Konseyi alm›flt›r. Bölgesel ‹flbirli¤i Konseyi flu beflalanda faaliyetlerini öncelikli olarak yürütmektedir: iktisadi ve sosyal kalk›nma,altyap› ve enerji, adalet ve içiflleri, güvenlik alan›nda iflbirli¤i, beflerî sermayenininflas›.

Ülke AB Askerî Operasyonu AB Sivil Misyonu

Bosna-HersekEUFOR ALTHEA (2004-…),

1289 personel

EUPM (2003-…)

258 personel

Makedonya CONCORDIA (2003)EUPOL PROXIMA (2004-2005)

EUPAT (2006)

KosovaEULEX KOSOVO (2008-…)

2777 personel


Tablo 7.2AB’nin Balkanlar’dagerçeklefltirdi¤ioperasyonlar (2011).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Güneydo¤u Avrupa ‹flbirli¤iSüreci: Bölge ülkeleriaras›nda siyaset ve güvenlikalanlar›nda iflbirli¤iningüçlendirilmesi, ekonomikiflbirli¤inin teflvik edilmesive iflbirli¤inin demokratikkurumlar, adalet, yasa d›fl›faaliyetlerle mücadele vebeflerî boyutlar›n›ngeniflletilmesini amaçedinmektedir.

Bölgesel ‹flbirli¤i Konseyi, eski Yugoslavya’daki savafllar›n sona ermesindensonra 1996 y›l›nda bafllat›lan Güneydo¤u Avrupa ‹flbirli¤i Süreci’nin bir unsurudur.Güneydo¤u Avrupa ‹flbirli¤i Süreci’nde flu ülkeler yer almaktad›r: Türkiye, Arna-vutluk, Bosna-Hersek, Bulgaristan H›rvatistan, Karada¤, Makedonya, Moldova, Ro-manya, S›rbistan, Slovenya ve Yunanistan.

Avrupa Birli¤i’nin Balkanlar’da gerçeklefltirdi¤i bölgesel iflbirli¤i faaliyetleri hakk›nda bilgiiçin http://ec.europa.eu/enlargement/projects-in-focus/regional-cooperation/index_en.htmadresinden faydalanabilirsiniz.

ABD VE BALKANLARABD’nin Balkanlar’a yönelik politikas› So¤uk Savafl döneminde iki kutuplu siste-min gerekleri taraf›ndan belirlenirken, sonras›nda hegemonik yap›lanmas› aç›s›n-dan önem kazanm›flt›r. Balkanlar’›n Avrupa k›tas›n›n bir parças› olmas›, Akdeniz’es›n›r olmas›, geçmiflte Varflova Pakt› üyelerini içinde bar›nd›rmas› gibi etkenlerABD politikas›n› flekillendirirken, So¤uk Savafl sonras› dönemde ise etnik çat›flma-lar, Rusya’n›n etkisinin s›n›rland›r›lmas›, NATO’nun yeni dönemdeki rolü ve ener-ji hatlar›n›n üzerinde bulunmas› gibi etkenler öne ç›km›flt›r.

ABD Yugoslavya’n›n da¤›lma sürecinin bafllang›c›nda aç›kça tav›r almaktan ka-ç›nd› ve “birlik ve demokrasi” ad›n› verdi¤i bir ilkeye ba¤l› oldu¤unu savundu. Bu-na göre Yugoslavya birli¤ini koruyarak demokratikleflecekti. Ne var ki parçalanmagerçekleflince 1992 bafl›nda ABD Yugoslavya’dan ba¤›ms›zl›klar›n› ilan etmifl olanH›rvatistan, Slovenya ve Bosna-Hersek’i tan›d›. Slovenya, H›rvatistan ve Bosna-Hersek’te bafllayan çat›flmalar karfl›s›nda ABD, özellikle Clinton yönetiminin ilk ikiy›l›nda, sorunun çözümünü AB’ye b›rakmay› tercih etti. Fakat çat›flmalar›n Bosna-Hersek’e s›çramas› ve yo¤unlaflmas› AB’nin sorunu çözmedeki aç›k yetersizli¤iniortaya koyunca ABD Bosna’daki çat›flmaya giderek daha çok müdahil olmaya bafl-lad›. Çat›flma s›ras›nda ABD diplomasisi, “lift and strike” ad› verilen bir politikay›tercih etmiflti. Buna göre çat›flan taraflara uygulanan silah ambargosu, sald›r›ya u¤-ram›fl olan Bosnal› Müslümanlar› (Boflnaklar) kendilerini savunma imkân›ndanyoksun b›rakt›¤› için kald›r›lmal›yd› ve ayr›ca S›rp mevzilerine yönelik operasyon-lar yap›lmal›yd›. Fakat BM Güvenlik Konseyi’nde bu yaklafl›m uzun süre kabulgörmedi. AB’nin baflar›s›zl›¤›n›n belli olmas› üzerine ABD 1994’ten itibaren Bos-na’daki soruna daha do¤rudan müdahale etmeye bafllad›. Bu süreçte ABD, Türki-ye’nin de çabalar›yla, Bosna’daki güç dengesini kurmak amac›yla Boflnak ve H›r-vatlar› bir araya getirme politikas›na yöneldi ve Mart 1994’te Washington’da Bofl-nak-H›rvat Federasyonu kuruldu. Boflnaklara Türkiye arac›l›¤›yla silah sa¤lan›rken,bu ittifak sayesinde cephedeki durum de¤iflmeye bafllad›. Öte yandan, BM’nin ta-lebi üzerine NATO, A¤ustos 1995’te S›rp mevzilerine karfl› operasyonlar düzenle-yerek So¤uk Savafl sonras›ndaki ilk askerî faaliyetini gerçeklefltirdi. Bu operasyon-larda Amerikan savafl uçaklar› a¤›rl›kl› olarak yer ald›lar.

NATO tarihinde ilk kez So¤uk Savafl sonras›nda askerî bir operasyon düzenledi.

ABD’nin as›l belirgin giriflimi diplomatik alanda gerçekleflti ve bu amaçla dip-lomat› Richard Holbrooke’u Boflnak, S›rp ve H›rvatlar› anlaflmaya ikna etmesi içinbölgeye gönderdi. H›zla mekik diplomasisine bafllayan Holbrooke, taraflar› Ohi-o’nun Dayton kentindeki bir hava üssünde bir araya gelmeye ikna etti. Önceki bö-lümlerde de de¤inildi¤i üzere, 21 gün süren ve çetin geçen müzakerelerden sonra


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bosna’da hâlen devam etmekte olan düzeni kuran Dayton Bar›fl Anlaflmas› Kas›m1995’te parafe edildi.

ABD’nin Bosna’ya ilgisi Dayton sonras›nda da devam etti. Öncelikle, bar›fl an-laflmas›n› uygulamak için kurulan IFOR’un (Implementation Force) 60.000 kiflilikgücüne ABD 20.000 askerle katk› sa¤lad›. Bu güç SFOR’a (Stabilization Force) dö-nüfltükten sonra da Vaflington deste¤ini sürdürdü ama asker say›s›n› zamanla azalt-t›. Bosna’n›n ayakta kalmas›na önem veren ABD yine Türkiye ile birlikte Boflnak-H›rvat Federasyon ordusu için gelifltirilen “e¤it ve donat” program›n› yürüttü. Bu-na göre bir görev paylafl›m› içinde, Amerikal›lar Boflnak-H›rvat Federasyon ordu-sunun donat›m›n› üstlenirken Türkiye de e¤itim sa¤lad› ve Federasyona ba¤l› su-baylar Türkiye’ye e¤itim amac›yla geldiler. Baz› Türk subaylar da Bosna’ya giderekyerinde askerî e¤itim verdiler.

ABD daha az dikkat çekse de Makedonya sorununda da önemli bir rol oynad›.ABD, bu ülkeyi fiubat 1994’te tan›d› ve ard›ndan Makedonya’n›n Yunanistan’la ya-flad›¤› isim sorununu çözmek için çaba harcad›. Holbrooke, Bosna için yürüttü¤ümekik diplomasisi s›ras›nda Atina’ya da u¤rayarak Yunanistan’›, Makedonya’n›nFYROM (Former Yugoslav Republic of Macedonia - Eski Yugoslav Cumhuriyeti Ma-kedonya) ad›yla tan›mas› karfl›l›¤›nda bu ülkenin bayrak, isim ve anayasas›n›n ba-z› maddelerinde de¤ifliklik yapmas›n› kabul eden bir geçici anlaflma imzalamayaikna etti. Makedonya ile ilgili olarak ABD’nin önemli bir politikas› da ilk kez Bal-kanlar’a küçük say›da da olsa kara gücü göndermifl olmas›yd›. Önce UNPROFOR,(United Nations Protection Force) 1995’ten itibarense UNPREDEP (United NationsPreventive Deployment) ad›yla an›lan ve Makedonya-Yugoslavya s›n›r›na yerleflti-rilen bu güce ABD 300 civar›nda askerle kat›ld›. Washington böylece Makedon-ya’n›n toprak bütünlü¤üne olan deste¤ini simgesel ama somut bir biçimde göster-mifl oldu. Ayr›ca ilk kez çat›flma yaflanmadan bir bar›fl gücü gönderiliyor ve böyle-ce yeni bir yöntem denenmifl oluyordu. 2001 bafl›nda Makedonya’daki Arnavutla-r›n silahl› ayaklanmalar› s›ras›nda ABD bu kez AB ile birlikte bar›fl plan›n›n haz›r-lanmas›na yard›mc› oldu ve kurulan NATO gücüne az say›da askerle katk›da bu-lundu. Ayr›ca ABD 2004’te bu ülkeyi anayasal ad› olan Makedonya Cumhuriyetiad›yla tan›yarak, Yunanistan’›n tepkisine ra¤men deste¤inin devam etti¤ini göster-di. Makedonya da Afganistan ve Irak iflgallerinden sonra bu ülkelere sembolik sa-y›da asker göndererek ABD’nin deste¤ine karfl›l›k verdi.

ABD’nin Balkanlar’da daha yo¤un müdahil oldu¤u bir baflka alan ise Kosovasorunu oldu. ABD genel olarak Balkanlarda dört ülkeye yay›lm›fl olan Arnavutlar-la yak›n iliflki kurmay› tercih etti. Daha Haziran 1991’de ABD D›fliflleri Bakan› Ti-ran’a ziyarette bulunmufl, Amerikan yard›m› karfl›l›¤›nda, Adriyatik’teki limanlar›kullanma hakk›n› elde etmiflti. Gerek George Bush, gerekse Bill Clinton, Milofle-viç’i Kosova’da afl›r› güç kullanmamas› konusunda uyararak Arnavutlar›n arkas›n-da olduklar›n› göstermifllerdi. Kosova’da 1998’den itibaren çat›flmalar›n bafllamas›ve S›rp birliklerinin yo¤un güç kullanmas› sonucu Bosna’daki etnik temizli¤intekrar etmeye bafllamas› ABD’yi ve di¤er Bat›l› ülkeleri daha h›zl› hareket etmeyezorlad›. Holbrooke bu kez Kosova sorunu için devreye girdi. Paris yak›nlar›ndakiRambouillet flatosunda ABD’li diplomatlar ile S›rp ve Arnavut temsilciler aras›ndayürütülen görüflmelerde, S›rplara, NATO birliklerine Yugoslavya içinde serbest do-lafl›m hakk› da veren bir anlaflma metni dayat›ld›. ABD, S›rp yönetime kabul etme-sine imkân olmayan böyle bir plan› sunarak adeta bombalaman›n koflullar›n› ha-z›rl›yordu. Gerçekten de S›rplar›n plan› reddetmesiyle 24 Mart 1999’da bafllayan vebütün Yugoslavya’y› içeren bombard›man sonucunda Milofleviç yönetimi Koso-


Etnik Temizlik: Farkl› biretnik grubun fiziki fliddet vetehdit yoluyla kitlelerhâlinde yerinden edilerek,etnik aç›dan homojenbölgeler yarat›lmas› süreci.

va’n›n hukuken Yugoslavya’da kalmas› karfl›l›¤›nda burada geçici BM yönetiminin(UNMIK) kurulmas›n› ve bar›fl uygulama gücünün (Kosovo Force-KFOR) yerleflme-sini kabul etmek zorunda kald›.

Kosova müdahalesi ABD hegemonyas›n›n So¤uk Savafl sonras›nda yenidenüretilmesi aç›s›ndan çok önemli bir ifllevi yerine getirmifltir. Öncelikle, art›k ege-menlik anlay›fl›n›n dönüfltü¤ü, devletin kendi vatandafl›na muamelesinin s›n›rlar›oldu¤u ortaya ç›km›flt›r. O dönemde “insani müdahale” kavram›yla aç›klanan bueylem, 2011’de Libya’n›n bombalanmas› s›ras›nda “koruma yükümlülü¤ü” olaraktekrar gündeme gelecektir. ‹kincisi, ABD Bosna’dan sonra bir kez daha Balkanlar’amüdahalede bulunmufl ve hava sald›r›lar›n›n önemli bir kesimini yürüterek AB’ninküresel bir aktör olarak yan› bafl›ndaki sorunu çözemedi¤ini gösterebilmifltir. Üçün-cüsü, ABD hem Milofleviç’e hem de di¤er aktörlere Rusya ve bir ölçüde Çin’e da-yanarak ulusal hedeflerine ulafl›lamayaca¤›n› göstermifl, bu arada Belgrad’daki Çinbüyükelçili¤ini vurarak bu ülkeye de bir mesaj vermifltir. Dördüncüsü, müdahalesonras›nda ABD Kosova’da Camp Bondsteel ad›nda çok büyük bir askerî üs kura-rak bölgedeki askerî varl›¤›n› kal›c›laflt›rm›flt›r.

11 Eylül’ün etkisiyle Bush yönetimi jeopolitik olarak a¤›rl›¤›n› Orta Asya ve Or-tado¤u’ya kayd›r›rken, Balkanlar’a yönelik politikas›nda da de¤iflikli¤e gitti. Bubölgenin sorumlulu¤u aç›kça AB’ye b›rak›ld› ve bölgenin yeniden yap›land›r›lma-s›yla bunun ekonomik maliyeti AB’ye yüklendi. Bu arada, ABD Afganistan ve yak-laflan Irak savafl› için ihtiyaç duydu¤u askerleri Balkanlar’dan h›zla çekmeye baflla-d›. Bunun sonucunda bölgedeki toplam ABD askerî say›s› 1.500’e inmifltir. Öteyandan Bulgaristan ve Romanya’n›n NATO’ya al›nmas› ve bu ülkelerin ABD’yeaskerî üs sa¤lamalar› ABD’nin stratejik konumuna katk›da bulunmaya devam etti.Öyle ki ABD’nin iste¤i üzerine H›rvatistan, Arnavutluk, Makedonya gibi ülkeler,Irak savafl› öncesi ABD’yi destekleyen bir bildiri bile yay›mlad›lar.

ABD fiubat 2008’e gelindi¤inde Kosova’n›n ba¤›ms›zl›¤›n› destekleyerek bölge si-yasetindeki etkisini devam ettirdi. Ayr›ca H›rvatistan ve Arnavutluk’un da 2009’da NA-TO’ya al›nmas›yla bu ülkelerle ABD aras›ndaki askerî ve güvenlik ba¤lar› güçlendi.Bosna-Hersek’te ise Dayton düzeninin krize girmesi üzerine ABD, AB’li yetkililerle


Resim 7.3

Avrupa k›tas›ndakitek bölünmüfl flehirolan Mitroviça’da(Kosova) KFORS›rplarlaArnavutlararas›nda ç›kançat›flmalardagüvenli¤isa¤lamayaçal›fl›yor.

Kaynak: http://www.b92.net/eng/news/politicsarticle.php?yyyy=2010&mm=05&dd=30&nav_id=67465

birlikte anayasal reformlar konusunda da devreye girerek bölgeye yönelik ilgisinindevam etti¤ini gösterdi. 11 Eylül sonras›n›n geliflmeleri do¤rultusunda Balkanlar’daterörizm konusu gündeme geldiyse de bu konuda baz› ‹slamc› kurulufl temsilcilikle-rine bask›n düzenlenmesi d›fl›nda önemli ve dikkate de¤er bir geliflme yaflanmad›.

Genel olarak de¤erlendirildi¤inde, Balkanlar bölgesi So¤uk Savafl sonras› dö-nemde Amerikan hegemonyas›n›n yeniden yap›lanmas› aç›s›ndan önemli bir je-opolitik co¤rafya olmufltur. ABD buradaki çat›flma ve istikrars›zlar› stratejik biravantaja çevirebilmifltir. So¤uk Savafl sonras› NATO’nun varl›¤›n› sürdürmesi ABDhegemonyas› aç›s›ndan önem tafl›yordu ve Varflova Pakt›’n›n da¤›ld›¤› bir ortamdaNATO’nun varl›¤› sorgulan›yordu. Tam bu dönemde Bosna ve Kosova’da yaflanançat›flmalar NATO’ya olan ihtiyac›n devam etti¤ini göstermesi aç›s›ndan önem tafl›-d›. Bosna ve Kosova’ya yönelik müdahale ve misyonlar ABD’ye NATO arac›l›¤›ylabölge siyasetinde belirleyici olmas›n›n da yolunu açt›. Ayr›ca ABD’nin Balkanlar’daBoflnak ve Arnavut gibi Müslüman toplumlara destek olmas›, küresel siyasette, ‹s-lam’› ötekilefltirdi¤i yönündeki iddialara gerekti¤inde karfl› tez oluflturmak için dekullan›ld›.

ABD’nin So¤uk Savafl sonras›nda yeni bir küresel düzen kurulurken küresellefl-meye karfl› ç›kan, direnen ve “serseri devlet” (rogue state) olarak tan›mlanan aktör-leri bask› alt›na al›rken, özellikle Milofleviç Yugoslavyas›na yönelik politikas› ciddimesajlar tafl›m›flt›r. Balkanlar bölgesindeki geliflmeler ABD’ye diplomasiyle askerîgücü bir arada kullanabilme kapasitesi oldu¤unu, bölgesel sorunlar›n çözümündekaç›n›lmaz bir role sahip oldu¤unu göstermifltir.

RUSYA FEDERASYONU VE BALKANLAR Rusya Federasyonu’nun (RF) Balkanlar’a yönelik ilgisini aç›klamaya iliflkin olarakliteratürde pek çok argüman bulunmaktad›r. Bir yandan kültür, din ve köken bir-li¤ine at›fta bulunulurken di¤er taraftan 18. yüzy›ldan bu yana Hristiyan ve Slavkökenli halklar›n birleflmesi hayali öne ç›kar›l›r. Balkanlar’›n Rus kültürüne ve hat-ta kimli¤ine olan katk›s› önemlidir. Zira gerek Ortodoks Hristiyanl›k inanc›n›nRF’ye yay›lmas› gerekse de Kiril alfabesinin kullan›lmaya bafllanmas› Balkanlar ara-c›l›¤› ile olmufltur. Tüm bunlara ek olarak Balkanlar’da yaflayan Slav ve Ortodokshalklar da RF’nin tarih boyunca Balkanlar’a ilgi göstermesi ve siyasi varl›¤›n› aç›k-lar niteliktedir. fiüphesiz Balkanlar’›n stratejik önemi de Rusya’n›n Balkanlar’a ver-di¤i önemde etkili bir faktördür.

18. yüzy›ldan itibaren Balkan ülkelerinde meydana gelen ayaklanmalar, Çarl›kRusyas› taraf›ndan Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun zay›flat›lmas› amac›na uygun ola-rak desteklenmifltir. Her ne kadar 18. yüzy›l boyunca meydana gelen isyanlar 19.yüzy›ldaki geliflmelerle karfl›laflt›r›ld›¤›nda oldukça etkisiz olarak de¤erlendirilsede Balkan devletlerinin ba¤›ms›zl›k hareketlerinin ilk sistematik ve uzun süreli is-yanlar›n›n ayak sesleri olarak da görülebilir. Çarl›k Rusya’s›n›n gerek Osmanl› ‹m-paratorlu¤u’na karfl› gerçeklefltirilen isyanlarda gerekse de ba¤›ms›zl›k süreçlerin-de Balkan devletlerine verdi¤i destek, tarihçiler taraf›ndan da belgelenmektedir.

Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun da¤›lmas›n›n ard›ndan RF’nin Balkanlar’da etkinbir aktör oldu¤unu görmek için ‹kinci Dünya Savafl› sonras› dönemi beklemek ge-rekir. Zira RF bölgede 20. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda ve daha ziyade Komünist Partiarac›l›¤› ile Romanya ve Bulgaristan üzerinden siyasi varl›k gösterebilmifltir.

SSCB’nin da¤›lmas›n› takip eden on y›l içinde Balkanlar, ard› ard›na meydanagelen savafl ve uluslararas› müdahalelerle gündeme gelmifltir. So¤uk Savafl’›n sonaermesi sonras› dönemde ise iki önemli dinamik hem RF hem de Balkanlar’da bu-


lunan devletler aç›s›ndan belirleyici olmufltur. Birincisi SSCB’nin halefi RF’nin eko-nomik ve siyasi olarak yaflad›¤› dönüflüm süreci ve siyasi geri çekilmesi; ikincisi iseBalkanlar’da vuku bulan Bosna Savafl› ile NATO’nun Kosova müdahalesi. Söz ko-nusu iki dinamik birbirini besleyen bir hâl alm›fl, RF, uluslararas› alandaki görece-li güç kayb›n› yeniden tesis etmenin bir gere¤i olarak Balkanlar’da yaflanan gelifl-meleri yönlendirmeye çal›flm›fl ancak bölgede yaflanan geliflmeler daha ziyadeABD’nin önderli¤inde ve NATO eliyle yönetildi¤inden RF’nin “etkinlik mücadele-si” s›n›rl› kalm›flt›r. Söz konusu durum Balkanlar’›n kaderini de belirlerken, Rus d›flpolitikas›n›n flekillenmesinde de önemli etkileri olmufltur.

Bu dönemle ilgili daha kapsaml› bilgi edinmek için faydal› bir kaynak olarak J. Head-ley’nin Russia and the Balkans: Foreign Policy from Yeltsin to Putin adl› kitab›na baka-bilirsiniz. (New York: Columbia University Press, 2008.)

Rusya Federasyonu’nun D›fl Politikas› RF’nin Balkanlar’a yönelik politikas› SSCB sonras› d›fl politika yap›m ve dönüflümsürecinin belirgin göstergelerinden biridir. Bu ba¤lamda özellikle 1994 y›l›n›n birdönüm noktas› oldu¤unu belirtmek gerekir. Zira bu tarihten sonra gerek Balkan-lar’da gerekse de Bat› ile iliflkilerinde RF’nin realist uluslararas› sistem okumas› çer-çevesinde d›fl politika uygulad›¤› görülmektedir. 1990’lar boyunca Balkanlar’da vu-ku bulan olaylar RF’nin SSCB sonras› ortaya ç›kan ve “yeni dünya düzeni” olarakadland›r›lan sistemde kendi yerini sorgulamas›na ve kendisini yeniden konumlan-d›rmas›na neden olmufltur.

1993 sonras› dönemde d›fl politikada Rusya’n›n “büyük güç” statüsüne vurguyapan ve “eflit bir aktör” olarak kabul edilmesine yönelik politikalar izlenmifltir. Yi-ne de ülkenin ekonomik ve siyasi kazan›mlar›n›n gölgelememesi ad›na Mosko-va’n›n Bat› ile karfl› karfl›ya gelmemeye de özen gösterdi¤i söylenebilir.

Yeltsin Dönemi Rusyas› ve Balkanlar 1991 sonras›nda Yeltsin ve reformcu olarak nitelendirilebilecek olan “Bat› merkez-li” d›fl politika yönelimine sahip lider kadrosu RF’nin ekonomik ve sosyal olarakdönüflmesi gere¤inden yola ç›karak, devlet merkezli ekonomiden serbest piyasaekonomisine geçifli amaçlam›fl ve “flok terapi” ad› verilen uygulamay› hayata geçir-mifltir. 1992-1994 y›llar› aras›nda Rus d›fl politikas› yap›c›lar›n›n felsefi dayana¤›“RF’nin liberal ve demokratik bir devlet olarak Bat›l› ülkeler ile ortak ç›karlara sa-hip oldu¤u ve bu nedenle uluslararas› alanda iflbirli¤ine gidilebilece¤i’ inanc› idi.Bat› ile ortak ç›karlar›n oldu¤u fikrinin kayna¤› ise RF’nin demokratik, serbest pi-yasa ekonomisi geliflen ve küresel ekonomiye tam olarak entegre olmak isteyenbir devlet oldu¤u fikrine dayanm›flt›r. Dahas› Rusya’n›n söz konusu dönüflüm sü-recine Bat›l› ülkelerin önemli yard›mlar yaparak ve pazarlar›n› açarak destek ver-mesi de öngörülüyordu. Dönemin D›fliflleri Bakan› Andrey Kozirev’in d›fl politika-da daha ziyade ABD ve Bat› Avrupal› ülkeler ile iliflkilere öncelik vermesi nedeniy-le bu dönemde Rus d›fl politikas› “Atlantikçi” olarak da nitelendirilmifltir. Ne var kiflok terapi uygulamalar›n›n ekonomi ve toplumsal hayat üzerindeki y›k›c› etkisi, içve d›fl politika uygulamalar›n›n birbirlerinin tamamlay›c›s› olarak sunulmalar› Rusd›fl politikas›nda önemli bir k›r›lma noktas› oluflturdu. Reform programlar›ndakibaflar›s›zl›k RF’de Bat› yönlü d›fl politika uygulamalar›na flüphe ile bakmay› bera-berinde getirdi.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1991-1995 dönemi Rus D›fliflleri Bakan› Andrey Kozirev’in d›fl politikada daha ziyade ABDve Bat› Avrupal› ülkeler ile iliflkilere öncelik vermesi nedeniyle bu dönemde Rus d›fl poli-tikas› “Atlantikçi” olarak da nitelendirilmifltir.

1993 sonras› Rus d›fl politikas›nda “realist pragmatizm”in a¤›rl›kl› olarak uygu-lanmas› durumu ortaya ç›km›flt›r. Söz konusu politikan›n uygulamada iki karfl›l›¤›olmufltur: 1) RF’nin ‘büyük güç’ iddias›n›n vurgulanmas› ve uluslararas› alanda“eflit” bir aktör olarak kabul görmesi amac›, 2) Eski Sovyet co¤rafyas› ile iliflkilerinyo¤unlaflt›r›lmas›. 1993 ortalar›ndan itibaren ise genel bir ifade ile Bat›’n›n özellik-le de ABD ve NATO’nun tek yanl› uygulamalar›na karfl› Kremlin’in “denge” unsu-ru olma amac› öne ç›km›flt›r.

Yugoslavya Krizi S›ras›nda Rus D›fl Politikas› 1990’l› y›llar›n bafl›nda sinyallerini vermeye bafllayan Yugoslavya krizine karfl›l›kSSCB yönetimi, kendi içinde bulundu¤u duruma uygun olarak, geliflmeler karfl›s›n-da ihtiyatl› davranm›fl ve Yugoslavya’n›n bütünlü¤ünü korumas› yönünde beyan-larda bulunurken, krizin t›rmand›¤› 1991 y›l›n›n ortas›nda da D›fliflleri Bakanl›¤› ay-n› yönlü aç›klamalar›na devam etmifltir. SSCB sonras› süreçte ba¤›ms›zl›¤›n› yenikazanan ard›l devletler de Yugoslavya’n›n da¤›lmas›na karfl›n önceki dönemde iz-lenen politikalara ba¤l› kalm›fllard›r. Moskova 1992 ortalar›ndan itibaren uygula-maya konulan yeni ‘Atlantikçi’ d›fl politika vizyonu nedeniyle Bosna Savafl›’ndabeklentilerden oldukça farkl› bir d›fl politika ortaya koymufl, “Bat› ile iflbirli¤i” ter-cihi yüzünden pasiflikle suçlanm›flt›r.

Bosna Savafl› ve Rus D›fl Politikas›Yugoslavya’dan ba¤›ms›zl›¤›n› ilan eden Bosna Hersek 1992-1995 y›llar› aras›ndauzun ve büyük kay›plara neden olan bir savafla sahne olmufltur. 6 Nisan 1992’deAvrupa Toplulu¤u Bakanlar Konseyi Bosna-Hersek’i tan›d› ve ayn› gün savafl pat-lak vermifltir. Rusya Federasyonu ise Bosna-Hersek’i 28 Nisan 1992’de tan›m›flt›r.Çat›flmalar›n yo¤unlaflmas›n›n ard›ndan RF çat›flan taraflara eflit uzakl›kta durmayaçal›flm›flt›r. Bu tavr›, sonuçsuz kalan arabuluculuk giriflimleri izlemifltir. Di¤er taraf-tan RF, BM Güvenlik Konseyi’nde Yugoslavya’ya karfl›, bir tasar› hariç, bütün yap-t›r›mlar› onaylam›flt›r. Bu durum RF’nin S›rbistan’›n “kay›ts›z ve flarts›z” destekçisioldu¤u varsay›m›na ters düflmektedir.

Bosna Savafl› döneminde RF, daha sonralar› çokça elefltirilen “Bat› ile iflbirli¤inden” yanaolmufl ve bu durum Bosna Savafl›’nda oldukça pasif bir Rus politikas› görülmesi sonucunuberaberinde getirmifltir.

Bosna Savafl› s›ras›nda RF’nin S›rbistan politikas›n› Slav dayan›flmas› fleklin-de aç›klamaya çal›flan uzmanlar olsa da savafl s›ras›nda izlenen politikalar, busavlar› do¤rular nitelikte de¤ildir. Sovyet sonras› dönemde ilk D›fliflleri Bakan›olan Kozirev göreve geldi¤i ilk dönemden itibaren Bat› ile onar›lan iliflkilerineat›fta bulunarak etnik ve dinî ba¤lar nedeniyle S›rbistan’a destek verilmesininRusya’n›n izole edilmesine neden olabilece¤ini belirtmifl, S›rp yanl›s› politikala-r› reddetmifltir.


D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bosna Savafl› s›ras›nda d›fl politika yap›c›lar›n›n kararlar› iç siyasette de tart›flmakonusu olmufl, muhalefet, yönetimi Balkanlar’da yaflanan geliflmelere karfl› pasifolmakla ve ‘S›rbistan’a ihanet etmekle’ suçlam›flt›r. Dahas› yaflanan geliflmeler 1993y›l›nda yap›lan parlamentonun alt kanad› olan Duma seçimlerinde propagandaarac› olarak da kullan›lm›flt›r. Seçim sonras›nda muhalefette yer alan sa¤ ve solpartiler meclise girmifl ve Yeltsin’in politikalar›nda önemli de¤ifliklikler meydanagelmifltir. 1993 seçimleri sonras›nda Kremlin Bat› ile iflbirli¤ine temkinli yaklaflm›fl,bir yandan kendi duruflunu belli etmeye çal›fl›rken öte yandan da Bat› ile iliflkile-rin geri döndürülemeyecek bir noktaya gelmemesine özen göstermifltir.

1994 y›l›nda gerçekleflen NATO’nun S›rplara yönelik operasyonu, Rusya’dagüçlü bir flekilde elefltirilmifl ve 1995 y›l›na gelindi¤inde Rus d›fl politikas› yap›c›la-r› kriz dönemlerine yönelik yeni stratejiler üzerinde çal›flmaya bafllam›fllard›r. Yinede bu dönemde S›rbistan’a verilen deste¤in s›n›rl› ve hatta “söylem” düzeyinde kal-d›¤›na yönelik elefltiriler dikkat çekmektedir.

1994 y›l›nda gerçekleflen NATO’nun S›rplara yönelik operasyonu, RF’de güçlü bir flekildeelefltirilmifl ve 1995 y›l›na gelindi¤inde Rus d›fl politikas› yap›c›lar› kriz dönemlerine yö-nelik yeni stratejiler üzerinde çal›flmaya bafllam›fllard›r.

Sonuç olarak 1990’l› y›llarda RF’nin geçirdi¤i dönüflüm ve uluslararas› alandakendisini yeniden konumland›rmas› dönemi, Balkanlar’da önemli geliflmelerin ya-flanmas› ile çak›flm›flt›r. Ekonomi politikalar›n›n halk nezdindeki y›k›c› etkisi libe-ral demokrasinin sorgulanmas›na neden olmufl, iç politikadaki deste¤in azalmas›d›fl politikay› da de¤iflime zorlam›flt›r. Sonuçta liberal görüfllere verilen destek aza-l›rken daha milliyetçi ve Avrasyac› söylemler d›fl politikada etkin hâle gelmifltir.

1996 y›l› bafl›nda Atlantikçi Kozirev’in yerine Yevgeniy Primakov’un D›fliflleriBakan› olarak atanmas› ile Bat› ile iliflkilerde pragmatist ve d›fl politikada realist biranlay›fl hâkim olmaya bafllam›flt›r. Bu anlam›yla bu dönemden sonra Rus d›fl poli-tikas›nda “reel politik”e dönüldü¤ü de iddia edilmektedir. Söz konusu durumNATO’nun Kosova müdahalesi sürecinde aç›k bir flekilde görülmektedir.

NATO’nun Kosova Müdahalesi ve RF’nin Politikas› Hem uluslararas› iliflkilerde hem de uluslararas› hukukta tart›flmal› olan NATO’nunKosova operasyonunun BM Güvenlik Konseyi’nin onay› olmaks›z›n gerçeklefltiril-mesidir. Rusya ilk andan itibaren bu müdahaleye fliddetle karfl› ç›km›flt›r. Mosko-va’n›n muhalefeti temel olarak Yugoslavya’n›n egemenli¤ine sayg› duyulmad›¤› veBM fiart›’n›n getirdi¤i kuvvet kullanma yasa¤›na uyulmad›¤› argümanlar›na dayan-m›flt›r. S›rbistan’a yap›lan müdahale NATO eliyle yürütüldü¤ünden, Rusya Federas-yonu NATO ile olan kurumsal iliflkilerini ask›ya alm›fl, bu çerçevede 1994’te imza-lanan Bar›fl için Ortakl›k Anlaflmas› da dondurulmufltur.

Moskova’n›n NATO’nun Kosova operasyonuna muhalefeti, Yugoslavya’n›n egemenli¤inesayg› duyulmad›¤› ve BM fiart›’n›n getirdi¤i kuvvet kullanma yasa¤›na uyulmad›¤› argüman-lar›na dayanm›flt›r.

Kosova operasyonu süresince RF, BM’yi aktif hâle getirmeye çal›flt›ysa da Gü-venlik Konseyi’nden NATO müdahalesini k›nayan bir karar ç›kar›lamam›flt›r. Ope-rasyonun bafllamas›n› takip eden günlerde Moskova, baz› arabuluculuk giriflimle-rinde bulunmufl ancak S›rbistan parlamentosunun anlaflmay› reddetmesi, NA-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Reel Politik: Herhangi birideale veya kuramaba¤lanmaks›z›n, mevcutgerçeklere uygun flekildeamaçlar›n› gerçeklefltirmeyeçal›flmak anlam›ndakullan›lan d›fl politikaterimidir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



TO’nun ise Milofleviç geri ad›m atmadan askerî operasyonun durdurulmayaca¤›n›aç›klamas› nedenleriyle bu giriflimler sonuçsuz kalm›flt›r. ‹lerleyen dönemde yap›-lan görüflmelerde NATO Yugoslavya’n›n kay›ts›z ve flarts›z teslim olmas› d›fl›ndakitüm önerileri reddetmifltir.

Rusya NATO ile iliflkilerini dondurmak d›fl›nda diplomatik baz› ad›mlarla daKosova müdahalesine olan muhalefetini göstermifltir. Örne¤in ABD’ye baz› görüfl-meler yapmak üzere gitmekte olan D›fliflleri Bakan› Primakov, operasyon haberinial›nca uça¤›n› Atlantik okyanusu üzerinden geri döndürmüfltür. Ancak NATO eliy-le yürütülen operasyon Moskova’ya, Bat›l› aktörlerin uluslararas› alanda BM Söz-leflmesi’ne ayk›r› flekilde ve tek tarafl› olarak hareket edebildiklerini göstermifltir.Bu durum uzun vadede Rusya’n›n uluslararas› alandaki kutuplardan biri olma ve“Bat›’y› dengeleme” hassasiyetinin ç›k›fl noktalar›ndan biri olmufltur.

Rusya’n›n Kosova operasyonu s›ras›nda ald›¤› en önemli kararlardan biri 14 Ni-san 1999’da eski baflbakan Viktor Çernom›rdin’in Rusya’n›n bafl arabulucusu ola-rak atamas›d›r. Çernomirdin sayesinde Rus askerî güçlerinin NATO kumandas› al-t›nda olmas› engellenirken, yaklafl›k 3600 Rus askerî personelinin Alman, Frans›z,Birleflik Devletler ve ‹ngiliz bölgelerinde da¤›n›k olarak görev yapmas›na NATOtaraf›ndan izin verilmifltir.

RF Bat›l› devletlerin politikalar›n› (özellikle müdahaleyi) desteklememekle bir-likte çat›flman›n çözümüne iliflkin uygulamalar söz konusu oldu¤unda ‘d›flar›dakalmamaya’ da özen göstermifltir. Yine de Balkanlar’da yaflanan kriz boyunca Rusd›fl politikas›na bak›ld›¤›nda, takip eden dönemin temel çerçevesinin çizildi¤i gö-rülmektedir. Daha aç›k bir ifade ile Balkanlar’da 1990’lar boyunca yaflanan gelifl-meler, 2000’ler boyunca uygulanan Rus d›fl politikas›nda belirleyici etkilere sahipolmufltur. Bu ba¤lamda NATO genifllemesinin Rusya aç›s›ndan “tehdit” olarak alg›-lanmas›nda Kosova operasyonu ve NATO’nun Stratejik Konsepti ile de¤iflen görevtan›mlamalar›n›n etkisi büyüktür.

2000 Sonras› Rusya ve BalkanlarKosova operasyonunun sona ermesinden k›sa bir süre sonra Devlet Baflkan› olanVladimir Putin döneminde önceki dönemin etkileri hissedilmekle birlikte Rus d›flpolitikas› daha çok ulusal ç›karlar›n merkeze al›nd›¤› “pragmatik ve realist” bir çiz-giye oturmufltur. Yeni d›fl politikada uluslararas› sistemde çok kutuplulu¤a dahafazla at›fta bulunulmufl ve Rusya’n›n ulusal ç›karlar›n› korumak amac›yla söz ko-nusu kutuplardan biri olarak görülmesine özel vurgu yap›lm›flt›r.

Balkanlar’a yönelik olarak Putin döneminde önemli bir devaml›l›k görülmekte-dir. Örne¤in 28 Nisan 2000’de yürürlü¤e giren Askerî Doktrin’de Rusya “Balkan-lar’da Yugoslavya Federal Cumhuriyeti’nin toprak bütünlü¤ünün sa¤lanmas›n-dan/korunmas›ndan yanad›r” denilmektedir. Di¤er taraftan 2000’lerden bu yanaRusya’n›n Balkanlar ile olan iliflkilerinde daha ziyade ekonomik iliflkilerin ve ener-ji faktörünün öne ç›kt›¤› görülmektedir. Temel enerji tedarikçisi konumundakiRusya’n›n enerji kaynaklar›n› Avrupa’ya ulaflt›rmada Güneydo¤u Avrupa ülkeleri-nin önemi büyüktür. Bu ba¤lamda son dönemde Rusya’n›n Balkanlar’daki varl›¤›-n›n siyasi bir nitelikten daha çok ekonomik bir anlam tafl›d›¤› söylenebilir.

2000’lerden bu yana Rusya’n›n Balkanlar ile olan iliflkilerinde daha ziyade ekonomik ilifl-kilerin ve enerji faktörünün öne ç›kt›¤› görülmektedir.


Çok Kutupluluk: ‹kiden fazlabaflat gücün bulundu¤uuluslararas› sistem türüdür.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2008 y›l›nda Devlet Baflkanl›¤› koltu¤una oturan Dmitri Medvedev dönemindeRusya’n›n Balkanlar’a yönelik yaklafl›m›, Putin döneminin devam› niteli¤inde ol-mufltur. Kosova’n›n ba¤›ms›zl›¤› meselesi ve bölge ülkeleri ile enerji alan›nda iflbir-li¤i, temel gündem maddeleri olarak yerlerini korumufltur.

Kosova’n›n Ba¤›ms›zl›¤› ve RF’nin Hassasiyeti Rusya Kosova’n›n, ba¤›ms›zl›¤›na karfl› ç›km›flt›r. Görünürde Rusya bunun hukukaayk›r› oldu¤unu iddia etmektedir ancak bu politikan›n arka plan›nda kendi fede-rasyonu içerisinde yer alan ayr›l›kç› bölgelerin bu olay› örnek almalar› ediflesi yat-maktad›r. Gürcistan ve Moldova’y› öne süren Moskova Kosova’n›n ba¤›ms›zl›¤›n›nbirçok ülke için önüne geçilemeyecek sonuçlara neden olaca¤›n› ifade etmifltir.Rus yetkililere göre “Kosova’n›n ba¤›ms›zl›k ilan›n›n kabul edilmesi Pandora’n›nkutusunun aç›lmas› gibi baz› sorunlara yol açacakt›r”.

RF’nin Kosova’n›n ba¤›ms›zl›k ilan›na olan muhalefetinin temel nedeni nedir?

Ç‹N VE BALKANLAR Sosyalizm ile yönetilen ve otoriter bir devlet yap›s›na sahip olan Çin, birçok özel-li¤i nedeniyle dünyadaki di¤er ülkelerden ayr›lmaktad›r. Co¤rafi büyüklü¤ü, üret-ken ve ço¤alan nüfusu, do¤al kaynaklar›, h›zla büyüyen ekonomisi, BM GüvenlikKonseyi daimi üyeli¤i, nükleer enerji kapasitesi, say›ca dünyan›n en büyük karaordusuna sahip olmas› ve Dünya Ticaret Örgütü gibi küresel ölçekteki önemliuluslararas› kurulufllara üyeli¤i günümüzde Çin’i, dünya siyasas›nda gittikçe dahagörünür bir aktör hâline getirmektedir. Çin’in söz konusu yükseliflinin temel dina-mi¤ini ise “bar›fl içinde yaflama” ilkesi çerçevesinde yürüttü¤ü ve ikili iliflkilerindeticareti ön plana ç›karan d›fl politika yaklafl›m› oluflturmaktad›r.

Bu kapsamda, kitab›n bu bölümünde, öncelikle Çin d›fl politikas›n›n Balkanlarözelindeki yans›malar› ele al›nacakt›r. Ard›ndan, d›fl politikan›n ayr›lmaz bir parça-s›n› oluflturan ekonomik iliflkiler ve Çin’in Balkanlar’daki yat›r›mlar› incelenecektir.

Çin’i, tarihi, kültürel dokusu, geçirdi¤i sosyal dönüflümleri ve demografik yap›s› ile elealan bir çal›flma için Stratejik Aç›dan Çin adl› kitaba bakabilirsiniz. (Hasan Bilgin, Anka-ra: USAK Yay›nlar›, 2010.)

Çin’in Balkanlar Politikas›n›n Siyasi BoyutuTarihsel olarak incelendi¤inde, Çin’in Balkan ülkeleri ile olan münasebetleri Ma-o sonras› döneme, dolay›s›yla 1970’lerin sonuna dayanmaktad›r. Bu dönemde,dünyaya aç›lma politikas›n›n bir sonucu olarak Balkanlar, Çin’in geniflleyen dip-lomatik yelpazesinde önemli bir unsuru teflkil etmekteydi. Nitekim bu sayedeÇin, ikinci ve üçüncü dünya olarak tasvir etti¤i ülkelere bir girifl kap›s› açm›fl olu-yordu. ‹laveten, Sovyetler Birli¤i’nin etki alan› içerisinde yer alan bir bölgeye nü-fuz ederek Sovyetler’i çevreleme ve izole etme politikas›n› güdüyordu. Son ola-rak ise fiiaoping taraf›ndan gelifltirilen Çin’in yeni toplum modelini destekleye-cek ve bu modeli sorgulamadan Çin’le iliflki kurabilecek ülkeler bu co¤rafyadayer almaktayd›.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bu çerçeveden hareketle Çin, 1970’lere kadar öncelikle Arnavutluk ile yak›niliflkiler gelifltirmifltir. Ancak 1970’lerin bafl›ndan itibaren Yugoslavya ve RomanyaÇin d›fl politikas›nda daha öncelikli hâle gelmifl ve Arnavutluk ile iliflkiler kesilmifl-tir. Zira bu dönemde Yugoslavya, Josip Broz Tito liderli¤inde Ba¤lant›s›zl›k Hare-keti’nin liderlerinden biri, Romanya ise Nikolay Çavuflesku liderli¤inde, di¤er böl-ge ülkelerine k›yasla Moskova’dan çok daha fazla ba¤›ms›z hareket eden ve gelifl-mekte olan bir ülkeydi. Ancak 1990’lara gelindi¤inde Yugoslavya’n›n da¤›lmayabafllamas› ile birlikte co¤rafya on y›l boyunca aral›klarla devam eden kanl› savafl-lara sahne olmufl ve bu durum Çin’in Balkan ülkeleri ile güçlü ve sürdürülebilirba¤lar kurmas›n› engellemifltir. Özellikle NATO’nun 1999 Kosova müdahalesindeBelgrad’daki Çin Büyükelçili¤i’ni bombalamas› ve üç kiflinin ölümüyle sonuçlananolay, gerek ABD gerekse Yugoslavya’n›n devam› niteli¤indeki S›rbistan ile Çin ara-s›ndaki iliflkilerde krize neden olmufltur.

2000’ler itibar›yla görece istikrara kavuflan Balkanlar, Çin aç›s›ndan da yenidenkeflfedilmifltir. Nitekim Çin, bölgeyi AB’ye aç›lan arka kap› olarak de¤erlendirmek-te ve geniflleyen Çin ekonomisi için pazar aray›fl›nda önemli bir yat›r›m üssü ola-rak görmektedir. Balkan ülkeleri ile gittikçe artan ticari ba¤lar›, dolayl› yoldanÇin’in Avrupa’daki geliflmelerle ilgili söz söyleme hakk›n› do¤urmakta ve dünya si-yasas›nda görünürlü¤ünün artmas›na olanak tan›maktad›r. Ayr›ca Çin, Balkanlar’aaç›l›m politikas› çerçevesinde bu ülkelerle iyi iliflkiler gelifltirme ve ticari ba¤larkurma çabas› yürütürken, tehdit olmad›¤›n› göstermek amac›yla komünizm ve sos-yalizm ihrac› söyleminden de mümkün oldu¤unca uzak durmaktad›r.

2000’li y›llardan itibaren Çin’in Balkanlara yönelik artan ilgisinin temel dinamikleri nelerdir?

Günümüzde, Çin’in Balkanlar’daki en önemli müttefiklerinden biri S›rbistan’d›r.Milofleviç’in 2000’de iktidar› b›rakmas› ile birlikte S›rbistan uluslararas› topluma ye-niden entegre olmufl ve “dört sütunlu diplomasi” doktrini çerçevesinde Washing-ton, Brüksel, Moskova ve Pekin ile iliflkilerini en üst düzeye ç›karm›flt›r. A¤ustos2009’da S›rbistan Cumhurbaflkan› Boris Tadiç Çin’e gitmifl ve iki ülke aras›nda stra-tejik iflbirli¤i antlaflmas› imzalanm›flt›r. Buna göre, toprak bütünlü¤üne ve ülkeninegemenli¤ine sayg› ilkesi çerçevesinde hareket eden Pekin, Kosova’n›n 17 fiubat2008’de tek tarafl› ilan etti¤i ba¤›ms›zl›k karar›na sert tepki göstermifl ve Belgrad’›n


Resim 7.4

Enver Hoca ve MaoZedong’undostlu¤unusimgeleyen birçizim.

Kaynak: POULAIN,Loic, “China’s NewBalkan Strategy”,CSIS CentralEurope Watch,Cilt: 1, Say›: 2,A¤ustos 2011.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

gerek BM’de gerekse uluslararas› kamuoyu önünde Rusya’dan sonra en önemlidestekçisi olmufltur. Hatta 7 Aral›k 2009’da Kosova’n›n ba¤›ms›zl›k karar› ile ilgiligörüfl bildirmek üzere yarg› sürecini iflleten Uluslararas› Adalet Divan›’na yaz›l› birtavsiye mektubu göndermifl ve toprak bütünlü¤ü ilkesinin uluslararas› hukukun te-mel prensiplerinden oldu¤una vurgu yaparak tek tarafl› ayr›l›kç› hareketlerin önü-ne geçilmesi gerekti¤ini belirtmifltir. Karfl›l›¤›nda Belgrad ise Çin’in insan haklar›bak›m›ndan çeflitli uluslararas› platformlarda elefltirilmesi karfl›s›nda tarafs›z kalm›fl,hatta Avrupa Komisyonu taraf›ndan “Avrupal› de¤erleri paylaflmas› gerekti¤i” ko-nusunda uyar›lmas›na ra¤men, “Çin, S›rbistan’›n en zor anlar›nda destek olmufltur,bunu dikkate almak durumunday›z” cevab›n› vermifltir.

Çin’in, Kosova’n›n tek tarafl› ba¤›ms›zl›k karar›na iliflkin Uluslararas› Adalet Divan›’nagönderdi¤i mektup için http://www.icj-cij.org/docket/files/141/15611.pdf adresinden fay-dalanabilirsiniz.

2000-2010 y›llar›n› kapsayan son on y›ll›k dönemde, Çin Balkan ülkeleriyleaskerî alanda da ciddi ortakl›klara imza atm›flt›r. 2005’te Arnavutluk ve H›rvatistanile 2008’de S›rbistan ve Bosna-Hersek ile 2010’da Karada¤ ve Makedonya ile2011’de ise Bulgaristan, Romanya ve Yunanistan ile çeflitli üst düzey temaslardabulunmufltur. A¤ustos 2010’da S›rbistan Savunma Bakan› Dragan Sutanovac savun-ma sanayi alan›nda askerî ekipmanlar› Çin ile ortaklafla üretme karar› alm›flt›r.Çin’in Balkan ülkeleriyle askerî ve siyasi iliflkilerini önümüzdeki y›llarda derinlefl-tirerek devam ettirmesi beklenmektedir.

Çin'in Balkanlar Politikasının Ekonomik BoyutuUluslararas› sistemdeki yerini, siyaset yerine ekonomiyi bir araç olarak kullanmaksuretiyle sa¤lamlaflt›rmay› hedefleyen Çin, ekonomik kalkınma literatürü aç›-s›ından da özgün bir model gelifltirmifltir. Bu eksende siyaseten otoriter, ekono-mik olarak ihracat ve yat›r›m kanal›yla dünyaya aç›lan bir politik ekonomi sistemi,Çin'in ana karakteristi¤i haline gelmifltir.

Çin’in ilk olarak ticaret, ard›ndan ise do¤rudan yabanc› yat›r›mlar kanal›yla dün-yaya aç›lmas›, iki nedenden dolay› d›fl politika kayg›lar›n› da beraberinde getirmek-tedir. Birincisi, Çin yat›r›m yapt›¤› bölgelerde mevcut ekonomik aktörlerin pozisyo-nunu sarsmakta, artan rekabet devletleraras› gerilimlere de yol açabilmektedir. ‹kin-cisi ise di¤er ülkelerin içifllerine kar›flmama ilkesiyle hareket eden Çin’in, bu düflün-cesinde ne kadar “samimi” oldu¤u tart›flma konusudur. Zira pek çoklar›na göre Çin,kimi ekonomik giriflimlerini siyasi kayg›larla yapmakta, bu anlamda ekonomiyi si-yasi nüfuzunu pekifltirmek için örtülü bir vas›ta olarak kullanmaktad›r.

Uluslararas› sistemde Çin’in politik ekonomi stratejisinin ana karakteristi¤ini nas›l tan›m-lars›n›z?

Avrupa ile h›zla artan ticari iliflkileri, Çin’in Balkanlar politikas›nda da belirleyi-ci bir etmen olmufltur. 2000 y›l›nda 100 milyar Euro’dan biraz fazla olan ticaret hac-mi, 2010’da 395 milyar Euro’ya yükselmifltir. Rakamlar Bat› Balkan ekonomilerininölçek sorunundan dolay› görece düflük olsa da oransal olarak Çin 1,53 milyar Eu-ro’luk ticaret hacmiyle Bat› Balkan ülkelerinin 5. büyük ticaret orta¤› konumunda-d›r. Çin’in Romanya ile ticareti 2010 y›l›nda 2,6 milyar Euro, Çek Cumhuriyeti ile1,1 milyar Euro, Bulgaristan ile 630 milyon Euro’ya ulaflm›flt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Çin’in Balkanlar stratejisinin jeoekonomik temelli oldu¤unu ve bafll›ca üç kay-naktan ilham ald›¤›n› söylemek mümkündür. ‹lk olarak Çin, Balkanlar’› AB’ye aç›-lan “arka kap›” olarak görmektedir. Do¤rudan Avrupa pazar›na girmek konusun-da hem ekonomik hem de siyasi çekinceleri olan Çin, Balkanlar kanal›yla Avrupapazarlar›na aç›lmay› siyaseten “daha az riskli”, ekonomik olarak da “daha az mali-yetli” bulmaktad›r. Zira AB ülkelerinde yat›r›m yapmak, Balkanlar’la k›yasland›¤›n-da çok daha masrafl› bir süreçken bu bölge, co¤rafi olarak AB pazar›na çok yak›nolmas›n›n yan›nda maliyetler aç›s›ndan da daha uygun bir pazard›r. Örne¤in, Av-rupa’da kurumlar vergisinin en düflük oldu¤u ülkeler bu co¤rafyada yer almakta-d›r. Vergi muafiyetleri, sübvansiyonlar ve bürokrasinin azalt›lmas› gibi devlet tara-f›ndan sa¤lanan teflvikler, ikili ve çok-tarafl› serbest ticaret anlaflmalar› ve özellefl-tirmeler, bir taraftan Çinli ifl adamlar› gibi yabanc› yat›r›mc›lar›n ifltah›n› kabart›r-ken, di¤er taraftan da bölge ülkelerinin ekonomik kalk›nmas› için önemli s›çramatafllar›n› oluflturmaktad›r. Di¤er taraftan, Balkan ülkeleri, Çinli üreticiler için Bat›Avrupa pazarlar›na girmeden önce tecrübe kazanma bölgeleri olarak görülmekte-dir. Örne¤in, Çin bu hedefle S›rbistan’da a¤›r araç fabrikas› kurmufl, Bulgaristan’daise otomotiv aksam› üreten bir fabrikay› hizmete sokmufltur. Benzer flekilde, Çinlifirmalar Arnavutluk, Bosna-Hersek ve hatta Kosova ile de¤iflik ölçekteki projelerihayata geçirmifltir.

‹kincisi, Çin, ekonomik kaynak potansiyeli aç›s›ndan bölge ülkeleri için Bat›’yak›yasla önemli bir alternatif oluflturmaktad›r. Zira gerek AB gerek IMF gerekse deDünya Bankas›, bölge ülkelerine vaat etti¤i kredi ve fonlar› belli ekonomik/siyasiflartlar›n yerine getirilmesi karfl›l›¤›nda serbest b›rakmaktad›r. Oysa Çin yat›r›mlar›,belli bir flarta ba¤lanmadan, tamamen ekonomik kâr motifiyle bölgeye gelmekte-dir. Bu durum da hem Çin hem de Balkan ülkeleri için kazançl› bir denge durumuortaya ç›karmaktad›r.

Son olarak Çin, Balkanlar co¤rafyas›ndaki varl›¤›n›, art›k “yar›-çevre ülke” statü-sünde de¤il, dünya siyasas›nda söz hakk› olan nüfuz sahibi bir aktör oldu¤ununtescili olarak görmektedir. Bunun en aç›k örne¤i, Kosova konusunda Uluslararas›Adalet Divan›’nda S›rbistan’›n iddialar›n› destekleyerek, Kosova’n›n ba¤›ms›zl›¤›nakarfl› oldu¤unu güçlü bir flekilde dile getirmesidir. fiüphesiz Çin, kendi içerisindekiTibet ve Do¤u Türkistan meseleleri ve 56 ayr› etnik gruba mensup nüfusu ile ilgiliçekincelerinden hareket ederek S›rbistan cephesinde yer alm›flt›r ancak yine de Çin,Kosova meselesini, kendi gündemini belirleyen bir aktör oldu¤unu göstermek içinde kullanm›flt›r. Bu eksende S›rbistan’›n Çin için Balkanlar’da “ayr›cal›kl›” bir konu-mu bulunmakta, iki ülke birbirini “stratejik ortak” olarak tan›mlamaktad›r.

Bat› Balkan Ülkelerinin Ticaret Ortaklar›

‹thalat (Milyar Euro) ‹hracat (Milyar Euro)

AB-27 17,3 AB-27 9,4

Rusya 1,9 Bosna Hersek 1,1

Çin 1,3 S›rbistan 0,62

H›rvatistan 1,3 H›rvatistan 0,51

Türkiye 1,05 Kosova 0,3

S›rbistan 0,53 Çin 0,2


Kaynak: Avrupa Komisyonu, http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2006/september/tradoc_113477.pdf.

S›rbistan’a ilaveten, bölgede Yunanistan da Çin aç›s›ndan önemli bir ekonomikve siyasi ortak olarak görülmektedir. Özellikle 2009’da ekonomik krize giren Yu-nanistan, Çinli giriflimciler için ucuz ve cazip bir pazara dönüflmüfltür. Bu eksendeÇin devletinin sahip oldu¤u önde gelen gemicilik flirketlerinden COSCO, 3,4 mil-yar dolara Yunanistan’›n Pire Liman›’n›n iflletim hakk›n› elde etmifltir. Söz konusuliman Çin taraf›ndan Ortado¤u, Avrupa ve Akdeniz’i ba¤layan önemli bir lojistiküssü olarak de¤erlendirilmektedir.

BALKANLAR’DA BÖLGESEL ‹fiB‹RL‹⁄‹

1930’lardan 1990’lara Balkanlar’da ‹flbirli¤i Bu bölüm, bölgedeki iflbirli¤i giriflimlerine dikkat çekmeyi amaçlamakta ve Balkansiyasetinin bir de parlak yüzü oldu¤unu iddia etmektedir. ‹flte bu parlak yüzün bü-yümesi bölgede istikrar ve güvenli¤in tesis edilmesini sa¤layabilir.

1990’lar›n Balkanlar›’nda samimiyetle ortaya konulan iflbirli¤i çabalar›n›n, savaflve anlaflmazl›¤›n ortas›nda, dikkat çekmemesi pek flafl›rt›c› olmasa gerek. FakatBalkanlar, So¤uk Savafl sonras› dönemde, hiç de az›msanmayacak say›da iflbirli¤igiriflimlerinin hayata geçirildi¤i bölgelerden biridir. Özellikle 1990’lar›n ikinci yar›-s›nda, bölge ülkeleri ve d›fl aktörler, söz konusu giriflimlerin mimarlar› olmufllard›r.Çok say›da iflbirli¤i giriflimi sayesinde Balkanlar, bugün, ikili, üçlü ve çok tarafl› et-kileflimin düzenli bir uygulama hâline geldi¤i bir bölgeye dönüflmüfl durumdad›r.Bu giriflimlerin ço¤u hükûmetler ve hükûmet-d›fl› aktörleri içermektedir ve çok-bo-yutlu niteliktedir.

Balkan Savafllar› ve anlaflmazl›¤a dayal› iliflkilerin miras›na karfl›n, bölgede iyikomfluluk ve iflbirli¤i örneklerine geçmiflte de rastlamak mümkündür. 1930 y›l›ndabafllayan Balkan Konferanslar›, bölge milletlerinin iktisadi, sosyal, kültürel, siyasalve entelektüel alanlarda gevflek bir federasyon oluflturmas›n› amaçl›yordu. 1934’tekurulan Balkan Pakt› ile Balkan Konferanslar› bu amac› k›smen gerçeklefltirmiflti;zira Pakt, imzac› devletlerin güvenlik kayg›lar›na dayanmaktayd›. Birkaç y›l içindepatlak veren II. Dünya Savafl›, Pakt› ortadan kald›rd›.

1934 Balkan Pakt› ile ilgili ayr›nt›l› bilgi için flu kaynaklara baflvurabilirsiniz: R. Kerner veH. N. Howard, The Balkan Conferences and the Balkan Entente 1930-35: A Study in theRecent History of the Balkan and Near Eastern Peoples, California: University of Califor-nia Press, 1936.

So¤uk Savafl döneminde, Balkan devletleri aras›nda bir baflka iflbirli¤i giriflimidaha bulunmaktad›r. Bu giriflim, II. Balkan Pakt› diye de bilinen 1953-54’te varl›kgöstermifl Balkan ‹ttifak›’d›r. Balkan ‹ttifak› da öncülü gibi, k›smi bir iflbirli¤i girifli-miydi. Türkiye, Yunanistan ve Yugoslavya aras›nda fiubat 1953’te Ankara’da imza-lanan “Dostluk ve ‹flbirli¤i Anlaflmas›”na dayan›yordu ve Pakt’›n 9 A¤ustos 1954’teYugoslavya’n›n Bled flehrinde imzalanmas›yla yürürlü¤e girmiflti. Bu antlaflma ilebirlikte, imzac› devletlerin s›n›rlar› d›flar›dan gelecek bir sald›rganl›k karfl›s›nda ko-runacakt›. Balkan ‹ttifak›, ABD’nin yard›mlar›yla kurulmufl ve So¤uk Savafl ba¤la-m›na gayet iyi oturmufltu. ABD, bölgedeki iki NATO üyesi ülke ve Yugoslavya ara-s›nda ittifak oluflturarak ülkeyi Bat› Blokuna çekmek istiyordu. Dolay›s›yla Pakt’›noluflturulmas›n›n arkas›ndaki esas neden, bölge devletleri aras›nda genifl çapl› biriflbirli¤inden ziyade Bat›’n›n güvenlik kayg›lar›yd›. ‹flte bu yüzden, Balkan devlet-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



lerinin ço¤u, di¤er bir deyiflle Do¤u Blo¤u’nun Balkan üyeleri, Balkan ‹ttifak›’ndand›fllanm›flt›.

Balkan ‹ttifak›’n›n ömrü de uzun sürmedi. Baflar›s›z olmas›n›n alt›nda yataniki temel nedenden söz edebiliriz. ‹lki, Belgrad ile Moskova aras›ndaki yak›nlafl-man›n Yugoslavya’n›n farkl› iktisadi ve siyasal sistemleri olan devletlerin bar›fliçinde bir arada yaflayabilecekleri inanc›na dayanan “aktif tarafs›zl›k” politikas›n›benimsemesine yol açmas›yd›. Bunun yan› s›ra, Yugoslavya’n›n 1950’lerdekiBa¤lant›s›zlar hareketinin liderli¤ine soyunmas› sonucunda Balkan ‹ttifak› Yu-goslavya için önemini kaybetmekle kalmad›, ayn› zamanda bir çeliflki hâline gel-di. ‹kinci neden ise 1950’lerin ortalar›nda Yunanistan ile Türkiye aras›nda K›br›syüzünden ortaya ç›kan anlaflmazl›¤›n ‹ttifak’›n di¤er iki dayana¤› aras›nda iliflki-leri giderek kötülefltirmesiydi.

Üyelerinin birbirinden ayr›flan ç›karlar› yüzünden önemini k›sa sürede yitirenBalkan ‹ttifak› 1960 y›l›nda feshedildi. ‹ttifak› genel itibar›yla de¤erlendirecek olur-sak, gerçek anlamda bir Balkan giriflimi olmad›¤›n› söyleyebiliriz. Bunda ‹ttifak›nd›fl bir aktör konumundaki ABD taraf›ndan flekillendirilmesinin pay› var ancak da-ha da önemlisi ‹ttifak, genifl kapsaml›, bölgesel düzeyde bir iktisadi, siyasal ve sos-yal görünüfle sahip olmaktansa neredeyse sadece Bat› Bloku’nun güvenlik kayg›-lar›na dayanan bir oluflumdu.

Yine de bölgede iflbirli¤i çabalar› 1950’lerin ikinci yar›s› ile 1960’larda da devametti. Romanya Baflbakan› Çivu Stoica taraf›ndan haz›rlanan planlar bu ba¤lamdaönemli yere sahiptir. Eylül 1957’de haz›rlanan ilk plan, iktisadi, kültürel ve sosyalalanlarda genel bir iflbirli¤i anlay›fl›na dayanmaktayd›. Plan, alt› Balkan devletininhepsini kaps›yordu. Her ne kadar baz› Balkan devletleri aras›nda çözümlenmemifl iki-li anlaflmazl›klar olsa da genel düflünce söz konusu anlaflmazl›klar›n Balkan milletle-ri aras›ndaki iflbirli¤i önünde engel oluflturmayaca¤›na yönelikti. Plan› Bulgaristan, Ar-navutluk ve Yugoslavya hevesle kabul ederken, Türkiye ve Yunanistan reddetti. Bu-nun alt›nda yatan neden, kendi aralar›nda yaflad›klar› sorunlar de¤ildi. Plan, hem Ati-na hem de Ankara’da Sovyet destekli bir giriflim olarak flüpheyle karfl›lanm›flt›.

Stoica, bölgesel iflbirli¤i ça¤r›s›n› Haziran 1959’da yineledi. Bu sefer, Balkan-lar’da nükleerden ar›nd›r›lm›fl bir bölge oluflturma ihtiyac›n› da vurguluyordu. Ay-r›ca Sovyetler Birli¤i, Plan’a ciddi flekilde destek veriyordu ve bunun sonucundaPlan Yunanistan ve Türkiye taraf›ndan bir kez daha reddedildi. Türkiye itirazlar›n›Moskova’ya bir nota yoluyla bildirirken, Yunanistan Romanya ile temas kurmay›tercih etti. Stoica, bölgenin iki önemli ülkesinin deste¤ini alamam›flt› ve bu So¤ukSavafl ortam›nda hiç de sürpriz de¤ildi.

1960’lar›n bafl›nda, Bulgaristan, Romanya, Yugoslavya ve Yunanistan’›n çabala-r› sonucunda Balkanlar’da ‹flbirli¤i ve Karfl›l›kl› Anlay›fl Komitesi oluflturuldu. An-kara Komite’nin ilk toplant›s›na kat›lmay› kabul etmedi ve sonraki toplant›lara dadavet edilmedi. Komite’nin çal›flmalar› herhangi bir sonuç vermedi.

Bulgaristan ve Yugoslavya aras›ndaki yak›nlaflma ve Yugoslavya, Yunanistanve Romanya aras›ndaki iliflkilerin geliflmesi örneklerinden de anlafl›laca¤› üzereBalkan devletlerinin ço¤unun aras›ndaki iliflkiler 1960’larda h›zl› bir biçimde gelifl-meye devam etti. Di¤er taraftan, Türkiye, K›br›s’taki 1963 krizinin ertesinde, Yuna-nistan’a “karfl› a¤›rl›k” oluflturmak için bölge devletleriyle iliflkilerini gelifltirme ih-tiyac› hissetti.

1970’ler ve 1980’lerdeki yenilenmifl iflbirli¤i çabalar› ise dünya siyasetinde olu-flan genel yumuflaman›n bir sonucuydu. 1930’larda oldu¤u gibi, çok çeflitli giriflim-ler, bölgesel dan›flma ve iflbirli¤i için siyasi ve uzman düzeyinde bir forum sa¤la-


mak amac›yla düflük siyasette yo¤unlaflmaktayd›. Daha önceki giriflimlerde oldu¤ugibi, güvenlik gibi ülkelerin içsel kayg›lar› itici güç konumundayd›.

Sosyalist blo¤un çok ciddi bir de¤iflim geçirece¤i 1980’lerin sonlar›na do¤ru,Balkan ülkelerinin d›fliflleri bakanlar› taraf›ndan fiubat 1988’de Belgrad’da bir top-lant› düzenlendi. Toplant›ya Arnavutluk, Bulgaristan, Yunanistan, Romanya, Tür-kiye ve Yugoslavya’n›n d›fliflleri bakanlar› kat›ld›. Bu toplant›, ticaret, ekonomi,sanayi, kültür, ulafl›m, çevre ve insani konular gibi pek çok alanda bölgesel iflbir-li¤i giriflimlerine öncülük etmifl oldu. Toplant›n›n amac›, bölgenin iktisadi, sosyalve entelektüel zenginli¤ine katk›da bulunmakt›. Bölge devletleri aras›nda yak›n-laflmaya zemin haz›rlamak için farkl› düzeylerde çok say›da toplant› yap›ld›. Butoplant›lar, Balkan Çoktarafl› ‹flbirli¤i Süreci’nin temelini oluflturacakt›. Bir göz-lemcinin ifade etti¤i gibi, 1987-91 dönemindeki giriflimler Balkan iflbirli¤inin “Al-t›n Ça¤›”n› oluflturuyordu.

So¤uk Savafl Sonras›nda ‹flbirli¤i Giriflimleri Balkan ülkelerinin d›fliflleri bakanlar›n›n ikinci toplant›s› Ekim 1990’da Tiran’da dü-zenlenecekti. Toplant›n›n yap›ld›¤› tarih itibar›yla uluslararas› sistem tamamen de-¤iflmiflti. Tiran’daki toplant›da, bölge devletleri, Avrupa ile bütünleflmenin ilk ad›-m›n›n demokratik yönetimler kurulmas› oldu¤u konusunda görüfl birli¤ine vard›-lar. Bölgede yaflan›lan sosyalizm sonras› geçifle, ne yaz›k ki istikrars›zl›k ve etnikçat›flmalar eklendi. Yugoslavya’n›n da¤›lmas› Tiran toplant›s›ndan k›sa bir süresonra gerçekleflmiflti ve Balkanlar’daki istikrar a¤›r bir darbe daha alm›flt›. Eski Yu-goslavya topraklar›nda patlak veren kriz bölgesel iflbirli¤i önünde önemli bir en-gel oluflturuyordu. Aral›k 1991’de Sofya’da yap›lmas› planlanan d›fliflleri bakanlar›-n›n üçüncü toplant›s› ask›ya al›nd›. Balkan Çoktarafl› ‹flbirli¤i Süreci, yeniden ha-yata geçirilmek için 1996 y›l›n› bekleyecekti.

Yugoslav anlaflmazl›¤›n›n Balkanlar’daki iflbirli¤i üzerinde birbirine z›t iki etki-si oldu. Bir taraftan, savafl s›ras›nda gerçek anlamda iflbirli¤i giriflimlerinin hayatageçirilmesini ertelemiflti. Di¤er taraftan, ilerleyen y›llarda iflbirli¤i giriflimlerinin sa-y› olarak artmas›nda araç oldu, zira bölgedeki bütün devletlere anlaflmazl›¤›n ma-liyetinin ne kadar yüksek olabilece¤ine dair sert bir ders vermiflti. Bosna Savafl›’n›nsona ermesinin hemen ard›ndan hem ABD ile AB hem de bölge ülkeleri 1990’la-r›n ikinci yar›s›nda pek çok iflbirli¤i girifliminde bulundular. Dolay›s›yla iflbirli¤i gi-riflimlerinin 1995’in sonunda imzalanan Dayton Bar›fl Anlaflmas›’ndan sonra ivmekazanmas› hiç de tesadüf de¤ildir.

So¤uk Savafl sonras›nda Balkanlar’da çok say›da iki tarafl› iflbirli¤i girifliminerastlamak mümkündür. 1990’lar›n bafl›ndaki Bulgar-Türk iliflkilerinde yaflanan bü-yük de¤iflimi izleyen iflbirli¤i gayreti, ironik bir biçimde, 1980’lerin sonunda iliflki-lerin ciddi olarak gerilmesinin ard›ndan gelmiflti. 1999’da her iki ülkede yaflanandepremlerin ertesinde ivme kazanan Türk-Yunan yak›nlaflmas›na iflbirli¤i iste¤i efl-lik etmiflti ki bu da di¤er bir çarp›c› örnektir. 1995 y›l›nda imzalanan Geçici Anlafl-ma’dan itibaren düzenli flekilde iyileflen Yunan-Makedon iliflkileri veya Bulgaristanile Makedonya Cumhuriyeti aras›ndaki 1992 ve 1999’daki yak›nlaflma dalgalar›n›nmeyveleri de bu ba¤lamda göz ard› edilemez. Bölgedeki Arnavut Sorunu’na karfl›nMakedonya ile Arnavutluk aras›ndaki hükûmet düzeyinde iliflkiler de sürpriz birbiçimde, olgun ve do¤ru olarak devam etti. Yugoslav Federal Cumhuriyeti ve Ar-navutluk, Slobodan Milofleviç’in iktidardan düflürülmesinden hemen sonra diplo-matik iliflkileri yeniden tesis etmede zaman kaybetmediler. Arnavutluk ile Yunanis-tan aras›ndaki iliflkiler de 1990’lar›n ikinci yar›s›nda geliflme kaydetmifl ve pek çok


alanda iflbirli¤ine yol açm›flt›. Arnavutluk-Türkiye iliflkileri 1990’larda iyi olmayadevam etti. Bulgaristan-Yunanistan iliflkileri ise So¤uk Savafl’›n sona ermesindenitibaren geliflmekteydi. Romanya-Türkiye iliflkileri de 1990’lar›n bafl›ndan beri dik-kat çekecek biçimde geliflmifl, hatta iki ülke aras›ndaki yak›n ekonomik iflbirli¤ibuna efllik etmiflti. Yaln›zca Bosna ile Türkiye aras›ndaki iyi bilinen iliflkiler de¤il,H›rvatistan ile Türkiye aras›nda Bosna Hersek savafl› esnas›nda bafllayan ve dahaaz bilinen düzenli dan›flma toplant›lar› da devam etmektedir. Hatta S›rbistan ileTürkiye aras›ndaki iliflkiler, Bosna ve Kosova’daki çat›flmalara ra¤men serin amado¤ru flekilde sürmektedir. Yunanistan’›n S›rbistan ile yak›n iliflkileri, Yugoslav-ya’ya karfl› NATO harekat›na S›rbistan’›n dâhil olmas›na ra¤men sürpriz gelmeme-lidir. Makedonya-S›rbistan iliflkileri, S›rbistan’›n ba¤›ms›zl›¤›n›n yeni bir savafl› atefl-leme beklentilerini yalanlar biçimde gayet iyi olmaya devam etmektedir. Yunanis-tan-Romanya ve Bulgaristan-Romanya iliflkileri de hep oldu¤u gibi yak›nd›r.

So¤uk Savafl sonras› Balkanlar’da gerçeklefltirilen ikili iflbirli¤i çabalar›n›n örneklerinelerdir?

Bu “iyi iliflkiler” listesi, bölgedeki ülkelerin ikili sorunlar› oldu¤u gerçe¤ini de-¤ifltirmemektedir. Bölge ülkelerinin hepsinin büyük ya da küçük anlaflmazl›klar›var. Birbirleriyle s›n›r komflusu olanlar daha çok soruna sahipken, uzakta olanla-r›n daha az sorunu bulunuyor. Bu sorunlar›n do¤as› do¤rudan iki tarafl› anlafl-mazl›ktan ülkelerin bölgesel çat›flmalardaki farkl› durufllar›na kadar de¤ifliklikgösteriyor. Ancak herfleye karfl›n ve bu anlaflmazl›klar›n varl›¤›n› inkâr etmezken,Balkan devletlerinin ço¤u, bir çeflit iflbirli¤i yoluyla birbirleriyle ikili iliflkiler gelifl-tirmeyi baflarm›flt›r. Di¤er bir deyiflle iflbirli¤i içinde olma, anlaflmazl›klar›n illa kiçözümünü gerektirmiyordu. Ayr›ca baz› durumlarda bir alanda iflbirli¤inin meyve-leri, anlaflmazl›klar›n baz›lar›n›n çözülmesi için gereken iradeyi artt›rmaya yard›m-c› olabilirdi.

Üçlü iflbirli¤i de Balkanlar’da kendine has bir iflbirli¤i biçimiydi. Bulgaristan veRomanya, her ne kadar ayr› ayr› olsa da 1990’lar›n ortalar›ndan beri düzenli olarakYunanistan ve Türkiye ile toplant› yap›yordu. Türkiye, Bulgaristan ve Romanyadevlet baflkanlar› aras›nda Nisan 1998’de yap›lan toplant›da bölgesel güvenlik veistikrar›n önemi vurguland›. Üç ülke siyasi, iktisadi ve askerî alanlarda iflbirli¤i ya-pacakt›. Di¤er taraftan, Bulgaristan, Türkiye ve Yunanistan’a eflit mesafede duru-yordu. Ekim 1997’de Sofya’da Güneydo¤u Avrupa ülkelerinin savunma bakanlar›-n›n kat›ld›¤› bir toplant› düzenlendi. Toplant›da Bulgaristan, askerî alanda iflbirli¤i-ni teflvik etmede Yunanistan ile Türkiye’nin rollerine dikkat çekti. Son olarak, 1999y›l›n›n bafl›nda Bulgaristan, Yunanistan ve Türkiye’nin d›fliflleri bakanlar›, s›n›r böl-gelerini ziyaret etmek üzere biraraya geldiklerinde el ele tutufltular. Bakanlar s›n›r-ötesi iflbirli¤ini güçlendirmeye karar verdiklerinde, bu el ele tutuflman›n sembolikbir jestten fazlas› oldu¤u anlafl›ld›.

Türkiye ve Yunanistan bölgenin sosyalist olmayan iki ülkesiydi. Sosyalizmin veSo¤uk Savafl’›n sona ermesi, her iki ülke için de Balkanlar’da yeni bir dünya açm›fl-t›. Bu arada, Yunanistan ve Türkiye, Balkanlar’da birbirlerine rakip iki eksenin lider-leri olarak tasvir ediliyorlard›. Türkiye, bölgedeki her eski ve yeni devletle en ba-fl›ndan beri iliflki kurmufl ve bu iliflkilerini gelifltirmiflti. 1990’lar›n ilk yar›s›nda böl-genin neredeyse tamam›na karfl› darg›nl›k politikas› izleyen Yunanistan ise ikinciyar›da iyi komfluluk politikas›na do¤ru bir kayma göstermiflti. Bundan dolay› Türki-ye ve Yunanistan bölgede iki rakip olarak gösterilmeye baflland›. Fakat bu rekabe-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

tin olumsuz ve olumlu taraflar› oldu. Olumsuz taraf özellikle 1990’lar›n ilk yar›s›n-da cereyan eden anlaflmazl›k durumlar›n› içeriyordu. ‹ki devlet birbirine ters düflenpozisyonlar› yüzünden ne yaz›kt›r ki Bosna’daki sald›rganl›¤a karfl› ortak hareketiçinde yer almam›fllard›. Olumlu taraf ise iflbirli¤i süreçlerini içeriyor, bu süreçlerdenbölgedeki üçüncü taraflar yararlan›yor, dolay›s›yla yap›c› sonuçlar ortaya ç›k›yordu.Bölgedeki ABD-AB rekabetine benzer olan rekabetin bu bölümü, iki güçlü taraf›niflbirli¤i yoluyla bölgeye önderlik etme konusunda birbiriyle rekabetini kaps›yordu.Her ikisi de bölge ülkelerine yat›r›m yapm›flt›, d›fl yard›m ba¤›flç›s› olmufltu ve çoksay›da bölgesel iflbirli¤i plan ve projesini desteklemifl ve bu projelere kat›lm›flt›. Do-lay›s›yla Türk-Yunan rekabeti, bir anlamda, Balkanlar’da artan etkileflim ve iflbirli-¤inde etkili olmufl ve bölgesel refaha katk›da bulunmufltu. Ancak bölgesel iflbirli¤iplanlar›n› bafllatma Türkiye ve Yunanistan ile s›n›rl› de¤ildi. Balkanlar’da çok taraf-l› iflbirli¤i giriflimleri hem bölge ülkeleri hem de d›fl aktörler taraf›ndan gelifltirilmifl-tir. Bu bölgesel iflbirli¤inin ilk örneklerinden biri 1992’de kurulan Karadeniz Ekono-mik ‹flbirli¤i (KE‹) idi. Karadeniz Ekonomik ‹flbirli¤i, Karadeniz, Kafkasya ve Balkanülkelerini bir araya getirmeyi amaçlayan bir Türk giriflimiydi. Eski Yugoslavya d›fl›n-daki tüm Balkan devletleri KE‹’nin kurucu üyeleri oldular.

KE‹’nin kurulufluna ilk baflta eski Yugoslavya da üye olmak üzere davet edildi ancak Slo-venya ile H›rvatistan’da savafl patlak verince davette ›srar edilmedi.

KE‹ hem hükûmetler hem de hükûmet-d›fl› kurulufllar boyutuna sahiptir. Bu-nun yan› s›ra, uluslararas› kimli¤i de zaman içinde a¤›rl›k kazanm›fl, Haziran1998’de Yalta’da imzalanan KE‹B Anlaflmas› ile uluslararas› bir ekonomik örgütedönüflmüfl ve ismi Karadeniz Ekonomik ‹flbirli¤i Teflkilat› olmufltur.

Nisan 2004’te S›rbistan ve Karada¤’›n kat›l›m›yla KE‹ üye say›s› oniki olmufltur.

KE‹’nin iflbirli¤i alanlar› aras›nda tar›m, bankac›l›k ve finans, suçla mücadele,kültür, gümrükle ilgili konular, e¤itim, enerji, çevrenin korunmas›, sa¤l›k, bilim veteknoloji, turizm ve ulaflt›rma yer almaktad›r. Bu alanlara iliflkin olarak ifl dünyas›ile sivil toplumun görüfl ve önerilerini aktarmak amac›yla KE‹ ‹fl Konseyi oluflturul-mufltur. Bu Konsey’e üye devletlerin ifl çevrelerinin temsilcileri kat›lmaktad›r. KE-‹’nin ana karar alma organ› olan üye ülkelerin d›fliflleri bakanlar›ndan oluflan Kon-sey’e gereken durumlarda bilgi ve görüfl sunacak bir dan›flma mekanizmas› olarakgörev yapmaktad›r.

Bölgesel aktörlerin gelifltirdi¤i di¤er giriflimler, Temmuz 1996’daki Sofya top-lant›s›yla yeniden canlanan Güneydo¤u Avrupa’da ‹stikrar ve ‹flbirli¤ine Dair Bal-kan Konferans› ve Güneydo¤u Avrupa için Çok-Uluslu Bar›fl Koruma Gücü’dür.fiubat 1996’da bafllat›lan AB giriflimi Royamount Süreci, Aral›k 1996’da hayata ge-çirilen ABD destekli Güneydo¤u Avrupa ‹flbirli¤i Giriflimi, 1999’da kurulan ‹stikrarPakt› ve NATO taraf›ndan 1994’te bafllat›lan Bar›fl ‹çin Ortakl›k projesi d›fl aktörlertaraf›ndan gelifltirilen bölgesel iflbirli¤i giriflimleridir.

Sofya’da 6-7 Temmuz 1996’da düzenlenen çok tarafl› toplant›, bölge devletleriaras›ndaki iflbirli¤i çabalar›n› uzun süren çat›flma döneminin ard›ndan yenidencanland›rma aç›s›ndan çok önemliydi. Toplant›n›n sonunda “Balkanlar’da ‹yi Kom-fluluk ‹liflkileri, ‹stikrar, Güvenlik ve ‹flbirli¤i Üzerine Sofya Bildirgesi” ArnavutlukBosna-Hersek, Bulgaristan, Yugoslavya Federal Cumhuriyeti, Yunanistan, Roman-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



ya ve Türkiye taraf›ndan imzaland›. Bu bildirge ile kat›l›mc› devletler, iyi komflu-luk iliflkilerini ve s›n›r ötesi ekonomik iflbirli¤ini gelifltirme, insani, sosyal ve kültü-rel temaslar› art›rma ve örgütlü suçla mücadele alanlar›nda genifl çapl›, çok tarafl›iflbirli¤i bafllatma konusunda görüfl birli¤ine vard›lar. Toplant›n›n sonuçlar›, kat›-l›mc›lar, bir taraftan, uluslararas› iliflkiler ve güven infla etme yolunda yap›lmas› ge-rekenlerle ilgili Helsinki Nihai Senedi’nde belirtilen ilkelere uygun hareket etmeyesöz verdikleri için önemliydi; di¤er taraftan da Dayton Bar›fl Anlaflmas›’n›n uygu-lanmas› katk›da bulunacaklar›na dair niyetlerini yinelediler.

Güneydo¤u Avrupa ülkelerinin d›fliflleri bakanlar› ikinci kez Haziran 1997’deSelanik’te topland›lar. Bu sefer bölge devletleri aras›ndaki iflbirli¤i kapsam› genifl-letildi. Devlet baflkanlar› aras›ndaki gayr› resmî zirve toplant›lar› iflbirli¤ini art›rmakiçin gerekliydi. Bu toplant›ya Eski Yugoslav Makedonya Cumhuriyeti olarak kat›-lan Makedonya Cumhuriyeti imzac› devletlerden biriydi, Bosna-Hersek, H›rvatis-tan ve Slovenya gözlemciydiler. Toplant›n›n odak noktas›, pan-Avrupa ulafl›m ko-ridorlar›n›n inflaat› için iflbirli¤ine duyulan ihtiyaçt›.

‹lk Balkan zirve toplant›s› Kas›m 1997’de Girit’in Kandiye kentinde düzenlendi.Toplant›n›n sonunda devlet baflkanlar›, ekonomik zenginlik ve siyasi iflbirli¤i içinbeklentilerin s›raland›¤› ortak bir aç›klama yapt›lar. Ekonomik, sosyal ve siyasalzenginlik için gereken koflullar› yaratmak amac›yla bölge devletleri iflbirli¤i içindehareket etmeliydiler. Zirve toplant›s›n›n di¤er önemli yönü, kat›l›mc›lar›n Avrupave Avro-Atlantik yap›lar›yla bütünleflmenin Güneydo¤u Avrupa ülkeleri için önce-lik olmas› konusunda görüfl birli¤ine varmalar›yd›.

“Sofya Süreci”nin Haziran 1998’de yap›lan ‹stanbul toplant›s›ndaki genel havave gündem önceki toplant›lardan farkl› de¤ildi. Bölgesel iflbirli¤i beklentilerini içe-ren ayn› idealler ana hatlar›yla belirtilmiflti. Güneydo¤u Avrupa’da ‹stikrar ve ‹flbir-li¤ine Dair Balkan Konferans›, Kosova Krizinin 1999’da patlak vermesiyle bir kezdaha ask›ya al›nsa da Yugoslavya’da Voyislav Kofltunitsa’n›n iktidara gelmesininard›ndan yeniden canlanacak ve ismi di¤er bölgesel iflbirli¤i giriflimleriyle birliktean›lacakt›.

Öte taraftan, Güneydo¤u Avrupa için Çok Uluslu Bar›fl Koruma Gücü,önemli bölgesel giriflimlerin bir di¤eridir. Bu gücün oluflturulmas›na iliflkin sözlefl-me Eylül 1998’de Arnavutluk, Bulgaristan, Yunanistan, ‹talya, Makedonya, Roman-ya ve Türkiye taraf›ndan imzaland›. Tugay›n karargâh› olarak Bulgaristan’›n Filibekenti seçilmiflti. Kuruluflundan beri Tugay’›n üstlendi¤i tek görev, 2006 y›l›nda 6 aysüreyle Kabil Çok Uluslu Tugay karargâh›n›n sorumlulu¤unu devralmak olmufltur.Karargâh›n evsahipli¤i 2007-2011 döneminde Türkiye’deydi. 2011 ortas›nda karar-gâh›n evsahipli¤ini Yunanistan devrald›.

Bölge devletleri taraf›ndan gelifltirilen giriflimlere ek olarak d›fl aktörlerin iflbir-li¤i çabalar›ndan da söz etmek gerekir. NATO’nun Haziran 1994’te bafllatt›¤› Bar›fliçin Ortakl›k (BiO) program› bu tür çabalar›n ilkidir. BiO program›n›n temel ama-c›, ortak planlama, e¤itim ve talimler yoluyla bar›fl› koruma yetkinlik ve kapasite-lerini gelifltirme ve bunu yaparak ortakl›k içinde yer alan ülkelerin askerî güçleri-ni NATO’nunkilerle birlikte ifllerli¤ini art›rmak suretiyle Avrupa çap›nda güvenlikve istikrar› elde etmekti. Ortakl›k ça¤r›s›n› yirmi yedi ülke kabul etti. 2011 y›l› iti-bar›yla program içinde otuz dört ülke yer almaktad›r. Bu ülkelerden Çek Cumhu-riyeti, Polonya ve Macaristan Mart 1999, Bulgaristan, Estonya, Letonya, LitvanyaMart 2004, Arnavutluk ile H›rvatistan ise Nisan 2009’da NATO’ya tam üye olmufl-


Güneydo¤u Avrupa için ÇokUluslu Bar›fl Koruma Gücü:Bu gücün amac›, bölgeselbar›fl› koruma yoluylaBalkanlar’daki güvenlik veistikrara katk›dabulunmakt›. Bu ba¤lamda,A¤ustos 1999’da Güneydo¤uAvrupa Tugay› kuruldu.

lard›r. Eski Yugoslav cumhuriyetlerinden Bosna-Hersek, Karada¤ ve S›rbistan 2006y›l›ndan beri Ortakl›k içinde yer almaktad›rlar.

D›fl aktörlerin giriflimlerinin bir di¤eri ise ABD ile AB’nin bölgede iflbirli¤ini tefl-vik etmesi sonucu ortaya ç›kan Royaumont Giriflimi’dir. Giriflim fikri Fransa’dangelmiflti ve Fransa Baflbakan› Édouard Balladur’un gelifltirdi¤i Avrupa’da ‹stikrarPakt›’na dayan›yordu. Dolay›s›yla Güneydo¤u Avrupa’da ‹stikrar ve ‹yi KomflulukSüreci diye de bilinen Royamount Süreci bir Frans›z giriflimi fleklinde ortaya ç›kt›ve fiubat 1996’da AB giriflimine dönüfltürüldü. Sürece eski Yugoslavya’y› oluflturanBosna-Hersek, S›rbistan-Karada¤, Makedonya, H›rvatistan ve Slovenya ile bu ülke-lere komflu olan Arnavutluk, Macaristan, Bulgaristan ve Romanya’n›n yan› s›ra Tür-kiye, AB üyesi ülkeler, Rusya ve ABD kat›ld›. Bunun yan› s›ra AB Komisyonu, Av-rupa Parlamentosu, Avrupa Güvenlik ve ‹flbirli¤i Teflkilat› (AG‹T) ve Avrupa Kon-seyi de sürece dâhil edildi. Giriflim, sivil toplum örgütlerinin destek ve etkileflimle-ri ile bölgede sivil toplumun geliflmesini destekleyecek projelere büyük önem ve-riyordu. Royaumont Giriflimi, öncelikli olarak e¤itim, kültür, iletiflim, kurumlar vebilimsel araflt›rma alanlar›nda bölgesel iflbirli¤ini destekliyordu. Giriflim kapsam›n-da yer alan projeler baflar›l› olmufltu. Bu projeler Yunanistan, ‹ngiltere, Lüksem-burg, Fransa ve Hollanda gibi AB üye-ülkeleri taraf›ndan yürütülüyor veya finanseediliyordu. Projelerin odakland›klar› alanlar etnik gruplar aras› diyalog, akademikiflbirli¤i ve e¤itim, çevre, kültürel ve bilimsel konularda iflbirli¤iydi.

Royaumont giriflimi ile ilgili ayr›nt›l› bilgi için flu kitaba bakabilirsiniz: R. Dwan (der.),Building Security in Europe’s New Borderlands: Subregional Cooperation in the WiderEurope, NY: EastWest Institute, 1999, s. 245-247.

Güneydo¤u Avrupa ‹flbirli¤i Giriflimi (GA‹G) de d›fl aktörlerin kurdu¤u bölge-sel bir örgüttür. Amerikan giriflimi fleklinde ortaya ç›km›flt›r ve temel amac›, Bal-kanlar’da iktisadi konularla çevre konular›nda iflbirli¤ine zemin haz›rlamakt›. Ya-banc› yat›r›mc›lar› bölgeye çekecek bir piyasan›n yarat›lmas› iktisadi alanda iflbirli-¤i içinde hareket etmeyi gerektiriyordu. GA‹G kavram› ABD taraf›ndan 1995’insonlar›na do¤ru gelifltirildi ve ABD ile AB aras›nda gerçekleflen müzakereler GA-‹G’in Aral›k 1996’da kurulmas›yla sonuçland›. GA‹G’in odaklanaca¤› ana hususlar“AB-ABD Ortak Anlay›fl Noktalar›”nda ortaya konulmufltu. Amerikan bak›fl aç›s›nagöre, GA‹G’de yer almak, Avrupal› ve Avro-Atlantik yap›larla bütünleflmek isteyenGüneydo¤u Avrupa ülkeleri için çok önemli bir ad›md›. Ayr›ca GA‹G, kat›l›mc›devletlerin ortak ç›karlar› olan meseleleri tart›flabilecekleri bir forum olacak ve böl-ge devletleri aras›nda yak›n iflbirli¤i için gerekli koflullar› sa¤layacakt›. Girifliminvurgu yapt›¤› husus özel sektörün geliflmesiydi. Di¤er yandan, bir grup ifl adam›taraf›ndan Türkiye ile Yunanistan’›n eflbaflkanl›k yapt›klar› bir ‹fl Dan›flma Konseyikuruldu. Bu Konsey, GA‹G’in ana organlar›ndan biridir. GA‹G, Birleflmifl MilletlerAvrupa Ekonomik Komisyonu (BMAEK) ile yak›n temas hâlinde olacakt›. 2003 y›-l› itibar›yla GA‹G’in gündeminde ulaflt›rma alan›nda gerçeklefltirilmesi planlanandört proje vard›.

D›fl aktörlerin gelifltirdi¤i giriflimlerden söz edilmesi gereken son giriflim, 1999’dapatlak veren Kosova Krizi’nin ertesinde AB’nin çabalar› sonucu hayata geçirilenGüneydo¤u Avrupa ‹stikrar Pakt›’d›r. Pakt’›n temel amac›, bölgenin güvenlik, istik-rar ve zenginli¤ine katk›da bulunmakt›r. Bu ba¤lamda önceki giriflimlerden fark›yoktur. Pakt’a sadece bölge devletleri kat›lmam›flt›. AB, Avrupa Komisyonu, Rusya


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Royaumont Giriflimi: Temelamac›, Balkan milletleriaras›nda istikrar ve dostaneiliflkileri teflvik etmek olanFransa öncülü¤ündebafllat›lan süreç.

Federasyonu, ABD, AG‹T Baflkan›, Avrupa Konseyinden bir temsilci ve BM, OECD,IMF gibi uluslararas› örgüt temsilcileri de kat›l›mc›lar aras›nda yer al›yordu.

Pakt›n içinde “Çal›flma Gruplar›” ve bunlar taraf›ndan yürütülecek faaliyetlerinkoordinasyonundan sorumlu bir Güneydo¤u Avrupa Bölge Masas› bulunuyordu.I. Çal›flma Grubu, demokratikleflme ve insan haklar›, II. Çal›flma Grubu ekonomikalanda yeniden yap›lanma, kalk›nma ve iflbirli¤i ve III. Çal›flma Grubu da güvenlikmeseleleriyle ilgiliydi. Esas itibar›yla bu çal›flma masalar› Pakta kat›lanlar›n ortakç›karlar› olan belirli konularla ilgilenecek uzman kurulufllard›. ‹stikrar Pakt› ulusla-raras› örgüt ve yap›lar aras›nda koordinasyonu art›r›c› katalizör görevini üstlendi.Çal›flma Masalar› k›sa, orta ve uzun vadeli projeleri yürüteceklerdi. 1996 y›l›nda ABgiriflimi olarak hayata geçirilen Royamount Süreci AB’nin 1999 y›l›ndaki Köln Zir-vesi’nde oluflturulan Güneydo¤u Avrupa ‹stikrar Pakt›’n›n I. Çal›flma Grubu kapsa-m›na al›nd›.

Y›llar içinde projeler anlam›nda ilerleme kaydedilmesi ve bölge çap›nda siyasi,iktisadi ve sosyal koflullar›n iyileflmesiyle beraber Pakt› hayata geçiren yaklafl›m gi-derek anlam›n› yitirdi ve daha bölgesel bir yap›lanma ihtiyac› ortaya ç›kt›. Bu da‹stikrar Pakt›’n›n dönüflümünü beraberinde getirdi. Yeni yap›, bölge ülkeleri tara-f›ndan tan›mlanan öncelikler temel al›narak oluflturuldu ve fiubat 2008’de yetki sü-resi sona eren Güneydo¤u Avrupa ‹stikrar Pakt›’n›n yerini Bölgesel ‹flbirli¤i Kon-seyi ald›.

‹flbirli¤i giriflimlerinin alan ve kapsam› farkl›l›klar göstermektedir ancak her birgiriflimin di¤er alanlarla ba¤lant›lar› ve o alanlar üzerinde taflma etkisi oldu¤unuunutmamak gerekir. ‹fl birli¤i yap›lan alanlardan ilki, plan ve projelerin bölge-içi ti-caret ve bölgede d›fl yat›r›m› kapsad›¤› ekonomik aland›r. ‹kinci alan siyasi iliflki-leri içermektedir. Üçüncü alan ise askerî iflbirli¤idir.

Bu farkl› plan ve proje, süreç ve giriflimlerin amaçlar›na ulaflmada ne kadar et-kin olduklar› tart›flma konusudur. Giriflimlerin yavafll›¤› ve yetersizli¤i uzun süredirelefltirilmektedir. Bunun yan› s›ra, projelerin tekrarlanmas› ve koordinasyonsuzlukda eksiklikler olarak kendilerini göstermektedir.

Öte yandan, bölgesel iflbirli¤inin baflar›s› kapsay›c› olmas›na ba¤l›d›r. Balkan-lar’daki giriflimlerde Milofleviç Yugoslavyas›’n›n yer almamas› ya da giriflimlerinço¤undan d›fllanmas› bir yerde kaç›n›lmazd›. Ancak flu da bir gerçektir ki Milo-fleviç sonras› Yugoslavya’n›n aktif kat›l›m›n›n olmad›¤› bir Balkan iflbirli¤i bölge-nin ümit etti¤i istikrar› sa¤layamazd›. Dolay›s›yla Yugoslavya’da 2000 y›l› sonun-da Voyislav Kofltunitsa’n›n iktidara gelifli sadece o ülke için de¤il, bütün bölge veiflbirli¤i süreçleri için dikkate de¤er bir geliflmeydi. Zaten Yugoslavya içindeki si-yasi geliflmeler neticesinde uluslararas› toplumun Yugoslav Federal Cumhuriye-ti’ne karfl› yaklafl›m› da ciddi biçimde de¤iflmiflti. Bu tutum de¤iflikli¤i AB’nin Yu-goslavya’ya uygulad›¤› yapt›r›mlar› kald›raca¤›n› aç›klamas›nda kendini göster-miflti. Yugoslavya’da yönetimin de¤iflmesi Balkanlar’da iflbirli¤ini olumlu yöndeetkilemifltir.

Balkan ülkelerinin Avrupa ve Avro-Atlantik yap›larla bütünleflmek için epey ça-ba harcad›klar›n› görüyoruz. Gerek NATO gerekse AB üyeli¤i Balkan ülkeleri içinbüyük önem tafl›yor. NATO’ya tam üye olma konusunda Slovenya, Romanya veBulgaristan 2004’te, H›rvatistan ve Arnavutluk ise 2009’da amaçlar›na ulaflt›lar. Bos-na-Hersek, 2006’da Yugoslav Federal Cumhuriyeti’nden ayr›lan Karada¤ ve 17 fiu-bat 2008’de resmen S›rbistan’dan ba¤›ms›zl›¤›n› kazanan Kosova NATO’ya kat›la-


bilmek için çal›flmalar›n› sürdürüyorlar. S›rbistan ise, 1999’daki Kosova Krizi yü-zünden NATO taraf›ndan bombaland›¤› için ittifaka kat›lma amac›n› tafl›m›yor.

Önceki bölümlerde de de¤inildi¤i gibi, AB üyeli¤i konusunda da Balkan ülke-leri çok isteklidirler. Bu ba¤lamda, Birli¤e kat›lmak temel amaç olarak ortaya ç›k›-yor. “Avrupa ailesi”nin bir üyesi olmak istiyorlar. Slovenya 2004, Bulgaristan ve Ro-manya ise 2007 y›l›nda amaçlar›na ulaflt›lar. Türkiye ile efl-zamanl› olarak tam üye-lik müzakerelerine bafllayan H›rvatistan “Kat›l›m Antlaflmas›”n› 9 Aral›k 2011’de im-zalad›. Ülkenin Temmuz 2013’te tam üye olmas› öngörülüyor. Eski Yugoslavya’danba¤›ms›zl›¤›n› kazanan Makedonya, Karada¤ ve S›rbistan aday; Bosna-Hersek veKosova ile Arnavutluk da potansiyel aday olarak karfl›m›za ç›k›yor. Bu ülkelerinAB ile bütünleflme ve Birli¤e kat›l›m süreçlerinin “‹stikrar ve Ortakl›k” anlaflmalar›çerçevesinde devam etti¤ini görüyoruz.

AB, fiubat 2008’de tek tarafl› ba¤›ms›zl›¤›n› ilan eden Kosova yerine BM’nin 1244 say›l› ka-rar› alt›ndaki Kosova ile iliflkilerini devam ettiriyor.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Balkanlar’daki bafll›ca güvenlik sorunlar›n› ta-n›mlamakSo¤uk Savafl’›n bitmesi Balkanlar aç›s›ndan birk›r›lma noktas› teflkil etmifltir. Yugoslavya’n›n da-¤›lma sürecine girmesi bölge için dönüm nokta-lar›ndan biri olmufltur. Bugün Balkanlar’da askerîgüvenlik tehditleri, büyük ölçüde ortadan kalk-m›fl olsa da hâlâ pek çok potansiyel çat›flma un-suru bulunmaktad›r. Etnik milliyetçilik, örgütlüsuçlar, s›n›rlar›n belirsizli¤i, ekonomik sorunlar,çevresel güvenlik meseleleri ve ma¤duriyet psi-kolojisinin devam› gibi çeflitli sorunlar varl›klar›-n› devam ettirmektedir.

Uluslararas› temsilciliklerin bölgedeki konumu-nu analiz etmekYugoslavya’n›n da¤›lmas› sürecinde Balkanlar’daortaya ç›kan çat›flma bölgelerine uluslararas› top-lumun yaklafl›m› bölgesel özelliklere göre farkl›-l›klar göstermifltir. S›n›r ihtilaf› ve etnik çat›flma-lar›n yafland›¤› H›rvatistan’da ve Makedonya’n›netnik Arnavutlar ile yaflad›¤› krizlerde bölgeyegelen uluslararas› misyonlar, süresi ve kapsam›itibariyle ve daha k›sa ömürlü olmalar› sebebiyleBosna ve Kosova’daki yönetimlerden daha fark-l› olmufltur. Gerek Bosna gerekse Kosova güçlübir merkezî yap›ya sahip olamay›p etnik unsurlararas›nda bölünmüfl oldu¤undan Bat›l› güçlerinbu ülkelerde idareyi ele geçirmeleri ve sürdür-meleri daha kolay olmufltur. Günümüzde ulusla-raras› himaye modelinin Balkanlar’daki en gün-cel örnekleri Bosna-Hersek ve Kosova’da devameden uluslararas› yönetim misyonlar›d›r.

AB ve ABD’nin bölgeye yönelik politikalar›n›aç›klamakBat› Balkan ülkelerine AB üyelik perspektifininsunulmas› ile birlikte bölgede yeniden yap›lan-ma sürecine girilmifltir. AB üyeli¤ine haz›r olmasüreci içinde Bat› Balkan devletlerinin siyasal,ekonomik ve hukuk düzenleri AB ile uyumlu ha-le gelmektedir. Bunlardan baflka AB, bölgesel ifl-birli¤ini teflvik ederek Balkanlar’da ve Avrupa’dainsan ve mal hareketlili¤ini sa¤lay›p geçiflken s›-n›rlar yoluyla bölge ülkeleri aras›nda uzun y›llar-d›r çözülemeyen s›n›r sorunlar›n› çözmeyi he-deflemektedir. Bu arada, ABD’nin So¤uk Savaflsonras›nda yeni bir küresel düzen kurulurkenküreselleflmeye karfl› ç›kan, direnen ve “serseridevlet” olarak tan›mlanan aktörleri bask› alt›na

al›rken, özellikle Milofleviç Yugoslavyas›na yö-nelik politikas› ciddi mesajlar tafl›m›flt›r. Balkan-lar bölgesindeki geliflmeler ABD’ye diplomasiyleaskerî gücü bir arada kullanabilme kapasitesi ol-du¤unu, bölgesel sorunlar›n çözümünde kaç›n›l-maz bir role sahip oldu¤unu göstermifltir.

Rusya ve Çin’in Balkanlar’a yönelik tutumlar›n›irdeleyebilmekRusya Federasyonu’nun Balkanlar’daki siyasi var-l›¤› konjonktüre göre de¤ifliklik göstermifltir.2000’li y›llardan bu yana Balkanlar’da AB vizyo-nu hemen hemen her bölge devletinde bask›nhale gelmifltir. Rus d›fl politikas›nda da siyasi et-ki itibar›yla daha ziyade Avrasya co¤rafyas›n›nöne ç›kmas› sonucunda Rusya’n›n Balkanlar ileolan iliflkilerinde son dönemde ekonomi ve ener-ji temel inisiyatif alanlar› olmaktad›r. Öte yan-dan, Çin’in 1970’lerin sonundan itibaren baflla-yan d›fla aç›lma politikas› çerçevesinde Balkan-lar’la geliflen iliflkileri, ilk yans›mas›n› 1980’lerdebulmufl, Balkan co¤rafyas›n›n 1990’larda sürük-lendi¤i istikrars›z ortam ikili iliflkilerin derinleflti-rilmesini engellemifltir. Ancak 2000’lerle birliktetekrar iyileflmeye bafllayan iliflkiler, Çin’in Bal-kanlar kanal›yla Avrupa ekonomileriyle bütün-leflmesi sürecini bafllatm›flt›r. Günümüzde Çin,d›fl politikas›nda ekonomiyi etkin bir araç olarakkullanmakta, bu eksende Balkanlar’a yönelik ti-cari ba¤lar›n› ve ekonomik yat›r›mlar›n› h›zla art-t›rmaktad›r. Çin’in kapsaml› Balkanlar stratejisi-nin nihai hedefinin ise Avrupa’n›n politik ekono-misinde nüfuz sahibi bir aktör haline gelmek ol-du¤unu belirtmek gerekir.

Bölgesel iflbirli¤i çabalar›n› yorumlamakBalkanlar’da iflbirli¤i 1990’lardan günümüze hemhükümetleri hem de hükûmet-d›fl› aktörleri kap-sam›flt›r. Düflünce kurulufllar›, entelektüeller, ifladamlar› ve bölgedeki sivil toplum örgütleri ara-s›nda sosyalizmin sona eriflinden itibaren devameden hükûmet-d›fl› etkileflim Balkan halklar›n›niflbirli¤ini anlaflmazl›¤a tercih etti¤inin iflaretidir.‹flbirli¤i, her bölge için istikrar›n ön kofluludur veBalkanlar’daki iflbirli¤i deneyimi bölgenin çat›fl-ma miras›ndan daha az çarp›c› de¤ildir. Balkan-lar’da iflbirli¤inin var oldu¤u gerçe¤i ne yaz›k kibüyük ölçüde zedelenmifltir. Ancak bölgedekiiyi komfluluk iliflkilerine dair baflar› öyküleriylealt› çizilmelidir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi günümüzde Balkanlar’dayaflanan güvenlik meselelerinden biri say›lamaz?

a. Milliyetçili¤in yükseliflib. Ekonomik sorunlarc. Nükleer silahlanmad. Çevre sorunlar›e. S›n›rlarla ilgili tart›flmalar

2. Afla¤›daki Balkan ülkelerinden hangisinde uluslara-ras› yüksek temsilcilik ofisi bulunmaktad›r?

a. Slovenyab. H›rvatistanc. S›rbistand. Kosovae. Makedonya

3. Bosna- Hersek’te Dayton Bar›fl Anlaflmas› ile her ikientitenin s›n›rlar› d›fl›na b›rak›larak özerk bir yönetimkurulan bölge hangisidir?

a. Bihaçb. Saraybosnac. Brçkod. Zenicae. Srebrenica

4. BM. Özel Temsilcisi taraf›ndan 2007 y›l›nda haz›rla-nan ve Kosova’n›n statüsünün belirlemesi için haz›rla-nan plan afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Ahtisaari Plan›b. Dayton Bar›fl Antlaflmas›c. Petritsch Plan› d. Holbrooke Plan›e. Lizbon Plan›

5. Afla¤›daki ülkelerden hangisi 1981 y›l›nda AB üyesiolmufltur?

a. Bulgaristanb. Yunanistanc. Romanyad. Arnavutluke. Makedonya

6. Afla¤›daki ülkelerin hangisinde AB 2003 y›l›ndaaskerî operasyon (Concordia) gerçeklefltirmifltir?

a. Kosovab. Karada¤c. Makedonyad. H›rvatistane. Bosna-Hersek

7. Bosna ve Kosova’ya yönelik askerî operasyonlar ara-s›ndaki fark nedir?

a. Rusya Kosova operasyonuna itiraz etmezken,Bosna operasyonuna karfl› ç›km›flt›r

b. Bosna’da ABD, Kosova’da Avrupa ülkeleri öncürolü oynam›fllard›r

c. Bosna’da BM Güvenlik Konseyi yetkilendirmesisöz konusuyken, Kosova müdahalesi NATO ka-rar›yla gerçekleflmifltir

d. ABD operasyonlar sonras›nda Bosna’ya askeryerlefltirmeyi kabul ederken, Kosova’ya askergöndermeyi reddetmifltir

e. Bosna’da müdahale etnik temizlik nedeniyle mü-dahale yap›l›rken, Kosova’da etnik temizlik ya-flanmam›flt›r.

8. 2000 y›l›ndan bu yana RF’nin Balkanlar politikas›n-da temel itici güç afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Slav birli¤i kurmak düflüncesib. Enerji ve ekonomi alanlar›nda iflbirli¤ic. Büyük Güç politikas›d. Avrasya Birli¤i kurmak düflüncesie. AB’nin etkinli¤ini s›n›rlama düflüncesi.

9. Çin afla¤›daki Balkan ülkelerinden hangisini tan›-

mamaktad›r?

a. Arnavutlukb. Romanyac. Karada¤d. Kosovae. S›rbistan

10. Afla¤›dakilerden hangisi Çin d›fl politikas›nda Bal-kanlar’›n yeriyle ilgili do¤ru bir ifade de¤ildir?

a. Çin ve Balkan ülkeleri aras›nda uzay teknolojile-ri konusunda iflbirli¤i yap›lmas›

b. Çin ekonomisi için bölgenin önemli olmas›c. Çin’in bölgeyi AB’ye aç›lan arka kap› olarak de-

¤erlendirmesic. Dünya siyasetinde Çin’in görünürlü¤ünü art›r-

mas›d. Çin’in Balkanlar’daki etkisi dolay›s›yla Avru-

pa’daki geliflmelerle ilgili söz sahibi olmas›e. S›rbistan’la Çin aras›nda iyi iliflkilerin gerçeklefl-

mifl olmas›



1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “So¤uk Savafl Sonras› Dö-nemde Balkanlar’da Güvenlik Meseleleri” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uluslararas› Protektoratlar”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dayton Antlaflmas› Gözeti-mindeki Bosna-Hersek” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kosova: Geçici Uluslararas›Yönetim Gözetiminde Ba¤›ms›zl›k” Süreci ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “AB’nin Balkanlar’a Geniflle-mesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “AB’nin Balkanlar’dakiAskerî Operasyonlar› ve Sivil Misyonlar›” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “ABD ve Balkanlar” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “2000 Sonras› Rusya ve Bal-kanlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çin ve Balkanlar” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çin ve Balkanlar” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.


Balkan ülkelerinin d›fl politikas› bu dönemde üç parça-l› bir yap› ortaya koymufltur. Türkiye ve Yunanistan,Bat› Bloku’na üye olurken; Yugoslavya Ba¤lant›s›zlarHareketi’nin parças› olmay› tercih etmifl; di¤er Balkanülkeleri ise Do¤u Bloku’nun parças› olmufltur. Arnavut-luk daha sonra Varflova Pakt›’ndan ayr›lm›fl, ama sosya-list rejimi devam ettirmifltir.

S›ra Sizde 2

Rusya’n›n hukuka ayk›r› buldu¤u ba¤›ms›zl›k ilan›n›nalt›nda, Rusya içerisinde bulunan ayr›l›kç› bölgelere ör-nek temsil etmesi endiflesi yatmaktad›r. Esas›nda Rusya,topraklar› içerisinde ayr›l›k problemiyle u¤raflan di¤erülkeler olan Gürcistan ve Moldova’y› öne sürerek, Ko-sova’n›n ba¤›ms›zl›¤›n›n önüne geçilemeyecek sonuç-lara neden olaca¤›n› ifade etmektedir Rus yetkilileregöre “Kosova’n›n ba¤›ms›zl›k ilan›n›n kabul edilmesiPandora’n›n kutusunun aç›lmas› gibi baz› sorunlara yolaçacakt›r”.

S›ra Sizde 3

2000’li y›llar›n bafllar›ndan bu yana Çin, Balkanlar’›AB’ye aç›lan arka kap› olarak görmektedir. Dolay›s›ylabu bölge, geniflleyen Çin ekonomisi için pazar aray›fl›n-da önemli bir yat›r›m üssüne dönüflmüfltür. Ayr›ca, Bal-kan ülkeleri ile gittikçe artan ticari ba¤lar›, dolayl› yol-dan Çin’in Avrupa’daki geliflmelerle ilgili söz söylemehakk›n› do¤urmakta ve dünya siyasas›nda görünürlü-¤ünü artt›rmas›na olanak tan›maktad›r.

S›ra Sizde 4

Çin’in ilk olarak ticaret, ard›ndan ise do¤rudan yabanc›yat›r›mlar kanal›yla dünyaya aç›lmas›, iki nedenden do-lay› d›fl politikayla ilgilidir. Birincisi, Çin yat›r›m yapt›¤›bölgelerde mevcut ekonomik aktörlerin pozisyonunusarsmaktad›r. ‹kincisi ise çoklar›na göre Çin, kimi eko-nomik giriflimlerini siyasi kayg›larla yapmakta, bu an-lamda ekonomiyi siyasi nüfuzunu pekifltirmek için ör-tülü bir vas›ta olarak kullanmaktad›r. Bu nedenle Çin’inekonomik yat›r›mlar›n› da siyasi güç dengeleri perspek-tifinden ba¤›ms›z düflünmemek gerekmektedir. Tümbu kayg›lar aç›s›ndan Çin’in Balkanlar’a yönelik sondönemde yo¤unlaflan ekonomik ilgisini politik ekono-mi çerçevesinden okumak yerinde olacakt›r.

S›ra Sizde 5

1990’lar›n bafl›ndaki Bulgar-Türk iliflkilerinde yaflananbüyük de¤iflimi izleyen iflbirli¤i gayreti 1980’lerin so-nunda iliflkilerin ciddi olarak gerilmesinin ard›ndan gel-mifltir. 1999’da her iki ülkede yaflanan depremlerin er-tesinde ivme kazanan Türk-Yunan yak›nlaflmas›na ifl-birli¤i iste¤i efllik etmifltir. 1995 y›l›nda imzalanan Geçi-ci Anlaflma’dan itibaren düzenli flekilde iyileflen Yunan-Makedon iliflkileri veya Bulgaristan ile Makedonya Cum-huriyeti aras›ndaki 1992 ve 1999’daki yak›nlaflma dalga-lar›n›n meyveleri de bu ba¤lamda zikredilebilir. Bölge-deki Arnavut Sorunu’na karfl›n Makedonya ile Arnavut-luk aras›ndaki hükûmet düzeyinde iliflkiler de devametmektedir.



Abramowitz, M. and H. Hurlburt, “Can The EU HackThe Balkans: A Proving Ground For Brussels”,Foreign Affairs, Eylül - Ekim 2002.

Alexandrova, N. a., (1997). “The Balkans Test ForRussia”, ‹çinde V. Baranovsky (Ed.), Russia And

Europe The Emerging Security Agenda, Oxford:Oxford University Press, Ss. 403-423.

Alp, A. H., “The South-East Europe Co-OperationProcess: An Unspectacular, Indigenous Regional Co-Operation Scheme”, Perceptions, V (3), September-November 2000.

Andelman, David A., “China’s Balkan Strategy”,International Security, Cilt: 4, Say›: 3, K›fl, 1979-1980.

Bilman, L., “The Regional Cooperation Initiatives ‹nSoutheast Europe And The Turkish Foreign Policy”,Perceptions, I›› (3), September-November 1998.

Clément, S., “Subregionalism ‹n South Eastern Europe”‹çinde S. C. Calleya, (Ed.), Regionalism ‹n The Post-

Cold War World, Uk And Usa: Ashgate Publishing,2000.

Çeviköz, Ü., “European Integration And Regional Co-Operation ‹n Southeast Europe”, Perceptions, I›› (4),December 1997-February 1998.

Çolako¤lu, Selçuk, “Ejder’in Uzun Yürüyüflü: Çin’inDönüflüm Hikâyesi”, Analist, Say›: 5, Temmuz 2011.

Daalder I. and M. O’hanlon, “The United States in theBalkans: There To Stay,” Washington Quarterly,

Vol. 23, No. 4, 2000.Da¤demir, E., “Bat› Balkan Ülkeleri ‹le Türkiye’nin

Avrupa Birli¤i’ne Tam Üyelik Olas›l›klar› ÜzerineBir De¤erlendirme”, Ankara Üniversitesi Sbf Dergisi,

59(1), 2004.Da¤›, z., Rusya’n›n Dönüflümü, Kimlik, Milliyetçilik Ve

D›fl Politika, ‹stanbul: Boyut, 2002.Dobbins, J., Us Policy Toward Southeast Europe, Rand

Corporation, 2004. Durch, W. J., Un Peacekeeping, American Policy, And

The Uncivil Wars Of The 1990s, New York: St.Martin’s Press, 1996.

Dwan, R. (ed.), Building Security ‹n Europe’s New

Borderlands: Subregional Cooperation ‹n The Wider

Europe, Ny: Eastwest Institute, 1999.Ertu¤rul, Ü.E. (2008) “Kosova Ve Geçici Uluslararas›

Yönetim ‹liflkisi: Vesayetten Fazla, ‹flgalden Az”, Kök

Sosy Al Ve Stratejik Araflt›rmalar Dergisi, C. X, S.1,Bahar 2008.

Geshkoff, T., Balkan Union: A Road To Peace ‹n

Southeastern Europe, Ny: Columbia University Press,1940.

Goodwin, M., “ What Future For Kosovo: From ProvinceTo Protectorate To State? Speculation On The ImpactOf Kosovo’s Genesis Upon The Doctrines OfInternational Law”, German Law Journal, Vol. 08No. 1, 2007.

Gökçen, S., “Balkanlarda Bölgesel Yaklafl›m: AvrupaBirli¤i’nin Balkanlar Politikas›”, Atatürk Dergisi,

Cilt.3, 2007.Grosul, V. ‹., Revoliutsionnaia Rossiia ‹ Balkany,

Moscow: Nauka, 1980.Hac›saliho¤lu, M., Aksu, F., International Conference

On Minority Issues ‹n The Balkans And The Eu,

‹stanbul: Ob›v, 2007. Headley, J., Russia And The Balkans: Foreign Policy

From Yeltsin To Putin, New York: ColumbiaUniversity Press, 2008.

Holbrooke, R., Bir Savafl› Bitirmek, ‹stanbul: Türkiye ‹flBankas›, 1999

Hombach, B., “Stability Pact For South-Eastern Europe:A New Perspective For The Region”, Perceptions, V(3), September-November 2000.

Hughes, Christopher R., “China’s Foreign Policy:Implications Of Recent Developments ‹n The MiddleEast And North Africa”, Bas›lmam›fl Tebli¤, USAKÇal›fltay›: De¤iflen Dünyada Çin’in D›fl ‹liflkileriniAnlamak, Ankara, Türkiye, 6 May›s 2011.

Hürsoy, S., “The European Union Foreign And SecurityActions And The Western Balkans”, Alternatives, 9(1), 2010.

Jankovic, B., The Balkans ‹n International Relations,

Basingstoke And London: Macmillan, 1988.Judah, T., Kosovo:What Everyone Needs To Know,

Oxford: Oxford University Press, 2008.Kerner, R.and H. N. Howard, The Balkan Conferences

And The Balkan Entente 1930-35: A Study in the

Recent History of the Balkan and Near Eastern

Peoples, California: University Of California Press,1936.

Kondonis, H., “Prospects For Balkan Cooperation AfterThe Disintegration Of Yugoslavia”, East European

Quarterly, 32 (3), 1998.Kut, fi., “Turkish Diplomatic Initiatives For Bosnia-

Hercegovina”, Özdo¤an ve Saybafl›l›, Balkans



Lampe, J. R., Yugoslavia As History, Cambridge:Cambridge University Press, 1996.

Larrabee, F. S., “Russia And The Balkans: Old ThemesAnd New Challenges”, içinde Baranovsky, Russia

And Europe The Emerging Security Agenda.

Leszek, B., Russian Foreign Policy After The Cold War,

London: Praeger, 1996.Loo, B., Vladimir Putin And The Evolution Of Russian

Foreign Policy, London: Blacwell, 2003.Malcolm, N., Bosnia, A Short History, London:

Macmillan, 1994.Malcolm, N., Kosova: Balkanlar› Anlamak ‹çin, Çev.Ö

Ar›kan, ‹stanbul: Sabah Kitapç›l›k, 1998.Malcom, N., Bosna’n›n K›sa Tarihi, Çev. A.Karada¤l›,

‹stanbul: Omyay›nevi, 1999.Malone, D. and W. Karin, “Boom and Bust? The

Changing Nature of the Un Peacekeeping”,International Peacekeeping, Winter, Vol. 7 Issue 4,2000.

Massari, M., “Do All Roads Lead to Brussels? Analysis ofthe Different Trajectories Of Croatia, Serbia-Montenegro And Bosnia-Herzegovina”, Cambridge

Review Of International Affairs, Vol. 18, No. 2, 2005.Miller, A.J., “UNMIK:Lessons From The Early Institution-

Building Phase”, New England Law Review, V.39,N.9, 2004.

Morozov, Y. V., “Balkany V Strategiya Rossii”, Jurnal

Obfltestvenno Politiçeskih ‹sledovanii, 2001.Mujezinoviç, M., “Avrupa Birli¤i’nin Bat› Balkan

Politikas› Çerçevesinde Bosna Hersek ‹le ‹liflkileri,”Uluslararas› Hukuk ve Politika, 3(12), 2007.

Nicholson, J. G., “Russia And The Balkans”, Journal Of

The Hellenic Diaspora”, 19 (2), 1993.Özdo¤an, G. G. ve K. Saybafl›l› (Der.), Balkans: A Mirror

Of International Order, ‹stanbul: Eren, 1995.Pierre, A., De-Balkanizing The Balkans: Security And

Stability in Southeastern Europe, United StatesInstitute Of Peace (Special Report, 2009),Http://www.usip.org/publications/de-Balkanizing-Balkans-Security-And-Stability-Southeastern-Europe

Pisarev, L. A., Velikie Derjavi ‹ Balkany Nakanune

Pervoy Miroy Voyny, “Moscow: Nauka, 1985.Poulain, L., “China’s New Balkan Strategy”, CSIS Central

Europe Watch, Vol. 1, No. 2, A¤ustos 2011. Primakov, Y., “Kapal› Kutu” Rusya, Üst Düzey Siyaset

Koridorlar›nda Bir Yaflam, Çev. A. Edirne ve N.Eyüpo¤lu, ‹stanbul: Kiflisel Yay›nlar, 2002.

Ramet, S. P., “Democratic Values And EthnicPolarization in The Western Balkans: AnIntroduction”, Südosteuropa, 58 (1), 2010.

Rebecca, J. J., “Russia’s Response To Crisis Management‹n The Balkans”, Demokratizatsiya, 9 (2), 2001.

Renner, S. and F. Trauner, “Creeping EU Membershipin Southeast Europe: The Dynamics of EU RuleTransfer to The Western Balkans”, European

Integration, 31(4), 2009.Rupnik J., “Kosovo: Dilemmas Of The Protectorate”,

East Europan Constitutional Review, Special Report,50, 2000.

Rybkin, I., “The State Duma And Russia’s ExternalInterests”, Interational Affairs (Moscow), 46 (2),1995.

“Stability Pact For South Eastern Europe”, Url:http://www.sabilitypact.org/, Mart 2011.

Schifter, R., “The Southeast European CooperativeInitiative: Its Origins And Its Development”,Mediterranean Quarterly, 9 (4), 1998.

Solana, J., “Nato’s Success in Kosovo”, Foreign Affairs,

1999.Tangör, B., “Avrupa Birli¤i’nin D›fl ‹liflkileri”, Avrupa

Birli¤i’nin Güncel Sorunlar› Ve Geliflmeler, Ed. B.Akçay, S. Kahraman ve S. Baykal, Ankara: SeçkinYay›nc›l›k, 2008.

Tangör, B., Avrupa Güvenlik Yönetiflimi: Bosna, Kosova

Ve Makedonya Krizleri, Ankara: Seçkin Yay›nc›l›k,2008.

Terzi, Ö., “Avrupa Birli¤i’nin Balkanlar’›n Gelece¤ineYönelik Vizyonu”, Avrasya Dosyas›, 14(1), 2008.

The NATO Handbook (1998-1999), 50. AnniversaryEdition, Belgium: Office of Information And Press.

Türbedar EU, “Uluslararas› Toplumun Kosova’dakiVarl›¤› Yeni Çekiflme Konusu”, Avrasya Stratejik

Araflt›rmalar Merkezi Yay›nlar›, (20 Haziran 2008).Türkefl, M. ve Gökgöz, G.,”The European Union’s

Strategy Towards The Western Balkans: ExlusionOr Integration?”, East European Politics&Societies,

20 (4), 2006.Türkefl, M., “The Balkan Pact And Its Immediate

Implications For The Balkan States, 1930-34”, Middle

Eastern Studies, 30 (1), 1994.Vickers, M., Between Serb And Albanian: A History Of

Kosovo, New York: Columbiauniversity Press, 1998. Wachtel, A. B., Dünya Tarihinde Balkanlar. Çev. A. C.

Akkoyunlu, ‹stanbul: Do¤an Kitap, 2009.Walker, T., “China Lets its Cash Speak in The Balkans”,

Deutsche Welle, 4 Mart 2010.


Woehrel, S., “Future of the Balkans and US PolicyConcerns”, CRS Report For Congress, January 18,2006.

Woehrel, S., “Future of the Balkans and US PolicyConcerns”, CRS Report For Congress, May 13, 2009.

Woehrel, S., “Islamic Terrorism and the Balkans”, CRS

Report For Congress, July 26, 2005.Yannis, A., “The Creation and Politics of International

Protectorates in Balkans: Bridges Over TroubledWaters”, JIRD, 5 (3), September, 258.

Yannis, A., The Un As Government ‹n Kosovo, Global

Governance, Vol: 10, No:1, 2004.Yeltsin, B., Geceyar›s› Günlükleri, Çev. A. Fethi,

‹stanbul: ‹fl Bankas›, 2001.Yürür, P., “Balkanlar’da Uluslararas› Himaye

Yönetimleri: Bosna-Hersek Örne¤i”, Avrasya

Dosyas›, C.14, S.1, 2008.Zimmermann, A. and C. Stahn, “Yugoslav Territory,

United Nations Trusteeship or Sovereign State?Reflections on The Current And Future Legal Statusof Kosovo”, Nordic Journal Of International Law,

70, 2001.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Balkanlar’da Türk kültürünün etkilerini tespit edecek,1923-1999 aras› dönemde Türkiye’nin Balkanlar politikas›n›n temel ilkeleriniaç›klayabilecek,2000’li y›llarda Ankara’n›n bölge politikas›n›n parametrelerini tan›mlayabilecek,Bölgedeki Türk az›nl›klar›n durumuyla ilgili aç›klama yapabilecekbilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

‹çindekiler

• Pax Ottomana• Türk Edebiyat›• Türk D›fl Politikas›• Balkan Pakt›• Bled Antlaflmas›• So¤uk Savafl Dönemi

• Do¤u Bloku• Bat› Bloku• Ba¤lant›s›zl›k Hareketi• So¤uk Savafl Sonras› Dönem• Bosna Savafl›• Kosova Savafl›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

N

Balkanlar’da Siyaset Türkiye ve Balkanlar

• BALKANLAR’DA TÜRK KÜLTÜRÜETK‹S‹

• TÜRK DIfi POL‹T‹KASINDABALKANLAR (1923-1999)

• 2000’L‹ YILLARDA DIfiPOL‹T‹KA’DA BALKANLARIN YER‹

• BALKANLAR’DA TÜRKAZINLIKLAR


BALKANLAR’DA TÜRK KÜLTÜRÜ ETK‹S‹Önceki ünitelerde yeri geldi¤ince ifade edildi¤i üzere, Türk toplumunun Balkan-lar’la iliflkisinin çok eski bir tarihi vard›r. Türklerin Balkanlar’la as›l iliflkileri ise Os-manl›lar zaman›nda bafllam›fl ve günümüze kadar da devam etmifltir. Anadolu Sel-çuklu Devleti’nin y›k›lmaya yüz tutma aflamas›nda Anadolu’nun çeflitli bölgelerin-de ortaya ç›kan beylikler Selçuklu topraklar›na hakim olmaya çal›fl›rken Osmanl›Beyli¤i farkl› bir siyaset izleyerek bu iç mücadeleden uzak durmufl ve enerjisini da-ha çok yeni topraklar elde etmeye yöneltmifltir. Böyle bir stratejinin do¤al sonucuolarak da Balkanlar bu beyli¤in ilgi alan› olmufltur. Bu s›ralarda kendi aralar›ndakimücadelelerle hayli yorgun düflmüfl olan Balkan ülkeleri bu taze güce fazla daya-namam›flt›r. Bu do¤ru yaklafl›m Osmanl› Devleti’ni k›sa bir sürede Balkanlar’da et-kin bir güç hâline getirmifltir.

Balkanlar›n tarihine iliflkin ünitede de anlat›lan fetihlerle birlikte Balkanlar art›kOsmanl›’n›n iç memleketi hâline gelmifl, bu yörede üç yüz y›l “Pax Ottomana” ad›verilen bir bar›fl havas› hâkim olmufltur. Türk hâkimiyetinin bu kadar k›sa süredekurulmas›nda ve ciddi bir direniflle karfl›laflmadan y›llarca devam etmesinde siya-si, sosyal ve kültürel sebepler rol oynam›flt›r. Yöre, bir ülkenin geliflmesinin enönemli göstergeleri olan dinî yap›lar, e¤itim kurumlar›, ticari binalar, askerî tesis-ler, kamu daireleri ve sivil mimari örnekleri ile donat›lm›fl ve bunlar›n detaylar› sa-y›lacak olan köprü, cami, çeflme, türbe, mesken, çarfl›, tekke, han, sebil, flad›rvan,kale, menzilhane, saat kulesi, k›flla medrese, kütüphane gibi binlerce eserle zen-ginlefltirilmifltir.

Osmanl› Devleti’nin bölge üzerinde uzun süreli etkili oluflunun kuflkusuz pekçok sebebi vard›. Bir kere Osmanl› Beyli¤i, daha önce de belirtildi¤i gibi, daha ku-rulufl aflamas›nda gücünü Anadolu Beylikleri aras›nda var olan iç mücadeleye düfl-meden her bak›mdan bir çöküfl içinde olan Bizans’a ve Balkanlar’a yöneltti. Bal-kanlar bu dönemde birtak›m feodal beylerin iç mücadeleleri ile her bak›mdan bü-yük s›k›nt› içinde idi. Bölge, co¤rafyas›n›n temel özellikleri dolay›s› ile bir dinler,diller ve ›rklar arenas› konumunda idi. Dik da¤lar, derin vadiler ve coflkun akarsu-lar, ulafl›m ve iletiflimi engelledi¤i için ortaya böyle bir tablo ç›km›flt›. Balkanlar’›tarihin her döneminde yönetmeye kalkanlar, co¤rafyan›n ortaya ç›kard›¤› bu so-nuçlar› dikkate almak zorundad›r. Bu yüzdendir ki bölge hemen her dönemde buiç mücadelenin taraf› olan bölge ülkelerinden biri eliyle de¤il, ancak d›flar›dan biretkin unsur arac›l›¤› ile yönetildi¤i durumlarda bar›fl ve istikrara kavuflmufltur. Yi-

Türkiye ve Balkanlar

ne bu temel özellik dolay›s› ile bölgeyi yönetenler, yörede güçlü yerel kimliklerioluflturan; din, dil ve örf gibi unsurlara sayg› göstermeli, bunlar›n üzerine de bafl-ta adalet olmak üzere temel insani de¤erleri dikkate alan bir uygulama gerçeklefl-tirmelidirler. Daha önce Romal›lar ve Osmanl›lar eliyle ortaya konan benzer yap›,flimdi Avrupa Birli¤i arac›l›¤› ile bölgede egemen k›l›nmaktad›r.

Bunlara ek olarak Osmanl› devleti Balkanlar’a ad›m att›¤› 14. yüzy›l ortalar›ndayeni kurulmakta olan bir devletin bütün canl›l›¤›n›, idealizmini ve var olma gayre-tini tafl›yordu. Bir yandan, bu y›llarda bölgede insani olan bütün de¤erleri yumu-flak bir üslupla ulaflt›klar› yörelere yaflayarak gösterme gayreti içindeki dervifl mefl-rep tav›r, Sar› Saltuk, K›z›ldeli Sultan, Otman Baba, Akyaz›l› Baba, Demir Baba, Ba-li Baba ve K›rcali Baba gibi sufiler eliyle sunuluyordu. Öte yandan, bölgeye çeflit-li yörelerden gelen Türk göçmenler, baflta kentler olmak üzere çok say›da yerle-flim merkezi kurarak ticari hayat› canland›r›yordu. Balkanlar’da fethin ilk y›llar›n-dan itibaren sistemli bir iskân politikas› yürütülmüfltür.

Anadolu’nun de¤iflik bölgelerinde afliretlerin zorunlu iskâna tabi tutulmas›ylabölge k›sa zamanda Türkleflmifl ve ‹slamlaflm›flt›r. Bununla birlikte Türkler bölge-deki di¤er dinlerin ve kültürlerin de serbestçe yaflamas›na izin vermifl, hatta budinlerin ve kültürlerin geliflmesine imkân haz›rlam›fllard›r. Osmanl› yönetimi yöre-ye yeni bir politik düzen getirdi¤i için yerli halktan destek görmüfltür. Balkanlar’›nen çok ihtiyac› olan istikrar sa¤lan›nca tar›m ve zanaat geliflmifltir. Bölgede yeniyerleflim merkezleri, yeni kentler kurulmufltur. Böylece bölgeye yeni tar›m ürünle-ri gelmifl, buralarda yeni mesleklerin ortaya ç›kmas› sa¤lanm›flt›r. Zaten yeralt› veyerüstü zenginlikleri bak›m›ndan zengin bir bölge olan Balkanlar, Osmanl› yöne-timiyle gelen yeniliklere kültür al›flverifliyle kat›lan sentez eklenince k›sa süredeh›zl› bir geliflim göstermifltir. Bafllang›çta bir Avrupa devleti olarak ortaya ç›kan Os-manl› yönetimi için bölge, do¤al olarak daima daha gözde bir konum elde etmifl-ti. Bu ilgi sonucunda merkez, bölgeye daha fazla katk›da bulunmufl, bunun do¤alsonucu olarak Balkanlar, merkezin yüksek kültürüne en çok yaklaflan yöre olmufl-tur. Bunu somut olarak mimaride görmenin yan› s›ra öteki sanat alanlar›nda da ko-layca izlemek mümkündür.

Merkezlerde kurulan sultan ya da çar camileri vas›tas› ile çarfl›lar ve e¤itim ku-rumlar› oluflmaya bafllam›fl, bunun neticesinde de bölgede bir kültürel alt yap› te-flekkül etmifltir. Fethedilen yerlere hemen kurulan tekkeler ve yapt›r›lan camileryan›nda ticari hayat› canland›rmak için aç›lan yollar, bölgenin o tarihe kadar ulafl›-m›n› engelleyen nehirler üzerine kurulan köprüler, askerî tesisler ilk gerçeklefltiri-len örneklerdir. K›sacas› bölgenin sahip oldu¤u askerî, ticari, ekonomik, kültürelve sosyal önemden dolay› Osmanl›lar Balkanlar’da yo¤un bir imar faaliyeti yürüt-müfllerdir. Mevcut flehirler yeni bir anlay›flla imar ve ihya edilirken yeni flehirler veyerleflim yerleri de kurulmufltur. Her uygarl›kta kültürün yans›ma merkezi her za-man kent olmufltur. Osmanl› Devleti bölgeye ulaflt›¤›nda Balkanlar’daki kent say›-s›n›n fazla olmad›¤› bilinmektedir. Bunun en önemli sebebi güvenlik yoksunlu¤uve özellikle ulafl›m›n olmay›fl›yd›. Merkezî bir yap› teflekkül ettirilince mevcut yer-leflim birimleri büyüyerek kentlere dönüfltü. Dolay›s›yla yöreyi yöneten Osmanl›kültürü Balkan kent kimli¤inin oluflmas›nda belirleyici oldu.

Her Osmanl› kentinin merkezinde yer alan bir cami ve bunun etraf›nda oluflan bedesten,çarfl›, kale, medrese, han, hamam, çeflme ve yönetici evleri gibi uygulamalar› Balkan kent-lerinde de görmek mümkündür.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiehirlerde, bir cami etraf›nda geliflen külliye yap›lar›, flehrin fiziki yap›s›na yönvermifltir. fiehir merkezlerinde, cami-mescit, tekke-zaviye ve türbe gibi dinî; han,bedesten, arasta ve çarfl› gibi ticari; imaret, hamam, köprü, su kemeri, çeflme vesaat kulesi gibi sosyal; mektep, medrese ve kütüphane gibi e¤itim; kale, burç vetabyalar gibi askerî yap›lar infla etmek suretiyle, Türk flehir dokusu anlay›fl› böl-geye hâkim k›l›nm›flt›r. Bu suretle bölgeye yeni bir yaflam tarz›, ticari hayat ve me-deniyet getirilmifltir. Bunun yan› s›ra yerli halktan da kitleler halinde Müslümanl›-¤› kabul edenler olmufl ve bunlar Osmanl› Devleti ve medeniyetinin vazgeçilmezbir parças›n› oluflturmufllard›r. Türklerin d›fl›nda bölgede Müslüman olan büyükkitlelerin bafl›nda Arnavutlar ve Boflnaklar gelmektedir. Bunun en önemli sonuç-lar›ndan birisi bölgedeki bu çok dilli yap› içinde Türkçenin bir ortak anlaflma di-li olarak önem kazanmas›d›r. O kadar ki Balkanlar’da yak›n geçmifle kadar hangi›rktan olursa olsun bir kimsenin kentli kabul edilebilmesi için Türkçe bilmesi ge-rekli say›l›rd›.

Bilindi¤i gibi kültürel meseleler siyasi ve iktisadi geliflmeleri belli bir mesafedenizler. Osmanl› devleti içinde de kültürel, sanatsal geliflme ‹stanbul’un fethi ve bafl-kent oluflu sonras›nda canlan›r. Bunun, devletin en önemli, hatta bafllang›çta dahada mühim kanad› olan Balkanlar’a da ayn› dönemde yans›d›¤› söylenebilir.

Öbür bölgelere de örnek olmas› aç›s›ndan Bulgaristan’a biraz yak›ndan bakacakolursak karfl›lafl›lan manzara flöyledir: 14. yüzy›lda Bulgaristan’da kurulan Türk ege-menli¤i 19. yüzy›l sonlar›na kadar befl yüz y›l devam etmifltir. Bu uzun müddet zar-f›nda bölge binlerce sosyal ve kültürel yap› ile donat›lm›fl; ›rk, dil ve din ayr›m› ya-p›lmaks›z›n insanlar›n hayat flartlar› kolaylaflt›r›lm›flt›r. Türkler, Bulgaristan’da kur-duklar› egemenli¤e paralel olarak yeni yeni yerleflme merkezleri kurduklar› gibi, gel-diklerinde mevcut olan flehirleri ve kasabalar› da eserlerle süslemifller ve ekonomikimkânlar› zenginlefltirmifllerdir. Bulgar halk›, güçlü ve adil Osmanl› idaresi alt›nda,eskisinden ve Avrupa’daki emsallerinden çok daha iyi flartlarda hayatlar›n› sürdür-müfltür. Osmanl› yönetiminde, güvenlik sa¤lanm›fl, a¤›r vergiler azalt›lm›fl, keyfîli¤inyerini kanun alm›flt›r. Bu aflamalar›n ard›ndan kültürel geliflmeler bafllam›flt›r. Devletgücüne, zenginli¤e ve bu zenginli¤in hayrata dönüflmesine dayal› bu yeni kültür mo-deli, Müslüman olan-olmayan demeden bütün imparatorluk tebaas›n› kuflatm›flt›r.Bugün Bulgaristan’daki kasaba ve flehirlerin birço¤unu Türkler kurmufllard›r. Örne-¤in Bulgaristan’daki Yenipazar, Eskicuma, Osmanpazar›, Rusçuk, Servi, Lom, K›zan-l›k, Ç›rpan, Tatarpazarc›¤›, Karlova, Sar›mbeyli, ‹htiman, Köstendil, Cumaibalâ, E¤ri-palanga, K›rcali, E¤ridere, Dar›dere, Koflukavak, Mestanl›, Cisri Mustafapafla kasaba-lar› hep Türk yap›lar› olup köylerin ise yüzde altm›fl› Türk eseridir.

Osmanl›’n›n Balkanlar’da flehirleflmeye etkisinin örnekleri nelerdir?

Bu örne¤i bütün Balkanlar’a yaymak yanl›fl olmaz. Örne¤in, Saraybosna Türk-lerin eline geçti¤inde yüz elli hanelik bir köydü. Onu bugünkü baflkent ve çok kül-türlülük merkezi hâline getirenler, baflta II. Bayezid’in k›z› taraf›ndan torunu olanGazi Hüsrev Bey olmak üzere, Osmanl› yöneticileri idi. Bu imar faaliyetleri dolay›-s› ile bölgede çok say›da büyük cami (Saraybosna’da Gazi Hüsrev Bey, Kavala’daMehmet Ali Pafla, Üsküp’te Sultan Murat, Filibe’de Murat Hüdavendigar, Razgrat’taMakbul ‹brahim Pafla, Manast›r’da ‹shakiye, Mostar’da Koski Mehmet Pafla, Priflti-ne’de Fatih, fiumnu’da fierif Ali Pafla camileri gibi), pek çok ünlü medrese, köprü(Bosna’da Mostar, Konice, ve Viflegrad, Bulgaristan’da Mustafa Pafla, ‹shak Pafla,Üsküp’te Fatih) ve benzeri eserler ortaya ç›km›flt›r.

2598. Ünite - Türk iye ve Balkanlar

Osmanl› dönemindeBulgaristan’da yo¤un birimar faaliyetine giriflilmifltir.Mevcut flehirler yeni biranlay›flla imar ve ihyaedilirken yeni flehirler veyerleflim merkezlerikurulmufltur. Osmanl›lardabir cami ve onun etraf›ndakümelenen kültürel, sosyalve iktisadi kurulufllar›noluflturdu¤u külliyelermahalleleri, mahallelerflehirleri meydanagetirmifltir. Külliye denilenve toplumun her türlüihtiyaçlar›n› karfl›layabileceknitelikteki bu kompleksler,varl›kl› insanlar›n kurduklar›vak›flarla hayatiyetlerinisürdürebilmifllerdir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Yap›lan araflt›rmalara göre bölgede di¤er geliflmelerin yan› s›ra kültürel gelifl-melerin en önemli göstergesi olan edebiyat alan›nda da dikkate de¤er bir tabloylakarfl›lafl›l›r. Balkanlar’da yaz›l› metinler aç›s›ndan bölgeden yetiflen sanatç›lar›n ilkörneklerine II. Murad (1421-1451) ve Fatih Sultan Mehmed döneminde (1451-l481)rastlan›r. Durumun belki de Anadolu’dan temel fark› bölgedeki yaz›l› edebiyat›nbafllang›çta Balkan do¤umlu flair ve yazarlarla de¤il, Anadolu’dan bu bölgeye fet-hi izleyen y›llarda müderris, kad›, naib, kâtip, asker, sancakbeyi gibi görevlerle gi-denler taraf›ndan bafllat›lm›fl olmas›d›r. Nitekim ilk dönem kaynaklar› bu aç›dan ta-rand›¤›nda Gelibolu’dan bafllayarak Malkara, Edirne, Dimetoka, Serez, Vardar Ye-nicesi, Filibe ve Üsküp gibi flehirlerde bir entelektüel ortam›n teflekkül etmeye bafl-lad›¤›n› ve buralarda Osmanl› Devleti’nin ilk dönem ayd›nlar›n›n görev yapt›klar›-n› görebiliriz. Buna eklenmesi gereken bir baflka hususun ise devflirme yoluylabölgeden al›nan Balkan as›ll› kiflilerin bir süre sonra Türk yaz› dilini baflar›yla kul-lanabilecek konuma gelmifl olmalar›d›r. Bunun da ilk örneklerini Fatih Sultan Meh-met devrinde Molla Ayas, Molla Abdülkerim ve Mahmud Pafla’da görmekteyiz. Bunitelikteki ayd›nlar›n say›s› sonraki y›llarda h›zla artacakt›r.

Balkan do¤umlu olarak ilk karfl›m›za ç›kan flair ve yazar, Fatih Sultan Mehmet dönemininetkili ismi vezir Mahmut Pafla’d›r (ö.1474). Mahmud Pafla flimdi S›rbistan s›n›rlar› içindekalan Alacahisar’da (Kruflevac) do¤mufl ve devflirme olarak Edirne’ye getirilmifltir. Yete-nekleriyle dikkat çekince saraya al›nm›fl ve flehzadeli¤i s›ras›nda II. Mehmet’le birliktee¤itim görerek yetifltirilmifltir. H›zla yükselerek vezir olan Pafla, Balkan fetihlerinde çokönemli bir rol oynam›fl, bunun yan›nda bilgin ve sanatç›lar› koruyup kollamada gösterdi¤iduyarl›l›kla kültür tarihimizin en önemli sanat koruyucular›ndan biri olmufltur. Adnî mah-las›yla fliirler de yazan Pafla bunlar› bir divanda toplam›flt›r.

Her bafllang›ç gibi ilk dönemde ortaya ç›kan isimler say›ca azd›r. Fakat bu de-vir çabuk atlat›lm›fl ve 16. yüzy›l bafllar›ndan itibaren baflka alanlar gibi Osmanl›edebiyat kadrosunun önemli bir bölümü Balkanlar’dan yetiflmeye bafllam›flt›r. Tez-kirelerin verdikleri bilgilere göre Osmanl› flair kadrosunun üçte bire yak›n bölümüBalkan flehirlerinde do¤up büyüyenlerden oluflur. Bölgenin edebi kadro aç›s›ndanzengin olmas›n› sa¤layan ise baz› özel flartlar›n mevcudiyetidir. Osmanl› devlet sis-temi içinde bütün Orta Ça¤ devletlerinde oldu¤u gibi sanat, özel bir teflvik sistemiile destekleniyordu. Osmanl› saray›ndan bafllanarak taflrada flehzade sancaklar› vebeyler kendi konumlar›na uygun bir sanatç› kadrosunu maiyetlerinde bulundurur-lard›. Böyle bir kadro yöneticili¤in flartlar›ndan say›l›yordu. Osmanl› Rumelisi özelkonumu nedeniyle çok say›da ak›nc› ailesinin de bar›nma yeriydi. Dolay›s›ylaak›nc› beyleri maiyetlerindeki serdengeçtileri sürekli istim üzerinde tutacak dervifl-meflrep flairlere ihtiyaç duyarlar ve onlar› himaye ederlerdi. Sözü edilen bu flairlerde yüklendikleri role uygun yal›n say›lacak bir dille lirik fliirler kaleme al›rlard›. Ru-meli flairlerinin dillerinin daha sade ve daha çok hür bir dervifl duyarl›l›¤› bu yüz-dendir. Bu ve buna eklenecek baflka sebepler yüzünden Rumeli adeta flairler oca-¤›d›r. Burada belirtelim ki ak›nc› beyleri sadece flairleri de¤il bütün kültür sanat ku-rumlar›n› ve burada çal›flanlar› büyük bir gayretle desteklemifllerdir. Onlar›n birnevi baflkenti say›lan Vardar Yenicesi, Prizren, Vidin gibi flehirlerin birer bilim, e¤i-tim, kültür ve sanat merkezi olmas›n›n sebeplerinden biri de budur.

Yine bu yüzdendir ki Saraybosna, Üsküp, Serez, Manast›r, Filibe, Sofya, Belgrat,fiumnu ve Selanik gibi kültür merkezleri teflekkül etmifl ve buralarda hem Osman-l› edebiyat›n›n hem de yak›n dönemin çok önemli isimleri yetiflmifltir. Türkçenin


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



bölge üzerindeki etkisini göstermesi bak›m›ndan ana dilleri normalde Türkçe ol-mayan Bosna halk›n›n konumu bir baflka örnek olarak gösterilebilir. Müslüman ol-duktan sonra Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun kültür çevresine giren Boflnaklar, bir sü-re sonra Türkçe eserler vermeye bafllam›fllar, hatta o devir kültür icaplar›na göreArapça ve Farsça kitaplar da meydana getirmifllerdir. Bu vesile ile flunu belirtmek-te yarar var: Osmanl› toplumsal yap›s›, içinde bulundurdu¤u her türlü etnik faali-yete ve kültürel zenginli¤e temsil imkân› vermekle birlikte bu kültürel yap›lanma-n›n hakim bir rengi vard› ve bu renk devlet eliyle ciddi mânâda destekleniyordu.Bir anlamda Türk-‹slam sentezi say›labilecek bu renk, öylesine hakim bir eda tafl›-yordu ki bu kültür dairesine giren örne¤in Ba¤dat’ta yetiflen Rûhî ile Bosna’da ye-tiflen Kâimî, co¤rafyan›n ola¤anüstü uzakl›¤›na ra¤men öz olarak ayn› fleyleri dilegetiriyorlard›. Bu mânâda Bosna’da yetiflen Türk edebiyat› müntesipleri, eserlerinigenelde Türkçe’nin ayn› dönemde kullan›lan vezin, flekil ve türleriyle vermifllerdir.Bu hakim renk, yerel motifleri çok aza indirdi¤i için de bu bölge sanatç›lar›n›n or-taya koydu¤u çal›flmalar genelde Osmanl› kültürel yap›s›n›n baflka yörelerinde or-taya konanlar›ndan pek farkl› de¤ildir. Bu çerçevede Osmanl› yönetimi süresinceeser veren Bosnal› say›s› yaklafl›k alt› yüz civar›ndad›r.

Balkan folkloruna bak›ld›¤›nda da atasözleri, bilmeceler, tekerlemeler, f›kralar,masallar gibi sözlü halk edebiyat› türlerinde Türk folklor etkilerini kolayca bulmakmümkündür. Özellikle Nasrettin Hoca, biraz de¤iflik flekillerde ama neredeyse bü-tün f›kralar› ilgili ülke dillerine aktar›lm›fl hâliyle bölgede yaflamaktad›r. Balkanmelodilerinde, halk danslar›nda, müzik âletlerinde, halk sahne sanat›nda da Türkizleri aç›kça görülür. Özellikle Türk müzi¤i bütün çeflitlili¤i ile bugün de Balkanmüziklerini etkilemektedir. Tabii bu müziklerden etkilenmedi¤ini söylemek dedo¤ru olmaz.

Osmanl› medeniyetinin yöre halklar›na ne denli tesir etti¤inin en aç›k göstergesi dillerinegirmifl Türkçe kelimelerdir. Bunlar›n say›s› Boflnakça, S›rpça, Makedonca ve Bulgarca’dayedi bin, Rumca’da ve Romence’de üç bin civar›nda Macarca’da çok say›da, Arnavutça’daise hepsinden daha fazlad›r.

Ülkeden ülkeye de¤iflmekle birlikte sözü edilen bu kelimelerin önemli bir bö-lümü Balkanlar’da bugün de yaflamaktad›r. Özellikle kent yaflam›na ait kelimelerbu konumdad›r. Mesela Türkçe, yemek adlar›nda hâlâ a¤›rl›kl› bir yer tutmaktad›r.Bugün de Üsküp, Atina, Filibe, Saraybosna ya da benzeri baflka kentlerde mutfakkültürünün büyük ölçüde Türk mutfa¤›yla ortakl›k gösterdi¤i yemek adlar›na ba-karak kolayca tespit edilebilir. Bu çerçevede pide, börek, kebap, dolma, somun,gevrek, sarma, helva, boza, salep, kahve, flerbet, kaday›f, baklava, fincan, bardak,tas, cezve gibi say›s›z kelime Balkan kültürüne geçmifltir. Bugün Balkan ülkelerin-de gezen bir turist, hemen her ad›m›nda Osmanl›’dan kalma bir eserle karfl›lafl-makta, o kültürün izlerini takip edebilmektedir. Uzun y›llar boyunca ihmal edilenve ancak son zamanlarda yeni yeni ilgi görmeye bafllayan bu eserler 500 y›l bo-yunca kök salm›fl bir kültürü temsil etmektedir.

Daha somut bir tan›k olarak mimari eserlerin ne denli büyük yekûn tuttu¤unubaz› rakamlar vererek anlatmak mümkündür. Gerçekten Osmanl› mimarisinin endikkate de¤er örneklerini Bursa, Edirne ve tabii ‹stanbul gibi flehirler yan›nda he-men her Balkan yerlefliminde görmek mümkündür. Üzülerek belirtelim ki büyükço¤unlu¤u y›k›lm›fl oldu¤u için önce kaynaklardaki rakamlar› ifade etmek, sonrada ayakta kalanlar›n› say›sal olarak kaydetmek gerekir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Rakamlar›n aç›kça gösterdi¤i büyük tahribat›n varl›¤›na ra¤men bugün de Ma-kedonya’n›n Ohri, Arnavutluk’un Berat, Bulgaristan’›n Filibe, Bosna’n›n Mostar,Poçitel ya da Saraybosna gibi flehirlerinde bu mimarinin güzel örnekleri hâlâ görü-lebilir.

Balkanlar’daki kay›tl› eserlerin de gösterdi¤i Osmanl›ya ait görüntü l683’tensonra bozulmaya bafllam›flt›r. Karlofça Antlaflmas› (l699) Türklerin bu topraklardantasfiyesinin ilk aflamas›d›r. l832 y›l›nda ba¤›ms›z Yunan Krall›¤›’n›n kurulmas›ylailk Balkan devleti ortaya ç›km›flt›r. Fakat bölgede Türkler için y›k›m anlam›na ge-len as›l bozgun 93 Harbi olarak bilinen savafl›n sonunda ortaya ç›kan Berlin Ant-laflmas›’d›r (1878). Bu antlaflmayla Romanya, S›rbistan ve Karada¤ devlet hâlinegelmifltir. Bulgaristan’a özerklik verilmifl ve Bosna kaybedilmifltir. II. Balkan Sava-fl› ise s›n›rlar› Adriyatik’ten Meriç’e kadar çekilmifltir. Böylece befl yüz elli y›ll›k Ru-meli topraklar›n›n büyük bir k›sm› kaybedilmifl oldu.

Balkan savafllar›yla birlikte bozulan yap› sonras›nda Türklere karfl› olumsuz tav›rlar tak›n›l-d›. Bölgedeki Türk nüfus büyük ölçüde göç ve soyk›r›ma maruz b›rak›ld›. Göçler s›ras›ndaortaya ç›kan eziyetlerin yan›nda kalanlara reva görülen kötü muamele, bölgeden bölgeyefarkl›l›klar göstermekle ve zaman zaman azalmakla birlikte yak›n tarihe kadar sürüp geldi.

Balkanlar’daki yeni yöneticiler Türk varl›¤›n› hat›rlatan her fleye olumsuz yak-laflt›lar. 1990’l› y›llara kadar devam eden bu uygulamalar, Do¤u Bloku ülkelerindeortaya ç›kan de¤iflim rüzgârlar›ndan etkilendi. Daha do¤rusu de¤iflim, öncelikle bubölgede siyasi depremler meydana getirdi. Bu yeni rüzgâr›n en büyük yarar›, hiçkuflkusuz yörede uzun bir süredir bask› alt›nda tutulan kimliklerin ortaya ç›kmas›-na imkân vermesi olmufltu. Yumuflayan komfluluk iliflkileri sonucu Türkiye ile buülkeler aras›nda iletiflim de artt›. Siyasi antlaflmalar› ticari ve kültürel iliflkiler izledi.Bugün ülkeden ülkeye de¤iflmekle birlikte art›k Balkanlar’da Demirperde görün-tüleri yaflanmamaktad›r. Baz› ülkelerde savafllar yüzünden, baz› ülkelerde de sar-s›lan devlet otoritesinin yeniden oluflamamas›ndan dolay› hâlâ tümüyle oturmam›flbir yap› söz konusuysa da Balkanlar art›k gerçek anlamda bir komflu kap›s› olarakdüflünülmelidir.

Son geliflmelerden sonra bugün Balkanlar’da Bulgaristan, Yunanistan, Roman-ya, S›rbistan, Kosova, Karada¤, Makedonya, Bosna-Hersek, H›rvatistan ve Arnavut-luk olmak üzere on devlet yaflamaktad›r. Balkan ülkelerinden Bulgaristan, Yuna-

Ülkeler Kay›tl› Eser Ayakta Kalan

Bulgaristan 3339 518

Kosova 576 222

Makedonya 1413 484

H›rvatistan 241 52

S›rbistan 909 162

Macaristan 644 41

Arnavutluk 1015 200

Romanya 291 90

Karada¤ 222 80

Bosna-Hersek 3541 800-900

Yunanistan 3771 Bilinmiyor


Tablo 8.1Balkanlar’da TürkEserleri

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



nistan, Romanya, Makedonya ve Kosova’da günümüzde de belli yo¤unlukta soy-dafl yaflamaktad›r. Bunlar›n büyük bir bölümünün kayna¤› fethi izleyen y›llardabölgeye Anadolu’dan iskân edilen Türkler’dir. Bir k›sm›n›n da kuzeyden Osmanl›öncesi bölgeye gelip yerleflen ve daha sonra Müslüman olanlardan meydana gel-di¤i biliniyor. Bunun da ötesinde bugün Balkanlar’da Türk nüfusu da içine alanciddi bir Müslüman nüfus yaflamaktad›r ve bunlar›n tamam› Türkler eliyle Müslü-manl›¤› kabul etmifl dindafllard›r.

Sözü edilen bu Türk ve Müslüman nüfus, kendi kültürel haklar›n› yaflama veyaflatma konusunda eskiye oranla çok iyi durumda olmakla birlikte yine de ülke-den ülkeye de¤iflen baz› s›k›nt›larla karfl› karfl›yad›r. Ana dil e¤itimi büyük ölçüdeçözülmüfl durumdad›r. Özellikle televizyon dizileri sayesinde Türkçe bölgede sonderece etkin bir konum elde etmifltir. Sözlü ve yaz›l› medya imkânlar› vard›r. dinîhayat sorunsuz görünmekte, siyasi temsil imkânlar› kullan›lmaktad›r. Özellikle bubölgeden getirilen ö¤renciler arac›l›¤› ile iyi bir kadro yetifltirilmifltir ve bunlar›nönemli bir k›sm› ülkelerinde etkin bir rol üstlenmifllerdir.

Bugün Balkan ülkeleri ve Türkiye aras›ndaki iliflkiler karfl›l›kl› dostluk anlay›fl›ve ortak menfaatler çerçevesinde baflar›yla sürdürülmektedir. Denilebilir ki Türki-ye yumuflak güç olarak tan›mlanan birikimini en iyi bu bölgede kullanmaktad›r.Bölge ile Türkiye aras›nda var olan turizm potansiyeli de karfl›l›kl› iliflkilerde olum-lu bir faktör olarak yer almaktad›r. Ayr›ca bölgede çeflitli sivil toplum kurulufllar›taraf›ndan kurulan lise ve üniversiteler ile de¤iflik Balkan ülkelerindeki yüksek ö¤-retim kurumlar›na Türkiye’den giden ö¤renciler iliflkilere olumlu katk›da bulun-maktad›r. T‹KA ve baflta belediyeler olmak üzere çeflitli yerel yönetim birimleriarac›l›¤› ile gerçeklefltirilen etkinlikler de yine bölgede Türkiye imaj›na olumlu kat-k›larda bulunmaktad›r.

TÜRK DIfi POL‹T‹KASINDA BALKANLAR (1923-1999)Cumhuriyet tarihi boyunca Türkiye’nin Balkanlar politikas›n› do¤rudan etkileyen içve d›fl dinamikler vard›r. Bu dinamikleri flu flekilde özetlemek mümkündür: Önce-likle Balkanlar, Osmanl› miras›n›n hâlâ canl› bir flekilde yaflad›¤› bölgedir. Türkiyeburadaki Osmanl› miras›n›n devam ettirilmesinin önemli oldu¤una inanmaktad›r.

Ayr›ca, Osmanl› dönemindeki demografi politikalar›n›n bir sonucu olarak bubölgede yaflayan Türk ve Müslüman nüfuslar bulunmaktad›r. Ankara, bu halklar›nvarl›klar›n›, kültürlerini ve inançlar›n› özgür bir flekilde sürdürmelerine imkân ta-n›nmas›na önem vermektedir. Öte yandan, Türk milliyetçili¤i düflüncesinin Balkanmilliyetçiliklerinden etkilenmesi ve bu co¤rafyada ortaya ç›kmas› tarihî bir gerçek-liktir. Ayr›ca, bu bölge Türkiye’nin Bat›’ya aç›lan kap›s›d›r. Bu bölgede yaflanan is-tikrars›zl›klar, özellikle Türk gurbetçilerin ve tüccarlar›n Avrupa’ya geçiflini zorlafl-t›rmaktad›r.

Baflka bir dinamik de Türkiye’deki halk›n en az % 20’sini oluflturdu¤u tahminedilen Balkan kökenli insanlard›r. Bu co¤rafyada yaflanan her olay, Balkan göç-menlerini do¤rudan etkilemekte ve onlar vas›tas›yla da Türk siyaseti yaflanan ge-liflmelere kay›ts›z kalamamaktad›r.

‹ki Savafl Aras› DönemCumhuriyet Türkiye’sinin d›fl politikas›n›n en temel prensipleri statükoculuk vetarafs›zl›k olarak özetlenebilir. ‹mparatorluk mirasç›s› oldu¤u hâlde Türkiye, eskiOsmanl› topraklar›yla ilgili herhangi bir iddiada bulunmam›fl veya komflu ülkeler-deki Türk ve Müslüman az›nl›klar› kendi d›fl politika amaçlar› için kullanmaya ça-


Statükoculuk: Mevcutdüzenin korunmas›n›savunan d›fl politikaanlay›fl›d›r.

Tarafs›zl›k: Bir devletin,di¤er devletler aras›ndaç›km›fl olan savafla ya daçat›flmaya hem hukukiolarak hem de uygulamadakat›lmamas›d›r.

l›flmam›flt›r. “Yurtta bar›fl, dünyada bar›fl” prensibiyle hareket eden Ankara’n›n te-mel amac› komflu ülkelerle dostça iliflkiler kurmak ve herhangi bir askerî blokaüye olmaktan kaç›nmakt›r.

Balkanlar bölgesine yönelik politikalarda da bunun izlerini bulmak mümkün-dür. Türkiye’nin Balkanlar politikas› bu dönemde statükoculuk üzerine temellen-dirilmifltir. Ankara, kendi toprak bütünlü¤ünün korunmas›na önem vermifl ve böl-gedeki devletlerden baz›lar›n›n yay›lmac› politikalar›na karfl› dikkatli olmufltur.Kendisi ise di¤er komflu bölgelerde oldu¤u gibi Balkanlar’da da s›n›rlar›n de¤iflme-sine karfl› bir durufl sergilemifltir. Bu ba¤lamda, Balkan ülkeleriyle dostluk antlafl-malar› imzalanm›fl ve bu sayede bölgedeki bar›fl ve istikrar ortam›na katk› sa¤lan-maya çal›fl›lm›flt›r. Arnavutluk’la 1923’te Bulgaristan ve Yugoslavya’yla da 1925’tedostluk antlaflmalar› imzalanm›flt›r.

‹ki dünya savafl› aras› dönemde bölgede özellikle Bulgaristan ve ‹talya’n›n ya-y›lmac› d›fl politikalar›ndan endifle duyulmaktayd›.

‹ki savafl aras› dönemde Türkiye, bölge ülkelerinden Bulgaristan’›n genifllemeci d›fl politi-kas›ndan çekinmifltir.

Türkiye, bu dönemde alg›lad›¤› bu tehditlere karfl› bölge içi iflbirliklerinin gelifl-mesi konusunda inisiyatif kullanm›flt›r. Bu süreçte Türkiye ve Yunanistan, k›sa süreönce yaflanan savafl›n an›lar›n› bir kenara b›rakarak yeni bir ikili iliflki sistemati¤i in-fla etmeyi baflarm›fllard›r. 1930’lar, 1919-1922 aras› ordular›n›n bafl›nda birbirlerinekarfl› savaflan iki lider olan Mustafa Kemal ve Elefterios Venizelos’un iki ülke aras›n-daki yak›nlaflma sürecine öncülük etmeleri tarihsel aç›dan da anlaml›d›r. 1930’da ikiülke Dostluk, Tarafs›zl›k, Uzlaflma ve Hakemlik Antlaflmas›’n›, 1933’te de SamimiAnlaflma’y› (Entente Cordiale) imzalayarak iliflkilerini kurumsallaflt›rm›flt›r.

1930’lu y›llarda Ankara-Atina iliflkilerinde yak›nlaflma yaflanm›flt›r.

Samimi Antlaflma’yla ortak s›n›rlar›n› garanti alt›na alm›fllar, uluslararas› sorun-lar konusunda fikir al›flveriflinde bulunmay› kararlaflt›rm›fllar ve uluslararas› toplan-t›larda birbirlerini temsil etme konusunda uzlafl›ya varm›fllard›r.

1930’larda Türkiye sadece Yunanistan’la de¤il, di¤er bölge ülkeleriyle de iliflki-lerini gelifltirmifltir. 1930-1934 aras› Ankara ve Atina’n›n öncülü¤ünde dört BalkanKonferans› düzenlenmifl ve bu konferanslar›n sonucunda 1934’te Türkiye, Yuna-nistan, Romanya ve Yugoslavya’n›n öncülü¤ünde Balkan Pakt› imzalanm›flt›r. Sözkonusu dört ülke, birbirlerinin Balkan s›n›rlar›n› garanti etmifltir. Balkan Pakt›, böl-ge ülkelerinin bir inisiyatifi olarak ortaya ç›km›flt›r.

Balkan Pakt›, herhangi bir d›fl gücün etkisi olmadan tamamen bölge ülkelerinin kendi ini-siyatifleriyle kurulmufltur.

Pakt’›n kurulmas›nda herhangi bir d›fl gücün etkisi ya da zorlamas› olmam›flt›r.Bu yak›nlaflman›n ortaya ç›kmas›n›n temel nedeni Bulgaristan ve ‹talya’n›n genifl-lemeci d›fl politikalar›d›r. Öte yandan, Türkiye, Balkan Pakt›’n›n bölge d›fl› ülkeler-den gelecek tehditleri de kapsay›c› bir flekilde daha kapsaml› bir Pakt olarak dü-zenlenmesini istemifl, ancak di¤er ülkeler bu talebe s›cak yaklaflmam›flt›r.

Bulgaristan, Balkan Pakt›’na kat›lmay› istememifltir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Burada ilginç olan nokta, o dönemki Türk d›fl politikas›n›n temel ilkelerindenbiri tarafs›zl›k olmas›na ra¤men, Türkiye’nin nas›l olup da böyle bir bölgeseliflbirli¤i girifliminin lider ülkelerinden birisi oldu¤udur. Balkan Pakt›’n›n herhangibir otomatik askerî iflbirli¤ini içermemesi, tarafs›zl›k ve bölgesel iflbirli¤i prensiple-rinin ayn› zamanda geçerli olmalar› sonucunu do¤urmufltur. Ankara’n›n tarafs›z d›flpolitika anlay›fl›, bölgesel iflbirli¤ini içerecek ölçüde esnek tasarlanm›flt›.

1937’ye gelindi¤inde ise Pakt, iki temel nedenden dolay› önemini yitirmiflti: 1)Pakt’›n kurucu antlaflmas›, Balkanlar d›fl›ndan tehdit gelmesi durumunda ne yap›-laca¤›n› belirtmiyordu. Dolay›s›yla, ‹talya’n›n olas› bir sald›r›s› durumunda ne ya-p›laca¤› belirsizdi. 2) Ocak 1937’de Yugoslavya’yla Bulgaristan’›n Dostluk Antlafl-mas› imzalamas›, Balkan Pakt›’n›n temel amac›na z›t bir nitelik tafl›maktayd›.

Özet olarak, iki savafl aras› dönemde Türkiye’nin Balkanlar politikas› tarafs›zl›k,revizyonizm karfl›tl›¤› ve bölgesel iflbirli¤i politikalar›n›n bir sentezi olarak tan›mla-nabilir.

So¤uk Savafl DönemiÖnceki bölümlerde de yeri geldi¤ince de¤inildi¤i gibi, ‹kinci Dünya Savafl› sonra-s› dönemde Balkanlar üç parçal› bir yap›ya bürünmüfltür: Türkiye ve YunanistanNATO’ya üye olarak Bat› Blok’una kat›l›rken; Bulgaristan, Romanya ve ArnavutlukDo¤u Bloku’nun parças› hâline gelmifl; Yugoslavya ise Ba¤lant›s›zlar Hareketi’ninöncü ülkelerinden biri olmufltur. Bu parçal› yap›, bölge ülkeleri aras›ndaki iliflkile-ri de do¤rudan etkilemifltir.

Bu ortamda, ABD’nin teflvikiyle bölgedeki Bat› Bloku üyesi ve bu Blok’a k›smende olsa sempatiyle bakan ülkeler aras›nda bir iflbirli¤i giriflimi bafllat›lm›flt›r. Türki-ye, Yunanistan ve Yugoslavya aras›nda 28 fiubat 1953’te Dostluk ve ‹flbirli¤i Anlafl-mas› imzalanm›fl ve 9 A¤ustos 1954’te at›lan imzalarla da Bled Antlaflmas› meydanagetirilerek bu anlaflma bir ittifaka dönüfltürülmüfltür. ‹mzac› ülkeler, bar›flç› d›fl po-litika izlemeyi taahhüt etmifller ve güç kullan›m›ndan uzak duracaklar›na söz ver-mifllerdir. Ancak üye ülkelerden birine yönelik herhangi bir sald›r› düzenlendi¤in-de ma¤dur taraf›n yard›m›na koflmay› taahhüt etmifllerdir. Bu üç bölge ülkesini biraraya getiren önemli neden Sovyetler Birli¤i’nden tehdit alg›lamalar›yd›. Bu kap-saml› taahhüt, Bled Antlaflmas›’n› 1934 tarihli Balkan Pakt›’ndan farkl›laflt›rmaktad›r.Bir baflka fark da 1934 Balkan Pakt› bölge ülkelerinin inisiyatifiyle oluflturulmuflken1954 Bled ittifak›n›n özellikle ABD’nin teflvikiyle gerçeklefltirilmifl olmas›d›r.

Bled Antlaflmas›, So¤uk Savafl döneminde Balkanlar’da gerçeklefltirilen önemli bir iflbirli¤igiriflimidir.

Ne var ki Sovyetler Birli¤i’nde Joseph Stalin’in ard›ndan Nikita Kruflçev’in ikti-dara gelmesiyle Belgrad-Moskova iliflkileri yumuflam›fl, bu durum da Bled Antlafl-mas›’n› etkisiz hâle getirmifltir. Ayr›ca K›br›s meselesi yüzünden 1950’lerin ortala-r›ndan itibaren Türk-Yunan iliflkilerinin bozulmaya bafllamas›, Antlaflmaya ciddizarar vermifltir. Sonuç olarak, yukar›da bahsedilen iki nedenden dolay›, üç Balkanülkesi aras›ndaki askerî ittifak, 1960’lar›n bafl›nda sona ermifltir.

Bu arada, 1950’lerde Türkiye’nin Balkanlar’daki baflka bir ilgi oda¤› Bulgaris-tan’›n Türk az›nl›¤a yönelik politikas› olmufltur. Sofya’daki sosyalist rejim, ‹kinciDünya Savafl› sonras› ilk bafllardaki k›sa bir dönem hariç Türk az›nl›¤a yönelik bas-k›c› bir politika izlemifltir. Bir yandan okullardaki Türkçe e¤itim k›s›tlan›rken di¤eryandan Türkçe bas›n-yay›n organlar› s›n›rland›r›lm›flt›r. Bunlara ilaveten 1950’lerin


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



bafl›nda 150.000 kadar Türk, Bulgaristan’dan Türkiye’ye göçe zorlanm›flt›r. Bu du-rum iki ülke aras›nda ciddi bir krize yol açm›flt›r ki bu durum 1968’de aile birlefli-miyle ilgili antlaflma imzalanana kadar devam etmifltir.

1960’larda Bat› ve Do¤u Bloklar› aras›nda yumuflama (detant) döneminin bafl-lamas›, Türkiye’ye sosyalist Balkan ülkeleriyle iliflkilerini gelifltirmesi aç›s›ndan birf›rsat sunmufltur. Ankara bu süreçte özellikle K›br›s meselesiyle ilgili olarak bölgeülkelerinin deste¤ini almaya çal›flm›flt›r. Yukar›da bahsedilen 1968 tarihli Türk-Bul-gar antlaflmas› böyle bir ortamda gerçekleflebilmifltir. Ancak 1980’lerde Türk-Bul-gar iliflkileri yeniden büyük bir kriz yaflam›flt›r. Bulgar yönetimi bu dönemde Türkaz›nl›¤a yönelik yeni bir asimilasyon kampanyas› bafllatm›flt›r. Türkçe isimler Bul-garca isimlerle de¤ifltirilmifl, Türkçe e¤itim ve yay›n organlar›na son verilmifltir.Türkiye bu konuyu mümkün oldu¤unca uluslararas› kurulufllar›n gündemine getir-meye çal›flarak meseleyi uluslararas› hale getirmek için çaba sarf etmifltir. 1989’unyaz aylar›nda 300.000’in üzerinde Türk’ün Türkiye’ye göçe zorlanmas›yla Türk-Bulgar iliflkilerinde ikinci göç krizi yaflanm›flt›r. Söz konusu asimilasyon kampan-yas›, uluslararas› camiada Bulgaristan’› büyük ölçüde yaln›zlaflt›rm›fl ve ülkede re-jim de¤iflikli¤ine yol açacak olaylar›n fitilini atefllemifltir. Bulgaristan’da sosyalistyönetimin sona ermesiyle ülkedeki Türklere haklar› geri verilmifltir.

So¤uk Savafl Sonras› Dönem‹ki kutuplu dönemin sona ermesi Türkiye’nin Balkan ülkeleriyle iliflkilerinde ye-ni bir dönem bafllatm›flt›r. ‹deolojik kutuplaflman›n sona ermesiyle iliflkiler ciddibir ivme kat etmifltir. Bu dönemde Türkiye’nin bölge politikas› kal›c› bar›fl›n veistikrar›n sa¤lanmas›, güvenli¤in tesis edilmesi, bölge ülkelerinin Avro-Atlantikkurumlara entegrasyonunun sa¤lanmas› temelleri üzerine kurulmufltur. Türkiyebölge ülkeleriyle askerî, siyasi, kültürel ve ekonomik pek çok iflbirli¤i anlaflmas›imzalam›flt›r.

Bu dönemde Türkiye-Bulgaristan iliflkileri, Sofya’da rejimin de¤iflmesiyle birlik-te büyük bir ivme kazanm›flt›r. Türklerin haklar›n›n geri verilmesi, iki ülke aras›n-da çok boyutlu iflbirli¤inin oluflmas›na imkân sa¤lam›flt›r. Bu sayede 1992’de iki ül-ke Dostluk, ‹flbirli¤i ve Güvenlik Anlaflmas›’n› imzalam›flt›r. 1990’larda Ankara-Sof-ya iliflkileri o derece geliflti ki s›n›rdaki askerî birliklerini geri çekmeyi bile karar-laflt›rm›fllard›r. Böylece iki komflu ülke aras›ndaki yak›nlaflman›n di¤er bölge ülke-lerine örnek olacak seviyeye geldi¤ini kan›tlam›fl oldular.

Jivkov yönetiminin devrilmesinin ard›ndan Ankara-Sofya iliflkileri h›zl› bir flekilde geliflti.

Romanya’yla iliflkiler de bu dönemde geliflme gösterdi. Yaklafl›k 22 milyonluknüfusuyla Balkanlar’›n en kalabal›k ülkelerinden biri olan Romanya, Türkiye’ninözellikle ekonomik alanda önemli bir orta¤› hâline geldi. Bu arada, Ankara hemBulgaristan’›n hem de Romanya’n›n NATO’ya üyeliklerine destek verdi. Ayr›ca1990’lar›n ikinci yar›s›nda Türkiye-Bulgaristan-Romanya aras›nda üçlü iflbirli¤i zir-veleri gerçeklefltirildi. Bu zirvelerin bir sonucu olarak üç ülke aras›nda 1998’de te-rörizmle ve örgütlü suçlarla mücadele konusunda iflbirli¤i anlaflmas› imzaland›.Ancak, hem Bulgaristan hem de Romanya’yla 1990’larda iliflkileri gölgeleyen önem-li bir konu PKK’n›n bu ülkelerdeki faaliyetleri oldu. Sa¤lanan iflbirli¤inin bir sonu-cu olarak 2000’lerde Türkiye’nin bu yöndeki flikâyetlerinin azald›¤› görüldü.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Arnavutluk’la So¤uk Savafl döneminden gelen iyi iliflkiler, 1990’larda daha dagelifltirildi. Arnavutluk nüfusunun yaklafl›k yüzde 70’inin Müslüman olmas› Türki-ye-Arnavutluk iliflkilerinde etkili oldu. Ayr›ca, Türkiye’nin Kosova meselesinde ta-k›nd›¤› tutum da genel olarak Ankara-Tirana iliflkilerinin ivme kazanmas›na yol aç-t›. Bunun yan›nda, iki ülke aras›ndaki askerî iliflkiler de olumlu bir seyir izledi. Tür-kiye, Arnavut subaylar›n e¤itimine katk›da bulunarak bu ülkedeki ordunun mo-dernleflme çabalar›na destek sa¤lad›. Bu ülkede 1997’de ç›kan iç kar›fl›kl›klar›n ar-d›ndan oluflturulan Çok Uluslu Bar›fl› Koruma Gücü’ne Türkiye de asker göndere-rek katk›da bulundu.

Arnavutluk’ta piramit sistemi ad› verilen, bankalardan çok daha yüksek faiz vermeleriyletan›nan finansal yap›lar›n çökmesi büyük bir iç isyana yol açt›. Ülkede istikrar›n tekrarsa¤lanabilmesi için Çok Uluslu Bar›fl› Koruma Gücü oluflturuldu.

Türkiye’nin 1990’larda en çok yak›nlaflt›¤› Balkan ülkelerinden biri de 1991’deYugoslavya’dan ba¤›ms›zl›¤›n› ilan eden Makedonya oldu. Bu ülkenin Yunanis-tan’la yaflad›¤› anlaflmazl›klarda Türkiye, Üsküp yönetiminin yan›nda yer ald› vebu ülkeyi “Makedonya Cumhuriyeti” olarak tan›d›. Yunanistan, kendi ülkesindekibir bölgenin ad›yla ayn› olmas›na itiraz ederek bu ülkeyi “Eski Yugoslav Cumhu-riyeti Makedonya” olarak tan›d› ve o flekilde tan›nmas› için uluslararas› toplumabast›rd›. Türkiye, 1993’te Üsküp’te ilk büyükelçili¤i açarak ve Makedonya’y› resmîad›yla tan›yarak bu ülkeye destek verdi. 1995’te Ankara ve Üsküp, Dostluk ve ‹fl-birli¤i Anlaflmas›’n› imzalad›. Türkiye’nin Makedonya politikas›n› etkileyen bir un-sur da bu ülkede yaflayan Türk az›nl›¤›d›r.

Makedonya’n›n ba¤›ms›zl›¤›n› kazanmas›n›n ard›ndan Türkiye-Makedonya iliflkileri nas›lbir seyir izledi?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Resim 8.1

Arnavutluk’tapiramit sistemininçökmesi üzerine içisyan patlak verdi.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Kaynak: http://theredphoenix.files.wordpress.com

Türkiye ikili iliflkileri gelifltirmenin yan› s›ra bölgesel iflbirli¤i giriflimlerinde ini-siyatif almaya çal›flm›flt›r. Karadeniz Ekonomik ‹flbirli¤i Örgütü’nün (KE‹Ö) 1992’dehayata geçirilmesi bu ba¤lamda bir dönüm noktas›d›r.

KE‹Ö, Türkiye’nin inisiyatifiyle oluflturulmufltur.

Ankara’n›n öncülük etti¤i bu projeye Yunanistan, Bulgaristan, Romanya, Arna-vutluk, Rusya, Ukrayna, Moldova, Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan üye ol-mufllard›r. KE‹Ö ile bölge ülkeleri aras›ndaki ekonomik, bilimsel ve çevreseliflbirli¤inin artmas› hedeflenmektedir.

Bu dönemde Türkiye’nin bölge politikas›n›n odak noktas› ise eski Yugoslavyaco¤rafyas›nda yaflanan savafllar olmufltur. Yugoslavya’da parçalanma sinyalleri ilkbafl gösterdi¤inde di¤er pek çok devlet gibi Türkiye de ülkenin toprak bütünlü¤ü-nün korunmas›n› destekledi ve H›rvatistan ve Slovenya’da bafllayacak bir da¤›lmasürecinin bu cumhuriyetlerle s›n›rl› kalmayaca¤›na inand›. Çat›flmalar›n durmama-s› ve AB’nin H›rvatistan ile Slovenya’y› tan›mas›n›n ard›ndan ise 6 fiubat 1992’deH›rvatistan, Slovenya, Bosna ve Makedonya’n›n dördünü birden tan›yan Ankara,ayn› y›l›n A¤ustos ay›nda da bu ülkelerle diplomatik iliflki kurdu.

Yugoslavya’da yaflanan “milliyetler” aras› anlaflmazl›klar ve ekonomik sorunlar milliyetçi-li¤in yükselmesine yol açm›fl, bu durum 1991’de Yugoslavya’n›n da¤›lma sürecini bafllat-m›flt›r.

Önceki ünite ve bölümlerde de yeri geldi¤ince de¤inildi¤i gibi Slovenya ve H›r-vatistan’›n ba¤›ms›zl›klar›n› kazanmalar›n›n ard›ndan Bosna-Hersek’in önünde ikiseçenek kalm›flt›: Ya S›rp milliyetçi yönetiminin hegemonyas› alt›nda kalmay› ka-bul edecek ya da ba¤›ms›zl›¤›n› ilan edecekti. Bosna-Hersek’te yaflayan S›rplar Yu-goslavya içinde kalmay› tercih ederken Boflnaklar ve H›rvatlar ba¤›ms›zl›k yolun-da ilerlemeyi istemekteydi. Nitekim 29 fiubat-1 Mart 1992’de gerçeklefltirilen ba-¤›ms›zl›k referandumuna halk›n yüzde 64’ü kat›ld› ve kat›lanlar›n yüzde 99,7’si leh-te oy kulland›. Bunun ard›ndan ba¤›ms›zl›k ilan edilmesi üzerine Belgrad ve Saray-bosna yönetimleri aras›nda kriz patlak verdi. ‹lk önce küçük çapta bafllayan çat›fl-malar Nisan 1992’de savafla dönüfltü.

Bosna Savafl› boyunca Türk d›fl politikas›n›n en dikkat çekici unsurlar›ndan biri,bölgesel ve uluslararas› kurulufllar›n dikkatini çekmeye ve onlar› çözüm bulmalar›için ikna etmeye çal›flmas› oldu. Ankara’n›n tüm etkisini kullanarak harekete geçir-meye çal›flt›¤› kurumlardan biri ‹slam Konferans› Örgütü’ydü (‹KÖ). Çat›flmalar bafl-lad›¤›nda dönem baflkan› olan Türkiye’nin inisiyatifiyle 17-18 Haziran 1992 tarihle-ri aras›nda d›fliflleri bakanlar› nezdinde düzenlenen ‹KÖ toplant›s›nda Birleflmifl Mil-letler’den S›rp sald›r›lar›n›n durdurulmas› için gerekli önlemleri almas› istendi.

Türkiye’nin savafl s›ras›ndaki önemli inisiyatiflerinden birisi de A¤ustos 1992’deoluflturdu¤u “Eylem Plan›”d›r. Türkiye’nin BM Güvenlik Konseyi üyelerine sundu-¤u plan ilk aflamada S›rp güçlerine karfl› diplomatik baz› önlemlerin al›nmas›n›,bu önlemlerin baflar›s›z olmas› durumunda ise askerî önlemlerin gerekli oldu¤u-nu ifade etmekteydi. Türkiye’nin savafl›n erken say›labilecek bir aflamas›nda böy-le bir plan gelifltirmesi, Bosna sorununun çözümünde inisiyatif almak istedi¤ininbir göstergesidir.

Türkiye’nin Bosna’da savafl›n sona ermesi için askerî yöntem kullanma konu-sundaki politikas› hem zaman içerisinde hem de siyasi aktörler aras›nda de¤iflim


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



gösterdi. Cumhurbaflkan› Turgut Özal daha ilk dönemden itibaren askerî müdaha-le seçene¤ine s›cak bakt›. Bu durum da zaman zaman hükûmetle cumhurbaflkan-l›¤› aras›nda ciddi gerginliklere yol açt›. Özal’a göre bu co¤rafyada bir Osmanl› mi-ras›n›n mevcut bulunmas› nedeniyle Ankara’n›n bölge için ahlaki bir sorumlulu¤umevcuttu. Bu ba¤lamda Bosna Savafl› s›ras›nda Türkiye’nin y›llard›r unutmaya ça-l›flt›¤› Osmanl› miras›n› hat›rlamak zorunda kald›¤› ve Türkiye kabul etse de etme-se de bu miras›n hem Türkiye’de hem de di¤er Balkan ülkelerinde yaflamakta ol-du¤u ifade edilmektedir.

So¤uk Savafl sonras› Balkanlar’›n Türk d›fl politikas›na etkisini özellikle neo-Osmanl›l›kve Turgut Özal’›n rolü ba¤lam›nda ele alan bir çal›flma için bak›n›z: fiaban H. Çal›fl, Haya-letbilimi ve Hayali Kimlikler: Neo-Osmanl›l›k, Özal ve Balkanlar, Çizgi: Konya, 2006.

Buna karfl›n, savafl›n fliddetinin dinmemesi ve uluslararas› toplumun da cayd›r›c›herhangi bir önlem alamamas›, hükûmetin s›n›rl› bir askerî müdahale seçene¤ine da-ha s›cak yaklaflmaya bafllamas›na yol açm›flt›r. May›s 1992’den itibaren gözlemlenenbu tutum, uluslararas› bir kurulufl, tercihen BM, kapsam›nda bir müdahale gerçeklefl-tirilmesini ve Türk askerlerinin de bu güce kat›lmas›n› öngörmekteydi. Türkiye bukonudaki inisiyatifi en baflta ABD’den beklemekte ve esas olarak güç kullan›m›ndanönce güç tehdidinîn S›rplar› cayd›rmada etkili bir rol oynayaca¤›na inanmaktayd›.

AT’nin Bosna sorununun çözümüne yönelik olarak düzenledi¤i Londra Konfe-rans›’na Türkiye’yi davet etmesi ise Ankara’da anlaml› bir geliflme olarak de¤erlen-dirildi. Bu konferansa esas olarak eski Yugoslavya co¤rafyas›ndaki çat›flman›n ta-raflar› ve AT üyesi ülkeler kat›l›yorken Ankara’n›n da davet edilmesi Türkiye’ninyeni konumuyla ilgili çeflitli yorumlara yol açt›. 26-27 A¤ustos 1992’de düzenlenenkonferansa Ankara’n›n da davet edilmesi, Türkiye’nin sergiledi¤i aktif Bosna poli-tikas›n›n ve bölgedeki öneminin bir göstergesi olarak yorumland›. Bu duruma yolaçan bir baflka etken olarak da Türkiye’nin ‹KÖ’deki etkinli¤i görüldü. Bir baflkadeyiflle Türkiye Balkanlar’da etkin oldukça Avrupa nezdinde de¤eri artmaktayd›.Türk karar al›c›lar So¤uk Savafl sonras› dönemde de Türkiye’nin Avrupa güvenli¤iaç›s›ndan öneminin devam etti¤ini düflünmekte ve Bosna Savafl› sayesinde de bu-nu gösterebilmekteydi. Türkiye komflu bölgelerde etkili politikalar izlemeye çal›fl-t›kça Bat› nezdinde daha çok de¤er kazanmaktayd›.

Türkiye’nin Bosna’yla ilgili bir baflka inisiyatifi de Kas›m 1992’de ‹stanbul’dadüzenlenen Balkan Konferans› oldu. Türkiye böylece hem savafl›n komflu ülkele-re yay›lmas› tehlikesini gündeme getirmek hem de askerî müdahale seçene¤inivurgulamak istedi. Baz›lar›nca da dikkat çekildi¤i üzere Türkiye’nin bu konferans›ABD’nin pek r›zas› olmasa da gerçeklefltirmesi önemlidir. Bu da Türkiye’nin gerek-li gördü¤ü durumlarda önemli bir ortak olarak alg›lad›¤› ABD’ye ra¤men diploma-tik inisiyatif alabildi¤ini göstermektedir. D›fliflleri Bakan› Hikmet Çetin, Türkiye’ninçözüm için dünyay› beklemeden inisiyatif almaya karar verdi¤ini aç›klad›.

Uluslararas› toplumun sorunun çözümü yolunda yeterince aktif bir tutum tak›n-mad›¤›n› düflünen Türkiye, en az›ndan Boflnaklar üzerindeki ambargonun kald›r›l-mas› için ça¤r›da bulunmaya bafllad›. Yugoslavya’ya uygulanan ambargodan esasolarak Boflnaklar›n zarar gördü¤ünü öne süren Türkiye, Boflnak halk›na ambargo-nun kald›r›lmas› için hem ABD’nin hem de ‹KÖ’nün deste¤ini almaya çal›flt›. Türkd›fl politikas›n›n genel olarak inisiyatif almaktan çekindi¤i ve statükocu bir yakla-fl›m› benimsedi¤i hat›rlanacak olursa Bosna’yla ilgili ambargonun kald›r›lmas› içinuluslararas› toplum nezdinde harekete geçmesi dikkat çekicidir.

2698. Ünite - Türk iye ve BalkanlarS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bu dönemde tart›fl›lan bir baflka konu ise Türkiye’nin Bosna’ya gizlice silahgönderip göndermedi¤i meselesidir. Çetin bu yöndeki sorular› cevaps›z b›rakmay›tercih etmifl olsa da eski Genelkurmay Baflkan› Do¤an Gürefl görevden ayr›ld›ktansonra 1994 sonlar›nda yapt›¤› bir aç›klamayla gizli silah sevkiyat›n› teyit etmifl, an-cak bunlar›n yüzde 90’›n›n H›rvatistan’›n eline geçti¤ini belirtmifltir.

Her ne kadar Ankara bu dönemde esas olarak Boflnaklara destek olmaya veonlar›n durumunu uluslararas› kurumlarda dile getirmeye çal›flsa da, H›rvatlarla dailetiflim kanallar›n› sürekli aç›k tutmaya çal›flt› ve savafl bafllad›ktan yaklafl›k bir y›lsonra ortaya ç›kan H›rvat-Boflnak anlaflmazl›¤›n›n ortadan kald›r›lmas› için çabasarf etti. Bu sayede Türkiye Balkanlar’da sadece Müslümanlar›n koruyucusu oldu-¤u fleklindeki imaj›ndan da bir nebze olsun s›yr›labildi. Gerçekten de 1994’te Bofl-nak ve H›rvat taraflar› aras›nda ateflkesin sa¤lanmas› ve Washington’un arabulucu-lu¤unda Boflnak-H›rvat federasyonunun kurulmas›nda Ankara da etkili oldu. Nite-kim federasyon anlaflmas›n›n ABD’deki imza törenine Türkiye’nin davet edilmeside bu aç›dan önem tafl›maktad›r.

Bu arada, uluslararas› ve bölgesel kurumlar›n temsilcileri de çözüm bulma ça-balar› s›ras›nda Türkiye’den yard›m talep etme ihtiyac› hissetti. BM Temsilcisi Da-vid Owen ve AT Temsilcisi Thorwald Stoltenberg, May›s 1993’te Türkiye’yi ziyaretederek bar›fl plan›n› desteklemesi için Türkiye’nin Bosna-Hersek’i anlaflmazl›¤›nçözümü yolunda teflvik etmesini istedi. D›fliflleri Bakan› Çetin, Türkiye’nin somutbir arabuluculuk rolü oynamad›¤›n› vurgulamakla birlikte bar›fl› sa¤lamak için ‹z-zetbegoviç’le bir an önce temas kuraca¤›n› aç›klad›.

Türkiye, Bosna Savafl› s›ras›nda aktif bir d›fl politika izledi.

Bu arada Güvenlik Konseyi’nin 816 say›l› karar›yla uçufla yasak bölgeyi ihlaleden S›rp uçaklar›n›n NATO taraf›ndan vurulmas› yönündeki karar› kabul etmesi-nin ard›ndan, NATO Türkiye’den 18 adet F-16 uça¤› göndermesini istedi.

Ankara’n›n Bosna politikas›n› etkileyen bir baflka önemli faktör de savafl›n kur-ban› olarak görülen Boflnaklar oldu. Osmanl› döneminde Müslüman olan bu halk,anavatan olarak Türkiye’yi görmektedir. Demirel’in Temmuz 1994’te Saraybos-na’ya planlad›¤› ziyaret öncesinde Boflnaklar›n Demirel için Kanuni Sultan Süley-man döneminde görev yapm›fl Topal Recep Pafla’n›n kona¤›n› haz›rlamalar› sem-bolik aç›dan da olsa önemlidir.

Boflnaklar, Osmanl› döneminde ‹slam’› kabul etmifl bir halkt›r.

1995’te S›rplar›n sald›r›lar›n› yo¤unlaflt›rmalar›n›n ard›ndan ABD öncülü¤ün-deki NATO güçleri S›rp hedeflerine yönelik sald›r›lar bafllatt›. Müdahaleye aktifolarak kat›lmayan Türkiye, operasyonda yer alan uçaklar için hava deste¤i sa¤-lad›. Bu arada Boflnaklar›n çözümle ilgili olarak görüflme masas›na oturtulmas›için ABD çabalar›n› yo¤unlaflt›rd› ve bu noktada Türkiye’den de tekrar destekaramaya giriflti. A¤ustos 1995’te ABD Baflkan›’n›n Ulusal Güvenlik Dan›flman›Anthony Lake Ankara’y› ziyaret ederken bir sonraki ay bu kez D›fliflleri BakanYard›mc›s› Richard Holbrooke Bosna meselesinin çözümü konusunda yard›m is-temek amac›yla Türkiye’ye geldi. Türkiye, ABD’nin arabuluculu¤unda 1 Kas›m1995’te imzalanan Dayton Bar›fl Anlaflmas›’n› destekledi ve bar›fl anlaflmas›n›n ta-raflarca kabul edilmesinin ard›ndan bölgeye gönderilen BM bar›fl gücü operas-yonlar›na kat›ld›.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Türkiye’nin savafl s›ras›ndaki tecrübelerine göre Türkiye’nin çözüm konusunda-ki inisiyatifleri artt›kça Türkiye daha fazla dikkate al›nd› ve ilgili aktörler Ankara’n›ndeste¤ini daha fazla aramak zorunda kald›. Owen ve Stoltenberg’in ziyaretleri, Tür-kiye’nin Londra Konferans›’na davet edilmesi, Richard Holbrooke’un Ankara’dakitemaslar›; Türkiye aktif bir politika izledikçe uluslararas› politikadaki rolünün dahafazla de¤erlendirildi¤ini göstermektedir. Bir baflka deyiflle Türkiye’nin bölgeselolaylardaki profili yükseldikçe uluslararas› politikadaki rolü de artmaktad›r.

Özetlemek gerekirse Türkiye Bosna’daki savafl› sadece Boflnaklar’a karfl› birsald›rganl›k eylemi olarak de¤il, ayn› zamanda Avrupa’da Osmanl› kültürel miras›-n› yok etme çabas› olarak da de¤erlendirdi ve bölgeyle do¤rudan ilgili bir ülke ola-rak liderlik ve Boflnak halk›n›n koruyuculu¤u rolünü oynamaya çal›flt›. Balkan kri-zinin çözümündeki rolü hissedildikçe ABD, Avrupa ve BM gibi uluslararas› aktör-ler taraf›ndan daha fazla dikkate al›nd›.

Kosova KriziTürkiye, Bosna Savafl›’n›n sona ermesinden üç sene sonra bafllayan Kosova Sava-fl›’nda da yo¤un bir diplomasi gündemi takip etmifltir. S›rp güvenlik güçleriyle Koso-va Kurtulufl Ordusu milisleri aras›ndaki çat›flmalar›n fliddetlendi¤i 1998 y›l› tam daTürkiye’nin Belgrad yönetimiyle iliflkilerini gelifltirmeye çal›flt›¤› döneme denk geldi.Fakat Kosova’da fliddet eylemlerinin artmas› Ankara’y› S›rbistan’la iliflkilerini gözdengeçirmeye zorlad›. Türkiye’nin Kosova politikas›, Bosna politikas›ndan çeflitli aç›lar-dan farkl› oldu. Bunun çeflitli nedenleri vard›r. Öncelikle, Kosova ile Bosna’n›nYugoslavya Federasyonu içerisinde sahip olduklar› yasal statü birbirinden farkl›y-d›. 1974 Anayasas›na göre Bosna-Hersek federe cumhuriyetken Kosova özerk böl-ge idi. Yasal aç›dan Kosova’n›n Yugoslavya’dan ayr›lmas› mümkün de¤ildi.

1974 tarihli Yugoslav Anayasas›’na göre Kosova’n›n federasyondan ayr›lmas› mümkün de-¤ildi.

Bu durum dikkate al›nd›¤›nda Kosova’da çat›flmalar bafllad›¤›nda Ankara’n›n tutu-mu bu meselenin Yugoslavya’n›n iç meselesi oldu¤u fleklindeydi. K›saca Türkiyeanayasal aç›dan ayr›lma hakk›na sahip olmayan Kosova’n›n ba¤›ms›zl›¤› fikrine budönemde so¤uk yaklaflt›.

‹kinci önemli farkl›l›k, Boflnaklar›n Türkiye d›fl›nda baflka bir anavatanlar›n›n ol-mamas›yd›. Türkiye, Boflnaklarla paylaflt›¤› tarihî, kültürel ve dinsel özellikler nede-niyle bu halk taraf›ndan adeta bir “anavatan” olarak görülmekte ve Türkiye’de de kar-fl›l›¤›n› bulan bu anlay›fl kurulan iliflkilerde kendisini göstermekteydi. Kosoval› Arna-vutlar ise anavatan olarak Arnavutluk’u görmekteydi. Hatta Osmanl› ‹mparatorlu-¤u’ndan ayr›lan tüm halklarda oldu¤u üzere Arnavutlarda da zaman zaman görülenOsmanl› karfl›tl›¤› ve ulusal kimliklerini bunun üzerine kurmalar› da süreci etkiledi.

Üçüncü olarak, Bosna’da bir Türk az›nl›k yokken Kosova’da S›rp ve Arnavutmilliyetçilikleri aras›nda s›k›flan ve giderek artan sorunlar yaflayan bir Türk az›nl›-¤› vard›. Bu da az›nl›¤›n haklar›n› korumaya çal›flan Türkiye’yle Kosoval› Arnavut-lar aras›nda sorunlara yol açt›. Son olarak, Bosna’da ba¤›ms›zl›k öncesi herhangibir Boflnak yeralt› örgütü yokken Kosova’da UÇK’n›n varl›¤› ve fliddete baflvurma-s›, terörle mücadele eden Türkiye aç›s›ndan Kosova’n›n durumunu daha da kar-mafl›k hâle getirmiflti.

Bu unsurlar›n etkisiyle Türkiye, Kosova’da çat›flmalar›n bafllamas› üzerine çat›-flan taraflar› fliddeti durdurmaya ve siyasi diyalog bafllatmaya ça¤›rd›. Ayr›ca çat›-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



flan taraflara karfl› tarafs›z bir tutum tak›nmaya özen gösterdi. Ankara’n›n diploma-tik giriflimleri ise bir yandan S›rp ve Arnavut taraflar, öte yandan bölge ülkeleri veuluslararas› kurumlar üzerinde yo¤unlaflt›. Bu durumun Türkiye’nin Bosna politi-kas›yla benzerlik tafl›d›¤› düflünülebilir, fakat Türkiye Bosna olay›nda savafl›n ba-fl›ndan itibaren S›rplar› sald›rgan, Boflnaklar› ma¤dur olarak alg›lam›flt›; Kosova’daise Türkiye Arnavutlar› da ateflkese ça¤›rmakta, hatta zaman zaman UÇK faaliyet-leri “terör eylemi” ya da “terörist faaliyetler” olarak de¤erlendirilmekteydi. Bu kap-samda 15 Temmuz 1998’de Arnavutluk’u ziyaret eden Cumhurbaflkan› Demirel, ça-t›flmalar›n sona ermesi için Türkiye taraf›ndan haz›rlanan plan› aç›klad›. Plan özet-le fliddetin hemen durdurulmas›, Kosoval› Arnavutlar›n temel insan haklar›n›n ta-n›nmas›, savaflan taraflar›n k›sa sürede aralar›nda diyalog bafllatmalar› ve tüm ye-rinden edilmifl kiflilerin memleketlerine geri dönmelerine izin verilmesi temelinedayan›yordu.

Çat›flmalar›n ilk aflamalar›nda Türkiye S›rp taraf›yla da temas›n› devam ettir-me konusunda özenli davrand› ve Belgrad’› da çat›flmalar› durdurmaya ikna et-mek için çaba sarfetti. Bununla paralel bir flekilde Belgrad hükûmeti de Türki-ye’yle diyalogunu sürdürmeye çal›flt›. Bu politikan›n bir sonucu olarak D›fliflleriBakan› ‹smail Cem, Cumhurbaflkan› Demirel’in mesaj›n› Yugoslav lideri Milofle-viç’e iletmek üzere Mart 1998’de Belgrad’› ziyaret etti. Cem’e göre soruna k›sa sü-rede bar›flç› bir çözüm bulunamad›¤› takdirde savafl›n tüm Balkanlar’a yay›lmas›tehlikesi vard›.

Türkiye diplomatik inisiyatifler gelifltirerek Kosova sorununun çözümüne katk› sa¤lama-ya çal›flt›.

Türkiye Kosova konusunda bölgesel aktörlerle de ortak bir zemin bulmaya ça-l›flt› ve görüfllerini Bulgaristan, Arnavutluk ve Makedonya’ya iletti. Baflbakan MesutY›lmaz’›n Bulgaristan’› ziyaret ederek Baflbakan Ivan Kostov’la görüflmesinin yan›s›ra Türkiye Kosova konusunun gündemde oldu¤u iki önemli Balkan ülkeleri top-lant›s›na Haziran ve Ekim 1998 tarihlerinde ev sahipli¤i yapt›.

Tüm bunlardan anlafl›laca¤› gibi Türkiye’nin Kosova politikas› aktif ama tem-kinli bir flekilde yürütüldü ve Bosna politikas›ndan k›smen farkl› geliflti. Yukar›daele al›nan nedenlerden dolay› Türkiye Kosova Arnavutlar›n›n hamili¤ini üstlenme-di ve ba¤›ms›zl›k taleplerine destek vermekten çekindi. Türkiye esas olarak Bos-na’da yaflananlar› iki devlet aras›nda gerçekleflen bir savafl olarak de¤erlendirirkenKosova’y› ise iç çat›flma fleklinde alg›lad›.

Bu dönemde Türkiye Balkanlar’dan Kafkaslar’a, Orta Do¤u’dan Orta Asya’yakadar izledi¤i tüm politikalarda bölge ülkeleri ve Bat›l› devletlerle birlikte hareketetmeye dikkat etti ve tek tarafl› davranmaktan özellikle kaç›nd›. Kosova politika-s›nda bunu aç›k flekilde görmek mümkündür.

Türkiye’nin Bosna ve Kosova politikalar› aras›ndaki önemli bir farkl›l›k da Ko-sova’daki olaylar bafllad›¤›nda Türkiye’nin bölgesel veya uluslararas› kurulufllarnezdinde do¤rudan askerî müdahale ça¤r›s›nda bulunmaktan kaç›nmas›d›r. Bunakarfl›l›k daha alt perdeden Bosna’daki hatan›n tekrarlanmamas› gerekti¤i vurgula-narak, bir an önce fliddetin durdurulmas› için harekete geçilmesi istendi. Bu ba¤-lamdaki baflka bir önemli söylem de e¤er herhangi bir müdahale gerçekleflirseTürkiye’nin kat›lmaya haz›r oldu¤uydu.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



NATO Müdahalesi ve TürkiyeHer ne kadar NATO’nun Mart 1999’dan itibaren Kosova’ya düzenledi¤i askerî mü-dahale, BM Güvenlik Konseyi’nden onay almam›flsa da Türkiye, daha önceden sözverdi¤i flekilde müdahaleyi destekledi ve hatta aktif olarak da kat›ld›. Hukuki so-runlara ra¤men müdahaleye kat›l›rken Türkiye, yine çok tarafl› hareket etmeyeözen gösterdi.

Türkiye, NATO’nun Kosova müdahalesini destekledi ve müdahaleye kat›ld›.

NATO müdahalesinin bafllamas›n›n ard›ndan Türk uçaklar›, ilk baflta denetimuçufllar›na kat›ld›, daha sonra ise bombard›manda yer ald›. Türkiye’nin BM Güven-lik Konseyi karar› olmad›¤› için uluslararas› hukuk aç›s›ndan tart›flmal› olan böylebir müdahaleyi onaylamas›, desteklemesi ve hatta daha sonra aktif olarak S›rp he-deflerinin bombalanmas› eylemine kat›lmas› Türk d›fl politikas› aç›s›ndan bir dö-nüm noktas›d›r. Bu politikayla Türkiye yaflanan trajediden S›rplar› sorumlu tuttu-¤unu gösterdi. Asl›nda Türkiye’nin bu olayla Kosova’daki S›rp-Arnavut anlaflmaz-l›¤›nda temkinli davranmay› b›rakarak 2008’deki tan›maya giden yolu bafllatt›¤›öne sürülebilir. NATO operasyonunun ard›ndan Türkiye, uluslararas› bar›fl gücü-nün parças› oldu. Nüfusunun önemli bir k›sm› Türklerden oluflan Prizren, Mamu-fla ve Dragos’ta konuflland›r›lmak üzere Kosova Gücü’ne (Kosovo Force - KFOR)Türk askerî gönderildi.

KFOR’a kat›lan Türk askerleri, Kosova’da Türk az›nl›¤›n yo¤un yaflad›¤› bölgelerde görevald›.

Özetle, 1990’lar boyunca Yugoslavya’da yaflanan da¤›lma krizi, Türk d›fl politi-kas›n›n önemli gündem maddelerinden biri oldu. Türkiye gerek Bosna gerekseKosova savafl› s›ras›nda hem bölgesel hem de uluslararas› aktörlerle birlikte hare-ket etmeye, hatta zaman zaman inisiyatif alarak onlar› yönlendirmeye çal›flt›. An-kara’n›n Bosna politikas›, Cumhuriyet tarihinin en aktif d›fl politikalar›ndan biriolurken Kosova politikas› aktif ama daha düflük profilde gerçekleflti.

Türkiye 1990’larda Balkanlar’da önemli bir aktör hâline geldi. Gerek Yugos-lavya’da patlak veren çat›flmalarda gerekse di¤er bölge ülkeleriyle gelifltirdi¤iiliflkilerde aktif bir rol üstlendi. Türkiye sonuçta bu bölgenin Bat›l› örgütlere ka-t›l›m› ve Bat›l› uluslararas› sisteme entegrasyonu için çaba sarf etti. Sonuç olarakTürkiye’nin Balkanlar’da 1990’larda bölgesel bir güç hâline geldi¤ini söylemekmümkündür.

2000’L‹ YILLARDA DIfi POL‹T‹KA’DA BALKANLAR’INYER‹So¤uk Savafl’›n sona ermesi ile birlikte Türkiye çevre bölgelerde meydana gelençat›flma ve istikrars›zl›k ortam›nda her fleyden önce kendi istikrar ve güvenli¤inisa¤lamay› temel hedef olarak benimsemifltir. Bununla birlikte Türkiye, Balkan-lar’da diyalog olmadan, çat›flan taraflar› uluslararas› taahhütler do¤rultusundaiflbirli¤ine ikna etmenin mümkün olmad›¤›na inanm›flt›r. Geleneksel realist ka-zan-kaybet (win-lose) tarz› yaklafl›m yerine, Ankara herkes için kazan-kazan(win-win) tarz› çözümleri savunmaktad›r. Bu yaklafl›m›yla da AB ile entegrasyonve bölgenin en önemli sorunlar›n›n çözümü ad›na tamamlay›c› ve önemli bir rol


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Kazan-Kaybet: Çat›flma vekriz çözüm stratejisi olarakiki taraf›n girdi¤imüzakerede bir taraf›nkazanmas›n›n di¤er taraf›nkaybetmesine ya da tavizvermesine dayanan politika.

Kazan-Kazan: Çat›flma vekriz çözüm stratejisi olaraktaraflar›n ayn› anda kazançl›ç›kabilecekleri bir politikad›r.

üstlenmektedir. Bu çerçevede Türkiye bölge politikas›n› “bölgesel sahiplenme”,“kapsay›c›l›k-kat›l›mc›l›k” ve “güçlü AB entegrasyon sürecinin devam›” ilkeleriüzerine oturtmufltur.

Türkiye’nin Balkan politikas›n›n temel ilkeleri nelerdir?

Bu ilkeler çevresinde politikalar›n› yürütmeye çal›flan Türkiye, Balkanlar’› çat›fl-malar ile kuflat›lm›fl bir bölge olarak de¤il, bir refah bölgesi olarak görmek iste-mektedir. Bu vizyonda Balkanlar Avrupa’n›n bir çevre bölgesi de¤il, merkezî birparças› olarak kabul edilmektedir.

Bölgeye dönük d›fl politikan›n önemli mimarlar›ndan D›fliflleri Bakan› AhmetDavuto¤lu, Bakanl›¤›n›n Stratejik Araflt›rmalar Merkezi için kaleme ald›¤› ilk Viz-yon Belgesi’ni bu anlay›flla kaleme alm›fl görünmektedir. Davuto¤lu, bu vizyonu-nun yeni metodolojik prensiplerini de flu flekilde s›ralam›flt›r:

Birinci metodolojik prensip olarak kriz odakl› olmak yerine vizyon odakl› biryaklafl›m benimsenmesinin alt›n› çizmektedir. ‹kinci olarak geriye dönük (tarihîma¤duriyet ve haks›zl›klar bak›fl aç›s›yla) de¤il ileri görüfllü bir yaklafl›m benim-senmesini önermektedir. Üçüncü prensip bölgesel sorunlara yaklafl›mda ideolojitabanl› yaklafl›m yerine de¤er tabanl› yaklafl›m› önermektedir. De¤er tabanl› yakla-fl›m Balkan uluslar› ve topluluklar›n›n etnik, dinî ve mezhepsel farkl›l›klar›n› gözard› ederek belirli ortak de¤erler üzerinde anlaflmalar›n› öngörmektedir. Bu vizyonise So¤uk Savafl döneminin ideolojik dogmalar›n› hat›rlatan ya da daha sonraki dö-nemde bölgeyi ve s›çray›c› etkisiyle komflu alanlar› yak›p y›kan etnik ve dinselmikro-milliyetçilik ideolojilerini yeniden üreten ideoloji tabanl› yaklafl›mla tezatteflkil etmektedir.

Bu metodolojik ve ilkesel yaklafl›m›n yan› s›ra pratik anlamda Türkiye’nin böl-geye yönelik politika öncelikleri ise flu flekilde özetlenebilir:

1) Balkanlar’›n kal›c› istikrar› için Türkiye bölgeye yönelik ticaret, yat›r›m veulafl›m projelerine özel önem atfetmektedir.

2) Balkanlar’daki Türk ve akraba topluluklar›n siyasal ve sosyal konumlar›n›ngüçlendirilmesi ve bulunduklar› ülkelerin toplumsal hayat›na tam anlam›ylaentegre olmalar›, esenlik ve refah›na katk›da bulunup bundan hakça pay al-malar› ve aktif siyasi kat›l›m sergilemeleri desteklenmektedir.

3) Bölge ülkeleriyle “ortak ç›kar alanlar›” yarat›larak mevcut iflbirli¤inin h›zlan-d›r›lmas› ve kapsaml› bir bölgesel entegrasyon sa¤lanmas› hedeflenmekte-dir. Bu manada Güney Do¤u Avrupa Ülkeleri (GDAÜ) ‹flbirli¤i Süreci veBölgesel ‹flbirli¤i Konseyi önemli platformlardand›r.

4) Türkiye’nin Balkanlar’a yönelik politikas›, tüm Balkan ülkelerinin gelecek10-15 y›l içinde Türkiye ile birlikte AB üyesi olaca¤› varsay›m›na dayand›r›l-maktad›r. Bölgenin AB perspektifi çerçevesinde, Türkiye’nin Balkanl›l›k yö-nünün öne ç›kar›l›p pekifltirilmesine ve ayr›ca Türkiye’nin siyasi a¤›rl›k vegörünürlü¤ünün artt›r›lmas›na çal›fl›lmaktad›r.

5) Türkiye Bosna-Hersek’te ve Kosova’da uluslararas› yönlendirme gruplar›n-daki etkin üyelikleri ve buna paralel olarak KFOR ve EUFOR yap›lanmala-r›ndaki askerî ve di¤er kurumlardaki sivil uzman-polis katk›lar›yla Balkan-lar’da bilfiil mevcudiyet göstererek de etkinli¤ini art›rmay› amaçlamaktad›r.

6) Türkiye’nin Bulgaristan, Bosna-Hersek, Makedonya, Kosova ve S›rbistan’laikili iliflkileri özellikle sürekli dikkat gerektirmekte ve STK’lar, ifl çevreleri,devlet kurum ve ajanslar›, siyasi partiler ve kamu-özel kurumlar (T‹KA, Yu-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

nus Emre Enstitüsü, Yurt d›fl› Türkler ve Akraba Topluluklar Baflkanl›¤›, Ti-caret ve Sanayi Odalar›, Belediyeler, Milli E¤itim Müdürlükleri, Diyanet ‹flle-ri Baflkanl›¤› ve Müftülükler) aras›nda ciddi koordinasyon gerektirmektedir.

‹kili ‹liflkiler ve Çoklu GiriflimlerTürkiye’nin bölge ülkeleriyle iliflkilerinde ön plana ç›kan baz› geliflmeler flu flekil-de özetlenebilir: Bosna-Hersek, Dayton Bar›fl Anlaflmas›’ndan beri ba¤›ms›z birdevlet olarak zorlu bir süreçten geçmektedir. Bosna Hersek’in toprak bütünlü¤üve egemenli¤inin muhafaza edilmesi, istikrar›n›n güçlendirilmesi ve uluslararas› ta-n›nm›fl s›n›rlar› içinde iflleyen bir devlet hâline gelmesini teminen Türkiye’nin des-te¤inin sürdürülmesi ve Avrupa-Atlantik yap›lar›yla bütünleflmesinin teflviki önemarz etmektedir. Bu bak›mdan Türkiye, Bosna’n›n uluslararas› anlaflmalarla tan›nans›n›rlar›n› korumaya ve ülkedeki tüm taraflar›n kat›l›m› ile kapsaml› bir reform içinzemin haz›rlamaya odaklanm›flt›r. Uluslararas› toplumun bölgeye yönelik ilgisininazalmas›na ra¤men Türkiye’nin ikili ve bölgesel platformlarda sürdürdü¤ü yap›c›rol önemli sonuçlar ortaya koymaktad›r.

D›fliflleri Bakan› Davuto¤lu, 2009’da, Bosnal› ve S›rp mevkidafllar› Sven Alkalayve Vuk Jeremiç ile üçlü bir dan›flma mekanizmas› bafllatm›flt›r. Türkiye, S›rp tara-f›ndan bak›nca olumsuz de¤erlendirilen bir ülke oldu¤u için somut sonuçlar getir-meyecek gibi görünse de bu yaklafl›m Balkanlar’daki en etkili giriflimlerden birisiolarak ortaya ç›km›flt›r. San›lan›n aksine, bu giriflim Belgrad’a Bosna-Hersek büyü-kelçisi atanmas› ve S›rp Parlamentosu’nda Bosna Savafl› s›ras›nda yaflanan Srebre-nica katliam› dolay›s›yla özür içeren bildirgenin kabulü ile sonuçlanm›flt›r. Son ola-rak, bu mekanizma 24 Nisan 2010 tarihinde ‹stanbul’da Cumhurbaflkan› AbdullahGül, Bosna-Hersek Devlet Baflkan› Haris Silayciç ve S›rbistan Devlet Baflkan› BorisTadiç’in kat›l›m›yla gerçekleflen Üçlü Balkan Zirvesi ile taçland›r›lm›flt›r. Zirve, Bal-kanlar’da uzlaflma yolunda önemli bir ad›m olmufltur. Bu zirvede kabul edilen ‹s-tanbul Deklarasyonu, Ankara’n›n toplant›lar› kurumsallaflt›rmak ve güven art›r›c›önlemleri harekete geçirmek için kararl›l›¤›n› ortaya koymufltur. Zirvenin Silay-ciç’in Belgrad’› ziyareti ve Tadiç’in Temmuz 2010’da Srebrenica soyk›r›m›n›n 15. y›ldönümü anma törenlerine kat›lmas› gibi somut sonuçlar› olmufltur. S›rbistan’la yü-rütülen siyasi diyalog özellikle S›rbistan’›n Sancak bölgesindeki 2,5 milyon Müslü-man Boflnak’›n müftülük sorununun çözümüne katk› sa¤lamaktad›r.

Türkiye ayn› zamanda, d›fliflleri bakanlar› düzeyinde, H›rvatistan ve Bosna-Her-sek ile paralel üçlü bir süreç içinde yer almaktad›r. Taraflar, bu mekanizma saye-sinde bir araya gelmekte Bosna’da Boflnak ve H›rvat topluluklar›n bar›flç›l birlikte-li¤ini ve iki ülke aras›ndaki iliflkileri güçlendirmeyi ve olas› baz› ortak projeleri tar-t›flmaktad›rlar.

22 Nisan 2010’da Tallinn’de toplanan NATO D›fliflleri Bakanlar›, Bosna’y› Üye-lik Eylem Plan›’na (Membership Action Plan- MAP) kat›lmaya davet ettiler. Bu böl-ge ad›na da çok önemli bir ad›md›r. Türkiye, böyle bir üyeli¤in Bosna’y› Avrupa-Atlantik toplulu¤una ba¤layaca¤›n› ve reform sürecini olumlu etkileyerek ülkeninistikrara kavuflmas›na katk› sa¤layaca¤›n› de¤erlendirmektedir. Türkiye, ayr›caDayton Anlaflmas› ile oluflturulan Bosna Yüksek Temsilcili¤i Ofisi’nin erken kapa-t›lmamas› gerekti¤i görüflündedir. Çünkü Dayton Anlaflmas›’n›n etkin bir flekildeyürütülmesini sa¤layacak düzenlemeler tamamlanm›fl de¤ildir. Bu durum ciddi birgüvenlik riskine dönüflebilir. Konu AB üyesi olmayan Türkiye, ABD ve Rusya gibiaktörler de dahil olmak üzere yak›n istiflare içinde ele al›nmal›d›r. Ülkenin seçimve demokrasi kültürünün tüm aktörlerin katk›s›yla güçlendirilmesi gerekmektedir.


Müftülük Sorunu: Osmanl›döneminde Saraybosnamüftülü¤ü tarihî olarakbölgenin dinî otoritesi idi.1878’den sonra bölgeyi iflgaleden Avusturya-Macaristan‹mparatorlu¤u 1882’deSaraybosna’da “Reis-ul-Ulema” kurumunu yaratt›.Yugoslavya döneminde deMüslümanlar›n dinî kurumuhâline gelen bu kurumYugoslavya 1991’deda¤›ld›¤›nda sadeceMüslüman Boflnak halk›n›nkurumu hâline dönüfltü.Örne¤in; Zagreb, Ljubljana,Bat› Avrupa ve KuzeyAmerika’da Boflnak toplumudinî aç›dan Saraybosna’dakiReis-ul Ulema’ya ba¤l›d›r.S›rbistan ve Karada¤2006’da resmen ayr›ld›¤›ndaBoflnaklar›n yo¤un olarakyaflad›¤› Sancak bölgesi deresmen ikiye bölündü.Sancak’›n S›rbistan’dakalan k›sm›ndaSaraybosna’n›n dinîönderli¤ini kabul etmeyençevreler ç›kt›. Belgradyönetimi de zamanla bukesimlere destek verdi. fiuanda S›rbistan’da biriRiyaset ad›yla Belgrad’da,di¤eri ise Meflihat ad›ylaYeni Pazar’da (Novi Pazar)olmak üzere iki dinî kurumbulunmaktad›r.

Ankara Balkanlar’da her zaman daha genifl kat›l›ml› uluslararas› yaklafl›mlar›desteklemifltir. Dolay›s›yla ülke olarak Türkiye’nin baflar›s› bu uluslararas› camia-n›n bölgedeki baflar›s›ndan ba¤›ms›z olarak de¤erlendirilmemelidir. Ankara’n›nbu yeni politikas›n›n bölgede milliyetçi çevrelerde ciddi bir muhalefetle karfl›lafl-t›¤› da söylenebilir. Türkiye’nin özellikle Bosna-Hersek politikas› bu manadaflüphe ve elefltirilerin hedefi olmufltur. Davuto¤lu’nun Ekim 2009’da Saraybos-na’da bir konuflmas›nda söyledi¤i “Anadolu tümüyle sizindir, t›pk› Saraybos-na’n›n da bizim oldu¤u gibi...” aç›klamas› ile Baflbakan Erdo¤an’›n Haziran 2011genel seçimleri sonras› zafer konuflmas›nda “Bu akflam ‹stanbul kazand›¤› kadarSaraybosna da kazanm›flt›r” aç›klamalar› bu çevrelerce Türkiye’nin “gizli emelle-rinin” delili olarak istismar edilmifltir. Boflnaklar taraf›ndan Türkiye’nin yaklafl›m›ç›karlar›n›n garantisi olarak görülürken, milliyetçi S›rplar taraf›ndan Dayton-ParisAnlaflmalar›n›n kurdu¤u sistemin muhafazas›na engel olarak de¤erlendirilmekte,Bosnal› H›rvatlar bak›m›ndan ise kendilerinin üçüncü entite olarak tan›nmas›perspektifini afl›nd›ran bir politika olarak alg›lanmaktad›r. Sözkonusu tepkilerinve flüpheci yaklafl›m›n da etkisiyle Türkiye’nin Balkan co¤rafyas›nda aktif politi-kas›n› “yeni ya da neo-Osmanl›c›l›k” olarak tan›mlayan kesimler de vard›r. Davu-to¤lu bu benzetmeye karfl›n Yeni Osmanl›c›l›k gibi bir politikas› olmad›¤›n› de-faatle aç›kça ifade etmifltir.

Kosova ile iliflkilerin her alanda ve kal›c›l›k unsuru öne ç›kar›larak gelifltirilme-si, siyasi, ekonomik, askerî, e¤itim ve kültürel alanlar›ndaki Kosova yap›lanmala-r›nda Türkiye’nin a¤›rl›¤›n›n hissettirilmesi önemli bir d›fl politika hedefidir. ABDile koordinasyon içinde hareket eden Türkiye, Kosova’n›n ba¤›ms›zl›¤›n› tan›yanilk ülkeler aras›nda yerini alm›flt›r. Ankara Kosova’n›n ba¤›ms›zl›¤› konusundakipolitikas›n› baflar›l› taktiksel de¤iflikliklerle bilinçli bir flekilde sonuca götürmüfl, buanlamda karar al›c›lar 2000’li y›llarda Türkiye’nin Balkanlar politikas›n› oluflturur-ken So¤uk Savafl döneminde ve 1990’larda oldu¤u gibi Bat›’yla paralel hareket et-mifllerdir. Öngörülür flekilde, S›rbistan’dan bu duruma tepki gecikmemifl ve Türki-ye’nin Belgrad büyükelçisinin güven mektubunun onaylanmas› neredeyse bir y›lsürmüfltür. Kosova’n›n uluslararas› statüsü meselesi tam olarak çözülemedi¤i içinülkenin bölgesel örgütlere kat›l›m› hâlen tart›flmal› bir konudur. Türkiye, Koso-va’n›n tan›nmas›ndan ba¤›ms›z olarak Kosova halk›n›n bölgesel iflbirli¤i mekaniz-malar›na dahil olmas›n›n önemli oldu¤unu de¤erlendirmekte; aksi takdirde, bölge-nin Balkanlar’›n ortas›nda bir “kara delik” olarak ortaya ç›kmas›ndan endifle duy-maktad›r. Hukukun üstünlü¤ünün kurulmas› ve Kosova’da yolsuzluk ve örgütlüsuçla mücadelede yap›lacak bir hata, kaç›n›lmaz olarak tüm bölgeye yay›lma etki-si gösterecektir. Türkiye Kosova’dan Baflbakan ve Devlet Baflkan› düzeyinde ger-çeklefltirilen ziyaretlerde Kosova’n›n uluslararas› platformlarla bütünleflme ve say-g›n bir üye olarak yer alma sürecinde esnek ve pragmatik bir yaklafl›m benimsen-mesini telkin etmektedir.

S›rbistan, Bat› Balkanlar’›n en büyük ekonomisi ve en kalabal›k ülkesi olarak is-tikrar için anahtar konumda olarak görülmektedir. Balkanlar’da kal›c› bar›fl›n sa¤-lanmas›nda kilit önemi haiz S›rbistan’la diyalog ve iflbirli¤inin güçlendirilmesi veS›rbistan’›n bölge politikalar›n›n daha yap›c› olmaya teflvik edilmesi Türkiye’ninönem atfetti¤i bir önceliktir.

Türkiye’nin S›rbistan’la iliflkilerinin temel özellikleri nelerdir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Türkiye, Kosova konusunda fikir birli¤inde olmasa bile S›rbistan’›n Avrupa veAvrupa-Atlantik yap›lar›na entegrasyonunun sa¤lanmas› gerekti¤ini savunmakta-d›r. Ekim 2009’da Cumhurbaflkan› Gül, S›rbistan’› ziyaret etti¤inde stratejik ortakl›könerisinde bulunmufltur. ‹ki ülke makamlar› üst düzey diyalog hâlinde hem ikilidüzeyde hem de bölgesel düzeyde kültürel ve ekonomik ortakl›k mekanizmalar›üzerinde çal›flmaktad›r.

Bulgaristan’la iliflkilerde say›lar› %10 civar›nda olan Türk az›nl›¤›n varl›¤› çokgüçlü bir köprü ifllevi görmektedir. Türk az›nl›¤›n bu ülkedeki demokratik süreceve seçimlere güçlü flekilde kat›l›m› Bulgar yetkililerin övünerek bahsettikleri “Bul-gar etnik modeli”nin de esasen temelini oluflturmaktad›r. 2011 y›l› yaz aylar›nda se-çilmifl müftünün statüsü sorununun çözümü iki ülke yetkilileri aras›nda sürdürülenüst düzey diyalogun önemli bir baflar›s› olmufltur. Bu geliflme esasen yukar›da be-lirtilen etnik modelin Ekim 2011’de gerçeklefltirilen Cumhurbaflkanl›¤› ve yerel se-çimler öncesinde afl›r› milliyetçi ve ›rkç› ATAKA partisi yandafllar› ile Roman az›n-l›k mensuplar› aras›nda yaflanan çat›flmalar s›ras›nda yaflad›¤› ciddi s›namadan ba-flar›yla ç›kmas›n›n sigortas›n› teflkil etmifltir.

Daha önceki ünite ve bölümlerde de yeri geldi¤ince not edildi¤i gibi Türkiyeba¤›ms›z Makedonya’y›, anayasal ad›yla “Makedonya Cumhuriyeti” olarak tan›yanilk ülkelerden biri olmufltur. Yunanistan’la aralar›ndaki mevcut sorunlara do¤rudantaraf olmadan Makedonya’n›n Avrupa-Atlantik yap›lar›na üyeli¤ini ve ülkesel bü-tünlü¤ünü idame ettirebilmesi Türkiye bak›m›ndan önemlidir. Bu nedenle Ankara,Makedonya’n›n NATO üyeli¤inin Yunanistan taraf›ndan engellenmesini do¤ru biryaklafl›m olarak de¤erlendirmemektedir. Bununla birlikte Ankara, diplomatik yol-larla BM himayesinde devam eden isim sorununa karfl›l›kl› kabul edilebilir bir çö-züm bulma çabalar›n› desteklemektedir. NATO üyeli¤i, bu ülkenin kal›c› bir istik-rara kavuflmas› için gerekli oldu¤undan üyelik sürecinin isim sorunu taraf›ndan re-hin al›nmamas› gerekti¤ini savunmaktad›r. “Güvenli¤in bölünmezli¤i” ilkesi tümBalkanlar’a ve Makedonya’n›n AB üyeli¤i hedefine uygulanabilir olmal›d›r. Üst dü-zey yetkililerin bu ülkeye ziyaretlerinde verilen mesajlarda Türkiye, Makedon-ya’n›n çok etnili ve çok kültürlü toplumsal dokusunun korunmas›n›n önemini yi-nelemektedir. Nitekim Ohri Çerçeve Anlaflmas› ile kurulan etnik dengelerin ve is-tikrar›n hassasiyeti devam etmektedir. Dolay›s›yla Makedonya’n›n iç geliflmelerisürekli bir dikkat gerektirmektedir. Makedon dilinin ilkö¤retim birinci s›n›ftan iti-baren mecburi ders olarak okutulmas› ve “Üsküp 2014” projesi kapsam›na girenSlav miras›n› an›msatacak an›tlar, heykeller ve binalar yap›lmas› tart›flmalar›na Ar-navut kesim taraf›ndan ciddi bir tepki gösterilmifltir. Üsküp hükûmeti ile temaslar-da Ankara, etnik uyumu korumak için ülkedeki tüm etnik gruplara yap›c› mesajlarvermenin önemini vurgulamaktad›r. Bununla birlikte Üsküp’ün güçlü bir NATO veAB entegrasyonu gayreti olmamas› bu çabalar› daha zor hâle getirmekte ve gele-cek ad›na endifleleri artt›rmaktad›r.

Yunanistan ve Romanya AB üyesi ülkelerin Türkiye ile ikili iliflkilerinden nas›lfaydalanabileceklerine ve bölge refah›na nas›l daha aktif katk› sa¤layabilecekleri-ne iliflkin iyi birer örnektir. Nitekim, Türkiye ve Yunanistan aras›nda 87 y›ll›k Cum-huriyet Dönemi’nde sadece 35 anlaflma imzalanm›flken 25 May›s 2010 tarihindedüzenlenen Yüksek Düzeyli Stratejik Konsey toplant›s› s›ras›nda sadece bir günde25 anlaflma imzalanm›fl ve iki ülke Bakanlar Kurullar› ortak toplant› düzenlemifltir.Öte yandan Romen Cumhurbaflkan› Trayan Basescu üst düzey yetkililer ve ifl çev-relerinden oluflan büyük bir heyetle 11-12 Aral›k 2011 tarihinde Türkiye’ye gerçek-lefltirdi¤i ziyaret s›ras›nda ikili iliflkilerin stratejik ortakl›k düzeyine ç›kart›lmas› için


önemli ad›mlar at›lm›flt›r. Ziyaret s›ras›nda imzalanan Stratejik Ortakl›k Belgesi ileiki ülke d›fl politika, güvenlik politikalar›, ekonomi, enerji, çevre, adalet, kültür vee¤itim alanlar›nda karfl›l›kl› ulusal ç›karlara dayanan uzun dönemli iflbirli¤i sa¤lan-maya çal›fl›lm›flt›r.

Balkanlar’a yönelik resmî d›fl politikayla ilgili kapsaml› bilgi için bak›n›z: http://www.mfa.gov.tr/balkanlar_ile-iliskiler.tr.mfa

Türkiye’nin Yeni Balkan VizyonuSon on y›ll›k aktif politikas› göstermifltir ki Türkiye Balkanlar’da gerçek bir “BalkanBar›fl›”n›n tesisi için yap›c› rol oynayan bir aktör konumuna yükselmifltir. Türki-ye’nin Balkanlar’a getirdi¤i yeni vizyon esasen bu bölgenin ihtiyac› olan pozitif birpsikolojinin de öncülü¤ünü yapmaktad›r. En zor sorunlara bile bir çözüm buluna-bilece¤ini örnekleri ile sunmay› baflarm›flt›r. Davuto¤lu’na göre Balkanlar’da gele-ce¤in geçmiflin ön yarg›lar› üzerine de¤il, ortak bar›fl havzas› olarak yeni bir viz-yon üzerine kurulmas› gerekmektedir. D›fliflleri Bakan› iki unsuru ön plana ç›kart-maktad›r: ‹lki, bu çevre havzalarda tarihin normalleflmesidir. ‹kincisi, gelece¤e krizodakl› ve ön yarg›yla de¤il vizyon odakl› ve bir ufukla bakma gere¤idir. Tarihinnormalleflmesinden kast›n›n, halklar›n birbirine bak›fl›n›n ve anlay›fl›n›n yeni birzihniyetle ele al›nmas› çabas› oldu¤unu ifade etmifltir.

Bakan Davuo¤lu “tarihin normalleflmesi”nin Balkanlar’la ilgili olarak befl unsu-runun oldu¤una bunlar›n da flehirlerin, devletlerin, bölgenin ve Avrupa’n›n nor-malleflmesi ile Balkanlar’›n küresel siyaset kültüründe çok kültürlülükle yer edin-mesini kapsad›¤›n› ifade etmektedir. Küresel kültüre de Balkanlar’› parçalanm›fl birmekân olarak de¤il, aksine bütünlefltirici bir kültürün omurgas› olarak takdim et-mek gerekmektedir. Bu vizyonun gere¤i de Türkiye’nin Balkanlar gibi bir flekildekoptu¤u co¤rafyalarla tekrar bütünleflmesidir.

Türkiye’nin yeni Balkan vizyonu için flu iki dokümana bak›labilir: Ahmet Davuto¤lu, Gele-ce¤e Dönük Bir Balkan Vizyonu, D›fliflleri Bakanl›¤›- Stratejik Araflt›rmalar Merkezi, Vi-sion Paper, http://sam.gov.tr/tr/a-forward-looking-vision-for-the-balkans/ ve Ahmet Davu-to¤lu’nun IV. Büyükelçiler Konferans› vesilesiyle Trakya Üniversitesi Balkan Kongre Mer-kezi’nde yapt›¤› konuflma, “Balkan Savafl›’ndan Balkan Bar›fl›na” 29 Aral›k 2011, Edirne.http://www.mfa.gov.tr/buyukelciler-konferansi-vesilesiyle-trakya-universitesi-balkan-kongre-merkezinde-yaptigi-konusma-29-aralik-2011.tr.mfa

Türkiye yeni Balkan vizyonu ile bölgenin sistemik yeniden yap›lanmas›n›n yap›-tafllar›n› da oluflturmaktad›r. Bosna-Hersek ve Kosova’da oldu¤u gibi devlet yap›la-r›n› güçlendirirken, di¤er taraftan AB ve NATO üyeliklerinde bölge ülkelerine sahipç›k›p cesaretlendirmekte, ›rkç›l›k ve mikro-milliyetçilikle de¤erler düzleminde yenibir ç›pa getirmek suretiyle mücadele edilmesini teflvik etmektedir. Özetle bölgeninAB ile olumlu iliflki kurabilecek bir alt-bölge olmas›n› temin etmeye çabalamaktad›r.Bu amaca uygun olarak Bosna-Hersek, S›rbistan ve H›rvatistan’la ikili ve çok tarafl›zeminler oluflturmaya gayret etmekte, bölgenin GDAÜ ve Bölgesel ‹flbirli¤i Konseyigibi uluslararas› platform ve kurumlar›n› güçlendirmeye çabalamaktad›r.

Türkiye BM’deki aktif rolü, NATO üyeli¤i ve G-20 gibi uluslararas› kurulufllar-daki köprü rolü sayesinde bölgenin entegrasyon ve karfl›l›kl› ba¤›ml›l›¤›n›n, refahdüzeyinin tarihsel rolüne uygun olarak geliflmesine katk› sunabilecek konumunuetkin bir flekilde kullanmaya bafllam›flt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Balkanlar’›n ‹stanbul’dan, Türkiye’nin ise Saraybosna’dan bafllayan güvenlik al-g›s› esasen örtüflmektedir. Bölgede ç›karlar› olan tüm kesimlerin farkl› güvenlik al-g›lamalar›n›n uzun vadede taban tabana z›t sonuçlar do¤urabildi¤ini tarih ac› flekil-de göstermifl ve ö¤retmifltir. Yukar›da sunulan vizyon ancak bölge taraf›ndan sa-hiplenildi¤i ölçüde baflar›ya ulaflabilecektir. Bunun karar›n› vermek ise bölge ülke-lerinin kendi vizyonlar›n›n geniflli¤i ile alakal›d›r.

BALKANLAR’DA TÜRK AZINLIKLARÖnceki ünite ve bölümlerde de ifade edildi¤i üzere, Türklerin Balkanlar’daki var-l›¤›, Slavlar›nki kadar eskidir. Eski ça¤lardan kalma an›tlar ve kal›nt›lar, Osman-l›’dan önce Balkanlar’a gelmifl olan de¤iflik Türk asli boylar›na iflaret etmektedir.

Osmanl›lardan önce de Balkanlar’a yerleflen Türk boylar› oldu.

Osmanl› Devleti, Türklerin Balkanlar’la hem en uzun süreli ve en kal›c› iliflkilerinigelifltirmifl hem de Balkanlar’da etkileyici sonuçlar oluflturmufltur. 1352 y›l›ndaÇimpe Kalesi’nin ele geçirilmesiyle Osmanl›lar Balkanlar’a ilk ad›m›n› atm›fl, bunuise Orta Avrupa’ya do¤ru yaklafl›k 350 y›l süren ilerleme izlemifltir.

14. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda, Osmanl›’n›n ancak Viyana önlerinde durdurula-bilece¤ini tahayyül edenler Avrupa’da neredeyse hiç yoktu. ‹kinci Viyana Kuflat-mas›’ndaki bozgun ise Osmanl› gücünün sona ermesinin bafllang›c› olmufltur.1683 y›l›nda bafllayan ve Avusturya, Polonya ile Venedik Cumhuriyeti ordular›-n›n ittifak› karfl›s›nda baflar›s›zl›kla sonuçlanan ‹kinci Viyana Kuflatmas›’n›n ar-d›ndan, Osmanl›lar Avrupa’da fethettikleri baz› bölgeleri kaybetmeye ve güney-do¤uya do¤ru çekilmeye bafllam›flt›r. Dahas›, Osmanl› gücünün yenilebilir ve da-¤›labilir oldu¤u görülmüfl, bu ise Balkan halklar›n›n milliyetçi örgütlemesini tefl-vik edici bir rol oynam›flt›r. Orta Avrupa içlerinden ve Balkanlar’dan geri çekil-me süreci yaklafl›k 210 y›l boyunca devam etmifltir. 13 Temmuz 1878 tarihli Ber-lin Kongresi’nde al›nan kararlar, Osmanl›’n›n Balkanlar’daki hâkimiyetini önem-li ölçüde kaybetmesine neden olmufltur. 1912 y›l›ndan sonra ise Osmanl› Balkan-lar’› tamamen kaybetmifltir.

Osmanl› Devleti’nin Balkanlar’daki varl›¤› 1912-1913 y›llar›ndaki Balkan Savafllar›’na ka-dar sürdü.

Osmanl›’n›n Balkanlar’dan çekilme sürecinde buralarda yerleflik Müslümanhalk sistematik mezalime maruz kalm›flt›r. Her fleyden evvel, Osmanl› hâkimiyeti-nin kaybedildi¤i ve Osmanl› ordusunun geri çekildi¤i bölgelerden, Müslüman aha-li de göç etmek zorunda kalm›flt›r. Zira Hristiyan güçleri, gönüllü göç etmeye ya-naflmayanlar› ya zorla göç ettiriyor, ya öldürüyor ya da zorla Katoliklefltiriyordu.

1821 y›l›ndaki Yunan ayaklanmas›, Balkanlar’daki Türk ve Müslümanlar›n sis-tematik olarak etnik temizli¤e tabi tutulmas› ve sürülmesi olaylar›n›n ilki olarak ka-bul edilmektedir. Bu ayaklanma çerçevesinde gerçekleflen Tripoliçe katliam› iseTürklerin tarihteki en büyük dramlar›ndan birisidir.

Bu konuda Ali Fuat Örenç’in Balkanlar’da ‹lk Dram: Unuttu¤umuz Mora Türkleri veEyaletten Ba¤›ms›zl›¤a Yunanistan (‹stanbul: Bab›ali Kültür, 2009) adl› kitab›nda ayr›n-t›l› bilgi bulabilirsiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Yunan isyanc›lar›n Tripoliçe’de yapt›klar› ise daha sonraki y›llarda Osmanl›yakarfl› isyan eden di¤er Balkanl› uluslara bir model teflkil etmifltir. Neticede, ayn›yöntemlere baflvurularak Türkler u¤rad›klar› katliamlar ve sürgünlerle önemli öl-çüde Balkanlar’dan sökülüp at›lm›flt›r.

Justin McCarthy’nin verilerine göre, 1912-1913 Balkan Savafllar› öncesinde, Ar-navutluk hariç Osmanl›n›n Avrupa’daki bölümlerinden al›nan topraklarda,2.315.293 Müslüman yaflamaktayd›. Balkan Savafllar› sonras›nda bu rakam yüzde62 oran›nda eksilerek 1.445.179’e inmifltir. Bu süreçte 632.408 Müslüman ölmüfl,812.771’i ise Anadolu’ya göç etmifltir.

Tarihçi Stefanos Yerasimos, Osmanl›’n›n gerilemesi ve Balkanlar’da yeni ulus-devletlerinkurulmas›n›n kaybedilmifl topraklar›n geri al›nmas› olarak alg›land›¤›n› ve Birinci DünyaSavafl›’n›n sonuna kadar amac›n Türkleri Avrupa’dan atmak oldu¤unu yazm›flt›r.

Osmanl› sonras› dönemde Balkanlar’da yaflanan krall›k ve sosyalizm dönemle-rinde Türkler ile Müslümanlara genel olarak hep flüpheci bir gözle bak›lm›fl vekendilerine yabanc› muamelesi yap›lm›flt›r. Ayr›ca, dönemden döneme ve ülkedenülkeye de¤iflen dozlarda, mezalimin de¤iflik boyutlar› varl›¤›n› hep sürdürmüfltür.Türk ve Müslümanlar öldürülmeye devam edilmifl, sebepsiz tutuklanm›fl, göçe zor-lanm›fl ve Bulgaristan ile Bat› Trakya örneklerinde a¤›rl›kl› görülen asimilasyon po-litikalar›na maruz kalm›flt›r. 1992-1995 y›llar› aras›nda yaflanan Bosna Savafl›’ndaBoflnaklar üzerinde gerçeklefltirilen katliamlar ve soyk›r›m ise 20. yüzy›l›n sonlar›n-da da Balkanlar’daki Müslümanlar›n trajik dönemler yaflamas›na yol açm›flt›r.

Türk ve di¤er akraba topluluklara yönelik izlenen bu yöndeki politikalar, Bal-kanlar’›n etnik ve dinî haritas›n› kökten de¤ifltirmifltir. Resmî rakamlara göre günü-müzde Balkanlar’daki Müslümanlar›n toplam say›s› yaklafl›k 8 milyon 250 bin civa-r›ndad›r. Bu rakam, bölgenin toplam nüfusunun % 12’sine karfl›l›k gelmektedir.Oysa Osmanl› nüfusu ile ilgili kapsaml› bir çal›flma yapan Kemal Karpat’a göre, 19.yüzy›l›n ikinci yar›s›nda Müslümanlar›n Balkanlar’daki nüfusa oran› % 43’lere var-m›flt›. Bu fark, bafll› bafl›na, Balkanlar’daki Türk ve Müslüman varl›¤›n›n azalma sü-recinin incelenmesini gerektirmektedir.

Günümüzde Balkan ülkelerinde Türk az›nl›klar›n durumunu da yak›ndan ilgi-lendiren büyük de¤ifliklikler olmufltur. fiöyle ki yaklafl›k 20 y›l önce kapal› birertopluma sahip olan Bulgaristan ve Romanya, günümüzde Avrupa Birli¤i (AB) üye-si ülkeler olarak demokrasi ve özgürlüklerin mevcut oldu¤u aç›k toplumlara dö-nüflmüfllerdir. Di¤er taraftan, günümüzde tüm Bat› Balkan ülkelerinde, Avrupa veAtlantik kurumlar› ile bütünleflmeyi hedefleyen ve demokratik yollardan seçilenyönetimler iktidarda bulunmaktad›r. AB’ye üyelik perspektifi sayesinde, uzun sü-ren savafllar döneminin ard›ndan, Balkanlar kanunlar›n büyük ölçüde iflledi¤i, de-mokrasi anlay›fl›n›n yerleflmeye bafllad›¤› ve insan haklar›n›n garanti edildi¤i dahaistikrarl› bir bölgeye dönüflme sürecine girmifltir.

Balkan ülkelerinin d›fl siyasetlerindeki bu de¤iflimler, iç politikalar›na da olum-lu yans›maktad›r. Bu çerçevede, neredeyse bütün Balkan ülkelerindeki az›nl›klar›nyasal ve siyasi statülerinde önemli düzeltmeler yap›lm›flt›r. Bu tür geliflmelerin Bal-kanlar’daki Türklerin günlük yaflamlar›na yans›malar› olumlu olmakla birlikte ül-keden ülkeye de¤iflen uygulamalar bulunmakta ve baz› sorunlar hâlâ varl›¤›n› sür-dürmektedir. Nitekim Romanya Türkleri hariç, Balkanlar’›n di¤er ülkelerinde yafla-yan Türk ve akraba topluluklar›n s›k›nt›lar› zaman zaman gündeme gelmektedir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Müslümanlar›n Balkanlar’›ntoplam nüfusu içindeki oran›son 150 y›lda % 43’ten %12’ye geriledi.

Bulgaristan TürkleriEn çok Türk’ün yaflad›¤› Balkan ülkesi Bulgaristan’d›r.

Balkanlar’daki Türk nüfusun neredeyse yüzde 80’i Bulgaristan’da yaflamaktad›r.

1990 öncesi dönemde Bulgaristan Türkleri de¤iflik s›k›nt›lar yaflam›flt›r. Sadece1984-1989 y›llar› aras›nda soya dönüfl süreci olarak adland›r›lan zorunlu asimilas-yon uygulamalar›na direnen Bulgaristanl› Türklerden yüzlercesi öldürülmüfl, yüz-lercesi de çal›flma kamplar›na gönderilmifltir. 1989 y›l›nda ise 360 binin üzerindeTürk, Bulgaristan’dan Türkiye’ye zorla göç ettirilmifltir. 11 Ocak 2012 tarihinde Bul-garistan Meclisi, sosyalist rejiminin Müslüman ve Türklere karfl› uygulad›¤› zorlu asi-milasyon kampanyas›n› k›nayan bir bildiri kabul etmifltir. 360 binden fazla Türk kö-kenli Bulgaristan vatandafl›n›n 1989 y›l›nda ülkeden kovulmas›n›n bir tür etnik te-mizlik olarak ilan edildi¤i bildiride, sorumlu kiflilerin san›k oldu¤u ve 20 y›ld›r sü-rüncemede b›rak›lan davan›n sonuçland›r›lmas› ve suçlular›n cezaland›r›lmas› talepedilmifltir.

Bulgaristanl› Türklerin So¤uk Savafl sonras› dönemdeki durumu, 1980’li y›llar-da içinde bulunduklar› flartlarla karfl›laflt›r›lamayacak ölçüde iyiye gitmektedir. Bul-garistanl› Türkler 1990’l› y›llar›n bafllar›na kadar siyasi hayat›n neredeyse tamamend›fl›nda kalm›flt›. Bugün ise üyelerinin ço¤unlu¤unu Türklerin oluflturdu¤u Hak veÖzgürlükler Hareketi (HÖH), Bulgaristan siyasetindeki kilit partilerden biri olmaözelli¤ini tafl›maktad›r. 1992-1994 ile 2001-2009 y›llar› aras›nda de¤iflik hükûmet-lerde yer alan HÖH, son y›llarda baz› Bulgar çevrelerce çok fazla sorgulanm›fl vekötülenmifl olmas›na ra¤men, sahip oldu¤u milletvekili say›s›n› her seçimde dahayükseklere ç›karmay› baflarm›flt›r. Bir zamanlar Bulgaristan meclisinde 21 milletve-kiline sahip olan HÖH, Temmuz 2009 seçiminden sonra 38 milletvekili ile meclis-te temsil bulmufltur.

Bulgaristan anayasas›nda etnik, dinî veya baflka gruplara göre herhangi bir ay-r›m yap›lmamakta, az›nl›k kavram› ise kullan›lmamaktad›r. Anayasan›n 6. madde-sine bütün vatandafllar›n itibar ve haklar yönünden eflit oldu¤u belirtilmektedir.Anayasa’n›n 36. maddesinde ise Bulgarca dilini ö¤renip kullanman›n bütün Bulga-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Soya Dönüfl Süreci:Bulgaristan’›n eski devletbaflkan› Todor Jivkov bupolitikayla Türklere yönelikasimilasyon kampanyas›izledi.

Resim 8.2

Bulgaristan’›nRazgrad KentineBa¤l› Nasreddin(Biserci) Köyünün“fienlik” ‹simli TürkKad›nlar Korosu

Kaynak: ErhanTürbedar

ristan vatandafllar›n›n hakk› ve yükümlülü¤ü oldu¤u, ancak ana dili Bulgarca ol-mayan vatandafllar›n, Bulgar dilinin zorunlu okunmas› yan›nda kendi dillerini oku-maya ve kullanmaya haklar›n›n oldu¤u da vurgulanmaktad›r. Anayasa’n›n tan›d›¤›bu hakka istinaden Bulgaristan’da Türkçe gazete ve dergiler yay›mlanabilmekteBulgar ulusal radyosunda günlük iki saatlik, televizyonunda ise on dakikal›k Türk-çe yay›n yap›lmaktad›r. Bunun d›fl›nda Bulgaristan Türklerine ait iki tiyatro ve folk-lor gruplar› bulunmaktad›r.

Anayasaya uygun olarak, Bulgaristan ulusal e¤itim program›nda anadil olarakTürkçe dersi hem zorunlu seçmeli hem de serbest seçmeli ders gruplar› içinde 1.-8. s›n›f ö¤rencinin tercihine sunulmaktad›r. Ne var ki istatistikler Bulgaristan’daTürkçe dersine olan talebin y›llar içinde ciddi bir flekilde azald›¤›na iflaret etmek-tedir. fiöyle ki 1992-1993 ö¤retim y›l›nda Türkçe okumak için dilekçe ile baflvuranö¤renci say›s› yaklafl›k 98 bin iken 2010-2011 ö¤retim y›l›nda Türkçe dersini terciheden toplam ö¤renci say›s› 13.536 olmufltur.

Bulgaristan’›n AB’ye üyelik sürecinde gerçeklefltirdi¤i demokratikleflme ham-lelerinin, Bulgaristan Türklerine de olumlu yans›malar› olmas›na ra¤men, baz› s›-k›nt›lar hâlâ varl›¤›n› sürdürmektedir. Önceki ünite ve bölümlerde de zaman za-man de¤inildi¤i üzere özellikle 2005-2011 y›llar› aras›nda, Türk ve di¤er az›nl›kla-r›n düflman›, ›rkç› ve afl›r› milliyetçi Ataka Partisi’nin söylemleri endifle verici ol-mufltur. Bu dönemde Ataka s›k s›k ülkedeki Türkçe yay›nlar›n durdurulmas›n› ta-lep etmifl ve Türk isimlerinin ve bir siyasi parti olarak HÖH’ün yasaklanmas› ge-rekti¤ini savunmufltur. Dahas› Ataka, camilerdeki ezan sesini susturmak için deçaba sarf etmifltir.

Bulgaristan Anayasas›’n›n 13. maddesinde, ülkede herhangi bir dine yasak ge-tirilemeyece¤i ve dinî kurumlar›n devletten ayr› olaca¤› güvencesi verilmifltir. Nevar ki 2010-2011 döneminde Bulgaristan’da bir baflmüftülük krizinin yarat›lm›fl ol-mas› dikkat çekmifltir. Bulgaristan yetkilileri Yüksek ‹dare Mahkemesinin bir kara-r›na dayanarak Müslümanlar›n seçti¤i baflmüftünün yerine, Nedim Gencev isimlibaflka bir baflmüftünün atanmas›n› uygun bulmufltu. Böyle bir hamleyle, Türklerinve di¤er Müslümanlar›n dinî yönden daha s›k› bir flekilde devletin kontrolü alt›n-da tutulmas› amaçlanm›fl olabilir. Ancak verilen hukuki mücadelenin ard›ndan,Bulgaristan Yüksek ‹stinaf Mahkemesinin Nisan 2011’de ald›¤› kararla baflmüftülükkrizi Gencev’in aleyhine çözülmüfltür.

Bu arada, somut bir kan›t bulunmuyor olmas›na ra¤men, Bulgar polisinin zamanzaman ülkedeki Müslümanlar›n ‹slam ad›na yap›lan terörizm ile ba¤lant›lar›n› araflt›r-d›¤› ve baz› bask›nlar düzenledi¤i belirtilmelidir. Bu tür uygulamalar ise ülkedekiMüslümanlar›n Bulgarlar taraf›ndan “dinî fanatikler” olarak alg›lanmas›na sebebiyetvermektedir. Nitekim 2005 y›l›nda yap›lan bir kamuoyu yoklamas›, Bulgar gençleri-nin bir k›sm›n›n az›nl›klara karfl› olumsuz duygular beslendi¤ini, ankete kat›lanlar›n %62’sinin Bulgaristanl› Türkleri “dinî fanatikler” olarak alg›lad›¤›n› ortaya ç›karm›flt›r.

2009 y›l›na ait Bulgaristan meclis seçimlerine yönelik kampanyalarda Ataka d›-fl›ndaki di¤er baz› sa¤ partilerin de Türklere yönelik tutumlar›n› sertlefltirdi¤i göz-den kaçmam›flt›r. Söz konusu seçimlerde flimdiki Bulgaristan Baflbakan› Boyko Bo-risov’un lideri oldu¤u, GERB k›sa ad›yla bilinen “Bulgaristan’›n Avrupai Geliflimi‹çin Vatandafllar” partisi de Türk karfl›t› üslupla oylar›n› k›smen yükseltebilmiflti.

Bulgaristan’da Türk karfl›t› söylemlerin prim yap›yor olmas›, Bulgaristan toplu-munun bir k›sm›nda Türklere karfl› ön yarg›lar›n devam etti¤ine iflaret etmektedir.Yine de bu yöndeki olumsuzluklara ra¤men, günümüzde Bulgaristanl› Türklerinesas sorununun daha çok ekonomik nitelikte oldu¤u söylenebilir. Çok büyük bir


k›sm› k›rsal kesimde yaflayan Bulgaristan Türklerinin içinde bulunduklar› sosyal,ekonomik ve kültürel flartlar, hâlen Bulgarlar›n bir hayli gerisindedir. 2003 y›l›ndayay›mlanan bir raporda, her befl Bulgaristanl› Türk’ten ikisinin yoksulluk s›n›r› için-de yaflad›¤› belirtilmifltir. Kaderleri, kültürleri ve inançlar› Türklerinkiyle bütünlefl-mifl olan Kumanlar’›n soyundan geldi¤i iddia edilen Pomaklar ise yoksullu¤a dahaderin bir flekilde gömülmüfllerdir. Rodop Da¤lar›’nda yo¤un olarak yaflayan ve sa-y›lar›n›n 200 bin civar›nda oldu¤u tahmin edilen Pomaklar, Bulgar yetkililerce biretnik az›nl›k olarak tan›nmamakta ve dinî az›nl›k muamelesi görmektedir. Pomak-lar›n yo¤unlukta yaflad›¤› bölgeler yeterince kalk›nd›r›lm›fl de¤il ve iflsizlik oranla-r› ortalaman›n çok üzerindedir.

Bat› Trakya TürkleriBulgaristan’dan sonra, Türklerin yo¤un yaflad›¤› ikinci Balkan ülkesi Yunanis-tan’d›r. Yunanistan’›n kuzey do¤usunda yer alan Bat› Trakya’da yaflayan Türklerinsay›s›n›n 120 bin civar›nda oldu¤u tahmin edilmektedir. Yunanistan yetkilileri Ba-t› Trakya Türklerini kültürel bir zenginlik olarak görmektense uzun süre potansi-yel bir tehdit ve tehlike olarak de¤erlendirmifltir. 1990’lar›n ilk yar›s›na kadar, Yu-nanistan’›n Bat› Trakya politikas›nda önemli bir de¤iflim olmam›flt›r. Bu tarihtensonra ise Yunan yetkilileri Bat› Trakya’daki Türklere yönelik bask›c› politikalar›n›hafifletmeye bafllam›flt›r. Her fleyden önce, yaklafl›k 40 bin Türk’ün y›llarca dola-fl›m hakk›ndan mahrum kald›¤› “yasak bölge” uygulamas› sona erdirilmifltir. Yasakbölge, komünizmin yay›lma tehdidine karfl› al›nan bir önlem olarak Yunanistan’›nkuzey k›y›lar›nda 1936-1995 y›llar› aras›nda uygulanm›flt›. S›k› askerî kontrol alt›n-da tutulan bölgeye girifl ve ç›k›fllar özel izinlere ba¤l›yd›. 1970’li y›llar›n ikinci ya-r›s›ndan sonra Atina yasak bölge uygulamas›na aflama aflama son vermeye baflla-m›flt›. Ne var ki Trakya bölgesinde söz konusu uygulama 1995 y›l›na kadar devametmifltir. Yasak bölgenin kapsad›¤› yaklafl›k 40 bin Türk çok zor sosyoekonomikkoflullar alt›nda yaflamlar›n› sürdürmüfltür.

Yasak bölge uygulamas› yüzünden yaklafl›k 40 bin Bat› Trakyal› Türk dünyan›n en büyükaç›k hava cezaevinde bulunuyor gibiydi.

Bat› Trakya’daki Türklerin say›s›n›n azalt›lmas› maksad›yla Türklerin Yunan vatan-dafll›¤›ndan at›lmas›n› sa¤layan 1955 tarihli ve 3370 say›l› Yunanistan vatandafll›kyasas›n›n 19. maddesinin kald›r›lmas› da 1990 sonras› dönemde Bat› Trakya Türk-leri aç›s›ndan yaflanan önemli bir geliflmeydi. Yunanistan Anayasas› ve Lozan Ba-r›fl Anlaflmas›’ndaki düzenlemelerle çeliflen söz konusu 19. maddede, etnik aç›danYunan kökenli olmayanlar geri dönme niyetleri bulunmadan Yunanistan’dan ayr›-l›rlarsa, vatandafll›klar›n› yitirdikleri beyan edilebilir denmekteydi. Bu durum yurtd›fl›nda do¤mufl veya yurt d›fl›nda yerleflik hâle geçmifl Yunan olmayanlar için degeçerliydi. Bu maddeye istinaden, de¤iflik sebeplerle Türkiye’ye geçici ziyarettebulunan Bat› Trakyal› Türklerin bir k›sm›n›n vatandafll›klar› iptal edilmifltir.

Yunanistan ‹çiflleri Bakanl›¤›’n›n verilerine göre, 1955-1998 y›llar› aras›nda 19. maddeyedayanarak Bat› Trakya ve On iki Ada’dan 46.638 Türk’ün vatandafll›¤› iptal edilmifltir.

Bu yöndeki uygulamalar d›fl›nda, Türkleri fakirlefltirme amac› güden ekonomik bas-k›lar›n hafifletilmesi ve Yunan üniversitelerinde az›nl›klara sabit bir girifl kontenjan›-n›n sa¤lanm›fl olmas› da Bat› Trakyal› Türkler aç›s›ndan önemli geliflmeler olmufltur.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bu yöndeki olumlu geliflmelere ra¤men, Bat› Trakyal› Türkler de¤iflik s›k›nt›lar-la karfl› karfl›ya kalmaya devam etmektedir. Günümüzde Bat› Trakya’daki temel so-runlar, “Türk” ad›n›n kullan›lam›yor olmas› sorunu, müftülük sorunu, e¤itim soru-nu, siyasal haklara iliflkin sorunlar, yurttafll›k ve adil yarg›lanma hakk›na iliflkin so-runlar ve ekonomik alandaki sorunlar fleklinde s›ralanabilir. Son zamanlarda Yu-nanistan’›n Türk az›nl›¤›na dan›flmadan vak›f idare yöneticilerini tayin etmifl olma-s› ve yine Türk az›nl›¤›na dan›flmadan devlet memuru statüsünde görev yapacak240 imam› atam›fl olmas›, Bat› Trakya Türk toplumuna ilave rahats›zl›k vermekte-dir. Yunanistan Türklerin sadece dinî kimliklerini tan›makta, ancak etnik kimlikle-rini “Türk az›nl›k yoktur, Müslüman Yunanl›lar vard›r” söylemiyle reddetmektedir.Bu yüzden, “Türk” ve “Türkçe” terimlerinin kullan›lmas›na ciddi k›s›tlamalar geti-rilmektedir.

Yunanistan Bat› Trakyal› Türklerin dinî kimli¤ini kabul ediyor, ancak etnik kimliklerinitan›may› reddediyor.

Yunanistan din ve vicdan özgürlü¤üne iliflkin haklar›n kullan›m›nda da ciddisorunlar ç›karmaktad›r. Yunanl› yetkililer, Türklerin seçti¤i dinî liderleri tan›ma-makta ve yerine kendi ifline gelen baz› az›nl›k mensuplar›n› getirip Müslümanla-r› kontrol alt›nda tutmay› amaçlamaktad›r. Bat› Trakya’daki Türk e¤itimine gelin-ce, Yunanistan’›n en çok elefltirilen alanlardan biri oldu¤u belirtilmelidir. Türkçee¤itimin hukuki temelleri 1923 y›l›nda imzalanan Lozan Antlaflmas›’na, 20 Nisan1951 y›l›nda imzalanan Kültür Protokolü’ne, 1952 y›l›nda gerçeklefltirilen az›nl›kokullar›nda görevlendirilecek kontenjan ö¤retmenlerle ilgili “Nota Teatisi”ne ve1968 tarihli Türkiye-Yunanistan Ankara ve Atina’daki Kültür Komisyonu Proto-kolleri’ne ba¤l›d›r. Ancak Yunanistan’›n e¤itim konusundaki uygulamalar› ince-lendi¤inde yukar›da say›lan anlaflmalara uymad›¤› anlafl›lmaktad›r. Yunanistan,uluslararas› insan haklar› belgelerindeki az›nl›k e¤itim haklar› ile ilgili düzenle-melere iliflkin yükümlülüklerini de gerekti¤i ölçüde yerine getirmemektedir. Ör-ne¤in, Yunan ilkokullar›yla k›yasland›¤› zaman, Türk çocuklar›n e¤itim gördü¤üilkokullar çok daha kalabal›k durumdad›r ve devletten daha az mali destek gör-mektedir. Ortaokul ve lise ö¤retiminde ise a¤›rl›kl› olarak tek dilli Yunanca e¤i-tim görülmektedir. Genel olarak Türk ö¤renciler kaliteli e¤itimden de mahrumb›rak›lmaktad›r.

Bat› Trakya’da Türklerin siyasal örgütlenme hakk› da de¤iflik ihlallere u¤ra-maktad›r. Yunanistan vatandafll›k yasas›n›n iptal edilen 19. maddesinden dolay›vatandafll›klar›n› kaybedenlerin büyük bir k›sm›n›n haklar›n›n geri verilmemifl ol-mas› ve yarg› hakk› konusunda Türklere yönelik haks›z uygulamalar›n durdurul-mam›fl olmas›, Bat› Trakya Türklerinin temel flikâyetleri aras›nda yer almaktad›r.Bunlar›n d›fl›nda, Yunan yönetimi Bat› Trakyal› Türklerin kültürlerinin ayr›lmazbir parças›n› oluflturan Osmanl› mimari eserlerine ilgisiz kalmaya devam etmekte-dir. Bat› Trakya’daki Türk vak›flar› ise gerçek anlamda özerk bir statüden mahrumb›rak›lmaktad›r.

Bat› Trakyal› Türklerin devam eden temel sorunlar› nelerdir?

Bat› Trakya AB’nin ekonomik aç›dan en geri kalm›fl bölgeleri aras›nda yer almaktad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5 S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Yunanistan Millî ‹statistik Kurumu’nun 2005 verilerine göre “Do¤u Makedonyave Bat› Trakya” olarak s›n›fland›r›lan bölgede kifli bafl›na düflen GSY‹H, ülke gene-lindeki ortalama kifli bafl›na düflen GSY‹H’n›n % 65,2’si kadar olmufltur. Bat› Trak-ya Türklerinin yaklafl›k % 80’inin k›rsal kesimde yaflad›¤› tar›mc›l›k ile hayvanc›l›k-tan geçindi¤i gerçe¤inden hareketle Türklerin kifli bafl›na düflen gelirinin, bölge or-talamas›ndan oldukça daha düflük oldu¤unu tahmin etmek zor de¤ildir. Nitekim2006 y›l›nda, Do¤u Makedonya ve Bat› Trakya’da üretilen gayrisafi katma de¤erinsadece % 8,5’i, tar›m, ormanc›l›k, madencilik ve bal›kç›l›k gibi ekonomik faaliyet-leri içeren birincil sektöre ait olmufltur.

Bat› Trakya’daki düflük kalk›nm›fll›k seviyesine ra¤men, Türklerin yo¤unluktayaflad›¤› bölgelerin AB fonlar›ndan yararlanma düzeyi yetersiz seviyelerde kalmak-tad›r. AB taraf›ndan finanse edilen bir çal›flman›n raporunda Bat› Trakya’ya iliflkinAB fonlar›n›n en büyük k›sm›n›n, Yunanlar›n yaflad›¤› güney bölgelere verildi¤inedikkat çekilmektedir.

Makedonya Türkleri2002’de yap›lan nüfus say›m›na göre say›lar› 78 bine yak›n olan Makedonya Türk-lerinin, 1990 sonras› dönemde ulusal haklar›n› koruma, göç nedenlerini ortadankald›rma ve Türkçe e¤itim hakk›n› en iyi flekilde kullanma gibi alanlarda ciddi mü-cadele vermek zorunda kald›klar› söylenebilir. Her fleyden önce, Makedonyal›Türkler, üzerlerinde hissettikleri asimilasyon bask›s›na karfl› kendilerini koruma ih-tiyac› duydular. Çünkü bir taraftan Arnavut bask›s› sürerken Makedonlar, Debre,Resne ve Radovifl ilçelerine ba¤l› köylerde yaflayan ahalinin Türkleflmifl Makedon-lar olduklar› yönünde propagandalar yapm›flt›r. Böylece, bir taraftan Türk kimli¤ibask› alt›nda kal›rken di¤er taraftan Makedonya’daki Osmanl› eserleri tahrip edile-rek Türk izlerinin de yavafl yavafl silinmesine çal›fl›lm›flt›r.

Makedonya’daki Türklerin temel özelliklerinden birisi, ülke çap›nda da¤›n›k birflekilde yafl›yor olmalar›d›r. Bundan kaynaklanan olumsuz sonuçlardan bir tanesi,seçimler esnas›nda Türk oylar›n›n da¤›lmas›d›r. Di¤er olumsuz sonuç ise yaflad›k-lar› baz› bölgelerde yeterli say›y› tutturamad›klar› için, kendi dillerinde e¤itim hak-k›ndan yeterince istifade edememeleridir. Bundan dolay›, özellikle Makedonya’n›ndo¤usundaki Türk çocuklar›, ya Makedonca ya da Arnavutça ders görmekte ve asi-milasyon tehlikesi ile karfl› karfl›ya kalmaktad›r. Bunun yan›nda, e¤itimde kadro vekitap eksikli¤i sorununu yaflayan Makedonyal› Türkler, ülkedeki lisans ve yükseklisans programlar›ndan da yeterince istifade edememektedir. Makedonya’da yafla-yan Türkleri 1990’lar›n bafllar›ndan bu yana temsil eden Türk Demokratik Parti-si’dir (TDP). Ne var ki zamanla yeni Türk partileri ortaya ç›km›fl, ayr›ca Türklerinoylar› Türkleri temsil etmeyen siyasi partilere de gitmeye bafllam›fl ve neticedeTürk az›nl›¤›n oylar› iyice bölünmüfltür.

2001 y›l›nda Makedonya’da yaflanan iç çat›flmalar ve ard›ndan imzalanan OhriBar›fl Anlaflmas› (Çerçeve Anlaflmas›) da Türklerin sorunlar›na yeni boyutlar ge-tirmifltir. fiöyle ki Ohri Bar›fl Anlaflmas›’n›n sadece Makedonya’daki Arnavut az›nl›-¤›n durumunda iyileflmeler sa¤lad›¤›, Türkler ve di¤er az›nl›klar› ise ihmal etti¤iyönünde flikâyetler bulunmaktad›r. Bir baflka ifadeyle Ohri Bar›fl Anlaflmas›’n›n enbüyük zaaf›, Türk, Boflnak, Roman gibi Arnavut d›fl› az›nl›klar›n hak ve ç›karlar›n›yeterli ölçüde dikkate almam›fl olmas›d›r.

Makedonya Meclisi taraf›ndan kabul edilen bayramlara iliflkin yasaya uygunolarak, TDP’nin teklifiyle 21 Aral›k tarihi Makedonyal› Türklerin ulusal bayram›olarak kabul edilmifltir. Bu tarih, Makedonya’da 1944 y›l›nda ilk kez Türkçe e¤iti-


Ohri Bar›fl Anlaflmas›:Arnavutlar ile Makedonlararas›ndaki silahl›çat›flmalar› sona erdirenAnlaflma’yla bar›fl›ntemelleri at›ld›. Ne var kiçat›flmalardan 11 y›l sonrada Makedonya’daki etnikiliflkiler hâlâ k›r›lgand›r.

min bafllat›ld›¤› tarihtir. Makedonya Türkleri anayasal düzeyde eflit haklara sahipayr› bir ulus olarak tan›nm›flt›r. ‹lkokul ve ortaokulda Türkçe e¤itim görebilmekte-dirler. Türk Dili ve Edebiyat› bölümünde ise lisans e¤itimi de görülebilmektedir.Bunun d›fl›nda, kültürden bas›n-yay›n faaliyetlerine kadar Makedonyal› TürklerinTürkçe olarak etkinlikleri bulunmaktad›r.

Türkiye d›fl›nda ilk Türkçe televizyon yay›nlar› Makedonya’da 1969 y›l›nda bafllam›flt›r.

Kuflkusuz, Makedonya Türkleri günümüzde ekonomik nitelikli sorunlarla dakarfl› karfl›yad›r. Özellikle k›rsal kesimlerde oldukça a¤›r ekonomik koflular mev-cuttur. Türk nüfusunun ço¤unlukta yasad›¤› baz› köylerde temel yaflam ihtiyaçla-r›n› karfl›layacak altyap› ve sa¤l›k birimleri bile bulunmamaktad›r.

Kosova TürkleriKosova ve Makedonya Türkleri 1990’lar›n bafllar›na kadar ayn› ülkenin çat›s› alt›n-da yaflam›fl ve ortak kaderi paylaflm›fllard›r. Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhu-riyeti’nin da¤›lmas›yla birlikte Kosova ve Makedonya Türkleri birbirinden ayr› çiz-giler üzerinde hareket etmeye bafllad›ysalar da kaderleri benzer kalmaya devametmifltir. 1999’da Kosova’da yaflanan savafl›n ard›ndan bafllayan yeni dönemde, sa-y›lar› 35 bin civar›nda oldu¤u tahmin edilen Kosoval› Türklerin sorunlar› ilk bafl-larda daha ciddi niteliklere bürünmüfltür. Örne¤in, halk içinden baz› afl›r› milliyet-çi Arnavutlar Türk dilinin kullan›lmas›n› yasaklamaya çal›flm›flt›r. Bunun d›fl›nda ifl-ten sebepsiz uzaklaflt›r›lma hadiseleri de yaflanm›flt›r. Bir baflka ifadeyle, 1999 son-ras› dönemde Kosova Türkleri üzerinde bask› uygulamalar› artm›flt›r. Ancak, za-manla Kosova’daki Türkler daha rahat nefes almaya bafllam›flt›r.

1974 tarihli Kosova Sosyalist Özerk Bölgesi Anayasas›, Türklerin yaflad›klar›yerlerde Arnavutça ve S›rpça d›fl›nda Türkçe’ye de resmî dil statüsü tan›m›flt›. Nevar ki bu anayasa, 1989 y›l›nda S›rp lider Slobodan Milofleviç taraf›ndan tek tarafl›olarak iptal edilmifltir. Haziran 1999’da Kosova’da göreve bafllayan Birleflmifl Mil-letler Geçici Misyonu (UNMIK), Milofleviç’in iptal etti¤i 1974 anayasas›n› geri getir-di. Ancak, Türklere haks›zl›k yap›larak Türkçe dilinin statüsü üzerine hükümleruygulat›lmad›. Hem baz› Kosoval› Arnavut politikac›lar hem de UNMIK yetkilileri,Türkçe’nin eski resmî dil statüsüne kavuflturulmas›na uzun süre ayak diretmifltir.

Son y›llarda Kosoval› Türkler Türkçe dilinin statüsü ve kullan›m› üzerine verdikleri mü-cadeleyle dikkat çekti.

Gelinen noktada, sadece Kosova’n›n Prizren belediyesinde Türkçe dili anaya-sal düzeyde resmî dil statüsüne sahiptir. Ancak birçok Kosova belediyesi Türk-çe’nin kullan›mda resmî dil olmas›yla ilgili yasalar ç›karm›flt›r. Uygulamaya bak›l-d›¤› zaman, bugün Türkçe rahatl›kla Kosova çap›nda konuflulabilmektedir. Ancak,belediyelere Türkçe olarak yaz›lm›fl dilekçelerin sunulmas›, nüfus cüzdanlar›ndaTürkçe ifadelerin de yer almas› gibi hususlar genel olarak pek fazla uygulama ala-n› bulamam›flt›r. Kosova ‹çiflleri Bakanl›¤›’n›n karar›yla fiubat 2012’den itibarenPrizren belediyesince düzenlenen resmî evraklarda Türkçe ifadeler de yer bulma-ya bafllam›flt›r.

Ba¤›ms›z Kosova Anayasas› sadece Türklerin de¤il, genel olarak Kosova az›n-l›klar›n›n baz› haklar›n› güvence alt›na alm›flt›r. Örne¤in, Kosova Anayasas›’n›n64. maddesi gere¤ince, 120 sandalyelik Kosova meclisi içinde 20 yer sabit olarak


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Kosova az›nl›klar›na ayr›lm›flt›r. Bu çerçevede 1999 sonras› dönemde Kosova’da-ki Türkler için iki sandalye güvenceye ba¤lanm›flt›r. Ne var ki 2007 y›l›na ait yenidüzenlemeler gere¤ince, Kosova’n›n 2008’deki ba¤›ms›zl›k ilan›n› izleyen iki mec-lis seçiminin ard›ndan, Türkler için güvenceye ba¤lanan meclisteki sandalye say›-s› bire düflürülecektir. Bunun d›fl›nda Kosova anayasan›n 96. maddesinde, Koso-va’daki S›rp olmayan az›nl›klar için (Türkler dâhil) bir bakanl›k ve iki bakan yar-d›mc›l›¤› güvenceye al›nm›flt›r. Bunlar›n d›fl›nda, Kosova Anayasas› Kosoval› Türk-lere meclis baflkan yard›mc›l›¤› kazanma ve Kosova Yarg› Kurulu ile AnayasaMahkemesi’ne kat›lma gibi güvence alt›na al›nm›fl imkânlar da sunmaktad›r. Buarada Kosova Türkleri ilkokul ve ortaokulda tamamen Türkçe e¤itim görebilmek-tedirler. Türk Dili ve Edebiyat› bölümünde ise Türkçe lisans e¤itimine de devamedebilmektedirler.

Kosova Anayasas›’n›n 9 Nisan 2008’deki kabulünden sonra, Kosova’da yaflayantüm toplumlar kendilerine bayram özelli¤ini tafl›yacak günler tayin etmifltir. Türktoplumu temsilcilerinin talebi üzerine 23 Nisan günü, Kosova Türklerinin UlusalBayram› olarak yasallaflm›flt›r.

Romanya TürkleriRomanya’da Türkler a¤›rl›kl› olarak Dobruca bölgesinde yaflamaktad›r. Osmanl›’n›niskân politikas› çerçevesinde Dobruca’ya Anadolu’dan Türkler yerlefltirilmifl olmas›d›fl›nda K›r›m Tatarlar›n›n da gelmesi neticesinde bu bölge önemli bir Türk nüfusu-nu bar›nd›rmaya bafllam›flt›r. Ne var ki zamanla bölgeden Anadolu’ya do¤ru ters göçyaflanm›flt›r. 2002 y›l›na ait nüfus say›mlar›n›n resmî sonuçlar›na göre Romanya’da32.596 O¤uz ve 24.137 Tatar Türkü olmak üzere toplam 56.733 Türk yaflamaktad›r.Sovyetler Birli¤i döneminde izlenen maksatl› ayr›flt›rma siyaseti yüzünden, günü-müzde bile bu iki Türk toplumu aras›nda siyasi ayr›l›klar hissedilebilmektedir.

Sosyalist dönemin bafllamas›na kadar Romanya Türkleri kültürel ve dinî kimlikle-rini yaflatma, ayr›ca siyasi ve sosyal haklar›n› muhafaza etme hususlar›nda önemli öl-çüde baflar›l› olabilmifltir. Ne var ki 1944’te bafllayan sosyalist yönetim alt›nda, di¤eraz›nl›klarla birlikte Romanya Türklerinin de haklar› e¤itim ve kültürden dinî yaflamakadar de¤iflik ihlal ve kesintilere u¤ram›flt›r. 1990 bafl›ndan itibaren ise Romanya’daTürkler dâhil, az›nl›klar›n durumu düzeltilmifl ve kendilerine tüm haklar sa¤lanm›flt›r.


Resim 8.3

Romanya’danüfusun tamam›Türk olan Baflp›narköyünün ilkokulö¤rencileri

Kaynak: ErhanTürbedar

Her fleyden önce Romanya Anayasas›’n›n 6. maddesinde az›nl›klara kendi et-nik, kültürel, dilsel ve dinî kimliklerini korumalar› ve gelifltirmeleri do¤rultusundahak ve güvence tan›nm›flt›r. 32. maddede ise az›nl›klar›n kendi dillerini ö¤renebi-lecekleri ve kanunlar›n öngördü¤ü çerçevede ana dilde e¤itim görebilecekleri be-lirtilmifltir. Anayasan›n 59. maddesinde de mecliste temsil bulmay› hak edecek ka-dar oy alamayan az›nl›klara, Romanya meclisinde sabit birer sandalyenin tahsisedilece¤i belirtilmifltir.

Günümüzde Türk az›nl›¤›n› Romanya resmî makamlar› karfl›s›nda temsil edenve az›nl›¤a tan›nan yasal haklardan yararlanmaya çal›flan iki dernek bulunmakta-d›r. Bunlar Romanya Türklerinin Demokrat Birli¤i ile Romanya Tatar-Türk Müslü-manlar›n›n Demokratik Birli¤i’dir. Bu iki birli¤i eskisi gibi ortak çat› alt›nda topla-ma aray›fllar› günümüze kadar sonuç verememifltir.

Romanya Anayasas›’n›n 59. maddesine uygun olarak hem O¤uz hem de TatarTürklerinin mecliste birer milletvekili bulunmaktad›r. Milletvekili adaylar› ise belir-tilen iki derne¤in genel kurulunda oylanmaktad›r. Elbette, bu iki dernek Türklereiliflkin kültürel faaliyetlerin ço¤unu gerçeklefltirmekte ayr›ca Türklerin örf ve adet-lerini canl› tutmaya da çabalamaktad›r. Bunun d›fl›nda Romanya hükûmeti öde-neklerinden de istifade eden bu dernekler, Türkçe ve Romence yaz›lar›n yer ald›-¤› süreli yay›nlar da yay›mlamaktad›r. Yaz›l› yay›nlar›n d›fl›nda, Köstence Radyo-su’nda haftada yar›m saat, Romanya ulusal televizyonunda ise ayda bir saat Türktoplumu hakk›nda bilgi verilmektedir. Romanya’daki Türklerin, Romanya e¤itimsistemi çerçevesindeki tüm dersleri Türkçe olan bir okulu yoktur. Di¤er az›nl›klargibi Türkler de seçmeli ders olarak ana dili dersini görebilmekte, ayr›ca Türklerintarihi ve gelenekleriyle ilgili de Türkçe olarak ders görebilmektedir.

Bir genel de¤erlendirme yapmak gerekirse Balkan Türklerinin tarihte maruzkald›klar› mezalim dikkate al›nd›¤›nda, günümüzde geçmiflle k›yaslanmayacak öl-çüde iyi durumda olduklar› söylenebilir. Ancak Balkan Türklerinin günümüzdede devam eden baz› s›k›nt›lar› bulunmaktad›r. Balkan ülkelerinin ulusal kamuoy-lar›, özellikle de Yunanistan ve Bulgaristan’daki kamuoyu, Türk az›nl›¤›n› bir bafl-ka ülkenin veya ulusun de¤il, kendilerinin bir parças› olarak görmeyi benimseme-di¤i sürece, Türk az›nl›¤›n›n sorunlar›n›n çözümlenmeye çal›fl›lmas›n›n etkisi s›-n›rl› kalacakt›r.

Hiçbir zaman ayr›l›kç› taleplerde bulunmayan Balkan Türklerinin s›k›nt›lar›na,uluslararas› kurulufllar taraf›ndan haz›rlanan insan haklar› raporlar›nda pek fazlayer verilmemektedir. Bu yüzden, sorunlar›na etkin çözümler üretebilmek için Bal-kan ülkelerinde yaflayan Türkler, aralar›ndaki iktidar-muhalefet iliflkisinden uzakdurmal› ve birlik ile beraberlik içinde olmal›d›r.



Balkanlar’da Türk kültürünün etkilerini tespit

etmek

Türklerin Balkanlar’la temas›n›n oldukça eski birtarihi olmas›na karfl›n as›l kal›c› iliflkileri Osman-l›lar zaman›nda bafllam›fl ve bu dönemin tesirlerigünümüze kadar gelmifltir. Osmanl›lar henüz ‹s-tanbul’u almadan ve Anadolu’da tam bir hakimi-yet kurmadan önce Balkanlar’› fethedip bölgedeüç yüz y›l sürecek bir bar›fl ortam› sa¤lam›fllard›r.Kurulan hakimiyet ve beraberinde yerleflen yö-netimin ortaya ç›kard›¤› siyasal ve idari yap›lar›etkilemenin yan›nda, Osmanl›lar bölgenin dini,etnik ve kültürel yap›s›n› da derinden etkilemifl-lerdir. Bölgede k›sa sürede kurulan bar›fl ortam›ve sa¤lanan düzen sayesinde bölge bafltan baflayeniden imar edilmifl pek çok flehir, kasaba vemerkez dini yap›lar, e¤itim kurumlar›, ticari bina-lar, askeri tesisler, kamu daireleri ve sivil mimariörnekleri ile donat›lm›fl ve bunlar›n detaylar› sa-y›lacak olan köprü, cami, çeflme, türbe, mesken,çarfl›, tekke, han, sebil, flad›rvan, kale, menzilha-ne, saat kulesi, k›flla medrese, kütüphane gibibinlerce eser bölgeye Osmanl›larca kazand›r›l-m›flt›r. Osmanl› hakimiyetinin güç kayb›na para-lel ortaya ç›kan özellikle bölgede kurulan ulus-devletler sonucu yaflanan geliflmeler Osmanl› et-kisini azaltm›fl olsa da bölgede hem etnik olarakTürklerin hem de dini olarak Türklerle birlikteyerel halklardan Müslümanlar›n varl›¤› sayesinde,Balkanlar hala Türk kültürünün yaflad›¤› en canl›bölgelerden biri olma özelli¤ini sürdürmektedir.

1923-1999 aras› dönemde Türkiye’nin Balkan-

lar politikas›n›n temel ilkelerini aç›klamak

Cumhuriyet tarihi boyunca Türkiye’nin Balkanlarpolitikas›n› do¤rudan etkileyen iç ve d›fl dina-mikler vard›r. Bu dinamikleri flu flekilde özetle-mek mümkündür: Öncelikle Balkanlar, Osmanl›miras›n›n hâlâ canl› bir flekilde yaflad›¤› bölgedir.Türkiye buradaki Osmanl› miras›n›n devam etti-rilmesinin önemli oldu¤una inanmaktad›r. Ayr›-ca, Osmanl› dönemindeki demografi politikalar›-n›n bir sonucu olarak bu bölgede yaflayan Türkve Müslüman nüfuslar bulunmaktad›r. Ankara,bu halklar›n varl›klar›n›, kültürlerini ve inançlar›-n› özgür bir flekilde sürdürmelerine imkân tan›n-

mas›na önem vermektedir. Ayr›ca, bu bölge Tür-kiye’nin Bat›’ya aç›lan kap›s›d›r. Bu bölgede ya-flanan istikrars›zl›klar, Türk gurbetçilerin ve tüc-carlar›n Avrupa’ya geçiflini zorlaflt›rmaktad›r. Tür-kiye, bu bölgenin istikrara ve bar›fla kavuflmas›için çaba sarf etmifltir.

2000’li y›llarda Ankara’n›n bölge politikas›n›n

parametrelerini tan›mlamak

Türkiye 2000’li y›llarda Balkanlar’da gerçek bir“Balkan Bar›fl›”n›n tesisi için yap›c› rol oynamayadevam etmifltir. Türkiye’nin Balkanlar’a yönelikvizyonu esasen bu bölgenin ihtiyac› olan pozitifbir psikolojinin de öncülü¤ünü yapmaktad›r. An-kara, en zor sorunlar›n bile çözümü olabilece¤iperspektifinin örneklerini kendisi bulup ç›karta-rak sunmay› baflarm›flt›r. Türkiye bu yeni Balkanvizyonu ile bölgenin sistemik yeniden yap›lan-mas›n›n yap›tafllar›n› oluflturmaktad›r. Ulus-dev-let yap›lar›n› Bosna Hersek’te ve Kosova’da ol-du¤u gibi güçlendirirken di¤er taraftan AB veNATO üyeliklerinde bölge ülkelerine sahip ç›k›pcesaretlendirmektedir. Bu amaca uygun olarakBosna-Hersek, S›rbistan ve H›rvatistan’la ikili veçok tarafl› zeminler oluflturmaya gayret etmektebölgenin Güney do¤u Avrupa Ülkeleri ‹flbirli¤iSüreci ve Bölgesel ‹flbirli¤i Konseyi gibi uluslara-ras› platform ve kurumlar›n› güçlendirmeye ça-balamaktad›r.

Bölgedeki Türk az›nl›klar›n durumuyla ilgili

aç›klama yapmak

So¤uk Savafl döneminin sona ermesi ve Balkanülkelerinde piyasa ekonomisine geçifl sürecininyaflanmaya bafllamas›yla birlikte Türkiye’nin böl-ge ülkeleriyle var olan ticari ve ekonomik iliflki-leri de geliflim göstermeye bafllam›flt›r. Ne var kiekonomik iliflkiler y›ldan y›la art›yor olmakla bir-likte, henüz arzu edilen seviyeye ulaflamam›flt›r.Ayr›ca eski Yugoslavya co¤rafyas›nda yaflanansavafllar, Türk ifladamlar›n›n bölge ülkeleri için-de daha çok Romanya ve Bulgaristan’a odaklan-mas›na neden olmufltur. Bununla birlikte, Bal-kan ülkelerinde süren kalk›nma ve özellefltirmeçabalar›, Türk ifl adamlar›na ekonomik f›rsatlarsunmaya devam etmektedir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Afla¤›daki yarg›lardan hangisi Balkanlar’da Türk kül-türünün etkisi konusunda do¤ru de¤ildir?

a. Osmanl›lar ile bafllayan Türk etkisi Balkanlar’›nkültürel, etnik ve sosyal yap›s›n› belirleyen enönemli unsurlardan biridir.

b. Osmanl›lar Balkanlar’da pek çok yerleflim biri-mini ya temelden kurmufllar ya da yeniden imaretmifllerdir.

c. Balkanlar’da, Türk edebiyat› aç›s›ndan önemliisimler yetiflmifltir.

d. Osmanl› sonras› kurulan Balkan ülkeleri Türkle-rin infla ettikleri eserleri korumaya azami gayretgöstermifllerdir.

e. Balkan ülkelerinin konuflma, yeme ve giyim-ku-flam dahil gündelik hayatlar›n›n pek çok alan›n-da hala Osmanl› etkileri görülür.

2. Afla¤›daki ülkelerden hangisi 1934 tarihli Balkan Pak-t›’n›n kurulma amaçlar›ndan biri de¤ildir?

a. Artan Sovyet yay›lmac›l›¤›na karfl› güvence sa¤-lamak.

b. Bulgaristan’›n revizyonist siyasetine karfl› iflbirli¤iyapmak.

c. ‹talya’n›n yay›lmac› siyasetine karfl› mücadeleedebilmek.

d. Balkanlar’da s›n›rlar›n güvenli¤ini sa¤lamak.e. Pakt’a üye ülkeler aras›nda güvenlik iflbirli¤ini

artt›rabilmek.

3. Afla¤›daki olaylar›n hangisinde Türkiye aktif bir d›flpolitika izlemifltir?

a. 2001 Makedonya krizib. Kosova Savafl›c. Slovenya’daki savafld. H›rvatistan Savafl›e. Bosna Savafl›

4. Afla¤›daki ülkelerden hangisi AB’de Balkanlar’›, Bal-kanlar’da AB’yi temsil ediyor izlenimi vermektedir?

a. Yunanistanb. H›rvatistanc. Slovenyad. Makedonyae. Bosna Hersek

5. Türkiye hangi ülkedeki Yüksek Temsilcilik Ofisi’ninerken kapat›lmamas› gerekti¤i görüflündedir?

a. Makedonyab. Slovenyac. H›rvatistand. Bosna Herseke. S›rbistan

6. Balkanlar’da hangi bölgede müftülük sorunu yaflan-maktad›r?

a. Sancakb. Podgoricac. Saraybosnad. Voyvodinae. Prizren

7. Türkiye, Makedonya’y› nas›l tan›maktad›r?a. Eski Yugoslav Cumhuriyeti Makedonyab. Makedonya Cumhuriyetic. Eski Yugoslavya Cumhuriyeti Makedonyad. Üsküp Cumhuriyetie. Eski Yugoslav Cumhuriyetlerinden Makedonya

8. Bulgaristan’da soya dönüfl politikalar› uyguland›¤›s›rada baflta olan lider kimdir?

a. Jelu Jelevb. Joseph Stalinc. Todor Jivkovd. Alexander Stamboliskie. Kral Simeon

9. Osmanl› Devleti’nin Balkanlar’daki varl›¤› afla¤›dakiolaylardan hangisiyle sona erdi?

a. Balkan Savafllar›b. 93 Harbic. Trablusgarp Savafl›d. Birinci Dünya Savafl›e. Çanakkale Savafl›

10. Balkanlar’daki en büyük Türk nüfus afla¤›daki ülke-lerin hangisinde yaflamaktad›r?

a. Romanyab. Kosovac. Makedonyad. Bulgaristane. Bosna Hersek



1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Balkanlar’da Türk KültürüEtkisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ki Savafl Aras› Dönem” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “So¤uk Savafl Sonras› Dö-nem” ve “Kosova Krizi” konular›n› yeniden göz-den geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Genel Görünüm” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹kili ‹liflkiler ve Çoklu Giri-flimler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹kili ‹liflkiler ve Çoklu Giri-flimler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹kili ‹liflkiler ve Çoklu Giri-flimler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bulgaristan Türkleri” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Balkanlar’da Türk Az›nl›k-lar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bulgaristan Türkleri” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Balkanlar’da bugün bile önemli say›lan pek çok flehir yado¤rudan Osmanl›lar taraf›ndan kurulmufllar ya da ge-liflme ve büyümeleri Osmanl›lar eliyle gerçeklefltirilmifl-ti. Örne¤in Bulgaristan’daki Yenipazar, Eskicuma, Os-manpazar›, Rusçuk, Servi, Lom, K›zanl›k, Ç›rpan, Tatar-pazarc›¤›, Karlova, Sar›mbeyli, ‹htiman, Köstendil, Cu-maibalâ, E¤ripalanga, K›rcali, E¤ridere, Dar›dere, Koflu-kavak, Mestanl›, Cisri Mustafapafla kasabalar› hep Türkyap›lar› olup köylerin ise yüzde altm›fl› Türk eseridir. Sa-raybosna Türklerin eline geçti¤inde yüz elli hanelik birköydü. Onu bugünkü baflkent ve çok kültürlülük mer-kezi hâline getirenler Osmanl› yöneticileri idi. Bu imarfaaliyetleri dolay›s› ile bölgede çok say›da büyük cami,medrese, köprü ve benzeri eserler ortaya ç›km›flt›r.

S›ra Sizde 2

Bu ülkenin Yunanistan’la yaflad›¤› anlaflmazl›klarda Tür-kiye, Üsküp yönetiminin yan›nda yer ald› ve bu ülkeyi“Makedonya Cumhuriyeti” olarak tan›d›. Yunanistan,kendi ülkesindeki bir bölgenin ad›yla ayn› olmas›na iti-raz ederek bu ülkeyi “Eski Yugoslav Cumhuriyeti Ma-kedonya” olarak tan›d› ve o flekilde tan›nmas› için ulus-lararas› topluma bast›rd›. Türkiye, 1993’te Üsküp’te ilkbüyükelçili¤i açarak ve Makedonya’y› resmî ad›yla tan›-yarak bu ülkeye destek verdi. 1995’te Ankara ve Üs-küp, Dostluk ve ‹flbirli¤i Anlaflmas›’n› imzalad›. Türki-ye’nin Makedonya politikas›n› etkileyen bir unsur dabu ülkede yaflayan Türk az›nl›¤›d›r.

S›ra Sizde 3

So¤uk Savafl’›n sona ermesi ile birlikte Türkiye çevrebölgelerde meydana gelen çat›flma ve istikrars›zl›k orta-m›nda her fleyden önce kendi istikrar ve güvenli¤inisa¤lamay› temel hedef olarak benimsemifltir. Bununlabirlikte Türkiye, Balkanlar'da diyalog olmadan, çat›flantaraflar› uluslararas› taahhütler do¤rultusunda iflbirli¤i-ne ikna etmenin mümkün olmad›¤›na inanm›flt›r. Gele-neksel realist kazan-kaybet (win-lose) tarz› yaklafl›myerine, Ankara herkes için kazan-kazan (win-win) çö-zümleri savunmaktad›r. Bu yaklafl›m›yla da AB ile en-tegrasyon ve bölgenin en önemli sorunlar›n›n çözümüad›na tamamlay›c› ve önemli bir rol üstlenmektedir. Buçerçevede Balkanlar’a yönelik olarak özel ilkeleri deBalkan politikas›n›n temeline oturtmufltur. Bunlar: “Böl-gesel sahiplenme”, “kapsay›c›l›k-kat›l›mc›l›k” ve “güçlüAB entegrasyon sürecinin (tüm konjonktürel zorluklar›-na ra¤men) devam›” ilkeleridir.



S›ra Sizde 4

Kosova ile iliflkilerin her alanda ve kal›c›l›k unsuru öneç›kar›larak gelifltirilmesi, siyasi, ekonomik, askerî, e¤i-tim ve kültürel alanlar›ndaki Kosova yap›lanmalar›ndaTürkiye’nin a¤›rl›¤›n›n hissettirilmesi önemli bir d›fl po-litika hedefidir. ABD ile koordinasyon içinde hareketeden Türkiye, Kosova'n›n ba¤›ms›zl›¤›n› tan›yan ilk ül-keler aras›nda yerini alm›flt›r. Ankara Kosova’n›n ba-¤›ms›zl›¤› konusundaki politikas›n› baflar›l› taktiksel de-¤iflikliklerle bilinçli bir flekilde sonuca götürmüfl, bu an-lamda karar al›c›lar 2000’li y›llarda Türkiye’nin Balkan-lar politikas›n› olufltururken So¤uk Savafl dönemindeve 1990’larda oldu¤u gibi Bat›’yla paralel hareket etmifl-lerdir. Kosova'n›n uluslararas› statüsü meselesi tam ola-rak çözülemedi¤i için ülkenin bölgesel örgütlere kat›l›-m› hâlen tart›flmal› bir konudur. Türkiye, Kosova'n›n ta-n›nmas›n›n ve bölgesel iflbirli¤i mekanizmalar›na dahilolmas›n›n önemli oldu¤unu de¤erlendirmektedir.

S›ra Sizde 5

Günümüzde Bat› Trakya’daki temel sorunlar, “Türk”ad›n›n kullan›lam›yor olmas› sorunu, müftülük sorunu,e¤itim sorunu, siyasal haklara iliflkin sorunlar, yurttafll›kve adil yarg›lanma hakk›na iliflkin sorunlar ve ekono-mik alandaki sorunlar fleklinde s›ralanabilir. Son za-manlarda Yunanistan’›n Türk az›nl›¤›na dan›flmadan va-k›f idare yöneticilerini tayin etmifl olmas› ve yine Türkaz›nl›¤›na dan›flmadan devlet memuru statüsünde gö-rev yapacak 240 imam› atam›fl olmas›, Bat› Trakya Türktoplumuna ilave rahats›zl›k vermektedir.

“Ohri Çerçeve Anlaflmas›,” Avrupa Konseyi

http://www.coe.int/t/e/legal_affairs/legal_coopera-tion/police_and_internal_security/ohr›d%20agree-ment%2013august2001.asp, (Eriflim Tarihi 10 May›s2010).

A¤ano¤lu, H. Y., Osmanl›’dan Cumhuriyete Balkan-

lar’›n Makus Talihi Göç, ‹stanbul: Kum Saati, 2001.Altunya, E., The Kosovo Crisis And Turkey (1991-2001),

Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi, Bilkent Üniversitesi,Ekonomik Ve Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eylül 2003.

Ashmore, R. D., Social Identity, Intergroup Conflict,

And Conflict Reduction, Oxford: Oxford UniversityPress, 2001.

Ayverdi, E. H., Avrupa'da Osmanl› Mimari Eserleri, ‹s-tanbul, 1981-82.

Balkan Türkleri Göçmen Ve Mülteci Dernekleri Fede-rasyonu, www.bgf.org.tr

Birleflmifl Milletler’in D›fl Ticarete ‹liflkin Verileri,http://comtrade.un.org.

Bora, T., Bosna-Hersek, Yeni Dünya Düzeni’nin Av Sa-

has›, ‹stanbul: Birikim, 1999.Bora,T., “Turkish National Identity, Turkish Nationalism

and the Balkan Problem”, Özdo¤an-Saybafl›l›, The

Balkans.

Bozbora, N., “Arnavut Milliyetçili¤inin Do¤uflu, Gelifli-mi ve Günümüze Etkileri”, Avrasya Dosyas›, Cilt 14,No 1, 2008.

Bozbora, N., Osmanl› Yönetiminde Arnavutluk ve Ar-

navut Ulusçulu¤unun Geliflimi, ‹stanbul, Boyut,1997.

Cohen, L. J., Broken Bonds, Yugoslavia’s Disintegration

and Balkan Politics in Transition, Boulder: Westvi-ew Press, 1995.

Çal›fl, fi. H., Hayaletbilimi ve Hayali Kimlikler, Neo-Os-manl›l›k, Özal ve Balkanlar, Konya: Çizgi, 2006.

Çandar, C., “Türkiye, Bosna-Hersek Ve “Tarihle Bar›fl-mak”…”, Yeni Türkiye, Cilt 1, No 3, Mart-Nisan 1995.

Çetiner, Y., fiu Bizim Rumeli, ‹stanbul, 1994.Davuto¤lu, A., A Forward Looking Vision Paper For The

Balkans, MFA Strategic Research Center Vision Pa-per, http://sam.gov.tr/a-forward-looking-vision-for-the-balkans/

Demirtafl-Coflkun, B., “Kosova’n›n Ba¤›ms›zl›¤› Ve TürkD›fl Politikas› (1990-2008)”, Uluslararas› ‹liflkiler, Cilt7, Say› 27, Güz 2010.



Dennis, J. D. Sandole, “Virulent Ethnocentrism: A MajorChallenge For Transformational Conflict Resolutionand Peacebuilding in the Post-Cold War Era”, The

Global Review of Ethonopolitics , I (2002-4).D›fl Ekonomik ‹liflkiler Kurulu, Türkiye’nin Balkan Ül-

keleriyle Ticari Ve Ekonomik ‹liflkilerine Dair Ra-porlar, http://www.deik.org.tr.

DTM, Güney Do¤u Avrupa ‹le Ticari Ve Ekonomik ‹lifl-

kiler Hakk›nda Genel De¤erlendirme, Ankara: D›flTicaret Müsteflarl›¤›, Anlaflmalar Genel Müdürlü¤üRaporu, 2010.

Dursun, A. H., Tuna Güzellemesi, ‹stanbul, 2004.Dünya Bankas› Veritaban›, http://data.worldbank.org.Eren, ‹., Rumeli’de Türk Kültürü, ‹stanbul, 1970.Ersoy-Hac›saliho¤lu, N. ve M. Hac›saliho¤lu (Der.), 89

Göçü, Bulgaristan’da 1984-89 Az›nl›k Politikalar›

ve Türkiye’ye Zorunlu Göç, ‹stanbul: Y›ld›z TeknikÜniversitesi, 1989.

Gökaçt›, M. A., Geographik, Yeniden Keflfedilen Yuna-

nistan, ‹stanbul, 2001.Gökbilgin, T., XV’ nci ve XVI’ nc› As›rlarda Edirne ve

Paflaeli Livas›, ‹stanbul, 1952. Göksu-Özdo¤an G. Ve Kemâli Saybafl›l› (Der.), The Bal-

kans: A Mirror of the New International Order, ‹s-tanbul: Eren, 1995.

Gönlübol, M., Olaylarla Türk D›fl Politikas› Cilt I (1919-1973), Ankara: Ankara Üniversitesi SBF Yay›nlar›,1982.

Grannes, A., K. R. Hauge and H. Süleymano¤lu, A Dic-

tionary of Turkisms in Bulgarian, The Institute forComparative Research in Human Culture, NovusForlag, Oslo, 2002.

Gürsel, N., Balkanlara Dönüfl, ‹stanbul, 1995.Haf›z, N., Bulgaristan’da Ça¤dafl Türk Edebiyat› Anto-

lojisi, 2 (1944-1984, Ankara: Kültür ve Turizm Ba-kanl›¤›, 1987.

Hale, W., Turkish Foreign Policy 1774-2000, Londra:Frank Cass, 2000.

Höpken, W., “Zwischen Kulturkonflikt Und Repression:

Die Türkische Minderheit ‹n Bulgarien”, Nationen,

Nationalitäten, Minderheiten Probleme Des Nati-

onalismus in Jugoslawien, Ungarn, Rumänien, Der

Tschechoslowakei, Bulgarien, Polen, Der Ukraine,

Italien Und Österreich: 1945-1990, Valeria Heuber-ger Et Al. (Der.), Viyana: Verlag Für Geschichte UndPolitik, 1994.

‹brahimgil, M., “Balkanlarda Türk Eserlerinin BugünküDurumu ve Köprü Mimarisinden Örnekler”, Ulusla-raras› Sempozyum, Köprüler Kurduk Balkanlara,

‹stanbul: ‹stanbul Büyükflehir Belediyesi Yay›n›,2008.

‹nalc›k, H., “Osmanl› Tarihine Toplu Bak›fl”, Osmanl›,Cilt 1, Ankara: Yeni Türkiye Yay›nlar›, 1999.

‹nalc›k, H., “Türkler ve Balkanlar”, Türklük Bilgisi, 3,Prizren, 2005.

‹sen, M. ve M. ‹brahimgil, Balkanlarda Osmanl› Mira-

s›, Gezi Rehberi, ‹stanbul, 2005. ‹sen, M., Varay›m Gideyim Urumeline, ‹stanbul, 2009.Karpat, K. H, “Balkanlar”, TDV, ‹slam Ansiklopedisi,

C.7, ‹stanbul: TDV, 1992. Kiel, M.,” Some Reflection on the Origins of Provincial

Tendencies in the Ottoman Architecture of the Bal-kans, Islam in the Balkans, Edinburg, 1979.

Kreflevljakoviç,H., “Stari Bosanski Gradovi”, Nafle Stari-

ne, S. 2, Sarajevo 1954.Lewis, R., Osmanl›’da Gündelik Yaflam. Çev. A. R. Or-

hunsoy, Ankara: Alter Yay›nc›l›k, 2009.Lütem, Ö. E., Türk-Bulgar ‹liflkileri 1983-1989, Cilt I,

1983-1985, Ankara: Asam, 2000.Mccarthy, J., Ölüm Ve Sürgün: Osmanl› Müslümanlar›-

na Karfl› Yürütülen Ulus Olarak Temizleme ‹fllemi,

1821-1922, Çev. B. Umar, ‹stanbul: ‹nk›lap Yay›nla-r›, 1998.

Oran, B. (Der.), Türk D›fl Politikas›, ‹stanbul: ‹letiflim,2001.

Ortayl›, ‹., ‹mparatorlu¤un En Uzun Y›l›, ‹stanbul: ‹leti-flim, 1999.

Örenç, A. F., Balkanlarda ‹lk Dram: Unuttu¤umuz Mo-

ra Türkleri Ve Eyaletten Ba¤›ms›zl›¤a Yunanistan,

‹stanbul: Bab›ali Kültür Yay›nlar›, 2009.Özcan, G. Ve fi. Kut (Der.), En Uzun On Y›l, ‹stanbul:

Boyut, 1998.Özcan, G., “Continuity and Change in Turkish Foreign

Policy in the Balkans”, Göksu, Özdo¤an ve Sayba-fl›l› (Der.), The Balkans.

Özlem, K., “Unutulan Balkan Türklerinin Sorunlar Gra-fi¤i Üzerine Bir De¤erlendirme,” Türkoca¤›, 2 A¤us-tos 2011. http://www.turkocagi.org.tr/ modu-les.php?name=yorumlar&pa=showpage&pid=771

Öztuna, Y., Rumelini Kayb›m›z, ‹stanbul, 1990 Petroviç, Z. And D. Reljiç, Insight Turkey Vol. 13 / No.

3 / 2011 pp. 159-172Poulton, H. And T. S. Farouki, Muslim Identity and the

Balkan State, Londra: Hurst & Company, 1997.Ragaru, N., “The Former Yugoslav Republic of Macedo-

nia: Between Ohrid And Brussles”, in J. Batt, Is The-

re An Albanian Question?, Paris: Institute For Secu-rity Studies, Chaillot Paper No. 107, Ocak, 2008.


Robins, P., Suits And Uniforms, Turkish Foreign Policy

Since The Cold War, Seattle, University of Washing-ton Press, 2003.

Rothbart , R. And Karina Korostelina, Identity, Morality,

And Threat: Studies in Violent Conflict, Lanham,Md: Lexington Books, 2006.

Rüma, ‹., “Turkish Foreign Policy Towards The Balkans:New Activism, Neo-Ottomanism Or/So What?” Tur-

kish Policy Quarterly, Volume 9, No:4, 2011.Sander, O.,“The Balkan Cooperation in Perspective”,

The Turkish Yearbook of International Relations,No. 7, 1966.

Schlegel, D., “Die Rolle Der Türkei Während Der Konf-likte ‹n Ex-Jugoslawien”, Zeitschrift Für Türkeistu-

dien, Cilt 12, No 2, 1999.Sevük, ‹. H., Tunadan Bat›ya, ‹stanbul, 1935.Skalic, A., Turcizmi U Srpckohrvatskom Jeziku, Saraje-

vo, 1966.Soysal, ‹. ve fi. Kut, Da¤›lan Yugoslavya Ve Bosna-Her-

sek: Olaylar-Belgeler, 1990-1996, ‹stanbul: OBIV-ISIS, 1997.

fiabanoviç, H., Knijevnost Muslimana Bih Na Orijental-

nim Jezicima, Sarajevo, 1973.Triandafyllidou, A. and D. Anagnostou, Yunanistan’›n

Bat› Trakya Müslümanlar›: Bölgesel Kalk›nma Stra-

tejileriyle ‹lgili Tavsiyeler, Atina: Hellenic Foundati-on For European And Foreign Policy, 2007.

Tufan, M., “Balkanlar’da Bin Y›ll›k Türk Kültürü”, Teb-li¤, Tarih Boyunca Balkanlar’dan Kafkaslara Türk

Dünyas› Semineri, 29-31 May›s 1995, ‹stanbul: ‹s-tanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Tarih Araflt›r-ma Merkezi, 1996.

TU‹K, http://www.tuik.gov.tr.Turan, Ö. – M. Z. ‹brahimgil, Balkanlardaki Türk Mi-

marî Eserlerinden Örnekler, Ankara: TBMM, 2004.Türbedar, E., Balkan Türkleri: Balkanlar’da Türk Var-

l›¤›, Ankara: ASAM, 2003.Uluslararas› Adalet Divan›, “Kosova ‹daresi Hakk›nda

Bas›n Aç›klamas›, 10 Kas›m 2008.” Uluslararas› Ada-

let Divan›, http:// www.icj-cij.org/docket/fi-les/141/14797.pdf (Eriflim Tarihi 13 May›s 2010).

Uzgel, ‹., “Balkanlarla ‹liflkiler”, Oran, Türk D›fl Politika-

s›, Cilt II. Uzgel, ‹., “Doksanlarda Türkiye ‹çin Bir ‹flbirli¤i Ve Re-

kabet Alan› Olarak Balkanlar”, Özcan ve Kut (Der.),En Uzun On Y›l.

Uzgel, ‹., “Kosova Sorunu Ve Türkiye”, Oran, Türk D›fl

Politikas›, Cilt II.

Vali, F. A., Bridge Across The Bosphorus. The Foreign

Policy of Turkey, Baltimore: The Johns HopkinsPress, 1971.

Volkan, V., D. A. Julius and J. V. Montville (Eds.), The

Psychodynamics of International Relationships, Vol.I: Concepts And Theories, Lexington, Mass.: Lexing-ton Books, 1990.

Yalç›n, E., “Türk-Bulgar Ortak Kültürü”, Atatürk Yolu

Dergisi, S 43, Ankara, Bahar 2009.Yenisoy, H. (Süleymano¤lu), “Bulgar Folklorunda Türk

Folkloru Etkileri”, Bilig, S. 2,Ankara, 1996. Yenisoy, H. (Süleymano¤lu), “Bulgaristan Türkleri fiii-

ri”, Türk Dili: Dil ve Edebiyat Dergisi, Türk fiiiri ÖzelSay›s› V, Türkiye D›fl› Ça¤dafl Türk fiiiri, S. 531, An-kara 1996.

Yerasimos, S. (2000). Milliyetler Ve S›n›rlar: Balkanlar,

Kafkasya Ve Orta Do¤u. Çev. fi. Tekeli, ‹stanbul: ‹le-tiflim, 2000.

Zimova, N., “Kemalist Turkey’s Concept of Foreign Re-lations and Its Value in the Contemporary Context.Turkey And the Balkans in the Early 1930s”, Archiv

Orientalni, 56, 1989.

Download - Balkanlarda Siyaset

Top Related