F I-R O Z A H M A D

h ro/ Ahmad l^ JS de Delhide dnyaya geldi. Delhi niversitesi St. Stcphen Kicj'ndc Hindistan Tarihi eirimi aldktan sonra Univrrsity of London'da SOAS'ta Ortadou a- rihi ^ah^t. 1 % 6 da yazd T he Ccmmttee o f Union and Progress in Turksh Polittcs teziyle Uuversity ot Londonda doktora derecesini elde erti, 1966-1967de Columbia niversitesinde School of International Affairsre ders verdi ve 1967de Massachusetrs niversitesi nde Tarih Bimnde ders vermeye balad. Daha sonra Tufts niversitesi Fares Dou Akdeniz almalar Merkezinde konuk retim yesi ve Flcccher Oku- lunda Diplomatik Tarih konuk profesr olarak grev yapt. Emekli olduktan sonra Trkiye'ye yerleen Ahmad, 2 0 0 5 ren itibaren Yeditepe niversitesi Uluslararas likiler ve Siyaset Bilimi Blm Bakanl grevini yrtmekte olan Ahmadin OsmanlInn son dnemi ve modem Trkiye zerine Trkeye de evrilen baz eserleri unlardr: tt- t ha t ve T erakki (stanbul, 1971, 1984, 1986, 1994); Trkiye'de ok Partili Rejimin A klam al K ron olo jisi (Bilgi Yaynevi, Ankara, 1976, Bedia Ahmad ile birlikte); D em okrasi Srecinde T rkiye (Hil Yaynlan, stanbul, 1994) ve M odem Trkiye'nin Oluum u (Sarmal Yaynevi, stanbul, 1995), (gzden geirilmi basksyla: Kaynak Yaynlat; stanbul, 1995^. Bunlarn yan sra Trkeye evrilen baz makaleleri ttihatlktan Ke- m alizm e (Kaynak Yaynlan, stanbul, 1985) derlemesinde yer almtn

1STANBUL blLC l NVERSTEM YAYINLARI

Fer o z Ah m a dBR KMLN PENDE

TRKYE( e v Ir e n S e d a t Ce m Ka r a d e l I

STANBUL BLG NVERSTES YAYINLARI 154 Ta r Ih 21

ISBN 975-6176-68-7

Kapak DahIve Vekleti, B as in Yayin Gene l M d r l ta ra f in d a h F ra n s iz ca yay in lanan

La T*QUI KEMAISTE DERGSNN UBAT 1936OA 11. SAYISINDA CUMHURYETN ETM BAARILARIYLA LGL YAZIDAN BR FOTORAF.

1. BASKI STANBUL, ARALIK 2006

SLG let Im Gr u b u Ya y in c iu k M z Ik Ya p im v e Ha b e r AJa n s i Lt d . t I.

YAZIMA ADRES: NN CADDES, NO: 28 KUTEPE L 34387 STANBUL

Te l e f o n : 0212 311 6 0 0 0 217 28 62 / Fa k s : 0212 347 10 11

vvww.bilgiyay.com E-p o s t a yayin@bilgryay.com

Da&itim dagitimdbilgiyay.com

YAYINA HAZIRLAYANLAR SACT KUH U - A s i l Y a IKUT

Ta s a r im M e h m e t l u s e l

D Iz g v e Uy g u l a m a M a r a t o n O Iz o Ie v I

OOz e l t I Sa It K i z iu r m a k - B o r a B o z a t u

BA5K1 VE C IlT EFK MATBAASI

M a r m a r a Sa n a y i S i n s i M. B lo k No : 291 Ik It e l l I s t a n b u l

T elefo n Fa k s : 0212 472 15 00 (3 Ha t )

kunbul 8rt{i University Library Cataloging-in-Pblication Ostab ortu l Bilfi niversiiesi Ktphanesi Kataloglama Blm tarafndan kataloglanm!.

Ahmad, Feroz.Tkiye: bir kimlik aray / Ahmad Feroz

p. cm.Includes bibliographical references and index.

ISBN 975-6176-68-7 (pbk.)

. TurkeyHistoryOttoman Empire, i 288-i9i8- 2. TurVey History zolh century. L Ttle. DR440 A62419 2006

mailto:yayin@bilgryay.com

F e r o z A h m a d

BR KMLK PENDETRKYE

EVREN

S e d a t Ce m Ka r a d e l

iindekiler

ix T eek k r xi n s zxv T rk e B ask in nsz B R N C B L M O sm anllar:

D evletten m p aratorlu a (1 3 0 0 -1 7 8 9 )3 Osmanl Hanedanmn Ortaya kmas 6 Ordunun Geliimi8 Erken Osmanl Fetih ve Genileme Hareketleri

12 Fatih Sultan Mehmet ve Etkisi15 Osmanl Mlknn Genilemesi16 Kanun Sultan Sleyman 21 Bir Devrim a25 Yenieri-UIema ttifak26 Artan Avrupa Etkisi

29 K N C B L M R eform dan Devrime (1 7 8 9 -1 9 0 8 )31 Askeri Reform36 Babli ve Kavalal38 Batllama Hareketi39 Yeni Bir Orta Snfn Ortaya k40 Tanzimat45 Gen Osmanllar Hareketi48 flas ve Kargaa: Osmanl mparatorluunun zlmesi50 stibdattan Meruiyete53 Ykselen Gelenekilik

59 N C B L M M erutiyet Devrimi,R efo rm ve Sava (1 9 0 8 -1 9 1 8 )

61 Anayasann Dn65 Kardevrim68 V. Mehmetin Tahta k70 Balkan Savalar ve Osmanl Yenilgisi75 Yenilginin Yansmalar

V iindekiler

78 Almanyayla ttifak8 1 Birinci Dnya Savafnda O sm anllarm Rol

91 DRDNC BLM Kemalist Dnem (1918-3938) 93 Atatrkn Gemii ve ktidara Ykselii 98 Ulusal Bamszlk Hareketinin Douu

104 Cumhuriyetin Douu 107 Cumhuriyetilik Kk Salyor

115 BENC BLM ok Partili Siyaset ve Demokrasiye Doru (1938-1960)1 17 nnnn Cumhurbakan Seilmesi 120 Avrupada Sava122 kinci Dnya Sava Sonras12 3 Demokrat Partinin Kurulmas 125 1946 ve 1950 Seimleri127 Souk Sava ve Trkiyeye Etkileri1 3 1 Siyaset138 Ekonomik Endieler140 Ordu Mcadeleye Karyor

145 ALTINCI BLM Asker Vasiler (1960-1980)147 Cunta Ynetimi150 Mill Birlik Komitesi: Geici Hkmet1 5 1 kinci Cumhuriyet15 3 Ekonomik Reformlar*55 Deien Toplumsal Yaplar 156 Yeni Siyasal Partilerin Kurulmas158 Yeni Siyaset ve Daha Geni Dnya159 Kbrs Sorunu 162 Siyasal Blnme165 Muhtra Rejimi ve Sonras, 1971-1980170 1973 Genel Seimleri173 Koalisyon Hkmeti: CHP-MSP179 Trkiyenin Yenilenen Stratejik nem i180 Artan Ekonomik Sknt

1 8 3 YEDNC BLM Ordu, Partiler ve Kreselleme (1980-2006)18 5 Siyasal Sistemin Yeniden Yaplandrlmas189 Yeni Siyasal Partilerin Kurulmas190 1983 Genel Seimleri19 2 Eski Siyas Liderlerin Dn19 5 Ekonomik Sorunlar ne kyor198 Trkiyenin Deien Sosyo-Ekonomik Grnm

200 Krt Sorunu204 Trkiye ve AET205 Trkiyenin Siyas Huzursuzluu206 Yeni Siyas Koalisyonlar208 Sren Siyas stikrarszlk ve Ekonomiye Etkileri2 10 Laikler ve slmclar2 13 AB yeliinin Artan nemi2 23 ABD ile likiler ve AB226 Kbrs Hep Gndemde

2 3 1 Kr o n o lo ji2 3 3 O sm anl m paratorluu (130 0 - 1 9 2 3 )2 4 3 M od ern T rk iye (1 9 2 3 -2 0 0 6 }2 6 3 Dizin

Teekkr

B u kitap, Osmanl mparatorluu ve modern Trkiye tarihiyle uzun sreli bir iliki sonucu ortaya kr. Bir sentez almas olduu iin ylJar boyu bana iJham veren akademisyenlerin, nceden dnmediim sorularyla konuyu yeniden deerlendirmeye beni ynelten rencilerin omuzlar zerinde durmaktaym. Eser taslak halindeyken Onevvorld iin onu okuyarak yararl yorumlar yapan iki okuyucuya; Onevvorlddeki editrlerim Rebecca Clare ve Judy Kearnse profesyonellikleri ve sabrlar iin; meslektalarma, zellikle de Tuhs niversitesi Fares Dou Akdeniz Aratrmalar Merkezi'nden Le/a Favvuz'a destekleri ve cesaretlendirmeleri iin teekkr ederim. Ancak, her tur madd hata ve atlamadan sadece ben sorumluyum.

nsz

O smanh mparatorluu 19. ve 20 . yzyllarda yok olmaya yiz tuttuunda, Osmanllar geri dnecek bir anayurdu olmayan ender halklardand. Dier imparatorluk halklar kendi anayurtlarna dnmlerdi: ngilizler smrgelerinden kmaya zorlandklarnda kemli ada merkezlerine; Franszlar Fransaya; spanyollar Ispanya'ya ve dierleri kendi anayurtlarna. 20. yzyla gelindiinde, OsmanUtar'tn bir anayurdu yoktu; inkii onlar, eitli sebeplerle, Orta ve I Asya bot- krlarndan g etmek zorunda kalm ve farkl ynlere dalm boylard. Bu boylardan, aralarnda liderleri Osmandan (lm 1326) dolay Osmanllar olarak adlandrlanlar da dahil olmak uzcre bir blm slm dnyasna g etmi ve slm dinini benimsemilerdi.

Bu topluluklar kaynatklar topluluklar tarafndan trk* oU- rak adlandrlmt. Ancak, onlar kendilerini bal okluklar airetin bandaki reisin adna gre adlandryorlard. Bu sayede ortaya Seluklular, Danimentliler, Menteeoular ve Osmanllar k m Ormanllar, T iirk adn, henz boyun edirilmemi ya d** uygarlamam, ancak kendi topraklarnda yaamakta olan gebe veya yerejJc, iftilikle uraan kabile gruplar iin kullanyorlar, 'ime de Osnunii

Xfi o^so?

arla ilikiye giren Venedik ve Cenova kentlerinden tacirler, sonralar da ngiliz ve Franszlar Orm anllar, T r k veya lTurque olarak adlandrdlar. Yunan O rtodokslar, Osmal ynetimini T urkokratya (Trk ynetimi) olarak adlandrdlar. AvrupaMar ve Hristiyanlar iin, Trk kelimesi M slm anla eanlaml olarak dnld; dolaysyla da bir Hristiyan din deitirip Mslman olursa Trkleti diye ta

nmland. Trkiye ayn zamanda ngilizcede Osmanl m paratorluunu ifade eden bir szck oldu. rnein Lord Byron Osmanl Arna

vutluundan Kasm 1 8 0 9 da annesine yazarken, Bir sredir Trkiyedeyim: buras (Preveze) deniz kysnda ama Paay ziyaret etmek

iin Arnavutluk vilayetinin i kesimlerine gitmem gerekti diyordu. AvrupalJar arasnda, imparatorluk corafyasndan bahsederken, O smanlInn Balkanardaki topraklar iin Avrupa Trkiyesi; Anadolu ve Arap vilayetleri iin de Asya Trkiyesi demek yaygnd.

M illiyetilik fikri Fransz Devriminden sonra Osmanl mpara

torluumda kendine bir geit buldu. ncelikle imparatorluun gayri

mslim topluluklar, sonralar da kendi Trklkleri, kendi dilleri ve kkleriyle ilgilenmeye balayan bir grup Mslman aydn bu fikirle ilgilendiler. Yine de, 1 9 1 8 de Birinci Dnya Savandaki kesin yenilgiye kadar, halkn byk ounluu okuluslu, okdinli bir imparatorluu srdrmeye kararl olduundan, milliyetilik sadece aznlklarn

ilgilendii bir konu olarak kald.Ancak topyekn yenilgiden ve galip tarafn imparatorluu par

alayaca ve imparatorluu oluturan topluluklarn kendi kaderini tayin ilkesini destekleyecekleri anlaldktan sonra Osmanllar, kendilerinin de milliyetilik ve millet olm a5 kavramlarna dayal bir ekilde kimliklerini belirlemeleri gerektiini kavradlar.

Milliyetiler 1 9 2 3 te cumhuriyetlerini kurduklar zaman, bunu, blgesel ve dolaysyla da vatansever bir tanmla Trkiye Cumhuriyeti olarak tanmlayarak, Trk Cumhuriyeti eklinde bir etnik tanmdan kandlar, Yine de, Trkiye Cumhuriyeti ngilizcede genellikle yanl olarak Republic o f Turkey* yerine Turkish Republic ve Ankara'daki Meclis de Trkiye Byk M illet Meclisi anlamnda Grand

National Assembly of Turkcy* olarak deil, Trk Byk Millet Meclisi anlamnda Turkish Grand National Assembly olarak kullanr. Milliyetiler, tanmlar arasndaki farkn bilincindeydiler ve kelimelerini dikkatle semilerdi. Hatta, yeni Trkiyede yaayan insanlarn, Trk, Krt, Arap, erkez vd. olduklar iin Trkiyeli olarak adlandrlmas ve Trk szcnn sadece etnik Trkleri nitelemesinin zerinde de tartlmt. Trk kelimesinin ngilrereli veya Amerikal gibi bir anlam kazandrlarak kullanlmasna devam edilmitir. Dier milliyeti hareketler gibi, milliyetiler blge temelli Trkiye devletini yaratarak ve bunu 1923'te Lozanda tescil ettirerek Trkiyenin milletini ve Trkleri yaratmaya baladlar.

1930larn sonlarna doru milliyetiler, Anadolu'daki nfusun ounluu iin bir kimlik yaratmak konusunda, douda etnik ve dille ilgili temeller nedeniyle bu sreten etkilenmeyen Krtler ve Orta Anadoluda dinsel nedenlerle etkilenmeyen Aleviler dnda, bir lde baarl olmulardr. Bu kimlik problemleri, 1961 Anayasasnn yaratt daha liberal siyas ortamla su yzne kaca 1960lann balarna kadar geri planda kalmtr. Her ne kadar 1990larda devletin, rejimin liberalletirilmesini dnmeye balamas ve yelik kriterlerine uyum iin Avrupa Birliinin istedii reformlarn gerekletirilmesi sonucunda gelimeler yaanmsa da bu sorunlar hl zlmeyi beklemektedir. iktidardaki Adalet ve Kalknma Partisi (AKP), 12-13 Aralk 2 0 0 2 de Kopenhagdaki AB zirvesinde yelik iin almalar sonusuz kalnca, bu reformlar gerekletirmek ve uygulamak iin gemitekinden ok daha fazla istekli olduu izlenimi vermektedir.

Boston, 2003

Trke Bask in nsz

ou yazar, eserini olabildiince geni bir kitle tarafndan okunmas am acyla kaleme alr. Benim arzum da hep bu ynde olmutur, j n T rkler zerine yazdm doktora tezi O xford University Press tarafn

dan 1 9 6 9 ylnda yaynlandnda ok az sayda, muhtemelen bin adet

baslm t. O sm anl m paratorluunun son dnem tarihiyle ilgilenen,

uzm anlam kk bir okuyucu kitlesine hitaben yaynlanmt. Birka

yl iinde kitabn basks tkendi. Kitap bir daha baslmad ve kalan

kopyalar niversite ktphanelerinin tozlu raflarna gitti. Ancak, 1971

ylnda kitabn t t ih a d v e T era kk i, 1 9 0 8 -1 9 1 4 adyla Sander Yaynevi

tarafndan T rke evirisi yaynland ve o zamandan beri baslmaya de*

vam etti. O kurlarn ou, ders kitab olduu iin alan isteksiz renci

lerden olusa da, kitap her yl belli sayda okuyucuya ulayor. Bu be

nim iin gurur verici. Sonu olarak, kitaplarmn Trkeye evrilmesin

den her zam an honut oldum , nk Trk okuyucularn ilgiyi canl tu

taca ve eletirel bir bak as sunacan biliyorum.

Son dnem O sm anlu mparatorluu ya da modern Trkiye

hakknda ngilizce okurlarna hitaben yazarken, asla sadece dier ta

rihiler ve sosyal bilim ciler tarafndan okunan tarihilere tarih re

xvi turk( bask ih ns

ten' biri olarak yazmadm. Dardan bakan birisi olarak ve lgi sahibi okuyucuya konuyla ilgili analitik, nesnel ve -umuyorum k i- kolay okunabilir bir inceleme sunma amacn tayarak yazdm.

Trkiyeye dardan bakan biri olarak yazmamn tek aklam as, dardan bakmann deiik ve belki de ok farkl bir bak as sunmas olabilir. Bu noktada Nasreddin H ocann ince zeksna bavuruyorum. Hoca birok fkrasnda deiik benzetmeler yaparak, her eyin dardan farkl grndn, deiik olduunu artran olaylar anlatr. Son olarak kitabm sadece evirmeyip metin iinde baz nemli noktalar akla kavuturarak Trk okuru iin anlalabilir hale getiren Fahri Aral ve ekibine teekkr ederim.

stanbul, Eyll 20 0 6

K z k a rd e im A m een a i in vee r k e k k a rd e im F a r td in (1935-2 0 0 0 ) antstna

BRNC BLM

Osmanllar; Devletten mparatorlua :

(1300-1789) ,

Pdi$ah M. Metaned'in (Fatih) tahla k UWinome, TopVap Saray Ktphanesi).

OSMANLI HANEDANININ ORTAYA IKMASIeluklularn nderliindeki Trk boylan, 1071'den, yani ngiltere'yiNormanlarn istilasnn be yl sonrasndan tibaren, Anadolu'da

kendilerine yer amaya baladlar. Alparslan, Bizans mparatoru Dioge- nesi M alazgirt Savanda yenilgiye uratarak Konya merkezli Seluklu mparatorluumun, yani Rum (Bat) Seluklularn temelini att. Rum, erken dnem Mslmanlarnn Bizansllar Romal anlamnda tanm* ladklar kelime, Bizans ise Rum\ Bizans topraklan da Rum diyan'yd. Daha sonralar bu kelime Asia M inor (Kk Asya), bir dier adyla Anadoluyu tanmlamak iin kullanld ve gnmze kadar da Anadoludaki Yunanllard tanmlamakta kullanlageldi. Seluklu mparatorluu, her biri Seluklu Hanedannn hkmranln kabul etmi olan kendi lideri, beyi tarafndan ynetilen Trk boylarnn br konfederasyonuydu. Ancak, 1243te Seluklular Moollar tarafndan yenilgiye uratlp da M oollarm vasal konumuna gelince, bu beyler kendi prensliklerinin -yani beyliklerinin- bamszln ilan ermeye baladlar.

O sm anllarm da kkeni, Seluklular'm beyleri ErturuJ'a Ankara yaknlarnda, daha son ralan gnm zdeki Eskiehir'e yakn S

4 bitincl blUtn

te kadar uzanacak topraklar bahettii, Seluklulara tbi bir boya dayanr. Erturulun 1288'de doksan yanda ld ve yerine olu Osmann getii sylenir. Osmann ad, ardllar tarafndan benimsenmi ve devletlerinin ad O ttom an olarak ngilizceletirilmi olan Osmanl olmutur. Dier beyler bamszlklarn ilan ederlerken, O s

man Bey, 1 298 de tahta kan Sultan III. Keykubat dneminde de Seluklulara olan sadakatini srdrd. Sultan III. Keykubatn azledilme- siyle, Osman Bey bamszln ilan etti ve bylece Osmanl Devle- tinin kuruluunu gerekletirdi. Osman Beyin topraklan Bizansa komuydu ve bu ona din sava -yani g a z a - yapma olanan veriyordu. Bu sayede kendisi ve ardllarnn g az i -yan i din sava- olabilm esi mmknd ve bu sayede Anadolunun her yerinden kendilerine ka- tlanlar bulabiliyorlard. Bu, Osmanllarm dier beyliklerle karlatrldklarnda sahip olduklar byk bir avantajd. Osm an Gazi 1326da ld ve yerine, ayn yl ierisinde fethettii, stratejik adan nemli olan Bursa ehrini Osmanl Devletinin ilk bakenti yapan O rhan Gazi (saltanat 1326-1359) geti. Bu dnemde Osmanl beyleri kendilerini eitler arasnda en sekininden biraz daha nde gsteren gazi unvanm kullanyorlard. Daha sultan olm alarna zaman vard.

1326ya kadar, Anadoluda Seluklularn vrisi olduunu ne sren birtakm devletler ortaya kmt ama Karam anllar Seluklularn gerek vrisi olarak kendilerini gryorlard. Dier beyler, yani Aydn, Mentee, Saruhan, Germiyan, Hamit, Teke, Karesi ve Kastamonu gibi beyliklerin liderleri, bunu kabule yanamamaktaydlar. O ara, Osmanllar ok kk ve ok zayf olduklarndan, Seluklularn mirasl kavgasna karmamay semilerdi. Orhan Beyin ans, dier Mslman beyler birbirleriyle savarken, zayflamakta olan bir Bizans mparatorluumla komu olup buradan yeni topraklar elde edebilmesiydi. Orhan Bey, devletini Marmara Denizinin gney sahilleri boyunca geniletti ve 1345te de Karesi topraklarnn byk bir blmn Mslman yneticisinin elinden almak suretiyle anakkale Boazn geerek Avrupa yakasnda genilemeyi mmkn kld.

1341de Orhan Bey Bizansn iilerine, Kantakuzenosun raki-

Osmanl Oevtetinln snrlarm genileten Orhan Bey ya da Ortan Gari, kendi dneminde ilk kez bir devlet yaplannasnm oluumuna nclk etti. Bizans mparatoru loannes Kantakuzeros ila yaptofr

ittifak se OsmanlIlarn Balkanlarda yaylmasn salad. Daha nce Yarhtsar tekfurunun ket Holophira (daha sonra Nilfer Hatun) ile evlenen Orhan Gazi, sonradan Kantakurenosln kz

Teodora ile evlendi. Bu dnn bir Yunan halk resmine gre tasviri.

bine kar taht mcadelesine destek talebini kabul ederek mdahale etti. Orhan Bey, Kantakuzenos'un tahta gemesini salad ve bunun karl olarak da imparatorun kz Theodora, Orhann ei oldu. Bundan sonra, en azndan III. Murat (1574-1595 aras tahtta) dnemine kadar Osmanl sultanlarnn Hristiyan eler almas neredeyse bir gelenek haline geldi. Orhan Bey, o zamana kadar anakkale Boaz'ndak stratejik Gelibolu Kalesni ele geirmi ve Tekirda fethederek de Marmarann kuzey tarafndaki varln emniyete almt. Osnanblar boaz geerek Balkanlara doru ilerlemeye hazrd, Orhan Bey 1359\Ja

6 birinci bolm

ldnde, devletin saha olarak temellerini kurmu olm akla kalmam, buna, Batda jan issaries' adyla tannan ve yeni birlikler anlamndaki Yenieri kurumunu da kurmak yoluyla devletin kurumsal temellerini de eklemitir.

slm dnyas kle ordular fikrini biliyordu, ancak d evirm e denilen ve Hristiyan topluluklardan genleri toplayarak, onlar asker ve ynetici sekinler eklinde eitme yntemi bir yenilikti. Bundan nce Osmanllarda yerleik veya srekli ordu yoktu; Osm anhlarn asker gc nderine bal boylarn katklarna dayanyordu. Osmanllar her biri kendi nderine sahip bir boylar federasyonu olduundan, sultan

hl eitler arasnda en sekininden biraz daha stte bir yerdeydi ve ki- isel yetileriyle fetih becerisine gvenmesi gerekiyordu. O rhan Bey, bu sorunu ilk nce kendisi iin Trkmen airetlerinden bir ordu toplamay deneyerek amaya almt, ancak Trkmenler esas olarak svari olduklarndan piyade savann disiplinine uyum salayamamlard.

ORDUNUN GELM1330 yl civarnda, Orhan Bey, on iki ile yirmi ya arasndaki Hristiyan genleri toplamaya, bunlara slm benimsetmeye ve sonra da bu genleri yeni birlikler olarak eitmeye balad. Bu genler, nce Trk iftliklerinde Trk-slm gelenek ve grenekleri ile Trkeyi renerek bir raklk dnemi geiriyor, ardndan Saray okulunda zenli bir eitimden geerek devletin ynetici sekinleri arasna katlyorlard. Bekta tarikatnn kurucusu Hac Bekta Veli (1 2 1 0 -1 2 7 1 ), yenieri askerlerini kutsadna inanld iin, rgt 1 8 2 6 da datlana kadar yenierilerin piri olarak kalmtr.

Bu askeri yeniliin olgunlamas kuaklar boyu srd ve zamanla devirmeler asker ve ynetici olarak sultann gcn boy liderleri- ninkinin karsnda artrdlar. Devirlen bu kiiler tek bir kiiye, kendilerinin efendisi olan sultana ballk duydular ve onun k u llar, hizmetkrlar oldular ki kul kelimesi genellikle kle anlamnda kullanlr. Sultann bunlar zerinde lmlerine ve yaamlarna karar verebilme yetkisi vard. Teoride bu devirmelerin geldikleri toplumlardan soyut

osmanllar: dcvttntn ta p ifK o rtu f (1300-1 7 ^ 1 7

lanm olmalar ve dolaysyla bunlara kar bir ballk duymamalar gerekir. Gerekteyse, devirmeler arasndan kp da vali veya sadrazam olanlardan bir ksmnn iinden ktklar toplumlan camiler, ktphaneler ve kprler yaptrarak dllendirdikleri grlmtr. Yenieri olabilme ayrcal, bu insanlardan hr bir Mslman olarak doacak -dolaysyla da devirilemeyecek- olan ocuklarna geememekteydi.

Devirme ileminin eriat asndan yasall bir tartma konusuydu. eriat, slm idareyi kabul eden ve 'cizye yani kelle vergisi deyen gayr-Mslimlere zimm\ yani koruma altnda kimse stats tanyordu. Bunlar, kendi inanlarnca ibadet etmek ve kendi toptumlanmn kurallarna gre yaamak hakkna sahipti. Sultann bu insanlara herhangi bir ekilde bask yapmas ve erkek ocuklarnn kendilerinden alnmas hukuka aykryd. Ancak, baz ebeveynler kendilerini rahat ve parlak bir gelecein beklediini grerek ocuklarn devirmeleri iin gnl rzasyla teslim ediyorlard. Byk Osmanl mimar ve kendisi de bir devirme olan Mimar Sinann, kardeinin de devirilmesi iin nfuzunu kulland sylenir. Yine de eriata bal olan sultan, slm hukukun uzmanlar olan ulema bu konuda bir ak bulup bundan yola karak eylemi yasallatrmadka yasay ineyemezdi. Ulema, bu sorunu amak zere u yolu kulland: Eer sultan kendisine verilen cizyeyi iade ederse, bu gayri-Mslim topluluklar artk koruma altnda olmayacaklard ve sultan istedii kadar devirme toplayabilecekti ki bu da sultanlarn yapt ey oldu. Bu eylem, ada hassasiyetlerimize sert hatta barbarca gelebilir ama devirme olarak toplanmak o kadar ekici bir uygulamayd ki, bazen bir Mslman aile, Hristiyan komularndan, kendi ocuklarn da Hristiyan'm gibi gstererek devirilme- terini salamalarn isteyebilmekteydi!

Devirmeler Anadoluda da grevlendiriliyorlard ama asl faaliyet alanlar Balkanlar, zellikle Arnavutluk, Bosna ve Bulgaristand. DeviriJenlere bir meslek de retilirdi: rnein Mimar Sinan (1490-1588) mimarlk hakkndaki bilgilerini bir yenieriyken renmi, sultanlarn mimar olmadan nce yollar ve kprler ina ederek orduya hizmet vermitir. Yenieriler ok serf hr disiplinle eitilirdi;

S bmnci bMUm

stlerine itaat etmek birbirlerine kar kaytsz artsz sadk olmak ve askerlik yeteneklerini kstlayacak her trl eyden uzak durmak bunun esaslaryd. Bu nedenle feodal ordulara kar savarken ok byk bir g oluturuyorlard ve dolaysyla da Bat Avrupa ordularna kar stndler.

Devirmeler, Osmanl sistemine liyakat5 yoluyla yani hak ederek bir yere gelme ilkesini yerletirdiler. Devirmeler tamamen yeteneklerine dayanlarak kabul edilirdi ve doumun toplumdaki yeri belirledii Bat Avrupann aksine, genellikle orta halli, krsal kkenliydiler. Devirme usul, zellikle de Osmanl ynetiminin kendinden nceki ynetimden daha rahat olduu durumlarda, fethedilen Hristiyan topluluklarnn imparatorluk sistemine eklemlenmesinde kendini kantlam bir ynteme dnt.

ERKEN OSMANLI FETH VE GEN LEM E H A R EK ETLER Dnemin kaynaklarna gre, Osmanllar, 14. ve 15. yzyllarda 12.000 yenieriden oluan piyade, 8.000 civarnda iyi eitimli sipah i yani svari ve dirlik sahipleri tarafndan salanan 4 0 .0 0 0 kiilik eyalet askerleri ile on binlerce babozuktan oluan iyi rgtlenmi ve disiplinli bir gce sahiplerdi. Savalarda tutsak alnm Avrupal askerler ve paral askerler, topu birliklerini oluturmaktayd, O rhann zamanndan beri Hristiyan derebeyleri de hem Anadoluda hem Avrupada savamak zere asker vermektelerdi. 1683 kadar ileri bir tarihte, kinci Viyana Kuatmas sresince, bir Eflk birlii Tunada kpr oluturmakla grevliydi. Szmona kutsal sava (cihad) yrten bir Mslman Osmanl ordusu, Hristiyan birlikler kullanmakta hi saknca grmyordu.

Osmanl fetihleri I. Murat (saltanat 1359-1389) dneminde de srd. 1. Murat iki cephede savat: Mslman beyliklerin aralarndaki anlamazlklardan yararland Anadoluda ve yine ayn ekilde dank duran Hristiyanlarn (Yunanllar, Bulgarlar, Srplar, Bonaklar ve Arnavutlar) olduu balkanlarda. Osmanllar, Balkanlara birbirle- riyle savamakta olan ve Osmanllardan destek isteyen Hristiyan y

osmanllar: devletten ^ r a to - ^ a (jco-^T^t 9

neticilerin ars zerine girdiler. 1361 ylnda I. Murat, Ankaray Trkmenlerden, Edirneyi de Bizansllardan ald ve Edirne'yi 1367de Osmanl Devletinin ikinci bakenti olarak ilan etti. I. Muratn Srp ve Balkan Hristiyanlarndan oluan bir birleik orduyu yendii, Bulgaristandaki Meri Irma kylarnda 1371de yaplan irmen Sava, tpk 1071de Malazgirt Savann Anadoluya yaylmay mmkn klmas gibi, Balkanlarn fethine giden yolu at. Bizans imparatoru Osmanlnn nfuzu altma girerken, Balkanlardaki Hristiyan prensler Osmanlnn vasal olmay ve sultann metbusu olarak Osmanl ordusunda grev yapmay kabul ettiler.

Sultan I. Murat ayn zamanda evlilikler yoluyla da topraklar elde etti. rnein, olu Germiyanllardan gelin alnca, Ktahya ve alt ilesi Osmanllara eyiz olarak verildi. Ayrca Hamitoullar Beyli- inden toprak satn ald, ancak, prensipte fetih esas genileme yntemi olarak kald. Ancak, iki cephede savamak zordu ve arada bir Mslman veya Hristiyan gler Osmanllar yenmeyi baarabiliyordu. Bunu frsat bilen Balkanlardaki Osmanl tebaas ayaklanarak I. Murat kendileriyle sava meydannda karlamaya zorlad. Anadolu deil de Balkanlar Osmanlnm merkez blgesi olduundan Murat bu tehdidi ok ciddiye ald. 15 Haziran 1389da, I. Murat 60.000 kiilik bir ordunun banda, Srplar, Bosnallar, Eflkllar, Bodanilar ve Ar- navutlarda oluan yaklak 100.000 kiilik bir orduyla arparak onlar Kosova Savanda bozguna uratt. Muratn ordusu, Miisl- manlar ve Hristiyanlardan oluan karma bir kuvvetti, iinde Bulgar ve Srp prenslerinin yan sra Trkmen beylerinin birlikleri de bulunmaktayd. Srp Kral Lazar savata can verdi ve I. Murat da muzaffer ordusunu denetlemeye gittii sava alannda, balln bildirmeye gelmi bir Srp askerinin suikastna kurban oldu. Srpiarn bu yenilgisi Srp iirinde ve folklorunda efsane boyutlarna ulat; 19. yzylda bu sava bir ulusal ilham kaynana dntrlerek, bugn de olduu gibi, kullanld. Kosova Sava Osnanhlarn Balkanlardaki varlm perinledi ve Kosova blgesi ise sahip olduu maden kaynaklan ve zellikle, topuluk iin ok nemli olan kurun ve inko sayesinde Os-

1 0 birinci blm

manii ekonomisinde nemli bir yer edindi. Bu sebeple de O sm anllar ile

Habsburglar blge iin uzun sre birbirleriyle savamay srdrdler.

Osmanllar glendike, Bizansllar M uratla samimi ilikiler kur

may denediler. mparator onnes Palaiologos kzlarndan birini I. M u

rata gelin olarak verdii gibi, kzlarndan ikisini de M u rat'n oullary

la, Bayezid ve Yakup elebiyle evlendirmitir. Bu iki ehzade Germiyan

(Ktahya) ile Karesiye (Balkesir) vali olarak yollanm, buralarda sava

ve ynetim hakknda deneyim kazanmlardr. M u ratn en gen olu

olan ve babasnn yokluunda Bursay yneten Savc Bey, Bizans impa

ratorunun olu Andronikosla babalarn devirip tahta kendileri gemek

zere bir komplo kurdu. Bu komplo ortaya knca Savc Bey idam edi

lirken, Andronikosun ise Bizans tresince gzleri daland.

Muratn lmn takiben I. Bayezid (saltanat 1 3 8 9 -1 4 0 2 )

Kosovada sultan ilan edildi. lk uygulamas, kendi soyunun garantisi

iin, kardei Yakup elebinin katli oldu ve bylece O sm anlda k ar

de katli geleneini de balatt. Bu uygulama eriata karyd ve ancak

Fatih Sultan Mehmed zamannda yasallatrlacakt. Fatih , eer Tanr

sultanl oullarndan birine ihsan ederse, bu oulun dzenin dirlii

iin kardelerini ldrtebileceini ilan etti. U lem a , bu uygulam ay kar

de katlinin devletin bekas iin meru olduunu, uygulamann istikrar

saladn ve dolaysyla devleti glendirdiini savunan bir fetva ile

merulatrd. Savc Bey sultana kar komplo kurduu iin katledilirken, Yakup elebinin bodurulmas ve yllar iindeki dier karde

katli olaylar nleyici tedbir olarak gerekletirilecekti.Osmanllarn genilemesi Bayezidin parlak nderliinde devam

etti ve Bayezid Anadoludaki hkmranln Aydn, M entee, Saruhan, Germiyan ve Karaman beyliklerini yenerek glendirdi. 1 3 9 1 de mparator oannes Paaiologosun lm zerine Bizans kuatt ve Bizans kurtarmak iin yola kan bir Avrupa hal ordusunu 1 3 9 6 da Nibo- luda yenilgiye uratt. Selniki ele geirdi ve Bizans kuatm asn, kuatmay kaldrmas karlnda hara alana kadar srdrd.

14. yzyl boyunca Osmanllar egemenlikleri altna aldklar beyliklerin gcn beyliklerin dndan Hristiyan genlerin toplanm a

osmanllar: devtftten impsratorluf (1300-1789; 1 1

s, sadece Osmanoullan'na sadk olacak ekilde Mslmanlatrlma- s ve eitilmesine dayanan devirme sistemiyle zayflatmaya baladlar. Fakat, 15. yzyla varldnda, Anadoluda henz bir siyasi birlik is- tei veya beylikleri etkileyecek ve daha sonralar milli btnlk olarak tanmlanacak bir duygu yoktu. Aslnda, bu beyliklerin her biri dierinin byyen gcne kar kskanlk duyuyordu ve zellikle de Os- manii Hanedannn artan gc tedirginlik yaratyordu. Anadolu, rekabet halinde olan ve komularnn genilemelerine kar savaan beyliklere blnmt.

Anadolunun Bayezide yenilmi ve mlksz braklm beyleri, M ool nderi Timura Bayezidin Mslman yneticilere kar sava amasn engellemesi ve kendilerini tahtlarna yeniden oturtmas amacyla bavurdular. Cengiz Handan beri en gl Mool hkmdar ve dnya tarihinin en byk fatihlerinden biri olan Timur, Orta Asyaya ve Gney Rusyadaki Altnorduya boyun edirmi; 1398de Hindis

tan ele geirmi; ran, Irak ve Suriyeyi igal etmiti. Timur, Anadoluya geerek 14 0 2 dek Ankara Savayla Osmanliar yenilgiye uratt. Bayezid ele geirildi ve sekiz ay sonra, tutsakken ld.

Timurun Anadoluya mdahalesi ksa sreliydi ama ok nemli sonular dourdu. Osmanl gcn yok etmi, Anadolu beyliklerine geici bir hayat hakk tanm ve Bizansn mrn bir elli yl daha uzatmt. Timur, 1405te Anadolu beyliklerini kendi kaderleriyle ba baa brakarak ld. Osmanllar yeniden toparlanmaya alrken, kimin baa geecei Bayezidin oullar arasnda kavgaya yol at ve I. Mehmed (saltanat 1413-1421) 1413're nihayet sultan olarak tannd.I. Mehmed, 1421deki lmne kadar Timurun ele geirdii topraklarn byk ounluunu geri ald gibi Venedik saldrlarndan korunma amacyla kk bir donanma bile kurmutu.

Amasya sancak beyi olarak grev yapan II. Murat (saltanat 1 4 21-1444 ; 1446-1451), Mehmedin yerine geti. Ancak, gcn top- layamadan biri Bizans dieri de Germiyan ve Karaman beyleri taraftn- dan desteklenen iki sultan adayyla uramas gerekti. I426 ya gelindiinde her iki beylik de Murat'n himayesindeydi ve ona hara odu-

yorJard. Sonralar, Murat M akedonyaya ilerledi ve 1 4 2 8 de stratejik adan nemli liman kenti Selniki Venediklilerden geri ald. Murat, bundan sonra bir yandan M acar Kral Janos Hunyadi (1387-1456) komutasndaki Avrupallara, dier yandan ayaklanan Karam anllara kar iki cephede savamak zorunda kald. M urat K aram an 1444 Temmuzunda yenilgiye uratt ama M acarlarla on yllk bir atekes imzalamas gerekti. Ardndan, olu Mehmed adna tahttan feragat ederek Manisaya ekildi. M acarlar, O sm anliarn zayfln hissederek Osmanl topraklarna girdi ve atekesi bozdu. Yenieriler M urat yeniden greve dndrdler ve Hristiyan gler 1 4 4 4 te Varnada

bozguna uratldlar. Hristiyan glerin O sm anllan Avrupadan karma umuduj 1 448 de byk bir orduya kom uta eden Hunyadinin Kosova'da yenilmesine kadar srd. M urat Edirnede ld ve daha

sonra Fatih olarak nlenerek II. M ehm ed (saltanat 1 4 4 4 -1 4 4 6 ;

1451-1481) ikinci kez tahta kt.

FATH SULTAN M EH M ED VE ETK S

Mehmedin n, 29 M ays 1 4 5 3 te Bizansn fethedilmesine dayanr.

Bu, ok nemli olsa da, hkmdarlnda nihayet evresindeki Anado

lu beylerinin gcn krma ve beylerden farkl olarak hizmetinde bu

lunan, dolaysyla kendine tamamen sadk ve hayatlar konusunda

tm karar kendine ait olan devirmelerin egemenliini kurmas, O s-

manl tarihi asndan daha nemlidir. Bylece, sultann gndelik ile

ri ve hatta ordunun ynetimi konularn sadrazam a brakm asyla, Os-

manl mparatorluu daha otokratik ve daha brokratik bir ynetim

sistemine geti. Glerini beyliklerle aralarndaki ilikilerden alan

ayanlar snf, siyasal etkilerinin, topraklarnn ve m allarnn byk bir

ksmn kaybederek tamamen devlete baml hale geldiler. Belki de bu uygulama Avrupada olduu gibi Saraya kart bir g oluturacak bir

toprak sahibi soylu snfnn Osmanl m paratorluunda olum a olasln engellemitir. Sultan, zaman ierisinde kendini ynlendirecek

olan sadk hizmetkrlarca desteklenen bir otokrata dnt. Ancak, slm ideolojisi sultann da eriata hesap vermesini ngrdnden,

osmanllar: devlenen imMratorioft* (1300-1759; 13

hr domu Mslmanlardan oluan ulema bamsz bir siyasi g olarak varln srdrd.

Osmanllar 1915e kadar stanbul, Dersaadet, Konstantiniye olarak da adlandrmaya devam ettikleri Bizans ele geirdikleri ve Ro- mann grevini devraldklarn dnmeleri nedeniyle kendilerini bir imparatorluk misyonuna sahip olarak da grdler. Her ne kadar ehir zorlu bir kuatmadan sonra dm olsa da, pek ok Rum Ortodoks, iki Kiliseyi birletirerek Papalkn egemenliini salamak isteyen Ka- toliklerin aksine kendi inanlarn srdrme hakk tanyan Osmanl- lar memnuniyetle karlad. Sultan Mehmed, Ortodoks Kilisesne bir kelle vergisi vermesi karlnda tebaas zerinde tam yetki tand. Ermeni Kilisesi de yeni bakente tanarak din ve kltrel zerklik kazand. Ksa sre iinde, devlet ile din cemaatler arasnda, 18. yzylda millet sistemine, yani gerekte zerk din toplumlara dnecek olan bir iliki kuruldu. Laiklik ncesi Osmanl toplumunda, din ballk kiisel bir mesele deil, toplumlar ilgilendiren bir meseleydi. nsanlar konutuklar dile veya ait olduklar etnik gruba gre deil, doduklar Kiliseye gre tasnif ediliyorlard. Her topluluun dinsel ve toplumsal yaam geleneklerine gre ayarlanyordu ve bireyler o toplumun yasalarna uymak durumundayd. Mslman milleti, etnik zellikleri veya dilleri ne olursa olsun tm Mslmanlar' (Trkleri, Krtleri, Araplar ve mhtedileri) kapsyordu; ayns sadece Yunanllar iin deil, Balkan Slavlar ve daha sonralar da Arap dnyasndaki Hrsti- yanlar ieren Rum Ortodoks milleti iin de geerliydi. Ayn durum Yahudi ve Ermeni toplumlar iin de sz konusuydu. Ancak 19. yzylda, milliyetiliin ortaya kyla milletler bir etnik renk edindiler ve Srplar, Bulgarlar, Katolikler, Protestanlar kendi toplumsal rgtlenmelerine kavutular. Ancak, 1919da bile Yunanl Katolikler, Anadoluyu igal eden Yunan Ortodoks ordusundan ziyade kendilerini talyan Katoliklere yakm hissetmekteydi. Millet sistemi, OsmanlJar m asimilasyona ynelik bir abaya girimediklerini, sadece imparatorluun rahat ilemesini salayacak pratik bir eklemlenmeye yneldiklerini dndrmektedir.

1 4 E rin c i blm

stanbul, 1453teki fetihten sonra bir dnya imparatorluunun bakentine yarar biimde yeniden dzenlendi. II. Mehm ed, tm imparatorluktan zanaatkarlar getirterek bunlar stanbulun yeniden inas iin kente yerletirdi. stanbulun nfusu, zellikle 1 4 9 2 de Ispanya'da yaayan ve Yahudilerin kovulmas sonrasnda im paratorlukta yerlemeleri iin davet edilmeleri ve ounun bakenti semesiyle, giderek artt. 1500 ile 1600 arasnda stanbul A vru pacn en nemli kent

lerinden birine dnt; 1600 de nce Paris daha sonra da Londra tarafndan geilene kadar en byk nfusa sahip kentlerden biriydi.

mparatorluk olma ykmll, II. M ehm edi ayn zamanda topraklarn her ynde geniletmeye yneltti. Gney Srb istan daki ve

Eflk'taki Osmanl etkisini artrd. 14. yzylda glenmelerinden be

ri, Osmanllar iin ticaret nemli olm utu, am a stanbulun fethiyle,

deniz gc ve uluslararas ticaret O sm anlnn hem gvenlii hem de

ekonomisi iin hayati nem kazand. Venedik bir rakip haline geldi;

Osmanllar donanmalarna ve ehrin gvenliine zen gstermeye

mecbur kaldlar. Fatih, bu dnceyle M idilli Adasn ele geirdi ve

Boazlar tahkim etti. Venediki 1 4 7 9 da bir antlam a im zalam aya

zorlayana kadar Akdenizde bask alcnda tuttu. D aha sonra K rm

ele geirerek Krm Tatarlann kendine balad ve K aradenizi bir O s-

manl glne dntrd. O sm anllarn genilemesi II. M ehm edin

1481deki lmne kadar Rodosa ve hatta O sm anllarn O tra n to yu

ele geirdii Gney talyaya uzanan seferlerle srd.

II. Bayezid (saltanat 1 4 8 1 -1 5 1 2 ), kardei Cem Su ltan la (1 4 5 9 -

1495) taht iin mcadele etmek zorunda kald. n ce, yenierilere,

ballklarn salama amacyla clus bahii* ad altnda rvet verdi;

sonralar bu, tahta kan her sultann kabullendii bir uygulam aya d

nt. Cem yenildi ve onu ellerinde tutm alarna karlk her yl 4 5 .0 0 0

duka altn denen Rodos valyelerine snd. Cem daha so n ra , onu

gzaltnda tutmak iin Bayezide antaj yapan Papanm bir tutsa o la

rak lecei Napoliye gtrld. Tarihiler, C em in tah tta hak iddias

ve Batl glerin bunu kullanmasyla dikkati datlm am olsayd,

Bayezidin neler yapabileceini tartmtr. talyada o dnem de h

osm anllar: devletten im psnnoriuga (1300-1789) 1 5

km sren anari ortam ve Franszlarn talyay 1494te rahata ele geirmeleri gznne alnrsa, Osmanllar talyay dize getirerek dnya tarihini deitirebilirlerdi. Romada, kentin Konstantiniyeyle ayn kaderi paylaaca endiesi vard.

OSMANLI MLKNN GENLEMES15. yzyla gelindiinde, Osmanllar kendilerini hara toplayan bir imparatorluk yerine dnya ticaretine baml bir devlet olarak yeniden biimlendirmilerdi. Cenova ve Venedik arivlerinde yaplm yakn tarihli aratrmalar Osmanllarm blgede ticareti ok ciddiye aldklart- n gstermektedir. 14. yzyl balarndan itibaren fetihleri, ticaret asndan blgeden gelir getiren Gelibolu ve anakkale Boaz gibi stratejik noktalarn ele geirilmesine dayanyordu. Osmanllar, Temmuz 1496da Venediki yendikten sonra, Venediki yllk hara vermekten muaf tuttular ama bunun yerine Venedikin ihracatndan Osmanllara yzde 4 lk bir vergi vermesini art kotular; ticaret Osmanllar iin hara kadar nemli hale gelmiti.

Avrupada savamann dnda, Osmanllar Mtsr ile Suriyede Memlklar ve randa Safevler gibi rakiplerin tehdidine maruz kalyordu. Safevlerle olan rekabet, Osmanllarn Snn ve ortodoks slm ile Safevlerin i ve heterodoks slm arasnda bir ideolojik re* kabete de dnmekteydi. Bu uzun soluklu ekime iki imparatorluun da enerjisini tketmekteydi ve Avrupa gcnn ykselii karsnda her iki devletin de greceli gerilemesinin sebebiydi.

Babas Bayezidi deviren I. Selim (saltanat 1512-1520), dikkatini Douya evirmeye ve ah smailin ykselen gcnn karsna kmaya mecbur kald. 1514te Yavuz Sultan Selim Safevleri ald- randa yenilgiye uratt ve Azerbaycan ile Gneydou Anadolu'yu ele geirdi. ki yl sonra, Selim Memlklara kar sefere kt ve Suriyeyi 1516da, Msr da ertesi yl Osmanl topraklarna katt. Msrdaki tarm ve ticaret, stanbul'a, Hindistan ve Asyayla ticaretten elde edilen gelirlerin yan sra, nemli zenginlik kazandrd. Osmanllar ayrca Mekke ve Medine kutsal kentlerinin koruyucusu oldular ve statleri

dnyadaki en gl Mslman devlet olarak belirlendi. Kuds s

lmn nc kutsal kenti oldu ve Osm anllar burada ticaret hayatn

canlandtrmak iin uratlar, birok vakf kurdular; Yavuzun halefi

Sleyman da Kudsn surlarn yaptrd, Kuds, am veya Halep gi

bi byk bir blgesel bakent olmad ama slm n kutsal m eknn

dan biri olarak byk dinsel neme kavutu. m paratorluk, yzl

mn ikiye katlamt ve slm unsuru Arap eyaletlerinin katlm asy

la glenmiti. Ayrca, Msr, Osm anllar Kirildeniz ve H int O kyanu

sumdaki Portekizlilerle dorudan iliki iine sokm utu.

16. yzylda, dnyadaki denge Akdenizden A tlantik 'e kayd.

Kristof Kolombun 1492 de Amerikay kefi ve 1 4 9 8 de V asco da Ga-

mamn Afrikann gneyinden Hindistana varan yolculuu slm dn

yasnn nemini ortadan kaldrmasa bile zayflatt. Sonuta Asyayla

olan ticaret tamamen bitmediyse de Osmanl hzinesi daha az gelir el

de etmeye balad. mparatorluk ayn zamanda sadece sultan tarafn

dan yonetilemeyecek kadar geniledi ve sorunlu olm aya balad; by-

lece sultan her gn biraz daha fazla olarak brokrasisine dayanmak

zorunda kald. Devirme yntemiyle ykselen erkekler de Saraydaki

kadnlar gibi daha etkili olmaya baladlar.

KANUN SULTAN SLEYMAN

Sultan Sleyman (saltanat 1520-1566) belki de Osm anl sultanlarnn en

nlsdr. Trkler tarafndan Kanun, Batllarca da Muhteem Sleyman olarak tannn Sleyman, seleflerinin izinden giderek imparatorlu

u geniletmeyi srdrd, 1 5 2 lde Belgrad ald, 1 5 2 9 da Vyanay kuatt. Osmanllar Kutsal Roma-Germen mparatoru V. Kari ile Fransa

Kral l. Franois arasndaki Avrupa atmasna aktif olarak katldlar; Osmanllarm rol, Karln Martin Luthern Protestan reform hareketini yok edememesi balamnda hayatidir. Avrupadaki savalar Kau- ni'nin 1566da Macaristana yapt bir seferi ynetirken lmesine kadar srd. Ayrca Safevlere kar da savap 1534te Badat fethetmitir.

Ticaret Osmanl ekonomisinin nemli bir paras olmutu; Mslim veya gayri-Mslim Osmanl tccarlar Avrupa'da -zellikle

osmanllar: devletten imparstort}* {1)00-1769: 17

talyad a - ve Asyada ticaret yapyorlard. Bunun bir sonucu olarak, 1535te Sultan Sleyman, Fransz tccarlara kapitlasyonlar olarak bilinen birtakm ayrcalklar tand, imparatorluk snrlan iinde bulunduklar srece, Osmanl hukuku ihll edilmemek kaydyla kendi hukuklarna ve detlerine gre yaayabileceklerdi. Zaman iinde bu kapitlasyonlar dier Avrupa devletlerini de kapsad ve Avrupa ile Os- manllar arasnda ticaretin genilemesine yol at.

Osmanl donanmasnn bymesi Akdenizi, blgede ticaretin gvenliini salama amacyla kontrol altnda tutmak olarak aklana* bilir. Bu amala Kanuni Kuzey Afrika sahilinin hkimiyetini V. Karldan almak; Cezayir, Tunus ve Libyada Osmanl ynetimini kurmak zere Barbaros Hayrettn'den yararland. Basra Krfe2ni denetimi altnda tutan Portekiz gcn yok etmek iin de nemli bir aba ortaya konmusa da, 1538 de Osmanl donanmas Hindistan'da Gu- cerat Yarmadasnn gneyindeki Diuya kadar yapt Hint efe-

rinden, Portekiz donanmas karsnda tutunamayarak geri dnmtr. Osmanl gemileri, Akdenizin daha sakin sularna gre ina edilmilerdi ve Portekiz kalyonlaryla boy lemezlerdi. Belki de bu yzden Osmanllar, haritasn karmalarna ve hakknda ok ey biliyor olmalarna ramen Atlantike almayt denemediler. Tpk Dou Asyadaki inliler gibi, Osmanllar da Dou Akdenizdeki imparatorluklarndan memnundular.

Kanuni Sultan Sleymann ynetimine kadar, Osmanl mparatorluu, zerk saylabilecek din cemaatlerden oluan okdinli bir iftiler, esnaf ve zanaatkarlar toplumu zerinde hkm sren ve kimi zaman ulema tarafndan ynlendirilen bir askeri-brokratik ynetici snfa idare edilen istikrarl bir ekil almt. Ynetim ve yasama erkleri padiahta toplanmt ve padiaha, imparatorluk genileyip daha brokratik bir hal aldka sultann yetkilerinden daha fazlasn ellerinde bulunduran vezirler yardmc oluyordu. Kanunimn lmnden sonra sadrazam sultann pek ok yetkisini eline alnuya balad ve padiah gitgide daha fazla Saray merkezli hale geldi. Gayn-MsJim toplamlarn liderleri olarak cemaatlerinin din ve toplumsa! ihtiyalarna

18 funnc blm

bakan patrikler, padiahn korumasndaydlar. Farkl toplumlar asi-

mile etmek amal almalar yaplmamt; bu toplum lar sadece gn

delik etkileimlerin normallemesi ve kltrel dei-toku iin bir sosyal ereve yaratmak zere sisteme katlm lard. 19. yzylda milliyet

iliin ortaya kmasna kadar sistem iyi ilemekteydi ve her toplumun

eer asimile edilmi olsalard olanak bulamayaca ekilde kendince

yaamasna olanak tanmaktayd.Osmanl ynetimi o dnem iin Avrupayla kyaslandnda ile

riydi ve Hristiyan kyller Osmanl ynetimini kendi dindalarnn feodal ynetimlerine kyasla daha rahat bulmutu. Barbar olarak d

nd Trklere kar hogr beslemeyen M artin Luther (1483-

1546), kyllerin vergiler daha hafif olduu iin O sm anhlara meylettiini kabul ediyordu. Osmanl vergileri, padiah mreffeh topraklar

fethettii srece hafif kalmay srdrd, ancak fetihler sona erdikten

sonra arlat.stanbulun fethiyle, Osmanllar baz Bizans ynetim uygulama

larm benimsediler. Padiah gitgide daha zor eriilir hale geldi, gndelik ileri sadrazamn bakanlnda toplanan ve dier vezirlerden oluan Divat-t Hmayun'a. brakt. Divan- Hm ayunun balca yeleri

Rumeli ve Anadolu kazaskerleri stanbul kads, defterdar, mhrdar ve de vezir rtbesindeyse yenieri aasyd. Sonradan, eyhlislm yani en st dzey din otorite, reislkttap yani d ilikilerden sorumlu vezir ve donanma komutan olan kaptanpaa da divana eklendiler. Rtbesini belirten iki tu 'a sahip bir paa bir eyaletin valisi olarak atanrken, bu eyaletler tek tua sahip dier paalarca ynetilen sancak' la- ra blnmekteydi. Bunun altnda bir kad ve yerel halk temsil eden toprak sahiplerince ynetilen blgeler, yani k a z a 'h t yer alrd.

Toprak devlete aitti ve imparatorluk ekonom isi, devletin temel gelir kaynaklar olarak hem topran hem tarm retiminin denetimine dayanmaktayd. Topraklar, gelirleri maa olarak, yneticiler olan beylere ve vezirlere verilen tm ar 'lara ayrlmt. Bu tmarlar, miras yoluyla gelecek kuaklara kalmazd ve sahibinin lm zerine bu topraklara el konabilirdi. Topraklar topra kontrol eden kiinin vrisle

osmanllar: devletten im^aratortb&s It)00-t7fe 1 9

rine geemediinden, Avrupadaki gibi bir toprak sahibi snf oluamad. Teoride, kyller, loprak sahibine haralarn dedikleri srece, iledikleri topraklardan karlamazlard. Bu nlem, iftilere devamllk gvencesi verdii gibi, Osmanl tarihinde kyl ayaklanmalarnn olmamasn da aklayabilir.

Kanun Sultan Sleyman dnemi, geleneksel olarak Osmanl mpara- torluuntn zirve noktas olarak kabul edilir. Sleyman, bir dnya imparatorluunun temellerini atan ilk on byk hkmdarn sonuncusu olarak tanmlanr. Bu imparatorlar sadece byk fatihler deil, ayn zamanda topraklarn dnsz bir bilgelikle yneten yetenekli yneticilerdi. Sleymandan sonra

tahta kan sultanlarn haremin zevkle

rine sava alanndan daha fazla nem

veren, genelde beceriksiz, sradan ve

yoz adam lar olduu sylenir; ancak, IV. M urat (1 6 2 3 -1 6 4 0 aras taht

ta) gibi bir sultan bunlarn arasnda istisna olarak grlr. Beceriksiz

hkmdarlar, Fatih Sultan Mehmed gibi byk sultanlarn ferasetin

den yoksun olduklar iin, ynetimi fel edip imparatorluu da zayf

latyorlard. A ncak im paratorluk, Sokullu Mehmed Paa ve imparator

luu elli yl kadar yneten Kprl ailesinden kan sadrazamlar gibi

srn yetenekli devlet adam lar veya arada bir rastlanlan IV. M urat gi

bi dirayetli sultanlar sayesinde ayakta duruyordu.

Bu aklam a, Bar Avrupann ykseliine paralel olarak O su n -

Imn gerilem esine ek bir aklam a olarak sadece bir lde dorudur

ve ada akadem ik dnya yeni aklam alar aram aktadr. 16. yzyla

gelindiinde, O sm anl m paratorluu, hem kendi iinde hem darda.

Kanuni Sultan Sleyman d&nemnde imparatorlumun smUft alabildiine

geniledi. Ancak bu fetih siyasetinin bir de

ekonomik yan vard; nk kimi zaman fethedilen topraklan korumak iin yaplan

masraflar, buralardan salanan gelirinden

daha fazlayd. KanunPmn Italyan Tziano

okuluna mensup bir ressam tarafndan

yaplm portresi.

2 0 tmni' bolum

son derece farkl bir ortamda ilemekteydi: Devlet, asl amac toprakla

rn geniletmek olan ve dolaysyla bir sultan-serdarn ordularna nderlik etmesine gereksinen bir devletten ticaret ve genilemekte olan Av

rupa gibi ekonomik konularla ilgilenmesi gereken brokratik bir dev

lete dnmt. Osmanllar, ne kadar yetenekli olursa olsun tek bir

kimse tarafndan ynetilemeyecek bir dnya imparatorluu yaratm

lard. ktidarn aktarlmas gerekiyordu ve sultanlar, bir sadrazam ile

vezirlerden oluan bir divan, yani bir eit bakanlar kurulu kurmak zorunda kalmlard. Sleymann hkmranlnda durum net deildi ve

sultan, gcnn artmasndan kskanlk duyduu sadrazam brahim

Paay idam ettirtmiti. Ancak, halefi olan II. Selim, sadrazamna ve

brokrasisine ylesine baml hale gelmiti ki sadrazam daha sonrala

r fibli diye tannacak kendi konutunun sahibi olmutu.Ayn sebeple, imparatorluk haremi de 16. yzylda bir siyasal

iktidar oda olarak ortaya kmtr. Sadrazam genelde sultana, sulta

nn bir yaknyla yapt evlilik yoluyla balyd; dolaysyla da haremle ve haremdeki, sultann annesi veya gzde cariyesi olan v a lid e sultan gibi gl kadnlarla dorudan balants vard. Bazen sultan reit de

ilken tahta kard ve bu sebeple sultann annesi, hkmdar erikin olana kadar srecek bir vesayetin banda yer alrd.

16. yzyln ortalarna gelindiinde imparatorluk zellikle krl biimde, ekonomik kar iin kullanlabilecek topraklar asndan genilemesinin u snrlarna ulamt. Bu, Osmanl emperyalizmi ile Ispanya, ngiltere, Hollanda gibi Avrupal glerin emperyalizmleri arasndaki farkt; bu glerin emperyalizmdeki am alar genelde ekonomikti ve smrgelerini sonuna kadar yamalamaktaydlar. Osmanllar ise, emperyal ar genileme durumunun klasik bir rneiydiler. Orta Avrupada, Kuzey Afrikada, Kbrsta byk kuvvetler ve Akdenizde, Egede, Kzldenizde gl donanmalar bulundurmalar gerekiyordu. Kutsal Roma-Germen imparatorunun ve mttefiklerinin yan sra, Osmanllar Rusyann Krmda ykselen gcnn yaratt tehditle de yzlemek zorundaydlar. Anadoluda Safevler gebe Trkmen airetleri arasnda yaptklar ilik propagandasyla bir teh

smaniU: devtetten ^p-vsiarinl?. 21

dit unsuruydular. Tm bunlar hazine zerine byk bir yk oluturmakta, Osmanllar mali ykmllklerini yerine getirmek iin yeni yollar bulmaya zorlamaktayd.

D dnyada arlk merkezinin Akdeniz havzasndan Atlantik dnyasna kaymasyla byk bir dnm olumaktayd. Keifler ayla birlikte Osmanllarn yzyllardr ellerinde tuttuklar ticaret yollar nemlerini yitirmi, imparatorluun ticaretten elde ettii gelir azalmt. Ancak bu kademeli bir sreti ve imparatorluu hemen etkilemedi. Yine de, imparatorluun siyasal ve sosyal yapsna bal olarak, ortada bariz bir zm yoktu. Osmanl ekonomik sistemi, Batmn merkantilizminin ve endstrilemesinin tehdidine kar durmaktan cizdi.

BR DEVRM AIBat dnyasnda, feodalizmden ticar kapitalizme dnm, devrimle betimlenmit: ykselen orta snflar -yani burjuvazi- siyasi iktidar iin savamak zorunda kalmt. Bu, ngilterede 1640 ile 1688 arasnda Muhteem Devrimle sonulanm, Fransada devrim 1789 ile 1815 arasnda gereklemiti. Feodal snfn gcne kar kacak kuvvette bir burjuvazinin olmad spanya ve Rusya gibi lkelerde devrim olmad ve eski ynetici snflar iktidarda kaldlar. Bu durum Osmanllarda da aynyd. Dzeni salayarak rccar ve reticilerin servet kazanmasna izin verecek kadar gl bir ynetimi korudular- sa da bunlarn kendi karlarn savunabilecek bir siyasi g olmasn engellediler. Osmanidaki durum, tccarlarn dini ballk zerinden -Rum Ortodoks, Katolik, Ermeni, Yahudi ve Mslman olarak-ayrlm olmasyla daha da zorlamt, nk tccarlar haklarn savunacak ortak bir grup olarak hareket edemiyorlard. Osmanllar, ekonomi asndan ticaretin nemini kavrasalar da hibir zaman sadece ticaret snflarnn karlaryla ilgili olmadklar gibi, ekonominin hzl bymesine dair bilinli bir ilgi de gstermediler. Yine de tketicinin hakknn koruyucusydular; en nemli grevlilerden biri, ar ve pazarlarda fiyatlar, mallarn kalitesini, l ve arlklar denetleyerek tketicinin aldatlmadmdan emin olmakla grevli nmhtesip'ri.

Bu bile, kendi znde kapitaliz

m in ve bir p azar ekonom isinin gelim esini engelliyordu.

Yine de, teoride ellerine fr

sat verilse, bir burjuvazi dn

mn gerekletirm e roln oyna

yabilecek birtak m zengin tccar

lar vard. rn e in , eytanolu ola

rak bilinen ve saygn bir Bizans ai

lesinden gelm e bir R um tccar,

krk ticareti ile im paratorluk a

pndaki tuz tekelinden bir servet

elde etm i, bu sayede O sm anl do

nanm asna altm gem i donatm t.

A ncak, on u n arta n servetinden ve

Vatide-i muazzama diye de bilinen Mahpeyker kudretinden tedirgin Oan III. Mu- Sultan ya da Ksem Sultan, Osmanl saray racJ> onu 1 5 7 8 de dam ettird i. Daha kadnlan arasnda en htirasl olarak, zellikle . . ^ , c taht kavatan o d . p^tii entrikalar baka zengin O sm anl sa rra f ve tuc-cevirmekie n salmtr. Turhan Suitan'm bir carlar da vard am a O sm an l yne- tertibi sonucunda ldrlen Ksem Suitanm t > , . dneminde Avrupai, bir ressam tarafndan t,C1 S in ,fl b u n , a t in d eV ,e t l" V^ 3 e k izilmi gravr. nom inin k arakterin i etk ilem esine as

la m saade etm edi. A vrupada bile

byle bir deiiklik bir devrim gerektirirken, O sm anl D evleti byiesi-

ne radikal bir siyasal ve toplumsal dnm e izin verm eyecek kadar

kuvvetliydi. Dolaysyla, eitli bakaldrlar olduysa da siyasal dze

nin ve bunu destekleyen toplumsal sistem in band an, var o lan yn e

tici snf bir bakasyla deitirecek, im paratorlua yeni bir grnm

ve yn getirecek iddetli bir dnm gem edi.

Bu, Osmanllar etraflarnda olan biteni anlam ad dem ek de de

ildi; Avrupada olan bitenden haberdardlar. D evam l o larak Avru

padan gelen bir yabanc akn vard ve bu gelenlerden bazlar, genelde

asker a?.man olarak, burada yerleip im paratorluun hizm etine g iri

yorlard. Cenova ve Venedik gibi talyan kent-devletleriyle O sm a n lc n

osmanllar: dtvleten mpajaiartufa fy>0i7%9. 2 3

ilk gnlerinden beri ticari ilikiler vard ve Mslman tccarlar da talyan kentlerine yerlemilerdi. Fatih Sultan Mehmed, sanat almalar iin talyaya renciler gndermiti ve papayla yazmaktayd. Sonu olarak, Osmanllar, yaknlarndaki gelimelerden aka haberdardlar ama bu gelimeleri kendi karmak, okdinli toplumlarna uygulayam- yorlard. Ayn zamanda, Avrupadaki deiikliklerin kendi toplumlan- n nasl etkilemeye baladn da kavrayamadlar, ama bu, imparatorluun ve imparatorluk ynetici snfnn karakteriydi: tutucu ve statkoya balydlar, bu yzden bir tccar snfnn ortaya karak devleti dntrp eski ynetici sekin tabakay yerinden etmesine izin vermezlerdi. Osmanhlarda devletin ekonomik politikasn belirleyen ilke vard: kent ekonomisini, zellikle de stanbulunkini dzenli tutarak ordunun, brokrasinin ve Sarayn iyi beslenmesini salamak; kentsel ve krsal kesimlerden vergilerle gerekli geliri elde etmek; kentlerde ve krsal kesimde etkin kontrollerle statkoyu srdrmek. spanyol imparatorluu da 16. yzylda ve daha sonralar benzer bir politika gtt, ancak imparatorluk olmasna ve byk servetine karn, burjuva top- lumuna geii yapamayarak tccar snflarca ynetilen bir ike olarak, Hollanda ve ngiltere gibi Avrupa devletlerinin gerisinde kald. Bu, bazlarnn iddia ettikleri gibi bir din meselesi (slm veya Katoliklik kaynakl) deildir; Aydnlanma ncesi emperyalizminin znde vardc.

Ancak, Osmanl gerilemesi sert ve hzl bir biimde gereklemedi. mparatorluk 17. yzyl boyunca kendini savunabilecek ve hatta 1683te Osmanl ordularm ikinci kez Viyananm surlarnn nne kadar getirecek bir sefer dzenleyebilecek kadar glydu. 1570- 1 5 7 1 de Osmanllar Tunus ile Kbrs ele geirdiler ve Avrupa gleri b tehdidi glerini birletirerek 1571 de Osmanl donanmasn Ine- bahtda (Lepanto) byk bir yenilgiye uratacak kadar ciddiye aldlar. Osmanl mparatorluu'nun gc ylesine bykt k Sadrazam Sokullu Mehmed Paa, Sultan II. Selime, nebahnda yok edilen donanmann kolaylkla yeni ve daha iyi gemilerle yenilenebileceini bildirdi. Ancak, yenilginin sonucunda II. Selim Venedik'le ve Kutsal Ro- ma-Germen imparatoruyla bar antlamas yapmak zorunda kald.

II. Selimin (saltanat 1566*1574) ynetimine gelindiinde, iktidarda, Sokullu Mehmed Paa nn (1505-1 5 7 9 ) yan sra sz sahibi

olanlar oalmt, ancak bunlarn hibiri Sokullu kadar byk devlet adam deildi. Sokullu Mehmed Paa, Bosnann Sokol kasabasnda

domu ve devirme sisteminden yetimiti. Brokraside ykselerek 1565te sadrazam olmadan nce Sleymann torunu ve II. Selimin k

zyla evlenmiti. mparatorluu, sultan deil, 1 5 7 9 daki lmne ka

dar o ynetmiti.ran'la 1578-1590 arasndaki, Avusturyayla 1 5 9 3 teki gibi ola

an savalarn yan sra, Osmanllar ayn zamanda 17. yzyl krizi ola

rak tanmlanan bir skntyla da ba ermek zorunda kaldlar. Bu kriz, bi~

raraya gelmi birtakm faktrlerin birlemesiyle stesinden gelinmesi gereken zorlu bir durum olarak Osmanhlarn karsna kt. Daha nce

ki aratrmaclar, bunun, Amerikadan gelen altn ve gmn Akdeniz

sistemine Batyla olan ilikisi sayesinde girmesi sonucunda Osmanl

ekonomisinde enflasyona ve baskya sebep olduunu savunuyorlard. Hzinenin ordu ve ynetimin masraflarn karlamak iin daha fazla

para bulmas gerekiyordu. Yeni aratrmalar, nakit para ekonomisinin

Balkanlarn ve Anadolunun ky blgelerinin byk blmne yayld

n, bu srecin 16, yzylda Yeni Dnya altnnn gelmesiyle hzland* n ve bunun sonucunda da ticarilemeyi artrdn iddia etmektedir. Bylelikle vergiler mal yerine nakit olarak toplanmakta ve bu impara

torluun baz blgelerinde topra elde tutma yntemini deitirmekteydi. Nfus art ve kentlemede yaanan genileme; ekonominin para odakl hale gelmesinin artrd paraya talep ve imparatorluun kstl kaynaklarna uygulad bask, enflasyonist hareketi hzlandrmtr.

Devlet, Habsburglara ve Safevlere kar srdrd ypratc savalar iin daha byk bir askeri gc finanse etmek zorunda kalmaktayd ve acil bir zm yolu, sikkelere gmten ok pirin koyarak parann deerini azaltarak paray devale etmekti. Bunun sonucu sosyal kargaayd ve 1589da stanbuldaki yenieriler ayaklanarak azalan maalarn, den yaara standartlarn protesto ettiler. Bu ayaklanmalar, 1592de bastrlana kadar srd. 1590larda, Orta Anadolu toplumsal kargaay

osmanllar: d*vi*tt*r' CTpAnrlcfc* (>*V-t7

26 l'itind blm

cak, 1656!da Kprl Mehmed Paa sadrazam olarak atand ve kendine tam yetki verildi. Kprl Osmanl liyakat sisteminin bir rneidir; kendi yetenei ve Saraydaki koruma sayesinde Saray mutfanda

bir mm hassa alar neferi olarak greve balayp, buradan valilie ve daha sonra da sadrazamla kadar ykselmitir. 1 6 6 1 deki lmne kadar sadece be yl sadrazamlk grevinde kalabilmitir. Ksa sren bu grevi boyunca, yenieriler ve Anadoludaki asiler zerinde

kontrol salam, anakkale Boazndaki Venedik ablukasn kaldrt- m ve Erde! ile Eflk zerindeki Osmanl hkimiyetini yeniden sala

mtr. Kprl Mehmedin cesur politikalar, olu Kprl Fazl Ahmet (1635*1676) ile Kara Mustafa Paa (1 676-1683 aras sadrazam) tarafndan srdrlmtr. Ancak, bu yllarn siyasi istikrar uzun srmemi, Habsburglarla 1683teki kinci Viyana Kuatm as'n da ieren uzun ve ypratc savalar Osmanllarn gerilemesini hzlandrmtr.

ARTAN AVRUPA ETKS16 995un ocak aynda imzalanan Karlofa Antlamas, Osmanl-Habs- burg ilikilerinde bir dnm noktasdr. Saldrgan rolndeyken Osman- llar savunmac rolne gemeye zorlanm ve artk Avrupa rneini ciddiye almaya balamlard. Sultan III. Ahmed (saltanat 1703-1730), Lale Devri olarak bilinen dnemde reform hareketinin ncln yapmtr ama orduya Avrupa yntemlerini benimsetme abalar, ule- ma-yenieri irtifak tarafndan engellenmitir. Osmanllar, 1 7 2 9 da Avusturya ve Rusya ordularnn tehdidiyle kar karya kalnca, modern sava yntemlerini yerletirmek zere Batl uzmanlar davet etmeye baladlar. Bir Fransz subay olan Kont Alexandre de Bonneval, Humbarac Ocan yeniletirmek zere stanbula geldi. ini kolaylatrmak iin olsa gerek, Mslman olmu ve bylece reformlardan bir Hrsnyanm deil bir Mslman'n sorumlu olmasn salamtr. Ahmet adn alarak, 1731de Osmanl hizmetine girdi ve 1734te bir askeri mhendislik okulu kurdu. Kendine paalk rtbesi ve ertesi yl da Humbarac (topu) unvan verildi. Ancak reformlar kok salamad ve bir Avrupal reformcu, Baron de Tott 1768de stanbula geldiinde.

osmanllar: devltntn impamoflia (i'joo-iTt) 27

Humbarac Ahmet Paann abalarnn neredeyse hibir izine rastlayamad; Humbarac orduyu yeniletirmeye almam gibiydi.

Baron de Tott, imparatorluk Rusyayla savarken askeri reformlar gerekletirmek amacyla geldi. Rus donanmas I770e gelindiinde Ege Denizine hkimdi, Rus ordusu Osmanl ordusunu Tuna boylarnda yenilgiye uratm, Krm igal etmiti. Osmanllar o kadar byk bozgunlara uramt ki, 1774te arie II. Katerinayla kltc bir antlamaya zorlanmlard. Kk Kaynarca Antlamas, Krm ve Karadenizin kuzey kysn Osmanl egemenliinden bamsz klyordu. II. Katerina, ayrca stanbuldaki Ortodoks Kili- sesini himaye etme hakkna, dolaysyla da Rusyay Osmanl iilerine kartrma bahanesine kavutu. Bu antlama, daha sonralar Dou Sorunu olarak bilinecek olan hareketin, yani Batl glerin, Hristiyan topluluklarn ne srerek Osmanl mparatorluumun okdnli karakterini smrmesinin de balangcn belirler. Bunun karlnda, Sultan I. Abdlhamid (saltanat 1774-1789 aras tahtta) Rusya -ve daha sonra dier Avrupa gleri- tarafndan Tm Mslm anlarn halifesi olarak tannd. Antlamann nc maddesine gre, padiah artk Rusya tarafndan ele geirilmi olan Krmdaki Miislmanlar zerinde tm din yetkilerini muhafaza edecekti. Sultann halifelik yetkisi byk glerle yaplan daha sonraki anlamalarda onaylanmtr.

Hilafet makamna erkinlik kazandrlmas, nemli bir bulutu ve imparatorluun gelecekteki politikalar asndan hayatiydi; muhafazakrlar glendirmi ve onlara reformlarn nne gemek zere slm' kullanma olana vermiti. 1258de Badat, Abbasi halifeliinin ortadan kalkmasndan sonra kimi birbirinden bamsz sultanlar hilafet unvanna sahip km, hatta 19. yzyl gibi erken bir tarihte bu unvan I. Murad tarafndan bile kullanlmt. Yine de, Osmantlarm bu unvana nem vermesi, 1774ten, yani II. Katerinann Osmanl mparatorluumdaki Ortodoks Hristiyanlarn koruyucusu olduu makamna etkinlik kazandrlmas sonraya dayanr. Buna karlk olarak, padiahlar da Hristiyan toplumlarda yaayan Mslman cemaatler

2 6 b if '-c biu'n

zerinde din yetki sahibi olduklarn iddia ettiler ve bunun Avrupayla

ilikilerinde yararl hr ara olduunu kefettiler.

18. yzyl boyunca sren ve kar kanlarca engellenen blk

prk reform hareketleri Avrupa devletlerinin artan gc karsnda

imparatorluun durumunu dzeltmekte ciz kald. K aterina ile yap

lan antlama ne bar getirdi ne de Rusyann genilem eye ynelik i

tahn kreltti. 1783'te arie II. Katerina, Krm H anlm ilhak etti,

yl sonra da Osmanllar Rusyayla yeniden savaa girdi. III. Selim,

1789da sorunlu imparatorluun tahtna oturduunda, hkm darl,

1908de devrimle sonlanacak olan imparatorluun en uzun srekli re

form yzyln balatt.

Ok u m a n e r Il e r

Stanford J. Slavv ve Ezel Kural Shaw, Osmanl imparatorluu ve Modern Trkiye: Gaziler mparatorluu Osmanl imparatorluunun Ykselii ve k,1280-1808 (Cilt: lj, ev. Mehmet Harmanc, stanbul: E Yaynlan, 1982.

Hali) nalck, Osmanl mparatorluu Klasik a (1300-1600), ev. Ruen Sezer, stanbul Yap Kredi Yaynlan, 2003.

Lesle P. Peirce, Harem-i Hmayun Osmanl mparatorluu'nda Hkmranlk ve Kadnlar, ev. Aye Berktay, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2002.

Daniel Goffman, Osmanl Dnyas Ve Avrupa 1300-1700, ev. lkn Tansel, stanbul: Kitap Yaynevi, 2004.

KNC BLM

Reformdan Devrime (1789- 1908)

ffcctet ttohmed Etendi Mbtim'nfer bir Hlzam- C*

ASKER REFO RM

Selim (saltanat 1789-1807) Nisan 1789da tahta ktnda Fransz Devrimi balamaktayd. III. Selimin imparatorluu

darboazdayd: Rusyayla sava halindeydi, Habsburglar Belgrad' almt, Napoleon Franszlarn Msr igalini 1798de balatmt, slm kktenciliinin kurucular olan Vahhabler Hicazda glenmekte ve Osm anllar gevek din uygulamalar nedeniyle eletirmekteydiler, ayanlar da ayn zamanda Balkanlarda huzursuzluklara neden oluyordu. Yanyada isyan eden Tepedelenli Ali Paa dier ayanlar gibi bir yandan merkezi otoriteye meydan okuyor, dier yandan zerklik -o lmazsa bam szlk- isteyerek padiah mlk gelirlerinden yoksun brakm ak istiyordu. Ancak, devlet iin tekrarlanaduran baka bir sorun, yenierilerin gcnn nasl trpJeneceiydi. 17. yzyl krizi boyunca devirme yntemi dzensizlik iine girmiti. Enflasyondan ve parann deer kaybndan olumsuz etkilenen yenieriler, onlarn da maa alabilmeleri amacyla oullan ile akrabalarn Yenieri Ocatna kaydettiriyorlard. Ayrca, birer zanaat loncasna girip bir meslek renerek gelirlerini artrm a yoluna gidiyorlard. Sonu olarak, onlar Avru-

^ 2 vnr' bolun*

pamn imrendii, korktuu g yapan disiplin ve birlik ruhu ortadan kalkarak yenierileri sultana bir tehdit haline getirmiti. Yenieriler,

kendi kadrolar da ekonomik kriz nedeniyle imi olan ulemayla ittifak iinde, konumlarn tehdit edebilecek her tr toplum sal veya aske

ri reforma kar muhalefete baladlar. Selim, hem baaryla savap

hem de ayann gitgide byyen gcn kstlam ak am acyla askeri re

formun art olduuna kanaat getirdi. 1801*de, Srp kylleri, Osman-

l memurlar ile yenieriler topraklarna el koyduklar iin ayaklandlar. stanbul, kyllerin mlkiyet haklarn vermeyi denediyse de bu

baarl otamad. 1815te Srbistan Prensliine zerklik tannd.

1804te Ruslar Kuzey Azerbaycan ile Ermenistan ele geirerek Anadolu kaplarna kadar ilerlediler. Bir yl sonra, Kavalal Mehmed Ali

Paa Msrda kendi otoritesini oluturdu ve Temmuz 1 9 5 2 asker darbesine kadar srecek olan hanedann kurdu. M ehm ed Ali Paa, Msra 111. Selim tarafndan Memlklar yok eden ve 11. yzyldan beri

ilk defa slmn merkezine girmeyi baaran Franszlar lkeden karmak zere gnderilmiti.

Ul. Selim, bu buhranl dnemde asker reform lar uygulamaya koydu. stanbulda da etkisi hissedilen Fransz Devriminden esinlenerek, yeni ordusuna Nizam- Cedit, yani yeni dzen adn verdi. Fransadan uzmanlar ard, yeni klalar ve talimhaneler ina ettirdi, temkinlice ilerlemeye balad. Ancak, reformlarn srdrebilmesi iin vergileri artrmas gerekiyordu ve bu giriim byk muhalefetle karlat. 1805te yeni ordusunu Balkanlarda oluturmaya kalknca, ayan snf ayakland. syan bastramayan padiah, ayn zamanda yenierilerin de kazan kaldrdn grd. Reformcular yalnz braklmlard ve bir kez daha yenieri-ulema ittifak zafer kazanmt. III. Selim,1807de tahttan indirildi ve Nizam- Cedit ordusu da datld.

III. Selimin genelde brokratlardan oluan reformcular iinden Dersaadetre yenierilerce katledilmekten kurtulanlar, Rusuk ayan i.Alemdar Mustafa Paaya (1765-1808) sndlar. Alemdar Mustafa *Paa reformu desteklemeye ve IV. Mustafay (saltanat 1807-1808) ;tahttan indirerek Selimi yeniden tahta karmaya karar verdi. stan- \

(formdan devnrre (1789-1908} 3 3

bula yrd, ancak padiah sarayda katledilmi olduundan yerine II. Mahmudu (saltanat 1808-1839) geirdi ve kendi de yeni padiahn sadrazam oldu. Amac, ayann hak ve grevlerini yeniden dzenleyen bir szlemeyi sultana onaylatarak, ayan snfn imparatorluk sistemine katmakt. Alemdar Mustafa Paann imparatorluun ayan ve reformcularyla grmelerinin sonucunda, Osmanlnn Magna Cartas olarak da adlandrlan Sened-i ttifak belgesi dodu. Ayan bu belgeyle padiaha yasalar inemedike bal kalacan belirtiyordu. Ayan snf birlikleri desteklemeye, modern bir ordunun kurulmasna, ayn zamanda kendilerine danldktan sonra salnacak vergileri demeye raz oldu. Son olarak, sultan tarafndan uygulanan keyf cezalarn sona erdirilmesini istediler. Sanki sonunda ayan ve brokratlar iktidar devirmelerin elindeyken elde edemedikleri yetkileri elde ediyor gibi grnyordu. Ancak, bunun sadece gz boyayc olduu ortaya kt, nk yenieriler yeniden ayaklanarak Alemdar Mustafa Paay ldrdler. II. Mahmud, IV. Mustafay ldrtt ve dolaysyla hayattaki son Osmanolu olarak kald iin hayatn kurtarabildi. Yenieriler byle* ce Sultan Mahmudu kabullenmek zorunda kaldlar ama buna karlk o da yeni orduyu datma sz verdi. O an iin, asker reform birka yl sonra tarihi durum uygun olana kadar durduruldu.

Bir lkenin tarihinde ender zamanlarda, toplum dengesini ve statkoyu srdren gler tkezleyince, tarih rastlantlar ortaya kar. Sava ve yenilgi bu tr kntlerin kaynadr ki bu, Msrda 1798de bu Osmanl eyaleti Napoleou tarafndan igal edildiinde yaanann ta kendisidir. Napoleon Memliklar yenmi ve onlarn toplumsal gcn yok etmiti ki bu da bir dier toplumsal muhafazakrlk gc olan ulemay korumasz ve iktidardan uzak brakmt. Dolaysyla, 1805 ylnda Mehmed Ali Paa siyasi iktidar ele geirdiinde zerinde kendi programn yazabilecei ram bir siyasi tabul rasa elde etmiti. Rejimine gelebilecek bir tehdidi de IS ll 'd e Kahire kalesinde ayaklanmac Memlk beylerini idam ettirerek ortadan kaldrmt.

II. Mahmudun saltanat dnemi 1821de balayan Yunan bamszlk savana denk geldi. 1820de Tepedelenli Alinin isyann

3 4 lkir* ; dolum

glkle bastrld, ama bylece de blgedeki Osm anl pozisyonunu zayflatt ve Tuna vilyetleri ile M oradaki Yunanllar bu frsat deerlendirip isyan kararak bamszlklar iin savamaya baladlar. Ye

nieriler asileri alt edemeyince, Atina Yunan ayaklanm aclarn eline geti. 1824'te II. Mahmud, Msr'daki zerk valisi Mehmed Ali Pa- aya bavurdu ve modern ordusunu asilere kar yollamasn istedi.

Mehmed Alinin olu brahim Paa isyan abucak bastrd. Ancak byk gler -ngiltere, Fransa ve Rusya- Yunanllarn lehine olaya mdahale ettiler ve Osmanl-Msr filosunu 1827 Ekim inde yakarak yok

ettiler. Rusya Osmanl Devletine sava at ve sava 1 8 2 9 da imzalanan Edirne Antlamasyla sona erdi. Sonuta M ahm ud, Yunanistan, Srbistan ve Romanyaya zerklik tanmaya zorland ve byk glerin istei dorultusunda 1830da Yunanistan Krall kuruldu.

Yunan Sava, Osmanl Mslmanlarna, deil dzenli bir orduyu, Msr valisinin rgtledii bir modern ordunun yardm olmakszn bakaldrm isyanclar bile yenemeyen yenierilerin yetersizliini gsterdi. II. Mahmud iin bu, tpk Msrda Memlklarn yenilgisi gibi, bir tarih tesadft. Yenieriler hem kk dmler hem stanbul esnafnn desteini yitirmilerdi. Yenieriler 1 826 da kazan kaldrdklarnda, bakentte halk desteinden yoksunlard ve hatta ulema bile onlardan yz evirmiti. Hem ulema hem de esnaf Yenieri O cann kaldrlmasn ve yerine modern bir ordu kurulmasn memnuniyetle karlamaktayd. Yenierilerin ldrlerek ortadan kaldrlmas hareketi Vaka-i Hayriye olarak anld ve II. Mahmud, yenieri aas yerine bir serasker tarafndan ynetilecek olan yeni ordusuna muhafazakr evrelerin de desteini almak zere Asakir-i Mansure-i Muhammediye adn verdi. Genelde hayvan resimleri tayan yenieri flamalar, yerlerini zerinde ay-yldz motifi bulunan ve daha sonralar Cumhuriyet tarafndan da benimsenecek olan tek bayraa braktlar. II. Mahmud ayn zamanda modern niformalar, brokratlarca giyilecek bir frak ve yeni dzenin -yani yeni bir snfn ykselip, eskisinin yitmesinin- bir simgesi olarak fesi tantt. 183Tde Mehmed Ali Paann izinden gidilerek imparatorluun ilk gazetesinin kurulmas da toplumun modernlemesinde

(ffomdan vtiit (7891908) 35

Oevlete kar ayaklanmalarn bam eken, bakent stanbul da her trlG asayisizlii tevik eden yenieriler HI3 elim'le II. Mahmudun ordu iinde balatt yenilikten kendilerine ynelik giriimler olarak olarak grdkten sonra eylemlerini arttrdlar. Sonunda dikkatli bir politika izleyerek, ocan

stne giden II. Mahmud, 15 Haziran 826d3 Vaka-i Hayriye diye bilinen ve binlerce yenierinin ldrld bir atma sonunda oca ortadan kaldrd. Dnemin Batl ressamlan tarafndan

izilmi bir gravrde Vaka-i Hayriye.

nemli bir admd. Gazete, sadece sekin tabaka tarafndan okunsa da, kamuoyu oluumunu ve dilin geliimini etkiledi.

Yenierilerin destei olmadan, ulemann elinde reformlar engelleme gc kalmamt ve dolaysyla da reformlar hzlanmaya balad. Modern yntemleri renmeleri iin Avrupaya renciler yolland. Aralarnda Tbbiye (1831) ve Harbyenin de (1834) bulunduu yeni okullar kuruldu; tm hkmet yaps kurumsallatrld, brokrasiye katld. Yeni ordu, gemile tm balarn kopararak tamamen yeni bir yntemle eitildi; Bekta tarikat yasakland, bylece ordu ile din arasndaki iliki ortadan kalkm oldu. Osmanl subaylar, aldklar modern eitim ve grnmleriyle, laik ilerlemenin ncleri oldular. Ulemann mal bamszl vakflar zerinde denetim kurulmasyla ortadan kalkt ve eyhlislm da grevini hak ederek alan bir me-

botjm

mura dnt. Osmanl ynetiminin merkezi olan Dersaadet, daha sonradan nezaretlere (bakanlklara) dnecek olan ve sadrazam tarafndan ynetilen birtakm dairelerle (toplum ileri, iileri ve dileri) modernletirildi. II. Mahmud, Yunan bamszlk sava ncesinde Yunan aristokrasisi ve Fener Rum tarafndan yrtlen tercmanlk ilerini grdrmek zere Mslman evirmenler yetitiren bir tercme odas da kurdurdu. Osmanl Rumlar ve Ermenileri dilerinin ynetiminde nemli bir rol oynamaya, elilik yaparak hatta bir hariciye nazr da kartarak devam etseler de, Mslmanlar da yabanc dilleri renmeye baladlar ve bu dillerin, zellikle de Franszcann renilmesi, dili renenleri hrriyet ve anayasaclk gibi kavramlarla yz yze getirmesi bakmndan radikal sonular douracak bir gelimeydi.III. Selim dneminde kurulmu olan nemli Avrupa bakentlerindeki elilikler 11. Mahmud dneminde yenilendiler ve bu da Batnn brokratik snf zerindeki etkisini artrd.

BABIL VE KAVALALIGerek bu reformlar gerekse sonrakilerden krl kanlar, padiahn otokratk glerini anayasal reformlar isteyerek rselemeye balayan Bblinin adamlaryd. Tpk devirme sisteminin 16. yzyln ikinci yarsnda n plana kan adamlar gibi, Bbli grubu da kendi iktidar taleplerini 19. yzylda ortaya koyuyorlard. Osmanl toplumunda deiim isteyen bir ykselen orta snf olmadndan, brokratlar sultana isteklerini benimsetebilmek iin Avrupann mdahalesi olasln kullandlar. Avrupann byk gleri -ngiltere, Fransa, Avusturya, Rusya, Prusya; 1870 sonrasnda Almanya ve talya- lDou Sorununun geliiminde ok nemli oyunculard. Bunlar, bamsz bir Yunan devletini ortaya kartmlard ve Bblinin, Bat dnyas dndaki ilk baarl modernlemeci olan Msr Hdivi Mehmed Ali Paann emellerini dizginleyebilmek iin bu glerin desteine ihtiyac vard.

19. yzyln ilk yansnda Mehmet Ali ada bir orduya ve endstriyel ekonomiye sahip olan bir devlet yaratmt. Aslnda Mehmed Alinin, II. Mahmud ve -Msr, Ingilterenin Hindistan ve Dou yolun

refor-Tidan dvrim* (1789-1908) 37

da bir tehdit oluturduu iin- ngiltere, Msr gibi stratejik bir lkenin gl bir modern devlet tarafndan kontrol edilmesine msaade edemeyeceinden, Osmanllarn ve ngilterenin emelleriyle atan blgesel alanlar vard. Msrllar, 1831de Osmanhlara kar sava ap, Anadolu'nun ilerine ilerleyip, sadrazamn komuta ettii Osman- l ordusunu yenerek bakenti tehdit ettiler. II. Mahmud bu durumda R u sya ya bavurmak zorunda kald ve ar da buna karlk, stanbulu savunmak zere deniz ve kara birlikleri gnderdi. Ancak, Ruslardan bir dier Mslman lkeye kar askeri yardm almay halka kabul ettirmek in, eyhlislmdan bir fetva gerektiriyordu. II. Mahmud, bunun sonrasnda R u sya yla 8 Temmuz 1833 tarihinde Hnkr skelesi Antlamasn imzalad ki bu stanbul zerindeki Rus etkisinin en st noktaya ulat and. Ancak, ngiltere ile Fransa stanbul zerindeki Rus nfuzunu sineye ekmeyi reddettiler ve 1839-1841 Osmanl-M- sr savandan sonra mdahale ederek, Mehmed Aliye Suriyeyi Bb- li ynetimine geri verdirttler, ama buna karlk da Kavalal Mehmed Alinin soyunun Msr ynetecek hanedan olduunu kabul ettiler.

Bu yllarda imparatorluun Avrupaya diplomatik adan bamllnn yannda, zellikle de ngiltereye olan ekonomik bamll da artt. Bbli, 18. yzylda ayanna Avrupah tccarlara dorudan mal satma ayrcal tanmaya zorlanmasyla beraber ekonomik tekelinden vazgemeye balamt. 1829 Edirne Antlamas devleti ykselen krsal burjuvazi mensuplar olan Eflak ve Bodan ayanna da tarm rnlerini yabanc tccarlara devletin belirledii daha dk fiyatlarn zerinde cretlerle satma ayrcal vermeye zorlad. 1838 tarihli ngiliz-Osmanl Ticaret Antlamas, 1914te bu kapitlasyonun kaldrlna kadar Osmanl iktisat politikasn oluturdu. Bu antlama, o srada ikinci sanayi devrimini yaamaya balam olan ngiltereye nemli ticari ayrcalklar tand; ngilterenin o dnemde yeni pazarlara ihtiyac vard, bylece Osmanllar domakta olan bir endstriyel uygarln ekonomik ve siyasal ana dahil etti. Antlama tm devlet tekellerini ortadan kaldrd gibi ngiliz tccarlara da Osmanl mparatorluunun I914te resmen ngiltere himayesine girene kadar ismen

3 8 Vnr bolum

imparatorluun bir paras saylan Msr dahil her kesinden mal alma hakk tanyordu. Bylelikle, Msrn devlete ynlendirilen ekonomisi de yok edildi. Gmrk harlar ithalatta yzde 5 e, ihracatta yzde 12ye ve transit geilerde yzde 3 e ykseltildi. Antlama balangta sadece ngiltereyle imzalanmt ama ksa sre iinde dier Avrupa glerine de ayn ayrcalklar tannd. Bbli ithalat vergisini 1861- 1862 grmelerinde yzde 8e ve 1907de yzde 11 e ykseltmeyi baard. Bu vergileri yzde 4 daha artrma denemeleri umut brakmayacak ekilde sonusuz kald. Ksacas, konulan vergi ve harlar endstrilemek iin korumaya ihtiya duyan i pazar koruyamad gibi, 1847den sonraki endstrileme teebbs de byk bir baarszlk yaad ve asla tekrarlanmad.

Har ve vergiler tek tarafl olarak stanbul tarafndan arttrla- myor, bunun iin tm imzaclarn onayn gerektiriyordu. Bu, ngilterenin 1809da bir antlama srasnda kapitlasyonlar iin zorunlu kld bir kouldu; kapitlasyonlar artk sultan tarafndan yabanclara bah edilen haklar olarak deil, byk gler tarafndan pazarlkla elde edilen ve yalnzca iki tarafl antlamayla deitirilebilecek haklar olarak grlmekteydi. Kapitlasyonlar ve dier antlamalar, Bbli zerinde nemli bir yk -Osmanltarn ancak 1914te Avrupa savatayken zerinden atabilecei- oldu.

BATILILAMA HAREKETOsmanl devlet adamlar, Mehmed Alinin adalama deneyini yok etmek istemelerine ramen, imparatorluun ngilterenin kurduu dnya pazarna eklemlenmesinin imparatorluk asndan krl olacana inanmlard. 1824 ylnda II. Mahmud, Osmanl tccarlarn koruyan ayrcalklar kaldrarak bunlar yabanc tccarlarla devlet korumas olmadan rekabete zorlamt. Bu durum, Osmanl ticaretini ve retimini zayflatmaya balamtr ki bu sre 1838 Ticaret Antlamasyla sona erecektir. Devletin dedii cretlerden daha yksek fiyata mallarn satma olanana kavuan krsal orta snf ticaretin liberallemesinden yararland. thal mallan satan ve Avrupa firmalar iin ara

reformdan devrim* (1789-1906) 3 9

clk yapan tccarlar da yine zenginletiler. Ancak birok geleneksel zanaat, Avrupadan gelen ucuz ve makine yapm mallarla rekabete dayanamayarak yok olmaya yz tuttu. zmir, stanbul, Selanik, Beyrut gibi limanlar zamanla daha da ok mal ithal ve ihra edildike zenginleti, bu, Rumlarm tl bir Yunanistandan dinamik Osmanl mparatorluuna gne sebep olan canl bir ekonomik iklim yaratt.

Serbest ticaretten dengesiz bir biimde imparatorluun Hristiyan topluluklar fayda salad, nk bunlar Osmanl topraklarnda yaayan yabanc tccarlarn himayesi altna alnmlard. Byk glerin yorumuna gre, kendi dinlerinden olan kiileri himayeleri altna alarak onlar kapitlasyonlardan elde ettikleri haklar paylaan kiiler haline getirme yetkisine sahiptiler. Fransz konsoloslarnn Osmanl Katolikletini, ngiltere konsoloslarnn Protestanlar, Ruslarn da Ortodokslart himaye altna alma haklar vard. Yalnzca Osmanl Ya- hudileri darda braklmt, nk bir Yahudi devleti yoktu. talyann birlemesi sonrasnda talyan konsoloslar baz Osmanl Yahu- dilerine para karl onlar talyan himayesine almay nerdiler. Bylelikle, Osmanl Yahudi cemaati, yeni bir yurtsever kimlik aray da dahil olmak zere Mslman Osmanllarm sorunlarn iselletirme- ye balad. Bu statler, yalnzca Hristiyan Osmanl tccarlarnn daha dk vergilerden yararlanmasna yol amad, ayn zamanda Osman- l yetkililerinin -bu kiiler statleri gerei sadece konsolosluk mahkemelerinde yaslanabileceklerinden- Osmanl hukuk kurallarn uygulayamamasn da beraberinde getirdi.

YEN BR ORTA SINIFIN ORTAYA JKIi mparatorluun ekonomik liberallemesi ve dnya ekonomisine eklemlenmesi sonucunda ortaya bir ticari-endstriyel Mslman orta snf kmad iin Bbli, brokratlarn biimlendirmekte olduu yeni devlere tamamen bal olacak yeni bir snf yaratmak amacyla toprak sahiplerine yneldi. 1858 Arazi Kanunnamesi, topran zel mlkiyete geii asndan nemli bir adm oldu. Daha nceleri, 1847'de, Bbli, iftilerin tl devlet arazilerine ekim yapabilmesine olanak ve

4 0 ikine bolm

ren bir yasa karmt, ancak bu yasa, topra olmayan iftilere yarayacana, ellerindekini artrmak amacyla toprak aalan tarafndan kullanlm ve onlar daha mreffeh, siyaseten de daha gl klmt. Airet hayatnn srd yrelerde, araziler airet reisinin adna kaydedilmiti; bylece reisler toprak aas olmu, airetin yeleri de kyllere dnmlerdi. Bu toprak kanununun amalarndan biri de airetleri yerleik dzene geirmekti. Toprak aalarndan ou, kyllerini ortak olarak altrmaktaydlar ki bu da topra ilemede yeniliklere olanak tanmyordu. Yine de bu toprak aalarndan bir ksm kapitalist iftilere dnerek ttn ve pamuk gibi para eden rnler yetitirmeye baladlar, zellikle de Amerikan Sava srasnda ve sonrasnda Avrupa piyasasnda rettikleri pamua rabet artnca zenginletiler. Bunlar, 20. yzylda, 1908 Merutiyet Devrimi sonrasnda ortaya kan yeni orta snf oluturdular.

II. Mahmudun 30 Haziran 1839da lm sonrasnda reformlar iin giriim gc tamamen brokratlara geti. Mahmudun halefi Abdlmecid (saltanat 1839-1861) tahta ktnda daha on alt yandayd ve dnemin nemli reformcu devlet adamlarndan Mustafa Re- id Paa tarafndan ynlendiriliyordu. Abdlmecid, Mehmed Aliyle yaanan krizin nemli bir noktasnda tahta kmt ve Mustafa Reid Paa Abdlmecidi, sadece reformlar srdrp imparatorluu ada- latnrsa Avrupann, zellikle de ngilterenin desteini alabileceine ikna etti. Abdlmecit bunu destekleyince, genelde Tanzimat adyla bilinen ve 1839-1876 arasm kapsayan bir reform dnemi balad.

TANZM AT

Tanzimat, Gthane Hatt- Hmayunu diye bilinen bir fermanla 3 Kasm 1839da duyurulmutur. Bu ferman, Mslim ve gayri-Mslim herkes iin eitlik ieren bir an balangcn; rvetin, yozlamann ve yarglanmadan ceza grmenin sonunu ngryor, yani hukukun stnln kuruyordu. Tm Osmanl tebaasnn hayatlar, onurlar ve mlkleri garanti ediliyor, padiahn buyruuyla herhangi bir grevlinin ortadan kaldnlabldii ve mallarna el konulabildii kulluk anla-

reformdan devrim# (>7ft9 ' i 9QS) 4 *

yj ortadan kaldrlyordu. Bu tr son olay 1837de, II. Mahmudun Pertev Paay bir Saray entrikas yznden ldrtmesiydi ve Mustafa Reit Paa bundan dersini karmt. Kararnameyle, can ve mal gvenlii salanan devlet grevlileri bylece kendilerini gvence altna aldlar. ltizam men edildiyse de birka yl iinde bu yasa kaybedecek ok fazla eyi olan mltezimler tarafndan sabote edilerek, uygulama imparatorluun sonuna kadar devam ettirildi.

1839 Tanzimat Ferman, laikleme konusunda nemli bir adm ve imparatorluk paralanana kadar devam edecek bir sreti. Ferman, din cemaatlere ayrtcalklar tannmasna dayanan geleneksel millet sistemi prensibini zayflatt, ama eitliin salanmasndan memnun olsalar da cemaatler ayrcalklarndan vazgemek istemediler. Byk glerden fermann uygulamasn izlemeleri, hatta bunlardan stanbul ynetiminin szlerini yerine getirip getirmediine bakmak amacyla Os- manl eylemlerini zmnen denetlemeleri istendi. Bylelikle, byk gler, reformlarn garantr oldular. Tanzimat devlet adamlar, eer padiah reform yolundan saparsa, onu yeniden ayn yolu izlemeye yneltebilecek i gler olmadndan Avrupal elilerin bunu yapabileceini hesapladlar. Batllama iin bask yapmada yabanc eliliklerin yardmna itimat ettiler. zellikle ngiltere Bykelisi Stratford de Redcliffe Canning (1786-1880) brokrasinin Bathlatrlmasnda nemli bir rol oynad; hatta kimi akademisyenler, Osmanl Batllama reformcular arasnda en etkili isim olduundan, Tanzimat Ferma- nmn byk lde onun eseri olduunu ne srmektedirler. 847dc ngiltere bykelisi olmadan nce diplomatik yaamnn byk ksmn stanbul'da geirmiti ve 1858'e kadar da stanbulda kalm, burada Byk Eli (Grand Ambassador) diye adlandrlarak diplomatik camiann duayeni olmutu. Rusya'dan ve Rusyann Ortodoks Hristi- yanlar araclyla sahip olduu etkiden holanmamaktaydu bu yzden de Protestanln yaylmasn bir alternatif olarak ne srmt. Ayn zamanda reformlar ve Batllama iin abalarken, 1850 ylnda Protestan Kilisesinin ve cemaatinin bir millet olarak tannmasn baarmt.

42 kinti bolm

1839 Fermamnn Mehmed Ali krizini izlemesi gibi, Islahat Ferman da 28 ubat 1856'da, Paris Kongresi Krm Sava sonras Dou

Sorunu'nu halletmek iin toplanrken (ubat-M art 18 5 6 ) ilan edilmi

ti. Krm Sava, Bbli hkmeti, Rusyann im paratorluktaki Orto

dokslarn koruyucusu olmasna izin verilmesi isteinin reddi sonrasn

da kmt. ngiltere ve Fransa tarafndan desteklenen Osmanllar, 4

Ekim 1853te Rusyaya sava ilan etmiti. ngiltere ve Fransa savaa

1854 Martnda katlm ve arpmalar Krm Yarm adasnda yaan

mt. Avusturyann da Rusya kart ittifaka katlm a tehdidi ve yenil

me tehlikesi karsnda bar yapmay kabul etti; ubat 1 8 5 6 da ate

kes ilan edildi ve 30 Mart 1856da Paris Bar Antlam as imzaland.Krm Savann baka yerel sonular da oldu. Avrupa ordula

r bakent yaknlarnda konulannca Bat m allar ticaretinde nemli

bir gelime yaand. zellikle Avrupa ile Osmanl mparatorluu ara

sndaki ticari iletiimde bir devrim yaratan ilk telgraf hatlar da bu vesileyle kurulmu oldu. Modern savan ve Florence N ightingalein Krmdaki almalarnn sonucu olarak 1868 H azirannda, Kzlhan

Osmanhdaki muadili olan rgt kuruldu. Bu rgt, nceden sadece Yaral ve Hasta Osmanl Askerlerine Yardm Cem iyeti olarak adlan

drlrken, Haziran 1877de H ilali Ahmer Cemiyeti, 1 9 3 5 te de Kzlay adn alarak gnmze kadar grevine devam etti.

Krm Sava sonunda yaplan Paris Antlamasyla Rusya Tuna Nehrinin azn ve Besarabyann bir blmn gelecein Rom anyasna; Kars vilyetini Osmanllara brakt ve ayn zamanda Osman- l mparatorluundaki Ortodokslarn koruyucusu olm a iddiasndan vazgeti. Karadeniz, antlama 1871*de gzden geirilene kadar, tarafszlatrd. Osmanllar, Avrupa uyumuna dahil edildi, byk gler Osmanl mparatorluunun toprak btnln ve bamszln garanti ettiler. Ancak, Osmanllar bir Avrupa devleti olarak kabul edilmediler ve dolaysyla da kendilerine eitlik tannmad. O sm anllarn kapitlasyonlarn kaldrlmas istekleri kabul grmedi, nk byk gler, Osmanl toplumu ile yasalarnn Avrupallarn altnda yaayamayacaklar kadar farkl olduklarn ne sryorlard. Nitekim , Bat-

te(owd*fl devrime (1789190^1 ^ 3

Knm Sava'nda Ingiltere ve Fransayla birlikte arlk Rusya sna kar? savaan Osmanh Derteti galip gelmesine ramen, ilerde maddi kayplan byik olacak ve borlanmay artracak

ykmllklerin altna girdi. Bunlar bir anlamda ilerde kurulacak Dyun- Umumyenin de habercisiydi. Savata Osmanl paalarm gsteren bir gravr.

Ilama ve laikleme konularnda gelime salamak amacyla, 1856 Islahat Fermam, 1839 Tanzimat Fermanfnm koullarn yineleyerek Mslman ve Hristiyan kullar arasndaki eitlii daha kesin ekilde ifade etmekteydi. Ancak, Avrupal gler eitlik sorununu tamamen farkl gryorlard. Osmanllar iin eitlik, tm Osmanl tebaasnn yasalar nnde eit olmas, cemaatlere ynelik ayrcalklarn din konularna ve millet kavramnn da cenaat'e indirgenmesiydi. Ruslar iin eitlik, din cemaatlere tannan haklarn bamszlk mmkn olmazsa zerklik olarak geniletilmesiydi. ngilizler iin eitlik, B a b I li'nin nerdii gibi Mslman ve Hristiyan tebaalar iin Osmanl yurttalar olarak deil, kurumsal topluluklar olarak milletler arasnda eitlikti. Bbli ayrca toplumlar arasnda anlay salayacak ve padiahn ahsna ve hanedana ballk zerine bir ideoloji olan Osmanlcln baarsna yardm edecek eitim kararlar da ald. 1868'de

Mekteb-i Sultaninin (Galatasaray Lisesi) alndaki ama, tm topluluklarn entelektellerini laik bir ortamda birlii destekleme amacyla biraraya getirmekti. Balangta neredeyse tm topluluklardan tepki almasna karn, Mekteb-i Sultani zamanla glendi ve bunu baka yabanc din temelli kurumlar, rnein Amerikal misyonerlerce kurulmu olan Robert Kolej izledi. Bu kurumlar imparatorluun kozmopolit renci grubu ierisinde Osmanlcln deil ama ulusal hissiyatn glenmesini tevik ettiler.

1856 Ferman Hristiyan nfusun -zellik/e de Mslman orta snf zayfladka ykselen Hristiyan orta snfn- konumunu glendirdi. Hristiyan topluluklar laiklemiti ve bylece din adamlarnn etkisi de azalmt. Cemaatler bireysel uluslarn zelliklerini gstermeye balad ve kendi tarihlerini, dillerini ve edebiyatlarn kefettikleri bir rnesans* dnemi geirdiler. 1863te, Ermeni toplumu kendi anayasasna ve ulusal meclisine sahip oldu ve bu da milli zlemleri kuvvetlendirdi. 1870 ubatnda Bbli Fener Patrikhanesinden bamsz bir Bulgar Kilsesinin kurulmasna izin verdi, Bulgar piskoposu (eksarh) Bulgar milletinin ba olarak atand ve piskoposluk bir Bulgar devleti ve Bulgar bireyi yaratma abalarna giriti. Bundan itibaren kilise trenleri Bulgarca yaplmaya baland, yerel lehelerin kullanm zellikle okullarda diJ eitimi baladktan sonra desteklenmedi.

Mslmanlar Tanzimat reformlarnn bu faydalarndan hibirine sahip olamadlar. Kendileriyle ilintilendirebilecekleri bir ulusal ha- dethane yoktu, nk slm bir evrensel din olarak devam etmekteydi. ktisat alannda, kollanan Hristiyan tccarlara kar rekabette zorlandlar. Bylelikle de artk ticaret ve retimi brakarak devlet memuriyetinde ve askerlikte grev aramaya baladlar. Ancak, 1860lara gelindiinde, Osmanl brokratik kadrolar doyma noktasna ulamlard; i bulmak zorlamakla kalmamt, ayn zamanda ykselmek de himayeye balyd. Bu yeni eilimden etkilenenler, yani yeni entelektel snf, imparatorluun zayflamasndan ve kendilerinin kt durumlarndan, Osmanl Hristiyanlarna verilen dnler gerekesiyle Tan- zmat devlet adamlarn sorumlu tuttular.

rtforndan dvtrfn (^ ty - c * ) 4 5

YEN OSMANLILAR HAREKETBu toplumsal memnuniyetsizlikten, Yeni Osmanllar olarak bilinen yeni bir hareket dodu. Bu, rejimi eletiren ilk modern muhalefet hareketiydi. Yeni Osmanllar, yksek brokratlar, paalar, Avrupahlan, Levantenleri (imparatorlua yerlemi Avrupa kkenlileri) ve baz H- ristiyanlar ayrcalkl bir grup haline getirerek Mslman nfusu ihmal ettikleri iin ikaz ettiler. Bbliyi, Avrupaya ekonomik dnler verdii ve imparatorluk ekonomisini gszletirdii iin eletirdiler; Tanzimat reformlar modern bir ekonominin domasn salamam, Osmanl ekonomisinin Avrupa ekonomisine boyun emesine yol amt. imparatorluun baz blgeleri tamamyla bir Avrupa lkesinin ekonomisine eklemlenmi ve stanbulla ilikileri zayflamt. Suriyenin ekonomisi Fransaya Iraknki de ngiltereye kenetlenmiti; Osmanl mparatorluu paralandnda da bu blgeler ad geen lkelerin mandasna verildiler.

Yine de. Yeni Osmanllar da Tanzimat dneminin bir rnydler. O dnem basnnn ve eitiminin bir entelektel snfn geliimini salayan etkisiyle ortaya kmlard. brahim inasi (1824-1871) gibi aydnlar yeni fikirlerini okur yazar aznln okuduu gazetelerde fade ediyorlard ama bu gazete yazlar ehir ve kasabalarn kraathanelerinde herkese okunduundan geni bir kitleye ulaabiliyordu. B- bli buna basn snrlamaya alarak ve ynetimi eletiren her tr fikri yasaklayan yasalar kararak engel olmaya alt. Bu da aydnlarn rejimi ykma amal gizli dernekler kurmalarna yol at.

smail Paann 1867de Msrn verasete dayal hdivi olarak kabul edilmesinin, Yeni Osmanllar iin nceden hesaplanmam sonulan oldu. lk doan erkek ocuun tahta gemesi kuralnn kabul edilmesiyle, smail Paann kardei Mustafa