fenomena ibu tunggal dan masa depan warga tua desa di...

Fenomena Ibu Tunggal dan Masa DepanWarga Tua Desa di Malaysia

WANIBRAHIMWANAHMAD

ABSTRACT

This article examines how changes in family institutions especially the increasing of single parents, affect the future of the elderly in society. To date single parents amongst the Malay society in Malaysia can be considered as a social phenomena, whereas at the same time, the magnitude and the proportion of the elderly are increasing. Based on 500 samples amongst single parents in Kelantan, Terengganu and Pahang, this article shows that these single parents, dispite their main task to take care of their elderly members, they themselves are full of daily problems. This situation can influence the future of the elderly in society. Thus, this article suggests strong support for the creation of caring society in Malaysia.

ABSTRAK

Artikel ini bertujuan untuk menganalisis perubahan dalam institusi keluarga, khususnya kewujudan ibu tunggal yang mempunyai implikasi ke atas masa depan warga tua dalam masyarakat. Dewasa ini, fenomena ibu tunggal di kalangan masyarakat Melayu di Malaysia tidak lagi dianggap sebagai bersifat individu, tetapi telah menjadi fenomena sosial yang memerlukan kerjasama pelbagai pihak untuk membendungnya. Tambahan lagi dalam masa yang sama jumlah warga tua semakin meningkat. Berasaskan sampel 500 orang ibu tunggal di Kelantan, Terengganu dan Pahang, artikel ini mendapati sebahagian besar ibu tunggal ini tergolong ke dalam kategori sosioekonomi yang rendah dan menghadapi pelbagai masalah harian. Sesuai dengan status wanita sebagai penjaga utama warga tua, ibu tunggal yang bermasalah dalam masyarakat dijangka meninggalkan cabaran ke atas warga tua. Untuk mempastikan tradisi wanita sebagai penjaga utama warga tua tidak terhakis, artikel ini berpendapat masyarakat yang menyayangi warga tua perlu dipupuk.

PENGENALAN

Akhir-akhir ini di serata dunia bentuk dan fungsi keluarga dan kehidupanberkeluarga telah banyak berubah. Salah satu bentuk perubahan tersebut

Jurnal Pembangunan Sosial 9 (Jun) 2006: 85-108

86 Jurnal Pembangunan Sosial 9

bahagian, iaitu 1)modenisasi, kestabilan perkahwinan dan ibu tunggal diMalaysia,2)ibutunggalMelayudesadiPantaiTimur,3)cabarankepadamasadepanwargatua,serta4)harapanmasadepan.

MODENISASI, KESTABILAN PERKAHWINANDAN IBU TUNGGAL DI MALAYSIA

DiMalaysia,sepertijugaditempatlaindidunia,masalahibutunggaladalahlebihketaradibandarakibatprosesmodenisasi,industrialisasidanurbanisasiyang lebih pesat di kawasanbandar. Prosesmodenisasi, industrialisasi danurbanisasiinibolehmempengaruhipelbagaipembolehubahkeluarga(family variables)yangakhirnyaberpengaruhpulakeatassikapdannilaiseseorangterhadapkestabilanperkahwinan.Akibatperubahansosioekonomiyangpesatjuga keluarga telah kehilangan banyak fungsi dan semakin banyak rumahtangga yang dibina berakhir dengan perceraian.Ahli struktural fungsional(structural functional)sepertiParson,BalesatauSmelser,percayapemindahansebahagian fungsi keluargakepada institusi lain seperti kilangdan industritelahmelemahkaninstitusikeluargadanberubahnyabentukkeluargadaripadaekstended(extended)kepadanuklear(nuclear)(Ruggles&Goeken,1992:16).Denganitu,ibutunggaldijangkamempunyaimasalahyangsemakinrumityangmemerlukansokonganpelbagaipihak.Berdasarkankepadaperspektifstructural functional,jikamasyarakatmahukanibutunggalberadadalamkehidupanyangharmoni,makasemuapihakataubahagiandalammasyarakatperlusalingbantumembantu,memberikan sokongan dan kerjasama agar kategori pendudukinimempunyai keyakinandankemampuanuntukmemecahdanmengatasipermasalahanharianmereka.

Modenisasi ialah perubahanmasyarakat.Masyarakat, tempat dimana

institusikeluargaituberada,sentiasaberadadalamperubahan.Tidakadasatumasyarakatpundiduniaini,biarbagaimanamundurpunmasyarakatituyangbolehdikatakanberadadalamkeadaanstatik.Cumaapayangberbezaialahdarisegidarjahperubahannyasahaja,iaituadamasyarakatyangberubahdenganamatcepat,danadapulamasyarakatyangamatperlahanberubah.Olehitu,dapatdikatakanbahawamodenisasiyang terjadikeatasmasyarakatadalahbersifat sejagat.Modenisasi ialahsatuprosesperubahansecaramenyeluruhyangterjadikeatassemuaaspekkehidupandalamsesuatumasyarakatyangakhirnyamenukarwajah suatumasyarakat itu daripada berunsurkan ciritradisionalkepadasuatukeadaanyangbercirikanmodenatautidaktradisional.BagimasyarakatBarat, yang dikatakanmoden ataumaju itu sebenarnyaadalahtidaklebihdaripadapenyerapanunsuratauciriBaratdalamkehidupanbermasyarakat,sepertikataWilbertMoore(1963):

Modernization is a total transformation of a traditional or pre-modern society into the types of technology and associated

Fenomena ibu tunggal 87

ialahkeluargadankehidupanberkeluargaorangtuatunggal.Dalammakalahini tumpuan adalah ditujukan kepada kehidupan ibu tunggal. PeningkatanbilanganibutunggaldikalanganmasyarakatMelayudiMalaysiadewasainisangatketara.TerengganuadalahsebuahnegeridiPantaiTimuryangtermasukdalamkategorinegeriyangmempunyaikadarperceraianyangagaktinggidiMalaysia.DuanegerilaindiPantaiTimur,iaituKelantandanPahang,walaupunmempunyaikadarperceraianyanglebihrendah,tetapiseringdirujuksebagainegeri yangmempunyai banyakmasalah berkaitan perceraian ini. SebagaiakibatnyadijangkakanPantaiTimurmempunyairamaiibuyangtergolongdalamkategoriibutunggalyangbermasalah.Antarasebabyangmenjadikanwanitaibutunggalialahperceraian,kematiansuami,ditinggalkansuami,isteriyangsuaminyasakitterlantar,wanitaibugantiatauibutanpanikah.

Perceraianadalahsalahsatufaktoryangmenyumbangkepadapeningkatan

ibutunggal.Antarapuncaperceraianialahumurpadaperkahwinanpertamayangsemakinmeningkat,kestabilanperkahwinanyangsemakinrapuh,sertapenglibatanwanitadalamtenagakerjadiluarrumah.Denganmeningkatnyaperceraian,disampingpelbagaisebabyanglainmenjadikanjumlahibutunggaldalammasyarakatbertambah.MenurutRohatyMohd.MajzubdanMuhammadRaisAbdulKarim(1999) ibu tunggal ialahwanitayang;1)suaminya telahmeninggal, danwanita tersebut terpaksameneruskan tugasmembesarkananak-anak sendiri; 2) telahbercerai dengan suami, dan telahdiberikanhakpenjagaankeatasanak-anak,3)isteriyangdigantungtidakbertalidantidakdiberikannafkaholehsuamiuntukmenyarahidupanak-anak,atau4)wanitayangberadadalamprosesperceraianyangmungkinmengambilmasayanglama,dananak-anaknyamasihberadadibawahjagaannya.Selainituduapenulisinijugamengkategoriibutunggalsebagaiwanitayangsuaminyatinggalberasingandansuaminyatidakmemainkanperanansebagaibapadalamkeluarga,wanitayangsuaminyauzuryangtidakmampumembesarkananak-anak,atauwanitayangdiberikantugasmembesarkananakoranglaintanpapertolongansuami.Ibutunggalyangkekalmeneruskankehidupanberkeluargadengananak-anakmerekamenghasilkansatubentukkeluargayangdisebutkeluargaorangtuatunggal. Peningkatankeluargaorang tua tunggal dikenalpasti sebagai salahsatubentukperubahanyangberlakudalaminstitusikeluargadankehidupanberkeluarga.Perubahanlaintermasuklahperubahandarisegibentukkeluarga(daripadaekstendedkepadanuklear),perubahandarisegisaiz,perubahandarisegiperanandanpembuatkeputusankeluarga,atauperubahandarisegikuasaibubapa.

Perubahankeatasinstitusikeluargabolehmeninggalkancabarankeatas

masadepanwargatua.Sehubunganituartikelinibertujuanmenganalisissalahsatuperubahanini,iaitupertambahanwanitayangberstatusibutunggalsertacubamenonjolkanimplikasinyakeatasmasadepanwargatuadesadiMalaysia.Untukmenujukepadaperbincanganini,artikelinidibahagikankepadaempat


berleluasa.Oleh itu persoalan berkaitan perkahwinan dan perceraian telahberjayamenarikminatparapengkaji,terutamaparasarjanaantropologidansosiologi.Parasarjanakedua-duabidanginipadaumumnyamenumpukankajianmerekakepadaanalisismengenaiperkaitandiantarapelbagaifaktorsosial,budaya,ekonomi,sistemkepercayaandanagamadenganpolaperkahwinandanperceraian.Apapunhasilkajianyangtelahdiketengahkan,namunperceraianterusberlaku,danakibatnyasemakinbanyakkeluargayangdiketuaiolehibuataubapatunggalwujuddalammasyarakat.Olehituakibatprosespemodenan,kestabilanperkahwinanmenjadisemakinrapuh.Ahlisosiologikeluarga,sepertiYaacobHarun(1992)umpamanyaberpendapatketidakstabilanperkahwinanadalahdisebabkanberlakunyaperubahanfungsikeluarga.Banyakfungsiyangsepatutnyadipikulkeluargatradisional,seperti fungsiekonomi,pendidikan,keagamaan,perlindungan,danlain-lain,telahdiambilaliholehinstitusilain.Akibatnyakekuatankeluargamenjadisemakinlemah.Keluargayangsemakinkehilanganfungsiakanmenjadisemakinlemah.Konflikrumahtanggabolehberlakujikaahlikeluargagagalatautidakdapatmemainkanfungsimasing-masing.KeadaaninididapatiselarasdenganhasilpenemuanJackDominian(1981)melaluibukunyaMarriage, Faith and Love yangmengatakanterdapathubunganyangrapatdiantarakadarperceraiandenganpemodenan.Apapunkonflikrumahtanggadanperceraianbolehmembawakepadakewujudanibuataubapatunggal.

IBU TUNGGAL MELAYU DESA DI PANTAI TIMUR:BEBERAPA CIRI LATAR BELAKANG

Ibutunggaladalahsalahsatusumbersokongankepadawargatua.Akantetapikebanyakanibutunggalitusendiriberhadapandenganpelbagaimasalahyangmenjadikan sukarbagimerekaberfungsi sebagai sumberpenjagaankepadawarga tua.Untukmenganalisis fenomena ibu tunggal secara lebih dekat,satukajiantelahdilakukankeatas500orangibutunggaldinegeriKelantan,TerengganudanPahang(WanIbrahimWanAhmad,2003).Untukmengenalilebihdekatsiapaibutunggalini,dibawahiniditurunkanaspeklatarbelakangsosiodemografidanekonomimereka(Jadual1).

Umur

Daripada 500 ibu tunggal yangmenjadi responden, sejumlah 481 orangmemberikanmaklumbalasmengenai umur.Umur ibu tunggal yang palingmudaialah26tahun,sementarayangpalingtua70tahun.Minumuributunggalyangdiperolehiialah44.5tahun,denganumurmoddanumurpenengahialah45tahun.Melaluiumurmod,dikatakanibutunggalyangpalingkerapditemuidalamkajianialahberumur45tahun.Ibutunggalberumurantara45-54tahun


social organization that characterize the advanced, economically prosperous, and relatively politically stable nations of the Western World.

Masyarakatialahsatupengelompokanpendudukyangsalingberinteraksi

berasaskanperananmasing-masing.Masyarakatadalahkonsepyangabstrakyangdibangunkanolehbeberapatiangseri,yangdipanggilinstitusimasyarakat.Institusi ini termasuk institusi pendidikan, agama, ekonomi, politik, dankeluarga.Akibatprosesmodenisasi,institusiinimengalamiperubahan.Salahsatuinstitusiyangberubahialahinstitusikeluarga.Secaraumum,keluargaialahsekelompokmanusiayangmempunyaihubunganperkahwinan,hubungandarahatauangkat, tinggalserumah,berinteraksisertaberhubungantarasatusamalainberasaskanperanansosialmasing-masingsebagaisuamidanisteri,ibudanbapa,anaklelakidananakperempuan,abang,kakakdanadik,danmewujudkansertamengekalkanbudayayangsama(Burgesetal.1971).

Modenisasibolehdiertikansebagaipembangunansosioekonomi.Dewasa

inidapatdikatakansemuanegarasedangmembangunkanaspeksosioekonomimereka.Akibatnyapelbagaikesanpositiftelahdapatdirasaiolehkebanyakanpenduduk di negara berkaitan.Malaysia juga sedangmembangun denganpesat. SejakDasar EkonomiBaru dilancarkan (1971),Malaysia berjayamengorak langkahke arahkemajuan, dandijangkamencapai status negaramajupada2020.Terdapatpelbagaipetunjukyangmenunjukkanberlakunyapembangunan yang pesat diMalaysia.Antaranya ialah peningkatan tarafhiduppenduduk,kadarcelikhuruf,kadarkematianbayi,bilangandoktorper1000penduduk, danpendapatanper kapita. Petunjuk inimerupakankesanpositifakibatpembangunanyangpesat.IajugamelambangkanMalaysiatelahmembangundankinisudahjauhlebihmajudaripadasesetengahnegaralainyang sedangmembangun.Selain kesanpositif, terdapat jugakesannegatifakibat pembangunanpesat.Kesannegatif ini datang seiringdenganprosespembangunanyangdilaksanakan.Dengankatalain,pembangunanjugaturutmewujudkan kesan negatif. Salah satu kesan negatif ialah dalamkontekskestabilanperkahwinan.ZainabIsmail(2001)dalamkajiannyakeataspasanganyangbermasalahdiJabatanAgamaIslamWilayahPersekutuan,menyatakanakibat perubahan sosioekonomiyangpesat, banyak rumah tanggaberakhirdenganperceraian.Beliauturutmengatakanmasalahperceraiandankonflikrumahtanggakinisudahmenjadimasalahnegaradanmemerlukansokongandankerjasamapelbagaipihakuntukmenanganinya.

Perceraianmelahirkan keluarga ibu atau bapa tunggal.DiMalaysia,

keluarga seperti ini bolehditemuidimana-mana, samaadadiTerengganu,Kelantan,Pahang,ataudinegerimanapunjugadiMalaysia.Perceraiandanfenomenaibubapatunggalkinibukanlagibolehdianggapsebagaifenomenabersifatindividu,tetapidianggapsebagaisatufenomenasosialyangsemakin


(sambungan Jadual 1)

LatarBelakang Jumlah Peratus

Diploma/Sijil 4 0.8 Universiti 7 1.4BidangPekerjaan Petani 50 17.5 Buruh 61 37.6 PeniagaKecil 69 19.5 Usahawan 5 19.7 MakanGaji(swasta) 80 3.4 MakanGaji(kerajaan) 52 0.8JumlahPendapatan RM529.00dankurang 338 67.6 RM530-929 32 6.4 RM939-1329 13 2.6 RM1330dankeatas 19 3.8Jumlah 500 100.0

Tempoh Perkahwinan Sebelum Menjadi Ibu Tunggal

Melaluianalisiskeatas tempohperkahwinandapatdiketahui tempohumuryangmanakahyangpadaumumnyamempunyairisikoyangtinggisertamudahberlakukonflikdanseterusnyaperceraianyangmewujudkanibutunggaldalammasyarakat.Tempohperkahwinanibutunggalyangdikajiadalahberbeza-beza,daripadatidaksampaisetahunhinggalahkepada40tahun.Bagaimanapununtukkedua-duatempohini,jumlahnyawanitayanglayakdijadikanrespondenadalahtidakbesar.Hanyaseorangwanitayangtelahmenjadiibutunggaldengantempohperkahwinanyangtidaksampaisetahunyangmempunyaianak,dantigaorang telahmenjadi ibu tunggal setelah40 tahunberkahwin.Daripadatempohini,didapatiminkeseluruhantempohperkahwinansebelummenjadiibu tunggal ialah17.7 tahundenganumurmoddanumur mediannya ialahmasing-masing17tahun.

Melaluiangka-angka ini,didapati tempohperkahwinanbagi sebahagian

besar responden ialah 17 tahun, dan separuhdaripadamerekamenjadi ibutunggalsetelahberumahtanggamelebihi17tahundanseparuhnyalagimenjadiibutunggalsetelahberkahwinselamatempohmasayangkurangdaripada17tahun.Didapati60peratusrespondentelahmenjadiibutunggalsetelahberumahtanggadaripadajangkamasatidaksampaisetahunsehinggalahmenjangkau19tahun,danbahkansebanyak89.4peratusmenjadiibutunggalsetelahberumah


merupakankategoriyangpalingramai.Ibutunggaldalamkategoriumuriniialahberjumlah43.7peratus. Ibu tunggalberumurantara35-44 tahun jugatinggi,berjumlah36.8peratus(Jadual1).

Jadual 1Beberapa Ciri Latar Belakang Ibu Tunggal

LatarBelakang Jumlah Peratus

Umur 34dankurang 39 8.1 35-44 177 36.8 45-54 210 43.7 55danlebih 55 11.4TempohPerkahwinan 9dankurang 78 18.4 10-19 176 41.6 20-29 124 29.3 30danlebih 45 10.6TempohIbuTunggal 5dankurang 243 52.1 6-10tahun 141 30.3 11-15tahun 64 13.7 16dankeatas 18 3.9SebabIbuTunggal Ditinggalkansuami 25 5.1 Diceraikansuami 91 18.5 Kematiansuami 366 74.2 Tidakdinyatakan 18 3.6UmurPerkahwinanPertama 19dankurang 221 49.6 20-26 202 45.3 27-33 19 4.3 34danlebih 4 0.9JumlahAnak 3dankurang 113 22.7 4-6 199 40.0 7-9 134 27.0 10danlebih 51 10.3TahapPendidikan TidakBersekolah 87 17.5 SekolahRendah 187 37.6 SijilRendahPelajaran 97 19.5 SijilPelajaranMalaysia 98 19.7 SijilTinggiPersekolahan 17 3.4


tahun.Tempohpenengahibutunggalinimenjadiibutunggalialah6.0tahun,yangberertidaripadakeseluruhanibutunggalyangmenjadiresponden,separuhdaripadanyatelahmenjadiibutunggalkurangdaripadaenamtahun,danseparuhdaripadarespondenlagitelahmenjadiibutunggaldalamtempohmasayangmelebihienamtahun.Namun,tempohyangmenjadimodkepadaibutunggaliniialahsatutahun,dimanaterdapat47responden(10.1%)yangtelahmenjadiibutunggaldalamtempohmasaselamasetahun.Ibutunggalyanglaindidapatitelahmenjadiibutunggaldalamtempohmasayangberbeza-beza,danjumlahmerekayangmenjadiibutunggaldalamtempohmasainiadalahlebihkecildaripada jumlahmerekayangmenjadi ibu tunggal selama setahun.Setelahdatamentahinidikategorikansemulamenjadiempatkategori,didapatilebihseparuhrespondentelahmenjadi ibu tunggaluntuk tempohmasaselamadiantara5tahundankurang(52.1%),iaitusatutempohmasayangbolehdikatakanmasihbaru.Jumlahlainyangjugaagakbesarialahmerekayangmenjadiibutunggaldalamtempohmasadiantara6–10tahun(30.3%).Tempohmenjadiibutunggaldalamkategorilaintidakbesaryangmenunjukkantidakramaiibutunggalmenjadiibutunggaluntuktempohmasaini.

Sebab Menjadi Ibu Tunggal

Apakahsebabyangmembawakepadarespondenmenjadiibutunggal?Terdapattiga sebab utama yang telahmembawa respondenmenjadi ibu tunggal dikawasan kajian, iaitu ditinggalkan suami, diceraikan suami, dan kematiansuami.Selain daripada sebab ini, terdapat juga sebahagian respondenyangtidakmenyatakansebabmerekamenjadiibutunggal,dandalamanalisisinisebabinidinyatakansebagaisebabyangtidakdinyatakan.Daripadatigasebabini,lebihkurangtigaperempatdaripadaibutunggalinimenjadiibutunggaldisebabkan kematian suami, dan inimelibatkan sejumlah 74.2 peratus ibutunggal.Sebablainyangjugaagakramaimenimparespondenialahdiceraikansuami,iaitumelibatkansejumlah18.5peratus.Respondenyangmenjadiibutunggaldisebabkanditinggalkansuamiadalahtidakramai,iaitusejumlah5.1peratussahaja.Olehitudapatdikatakansebahagianbesaributunggalmenjadiibu tunggal adalahdisebabkanolehkematian suami.Kematian adalah satuhakikatyangtidakdapatdielakkan.Fenomenaibutunggaldisebabkankematiansuamimembawakepadaprosesdantahapadaptasiyangberbezadenganibutunggaldisebabkanperceraian.Ibutunggalkematiansuami,selepasbeberapaketika,berkemungkinanmenjadilebihtabahdandapatmenerajuirumahtanggamereka dengan cara yang lebih berjaya berbanding ibu tunggal yang lain.Ini keranaberdasarkanpendapat beberapaorang ibu tunggal yangditemui,ibu-ibutunggalinimasihmenyayangisuamimerekayangsudahmeninggal,danberusahasedayayangmungkinuntukmembahagiakananak-anakselarasdengankehendaksuamimerekayangsudahmeninggal.Ibutunggaliniseboleh-bolehnya tidak inginmembiarkan roh suamimereka berkecil hatimelihatkeadaanrumahtanggamerekayangtidaktenteram.


tanggadalamlingkungan29tahun.Hampirseparuh(41.6%)respondenmenjadiibutunggalsetelahberumahtanggaantara10-19tahun.Tempohlainyangagakbesarjugaialah20-29tahun,melibatkansejumlah124orang(29.3%).Respondenyangtelahmenjadiibutunggalsetelahberumahtanggauntuktempohyangkurang10 tahun sertamelebihi 30 tahun tidak ramai,masing-masingberjumlah18.4peratusdan10.6peratus.

Daripadaanalisisinidapatdikatakanfenomenaibutunggalbolehberlaku

padasemuaperingkatumurperkahwinan,samaadabaruberkahwinataupunmerekayangsudahlamaberumahtangga.Inijugaberertifenomenaibutunggalbolehterjadipadasemuaperingkatumuristeri,samaadaisteriitumasihmudaataupunsudahberumur.Keadaanyanghampirsama juga telahditunjukkanolehZawanahMuhammad (1998) yangmengkaji perkhidmatankaunselingperkahwinan di Jabatan-jabatanAgama Islam, bahawawalaupun konflikrumahtanggabanyakterjadidikalanganpasangansuamiisteriyangberumurdiantara26–35tahun,tetapikonflikbolehjugaberlakukepadapasangandisemuaperingkatumur.Konflikmembawakepadaperceraian,danperceraianmewujudkanibutunggal.SelainitusepertiyangtelahditunjukkandalamJadual1,sebahagianbesarwanitamenjadiibutunggaldalamkajianinidisebabkankematian pasangan.Kematian boleh berlaku pada semua peringkat umurperkahwinan,dankeranaituibutunggalbolehwujudpadasemuaperingkatperkahwinan.

Tempoh Menjadi Ibu Tunggal

Tempohmenjadiibutunggaldalamkajianiniialahtempohdimanaseseorangrespondenmenjadi ibu tunggalpadamasakajiandilakukan,dikirabermuladaripadaharipertamamerekamulahidupdanmemikultanggungjawabsendirisebagaiseorangibutunggal,samaadamelaluikematianpasangan,perceraianatauditinggalkansuamitanpasebarangnafkah.Didalamsoalselidik,respondendimintauntukmemberimaklumbalaskepadasoalanberkaitandengantempohmenjadi ibu tunggaldalamsebutan tahun, iaitu sudahberapa tahunmerekatelahmenjadiibutunggal.Adakemungkinanrespondenhanyabarumenjadiibutunggal.Jumlahyangdiberikaninidibulatkankepadasatutahunsekiranyajumlahbulanyangdinyatakanitumelebihienambulan,dandikirakosongtahunjikatempohtersebutkurangdaripadaenambulan(Jadual1).

Berdasarkanpenganalisisanterhadaptempohrespondenmenjadiibutunggal,

didapatiadadiantaramerekayangmenjadiibutunggalseawal-awalnyasatutahun, danyangpaling lamamenjadi ibu tunggal adalah selama43 tahun.Tempohyangdilaluiolehramairespondenialahtempohdiantara1–10tahun.Respondenmenjadiibutunggaldalamtempohmelebihi10tahunadalahtidakramai.Analisiskeatasdatamentah tempohrespondenmenjadi ibu tunggalmenunjukkantempohpuratarespondenmenjadiibutunggalialahselama7.1


perkahwinanawal.JenisperkahwinaninibanyakterjadidikalanganpendudukMelayudiluarbandarpadaeraselepasmerdekadansejurusselepasmerdeka.

Padatahun-tahun1970-anperkawinanpadaumurinimasihbanyakdijumpai,baikdiluarbandarataupundibandarsendiri.Jikaditelitilebihmendalamumurkebanyakanibutunggalyangmenjadirespondenkajianini,sekitar265orang(55.1%)adalahmerekayangberumur45tahundankeatas.Olehyangdemikian,kemungkinanbesarmerekayangberkahwinpadaumurmudainiadalahterdiridaripadakategorirespondenini.

Jumlah Anak Yang Dimiliki

Jumlahanakyangdimilikisepertiyangdimaksudkandalamkajianiniialahjumlahanakyangdimilikiibutunggalsebelummerekamenjadiibutunggal,tanpamengira sama ada anak tersebut padamasa kajian dilakukan beradadalamjagaannyaataupuntidak.Ibutunggalinimungkinsudahbeberapakalimenjadi ibu tunggal, dan setiap kalimerekamenjadi ibu tunggal,merekaberkemungkinanmenambahkan jumlah anak berbanding perkahwinansebelumnya.Kekerapanmenjadiibutunggaltidakmenjadipersoalan,tetapiyangdiambilkiraialahjumlahanakyangmerekamilikisebelummenjadiibutunggalsemasakajiandilakukan.Jumlahanakyangdimilikiolehibutunggalyangmenjadirespondenkajianbolehdikatakantidakbegituramai,terutamajikaditinjaudalamkonteksmasyarakatdesa.BerdasarkandatabanciJabatanPerangkaan dan kajian Penduduk danKeluargaMalaysia oleh LembagaPendudukdanPembangunanKeluargaNegara(LPPKN,t.th.)didapatipuratasaizisirumahbagipendudukluarbandarpadatahun1980ialah5.2orang.Akhir-akhirinipuratainisemakinmenurun.Walaupunpuratasaizisirumahadalahtidaksamadenganpuratajumlahanak,tetapidatainijugasedikitsebanyakbolehmenggambarkanbahawapurataanakyangdimilikiolehkeluargaluarbandaradalahagakramai,sedangkanmelaluikajianinididapatijumlahyangterbanyakdaripadaibutunggaladalahmemilikianakseramaiempatorang.

Terdapatsebilangankecilibutunggalyangtidakmemilikianak.Mereka

yangmemilikianakseramaisatuorangjugatidakramai.Jumlahteramaiibutunggaladalahmemilikianakseramaiempatorang.Ibutunggalyangmemilikianaklimaoranglebihrendahsedikitdaripadaibutunggalyangmemilikianakempatorang.Jumlahanakyangjugaagakramaidimilikiialahenam,tujuhdanlapanorang.Walaupunadayangmemilikianakmelebihi10orang,danbahkanmencapai13orang,tetapijumlahinitidakramai.Apabiladatainidikategorikansemula,didapatilebihdaripada60peratusdaripadaibutunggal(62.7%)adalahmemilikianakseramaienamorangdankurang.Terdapat40peratusdaripadaibutunggaladalahmemilikianakdiantara4–6orang.Jumlahyangagakramaijugaialahmerekayangmemilikianakseramai7–9orang(27%).Ibutunggalyangmemilikianakmelebihi10orangadalahtidakramai.


Umur Pada Perkahwinan Pertama

Umurpadaperkahwinanpertamadalamkajianiniialahumurseseoranglelakiatauwanitaberkahwinpadapertamakalidalamhidupnya.PadahariiniumurpadaperkahwinanpertamabagipendudukdiMalaysia,samaadalelakiatauwanitadidapatitelahmeningkat(Palmore&Marzuki,1969;AsmahAhmad,1979;NorLailyAbuBakaretal.1980;WanIbrahimWanAhmad,1990).Umurpadaperkahwinanpertamasehinggakinitelahmenjadiaspekyangmenarikminatramaipengkajikeranaperkaitannyadenganpelbagaiaspekdemografidankekeluargaan.Saizkeluarga,kadarfertiliti,kadarpertumbuhanpenduduk,danmalahkestabilanrumahtanggadikatakanbanyakditentukanolehumurpadaperkahwinanpertamaini.Umurpadaperkahwinanpertamaibutunggalseawal-awalnyatelahditemuipadaumur13tahundanselewat-lewatnyaialah47tahun,denganumurpadaperkahwinanpertamayangpalingkerapdijumpaiialah18tahun.Iniberertisudahadaibutunggalyangtelahmemulakanperkahwinanpadaumur13tahun.Ibutunggaliniialahmerekayangtermasukgenerasitahun1940-anatausebelumnya,yangsekaranginimulamemasukiumurtua.Minumurpadaperkahwinanpertamabagikeseluruhanibutunggalialah20tahun,iaituumurperkahwinanyangmasihdianggaprendah.Umurpenengahjugadianggaprendah,iaitu20tahun,yangberertiseparuhdaripada481ibutunggalmemulakanperkahwinanpadaumursebelum20 tahundanseparuhnya lagimemulakanperkahwinanpadaumurmelebihi20tahun.Menelitiumurpadaperkahwinanpertamadikawasankajianini,didapatitidakramaiibutunggalyangmemulakanperkahwinanpadaumurmelebihi30tahun.Apabilaumurpadaperkahwinanpertamainidikategorikansemula,kira-kiraseparuhrespondentelahmemulakanperkahwinanpadaumur19tahundankurang.Jumlahyanglebihkurangsamajugadidapatidaripadakumpulanumur20–26tahun.Inibererti lebih 90peratus daripada responden telahmemulakanperkahwinanpadaumur26tahundankebawah.Hanyalebihkuranglimaperatussahajadaripadamerekayangberkahwinpadaumur27tahundankeatas.Keadaaninimenunjukkanibutunggaldikawasankajian,walaupunramaiyangmulaberkahwinagaklewat,tetapiramaijugayangtelahpunmemulakanperkahwinanpadaumuryangdianggapmasihmuda.

Hasilkajianinididapatitidakjauhberbezadenganbeberapahasilkajian

lainmengenaiaspekyangsamaolehpengkajilaindiMalaysia.WanIbrahimWanAhmad (1990), umpamanya yangmengkaji umur pada perkahwinanpertamainidiKualaBalah,Kelantantelahmenunjukkanhasilyangserupa.HasilanalisisnyamengenaipolaumurperkahwinanwanitaMelayuluarbandarpadatahunakhir1980-anadalahsebanyak71.7peratusdaripadawanitayangmenjadirespondenkepadakajiannyatelahmemulakanperkahwinanpertamapadaumur19tahundankurang.WanIbrahimWanAhmaddalamkajiantersebuttelahmengkategorikanperkahwinanpadaumur19tahundankurangsebagai


Pendapatan Bulanan

Ibutunggaldikawasankajianadalahterdiridaripadamerekayangberpendapatanrendah.PendapatanpurataibutunggaliniialahRM447.00sebulan.WalaupunadadiantaraibutunggalyangberpendapatanmencapaiRM5000sebulan,tetapipendapatanyangmenjadimodialahRM300.00sebulan,denganpendapatanmenengahialahjugaRM300.00.Pendapatanmentahinisetelahdikategorikansemula,kebanyakanmerekamempunyaipendapatandibawahgariskemiskinan,dimana67.6peratusibutunggalmelaporkanmempunyaipendapatandiantaraRM529dankebawah.Disebabkankoshidupdikawasan luarbandaryangsemakinmeningkatmakakebanyakanmerekamelaporkanpendapatanyangmerekaadatidakmencukupiuntukmemenuhikeperluanhidupberkeluarga.Olehyangdemikian ibu tunggal inimenyatakanmereka tidakmenyimpan,malah terpaksamenggunakansemuasekalipendapatan iniuntukkeperluanharian.Berasaskanpendapatangaris kemiskinandiSemenanjungMalaysiayangberjumlahRM529.00,makarata-rataibutunggaldiPantaiTimuradalahterdiridaripadamerekayangdianggapmiskin.

IMPLIKASI PENINGKATAN IBU TUNGGAL KEPADA MASA DEPAN WARGA TUA

Revolusidemografiyangterjadidinegaramajuakibatpenurunankelahiran,besertadenganadanyakemajuandalamteknologiperubatantelahmenjadikanpenduduk tua bertambah, termasukdiMalaysia.Walaupunpendudukyangberumur65 tahundan lebihdiMalaysiapadahari inimasih lagikecil jikadibandingkandengannegaraBarat(PBB.,1991),tetapiterdapattanda-tandapendudukMalaysiasedangmenujukearahpenuaan(Heisil,1984).Iniberikutandenganpeningkatanjumlahwargatuadalamstrukturpendudukdaritahunketahun.Pada1970,pendudukyangberumur65tahundanlebihdiMalaysiaialahseramai316,852orang,danjumlahinimeningkatmenjadi788,000orangpada1995 (Jadual 2).Dari segi peratus, iameningkat daripada3.1peratus(1970),kepada3.9peratus(1995)dandijangkameningkatkepada4.2peratus(2000)dan7.3peratuspada2020(PBB.,1991).Iniberertipada2020bilanganwarga tua diMalaysiamelebihi tujuhperatus yangmelayakkannegara inidikategorikansebagainegaraberpenduduktuamengikutukuranPBB(PBB.,1988).Wanitaadalahpenjagautamakepadawargatua(Stoller,1983).DalammasyarakatBarat,peningkatanwanitadalamtenagakerjadibimbangibolehmenjejaskan aktiviti penjagaanwarga tua (Stoller, 1983;Chappell, 1990).Sehubunganwanita sebagai penjaga utamawarga tua,maka peningkatanjumlahibutunggalbolehmeninggalkancabarankeataspenjagaandanmasadepanwargatua.PeningkatanibutunggaldalammasyarakatMelayudiPantaiTimurdisertaidenganpeningkatanjumlahibutunggaldalammasyarakatboleh


Tahap Pendidikan

Selainstatusdantempattinggal,tahappendidikanibutunggaladalahsatulagiaspeksosioekonomiyangturutdianalisisdalamkajianini.Tahappendidikaninimenggambarkan pendidikan tertinggi yang dicapai oleh ibu tunggal.Selalunya tahap pendidikan bagi kebanyakan penduduk adalah semakinmeningkatselarasdengansemakinmeningkatnyatahappembangunannegara.DiMalaysia, pada zaman sebelummerdeka atau sejurus selepasmerdeka,tahappendidikanpendudukadalahrendah,malahramaiyangtidakbersekolahlangsung, tetapipadahari ini tidak ramai lagipendudukyang tidakpernahbersekolah.Pendidikanyanghanyasetakattamattingkatantigasekaranginimasihlagidianggapsebagaisatutahappendidikanyangmasihrendah.DalammasyarakatdiMalaysiapadahariini,samaadadibandarataudiluarbandar,sudahramaipendudukyangmendapatpendidikanuniversiti.Sebahagianbesaributunggaldalamkajianiniadalahtidakbersekolahdanmendapatpendidikansetakatsekolahrendahsahaja(45.1peratus).JikadirujukkembaliJadual1yangmemaparkantaburanumuributunggal,didapatisebanyak45.1peratusdaripadamerekaberumurdiantara45tahundankeatas.Inibermaknabahawaibu tunggal yanghanyamendapat pendidikan rendahdan tidak sekolah iniadalahterdiridaripadamerekayangberumur45tahundankeatas,iaitugenerasitahun1950-andansebelumnya.Tahappendidikanbagigenerasiiniadalahagakrendah. Ibu tunggal yangberpendidikan setakatSijilRendahPelajarandanSijilPelajaranMalaysiajugatidakramai,iaitumasing-masingberjumlah19.5peratusdan19.7peratus.Jumlahiniadalahsatujumlahyangmasihdianggapkecil.Olehyangdemikiandapatlahdikatakanbahawatahappendidikanibutunggaldikawasankajianadalahagakrendahdantidakbolehdibanggakan.

Bidang Pekerjaan

Bidangpekerjaansedikitsebanyakadalahberkaitandengantahappendidikanseseorang.Orang yang berpendidikan lebih tinggi pada umumnya akanberpeluangmemperolehpekerjaanyang status sosialnya adalah lebih baik,danseterusnyadenganpekerjaanyanglebihbaikakanmemberikanpeluangkepadaorangtersebutmempunyaipendapatanyanglebihterjamin.Analisiskeatasbidangpekerjaanibutunggalmendapatikebanyakanibutunggaladalahmempunyaipekerjaanyangbertarafrendah,terutamadibidangberkaitandenganpertaniandanpekerjaandisektortidakformal.Pekerjaansepertiinidijangkamempunyaipengaruhtertentukeataspolapendapatandankualitihidupibutunggaldikawasankajian.Terdapatenambidangpekerjaanyangdikenalpastidiceburi ibu tunggal di kawasan kajian, iaitu petani, buruh, peniaga kecil,usahawan,makangaji(swasta)danmakangaji(kerajaan).Adajugasebahagiandaripadamerekamelaporkantidakbekerja.


adalahsokonganyangdiberikanolehnegaraataupemerintah,ataupunolehinstitusiformal(Atchley,1988).Sokonganiniberfungsiuntukmenyediakanperkhidmatanyangbertujuanmenambah,melengkapataupunmenggantikansokongantidakformaldaripadaahlikeluargadanlain-lain(Cantor&Little,1985).Daripadapengalamanbeberapanegara, dapat dirumuskan sokongandan penjagaan ke ataswarga tuamerupakan tanggungjawabbanyak pihak- keluarga, komuniti, pemerintah, swasta badan-badan bukan kerajaan danlain-lain.Memangperanankeluargaadalahpenting,tetapidarisegirealitinyakeluargasendirisemakintidakmampuuntukmemikultanggungjawabmenjagawargatuatanpasokongandankerjasamadaripadapelbagaipihak,khususnyapemerintahdanjugaswasta.

Kedua-duasumbersokongan,samaadaformalmahupuntidakformaladalah

salingdiperlukanuntukmemberikanpenjagaanyangsempurnakepadawargatua (Wan IbrahimWanAhmad, 2000).Cantor (1979),melalui pendekatanpelengkapberhirarkinya,menyatakanprosesmendapatkansokonganadalahsecaraberhirarkidenganpasangandananak-anakmerupakansumberasasdalamsistemsokongan.Jikawargatuatidakmendapatsokongandaripadasumberini,makawargatuaakanmencariadikberadikatausaudaramarayanglain.Jikasekiranyasumber-sumberinitidakadamakawargatuaakanmencarikawan-kawan,jirantetangga,ataupunsebagaisumberalternatifterakhir,organisasiformal untukmendapatkan sokongan.Berdasarkan pendekatan pelengkapberhirarkiinisokongansosialdipandangsebagaisuaturantaianjaringanyangberurutan.Jikasalahsatusumberdalamjaringaninitidakada,makasumberlainberikutnyadalamjaringanituakanmenggantikantempattersebutuntukmenyediakansokongan(Horwitz1993).Padaumumnyawargatuatidakakanterusmencarisokonganformal.Merekahanyaakanmencarisokonganformaljikasokongantidakformaltidakdapatdiperolehi.Olehyangdemikian,selarasdengan sumber sistem sokongan seperti yang tergambar dalampendekatanpelengkapberhirarki(Cantor,1979),makadenganbertambahnyaibutunggaldalammasyarakatdijangkabolehmempengaruhisistemsokongankeataswargatua.Iniadalahbersesuaiandenganwanitasebagaipenjagautamadalamsistemsokongantidakformal.Sistemsokonganformalberkemungkinanterpaksaturutmemainkanperananyanglebihbanyakuntukmenggantikanperanankeluargayangmenjadisemakinkurangberupayadisebabkansumberpenjagaankeluargaitusendirimengalamibanyakmasalah.

Cabaran Ke Atas Sumber Penjagaan

Warga tuaumumnyaadalahgolonganyang lemah.Keadaan inidisebabkankeupayaanfizikalmerekayangsemakinberkurang(Chua,1988).Olehyangdemikianwarga tua selalunyamemerlukan sokongan dan penjagaan (WanIbrahim,1999).Marshall,RosenthalldanDaciuk(1987)dalamkajianmerekadiAmerikaSyarikatmenunjukkanwargatuayangberumur80danlebihterpaksa


meninggalkanimplikasitertentukeataspenjagaandanmasadepanwargatuadisitu.Implikasiinitersebuttermasuklahimplikasikeatassokongan,penjagaan,jaminankewangan,sertaimplikasikeatasjaminankesejahteraanwargatua.

Jadual 2Taburan dan Peratusan Penduduk Berumur

65 Tahun dan Lebih di Malaysia (1970 – 2020)

Penduduk60Th.danLebih Penduduk65ThdanLebihTahun Jumlah Peratus Jumlah Peratus 1970 539118 5.2 316852 3.11975 554818 5.5 356631 3.51980 745152 5.7 475407 3.61985 706902 5.2 464272 3.41991 1032310 5.9 657401 3.71995 1194000 6.0 788000 3.92000 1450000 6.6 919000 4.22005 1705000 7.2 1133000 4.82010 2094000 8.3 1340000 5.32015 2596000 9.7 1665000 6.22020 3216000 11.3 2079000 7.3

Sumber:JabatanPerangkaanMalaysia(1973;1974;1983;1985).PBB(1991)-UnjuranPendudukDunia1995-2020.

Implikasi ke Atas Sistem Sokongan

Semuanegaramempunyaisistemsokonganyangtersendiriuntukpenduduktuanya.Sistemsokonganinidiwujudkanbertujuanuntukmenjagawargatuasupaya sentiasa hidup sejahtera.Di negaramaju sistem sokongan ini padaumumnyamenjaditanggungjawabpemerintah,manakaladinegaramembangunsistemsokonganlebihmerupakantanggungjawabkeluarga.Konsepsokongansosial, yang sering disebut sebagai sistem sokongan dalam kepustakaanmengenaiwargatua,merujukkepadawujudatautidakjaringanataupunapasahajatindakan,sikapsertaiklimyangbersifatmenyokongyangdisediakanolehoranglainkepadawargatua(WanIbrahimWanAhmad,2000).Sistemsokonganinipadaumumnyadikategorikankepadadua,iaitusokongantidakformaldansokonganformal.Sokongantidakformalialahsokonganyangtidakmempunyaistrukturyangkhusus,tidakterikatdenganbirokrasi,tidaktersusun,tidak berdaftar, serta diberikan berasaskan kepada hubungan dan peranansosial.Termasuk dalam sokongan jenis ini ialah sokongan yang diberikanolehahlikeluarga,kawan-kawansertajirantetangga.Sokonganformalpula


sokongankewangandanpenjagaanutamawargatua,iaitu72.6peratuswargatua lelaki dan 89.9 peratuswarga tua perempuan bergantung kepada anaksebagaisumberkewangan.

PerubahanyangtelahdansedangberlakukeataskawasandesadiMalaysia

juga bolehmenggugat jaminan kewanganyangdapat diberikan anak-anakdanahlikeluargakepadawargatua.Denganpeningkatankoshidupdankospenjagaananak,terutamayangdialamianakperempuanberstatusibutunggal,jaminankewanganyangdapatdisumbangkankepadawargatuaolehanakperempuanibutunggalinibolehterjejas,lebih-lebihlagijikaibutunggaliniadalahberpendapatanrendah.PengecilansaizkeluargadiMalaysiasekaranginijugamemberikanpengaruhyangkuatkeatasjaminankewanganwargatua,keranabilangananakyangberpotensisebagaisumberkewangankepadawargatuaberkurangan.Keadaaninimenyebabkanwargatuayangtidakmempunyaianakterpaksaterusberkerjawalaupunmencapaiumurlanjut.Merekaakanterusbekerjaselagiterdayauntukmenyarakehidupan.Daripadapemerhatiansamaadasecaraformalmahupuntidakformal,yangtelahdilakukankeataskehidupanwargatuadiMalaysiasejaktahun1990-ansehinggakini,didapatiwargatuayangtidakmempunyaijaminankewanganberhadapandenganmasalahyanggawat,terutamamasalahberkaitandengankosperubatanmereka.Umurtuaselalunyadisertaidenganpenurunantarafkesihatanfizikal.Tarafkesihatanyangrendahmenjadikanwargatualebihbergantungkepadaoranglaindanterpaksamendapat jaminan kewangan daripada ahli keluarga. Semakin kurangnyakeupayaanfizikaluntukbergerak,semakinrendahkeupayaanwargatuauntukberdikari, yang akhirnya bolehmenjadikanmereka semakinmemerlukansokongandanpenjagaan(Stoller1985;WorobeydanAngel1990).

Salah satumasalah besarwarga tua yangmemerlukan kewangan yang

besar ialahpenyakit buahpinggang.Pengalaman sayabergaul, berinteraksidanberhadapandenganwarga tua yangmengidappenyakit ini di pelbagaiperingkat status sosial, saya dapatiwarga tua desa yang tidakmempunyaijaminankewanganmenghadapimasalahpalingteruk.Pengidappenyakitiniberhadapandenganmasalahbuahpinggangyangtidaklagiberfungsiuntukmemprosesperedarandarahagardarahdalamtubuhmerekatetapbersihdanberoksigen.Tidakadakaedahlaindalamperubatanmodenuntukmenyelamatdanmemperpanjangkanumurpesakitini,kecualidenganmelakukanrawatanhomeodialisis,iaitusatukaedahyangmenggunakanmesindialisisyangdapatmengambilalihfungsibuahpingganguntukmeneruskanprosesedarandarahyangtidakdapatdilakukan.Sayaturutmelakukanpemerhatiankeataspesakitinidipelbagaihospitaldipelbagainegeri.Pesakitterpaksamenjalanirawatanbeberapakaliseminggu,malahadayangmencapaisebanyaktigakaliseminggu.


mendapatpenjagaanyanglebihberbandingwargatuadalamkategoriumuryanglebihmuda.Dalammasyarakatdimanapunjugasecaratradisi,kaumwanitamemainkanperananutamadarisegipenjagaanterhadapwargatua.Golonganwanitaadalahmendominasitugaspenjagaankepadawargatua.

DalammasyarakatMalaysia,secara tradisional,wanita jugamemainkan

peranan utama dari segi penjagaan terhadapwarga tua. Bagaimanapundisebabkanperubahanyangtelahberlakukeatasinstitusikeluargamenjadikansekarang iniwarga tua tidak lagi dapat banyak bergantung kepada anakwanitamereka.Dengansemakinmeningkatnyawanitayangmendapatstatusibutunggalbolehmeninggalkankesantertentupulakeatassistemsokongankepadawarga tua ini. Selain itu proses perindustrian danmodenisasi telahmembukapeluangpekerjaankepadawanitadalamsektor formaldankadarpenyertaanmerekadalampasarantenagaburuhsemakinmeningkat.Pada1980,umpamanya,kadarpenyertaanwanitaialah44.0peratusdanmeningkatkepada46.9peratuspada1992(JabatanPerangkaanMalaysia,1995).Iniberertihampirseparuhkaumwanitadalam lingkunganumur15-64 tahun telahmemasukibarisantenagakerjaformal.Penyertaanwanitadalambarisantenagakerjabolehmenjejaskanaktivitipenjagaanwargatua.Anakperempuanyangberkerjadanmempunyaitanggungjawabberkeluargaterpaksamenumpukanperhatiannyakepada pekerjaan dan keluarganya sendiri di samping perlumemberikanperhatiankepadaibubapayangsudahtua.Keadaaninitelahdansedangberlakudinegarakita.Walaupunmasalahinimasihbelumtenat,tetapiadatanda-tandamasalahpenjagaanwargatuaakanmenjadirumit.Kesanawalialahramaiwargatuatidaklagibolehbergantungharapkepadaanakdanahlikeluarga.DaripadamaklumatyangdiperolehidaripadaJabatanKebajikanMasyarakatWilayahPersekutuan,bilanganwargatuayangmendiamiRumahSriKenanganjugasedangbertambah.Dahuluparapenghunidirumahinikebanyakannyaadalahwarga tua tanpawaris,melarat, kurangupayadanhidupdi tepi-tepi jalan,tetapikini,ramaiwargatuayangtinggaldisituadalahwargatuayangmasihmempunyaianakyangramaidanahlikeluargayangberada.Padapenghujung2005terdapatkira-kira1,827orangwargatuaditempatkandisembilanbuahRumahSriKenangandiseluruhnegara(JabatanPerangkaanMalaysia,2006).

Cabaran Ke Atas Jaminan Kewangan

Disebabkankadarpenyertaanwargatuadalamtenagakerjasemakinmenurunmaka sumber ekonomimereka berkurang. Beberapa kajian diMalaysiamenunjukkanwargatuabanyakbergantungkepadakeluargauntuksokongankewangandanpenjagaan.Strange(1980)dalamkajianditigabuahkampungdiTerengganumendapatiwargatuamelahirkanrasabimbangtentangnasibmasadepanmasing-masing,kecualibagiwargatuayangmempunyaianak-anakyangsenang.MasitahdanNazileh(1986)dalamkajianmerekadiNegeriSembilan,MelakadanSelangor,jugamendapatianakdanahlikeluargamerupakansumber


YANG MENYAYANGI WARGA TUA

Apayangboleh diharapkanpadamasa depan ialahmasyarakat yang terusmenyayangiwarga tua.Masyarakat perlumewujudkanmasyarakat yangmenyayangiwargatua.Persekitaranmasyarakatyangmenyayangiwargatuabolehbermuladaripadakita.Kitaperlumenyayangiwargatuamulaihariini.Kalaukitatidakmemulakannya,esok,apabilakitatuanantianggotamasyarakattidakakanmenyayangikitajuga.Semasakitamuda,kitamungkinmempunyaikedudukan yang tinggi,mempunyai duit yang banyak atau kitamungkindihormatiolehmasyarakat.Apakahkeadaaninidapatdijaminberterusanapabilakitamencapaiumurtua?Padamasaitukitasudahtidaklagimempunyaiapa-apakuasaatauprestijyangbolehmenarikoranglainmenyayangikita.Tidakadalagikuasayangbolehdigunakanuntukmenaikkanpangkatorangbawahankita.Tidakadalagiprestijyangbolehmeninggalkanpengaruhkepadaorang-orangtertentu.Jikakitaorangyangtidakpernahbekerjadengankerajaan,kitamungkinmenjadilebihmalanglagikeranapadamasaitukitasudahtidakdapatbekerjadantidakmempunyaisumberkewangansendiriuntukmeneruskankehidupan.Sedangkan rasa disayangi, dihormati, dikunjungi dan adamempunyai duitsendiriadalahpentingbagikesejahteraanseseorangdiharituamereka.

Daripadapemerhatianyangdibuat,warga tuayang tidak sejahteradanterpinggiradalahwargatuayangmempunyaitigaciribesar,iaitu1)wargatuayangjahildantidakmematuhisuruhan-suruhanTuhannya,2)wargatuayangtidakmempunyai sumber (pendapatan,harta,danpelbagaikebolehan lain),serta3)wargatuayangmempunyaipengalamanyangtidakmemberangsangkandenganibubapamerekasemasaibubapamerekamasihhidup.Ciripertama,seperti yang sayaperhatikan, tidak terlalu jelas kesannyadalamkehidupanharianwarga tua.Ramai jugawarga tua yang jahil dan kurangmematuhisuruhanagama,tetapiadadiantaramerekayanghidupnyasenanglenang.Ciriyangkeduaberkemungkinantidakmendatangkanbanyakmasalahjugajikawargatuaituseorangyangpatuhkepadaajaranagama.Merekalebihredhamenerimakeadaanhidupmereka.Merekatidakmerasaberadadalamkeadaantidakmencukupi,ataupunjikaadamerasa,merekabolehmenerimanyadenganpenuhredha.Ciriyangpalingutamadanyangpalingketarakesannyakeataskesejahteraandankeadaanketerpinggiranwargatuaialahciriyangketiga,iaitupengalamanwargatuaitusendiridenganibubapamerekadahulu.

Ciriinimenguasaidanmelebihicirilaindarisegikesansegeranya.Orangyangmeninggalkanibubapamerekasemasamerekamudasepertiyangsayaperhatikan,akanditinggalkanolehanak-anakapabilamerekamencapaiumurtua.

Bolehdikatakansemuawargatuayangsekaranginiberhadapandenganmasalah,samaadamasalahberkaitandenganjirantetangga,lebih-lebihlagi


Pesakitinitidakbanyakbolehbergantungkepadahospitalkerajaanuntukmenjalani rawatan kerana senarai pesakit yangmenunggu giliran terlaluramai. Pesakit terpaksamenunggu giliran sehingga berbulan-bulan barumendapat peluangmenerima rawatan percuma ini, sedangkan rawatannyatidakbolehditangguh-tangguh.Keranaitupesakitterpaksamencarialternatifselainhospital.Merekaterpaksamenggunakankhidmatpusat-pusatrawatanhomeodialisisswastayangmenawarkankhidmatrawatanini.SayamenjelajahdikebanyakantempatdinegeriKelantan,Terengganu,Kedah,Perlis,SelangordanKualaLumpuruntukmemerhatikanpeluangperubataninidipusat-pusatrawatanswasta,danadalahdidapatikosperubatannyauntuksekalirawatanialahdiantaraRM200–RM250.00.Sayatidakmenjumpaipusatrawatanyangmenawarkankosyanglebihrendahdaripadaitu,kecualisatupusatsahajadijalanSemenyihdiSelangor,dimanakosnyahanyaRM150.00untuksekalirawatan. Itupunfasilitipusat ini terlaluminimumuntukkeselesaanpesakit.Apakah yang boleh dibayangkan daripada kos perubatan yang sebegini?Cubadikalikanhargatersebutdengantigakalirawatanyangterpaksadilaluiolehpesakitdalamseminggudandikalikanlagidenganempatmingguuntukmendapat jumlahkos perubatan sebulan. Jadi kos perubatanyang terpaksadikeluarkanolehwargatuadesasebulantentulahmahal.Sedangkanpesakit,jikasudahpernahmenjalanirawatanhomeodialisis,merekaterpaksamelakukannyaseumurhidup.Adakahwargatuadesayangtidakmempunyaijaminankewanganmampuuntukmembayar kos perubatan tersebut?Adakah anakperempuansebagai ibu tunggal yang bermasalah seperti yang banyak terdapat dalammasyarakatpantaiTimurinidapatbanyakmembantumengurangkanibubapamerekayangberhadapandenganmasalahsepertiini?

Cabaran Ke Atas Jaminan Kesejahteraan

Kesejahteraanwargatuamemerlukanempatkomponenutama,iaitupendapatanyangmencukupi,kesihatandanpenjagaannya,hubungansosialyangbermaknasertasokongansosialyangmencukupi(Cantor&Little,1985).Keempat-empatkomponen ini berkaitan erat dengan sumber penjagaanmereka, khususnyawanita sebagai penjaga utama. Selain empat komponen ini,Wan IbrahimWanAhmad (1999), berasaskan kajiannya di kawasan pedesaanKelantanmendapaticiri-cirilatarbelakangwargatuaitusendiri,sepertiumurdanjantina,statusperkahwinan,jumlahanak,tahappendidikan,statuspekerjaandanpendapatannyaturutmempunyaipengaruhkeatastahapkesejahteraanwargatua. Inimenunjukkanpendapatan, sokongandanpenjagaan adalahvariabelpentingyangberkaitandengankesejahteraanwargatua.Satulagivariabelyangpentingyangtidakbolehdilupakandalammenganalisiskesejahteraanwargatuaialahstatusperkahwinanmereka.Akantetapidenganmeningkatnyawanitayangdianggapsebagaisumberpenjagaanpentingwargatuayangmenjadiibutunggalbolehmeninggalkankesannegatifkeatasjaminankesejahteraanwargatuaini.

HARAPAN MASA DEPAN: MEWUJUDKAN MASYARAKAT


ke kawasan desa,maka industri itu haruslah bersesuaian dengan keadaansosioekonomi penduduk tersebut.Dalamkonteks kawasan desa di PantaiTimurini,industriyangsesuaiadalahindustriberskalakecilyangsepatutnyamenggunakan bahanmentah tempatan danmampumenyerap tenaga kerjatempatan.

Begitujugadenganprogrampembangunanyanglainperlulahmengambilkira

kemampuandankesesuaianpenduduktempatanyangada.Tanpamengambilkiraaspekinimakadikhuatiriprogrampembangunanyangdibawaakanlebihbanyakmendatangkanmasalahkepadapenduduk tempatan,dandengan ituhasratkerajaanuntukmembangundanmeningkatkankualitihidupsebahagianbesarpendudukdikawasan luarbandar sukar tercapai.Keadaan seperti inijugadikhuatiribolehmembawakepadagolonganyangkayamenjadisemakinkaya dan golongan yangmiskinmenjadi semakinmiskin yang akhirnyamemperluasan lagi jurang pendapatan di antara golonganmiskin dengangolongankayadalammasyarakat.Akhirnyayangrugibukanlahgolonganmuda,tetapiwargatuaitusendiri.

KESIMPULAN

Kesimpulannya dapat dikatakan perubahan keluarga, termasuk kewujudanibu tunggal, bolehmeninggalkan cabaran besar kepada kehidupanwargatua di kawasan desa. Sama adawarga tua sekarang inimerupakan orangyangdisayangi,terpinggirdaripadaanak-anakataupuntidak,iaadalahamatbergantungkepadapengalamanwargatuaitusendiribersamadenganibubapamerekayangsudahtua.Jikawargatuayangadadalammasyarakatsekaranginisemasamerekamudadahulutidakmenyayangiibubapamerekayangsudahtua,makamerekasekarangmempunyaikecenderunganuntuktidakakandisayangianak-anak.Olehyangdemikian,supayakitadikasihisemasa tuananti,kitaperlulahmengasihiwargatua,khususnyaibubapakita.Ibutunggalitusendirijugawalaupunbergelumangdenganpelbagaimasalah,perlulahmenganggapibu bapamereka sebagai sebahagian daripada tanggung jawab yang perlumerekapikul.Janganhanyameletakkantanggungjawabkepadaoranglain,khususnyakepadaadikberadikkitayanglain.Walaupunadaadikberadikkitayangtelahbertanggungjawabkepadaibubapakita,tugasdantanggungjawabkitatidakterlepas.Setiapanakmempunyaitanggungjawabmerekasendiri-sendiri.Kehidupan sebagai seorang ibu tunggal, atau keluarga ibu tunggaladalahdianggapsebagaikeluargayangcacat.Inikeranakeluargainidiketuaiolehhanyasorangketua,iaituibutanpasuamiataubapa.Keluargayangcacatinipulabergelumangdenganpelbagaimasalahharian,daripadamasalahbatin,anak-anaksehinggalahkepadamasalahperbelanjaanhidup.Akantetapitidaklahbermaknakeluargayangditerajuiolehibutunggalsentiasabermasalah,atautidakberpeluangmenjadisebuahkeluargayangbahagiasamasepertikeluarga


masalahdenganahlikeluarga,khususnyaanak-anak,adalahwargatuayangmeninggalkanibubapamerekasemasamerekamudadahulu.Wargatuasepertiinilahyangdijumpaiterbiar,hidupmerempat,tersisihdanditinggalkananak-anak,hidupdirumah-rumahSriKenangan,danlain-lain.Olehyangdemikian,jikakitainginmembentukmasyarakatyangmenyayangiwargatua,iamestibermula daripadadiri kita.Kita sendiri dahulu perlulahmenyayangiwargatua,khususnyaibubapakita.Jikakitaingindisayangianak-anakapabilakitasudahmencapai umur lanjut,maka apayangperlu kita buat bukan setakatmenjaga,membesar,mengasihiataumenyediakansegalakeperluananakkita.Apayang lebihpenting ialah semasakitamasihmempunyai ibubapa,kitamestimenyayangimereka,terutamajikamerekasudahtua.Jikatidak,kitapastitidakakandisayangiolehanak-anakkita.Janganlahkitasahajayangsentiasamemikirkanapabilakitatua,kitamengharapkananakyangakanmenyayangidanmenjagakita,sedangkandalammasayangsamakitamelupakanibubapakitadibelakang.Tidakkahkitaterfikiribubapakitadahulupun,malahsehinggasekaranginipunjikamerekamasihhidup,merekajugamengharapkananak-anakmereka,iaitukitasendiri,untukmenjagadanmengasihimereka.Tetapikitahanyamelihatkedepan,memikirkannasibkitayangakantua,tetapitidakpernahberfikirtentangnasibibubapakitayangsudahtuadanuzur.

SelainitusecaramajoritinyaibutunggaldiPantaiTimuradalahtergolong

dalamstatussosialyangrendah.Merekatidakmempunyaipendidikanyangtinggi,bekerjasebagaipetani,buruhataupeniagakecil.Pekerjaansepertiinitidakmenawarkanpendapatanyanglebih,dansebabituhampirkeseluruhanmerekamempunyai pendapatan di bawah pendapatan garis kemiskinan.Maklumat-maklumat seperti ini adalah berguna jika perancangan sesuatuprogrampembangunaningindibawakekawasandesa.BanyakdiantarakawasandesadiPantaiTimurmempunyaipotensiyangbolehdimajukansebagaikawasanbandar.Bagaimanapunprogram-programpembangunanyangdibawajikaingindinikmati sebahagian besarpendudukdesa tempatan,mestilahbersesuaiandengankategoripendudukyangmempunyaistatussosioekonomiyangrendah.

Pembangunanindustriumpamanya,walaupunindustri,khususnyaindustri

beratpentingkepadaekonominegara,tetapiindustrisepertiini,lebih-lebihlagiindustriberatyangberintensifmodal,belumtentudapatdinikmatiolehkategoripendudukini.Melaluipemerhatian,pengalamanpembangunanindustriberatdikawasanKerteh-Pakaumpamanya,tidakbanyakyangdapatdinikmatiolehpenduduktempatansecaralangsung.Disebabkanbanyakpeluangpekerjaanyangadamemerlukanpersyaratanpendidikandankemahirantertentu,makapeluang pekerjaan ini dipenuhi oleh bukan penduduk tempatan. Penduduktempatanhanyaberkeupayaanuntukmengisi jawatan-jawatan rendahyangmenawarkangajiyangkecil,sedangkanakibatdaripadapembangunanindustriini,sepertihargabarangansertakoshidupyanglainturutmelambung.Olehyangdemikianberasaskanpengalaman ini,maka jika industri ingindibawa


Social Sceinces.Edisike-3,disuntingolehR.H.BinstockdanLindaK.George.SanDiego:AcademicPress.

Chua,T.T.1988.SomeMythsandFactsabouttheElderly.Jurnal Kebajikan Masyarakat8:1-5.

Dominian,Jack.1981.Marriage, Faith and Love. London:Longman&ToddLtd.

Heisil.1984.AgeingintheDevelopingWorld.Population Studies11(2):37-51.Horwitz,AllanV.1993.AdultSiblingsAsSourcesofSocialSupportforthe

SeriouslyMentally 1ll.Test of theSerialModel.Marriage and theFamily,55:623-632.

JabatanPerangkaanMalaysia.1983.Laporan Am Banci Penduduk 1980, jilid 1.Kuala Lumpur:JabatanPercetakannegara.

Jabatan PerangkaanMalaysia. 1995.Laporan am banci penduduk dan perumahan 1991, Jilid 2.KualaLumpur:JabatanPercetakanNegara.

JabatanPerangkaanMalaysia.2006.Buletin Perangkaan Sosial.KualaLumpur:JabatanPercetakanNegara.

LembagaPendudukdanPembangunanKeluargaNegara(LPPKN).t.th.ProfilKeluargaMalaysia.KualaLumpur:LPPKN

Marshall,V.M.,C.J.Rosenthall&J.Daciuk.1987.OlderParents’ExpectationsforSupport.Social Justice Research 1(4): 405-425.

Masitah&Nazileh.1988.Malaysia Country Report on Socio-economic Consequences of the Aging of Population Survey, 1986.KualaLumpur:LPPKN.

Moore,WilbertE.1963.Social Change.EnglewoodCliffs,NewJ.,:PrenticeHall.

NorLailyAbuBakaretal.,1980.The Malaysian Family Planning Programme: Some Facts and Figures.KualaLumpur:NationalFamilyPlanningBoard.

Palmore,J.A.,Marzuki,A.1969.MarriagePatternsandCummulativeFertilityinWestMalaysia1950-1962.Demography,Vol.6(4).

PertubuhanBangsa-BangsaBersatu. 1988.World Population Prospects: Estimates and Projections as Assesed in 1982. Department ofInternationalEconomicsandSocialAffair,NewYork:USA.

PertubuhanBangsa-BangsaBersatu. 1991.Sex and Age Distributions of Population.DepartmentofInternationalEconomicsandSocialAffair,NewYork:USA.

RohatyMohd.Majzub&MuhammadRaisAbdulKarim.1999.IbuTunggal.MenelusuriRintanganHidupDenganKeyakinan.SubangJaya:PelandukPublications.

Ruggles,S&Goeken,R.1992.RaceabdMultigenerationalStructure,1900-1980,dlm.J.S.ScottdanS.E.Tolnay(penyt.)The Changing American Family: Sosiological & Demographic Perspectives.Boulder,Westview.

Stoller,E.P.1985.ParentalCaregivingbyAdultChildren.Journal of Marriage and The Family,November:851-858.


sempurnayanglain.Ibutunggalperlumengubahsikapdaripadamemandangdirimereka sebagaikeluargayangbermasalahkepadamelihatmereka jugasamasepertikeluargalainyangsepatutnyaberpeluangmenjadikeluargaibutunggal yang berjaya ataupun bahagia.Keluarga ibu tunggal yang berjayaialahkeluargayangdapatmenjalanikehidupanharianmerekadenganpenuhkeseronokandanmerasaredhadanbahagiadengankeadaanyangmenimpamereka.Keluargaibutunggalyangberjayainitidakmelihatmusibah(fenomena)ibutunggalyangmenimpamerekasebagaipenghalangkepadapeluanguntukmenikmatikegembiraandankemesraandikalangananggotakeluarga,dantidakmenganggapmusibahyangmenimpasebagaipenghalangkepadakejayaandankebahagiaan.Ibutunggalyangmenjadipenerajukepadakeluargainisepatutnyaberusahamewujudkansatusuasanarumahtanggayangsihat,hangatdanceria.Rumahtanggayangceriaataubahagiatidaksemestinyahanyamenjadimilikkeluargayangditerajuiolehkedua-duaibubapasahaja.Apabilakeluargaibutunggalinidapatmewujudkansuasanarumahtanggayanghangatdanceria,makapastilahkehadiranwargatuadalamrumahtanggamerekatidakdianggapsebagaibebananyangterpaksadipikul.Denganyangdemikianharapankerajaanuntukmewujudkanmasyarakatpenyayangyangmenyanyangiwargatuaakandapatdirealisasikan.

Kajian inimenunjukkan terdapat ramai ibu tunggal dalammasyarakatMelayusekarang.Kebanyakanmerekajugamerupakangolonganpendudukyangbermasalah.Apayangdapatwargatuaharapkanjikaanak-anakmerekayangdianggapsebagaisumberutamapenjagaan,terdiridaripadaibutunggalyangbermasalah?Mampukahwargatuabergantungharapuntuksokongandanpenjagaankepadasumberyangsepertiini?Inilahimplikasipentingyangwujuddanharusdihadapiolehwargatuadalammasyarakat.

RUJUKAN

AsmahAhmad. 1979. Pola PerkahwinanPertamaOrang-orangMelayu diKualaLumpur danPetaling Jaya,Tahun70-an:SatuAnalisisAwal.Ilmu Alam:8 (85-96).

Atchley,RobertC.1988.Aging: Continuity and Change.Belmont,California:WadsworthPublishingCo.

Burgeset al.1971.The Family: From Traditional to Companionship.NewYork:VanNostrandReinholdCompany.

Cantor,M.H.1979.NeighborsandFriends:AnOverlookedResourcesintheInformalSupportSystem.Research on Aging,4:23-24.

Cantor,M&V.Little.1985.AgingandSocialCare.Dlm.Handbook of Aging and the Social Sceinces.Edisike-2,disuntingolehR.H.BinstockdanE.Shanas.NewYork:VanNostrand.

Chappell.N.L.1990.AgingandSocialCare.Dlm.Handbook of Aging and the


Stoller,E.P.1983.ExchangePatternsintheInformalSupportNetworksoftheElderly:TheInpactofReciprocityonMorale.Journal of Marriage and The Family,May:335-342.

Strange,H.1980.TheEffectofModernizationonRuralMalayAged-ApilotStudy.Jurnal Kebajikan Masyarakat1(2):19-38.

WanIbrahimWanAhmad.1990.PerilakuKesuburanPendudukDesa:SatuKajiandiDaerahKualaBalah, Jeli,Kelantan.TesisSarjanaSastera.UKMalaysia.

WanIbrahimWanAhmad.1999.HubunganSosial,SokongandanKesejahteraanWargaTua: SatuKajian di PedesaanKelantan.Tesis Ph.D yangdiserahkankepadaFakultiEkologiManusia,UniversitiPutraMalaysia.

Wan IbrahimWanAhmad.2000.PenjagaanWargaTua PadaAbadke-21:TanggungJawabKeluargaatauPemerintah?,dlm.Negara, Pasaran dan Modenisasi di Malaysia,disuntingolehAbdulRahmanHajiEmbong.Bangi:UniversitiKebangsaanMalaysia.

WanIbrahimWanAhmad.2003.IbuTunggaldiPantaiTimur:MasalahdanStrategiAdaptasi.LaporanPenyelidikan(KUSTEMVot54005)yangdihantarkepadaKolejUniversitiSainsdanTeknologiMalaysia.

Woroby,J.L.danR.J.Angel.1990.FunctionalCapacityandLivingArrangementsofUnmarriedElderlyPersons.Journal of Gerontology45:95-101.

YaacobHarum.1992.Keluarga Melayu Bandar.KualaLumpur:DBPZainab Ismail. 2001.ProsesKaunseling IslamdiKalanganPasanganYang

Bermasalah: Satu KajianKes di JabatanAgama IslamWilayahPersekutuan,KualaLumpur.TesisPh.D.Universiti SainsMalaysia,Penang.

ZawanahMuhammad.1998.PerkhidmatanKaunselingPerkahwinandiJabatan-jabatanAgamaIslam.TesisSarjana.JabatanSyariah.FakultiPengajianIslam,UniversitiKebangsaanMalaysia,Bangi.

WanIbrahimWanAhmad,Ph.DProfesorMadyaFakultiPembangunanSosialdanManusia06010UniversitiUtaraMalaysiaSintok,KedahDarulAman,Malaysia

fenomena ibu tunggal dan masa depan warga tua desa di...

Documents