fantastisch!

© Kris Verburgh / Houtekiet /Linkeroever Uitgevers nv 2010

Houtekiet, Katwilgweg 2, b-2050 Antwerpeninfo@houtekiet.comwww.houtekiet.com

www.krisverburgh.com

Omslag Isabelle Van LaerhovenIllustraties Kris Verburgh,

behalve p. 52: de illustratie bovenaan is van Ian Stewart,de volgende zijn van Mario Markus en Ingo Kusch

Foto achterplat Sara EngelsZetwerk Intertext, Antwerpen

isbn 978 90 5240 984 9d 2007 4765 41

nur 917

Eerste druk september 2007Zesde druk juni 2010

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaargemaakt door middel van druk, fotokopie of op welke andere wijzeook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever

No part of this book may be reproduced in any form, by print,photoprint, microfilm or any other means, without written

permission of the publisher

HoutekietAntwerpen / Amsterdam

Kris Verburgh

Fantastisch!

Over het universumin ons hoofd

Opgedragen aan mijn grootouders

inhoud

Inleiding 11

Een kleine bemerking 15

1. Binnen en buiten het heelal 17Zo snel als het licht 18Overal sterren! 19Het heelal achter de horizon 22Iets veel groters dan het universum 23Niet een, maar vele 26

2. Van oerknal tot heelal 31Een gratis heelal 32Een universele hyperbol 34Een klein intermezzo tussen het

ontstaan van het heelal om uit te leggenwat deeltjes eigenlijk zijn 37

Licht in de duisternis 39Sterrenstof 41

3. De aarde wordt groen 45Meer dan toeval alleen 48Van bacterie tot kwal 54Een explosie van leven 59

Koud vlees en warm bloed 63Het ontstaan van de wandelende breinen 68

4. Evolutie ontleed 75De wispelturige natuur 77Tussensoorten en evolutionaire ladders 79De keizerlijke bacteriën 82Evoluerend dna 86Waartoe eiwitten in staat zijn 91Goede en slechte mutaties 95

5. Muizenvallen en zweepstaarten 99Intelligent design 101Niet-reduceerbare complexiteit 102Ogen, vleugels en gehoorbeentjes 104Stupid design 106Wonderen in elke cel 110Intuïtie en complexe bacteriën 115

6. Genen, gevoelens en gedrag 121Van gen tot gedrag 122Depressie, angst en pratende zenuwcellen 125Nog meer chemie 129Bloeiende genetica 132Nature or nurture? 133De eerste wet: Alle menselijke gedragskenmerken

zijn erfelijk 135De tweede wet: Het effect van in hetzelfde

gezin te worden grootgebracht, is kleiner dan heteffect van de genen 140

De derde wet: Een substantieel deel van de variatie incomplexe menselijke gedragskenmerken wordt nietverklaard door de effecten van genen of gezinnen 141

Aandacht en verwaarlozing 144Lang leve de ouders! 146Omgeving beter bekeken 148Het beschreven blad 149Evolutieleer voor politici? 153

7. Waarom we zijn zoals we zijn 157Het ontstaan van intelligentie 158Het ontstaan van emoties 163Zaad, eieren en zeeolifanten 167Waarom agressie bestaat 171Liegen en bedriegen 174Ontrouw 179Inactieve amygdala’s en jeugdtrauma’s 183Beschaving, geweld en beterschap 186

8. De verheven mens 191Taal 192Cultuur 203Pronken met intelligentie 205Humor 210Creativiteit 217Seksuele kunst? 219Kunstzinnige vrouwen en mannen 220Mannelijke en vrouwelijke intelligentie 223Menselijke schoonheid 224Waarom dingen mooi zijn 227Muziek 234Literatuur 237Moraal 242De complexiteit van moraliteit 250De relativiteit van moraliteit 253De vluchtige moraal 260

9. Hoe een brein werkt 263Het zijn is het brein 264Links en rechts 265Plasticiteit 273Te veel brein? 276Waterballonnen 277Elektriciteit in uw brein 281Zout en leven 282Zenuwimpulsen ontstaan dankzij ionen en eiwitten 286Neuronen en qualia 292

10. Bewustzijn 297Tijd vangen: Van moment tot herinnering 298Synapsen en telekinese 304Verslaafde hersenen 304Het bewustzijn lamgelegd 311Emoties en gevoelens 315Zelfbewustzijn 323Darwin in ieder van ons 325Stromende tijd 328

11. Machinebreinen 333Neurale netwerken 336Darwins computers 338Kunstzinnige machines 340Koele processors en gevoelige breinen 346Bits, bytes en de toekomst 348Wiskunde en waarheid 349Kwantumcomputers 351‘0’ en ‘1’ 352Het dubbelspleetexperiment 356Kwantumbewustzijn 361Aanwijzingen voor kwantumbewustzijn? 363Gödel opnieuw bekeken 370Bewustzijn 372

12. Religie en spiritualiteit 375Waarom we geloven 377Na het ontstaan van het geloof 388Seksuele selectie, fantasie en zelfbedrog 392Het contextverhaal 399De kosmologische pijler 402De evolutionaire pijler 406De neurologische pijler 412Verdere bedenkingen over het contextverhaal 419Verder kijken 432Conclusie 435Over meditatie en bijna-dood-ervaringen 437

13. Een mooie wereld 447Leegte en goedheid zijn niet nutteloos 448Kosmisch bewustzijn 451De dood anders bekeken 453Geluk en altijd maar meer 460Het hier en nu: Over zin en het leven 462Zelfkennis 462Creativiteit 463Spiritualiteit 465Wetenschap en spiritualiteit:

Opgaan in de wereld en het heelal 468

Verklarende woordenlijst 475

Bibliografie 497

Dankwoord 505

Register 507

11

inleiding

Wetenschap gaat niet alleen maar over leuke proefjes, grappigeweetjes en kennis die slechts nuttig is voor mensen in witte jas-sen. Wetenschap is veel meer dan dat, want het is ook filosofie.Onderzoekers als Nicolaus Copernicus, Charles Darwin en Ra-mon y Cajal waren niet alleen goede wetenschappers, ze wareneigenlijk ook briljante filosofen. Ieder op zich veranderden zeonze kijk op de werkelijkheid. Copernicus toonde aan dat deaarde niet het middelpunt was van het universum, en dat onzeplaneet rondom de zon draaide en niet andersom. Opvolgersvan Copernicus ontdekten dat de aarde een stofkorrel is die rond-om een ster draait, waarvan er driehonderd miljard in onze melk-weg bestaan en dat er nog honderden miljarden van die anderemelkwegen zijn in een universum dat onbevattelijk groot is. Dar-win beweerde dat de mens niet in een keer geschapen werd,maar gedurende vele miljoenen jaren evolutie is ontstaan. Nietalleen ons lichaam is het resultaat van deze evolutie, ook onzegeest, hetgeen een onthullende ontdekking is. Cajal onderzochtde fysische basis van deze geest. Hij beschreef nauwkeurig hoeons brein opgebouwd is uit honderd miljard hersencellen, diesamen een netwerk van honderdduizend miljard verbindingenvormen waarin onze herinneringen verweven liggen, en waaruitgevoelens, dromen en ervaringen ontstaan. Copernicus, Darwin,Cajal en nog vele andere wetenschappers droegen ieder hun steen-

12

tje bij aan de menselijke kennis. Zo ontstond een prachtig kunst-werk, of een grote stenen pletwals, die alle mooie mysteries vande natuur kapotmaakt, althans volgens sommigen. Deze plet-wals ontziet niets om de weg te effenen naar de zogenaamdewaarheid. Die waarheid zou dan de wereld minder mooi ma-ken: liefde is het resultaat van vonkende hersencellen en neuro-transmitters. De sterren zijn niet meer de zielen van voorouders,maar zinderende gasbollen, en de verheven mens heeft verreaapachtige familie.

Kennis en wetenschap maken echter de wereld er op huneigen unieke manier mooier en boeiender op. Bovendien is weten-schap gedurende de laatste jaren in staat nieuw licht te werpenop vragen zoals: wat is goed en kwaad, waar komen we van-daan, waarom geloven we, wat zijn schoonheid en waarheid?Dit waren vragen die tien jaar geleden buiten het domein van dewetenschap hoorden, maar nu niet meer. De tijd dat wetenschapenkel maar het ‘hoe’ en niet het ‘waarom’ van de dingen be-schreef, is ook voorbij. We gaan het in dit boek niet alleen maarhebben over vonkende hersencellen, neurotransmitters en zin-derende gasbollen, maar ook over moraal, religie, de zin vanhet leven, geluk, spiritualiteit en creativiteit. Daarom is dit nietzozeer een wetenschappelijk boek. Het is een filosofisch en zelfsspiritueel boek.

Een boek dat verhaalt over een periode van veertien miljardjaar. Het eerste gedeelte van Fantastisch! gaat over het allereer-ste begin; over de oerknal en de evolutie van het universum.Waar komt het heelal vandaan? En de sterren en planeten dieerin huizen? Hoe groot is het universum? Vervolgens zoomenwe in op één planeetje, met zijn blauwe oceanen waarin levenontstond. Zo komen we bij het tweede gedeelte van dit boekterecht, dat over de opkomst en evolutie van het leven gaat.Over de evolutie van soorten, maar ook over de evolutie van dehersenen. En dus over het ontstaan van kunst, taal en humor.Vervolgens komen we terecht bij deel drie. Dat verhaalt overdat prachtig kunstwerk van die evolutie: ons brein. Wat zijnherinneringen? Hoe ontstaan gevoelens? Wat is ‘het ik’? En hetlaatste deel van dit boek gaat over religie, spiritualiteit en geluk.

13

Dit boek wil de plaats van de mens in dit heelal schetsen.Het is een synthese van een honderdtal boeken en nog meerartikelen die elk afzonderlijk een tipje van de sluier oplichten.Ik hoop dat na het lezen van dit boek het gordijn is weggerukt,en u op het toneel opnieuw de mensheid ziet staan, maar dananders. Niet zieliger, eenzamer of zinlozer, maar zoveel mooieren boeiender. Hoewel u zult lezen over verre sterrenstelsels, langgeleden uitgestorven diersoorten en niet-menselijke computer-breinen, gaat dit boek vooral over u. Over een fascinerend we-zen, zo complex, zo verfijnd met zijn taal, goden en creativiteit,zo gezegend met een bewustzijn. De mens is het prachtigste kunst-werk dat er bestaat, maar in dit boek zal het niet bemind enbezongen worden door te schrijven hoe de mens een soort vanex-dier zou zijn, een superieur wezen dat de natuur overstijgtomdat enkel dit wezen creatief en kunstzinnig is, en in staat is testreven naar waarheid en goedheid. Dat mag ons ego misschienwel strelen, maar in het licht van de laatste ontdekkingen is ditgrootsprakerige onzin. Geen enkele verheven menselijke eigen-schap overstijgt de natuur. Dit is een belangrijke ontdekking diede mensheid over zichzelf kan maken. We zullen ook sprekenover wat schoonheid is, waarom we aan kunst doen, waar mu-ziek en moraal vandaan komen. En waarom de mens als enigelevensvorm op deze planeet in staat is steden, vliegtuigen enhersenscanners te bouwen.

Dit boek is een hoopvol boek. Het wil niet de mensheid om-laag halen, maar wel al het andere leven omhoog. In de laatstehoofdstukken zal de mensheid op een andere manier de hemelingeprezen worden, om echter tegelijkertijd ook een gevoel vannederigheid en ontzag op te roepen, en een vermogen om zich-zelf te relativeren.

We zullen aldus spreken over de oerknal die alles creëerde,over het ontstaan van de zon en onze planeet, over de levensvor-men die op aarde evolueerden tot wezens die in staat zijn omhun eigen verleden en toekomst te overpeinzen. We zullen onskosmisch inzicht aanscherpen en trachten het grote geheel teoverzien voor zover we dat kunnen bevatten. Om zo een ant-woord te kunnen geven op de ultieme vraag: wat is een mens?

14

Dit is een ambitieuze onderneming. Kunnen we wel alles over-zien en alles weten? De wiskundige Blaise Pascal zei dat, gezienwe niet alles kunnen weten over iets, het beter is iets te wetenover alles. Vandaar dit boek.

15

een kleine bemerking

Ik heb voor alle zekerheid deze kleine bemerking toegevoegdom misverstanden te voorkomen. Zo wordt in dit boek bijvoor-beeld besproken hoe hersencellen creativiteit kunnen genereren.Wat dan allemaal aan bod komt is uiteraard maar een deel vanhet verhaal, omdat het onderzoek naar deze vermogens nog maarheel recent is. Wat u leest zijn dus niet de enige en absoluteverklaringen voor zo’n complex neurologisch vraagstuk als crea-tiviteit.

Wat deze inzichten wel aantonen is dat heel wat verheveneigenschappen van de mens toch producten kunnen zijn van deevolutie of knetterende zenuwcellen. Ze doen ons inzien dat ernatuurlijke mechanismen kunnen bestaan die verklaren waarommensen aan zulke prachtige vermogens als poëzie of het compo-neren van muziek kunnen doen, en dat deze vermogens tochnog kaderen in de evolutietheorie, neurologie of andere takkenvan de wetenschap. Dit werd enkele tientallen jaren geleden voorvelen als onmogelijk geacht.

Iets gelijkaardigs geldt ook wanneer we bijvoorbeeld spre-ken over het begin van het heelal. Daarin worden hypothesesgeuit over wat de oerknal ontstak. We bespreken hier enkel theo-rieën, en we weten niet welke daarvan juist is, als de juiste theo-rie er al tussen zit. Ik haal deze theorieën echter aan om aan tetonen dat heelallen uit het niets kunnen ontstaan, en dit zonder

16

de natuurwetten te schenden. Of om het met de woorden vande natuurkundige Paul Davies te zeggen:

‘Als een plausibele wetenschappelijke theorie opgesteld kanworden die de oorsprong van het hele fysische universum kanverklaren, dan weten we tenminste dat een wetenschappelijkeverklaring mogelijk is, of die theorie nu juist is of niet.’

Als we weten dat in theorie heelallen zichzelf kunnen creëren,dan is dat een nieuw inzicht dat breekt met het duizenden jarenoude traditionele denken dat een heelal niet zomaar vanuit hetniets kan ontstaan. Het is mijn bedoeling om de lezer zulke in-zichten te verschaffen, en niet om de vele onderwerpen die in ditboek aan bod komen volledig te verklaren.