fahriik isik - anadolu ion uygarligi

Anadolu / Anatolia 35, 2009 F. Işık

53

ANADOLU-İON UYGARLIĞI

Cevat Şakir, Sabahattin Eyuboğlu ve Azra Erhat’a

Fahri IŞIK *

Anahtar Kelimeler: Ege Göçleri • Kolonizasyon • Doğu Hellen • Anadolu-İon Uygarlığı

Özet: E. Akurgal’ın en son “Batı Uygarlığı’nın Doğduğu Yer. Ege” kitabının sonunda sıraladığı Batı Uygarlığı’nın mayasını oluşturan onbeş madde; Ege’nin doğu yakasındaki “Doğu Hellenler”in batı yakadaki Hellas Hellenleri karşısında kültür ve sanatta üstün başarılarının bir özetidir. Bunda katılmadığım tek fakat asıl belirleyici olan nokta, İonlar için “Doğu Hellen” deyiminin kullanılmasıdır. Ancak bilinir ki İon halkının “Hellenliği” tarihsel belgelere değil, Ege Göçleri’nden 700 yıl kadar sonra, MÖ 5. yüzyılda, milliyetçi duygularla Atina’da yazılan mitoslara dayanır. Ve bilinir ki “mitos”, “tarih” değildir. Atinalıların İonia’yı bir Hellen toprağına dönüştürmüş olmaları yaygın görüşü de aynı mitosların ürünüdür; acımasız Dor saldırıları ardından Hellas halkının Atinalılar önderliğinde Orta Batı Anadolu kıyılarını ve önündeki adaları savaşla kazanarak “sömürgeleştirmeleri” masalının ürünü. Bunların gerçek olabilmesi için göçün ayrıca “kültür” göçü olması gerekir. Batı Uygarlığı’nı yaratan İon kültür ve sanatının, düşüncesinin Hellas’tan göçle taşınmış olması beklenir ki arkeolojik tüm bulgu ve veriler bunun tersini belgelemektedir. Heykel ve mimari yapıtlarını ve hatta en önemli dayanak olarak öne sürülen çömlekleri bile Hellas’a borçlu değildir İonlar; tanrılar, bilim ve yazı dahil, tüm düşünsel ve kültürel başarılarını da Anadolu’ya borçludur onlar. İonialıların göçle gelen Atinalılar olmadığı, yerli oldukları da, Mısır’da okunan göçten en az 200 yıl önceki bir zamanın “Büyük Ionia” tanımıyla belgelenmiştir. Bu nedenle Anadolu uygarlıklarının “Hellenliği” tanımının da bilimsel bulgu ve veriler ışığında sorgulanması zamanı da artık gelmiş olmalıdır.

ANATOLIAN-IONIAN CIVILIZATION

A Critical Approach to the Terms “Colonization” and “East Greek”

to Cevat Şakir, Sabahattin Eyuboğlu, Azra Erhat

Keywords: Aegean Migration • Colonization • East Greek • Anatolian-Ionian Civilization

Abstract: The “fifteen achievements” E. Akurgal gathers in his book titled “The Aegean. Birth of Western Civilization” under the section referring to “The Importance of Eastern Hellenic Art and Culture in World History”; in essence, is a summary of the artistic and cultural superiority of the “Eastern Greeks” over the “Western Greeks”. My only disagreement with this statement is the use of the terminologies “Eastern Greek” and/or “Eastern Hellenic”. The Hellenic character of the Ionians doesn’t be based on the historical documents; instead it bases on the myths fabricated with the nationalist view in Athens, seven hundred years after the immigrations, in the 5th century. It is obvious that the myth is not the history. The perception of the Ionian land as a part of the Hellenic land is because of the same myth. It was a tale of “colonisation” of the Hellenic people won by war, on the mid-west Anatolian costs and the nearby islands by the leadership of the Athenians after the barbaric attacks of the Doric people. If it was a true story, Ionians who were the creator of the western civilization, had to bring with them from Hellas their culture and art as well; however all the archaeological evidences prove just the opposite of it. Although the pottery tradition was accepted as the most important standpoint, just like their sculpture and architecture, Ionians are not indebted to Hellas their pottery tradition as well. Ionians owe their Gods and Goddess, their script, their cultural and intellectual achievements to Anatolia. The archaeological evidence on about the identity of the Ionians has already been proved with a recent find in Egypt, by an inscription mentioning “Great Ionia” dated at least two hundred years before the migration. Therefore, it is the time questioning the definition of the “Hellenic identity” of the Anatolian civilizations with the scientific documents and evidences.

* Prof. Dr. Fahri Işık, Akdeniz Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü Öğretim Üyesi, TR–07058 Antalya, e-mail: patara88@ gmail.com

“Kolonizasyon” ve “Doğu Hellen” Kavramlarına Eleştirel Bir Bakış

Anadolu-İon Uygarlığı: “Kolonizasyon” ve “Doğu Hellen” Kavramlarına Eleştirisel Bir Bakış

54

Anadolu uygarlıklarının en önde gelen bilginlerinden Ord. Prof. Dr. Ekrem Akurgal’ın, “Anadolu kültür ve sanat tarihini ülkemizde her kesime tanıtma hizmeti” bağ-lamında Türkçe olarak ardı ardına çıkardığı kitaplarından 2000 yılında “sevgili İz-mir’inde” yayımlanan sonuncusunun, “Ege. Batı Uygarlığının Doğduğu Yer”in, son yap-rağında ve karton kapağın arkasında Batı uy-garlığını yaratanlar üzerine iki kez yinelenen saptamaları, sanki izlememiz için çizilen bir yol, bir bilimsel ‘miras’tır. Çünkü orada “Doğu Hellen Sanatı ve Kültürünün Dünya Tarihindeki Önemi” üst başlığı altında yarım yüzyılı aşkın uzunca bir sürecin emeğiyle oluşan yoğun bilgi birikiminden süzerek çı-kardığı şu gerçeklerin özellikle altını çizer; ve der ki:

“Dünya edebiyat tarihinin başyapıtlarından olan Homeros’un ve Hesiodos’un eserleri Doğu Hellen kültürünün yaratısıdır. Batı Dünyası’nda ilk lirik şiiri, Doğu Hellenler ortaya koymuş-tur. Batı müziğinde heptaton sisteminin doğuşu Doğu Hellenlerin eseridir. Doğu Hellenler, Fe-nikelilerden sonra daha büyük bir ölçüde dünya deniz ticaretini geliştirdiler. Doğa olay-larının dinsel ve mitolojik inançlara bağlanmadan, akılcı ve özgür düşünce ile ele alınarak astronomi, fizik, geometri, matematik gibi müsbet ilimlerin or-taya çıkarılması, Doğu Hellenlerin başarısıdır. Doğu Hellenler anavatandaki Hellenleri de aşarak silahla değil, en güzel, en temiz ve en ucuz ürünlerle ticaret yaparak rekabet orta-mını yaratmışlardır. Ticaret alanındaki reka-bet de kentlerde bilim ve düşüncenin geliş-mesine yardımcı olmuştur. İnsan haklarının doğuşu ve korunması. Doğa filozofu Protagoras’ın “insan her şeyin ölçüsüdür” ilkesine dayanarak in-san haklarının korunmasına önayak olmuşlardır. Demokrasinin doğuşunda Lesboslu tiran Pittakos’un büyük etkisi olmuştur. Paranın

icadı. Ticaretin kolaylıkla yapılabilmesi için pa-ra, Lydia’nın yardımı ile Doğu Hellenler tara-fından yaratılmıştır. Aioller başta Smyrna olmak üzere Fenike’den ve Kıbrıs’tan al-dıkları hurma ağacı biçiminden esinlene-rek yaratılan dikey volütlü sütun başlığını geliştirdiler. İon mimarlık düzeni, Aiol başlı-ğının Hellence yorumudur. Doğu Hellenler Aiol başlığından yararlanarak ion sütun başlığını or-taya çıkarmaışlardır. İon mimarlık düzeni, di-ğer bütün sütun başlıklarının üzerinde, güzel ve albenili görüntüsü ile bütün dünyada beğeni ka-zanmıştır. Atina Akropolisi’nde İon düzeni Dor düzeninin yerini almıştır. Dünyada bugüne değin antik dönemden gelen sütun başlıkları içinde en beğenilerek Avrupa’nın hemen hemen bütün kentlerinde ve Washington’daki Beyaz Saray’da hala kullanılan bir yapı düzenidir. Doğu Hellen sanatının Arkaik dönem va-zo stili (İ.Ö. 650-550) anavatandaki Korinth ve Attika ressamlarının yüksek nitelikle yaratıları düzeyinde olmamakla beraber, dekoratif görünümü ile çok çeki-cidir. Dünya pazarlarındaki alıcıların pek çoğu Attika vazolarının kültürel üstünlü-ğünü anlamaktan uzaktılar. Buna karşın hayvan firizleriyle bezenmiş bu çok albe-nili seramik, her düzeyden alıcının ilgisini çekmiştir. Dünya heykel sanatı Mısırlılardan sonra Attikalı yontu ustaları tarafından en yüksek düzeyine ulaştırıldı ve ideal güzellikte eserler işlenmeye başlandı. İonlar ise ideal güzel-lik yerine doğal güzelliğe önem verdiler. Böylece yapay bir sanat değil, doğal heykelcilik doğdu. Hellen güzelliği söz gelimi yüz ifadesinde, dün-yanın en güzel burunlu, en güzel gözlü, en güzel kaşlı kadınlardan seçtiği örneklerle ideal bir gü-zellik yaratmıştır. Ancak bu bir bakıma yapay bir ifade yolu idi. İon heykelcik ve heykelleri ba-dem gözlü, neşeli yüzlü, gülen ifadeli eserler ola-rak ortaya çıkmışlardır. İon sanatı ve kültü-rü Frig, Lydia, Karia, Lykia sanat ve kül-


55

türünün doğmasını sağlamıştır. Dünyada bu-gün hala yaşayan ızgara biçimli kent planı Doğu Hellen icadıdır. Bütün Avrupa ve Amerika’da bir-çok kentte geometrik dokulu kent planı hala yaşa-maktadır.

Bu onbeş başarının göz önüne serdiği üzere Doğu Helenler anavatan Hellenleri’nin sahip olduğu kültür ve sanatın zenginleşmesine yardımcı oldukları gibi, içinde yaşadığımız Bilgi Çağı’nın da temelle-rini atmışlardır.”

Çizdiği bu yolla önümüzü açan Ho-cam’dan farklı olarak yaptığım tek iş; “Doğu Hellen” tanımını “Anadolu-İon”a değiştire-rek yüzeyden basit gibi gözüken, ancak so-nuçları itibariyle eskiçağ bilimini temelden etkileyen bir zorlu yola girmek olmuştur. Açıkça dendikte, bir sözde “Hellen kolonizasyonu”nun niceliğini sorgulamak ve bu eylem bağlamında Ege’nin doğu yakasın-da yurtlanan insanların tarihsel, sosyal ve kültürel kimliği için yakıştırılan “Doğu Hellen” deyimini, sanatsal öz gibi yöre coğ-rafyasının da bir doğal gereği olarak, “Ana-dolu-İon” tanımına dönüştürmektir bir çey-rek yüzyıl içinde yapılmaya çalışılan. Ve so-nuçta, Ege’nin doğusunda Batı uygarlığını yaratan bu halkı her yönüyle batı yakadaki Anavatan Hellenleri’nden ayırmış olmaktır. Ege’nin her iki tarafında yaşanan kültür ve sanata yönelik ayrım Akurgal araştırmaları-nın özünde de vardır. Batı’daki “Hellas sa-kinleri”nin bile kültür ve sanatında “Fenike ve Hitit etkisi %70” gibi yüksek bir oranda seyredebilmişse eğer1; bu etkinin kaynağı olan bir toprağın ‘sakini’ konumundaki bir İon halkı, kültürünü ve sanatını “Anayurt Hellas”a borçlu olamaz. “Anadolu-İon” ta-

1 Akurgal 1998, 313: “Öyle ki M.Ö. 8. ve 7. yüzyıllardaki

Hellen kültürü ve sanatı %70 oranında Fenikeli ve Hitit görünümünde idi. ”

nımının çıkış noktasında da zaten, “kültü-rü ve sanatı Hellen olmayan bir uygarlık nasıl ‘Hellen kimliği’ ile tanımlanır” çeliş-kisinin yanı sıra; kendilerinin de kabullen-dikleri gibi (Res. 1a-b), “Batı’yı yaratan o üst düzey uygarlık neden kendi memleket toprağında değil de, denizaşırı bir sözde ‘sömürge’ toprağında yaratılır” tersliği vardır. Akurgal, sanat ve kültürde İonia’yı ayrıcalıklı kılacak güçte bir köktenci farkı Batılı’ya kabul ettirmekte zorluk çekme-miştir, çünkü ona göre de Anadolu kıyıla-rını Ege Göçleri’yle sömürgeleştiren Ati-na soylu bir halktır İonlar; Doğu’daki “Hellenler”dir. Eskiçağ biliminin bu dogmalaşmış İon tanımını yazdığı son yaprağa dek sanki inançla dökmüş gözük-se de, karşı görüşe eleştiri getirmeyerek önümüzü de kesmemiştir bu büyük bil-gin; ve zor bir yolda, bu anlamlı suskun-luğun sağladığı destek ve beslediği özgü-venle mesafe alınmıştır.

Burada belirtmek gerekir ki arkeoloji-ye “İon Heykeltıraşlığı” konusuyla sağlam bir adım atan R. Özgan ile birlikte, ortak hocalarımız E. Akurgal’ın ve N. Himmelmann’ın geleneksel “İon/Doğu Hellen” çizgisini aşamamış; kadim arka-daşımın -İon heykel sanatında varolduğu savlanan Hellen etkilerini yadsıyarak onu Doğu/Anadolu kökenine bağlama başarı-sına karşın- metin içinde kullandığı, kendi doktora çalışmamda ise tez başlığının içinde okunan “Doğu İon” simge sözcü-ğüyle İon’a Hellen anlamı yükleyerek onu Anadolu’dan koparmışızdır2. Sorun, eski-çağ biliminin ikiyüz yıl boyunca sanki dogmalaştırdığı işte bu “Doğu Hellen” tanımını değiştirmekte düğümlenmekte-dir.“Atomu parçalamaktan da zor” olan

2 Özgan 1978; Işık 1980.


56

“önyargıları parçalama” sorunudur bu; çöz-sen de düğümü, kabul ettirebilmenin çok zaman alacağı bir sorundur.

-II-

Çağdaş Batı, Anadolu’nun kültür ve uy-garlık tarihindeki ayrıcalıklı yerini daha yeni-lerde, destansallığıyla “düşleşen” Troia’nın M. Osman Korfmann dönemi kazı ve araş-tırmalarıyla görmüştür. Çünkü Romalılar soy atalarını nasıl orada bulmuşlarsa, imparator-luğun yıkılışı ardından Ortaçağ Avrupa halk-larının da kendi köklerini aradığı çok özel bir yeri vardır bu İlias kentinin Batı tarihinde3. M.Ö. 1700-1200 arası süreçte en parlak ça-ğın yaşandığı Troia VI ve VIIa kültürlerinin H. Schliemann’dan başlayarak yüzyirmi yıl gibi uzunca bir süreçte hep inandırıldığı gibi “Hellen” 4 değil, yerli Anadolu özlü olduğu gerçeği; özellikle “Minyas Grisi” adıyla Hellaslaştırılan yaygın çömlek türünün de as-lında “Anadolu Grisi” yerli üretimler oldu-ğunun belirlenmesi (Res. 2)5 ve de bölgenin Hitit metinlerinde geçen Viluşa olduğunun (Res. 3)6 kanıtlanması ile bilinmişti. Karşıcı-ların yadsıyamadığı bu arkeolojik ve tarihsel sonuçlar, Almanya’da düzenlenen “Troia. Düş ve Gerçek” adlı muhteşem sergiyle Av-rupa halklarını da inandıracak; bilimsel doğ-ruyu içine sindiremeyenlerin bilim dışı saldı-rıları Korfmann’ı çok üzecekti7. Avrupalı Anadolu yaratıcılığını yedi yıl sonra bir

3 Borgolte 2001, 189-203. 4 Akurgal 1961, 2: “Die Einwohner der VI. troianischen

Schicht waren vielleicht überhaupt Einwanderer aus dem Westen und Verwandte der Griechen”; karşılaştır bu makale içinde dn. 5.

5 Korfmann 2001, 399, 403 Res. 453. 454; Pavuk 2010, 50 vd, buna karşın bkz. Akurgal 1998, 188: Troia’da, “Minyas keramiğinin bulunuşu da ancak yakın Hellas akrabalığı ile ilgili olsa gerekir.”

6 Starke 2001, 34 vdd; Latacz 2001. 7 Bu makale içinde dn. 11.

Karlsruhe sergisinde, bu kez “insanlığın en eski anıtlarıyla” tanıyacak; Neolitik Devrimin Göbekli Tepe ve Nevali Çori’de, göz kamaştıran anıtsal yapılarla ve Ege’nin ancak “Arkaik Çağ” ile yaka-lanabilen gelişmişlik düzeyindeki heykel ve kabartmalarla, günümüzden 12 bin yıl önceki zamanlarda nasıl bir görkemde ya-şanmış olabileceğine inanmakta zorlana-caktı (Res. 4)8. Nasıl ki “günümüz uygar-lığının temel taşları burada başlamış” ve “Anadolu insanı -onu izleyen- Kalkolitik Çağ ile ikinci büyük devrimin yolunu aç-mıştır” 9; “Batı uygarlığı”nın da Demir Çağ ile birlikte aynı yaratıcı topraklarda, bu kez Ege kıyılarında, binlerce yıllık Anadolu alaşımının üretken özünden doğmaya başlaması şaşırtmayacaktır10.

Hıristiyan kültürü de bu “binbir tan-rıya” inançla kutsanmış topraklardan Tarsoslu Paulus’un elçiliğinde sürgün sü-rer Batı’ya ve Doğu Roma’nın başkentin-de bir Hagia Sophia ile taçlanır. Avrupa Ortaçağı karanlıktayken; Anadolu, Selçuk-lu Türkleri’nin yerli halklarla birlikte eski-nin birikimiyle mayalanan ve Divriği Ulu Cami’nin taç kapılarıyla simgeleşen bir üst düzey sanat ve kültürle yeni altın çağını yaşamaktadır. Roma gibi ırksal ve kültürel farklılıkları fark bilmediği için, egemeni olduğu halkların kendi gelenekleri içinde özgür kalabildiği bir dünya imparatorlu-ğunun adı olan, çok halkın, çok dinin ve çok kültürün, bir Mimar Koca Sinan’ın Osmanlı’sı da bu bitek toprağın ürünüy-dü; hedeflediği çağdaşlık yolunda dünyada benzersiz hızda ve kararlılıkta bir kökten-

8 Badisches Landesmuseum 2007; Arkaik kurosu

anımsatan Nevali Çori torsosu için bkz. age. 289, Kat.Nr. 97.

9 Bkz. bu makale içinde dn. 19-20. 10 Akurgal 2000.


57

ci değişimi gerçekleştiren, bir Türk Tarih Kurumu ile Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi üzerinden Anadolu’nun tarihsel ve kültürel geçmişini geleceğe taşımayı hedefleyen, “milli varlığımızı ve medeniyetimizi bugün ve gelecek asırlarda dünyaya tanıtacak olan kıymetli abidelerin tahribatına karşı titiz bir itina ile korunulmasını yalnız kanuni bir va-zife değil, milli bir borç” olarak gören Mus-tafa Kemal Türkiye’si de…

“Doğu Yunan”a sahip çıkma güdüsü ve başta din sebebiyle son bin yılın “Anadolu-Türk” gerçeğine de önyargılı yaklaşan bir kı-sım Batılı’ya göre ise bu çok özel toprak 1071’den beri Asya’dan “at sırtında çadır kültürüyle gelen göçebe halkların yurdu”dur; buna bir de “Müslümanlık” eklenince, aslın-da Batı’ya egemen kalıplaşmış duygulara dü-rüstçe tercüman olan Sarkozy’nin, sözde “Doğulu Türkiye” resmi çıkar ortaya. On dönem başarıyla yürüttüğü Lykia araştırma-larından tanıdığımız “Atina merkezci” bir eskiçağ bilimcisinin bile “dost” olduğu Türklere bakışını bu bağlamda özellikle görmek gerekir. Hedefindeki Korfmann üzerinden dışa vuran ve bizleri de derinden yaralayan, ibretle düşündüren duyguları na-sıldır, bunu “Homer nasıl Ömer Olur. Troia, Korfmann ve Türkiye: Ulusal Kimlik Arayışı ve Bilimin Buna Alet Edilmesi” konulu Al-manca yazısının başlığından okumak kolay olmalıdır11. Konuya ilişkin söylenecek tek gerçek söz şudur ki tarihsel ve doğal mirasa sahiplik adına, kültür ve çağdaşlık adına Lykia’nın çok önemli bir antik kentinde ser-gilenen bir “Batılı Fransız” resmi örneğin, değişmesi beklenmeyen önyargılara alıngan-lıkla ve karşı suçlamalarla bizlere “teselli 11 F. Kolb’ün 1 Mart 2003 günlü Schwabisches Tagesblatt

gazetesinde yayımlanan bu incitici söylemlerine verdiğim yanıtla birlikte, makalenin Türkçe’ye çevirisi için bkz. Işık 2003c, 5-15; Işık 2003d, 25-30.

bulma” hakkını vermez; bir komşu yerle-şimde “örnek” olma sorumluluğunu ver-miştir. Önyargılı bir yaklaşımla çizilmiş de olsa, resmin o “değişmezliği”nde biz Türklerin payı da yok sayılamaz. Değiş-mezlikte payımız öncelikle Eski Anadolu halklarını içimizden birileri gibi kendimize yakın göremediğimiz, yabancılayarak dış-ladığımız için vardır; bir Fatih Sultan Mehmet’in ve bir Mustafa Kemal Ata-türk’ün Hektor’a sahipliklerinden, Anado-lu’ya bütün “geçmişiyle sahiplik” dersini çıkaramadığımız için vardır12. Dahası, Osman Hamdi ile başlayan ve Atatürk ile devletin kültür politikasına dönüşen “asa-rı kendi öz mülkü gibi koruma” kültürü-nü özümseyerek topluma yayamadığımız için; çağdaş dünyanın “Batı’nın ilk yazarı-dır” diye ilkokuldan başlayarak öğrettiği bizden bir Homeros’u tanımadığımız, “Batı’nın ilk kitabı” olarak İncil’den sonra en çok okunan bu toprağın ürünü bir İlias Destanı’nı bilmediğimiz; Hellen din ve tanrı düzenini yaratan Ege İlkçağı’nın bir ikinci en büyük ozanı Kymeli Hesiodos’la onun Theogonia’sını hiç anımsamadığı-mız için13; özgür düşüncenin ve bilimin babası bir Thales ile, doğa felsefesine akıl kavramını getirmeleri nedeniyle mitoslara dayalı “tanrısal düzeni yıkmak”la ve “din-sizlik”le suçlanarak -sözde Batılı’nın göz-

12 Kreiser 2001, 282-289. 13 Çağdaş dünya için Batı’da yazılı edebiyatın başladığı

bu kitap Türkçe’ye ilk kez Varlık Yayınları’nın “Büyük Eserler” dizisi 5. kitabı olarak Ahmet Cevat Emre tarafından “Homeros, İliada. İlias Destanı” başlığıyla 1957 yılında çevrilmiştir. Arka kapaktaki tanıtım yazısında dile getirildiği gibi: “İnsanlık kültürünün temel taşlarından biri” olan bu yapıtın “yirminci yüzyılın yarısını geçtikten sonra bile yeni çevrilmesi utandırıcı bir olaydır”. Bu konu için bkz. Kreiser 2001, 286vd, Res. 296; Hesiodos için bkz. Eyüboğlu – Erhat 1977.


58

bebeği- Altın Çağ Atina’sında eziyet gören ve sürgün edilen Protagoras ve Anaksagoras gibi düşünürleri, “tüm dünya öyle biliyor” diye, “Yunan filozofları” (Res. 1a-b) olarak öğrettiğimiz için; o gelenekte sorgulayarak Anadolu gerçeğini arayan ve “Avrupa’nın doğum yeri ve Batı uygarlığının beşiği” deni-len bir toprağın mirasına “sahiplenmeyi” öğütleyen Cevat Şakir, Sabahattin Eyuboğlu ve Azra Erhat’ı “Anadolucular” 14 olarak “bilimde milliyetçilik” gibi utanç verici bir dille suçladığımız15; bundan güç alan bir Ba-tılı’nın kendi bağnazlığını gözler önüne seren o akılcı bilge kişilere reva gördüğü “eleştiri-siz harabe romantikleri”16 yakıştırmasını içi-mize sindirebildiğimiz için; ve de “milliyetçi-lik” kavramını, eskiçağ bilimini ikiyüz yıl bo-yu vesayeti altında yönlendiren “Panhellenist” saplantıyla ilişkilendirmeyi usumuzun ucundan bile geçirmeme tersliği-ni, “hümanist” düşüncenin “çağdaş” gereği saydığımız için vardır.

Bu bağlamda; görüşlerimi, tanınmış bir popüler bilim dergisinde çıkan “Batı Uygar-lığı ve Anadolu” konulu yazısında bir bilim insanı ciddiyetinden beklenen bilimsel ge-rekçeler yerine, “Eski Yunan’ı (İon’u) salt Anadolu taklitçisi gibi gösterme çabası, olsa olsa, ‘bir üçgenin iç açıları toplamı nedir’ sorusu-na ‘üçgenine göre değüşür!’ yanıtını veren molla fahr-ül-ülema’lığı olabilir” alaycılığıyla eleştir-diğini sanan; ve bu yakışıksız tavrını Geç Neolitik Çağ’ın tanınmış bir Anadolu Anatanrıçası resmini, 6 binyıl sonrasının tü-müyle başkalaşan bir Phryg Kybele’si biçe-miyle özdeşleştirdiği “Phrygia’nın küp karın-lı, sarkık memeli, tekne kalçalı ‘Anadolu Ba-cısı’ Kubaba/Kybele”si üzerinden sürdüren

14 Kreiser 2001, 287. 15 Aydın 2010, 132, 139. 16 Bkz. bu makale içinde dn.11 (F. Kolb, s.7).

bir yazıtbilimcinin17 Anadolu gerçeğine ciddi yaklaşımı, kendi uzmanlık alanında yazılmış bir bilimsel makalesinde şöyle okunur18 : “Pamphylia Körfezi’nin doğu kıyı-larında yer alan Magydos, Perge, Sillyon, As-pendos ve Side gibi kentler Yunan öncesi en eski yerli kentlerdir. Buna karşılık körfezin batı kı-yısındaki kentlerin tamamı Yunan kökenine dayanmaktadır. Bunlar da sırasıyla Tenedos, Lyrnas, Thebe, Olbia ve Idyros’dur. Şu halde Körfezin doğu kıyısındaki beş adet çok eski yerli Anadolu kentine karşılık, batı kıyısında beş adet yeni Yunan kolonisi karşı karşıya dur-maktaydı. Yerli Anadolu kentleri tarihin her devrinde ekonomik ve kentsel açıdan değişim ve gelişim gösteren bir çizgi izlerken, karşı sahilde-ki Yunan kolonileri büyük bir kent kimliğine hiçbir zaman ulaşamamışlar, hatta bu yüzden bazılarının tarihsel mevcudiyetinden dahi kuş-kuya düşülmüştür. Hal böyle olmakla birlikte İ.Ö. yaklaşık 6. yüzyıldan itibaren varlıklarına tanık olduğumuz bu beş Yunan kenti, karşı sa-hildeki güçlü yerli komşularını kültürel bakım-dan büyük ölçüde etkilemişler ve görünüşe göre, etnik olarak, oraların halkıyla zamanla kayna-şıp kaybolmuşlardır. Sonuç olarak, yerli halklar kültürel kimliklerinden, Yunanlılar ise etnik kimliklerinden taviz vererek yeni bir sosyo-kültürel oluşuma zemin hazırlamışlardır”.

Tarihsel varlıklarından bile “kuşku” duyulabilen ve sonrasında da zaten “asi-mile” olan, Olbia dışında adı sanı unu-

17 Şahin 2005, 43; Çatalhöyük Anatanrıçası’nın resmi

ve sanki bir Phryg Kybelesi’ymiş gibi tanımı için bkz. age. 43, resim altyazısı; Buna karşın aynı yerde, “güzelliğe” bilgi aracılığı ile ulaşan Yunan sanatına övgüyle yaklaşılırken; o güzelliğe ulaşılan “Atina Klasiği”nin yaratılmasında öncülük yapanlar ve özellikle de “bilgiyi” bilime dönüştürenler (age. 39, Harita; karşılalaştırma için bkz. bu makalede, Res. 1a-b) neden Hellas/Atinalı’sı değil de Anadolu/İonialı’sıdır; yanıtı, metnin akışı içinde verilmeye çalışılacaktır.

18 Şahin 2002, 31vd.


59

tulmuş gerçek anlamda beş köyün; hem de “kentsel açıdan tarihin her devrinde değişim ve gelişim gösteren bir çizgi izleyebilme” ba-şarısı yadsınmayan bir Perge, Aspendos ve de Side’yi kültür ve sanatta antik çağın bir dünya kenti görkemine taşımaları “mucize-si”, ancak köylerin “Yunanlığı” nedeniyle mümkün olabilir(!). Değilse tarihin, zamanın hiçbir diliminde ve hiçbir yerde böylesine ütopik bir “sosyo-kültürel oluşuma zemin” hazırlamaya gücü yetmemiştir. Öyle kazının-ca belleğine, antik ören yerlerimiz de oraya ilk sahiplenmesi gereken ora halkı için “gâ-vurun yeri” olmuştur. Çok din, çok dil ve çok soyun ortak kültürlerin alaşımında bü-tünleşerek “tek” olduğu bir zamansız geç-mişte doğan binlerce yıl yaşındaki Anadolu yerlisi insan, ortak mirasına yabancılaşmıştır.

Dün ve bugün tüm dünya ile birlikte biz de Panhellenizmin burkaçında dogmalaşan “Çağdaş Batı’yı Helenler yarattı” düşüncesinin kemikleşmiş savunuculuğunu sürdürürken; Yunanların bundan nasıl ölçüsüz bir itibar kazandıklarını ve haksız politik çıkarlar sağ-ladıklarını gözardı ederken ve “Yunan milli-yetçiliği”ni tüm insanlığın belleğine kazıyan-lara karşı (Res.. 1a-b) sessiz kalmayı yeğler-ken; bilimin gereği olarak konuyu tartışmaya açma “cüretini” gösterebilen üç-beş bilim insanına “Anadolu milliyetçisi” yaftası giydi-renlerin “hümanistliğini” anlayabilmek de zorlaşır. Çünkü din, dil ve ırk kaygısından arınmışlıkla özdeksel kalıtlardan yola çıkarak kültürlerin hangi koşullarda nasıl yaratıldığı-nı araştırmak, sorgulamak ve sonuçta onları bilimsel anlamda kimlikleştirmek arkeoloji-nin varlık nedenidir. Bu bilimsel yükümlülü-ğün gereği olarak Anadolu insanının yazısız çağlarda kesintisizce sürdürdüğü kültür ve sanatta “yaratıcı” ve “öncü” tabiatı, uygarlık-ta “devrimci” niteliği gözler önüne serile-bilmektedir de; konu “Hellenli çağlar” oldu-

ğunda, bu vasıflar hemen “önemli değil”e indirgenebilmektedir. “Batı uygarlığını ya-ratanlar Anadolu halkları ya da Hellenler olsun ve hangi toprakta yaratılırsa yara-tılmış olsun, önemli değildir; çünkü sanat evrenseldir, insanlığın ortak yararı için vardır, ‘kimin yarattığı’ sorununa girmek ‘milliyetçiliğe’ götürür” denebilmektedir; resim 1a-b’deki haritaların nasıl bir dü-şüncenin ürünü olarak “nereye götürdü-ğünü” hiç sorgulamadan…

Salt kendi yerli geleneğinden yaratılan Erken Demir Çağ Anadolu’sunun Ege ve Hellen Uygarlığı için “öncü” rolü günde-me getirildiğinde hemen akla gelebilen bu “liberal” ve “barışçıl” tavrı anlamakta ne-den zorluk çekmekteyim; benzer görüşle-rini İon kimliğinin tartışıldığı bir panelden bildiğim dünyaca tanınmış bir prehistor-yacımızın aynı toprağın Erken Dönem uygarlıklarına ilişkin olarak yazdığı maka-lelerin konu başlıklarıyla örneklemek iste-rim: “Devrimlerin Atası Neolitik Çağ. Tahılların tarıma alınması, hayvanların evcilleştirilmesi, köy yaşantısı ve sınıfların oluşması… Günümüz uygarlığının temel taşları Anadolu ve Yakındoğu’da başladı ve tüm dünyaya yayıldı”19. “Devletin Kö-keni Kalkolitik Çağ” da ise, “uygarlık ta-rihinin en büyük devrimini Neolitik Çağ’da gerçekleştiren Anadolu insanı, Kalkolitik Çağ’da da ikinci büyük devri-min yolunu açtı. Kentten devlete ve im-paratorluklara kadar uzanan bir yoldu bu”20. Belli ki, en son bir antropologun yukarda değindiğim “Toprak Altından Kimlik Devşirmek” başlıklı yazısında21, yine Klasik Arkeoloji’nin bilimsel gerçek-

19 Özdoğan 2002a, 64. 20 Özdoğan 2002b, 109. 21 Bu makale içinde bkz. dn. 15.


60

lerinden uzak bir genel fikir birikimiyle gün-deme getirilen “Anadoluculuk” suçlaması yalnızca “Batı uygarlığını sanatı ve düşünce-siyle, kültürüyle bu toprakta yaratanlar da yerli Anadolu halkları olmalıdır” görüşünü tartışmaya açan biz “romantikler” için müs-tahaktır(!); “yazısız zamanlar”ın kültürlerini özgürce araştıran ve sonuçta Anadolu “yara-tıcılığı” üzerine “İonia” benzeri bilimsel sap-tamalar yapan tarihöncesi dönemlerin bilim-cileri için değil...

Kendi kültür ve sanatının yaratılışında salt Hellen’i görmeye odaklanan Batılı; özü-nü bin yılı aşkın bir dönem hep “Rhomaios/Romalı” diye tanımlayan bir halkın adını, eskiçağ biliminin temellerinin atıldığı 19. yüzyılda tüm yazılı gerçeklerin üzerini örterek, “Bizans” diye değiştirmeyi kendine hak görebilen22; bu misyonla kendi Hıristiyan kültürünün de filizlendiği Anado-lu topraklarının bu kez doğusuyla ve batısıy-la, bütünüyle, “Hellenliği”ni Geç Antik Çağ’a ve Ortaçağ’a genişleten ve de bilim dünyasını bu tarihsel yanlışı kabullenmeye mecbur eden Batılı’dır. Aşağıda değinileceği gibi, şimdilerde Konstantinopolis’in “Byzantion” adıyla bir “Hellen kuruluşu” olmadığı artık bilinse de, bu saptırmacada hedefe önyargının karanlığında tam ulaşıl-mıştır ki; Selçuklu’nun Ortodoks Anadolu halkını tanımlayan “Rum” sözcüğünü “Ro-malı”dan uyarladığı ve bunun, “Bacıyani Rum/Anadolu Bacıları” gibi bildik deyim-lerde okunduğu gibi, “Anadolu” anlamında da kullandığı gerçeği23 bize unutturulmuştur. Ve bugün bile Ege’nin öte yakasındaki “Yu-nan” dan farklılaştırarak “Rum” dediğimiz halkın gerçekte Batı uygarlığını yaratan put- 22 Niehoff 1997-1999, 879: “Hatta Yeni Yunanlar bile

kendilerini 19. yüzyılın içlerine dek Rhomeoi/Romalılar olarak tanımlamışlardır.”

23 Babinger 2001, 766; Akurgal, 1998, 357.

perest yerli Anadolu halklarının Hıristi-yanlığa dönme torunları olduğu gerçeği Rum yurttaşlarımıza bile unutturulmuş-tur. Sanki onlar binyıllar boyu Anado-lu’nun her bir yanında soy soylayan, kök-leri Hattilere, Luvilere, Hurrilere inen yer-liler değildir de, Hellas’tan göçenlerdir! Sanki inandıkları göksel din de Tarsos’lu Aziz Paulus ile oralara yayılmamış, Hellas’tan gelmiştir Anadolu’ya! Tek ba-şına bir tarihsel olgu, deniz tüccarı Hellenlerin hiçbir zaman yerleşik olma-dıkları, Hatti, Hitit ve Phryg’den soy sü-ren yerli halkların ata yurdu bir Kapadokia’nın katıksız “Rum”luğu olgu-su, onların yerliliğinin kanıtıdır. “Kimliği, insanın duyguları belirler; kendisini hangi halktan hissediyorsa odur” denir de, özü-nü 19. yüzyıl içlerine dek binbeşyüz yılı aşkın bir süre “Romaios/Romalı” olarak tanımlayan Rum halkı “Yunan”dan sayı-lır.

Doğu Romalı’nın dili Hellencedir, çünkü tarihsel bir gerçek olarak bilinir ki İncil, Hellence yazılmıştır ve hatta Batı Romalı bile kutsal kitabını kendi impara-torluk başkentinde M.S. 5. yüzyıl içlerine dek Hellenceden okumuştur. Dini anla-mak için öğrenme zorunluluğu doğmuş ve Anadolu’da yerli dillerin Rumca’ya dö-nüşümü böyle olmuştur. Tek başına Hellence yazmak ve konuşmak da onları “Hellenleştirmeye” yetmemiştir ki, çağı-mızın ünlü Yunan yazarı Elias Petropoulos’un açık yüreklilikle anlattığı gibi, “mübadele ile Anadolu’dan gelenlere Yu-nanistan’da kin ve nefretle yaklaşılmış, onlara Turkospoli ve sığınmacılar denmiştir” 24. Bu-gün bile Rum yurttaşlarımız Yunanis-tan’da kendilerinden sayılmaz, kabul

24 M. G. Saulnier, Milliyet, 3 Ocak 1977.


61

görmezlerken ve yazılan aynı yazıya, konu-şulan aynı dile karşın Hellen halklarının atayurdu Hellas toprağında özlerini “Ana-yurt” hasretiyle “yabancı” hissederlerken; Anadolu halklarının geçmişe dönük “Hellenliği”nde hep baş kanıt olarak öne çı-karılan yazı ve dili, hissedilen duyguları bu-günün yaşanan gerçeği ışığında tartışmaya açmanın da zamanı gelmiş olmalıdır. Tüm bu tarihsel gerçekleri din, dil ve ırk bağnazlı-ğından ve önyargılardan arınmış çağdaş bir yaklaşımla, sağlam bilimsel temellere oturta-rak araştırmak ve yayımlamak, tartışarak ger-çeğe varmak bu toprağı kültürleriyle birlikte miras alanların görevleri arasındadır. Ba-tı’dan beklemek, ancak onları “Anadolu ger-çeğine” inandırmanın ardından mümkün olabilir; belki olabilir…

Bu yönde üzerimize düşeni yaptığımız bilinir. Salt yurtdışı ve yurtiçindeki bilimsel sunumlar ya da yayınlarla değil; dergi ve ga-zetelerde yazarak, yöre halkının ayağına gi-derek yaptığımız da bilinir. Duvarını salt di-bindeki agora’nın antik malzemesiyle örme nedenini “cavırın malı”na bağlayan Torosların doruğundaki Selge antik kentinin on-onbeş haneli Zerk halkına köy kahvesin-de, oraların geçmişiyle de “kendisine miras değerli bir mülk” olduğunu saydamlarla an-latmaya çalıştığım gibi örneğin; ya da Ksanthos antik tiyatrosunda Kınık halkına anlattığım gibi. Sayısı iki yüze varan yurtiçi konferanslarında katılımcıların tavrı çoğun-lukla, Fazıl Say’ın “dünya kabullenmeden Türkiye kabullenmez” saptamasını haklı çı-karan, kendi bilimcisine güvensiz bir yakla-şımla, “Batılılar ne diyor” biçiminde olmuş-tur. Avrupa’da, özellikle çağdaş arkeolojinin kurucusu olarak uygarlığın Hellen yaratıcılı-ğına bağlanması yargısını eskiçağ biliminin gündemine oturtan Almanya’da ise bildirile-rim genelde sanki “suskunlukla” almıştır

onayını. Bu bağlamda bir Berlin konfe-ransının sonuna doğru bir Yunan arkeo-logun salonu sessizce terk edişini; bir Marburg konferansı ardından, “Geç Hi-tit” ya da “Phryg” ürünü olarak kabul gö-ren Elmalı fildişi yontucuklarının (Res. 5) aslında Klasik’i hazırlayan “İon” işi yapıt-lar olduklarını belgelediğimde ve bu so-nuçtan “İon sanatının çağdaşı Anadolu sanatlarıyla özdeşliği” anlamı çıktığında; “bunları değişik bir kültürel adla tanımla-yarak İon’dan ayıralım” gibi İon’u Doğu Hellen’den koparmamaya çare arayışı içinde yapılan bir beklenmedik öneriyi; ya da bir Köln konferansı sonrasında yönel-tilen “peki şimdi ne olacak?” sorusunu; ve de özellikle bir Bonn konferansı sonra-sında Hocam’dan gördüğüm takdiri, içer-dikleri olumlu mesajlar nedeniyle önem-serim. Bu farklı yaklaşım tarzından da gö-rünen o ki “suskunluğun” arkasında ikiyüz yıl boyunca süren “Atina merkez-ci” emeğin “ne olacağı” vardır; ve de bu nedenle gerçekleri kabul ettirmenin hiç de kolay olmayacağı gerçeği vardır.

-III-

Ancak bilimin gerçeğe yol gösteren izinde yılgınlık olmaz. Çünkü 1986/87 yıllarında ilk üç makalenin Avusturya, İn-giliz ve Türk dergilerinde arka arkaya ya-yınıyla çıkılan bu zorlu yolun daha “baş-langıç” sayılabilecek yirmi yılı içinde25 Troia (Res. 2) ve ardından Orta Anado-lu’da Hattuşa Büyükkaya (Res. 6), Gordion Yassıhöyük (Res. 7) ve Kaman Kalehöyük ile Lykia’da Ksanthos (Res. 8) ve Pamphylia’da Perge (Res. 9) kazıları, bilimsel bulgu ve verilerin yönlendirdiği 25 Bu konu ile ilgili özet bilgi ve en son literatür için

bkz. Işık 2007, 60-68.


62

“Anadolu gerçeği”ni değişik buluntularla onaylamaya başlamıştır26. Troia VI, içerdiği Anadolu özlü yapıtlara karşın bir yerleşimin yüzyılı aşkın uzunca bir zaman nasıl da Hellenleştirilebileceğini 27; Hitit ve Phryg başkentleri ile Kaman kazıları ise, Akurgal’ın arkeoloji dünyasında çığır açan birbirleriyle bağlantılı iki çok önemli savının, “M.Ö. 1200-800 arası zamanda Orta Anadolu’da bir Karanlık Çağ’ın yaşandığı” ve ardından gelen “Phrygler ile birlikte Anadolu’nun kül-tür ve sanatta yüzünü ilk kez Doğu’dan çevi-rerek Yunanistan’a döndüğü” savlarının, doğru olmadığını göstermiştir28. Gordion kronolojisinin Yassıhöyük’te yüz yıl erkene çekilmesiyle29, şimdilerde sanatın ötesinde, belki yazıda da (Res. 10)30, Phryglerin Hellenlere öncülüğü konusu girmiştir bili-min gündemine31.

Mezarların anayurdu olarak bilinen Lykia’da, bu görkemli anıtların mimari biçi-mi “yerel”, kabartma biçemi Hellen olarak nitelenirken, özgün bir uygarlığın kendisi de “İon/Doğu Hellen” eşitliğinden nasibini almıştır32; çünkü kabartma biçeminde, tapı-nak mimarisinde ve çömleklerde yansıyan çok yönlü etkinin ısrarlı “Hellen” tanımıyla

26 Işık 2003, 197-199. 27 Bu makale içinde dn. 4-6 ile ilşkili metin. 28 Seher 2000, 15-34; Omura 1992, 324; Ayrıca bkz.

Dönmez 2003, 4: “Yassıhöyük/Gordion, Boğazköy/Büyükkaya ve Kaman/Karahöyük kazıları Karanlık Çağ’ın gerçekte Erken Demir Çağı (MÖ. 1190-850) olduğunu açıkça ortaya koymuştur.” Bu konu ile ilgili olarak bkz. Genz 2007, 127-140.

29 Strobel 2008, 134-140. 30 Brixe 2007, 153; R. Tekoğlu’na göre: “Phryg yazısının bir

Helen yazı modelinden türemiş olabileceği görüşü doğru değildir…, çünkü o çağda belirli standart bir Helen yazı modeli ne Anadolu’da ne de Hellas’ta vardır.”, Tekoğlu 2006, 158.

31 Phryg-İon ilişkisinin genel hatları için bkz. Işık 2003, 19-33; Işık 2008a, 275-282.

32 Lykia sanatında “Hellen, Doğu ve Yerel” öğeler için bkz. Akurgal 1941, 104-111; Hellen etkisinin öne çıkması ise bu kitabın başlığında okunur: “VI. Yüzyıl Lykia Hellen Kabartmaları.”

aslında “İon” denmek istenmiştir, den-memiştir ve de kültür bu yorumuyla Ana-dolu’ya yabancılaştırılmıştır33. İonia’da sa-nat Anadolu özlü, ancak yazı “Hellence” diye kültürel kimlik “Hellen”dir; Lykia’da ise bu kez yazı yerli, sanat “Hellen” özlü-dür denir, onlar da Hellenleştirilir. Ve bu her durumda “Hellenleşme” sanki zorun-luluktur ki kültürel kimliği yazı mı belirler yoksa sanatın kendisi mi, bilinememiştir. Şimdilerde Lykia’da yazı gibi sanatın da yerli Anadoluluğu belgelenirken, sorun da kökten çözülmüş olmalıdır. Çünkü Fran-sız ekibin son yıllarda Ksanthos kazılarıy-la günyüzüne çıkardığı orthostat kabartma-lar ışığında hem Lykia yontu sanatının başlangıcı yüzyıl kadar öne çekilmiş ve hem de “Hellen” sayılan biçemin yerli ol-duğu görülmüştür. Bu buluntular bizzat kazıcıları tarafından M.Ö. 650-625 arasına tarihlenir, kabartma biçim ve biçemi de “Geç Hitit ve Frig etkili” olarak değer-lendirilir (Res. 8)34; orthostat’ın kendisi de Hitit’tir, o etkide Phryg başkenti Yassıhö-yük’te de vardır. Bu çok önemli buluş 2005 yılı kazı ve araştırma raporunun sonunda, “sonuç olarak bu yeni keşif çerçevesinde, Ksanthos kentinin yerleşim kronolojisi ve Demir Çağı Lykiası’ndaki kültürel etkile-rin yeniden ele alınması gereğini gündeme getirmiştir” biçiminde değerlendirilirken; bu “sonuç”un başlangıçtan beri komşu Patara’nın “gündeminde olduğu”nu35 ve orada yazılanlara herkes gibi kendilerinin de “suskun” kaldıklarını bilmekteydiler. 33 Bu konu için bkz. F. Işık, “Das Leto-Heiligtum in

Asarcık. Zur sog. ‘Akkulturation’ in Lykien bezüglich seiner frühen Tempelbauten”, IstMitt (baskıda).

34 Courtils 2005, 43vd; Courtils 2006a, 33-35; Courtils 2006b, 145-152.

35 Işık 1994, 1-9.


63

Onlara göre Lykia kabartma resimleri halâ M.Ö. 6. yüzyılın ortasından sonranın ürünle-riydi ve Hellen etkisinde yapılmışlardı. H. İşkan’a göre ise Tunç Çağ Lukka’sından ke-sintisiz sürgün süren bu kültürde “Geç Hitit etkisi”, en erken Ksanthos buluntuları önce-sinde yayınladığı kapsamlı iki Almanca ma-kalenin ana konusuydu36. Bilimin gereği ola-rak Batılı meslektaşlarımızın, bu “yeni keş-fin” aslında Patara’da çalışan Türk arkeolog-ların yıllar öncesinde ortaya attıkları görüşle-ri belgelediğini yazmasını beklerdik; dipnotta bile yazılmamış, bu kez de “susulmuş”tu. Pamphylia Bölgesi’nde, Antalya’nın bu kez düzlüğünde, yine 19. yüzyıldan bu yana hep savlananın aksine, ne uygarlığın ve ne de kent kurucuların ve halkın “Hellen” olama-yacağı gerçeğine son noktayı da bu kez Al-manların Perge Akropolü çalışmaları koy-muştur. Çünkü 1994-1997 yılları arasında yapılan kazı ve araştırmaların bilimsel sonuç-ları, buluntuların M.Ö. 4. binyıl içlerine dek indiğini ve yerleşimin Geç Kalkolitik Çağ’dan Doğu Roma Dönemi’ne dek kesin-tisizce sürdüğünü göstermiştir37. Bu arkeolo-jik bulgularla ulaşılan sonuç, daha önce, 1986 yılında, Hattuşa’da ele geçen çiviyazılı tunç tablette yöreye ilişkin olarak yazılandan çıkartılan sonuçla örtüşmüştür; çünkü Büyük Kral Tuthaliya ile Tarhuntaşşa Kralı Kurunta arasında M.Ö. 1235 yılı dolayların-da yapılmış bu antlaşmada Tarhuntaşşa-Lukka sınırını çizen “Ka-as-ta-ra-ia kenarın-da Par-ha-a”, Kestros kenarındaki Perge’dir. Bunun anlamı; Hellen mitoslarını tarihmiş gibi değerlendiren eskiçağ bilimine göre Perge’yi, Syllion ve Aspendos gibi, “kazan-dıkları Troia utkusu ardından, M.Ö. 1200 dolaylarında, ülkelerine dönmeyen ve

36 İşkan 2004a, 379-417; İşkan 2004b, 151-175. 37 Martini 2003, 179vd.

Mopsos, Kalkhas ve Amphilokhos adlı kahinlerin peşine düşerek yeni bir yurt arayışı içinde Anadolu’nun güneyine inen Akhalı savaşçıların kurduğu” yönünde ka-lıplaşmış bir sanının çürüdüğüdür. Ve bu bağlamda, sözde mitosla kuruluşun 700 yıl sonrasındaki bir zamanda Perge’de ha-lâ Sidece benzeri yerli dilde bir yazı kulla-nıldığına götüren bir ipucu özellikle önemlidir (Res. 9)38. Ancak, Ksanthos’taki Fransız gibi, Perge Akropolü’nü kazan Alman meslek-taşımız da ne yazıtbilimci C. E. Bosch’un yöre tarihine ilişkin tanınmış yayınından39 ve ne de benim, tarihsel veriler ışığında Bosch tarafından öngörülen halkın “yerli-liğine” ilişkin görüşleri arkeolojik bulgu-larla güçlendiren, iki makalemden40 söz etmez. Zaten kazı başkanı H. Abbasoğlu’nun da katıldığı, yerleşimin bir Hellen kuruluşu “olmadığı” gerçeğini pe-kiştiren, Parha/Perge aynılığına değgin yaygın görüşe41 mesafelidir de W. Martini; hem dilbilimsel olarak ve hem de savın arkeolojik yönden kanıtlanmayışı nedeniy-le, “sorunludur” der. En erken Sidece belgeden de ikiyüz yıl gibi önceki bir za-mandan, M.Ö. 5. yüzyıldan, bir Attika çömleği üzerine kazılı altı harfin, Perge halkının Sidece’ye benzer yerli bir dil ko-nuşmuş olabileceği konusunda ipuçları verdiğine de “tek örnek“ gerekçesiyle inanmak istemez42. Sıkça karşılaştığımız, “görüşlerinize yönelik Batı’nın tepkisi nedir?” sorusunun

38 Işık 2008b, 571-585; Abbasoğlu 2003, 4. Çömlek

tabanında kazılı yazı için bkz. Neumann 2003, 165vd, Res. 1.

39 Bosch 1957, 15-17. 40 Işık 1996, 23-44; Işık 1998a, 435-449. 41 Abbasoğlu 2003, 4. 42 Martini 2003, 179, 181.


64

açık yanıtını sanıyorum ki Lykia ve Pamphylia’da, daha önce Hattuşa ve Gordion araştırmalarına ilişkin yayınlarda sergilenen tavır vermektedir. Bilimin yön-lendirdiği yolda doğru yürüdüğümüzün yanı-tı; kendi elleriyle buldukları arkeolojik mal-zemeyle belgelendiğinde bile, bu sonucu da-ha önce araştırıp bulanlar, bu görüşü ilk kez ortaya atanlar “yokmuş” gibi, tercih ettikleri anlamlı “suskunluk”ta okunmalıdır, demek isterim. Doğruluğu belgelensin ya da henüz belgelenmiş olmasın, tutum ve davranışlarda bir fark olmayışı olgusunu, her iki durumda da yeğlenen “sükûtu”, herhalde artık “ik-rar”dan saymak gerekecektir. 25. Avrupa Parlamentosu Sergisi, “Europa im Zeitalter des Odysseus” adıyla düzenlenmiş ve çağdaş Avrupa bu tercihle kendisini, Troia’yı aklıyla fetheden bu çok bilmiş Hellen kahramanının “çağımızın büyük keşiflerine yol açan arayıcı, bulucu ve yaratıcı zekası” ile simgelemek is-temiştir. “Odysseus Avrupası”nı iyi okumalı; Mustafa Kemal’in “hayatta en hakiki mürşit ilimdir” öğüdünün peşinde, özgüvenle ve “Batı ne der” baskısına aldırışsızca “Atina merkezci” dogmaları sorgulama eyleminden geri durmamalıdır. Bu nedenle 1930’lu yılla-rın zor ekonomik koşullarında özgürce dü-şünmeyi, araştırmayı, sorgulamayı ve yazma-yı öğrensinler ve ulusun geleceğini sağlam bilimsel temellere oturtsun, Batı’yla yarış içinde olsunlar diye yurt dışına gönderdiği gençlerin Sirkeci Garı’nda açtıkları zarftan çıkan imzalı mektubunda, gitmekte kararsız bir Sadi Irmak’ı derinden etkileyen, “bir kı-vılcım olarak gönderiyorum, bir alev olarak geri döneceksin” satırları okunur. Yeni bulgular ışığında bilimsel olarak doğrulanan görüşlerimizin bir dipnot da bile kayda düşülmeyişine karşı aldığım tavır43

43 Işık 2003a, 197 d; Işık 2003b, 21; Işık 2007a, 61.

hiçbir şeyi değiştirmemiş olsa da; bunun Anadolu’da Ege ve Akdeniz uygarlıkları-nın yerli kökenine ilişkin öngörülerin kazı ve araştırmalarla giderek güçlendiği ger-çeğini değiştirmeyeceği, artık belli olmuş-tur. Eğer bugün J. Latacz gibi “yaşayan en ünlü” bir Homeros uzmanı: “Yunanların ‘anatol’ sözcüğüyle ‘güneşin doğduğu yeri’ yani Doğu’yu tanımladıklarını bilen özel-likle biz eskiçağ bilimcileri, ‘Avrupa kültü-rünün en güçlü köklerinin Anadolu’dan sürdüğü’ tümcesiyle dost olmalıyız; çünkü gerçekte, Avrupa’nın anakenti Atina değil Milet’tir” diye yazabiliyorsa Avrupa’nın en saygın bir gazetesinde44, izini sürdü-ğümüz tarihsel bir gerçeğin altı çizilmiş ve önü aydınlık bir yola girilmiştir. Çünkü Latacz gibi Troia ekibinin bi-limsel üyesi olan ve araştırmalarını İonia’nın kuzeyinde, “Aiol Hellenleri’nin yurdu” sayılan bölgede yoğunlaştıran C. B. Rose da daha yenilerde yayımlanan Aiol göçleri konulu bir makalesinde özet-le45, “Anadolu’nun kuzeybatı kıyılarının M.Ö. 1100 dolaylarında Kuzey Hellas’tan gelen Aioller tarafından (Res. 11) kolonize edilmiş olamayacağını; böyle bir hedefe yönelik büyük ve toplu bir göçün M.Ö. 5. yüzyıl Atinası’nın propaganda amaçlı mitoslarının işi olduğunu” yazmış ve bu görüşünü, “sömürgeciliğe kanıt” olarak gösterilen çömleklerin tecimsel bağlantısıyla belgelemiştir. Bununla Rose, kazıcısı Akurgal tarafından da “Aiol grisi” adıyla Hellenleştirilen Smyrna buluntusu tekrenkli çömleklerin (Res. 12), artık “Minyas” değil “Anadolu Grisi” adı veri-len yerli Tunç Çağ mallarının (Res. 2) “Demir Çağ’daki devamı üretimler oldu-

44 J. Latacz, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 9 Ekim 2001. 45 Rose 2008, 399-430.


65

ğu” savımızı da dolaylı olarak doğrulamış olur46. Ve ayrıca Amerikalı bu tanınmış bi-limcinin “kolonizasyon” bağlamında Aiolia için öngördükleri, güney komşusu İonia için yazdıklarımızla da örtüşür47. Çünkü mitosla-ra göre soy akrabası her iki halkın Hellas’tan Anadolu kıyılarına göç nedeni aynıdır. Fark anayurtlarında ve göçün zamanlamasındadır: Aioller çoğunlukla Kuzey Yunanistan’dan ve 50 yıl kadar önce gelmiş olan Thessalia halk-larındandır48, İonlar ise sözde M.Ö. 1000 yıl-ları dolaylarında savaşla ele geçirdikleri Orta Batı Anadolu kıyılarına adlarını veren Atina-lılardır (Res. 11)49. Mitosların tarihsel gerçekleri yansıtma-dığı, Ege’nin Altın Çağı’nda “Atina Klasi-ği”nin en baş hazırlayıcısı (Res. 5) ve “Hellenlerin sanatta öncüsü”50 sayılan Ana-dolu-İon halklarını Herodotos tanıklığında (1, 147) “Atina soylu” olduklarına inandır-maya yönelik bir propaganda amacı içerdiği görüşü51, İonia adının daha yenilerde çok daha eskilere gittiğinin bilinmesiyle de anla-şılmıştır. Firavun III. Amenophis’in Theben Ölü Tapınağı’ndaki kolosal heykelinin altlık-ları üzerinde betimlenen yabancı halklar ara-sında İonlar ilk kez, “Iunia A’a/Büyük İonia” olarak ve Luvi ile Mitanni arasında betimlenmiş olarak çıkar karşımıza (Res. 13)52. Ve adları aynı tek blok üzerinde oku-nan son iki halkın Anadoluluğu gösterir ki ortada betimlenen üçüncüsü, Büyük İonia, da Anadolu’dadır; hem de M.Ö. 14. yüzyılın

46 Işık 2007b, 203vd; karşılaştırma için bkz. bu makale

içinde dn. 66. 47 Işık 2007b, 206vd. 48 Akurgal 1983, 15vd, 20vd; İrem 2003, 1. 49 Akurgal 1983, 16, 20; Lemos 2007, 713d. 50 Hanfmann 1953, 23. 51 Lemos 2007, 714. 52 Sourouzian – Stadelmann 2005, 82vd, Res. 6. Aynı blok

üzerinde tam okunamayan üçüncü halk adının “Mitanni” olabileceği öngörülür.

erken bir evresinde, Atinalılar sözde sö-mürge amaçlı olarak Anadolu’ya gelme-den 350 yıl kadar önce. İonia sözcüğü-nün, İon soylu Atinalı Hellenler tarafın-dan göçle taşınarak Anadolu’daki yeni yurda ad olduğu konusunda kesin inançlı olan eskiçağ bilimi, 2005 yılında günde-mine “büyük sensasyon” başlığı altında düşen bu yazılı belge karşısında anlamlı bir suskunluk içindedir; belli ki zamansal olarak “Büyük İonia” tanımı ile Atinalılar ve göç arasında bir bağlantı kurulamaya-cağının, yer olarak da o toprak parçasının Hellas coğrafyasında aranamayacağının bilincindedir53. İonların Anadolu’nun yerli kıyı halklarından olduğunu, Theben yazı-tından önce eskiçağ tarihçisi P. Högemann da öngörmüştür54; onların Anadolu kökeni 155 yıl önce E. Curtius’un da görüşü olmuş55, kimseleri inandıramamıştı.

Anadolu’yu kendi yerli halkından ko-paran Batı kaynaklı önyargıların bizleri bi-le bilimsel gerçeklerden nasıl kopardığının bir somut belgesi var ki burada değinmek istedim. İstanbul’un Konstantinopolis olmadan önce ilk kez Byzantion adıyla M.Ö. 658 yılında Megaralılar tarafından kurulan bir Hellen yerleşimi olduğuna ilişkindir bu önyargı; yukarıda değindiğim 53 Sourouzian – Stadelmann 2005, 83. “Grek Mikenleri

Peloponnes ve Girit’e sahip oldukları sırada Batı Anadolu’yu da ele geçirmişlerdi. İonlar geç zamandaki gibi bu süreçte de Milet merkezli Güneybatı Anadolu kıyılarına yerleşmiş olmalılardı.” Akhaların “Milet odaklı” olarak Güneybatı Anadolu’ya yerleşmiş olmadıkları artık bilinmektedir, Greaves 2003, 97: “…Büyüklüğü ne olursa olsun, belli bir miktar Myken kültürel kalıntısının bulunduğu tek yerleşim hala Miletos’tur.” Bu durumda, Akhaların ticaret üssü olarak Girit’ten miras aldıkları Millavanda/Miletos ise tek başına resim yazısında okunan “Büyük” sıfatıyla örtüşmez.

54 Högemann 2005, 13; Högemann 2001, 62: “Ionialılar adının kökeni bilinmez; Anadolu kökeni önceliklidir.”

55 Curtius 1855, 8vd.


66

gibi, “Romalı” olan bir halk adının “Byzans” olarak değiştirilmesine gerekçedir de. Yerli adları, sözde “kent kurucu” Hellen masal kahramanlarının adına uyarlanarak yabancı-laştırılan daha nice başkaları gibi56, buna iliş-kin önyargılar da bilimin gerçeğine dayana-mamış; antik yerleşimin akropolü olarak bi-linen Sarayburnu üzerindeki tepenin kuzey-batı yamacında 1968 yılında başlanan kazılar sonucunda “parçalanmıştır”. Çünkü bu ça-lışmalarla orada “Hellen kuruluşu”ndan çok önceki bir tarihin ürünü olan ve yerleşimin varlığını “Geç Tunç Çağ sonları ile Erken Demir Çağ başları arası” bir zamana çeken buluntular çıkmıştır günyüzüne (Res. 14). Bu büyük keşfin malzemesi 1973 yılında kongre bildirisi olarak bilim dünyasına sonuçlarıyla birlikte tanıtılmış, az zaman sonra da yayın-lanmıştır57. N. Fıratlı, “Hellen öncesi” kazı buluntularıyla belgelediği bilimsel gerçeğin ayrıca, orada “Byzantion’un öncülü Lygos adlı bir yerleşimin bulunduğu” haberini ve-ren Pilinius ile de doğrulandığını yazar58. O günden bu zamana “acaba bilimsel değerlendirmeler mi yanlıştı” vehmine kapı-lacak denli “suskun” olan biz ve arkeoloji dünyası, İstanbul’un çok eskilere giden yerli bir kuruluş olduğunu sanki ilk kez 2007 yı-lında, Fıratlı’dan 40 yıl sonra, Yenikapı kazı-larıyla biliriz. Görsel kitaplar basarız “Gün Işığında İstanbul’un 8000 Yılı” diye; yazılı ve görsel medyada büyük haberler yaparız, “Yenikapı kazıları İstanbul’un Yunan kuru-luşu olmadığını ortaya koydu” diye59. Ve de

56 Işık 1996, 26dd. Byzantion’un kurucu kahramanı

Poseidon oğlu “Byzas” için bkz. Erhat 19721, 77; Grimal1997, 126.

57 Fıratlı 1978, 565-574. 58 Fıratlı1978, 570. 59 Örneğin Yalçın Doğan, Hürriyet, 27 Eylül 2008:

“…Marmaray kazısı sırasında, Yenikapı-Yedikule hattında kiliseler, gemiler, bir liman ve bir nehir bulunuyor: Bosfor nehri. Nehrin yanında neolitik çağdan kalan yerleşim yerleri bulunuyor.

düzmece bir tarihi, Yenikapı gibi başka bir alanda değil, Byzantion’un akropolün-de değiştiren çok daha belirleyici bilimsel sonuçlara geçmişte susarak, şimdilerde de Yenikapı ile hatırlamayarak çağdaş ulusal müzeciliğin de öncülerinden çok değerli bir bilimcinin emeğine yazık ederiz.

-IV-

Batı kültür ve sanatını yaratan, dü-şüncesini biçimlendiren İon Uygarlığı’nı denizin öte yakasındaki Atina merkezli Hellen Uygarlığı ile özdeşleştiren yaklaşı-mı sorgulayışım 1980’li yılların başlarına dayanır. Prehistorya ve Önasya Arkeoloji-si derslerini yürüten arkadaşlarımız Ba-tı’ya dönünce Erzurum’dan ve erken Anadolu uygarlıklarının uzmanı olmadı-ğım konularını içeren derslerini üstlen-mek durumunda kalınca ve de öğrenmek için derinliğine inince bu konuların; gör-düm ki, biz “Yunan-Roma” arkeologları-nın Ege Göçleri’yle (Res. 11) başlatılan kültür ve sanata değgin Batı’daki her şeye ödünsüzce yakıştırdığımız “Hellen” kav-ramında bir terslik vardır. Zaman içinde daha bir berraklıkla, fakat inanmakta güç-lük çekerek görülen oydu ki, nedeni ancak Dor İstilası olabileceğine göre, M.Ö. 12. yüzyıl içinde başlaması beklenen Ege Göçleri ardından Anadolu’nun batı kıyıla-rında yaratılan sanat ne biçimiyle ve ne de biçemde Hellas’tan gelen değildir, Anado-lu Geç Tunç Çağ’ında bilinenlerin deva-mıdır; kendi öz değerlerinin, yerli gelene-ğinin ürünüdür. Sorunun odağında

İlk İstanbul. Bu, İstanbul üzerine şimdiye kadar bildiğimiz bütün tarihi değiştiren yeni bir bilgi. İstanbul’un şimdiye kadar 2600 yıllık tarihi bilinirken, bu son kazı ile, İstanbul tarihi 8000 yıl geriye gidiyor… Çok başka bir açıdan Yunanistan’ın İstanbul iddiasını kökünden çürüten bir bulgu. Bilinen tarihi tersini çeviren bir miras.”


67

Akurgal’ın tüm arkeoloji dünyasını tartışma-sızca inandırdığı iki sav vardı ki yukarıda kı-saca değindiğim60, onlar çözülmeden Anado-lu Ege’sinde kimlik sorununu çözebilmek zordu: “Hititlerin M.Ö. 1200 dolaylarında yıkılmasından sonra Orta Anadolu’da yaşa-nan 400 yıllık Karanlık Çağ” ile o toprakla-rın yeni sahibi Phryglerin “bu karanlığın geçmişle bağları koparması sonucu, kültür ve sanatlarını Hellenlere borçlu olduğu” sav-larıydı bunlar.

“Phryglerin her şeylerini aslında Anado-lu’ya borçlu olduklarını belgeleyen ve özel-likle Yeni Hititlerin kültürel mirasçısı olarak üstlendikleri aracılık rolüyle İon, kültür ve sanatının yaratılışındaki büyük pay sahipliği-ni ortaya koyan çalışmalarım, çözümün önünü açma amaçlı olarak ilk aşamanın ürünleridir. Ve bugün arkeolojide ne bir “Anadolu Karanlığı”ndan söz edilir ve ne de “Phrygler’in kültür ve sanatta Hellenliği”nden. Varılan bu sonuçla anlaşıl-mıştır ki: Anadolu kültür ve sanatını Neolitik Çağ’ıyla gözlemlemeden; genel hatlarıyla bir Kalkolitik ve Tunç Çağ resmi oluşturmadan belleklerde; göçlerle başlayan Ege’nin Demir Çağı için doğru bilimsel sonuçlara varılamaz. Bir Urartu, Yeni Hitit ve Phryg’i öğrenme-den de İon’un Ege uygarlıkları içindeki yeri sağlam temellere oturtulamaz, kültürel kim-liği gerçeğiyle tam belirlenemez; “Doğu Hellen” sanılır. Klasik Arkeoloji öğrencileri için “Eski Anadolu Uygarlıkları” dersi koy-mamız bu uygulamanın ürünüdür; çünkü za-ten Akurgal, kurduğu kürsüye “Klasik Arke-oloji ve Çağdaşı Anadolu Arkeolojisi” adını vermiş; Erken Demir Çağ Ege Arkeoloji-si’nin “başka türlü yapılamayacağı” yönünde izlenecek yolu çizmiştir.

60 Bu makalede bkz. dn. 28-31 ile bağlantılı metin.

Aynı bilimsel nedenlerle o dersin bir devamı olarak “Ege Uygarlığının Doğu-şu” da vardır; Minos, Myken, Dor ve İon kültürlerini konu alır. Çünkü Ege’nin her iki yakasını, yarattığı uygarlıklar bütünü içinde bilmeden, Anadolu’nun Ege kıyıla-rında Batı uygarlığının temellerini atanla-rın gerçek kimliğini saptamanın yanlışa götürdüğü görülmüştür. Örneğin, Erken Demir Çağ pişmiş toprak İon yontucukla-rının biçim ve biçeminde gözlemlenen şekilselliğin (Res. 15), salt Olympia yapıt-ları örnekliğinde Dor yontucukları etkisiy-le yorumlanamayacağı; ancak Orta ve Geç Tunç Çağı içinde Troia ve Hitit ürü-nü pişmiş toprak yontucuklarıyla Anado-lu’da benzer bir biçemin hem de gelenek süren varlığı bilindiğinde mümkün olabilir (Res. 16); kültürel kimlikte belirleyici olan bu geçiş dönemi insan ve hayvan betileri-nin Anadolu kökeni ancak uzuvlarda yan-sılanan dokusal doğallıkla ayırt edilir61. Çünkü İonialı yontucular yapıtlarına Anadolu geleneği içinde vermeyi hedefle-dikleri doğal biçim ve biçemleriyle farklı-dırlar. Dorları “izleyen” değil, onlara “ön-cülük eden” vasıflarını bu yolla kazanmış-lar ve bu yolda adı “Atina Klasiği” olan sanat devriminin gerçekleşmesinde başı çekmişlerdir62. Çünkü o büyük devrimi yaratan üç boyutluluk, hareketlilik ve do-ğallık, Hellen “ideal” resminin değil; daha başlangıçta, Nevali Çori’nin Neolitik hey-kellerinde (Res. 4), sanki 7500 yıl önce ondan doğmuş bir Arkaik kuros doğallı-ğıyla dışa vuran Anadolu “gerçekçiliği”nin gereği olabilir. Çok sonrasında, Geç Tunç Çağı sonlarında, tek cephelilik bacaklarda kırılmış; Hattuşa Kral Kapısı’ndaki tanrı 61 Işık 2007b, 204-206. Troia örnekleri için bkz. Sazcı

2001, 386, Res. 433. 62 Işık 1998b, 16-25; bu makale içinde bkz. dn.50


68

resmi bununla ve yüzün ayrışan doğal doku-suyla dönemi içinde inanılmaz bir başka ilke ilk adımı atmıştır (Res. 17)63. Ve izleyen za-manın Anadolulu yontucuları bu kez; duygu-ların dışa yansıdığı, kıvrımın giysiden çözül-düğü ve kabartma resimlerin zeminden kopmaya başladığı ve hatta yüz yıl kadar ileri bir tarihe verilebilecek denli zamanın aşıldığı Yeni Hitit yapıtlarıyla “Klasik”e öncü, İonialı yontuculara rehber olacaklardır (Res. 18)64. İonia’nın Hellas’a yabancı olan ve ilk Smyrna kazılarıyla günyüzüne çıkan oval ev-leri (Res. 19), aynı topraklarda -ve hem de Erken Demir Çağı örnekleriyle bir arada- Tunç Çağı’nın Limantepe ve Phokaia yerle-şimlerinden sürer sürgünü (Res. 20); ve Troia megaron’u, Samos ve Ephesos’da sü-tunlarla çevrelenerek bir “Hellen Tapına-ğı”na bu topraklarda dönüşür Geometrik’in, geç evresinde65. Nasıl ki Troia’dan Smyrna’ya uzanan toprakların çok sevilen tekrenkli çömlekleri Tunç Çağı’nda “Minyas Grisi” adı altında Hellenleştirilmiştir (Res. 2), izleyen Erken Demir Çağı’nda da “Aiol Grisi” tanımıyla benzer yazgıyı paylaşmış olmaları doğaldı (Res. 12). Ancak şimdi, Troia araştırmaları-nın ardından, onların da Tunç Çağ üretimle- 63 Bittel 1976, Res. 267. Tek cepheliliğin kırılması özellikle

dizkapağının farklı dokusunda hemen göze çarpar; doğallık hem bu yapıtın ve hem de Hattuşa Yerkapı Sifenksi’nin, Bittel 1976, Res. 265, yüz uzuvlarında da okunur.

64 Yeni Hitit’in sanatta “ilk”leri ve İon sanatına Phryg aracılığıyla öncülüğü için bkz. Işık 1998b, 20-24, Res. 25-29, 38, 40; özellikle: Işık 2003e. İçerdiği “Erken Klasik” gibi geç özellikler ve “Pers etkisi” nedeniyle “MÖ. 5. yüzyıl ilk yarısına” tarihlenen Maraş Steli için bkz. Bruns-Özgan 2005, 53-62, Res. 1-3: “Der Bildhauer muss Stilprinzipien gekannt haben, die in der westlichen Reliefskunst der 1. Haelfte des 5. Jhs.v.Chr. entwickelt worden waren” (age. 59). Buna karşın, benim de katıldığım, Maraş stellerinin kendi içinde kesintisizce izlenebilen gelişim dizisi; içinde bir “Yeni Hitit’in geç evre yapıtı”olarak bkz. Tiryaki 2010.

65 Işık 2005, 21-42.

rinin devamı “Anadolu Grisi” olabilme olasılığı ilk usa gelendir; gelenek süren yerli biçimlerin yanında Dor çömlek bi-çimlerinin varlığı da, yine örneğin Geç Tunç Çağ’ın Beşiktepe’sinde saptandığı gibi, ticaretle gelen ve sevilen tekrenkli ve boyalı Hellen kaplarının yerli taklitleri ola-rak yorumlanabilir. Geometrik bezekli Dor boyalı çömlekleri ise sayısal olarak gri mallara oranla çok azdır İonia’da ve bunların da büyük çoğunluğu ticaretle ta-nınan Hellen üretimlerine bakılarak -yine tıpkı Geç Tunç Çağ Troia’sında belgelen-diği gibi- yerli çömlekçiler tarafından be-ğeniyle taklit edilmiş olmalıdır66. Geomet-rik Dönem sonrasında da (Res. 21) zaten Atina ve Korint’in kendi adlarıyla anılan boyalı özgün mallarından kökten farklıdır İon üretimleri; Batı Ege’nin aksine, geo-metrik bezeme geleneğinin sürdüğü, Phryg biçemiyle de (Res. 22) örtüşen bir yol izlemişlerdir. Aslında bilim, W-.D. Niemeier’in tanımladığı doğruya yönel-miştir ve buna göre salt “pots are people” yönteminin, yani “nerede Hellen çömleği orada Hellen kolonisi” kolaycılığının ya da en azından bulunduğu yerde “Hellenleşme” yakıştırmasının, arkeoloji-de geçerliğini artık yitirmiş olduğunun farkındadır; geç bile kalınmıştır, çünkü J. Mellaart’ın, “…simple bead-rim bowls discovered at Old Smyrna (Bayraklı Tepe) were hailed as confirming Hittite culture up to the West Coast! On coastal sites every Mycenaean sherd was photographed as evidence for Mycenaean penetration, colonisation, presence or what have you, but the bulk of local Anatolian pottery was virtually ignored” uyarısı üzerin-den tam bir nesillik uzunca bir zaman

66 Işık 2007b; Işık 2009, 16. Troia için bkz. Latacz

2005, 61; Basedow 2001, 415-418.


69

geçmiştir67. Geç kalınmış da olsa bu yol Er-ken Demir Çağ Anadolu’sunda da izlenmeli; sonuçlarıyla geleneksel görüşü değiştirmesi olası bilimsel sorgulamalar, sözde bu kez “İon kolonizasyonu”na kanıt olarak sunulan, Protogeometrik ve Geometrik çömlekler için de mutlaka yapılmalıdır. Ve de bir “sömürge” tanımı için başta yaşam ve düşünce biçimi, din ve tapınım olmak üzere anakent ile koloniler arasında ortak kimliğe yönelik başka bağlantılara da gerek olduğu unutulmamalıdır: “Hellen” kö-kenli sandığımız tüm büyük tanrıçalar, Hera, Demeter, Aphrodite, Athena, Artemis ve Leto (Res. 5), Anadolu Ana Tanrıçası’ndan türemişlerdir68. Anadolu Gök Tanrısı Tarhu ya da Teşup salt ad değiştirerek Zeus’a dö-nüşür69. Yeni Hititler’de “Üzüm Bağının Tarhunzas’ı” ve -Euripides’e göre de- Lydia’nın “Bakkhos”u70 ile Troialıların “Appaluinas”ı ve Lykia’nın yerli adı bilinme-yen baştanrısı71, buralardan Ege’nin batı ya-kasına göçerek Dionysos ve Apollon adlarıy-la “Hellen tanrıları” olurlar72. “Demokrasi-nin ilk adımları Aiol ve İon kent devletciklerinde atılmış; Ege Bölgesi, de-mokrasinin gelişmesinde anavatan Hellas’a öncülük etmiştir”73. Çağdaş bilimin ve özgür düşüncenin ataları, “Hellen felsefesinin ku-

67 Niemeier için bkz. Cobet 2007, 743 (Diskussion).. J.

Mellaart’ın görüşleri için bkz. Ünal 1989, 36, dn. 63: “Bu konuda J. Melaart’ın AfO Beiheft 19 (1982) 372vdd.’ındaki haklı uyarı, tenkit ve taşlamaları herkesin ibretle okuması ve kulağına küpe yapması gerekir.” Ünal’ın bu konudaki kendi görüşü için ise bkz. Ünal 1989, 26: “…Ancak her Myken kabı bulunan yerde bir Myken yerleşmesi olabilirmiş gibi ciddi bir yanılgıya Hititlerle ilgili olarak ta düşmemek için, söz konusu seramik türünün, mevcut diğer mallara olan orantısı da her halikarda belirtilmelidir.”

68 Bosch 1937, 6; Fleischer 1973; Işık 2008c, 33-68. 69 Işık 2000, 117-134. 70 Tiryaki 2001/2002, 59-71. 71 Taşlıklıoğlu 1954; Korfmann 1998, 471-488. 72 Işık 1998b, 25. 73 Akurgal 1998, 318.

rucuları” da Anadolu’da doğmuşlardır74. Bu gerçek, günümüz Yunan yolcu gemile-rine asılı Anadolu haritalarının üstündeki “sanat ve bilimin ataları Yunanlardır” üstbaşlığıyla çarpıtılarak ve bununla “Anadolu’nun sahibi benim” gibi politik bir amaç güdülerek Yunanca ve uluslara-rası bir dilde kendi halkının ve dünya in-sanının belleğine işlenirken (Res. 1a-b); göze hemen çarpan bir tersliğe, “tüm çağdaş değerlerin atası Yunanlardır da, ata toprağı Yunanistan haritanın neresinde-dir?” sorusuna, inandırıcı bir yanıt bula-bilmede zorlanacakları bellidir. Miletoslu Thales’in babası Heksamyes ile Halikarnassoslu Herodotos’un babası Lykses ve amcası Panyasis, adlarıyla “yerli Karialı” iseler75, yani Luvi soylu; oğulları “Hellen”den saymak mümkün müdür? Smyrna’da, hem de M.Ö. 7. yüzyıl gibi “kolonizasyondan” 400 yıl sonraki bir zamanda, çömlekler üzerine çiziştirilmiş Karia dilinde graffitolar da vardır76. Assur Kralı Nebukadnezar II’nin M.Ö. 6. yüzyıl ilk yarısı içinde “İonlar” olarak tanımladı-ğı kişi adlarının Hellence değil Luvice ol-ması olgusu da77 tek başına, “yazı Hellence, halk da Hellen” yargısını tar-

74 Akurgal 1998, 332vdd. 75 Akurgal 1998, 332. 337. Miletos halkının bilinen

Karialılığı’na karşın, Amasra’nın Sesamos adıyla Miletoslu kolonistler tarafından kuruluşunu antik kaynakların “Karia” ile de ilişkilendirmesi ve bunun Kaisareia Hadrianopolis’ten yeni bir yazıtla belgelenmesi, Miletos halkını Karialı’dan saymayan eskiçağ bilimcileri için nasıl da bir sorun oluşturmakta ve bunun çözümü için onları nasıl da değişik yorumlara zorlamaktadır, bu gereksiz çabaları anlayabilmek zordur: Marek 1993, 16vd. Homeros tarafından bildirilen “barbar bir dil konuşan Milet ve Mykale yöresi halkının Karialı olduğu” haberini Herodotos’un da (1, 142) “Milet, Myus ve Priene” ile onayladığı konusunda bkz. Bean 1985, 10d.

76 Akurgal 1961, 229. 77 Högemann 2005, 13, dn. 73.


70

tışmaya açmak ve sorgulamak için yeterli bir başka önemli nedeni oluşturmalıdır. “En yakın benzeri” sayılan Phryg yazısı başta olmak üzere, çağdaşı tüm Anadolu halklarının yazılarını “Hellence’ye borçlu ol-dukları” savı da tartışılmaya başlanmıştır, çünkü Gordion’un yeni kronolojisi Phryg yazısını bilinen en erken Hellen yazısından yüz yıl önceye çekmiştir (Res. 10)78. Anadolu genelinde sözde “Hellence” ile örtüşen harf-ler, Fenike yazısını olduğu gibi taklit eden Hellas alfabesi ile değil, değiştirilen ve ekle-melerle zenginleştirilen İon alfabesiyle ilişki-lidir (Res. 23)79. “İon sanatı ve kültürü Phryg, Lydia, Karia, Lykia sanat ve kültürü-nün doğmasını sağlamış” 80 ise eğer, yazı bunun içindedir. M.Ö. 402 yılında Atina’da tüm Hellen halkları için “ortak yazı”ya dö-nüşen ve bugün “Hellence” olarak bilinen harfler de zaten İon alfabesinin kendisidir81. Yukarda yöneltilen, “yazı Hellence” ise, bu, “İon halkı da Hellendir ve salt o dili konu-şur” anlamına mıdır sorusu önemlidir, çün-kü Hellenlerin denizciliği bağlamında dilin bir ticaret dili olarak daha Akhalar zamanın-da Aiolia ve İonia’ya girmeye başlama olası-lığı vardır ve bu öngörü, “sekiz dilin konu-şulduğu” Geç Tunç Çağı’nın en büyük tica-ret üssü Ugarit gerçeğinde82 bulur kanıtını. Luvice’nin yoğun biçimde adlarda yansıması da, kendi yerli dilinin unutulmadığını göste-

78 Bu makale içinde bkz. dn. 29-30. 79 Işık 2009, 13vd, Res. 22. 80 Akurgal 2000, 113. 81 Wachter 2001, 79, Res. 83. Anadolu’da çeşitli yazı

türlerinin, bu bağlamda Hellence’nin “Helenlerin akültürasyonu” sonucu doğduğunun tartışılması gerekliliği konusunda bkz. Tekoğlu 2006, 159; Anadolu dillerinin bu uzman ismine göre, “bu süreci özellikle okur yazar Helen ve Önasya dünyalarına karşı yerel halkların kendi kimliklerini ifade etme çabası şeklinde anlayabiliriz.”

82 Cornelius – Niehr 2004, 24, 37; Işık 2009, 13.

rir83. Bilinir ki Luvice özellikle Isauria ve çevresinde Roma Çağı içlerine kadar ko-nuşulur; MÖ. 7. yüzyıldan sonra kendi re-sim yazısı olmayan bu dilin, M.S. 6. yüzyı-la dek inen 1300 yıllık bir süreçte konu-şulması, unutulmaması, konuşma dilini yazı dilinden bağımsız düşünme gerçeğine götürür; ve ayrıca Phryg yazısının “Büyük İskender’in gelişiyle tamamen ortadan kaybolmasına karşın, dilin M.S. 2. ve 4. yüzyıllarda oldukça sınırlı bir şekilde ye-niden doğması, belirli bir yazı modeli ol-maksızın konuşma dilinin dört yüzyılı aş-kın bir süre devam edebileceğini en iyi örneğini verir”84. Ayrıca, salt “yazı ve dil” Hellence diye, “kültür ve sanat” da Hellen kimliğiyle kimliklenemez. Öyle ol-saydı eğer, Phrygia, Lydia, Karia, Lykia ve Pamphylia gibi yazısı ayrı dili ayrı uygar-lıklara “Hellen” yakıştırması yapılamazdı. Yazı ve dil “kültürü yaratsaydı”, Anadolu kentleri Roma Çağı’nda eski dokusunu değiştirmez, bütünüyle Roma’ya benze-mezdi. Koloni kuruluşu için önemsenen takvim ve dinsel şölenlerin ortaklığı bağ-lamında da etkinin karşılıklı olabileceği görüşü artık dile getirilmeye başlanmış; ve hatta “İon Hellenlerinin” en muhteşem festivali olan Apaturia’ya göre konulan bir ay adının Attika’da eksikliği, etki yönünün Ege’nin doğu yakasından batıya doğru olma olasılığını öne çıkarmıştır85.

83 Bu makale içinde bkz. dn. 75-77. Bu bağlamda

Hipponaks’ın Ephesos’ta yoksul halk ve işçilere, hayat kadınlarına yönelik yazdığı dizelerinde Luviceye akraba bir dil olan Lydçe’nin ağırlıklı oranda kullanılması önemlidir, Bowie 1998, 606, çünkü M.Ö. 6. yüzyılın ortaları gibi sözde “kolonizasyon”dan yüzlerce yıl sonrasında bile halkın yerli dilini unutmadığına tanıklık eder.

84 Luvice: Starke 1999, 528; Tekoğlu 2006, 157. Phrygce: Tekoğlu 2006, 158.

85 Konunun uzmanı W. R. Connor’ın bu görüşü için bkz. Cobet 2007, 738. Herodotos’a göre (1, 147),


71

“İon kolonisi” tanımını ilk ortaya atan ve İonların Atinalı Kodros’un oğulları ön-derliğinde Anadolu’yu hedefleyerek Ege’ye açıldıklarını yazan Herodotos’tur (1, 142-148); ancak onun “Atina sevdası”nın büyü-süyle bu konuda da yanlı davranma olasılığı vardır. Çünkü kitabında okunan ve Ksanthos halkını toplu intihara sürükleyecek denli acımasız gösterilen bir Lykia-Akhamenid ilişkisi ile gerçekte yaşanan çe-lişmekte; yiğit ve özgürlükte ödünsüz Ksanthos hanedanı -sözde herşeyini yitirdi-ği- Pers komutan Harpagos’un adını taşıya-bilirken, M.Ö. 460’lı yıllarda bir Kimon ve Peloponnes Savaşı başlarında bir Melasander olayı tek başına, Lykia’da yağıca ilişkilerin aslında Atinalılarla yaşandığını gös-termektedir. Ege tarihinin Herodotos’la, onun Atina tutkusu ve Pers düşmanlığı aç-mazında, gerçeğinden çarpıtılmış olabileceği yorumu, İonların “Atinalılığı” ve göçün “ko-loni” amaçlı olduğu konusunda yazdıklarının bilinenden değişik yorumunda da düşün-dürmeli, yönlendirici olmalıdır. Batı uygarlığını Anadolu’nun batısında yaratanların, “gerçek İonlar”ın, Atina soyda-şı Hellenler olduğu savı, önemi nedeniyle yukarıda da sıklıkla değinildi ki, tarihsel ger-çeklere dayanmaz; çünkü M.Ö. 1200-800 arası süreçte yazı yoktur. Bilinenler, Ege Göçleri’nden 700 yıl kadar sonra Atina’da yazılan mitoslara ve o ortamda kaleme alı-nan Historia’ya dayanır (Hrd. 1, 147). Söz konusu Atina olduğunda Herodotos taraftır, mitos ise tarih değildir. İnanılması zor olsa da, Batılı eskiçağ bilimcileri, uygarlığının kö-kenini Hellenlere bağlama uğruna “masalı” tarih gerçekliğinde yorumlamakta bir sakınca görmemiş; bunu da, yukarıda yerli çömlekçi-

“gerçek İonlar aslı Atinalı olanlar ve Apaturia bayramlarını kutlayanlardır.”

lerin taklidi olarak yorumlanan, çok az sa-yıdaki Protogeometrik biçim ve biçemde-ki kabın İonia’da M.Ö. 11. yüzyıl sonla-rında başlayan varlığıyla belgelemeye ça-lışmışlardır86. Mitoslardan çıkarılan, büyük göçün acımasız bir savaşın ardından gel-diğidir ve bu boyutta yıkıcı bir savaşın da İonia’daki en erken Attik çömleğinden en az yüz yıl kadar önce yaşandığıdır (Res. 11)87. Dor Hellenleri’nin M.Ö. 12. yüzyıl-da gerçekleştirdiği saldırıların acımasızlı-ğında canını kurtarabilen Akhaların Hellen beyleri, Latacz’ın deyimiyle, “ada-lardaki dostlarına sığınmış, kendi haline bırakı-lan halk da kurtuluşu Ege adalarına ve oradan Anadolu’ya kaçışta bulmuştur”88. J. Boardmann’a göre de savaş mağduru bu halk, “malı mülkü elinden alınmış, her şeyini yitirmiş” bir çaresizliktedir89. Çizilen tüm bu gerçekçi göç resmine karşın, Atinalı mitos yazarları, belli ki Akha kent beylikleri arasında sıradan bir Atina’nın gücünü ve konumunu M.Ö. 5. yüzyıl erişilmezliğinde hayal ederek, yiti-rilmiş bir savaşın perişanlığında Hellen halklarının orada büyük ve organize bir güç olarak toplandığını yazacak; onlar Ege adalarını tek tek ele geçirdikten son-ra, Anadolu kıyılarında savaşçılıkları ile ünlü Karialılara karşı kazandıkları utkuyla iki Menderes’in suladığı bereketli toprak-lara ve kuzeyde İzmir Körfezi’ne genişle-yen korunaklı limanlara sahiplenerek Samos, Ephesos ve hatta -Geç Tunç Çağ Akha yerleşimine karşın Homeros zama-nında Karia dilinin konuşulduğu- Miletos 86 Akurgal 1983, 20: “ Die Funde der beiden Orte (Smyrna

und Milet) vermitteln unseres Erachtens auch das Gründungsdatum der ionischen Kolonien an der Westküste Kleinasiens, das etwa 1000 v. Chr. anzusetzen ist.”

87 Mansel 1963, 89. 88 Latacz 2005, 179. 89 Boardman 1964, 45.


72

gibi güçlü Luvi kentlerinde Batı’yı yaratan büyük bir uygarlığın temellerini atacaklardır! Ayrıca en son çizilen ve eskiçağ biliminde onay gören Geç Tunç Çağ Batı Anadolu ha-ritasında (Res. 3) “Karia”ya da yer yoktur; M.Ö. 1200’lerde Parha-Millavanda arası top-raklar Lukka Ülkesi’nindir, kuzeye doğru Mira, Seha-Irmak ve Viluşa uydu krallıkları sıralanır; Apasas/Ephesos başkentliğinde İonia’yı elinde tutan Mira bir “Büyük Kral-lık” sıfatıyla onlar arasında en güçlü olanı-dır90. Tarihte yaşanan odur ki savaştan yenil-giyle çıkanlar ve her şeyini yitirenler, yeni bir yurda ancak “sığınmacı” olarak gelebilirler; bereketli topraklara daha iyi bir yaşam uma-rak çıkılan göç, ancak bir “umut göçü” ola-bilir. Neden bu göç bir “kültür göçü” ola-mamış, onlar bu yeni yurtta kültür ve sanat-ta, daha güçlü “yabancıların” bile yaşadığı gibi, “Anadolulaşma” yazgısını yaşamak du-rumunda kalmışlardır; geliş koşullarından daha iyi anlaşılmaktadır.

Demek isterim ki göçle gelen, krallıklar yıkan ve büyük devletler kurabilecek denli güçlü olan Hitit ve Phryg halklarının kültür ve sanatını, düşüncesini biçimlendirebilen bir Anadolu’nun, sığınmacı Hellenlere de yurt olan İonia’da da kültür ve sanatın, dü-şüncenin ana kaynağı olması beklenmelidir. Çünkü “tıpkı Hititler ve Phrygler’de olduğu gibi, yazı olmasa eğer, göçle geldiklerinin ay-rımına bile varılamayacak, onların da kimliği bilinemeyecekti. O güçte bir “Anadolulaş-ma”ydı ki bu, sanki Anadolu’ya hiç göç ol-mamış, Hint-Avrupalı halklar Anadolu’da doğmuşlardı” 91.

90 Starke 2001, 34-45, Res. 41 (harita). Tekoğlu 2006, 159:

“Karialıların Tunç Çağı Anadolu’sundan kalan halklardan oldukları görüşü genel kabul görür. Adları Hitit çağındaki Kargisa/Karkia ve Persçe “horoz ibiği” anlamına gelen Karka(/ya) kelimeleri ile ilişkilendirilmektedir.”

91 Işık 2007c, 232.

Eskiçağ biliminin günümüzde suna-bildiği bulgu ve verilere dayandırmaya ça-lıştığımız yukarıdaki değerlendirmelerin, Batı uygarlığının doğduğu topraklar için “Anadolu-İon” tanımını öne çıkarmasına karşın92; Batı ve o etkide biz neden “Do-ğu Hellen” ya da “Doğu Yunan” deyi-minde ısrar eder, yitirilen acımasız bir sa-vaş sonrasının zor koşullarından doğan bir “sığınma” ve “umut” göçünü mitosla-rın gizeminde “kolonizasyon” sanıp “İon” uygarlığını “Yunan” uygarlığı ile özdeşleştiririz; sorgulamak şarttır. Bilgiler özdeksel kültüre dayalı arkeolojik bir te-mele oturtulmadan ve de özellikle tarihin yazılmadığı ve “mitos”un ikiyüz yıl bo-yunca sanki “tarih”miş gibi yorumlandığı bir konuda çok yönlü tartışılmadan, doğ-rulara yaklaşılamaz. Fakat görünen odur ki “söylenmesi gereken” zaten söylenmiş-tir de, tartışmak gerekmez, çünkü sonuç değişmez! Böyle de olsa unutulmamalıdır ki özgür düşünce ile birlikte bilim ilk bu topraklarda filizlenmiş, Batı’ya buradan kök salmıştır; tartışmadan olmaz…

92 Bu konu, yayımı için Asia Minor Studien dergisinde

gönderilen, F. Işık – M. Atıcı – R. Tekoğlu, “Die nachhethitische Königsstele von Karakuyu beim Karabel-Pass. Zur kulturellen Kontinuitaet vom bronzezeitlichen Mira zum eisenzeitlichen Ionia” başlıklı makalede kapsamlı olarak irdelenmiştir.


73

Resim Listesi:

Resim 1a-b. Gytheia-Chania seferi yapan bir Yunan yolcu gemisinden, Nisan 2000 (H. İşkan). Resim 2. Troia, Geç Tunç Çağı “Anadolu Grisi” çömlekler (Troia Kat. 2001, Res. 453). Resim 3. Geç Tunç Çağ’da Batı Anadolu haritası (Troia Kat. 2001, Res. 41). Resim 4. Nevali Çori, Neolitik Çağ torsosu (Özdoğan – Başgelen 1999, 45, Res. 11) Resim 5. Antalya Müzesi, Leto ve çocukları (Işık 2003e, Lev. 3). Resim 6. Hattuşa, Erken Demir Çağ çömlek parçası (Sivas – Tüfekçi-Sivas 2007, 132 üst). Resim 7. Gordion, Erken Demir Çağ çömlekleri (Sivas – Tüfekçi-Sivas 2007, 192). Resim 8. Antalya Müzesi, MÖ. 7. yüzyıl Ksanthos aslan heykel parçası (Ş Özüdoğru). Resim 9. Perge, M.Ö. 5. yüzyıl yerel yazıtlı Attika çömleği (Abbasoğlu – W. Martini 2003, 166 Res. 1). Resim 10. Gordion, en erken Eski Phrygçe belgelerden biri (Sivas – Tüfekçi-Sivas 2007, 151 üst.) Resim 11. M.Ö. 12. yüzyıl Ege Göçleri haritası (www.minoaatlantis.com/pix/Aegean_Sea). Resim 12. Smyrna, Erken Demir Çağı “Anadolu Grisi” çömlekler (Akurgal 1983, Lev. 6) Resim 13. Theben, III. Amenophis Ölü Tapınağı yazıtlı bloku (Sourouzian – R. Stadelmann 2005, 82 Res. 6) Resim 14. Byzantion, Geç Tunç-Erken Demir Çağı çömlek parçaları (Fıratlı 1978, Lev. 163). Resim 15. Samos, İon pişmiş toprak yontucuk parçası (Jarosch 1994, Nr. 952). Resim 16. Alişar, Hitit pişmiş toprak yontucuk parçası (Von der Osten 1937, Res. 234). Resim 17. Hattuşa, Hitit Kral Kapısı (Bittel 1976, , Res. 267). Resim 18. Adana Müzesi, Yeni Hitit mezartaşı (G. Tiryaki).

Resim 19. Smyrna, Erken Demir Çağı’ndan oval ev (Akurgal 1983, Lev. 5). Resim 20. Limantepe, Geç Tunç Çağı’ndan oval ev (Kazı Arşivi). Resim 21. Smyrna, Ion çömlek parçaları (Özgünel 2003, Lev. 20). Resim 22. Hattuşa, Phryg çömleği (Seher 2000, 54, Res. 16). Resim 23. Fenike, Hellen ve İon alfabeleri (Troia Kat. 2001, Res. 83). Summary The “fifteen achievements” E. Akurgal gathers in his book titled “The Aegean. Birth of Western Civilization” under the section referring to “The Importance of Eastern Hellenic Art and Culture in World History”; in essence, is a summary of the artistic and cultural superiority of the “Eastern Greeks” over the “Western Greeks”. My only disagreement with this statement is the use of the terminologies “Eastern Greek” and “Eastern Hellenic”. In my view, these concepts have never actualized in lieu of history and archaeology, thus, the thesis proclaiming that Ionia was “Hellenized with the Aegean migrations” could not have been possible. Historically they can’t be based on actual documents; instead, they stem from myths fabricated over centuries in Athens. Similarly and from an archaeological standpoint, Ionic art and culture was not imported with the migrations from Hellas, but instead has its roots in earlier Anatolian civilizations. Ionia’s post-immigration simple-styled terracotta figurines and apsidal houses for instance, were derived from the tradition of Anatolian Late Bronze Age. Considering the fact that the alienated definition of Trojan monochrome earthenware as “Gray Minyan Ware” is


74

now accepted as “Anatolian Gray Ware”; “Aeolian Gray Ware”, which is commonly used as evidence for the existence of migrated Hellens from the same area, should then also be the continuation of the earlier and native “Anatolian Gray Ware”. Painted Doric pottery in Western Anatolia, like the locally-made painted Mycenaean pottery found in Troy, is very scarce. These are mostly imitations produced by local potters in admiration of the imported earthenware brought in by mercantile trade. Following along the same lines, since an Achaean colonization never took place in Troy, discussing Aeolic or Ionic colonization during the proceeding times in Troy would then also be impossible. The term of “Ionic colonization”, first used by Herodotus seven hundred years after the immigrations in the 5th century BC, implies his great admiration for Athens and was said merely for Athenian propaganda reasons. The recent discovery of a script referring to “Great Ionia” found on an early 14th century BC Egyptian monument, now proves Herodotus’ sources proclaiming Ionia as an “Athenian establishment” obsolete. As the impossibility of the Aeolian colonization in Anatolia was proved with evidence in a recent article by B. Rose, the same fact which developed under similar conditions should then be accepted for Ionia as well. As J. Latacz and J. Boardman refer to the people who came to Anatolia following the 12th century BC Doric migrations as those who had “ lost everything due to war”, these poor and tired people could be nothing more than refugees. Ionians owe their artistic, cultural, and intellectual achievements to their adherence to Eastern/Anatolian tradition, which also sets the foundation for the establishment of Western Civilization bestowed upon

“Classic Athens”. Like their art, neither are they indebted to Hellas for their scripture, belief or thought. The entire pantheon of Gods and great Goddesses were re-named and passed down to the Helladic homeland from Anatolia. The Anatolian origins of rational and liberal thought, basis of modern science, is recalled with a propagandist heading on a map of Anatolia found in modern day Greek cruise ships, proclaiming “Greeks are the Fathers of all Arts and Sciences”. At the end, culture or science can’t be claimed unless nurtured by moral and visual values of a land that nourishes it, yet alone if it was nourished by another. As G. Hanfmann ascertained, if the Ionians are not “followers” but “leaders”; then that “leading” culture formed from the prosperous compound at a far away land cannot be synonymous with the “follower” culture beyond the Aegean, and thus they can’t be called “Eastern Hellens or Eastern Greeks”. If so, one would ask why the West was unable to create its own civilization within its own homeland. On the other hand, just because the script and language are Hellenic it can’t be assumed that culture and art should be characterized as Hellenic as well. If they were, civilizations with different script and language such as the Phrygians, Lydians, Lycians and Carians could not have been referred to as “Hellenic”. If script and language did actually create culture, then Roman-era Anatolian cities would not have wholly resembled Rome. Moreover, the Greek language in coastal Anatolia should be accepted as a “trade language” or secondary language, adopted due to Greek merchant marine superiority, much like today’s English, also transformed from spoken to written with


75

increased global trade. In order for Christianity-converted native Anatolian peoples to be able to read and comprehend the Bible, it became essential for them to learn Greek. These people, who originally called themselves “Romaios/Roman” and were referred to by Turks as “Rum” within an Anatolian context, all of a sudden became “Hellenic or Greek”. The rule stating “You Are What You Feel”, despite their separate tongue and script, has not been effective on these Orthodox Anatolians who for 1500 years have called themselves “Romaios/Roman”. Although recent excavations done by foreign archaeologists have revealed concrete results supporting my published thesis regarding the “Dark Ages of Central Anatolia” following the fall of the Hittites in the Early Iron Age between the years 1200-800 BC; this thesis has mostly been ignored, as if never said or written. This silence is certainly suspicious, but on the other hand, I feel it is a disgrace in the name of science. In my thesis, I never accept the theory stating “Phrygians were the first to turn to the west in Anatolia and needs to be indebted to Greek Civilization for their welfare after breaking relations with the Hittites during this Dark Age”. I always maintain the position that Lycian culture and art has its origins in Anatolia and not in Hellas; and that the founders of Pamphylian cities could not have been Achaian tribes migrating south following the Trojan War in accordance with myth, but that they were in fact established by native Anatolian peoples. What is forgotten is the truth that “free thought” first flourished in this land and then sprouted to the West.

Like modern Greece, most Western countries today are still unable to accept the fact that the origins of their modern civilizations, the so-called “Eastern Greek Land”, is in fact now a Muslim country. Along the teachings of its unique revolutionary leader Kemal Ataturk, despite efforts and intensions to inject full awareness and acceptance of all Anatolian cultures to its people, and despite its quest to take its place among the modern world as a foremost civilized nation, this country, in the eyes of the modern West is still ‘Oriental Turkey”. We, the Turkish ancient historians and archaeologists are at fault as well, since we stand distant to criticize this dogmatic perception created two hundred years ago. The establishment of native cities are still credited to mythic Hellenic hero’s. We alienate ourselves from our common heritage created by thousands of years of mingling of various religions, various languages and various races. Without any questioning, we still defend the misperception that puts Ancient Greeks as the creators of modern civilization, and we still keep on calling Anatolian Ionia “East Greece” and its people “Eastern Hellenic”. We forget the meaning of “panhellenism” but in the meantime, together with the West, accuse those scholars who question the two hundred-year-old dogma of “Hellenic East” and who aim bring out the concept of “Anatolian Ionic” (with support using scientific evidence) with “Anatolianism” under “nationalist” context.


76

KAYNAKÇA

Abbasoğlu – Martini 2003 H. Abbasoğlu – W. Martini (derl.), Die Akropolis von Perge I (2003). Abbasoğlu 2003 H. Abbasoğlu, “Zur Geschichte der Ausgrabungen in Perge”, içinde: H.

Abbasoğlu – W. Martini (derl.), Die Akropolis von Perge I (2003) 1-11. Akerström 1966 A. Akerström, Die architektonischen Terrakotten Kleinasiens (1966). Akurgal 1941 E. Akurgal, Griechische Reliefs des VI. Jahrhunderts aus Lykien (1941). Akurgal 1961 E. Akurgal, Die Kunst Anatoliens (1961). Akurgal 1983 E. Akurgal, Alt-Smyrna I. Wohnschichten und Athenatempel (1983). Akurgal 1998 E. Akurgal, Anadolu Kültür Tarihi (1998). Akurgal 2000 E. Akurgal, Ege. Batı Uygarlığının Doğduğu Yer (2000). Aydın 2010 S. Aydın, “Arkeoloji ve Milliyetçilik. Toprak Altından Kimlik Devşirmek”,

Arkeo Atlas 7, 2010, 132-139. Babinger 2001 F. Babinger , “Rum”, İslam Ansiklopedisi 9 (2001) 766. Badisches Landesmu-seum 2007

Badisches Landesmuseum Karlsruhe, Vor 12.000 Jahren in Anatolien. Die aeltesten Monumente der Menschheit. Ausstellungskat (2007).

Basedow 2001 M. Basedow, “Der spätbronzezeitliche Friedhof am Beşiktepe”, içinde: Troia Kat. 2001, 415-418.

Bean 1985 G. E. Bean, Kleinasien 3. Jenseits des Maender. Karien mit dem Vilayet Muğla (1985).

Berndt 2002 D. Berndt, Midasstadt in Phrygien. Eine sagenumwobenen Stätte im anatolischen Hochland (2002).

Bittel 1976 K. Bittel, Die Hethiter (1976). Boardman 1964 J. Boardman, The Greek Overseas (1964). Borgelte 2001 M. Borgolte, “Europas Geschichten und Troia. Der Mythos im

Mittelalter. Über die Zeit, als die Türken Verwandte der Lateiner und Griechen waren”, içinde: Troia Kat. 2001, 190-203.

Bosch 1937 Cl. Bosch, “Das Anatolische in der Geschichte”, II. Türkischer Geschichtskongress (1937).

Bosch 1957 Cl. E. Bosch, Pamphylia Tarihine Dair Tetkikler (1957). Bowie 1998 E. Bowie, “Hipponax”, DNP 5 (1998) 606. Brixe 2007 C. Brixe, “Frigler ve Frig Dili/The Phrygians and the Phrygian

Language”, içinde: H. Sivas – T. Tüfekçi Sivas (derl.), Friglerin Gizemli Uy-garlığı/The Mysterious Civilization of the Phrygians (2007).

Bruns-Özgan 2005 Ch. Bruns-Özgan, “Ein späthethitisches Relief persischer Zeit ? ”, içinde: M. Şahin (derl.), Ramazan Özgan’a Armağan (2005) 53-62.

Cobet 2007 J. Cobet, “Ionien in der Geschichtsschreibung”, içinde: J. Cobet – V. von Grave – W-D. Niemeier – K. Zimmermann (derl.), Frühes Ionien. Eine Bestandsaufnahme , Milesische Forschungen 7, 727-741.

Cornelius – Niehr 2004 I. Cornelius – H. Niehr, Götter und Kulte in Ugarit (2004). Courtils 2005 J. des Courtils, “Ksanthos-Letoon Kazı ve Araştırmaları 2004, ANMED

2005/3, 43d.


77

Courtils 2006 J. des Courtils, “Nouvelles découvertes a Xanthos”, içinde: K. Dörtlük ve diğ. (derl.), III. Uluslararası Likya Sempozyumu,Bildiriler I (2006) 145-152.

Courtils 2006a J. des Courtils, “Ksanthos Kazı ve Araştırmaları 2005, ANMED 2006/4, 33-35.

Curtius 1855 E. Curtius, Die Ionier vor der ionischen Wanderung (1855). Dönmez 2003 Ş. Dönmez, “Yeni Bulgular Işığında Orta Karadeniz Bölgesi Demirçağı

Çanak-Çömleğine Bir Bakış”, Anadolu/Anatolia 24, 2003, 4. Erhat 19721 A. Erhat, “Byzas”, Mitoloji Sözlüğü (1972) 77. Eyüboğlu – Erhat 1977 S. Eyüboğlu – A. Erhat (çev.), Hesiodos. Eseri ve Kaynakları (1977). Fıratlı 1978 N. Fıratlı, “New Discoveries Concerning the First Settlement of Ancient

İstanbul-Byzantion”, The Proceedings of the Xth International Congress of Classical Archaeology I, 1978, 565-574.

Fleischer 1973 R. Fleischer, Artemis von Ephesos und verwandte Kultstatuen aus Anatolien und Syrien (1973).

Genz 2007 H. Genz, “Kızılırmak Bölgesi’nde Demir Çagı/The Iron Age in the Kızı-lırmak Region”, içinde: H. Sivas – T. Tüfekçi Sivas (derl.), Friglerin Gizemli Uygarlığı/The Mysterious Civilization of the Phrygians (2007) 127-140.

Greaves 2003 A. M. Greaves, Miletos. Bir Tarih (2003). Grimal 1997 P. Grimal, “Byzas”, Mitoloji Sözlüğü. Yunan ve Roma (1997), 126. Hanfmann 1953 G. M. A. Hanfmann, “Ionia, Leader or Follower?”, Harward Studies in

Classical Phylology 61, 1953, 23. Högemann 2001 P. Högemann , “Troias Untergang – was dann ? ”, içinde: Troia Kat.

2001, 58-63. Högemann 2005 P. Högemann, “Homer und der Vordere Orient”, AMS 54, 2005, 1-19. Işık (baskıda) F. Işık, “Das Leto-Heiligtum in Asarcık. Zur sog. ‘Akkulturation’ in

Lykien bezüglich seiner frühen Tempelbauten”, IstMitt (baskıda). Işık 1980 F. Işık, Die Koroplastik von Theangela in Karien und ihre Beziehungen zu Ostionien

zwischen 560 und 270 v. Chr, IstMitt Beih 21 (1980). Işık 1994 F. Işık, “Pttara, im Land vom hethitischen Lukka und homerischen

Lykia”, Lykia 1, 1994, 1-9. Işık 1996 F. Işık, “Pamfilya ve Anadolu Gerçeği”, Adalya I, 1996, 23-24. Işık 1998a F. Işık, “Ein phrygisch-ionischer Torso der Muttergöttin in Alanya”, için-

de: G.Arsebük – M.J. Mellink – W. Schirmer (derl.), Halet Çambel’e Sunulan Yazılar (1998), 435-449.

Işık 1998b F. Işık, “Yunan Mucizesi Var mıydı ? ”, Adalya III, 1998, 16-25. Işık 2000 F. Işık, “Der karische Bergherrscher und sein heiliger Stein in Kbide”,

içinde: C. Işık (derl.), Festschrift für Baki Öğün zum 75. Geburtstag (2000) 117-134.

Işık 2003a F. Işık, “Die Vergöttlichung der phrygischen Dynasten im Lichte ihrer Graeber”, IstMitt 53, 2003, 197-199.

Işık 2003b F. Işık, “Karanlık Dönemin Aydınlığı ve Frig Sanatının Anadoluluğu Üze-rine”, Anadolu/Anatolia 24, 2003, 19-33.


78

Işık 2003c F. Işık, “F. Kolb’ün ‘Homer Nasıl Ömer Olur’ Yazısına Yanıtlar”, İdol. Arkeoloji ve Arkeologlar Derneği Dergisi 16, 2003, 9-15.

Işık 2003d F. Işık, “F. Kolb’ün ‘Homer Nasıl Ömer Olur’ Yazısına Yanıtlar”, Bilim ve Ütopya 112, 2003, 25-30.

Işık 2003e F. Işık, Die Statuetten vom Tumulus D bei Elmalı. Ionisierung der neuhethitisch-phrygischen Bildformen in Anatolien, Lykia V (2003).

Işık 2005 F. Işık, “Zu den Anfaengen ionischer Architektur”, AMS 54, 2005, 21-42.Işık 2007a F. Işık, “Ex Oriente Lux. Güneş Doğudan Doğar”, içinde: B. Can – M.

Işıklı (derl.), Atatürk Üniversitesi 50. Kuruluş Yıldönümü Arkeoloji Bölümü Ar-mağanı. Doğudan Yükselen Işık. Arkeoloji Yazıları (2007) 60-68.

Işık 2007b F. Işık, “Protogeometrik Yontucuklar Işığında Ege Göçlerinin Niceliği ve İonia Kültür Kimliği Üzerine”; içinde: E. Öztepe – M. Kadıoğlu (derl.) Coşkun Özgünel’e 65. Yaş Armağanı (2007) 203vd.

Işık 2007c F. Işık, “Lykia’nın Dip Tarihi ve Hint-Avrupalıların Anadolulaşması Üze-rine”, içinde: G. Umurtak – Ş. Dönmez – A. Yurtsever, Refik Duru’ya Ar-mağan (2007) 229-236.

Işık 2008a F. Işık, “Pişmiş Toprak Mimari Levhaların Frig Kökenine Yeni Bir Ka-nıt”, içinde: T. Tahran ve diğ. (derl.), Muhibbe Darga Armağanı (2008) 275-282.

Işık 2008b F. Işık, “Mopsos Mitosu ve Bilimsel Gerçekler: Perge ve Karatepe’nin Kuruluşu Üzerine”, içinde: İ. Delemen (derl), Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu’na 65. Yaş Armağanı (2008) 571-585.

Işık 2008c F. Işık, “Die anatolisch-altphrygische Muttergottheit vom Neolithikum bis zur Klassik”, AMS 61, 2008, 33-68.

Işık 2009 F. Işık, “Eskiçağ’da Ticaret ve Mal’la Taşınan Kültür”, içinde: N. Yılmaz – H. Yıldız – E. Er (derl.), III. Ulusal Taş Sempozyumu, Antalya 2009 (2009).

İrem 2003 K. İrem, Aiolische orientalisierende Keramik (2003). İşkan 2004a H. İşkan, “Zum Totenkult in Lykien II: Schlachtopfer an lykischen

Graebern”, T. Korkut (derl.), 60. Yaşında Fahri Işık’a Armağan (2004) 379-417.

İşkan 2004b H. İşkan, “Der Einfluss des späthethitischen Kulturraumes auf die Grabreliefs in Lykien”, Akten der zweiten Forschungstagung des Graduiertenkollegs "Anatolien und seine Nachbarn" der Eberhard-Karls-Universität Tübingen (20. bis 22. November 2003), (2004) 151-177.

Jarosch 1994 V. Jarosch, Samos, XVIII. Samische Tonfiguren des 10. bis 7. Jahrhunderts v. Chr. aus dem Heraion von Samos (1994).

Korfmann 1998 M. Korfmann, “Stelen vor den Toren Troias: Appaliunas-Apollon in Truisa/Wilusa?”, içinde: G. Arsebük – M. J. Mellink – W. Schirmer (derl.), Halet Çambel’e Sunulan Yazılar (1998) 471-488.

Korfmann 2001 M. Korfmann, “Die troianische Hochkultur (Troia VI und VIIa). Eine Kultur Anatoliens”, içinde: Troia Kat. 2001, 395-406.

Kreiser 2001 K. Kreiser, “Troia und die homerischen Epen. Von Mehmet II. bis İsmet İnönü”, içinde: Troia Kat. 2001, 282-291.

Latacz 2001 J. Latacz, Troia-Wilios-Wilusa Troia. (2001).


79

Latacz 2005 J. Latacz, Troia und Homer (2005). Lemos 2007 I. S. Lemos, “The Migrations to the West Coast of Asia Minor: Tradition

and Archaeology”, içinde: J. Cobet – V. von Grave – W-D. Niemeier – K. Zimmermann (derl.), Frühes Ionien. Eine Bestandsaufnahme, Milesische Forschungen 7, 713-727.

Mansel 1963 A. M. Mansel, Ege ve Yunan Tarihi (1963). Marek 1993 Ch. Marek, Stadt, Aera und Territorium in Pontus-Bithynia und Nord-Galatia,

IstForsch 39 (1993). Martini 2003 W. Martini, “Historische Schlussfolgerungen”, içinde: H. Abbasoğlu – W.

Martini (derl), Die Akropolis von Perge I (2003) 179vdd. Neumann 2003 G. Neumann, “Eine epichorische Inschrift”, içinde: H. Abbasoğlu – W.

Martini (derl.), Die Akropolis von Perge I (2003) 165vdd. Niehoff 1997-1999 J.Niehoff, “Byzantion-Byzanz ”, içinde: DNP 2 (1997-1999) 871. Omura 1992 S. Omura, “1990 Yılı Kaman-Kalehöyük Kazıları”, KST 13.I, 1992, 324. Özdoğan – Başgelen 1999 M Özdoğan – N. Başgelen (derl.), Neolithic in Turkey

the cradle of civilization: new discoveries (1999). Özdoğan 2002a M. Özdoğan, “Devrimlarin Atası, Neolitik Çağ”, Arkeo Atlas 1, 2002, 64. Özdoğan 2002b M. Özdoğan, “Devletin Kökeni, Kalkolitik Çağ”, Arkeo Atlas 1, 2002,

109. Özgan 1978 R. Özgan, Untersuchungen zur archaischen Plastik Ioniens (1978). Özgünel 2003 C. Özgünel, “Geometrische Keramik von Alt-Smyrna aus der Akurgal-

Grabung”, içinde: B. Ruckert – F. Kolb (derl.), Probleme der Keramikchronologie des südlichen und westlichen Kleinasiens in geometrischer und archaischer Zeit, Internationales Kolloquium, Tubingen (24.03-26.03 1998), Antiquitas 44, (2003).

Pavuk 2010 P. Pavuk, “Kuzeybatı Anadolu’ya Özgü Çömlekçilik. Gri Kaplar”, Arkeo Atlas 7 2010, 50vd.

Rose 2008 C. B. Rose, “Separating Fact from Fiction in the Aiolian Migration”, Hesperia 77.3, 2008, 399-430.

Sazcı 2001 G. Sazcı, “Das Megaron in Quadrat G6”, içinde: Troia Kat. 2001, 384-390.

Schefold 1950 K. Schefold, “Die Tonfriese von Pazarli”, in: Deutsches Archäologisches Institut. Abteilung Istanbul (Hrsg.), Martin Schede zu seinem sechzigsten Geburtstag am 20. Oktober 1943 im Manuskript überreicht. Kleinasien und Byzanz: Gesammelte Aufsätze zur Altertumskunde und Kunstgeschichte, Istforsch 17 (1950) 137-148

Seher 2000 J. Seher, “Hattuşa/Boğazköy’ün Yerleşim Tarihine Yeni Katkılar: Büyükkaya Kazılarına Toplu Bir Bakış”, TÜBA-AR 3, 2000, 15-34.

Sivas – Tüfekçi-Sivas 2007 H. Sivas – T. Tüfekçi-Sivas (derl.), Friglerin Gizemli Uygarlığı. The Mysterious Civilization of the Phrygians. Yapı Kredi Sergi Kataloğu, İstanbul 2007/2008 (2007).

Sourouzian – R. Stadelmann 2005

H. Sourouzian – R. Stadelmann, “Die ältesten Erwähnungen von Ioniern und Danaern”, AW 36.6, 2005, 79-83.


80

Starke 1999 F. Starke , “Luwisch”, DNP 7 (1999) 528. Starke 2001 F. Starke, “Die Geschichte des Landes Wilusa”, içinde: Troia Kat. 2001,

34 -45. Şahin 2002 S. Şahin, “Pamfilya/Likya Sınır Kentleri: Olbia ve Diğerleri”, Likya İncele-

meleri 1, 2002, 31d. Şahin 2005 S. Şahin, “Bilim Üretmeyen Uygarlık Evrensel Değildir !.. Batı Uygarlığı

ve Anadolu”, Toplumsal Tarih 136, Nisan 2005, 43. Taşlıklıoğlu 1954 Z. Taşlıklıoğlu, Tanrı Apollon ve Anadolu ile Münasebeti (1954). Tekoğlu 2006 R. Tekoğlu, “Anadolu’nun Dilleri”, Arkeo Atlas 5, 2006, 158. Tiryaki 2001/2002 S. G. Tiryaki, “İvriz Kabartması Işığında Anadolu’da Şarap-Tanrısı Anla-

yışı ve Bu Anlayışın Gelişimi Üzerine”, Adalya 5, 2001/2002, 59-71. Tiryaki 2010 G. Tiryaki, Erken Demirçağ Gurgum (=Kahramanmaraş) Kabartmalı Mezar Taş-

ları (Basılmamış doktora tezi, Antalya 2010). Troia Kat. 2001 Troia-Wilios-Wilusa Troia. Traum und Wirklichkeit. Ausstellungskatalog, Stutt-

gart-Braunschweig-Bonn 2001/2002 (2001). Ünal 1989 A. Ünal, “Orta ve Kuzey Anadolu’nun M.Ö. 2. Binyıl İskân Tarihiyle İlgili

Sorunlar”, içinde: C. Bayburtluoğlu (derl.) Akurgal’a Armağan, Anado-lu/Anatolia XXII, 1981/1983 (1989) 17-37.

Von der Osten 1937 H. H. von der Osten, The Alişar. Höyük Season of 1930-1932 Part II OIPXXIX (1937).

Wachter 2001 R. Wachter, “Die Troia-Geschichte wird schriftlich”, içinde: Troia Kat. 2001, 77-80.


81

Resim 1a-b

Resim 2


82

Resim 3

Resim 4

Resim 6

Resim 5


83

Resim 7 Resim 8

Resim 9


84

Resim 10

Resim 12

Resim 14

Resim 11

Resim 13

Resim 15 Resim 16


85

Resim 19

Resim 17

Resim 18


86

Resim 21 Resim 20

Resim 22 Resim 23

fahriik isik - anadolu ion uygarligi

Documents