ewaluacja postępów w realizacji lokalnego programu...

1

Ewaluacja postępów w realizacji

Lokalnego Programu Rewitalizacji na lata 2005 – 2013

(stan na rok 2010)

Raport z badań

Zespół autorów:

Mirosław Grochowski (kierownik zespołu)

Sylwia Dudek-Mańkowska

Aleksandra Jadach-Sepioło

Tomasz Zegar

Raport wykonany na zlecenie Biura Polityki Lokalowej Urzędu Miasta Stołecznego Warszawy

Warszawa, maj 2012

2

Spis treści:

Wprowadzenie

1. Założenia ewaluacji Lokalnego Programu Rewitalizacji m. st. Warszawy na lata 2005-2013 .. 5

2. Cele i zasady formułowania i realizacji Lokalnego Programu Rewitalizacji ……………………….... 7

3. Ocena realizacji i zaawansowania LPR ………………………………………………………………………………. 16

3.1. Zakres osiągniętych celów strategicznych „Lokalnego Programu Rewitalizacji m. st.

Warszawy na lata 2005 – 2013” na koniec 2010 r. ………………………………………………… 16

3.2. Postęp we wdrażaniu poszczególnych dzielnicowych mikroprogramów

rewitalizacji w nawiązaniu do ich celów i kwalifikacja wskaźników, produktów i

rezultatów …………………………………………………………………………………………………………… 27

3.3. Finansowe wdrażanie dzielnicowych mikroprogramów rewitalizacji ………………….. 33

4. Realizacja LPR – wyzwania i problemy …………………………………………………………………………….. 59

5. Dobre praktyki w realizacji projektów rewitalizacyjnych w Warszawie - studia przypadków . 74

6. Wnioski i rekomendacje …………………………………………………………………………………………………… 93

6.1. Wnioski dotyczące modyfikacji struktur i procesów wdrażania LPR na lata 2005 –

2013. …………………………………………………………………………………………………………………… 100

6.2. Wnioski i rekomendacje dotyczące aktualizacji i zmian w LPR …………………………….. 104

7. Podsumowanie ………………………………………………………………………………………………………………… 110

Bibliografia

3

Zastosowane skróty:

DMR – dzielnicowy mikroprogram rewitalizacji LUPR – Lokalny Uproszczony Program Rewitalizacji LPR – Lokalny Program Rewitalizacji m.st. Warszawy na lata 2005-2013 SUiKZP – Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego m.st. Warszawy

4

Wprowadzenie

W Warszawie od 2005 roku realizowany jest program rewitalizacji będący reakcją na różnorodne zjawiska kryzysowe zachodzące w przestrzeni miasta. Jest to pierwszy program o tak szerokim zakresie w sensie tematycznym. W zależności od specyfiki dzielnic realizowane są w nich różnorodne projekty, których celem jest rozwiązanie problemów najbardziej istotnych z punktu widzenia społeczności lokalnych. Liczbę projektów, z perspektywy Warszawy jako całości, można uznać za ograniczoną, jednakże ich efekty są widoczne i dowodzą skuteczności podejmowanych działań. Przedstawiony raport zawiera wyniki badania ewaluacyjnego przeprowadzonego na zlecenie Biura Polityki Lokalowej Urzędu m. st. Warszawy dotyczącego osiągniętych rezultatów Lokalnego Program Rewitalizacji (LPR). W części wstępnej przedstawiono cele i zasady formułowania i realizacji Lokalnego Programu Rewitalizacji. Ten kontekst historyczny i logistyczny jest wyjątkowo ważny z punktu widzenia przedstawionej w dalszej części raportu oceny realizacji i zaawansowania LPR. Raport zawiera ocenę zakresu osiągniętych celów strategicznych do roku 2010. Należy zaznaczyć, że w trakcie prowadzenia badania ewaluacyjnego okazało się, iż w okresie do roku 2010 wiele projektów znajdowało się w fazie przygotowawczej. Zostały one zakończone w okresie po roku 2010. Ze względu na zakres czasowy opracowania nie zostały one uwzględnione w analizach. Dlatego też ocena zakresu osiągniętych celów strategicznych nie jest pełna; poza tym na szersze rezultaty projektów zrealizowanych do roku 2010 też trzeba będzie poczekać. W raporcie zawarto także ocenę postępu we wdrażaniu poszczególnych dzielnicowych mikroprogramów rewitalizacji odnosząc je do założonych celów. Omówiono także finansowe aspekty wdrażania dzielnicowych mikroprogramów rewitalizacji (DMR) oraz przedstawiono dobre praktyki w realizacji projektów rewitalizacyjnych w Warszawie. Z przeprowadzonej ewaluacji wynika m.in. że jednym z problemów związanych z realizacją LPR jest przyjęta formuła programowania i zarządzania realizacją LPR. Temu problemowi poświecona jest m.in. część opisująca problemy i wyzwania związane z realizacją LPR do roku 2010. Końcowe części raportu zawierają wnioski i rekomendacje dotyczące modyfikacji struktur i procesów wdrażania LPR na lata 2005 – 2013 oraz te dotyczące aktualizacji i zmian w LPR.

5

1. Założenia ewaluacji Lokalnego Programu Rewitalizacji m. st. Warszawy na lata 2005-2013

Przedmiotem zamówienia było przygotowanie ewaluacji postępów w realizacji Lokalnego Programu

Rewitalizacji (LPR) w Warszawie, przygotowanego na okres 2005 – 2013. Ewaluacja dotyczyła stanu

realizacji LPR oraz dzielnicowych mikroprogramów rewitalizacji na koniec roku 2010 w zakresie

uzyskanych rezultatów i poziomów osiągniętych wskaźników.

Celem analiz była ocena osiągniętych celów strategicznych LPR na lata 2005 – 2013, ocena

zaawansowania i postępów we wdrażaniu dzielnicowych mikroprogramów rewitalizacji w odniesieniu

do ich szczegółowych celów wraz z kwantyfikacją osiągniętych wskaźników, produktów i rezultatów,

oraz ocena finansowych aspektów wdrażania dzielnicowych mikroprogramów rewitalizacji odnosząca

się do faktycznie poniesionych wydatków. Przeprowadzone analizy posłużyły do sformułowania

wniosków na temat potencjalnych modyfikacji struktur i procesów wdrażania Lokalnego Programu

Rewitalizacji na lata 2005 – 2013, aktualizacji i ewentualnych zmian w LPR. Wnioski te sformułowano

w postaci rekomendacji adresowanych do podmiotów zaangażowanych w przygotowanie i realizację

Lokalnego Programu Rewitalizacji.

Przedmiot zamówienia określił główny cel badania jako ewaluację postępów w realizacji Lokalnego

Programu Rewitalizacji. Realizacja tego celu wymaga przeprowadzenia analiz, które:

– dostarczą szczegółowych informacji o realizacji dzielnicowych mikroprogramów rewitalizacji;

– doprowadzą do identyfikacji uzyskanych rezultatów prowadzonych projektów i określenia

poziomu osiągniętych wskaźników przyjętych w LPR;

– umożliwią określenie poziomu zaawansowania i postępów we wdrażaniu dzielnicowych

mikroprogramów rewitalizacji w odniesieniu do ich szczegółowych celów wraz z kwantyfikacją

osiągniętych wskaźników, produktów i rezultatów;

– pozwolą ocenić faktycznie poniesione wydatki na realizacje dzielnicowych mikroprogramów

rewitalizacji oraz dynamikę działań rewitalizacyjnych w poszczególnych dzielnicach w

badanym okresie;

– umożliwią identyfikację czynników stanowiących bariery bądź sprzyjających planowaniu i

skutecznej realizacji projektów rewitalizacji w ramach LPR.

– Wykonanie wymienionych analiz wymaga przeprowadzenia badań o charakterze ilościowym i

jakościowym. Tym samym planuje się wykorzystanie instrumentów badawczych i źródeł

informacji, które pozwolą na wyczerpujący opis aktualnej sytuacji w zakresie realizacji LPR.

Do najważniejszych metod badawczych zastosowanych w ewaluacji należały: analiza danych zastanych

(desk research), indywidualne wywiady pogłębione (IDI), bezpośrednie wywiady kwestionariuszowe

(PAPI), a także, w ograniczonym stopniu ze względu na dostępność danych, analizy statystyczne.

Obszary analizy i źródła informacji przedstawia rycina 1.

W procesie ewaluacji podjęto współpracę mającą na celu uzyskanie potrzebnych danych z:

– pracownikami Biura Polityki Lokalowej,

– członkami Komitetu Monitorującego ds. rewitalizacji,

– koordynatorami ds. rewitalizacji w dzielnicach,

6

– beneficjentami mikroprogramów (w ramach studiów przypadku).

Ryc. 1 Obszary analizy i źródła informacji

Biuro Polityki Lokalowej/

Opiekunowie

Literatura oraz dokumenty

programowe

Koordynatorzy dzielnicowi

Sprawozdania

Lokalny Program Rewitalizacji /

Mikroprogramy

Studia przypadków

Komitet Monitorujący

Pierwszym etapem w planowanym badaniu było przygotowanie szczegółowej metodologii badania z

określeniem instrumentów badawczych oraz zebranie informacji do wykorzystania w analizie danych

zastanych. W drugim etapie przeprowadzono analizę danych zastanych. Podstawowymi źródłami

informacji były LPR, dzielnicowe mikroprogramy rewitalizacji, półroczne i roczne sprawozdania z ich

realizacji, protokoły z obrad Komitetu Monitorującego ds. Rewitalizacji, a także System gromadzenia i

przetwarzania wskaźników osiągnięć procesu rewitalizacji w latach 2005 – 2013 w m.st. Warszawie.

Ponadto wykorzystano następujące dokumenty i opracowania: literaturę teoretyczną, raporty z badań

w zakresie przedmiotowego badania, opracowania eksperckie oraz akty prawne dotyczące zakresu

przedmiotowego badania, dokumenty strategiczne, operacyjne i planistyczne m.st. Warszawy.

W trzecim etapie badania przeprowadzono indywidualne wywiady pogłębione (IDI) z dzielnicowymi

koordynatorami ds. rewitalizacji, pracownikami Wydziału Rewitalizacji oraz członkami Komitetu

Monitorującego. Wywiady te zostały przeprowadzone według oryginalnych scenariuszy

przygotowanych osobno dla poszczególnych grup badanych. Metoda wywiadów pogłębionych, ze

względu na jakościowy charakter, pozwoliła na uzyskanie pogłębionej wiedzy na temat postępów w

realizacji Lokalnego Programu Rewitalizacji, napotykanych barier i problemów związanych z realizacją.

Zastosowanie techniki IDI umożliwiło pozyskanie od respondentów pogłębionych opinii oraz

spostrzeżeń, a także informacji, których pozyskanie w inny sposób byłoby niemożliwe. W ostatnim,

piątym etapie badania przygotowano raport z badania.

7

2. Cele i zasady formułowania i realizacji Lokalnego Programu Rewitalizacji

Lokalny Program Rewitalizacji m. st. Warszawy na lata 2005-2013 jako dokument

Lokalny Program Rewitalizacji m. st. Warszawy na lata 2005-2013 jest podstawowym dokumentem

strategicznym przedstawiającym politykę władz miasta w zakresie odnowy obszarów

zdegradowanych. Obejmuje działania przestrzenne, społeczne i gospodarcze, odwołując się tym

samym do szerokiej definicji rewitalizacji miast zawartej w Rozporządzeniu Ministra Rozwoju

Regionalnego z dnia 9 czerwca 2010 r.1

Dokument został przyjęty uchwałą Rady m. st. Warszawy na sesji, która odbyła się 8 maja 2008 roku.

Uchwała nosiła numer XXX/995/2008, została zmieniona Uchwałą z dnia 27 listopada 2008 r.

o numerze XLIII/1348/2008, Uchwałą z dnia 16 kwietnia 2009 r. o numerze LII/1607/2009, Uchwałą z

dnia 18 marca 2010 r. o numerze LXXIV/2290/2010 oraz Uchwałą z dnia 16 czerwca 2011 r. o numerze

XVII/355/2011.

Lokalny Program Rewitalizacji m. st. Warszawy na lata 2005-2013 to chronologicznie drugi dokument

określający strategię Miasta w zakresie rewitalizacji obszarów zdegradowanych. Pierwszym

dokumentem tworzącym ramy działań rewitalizacyjnych w Warszawie był Lokalny Uproszczony

Program Rewitalizacji m. st. Warszawy na lata 2005-20132, przyjęty uchwałą Rady m. st. Warszawy3.

LPR nie jest to dokumentem wykonawczym (planem działania), a strategią, w której zawarto:

– „cele pożądanych działań rewitalizacyjnych w skali całego miasta,

– priorytety i zasady realizacyjne Programu,

– brzegowe kryteria kwalifikowania obszarów i projektów,

– mechanizmy wdrażania, monitoringu i oceny efektów Programu,

– mechanizmy i źródła finansowania Programu”4.

Powiązania LPR z dokumentami planistycznymi i strategicznymi uchwalonymi w m.st. Warszawa

LPR powstał w momencie, kiedy w Warszawie obowiązywały inne dokumenty odnoszące się do

zagadnień przestrzennych, gospodarczych i społecznych. W związku z tym konieczne było znalezienie z

nimi powiązań i doprowadzenie do ich spójności. W LPR zostały one wymienione:

1 Dz. U. Nr 117, Poz. 787.

2 Zwany dalej LUPR.

3 Uchwała Nr XLV/1107/2005 Rady m. st. Warszawy z dnia 27 stycznia 2005 r. w sprawie Lokalnego

Uproszczonego Programu Rewitalizacji miasta stołecznego Warszawy na lata 2005 – 2013 oraz zmieniające tę uchwałę:

– uchwała nr LII/1385/2005 Rady m.st. Warszawy z dnia 19 maja 2005 r. w sprawie Lokalnego Uproszczonego Programu Rewitalizacji miasta stołecznego Warszawy na lata 2005-2013,

– uchwała nr LVI/1532/2005 Rady m.st. Warszawy z dnia 8 lipca 2005 r. w sprawie Lokalnego Uproszczonego Programu Rewitalizacji miasta stołecznego Warszawy na lata 2005-2013,

– uchwała nr LXI/1733/2005 Rady m. st. Warszawy z dnia 28 października 2005 r. w sprawie Lokalnego Uproszczonego Programu Rewitalizacji miasta stołecznego Warszawy w latach 2005 – 2013.

4 Tamże, s. 36.

8

– Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego uchwalonego dla m.

st. Warszawy 26 października 2006 r. – zawierające określenie obszarów, które kwalifikowane

są przez planistyczne władze m. st. Warszawy do rehabilitacji, rekultywacji i rewaloryzacji;

– Strategia rozwoju m. st. Warszawy do 2020 r.,

– Społeczna Strategia Warszawy, Strategia rozwiązywania problemów społecznych na lata 2009-

2020.

Wyróżnione w SUiKZP obszary wymagające przekształceń pokrywają się częściowo z obszarami

kryzysowymi wyznaczonymi w dzielnicach. Szczególny nacisk położony jest na historyczne struktury

urbanistyczne podlegające degradacji, które wymagają działań rewitalizacyjnych, przyczyniających się

do poprawy jakości życia i bezpieczeństwa mieszkańców, ożywienia społeczno-gospodarczego oraz

przywracanie obiektom i układom zabytkowym utraconych wartości. Kompleksowa odnowa

zdegradowanych obszarów pomoże wzmocnić tożsamość miejską przestrzeni lokalnych i podnieść

prestiż historycznych części miasta.

Cytując SUiKZP przytoczono dwa typy obszarów wymagające:

– przekształceń po przeprowadzeniu rekultywacji – jako najbardziej zdegradowane wskazano

obszary Żerania, Huty Lucchini, Zakładów Mechanicznych „Ursus”. Żoliborza Przemysłowego,

Czystego i Odolan, Targówka Przemysłowego i Odolan,

– rehabilitacji (rewaloryzacji)5.

Tymczasem podział ten nie jest do końca zgodny z zastosowanym w tekście SUiKZP. Wyodrębniono w

nim 4 typy obszarów wymagających:

– przekształceń po przeprowadzeniu rekultywacji,

– przekształceń przestrzenno-funkcjonalnych,

– rehabilitacji, w tym szczególnie wymagających rewaloryzacji zabytkowych układów

urbanistycznych oraz dóbr kultury,

– innych przekształceń6.

Tabela 1. Porównanie kategorii obszarów wymienionych w Studium oraz LPR

Typ obszaru Studium uwarunkowań i kierunków

zagospodarowania przestrzennego dla m. st. Warszawy

Lokalny Program Rewitalizacji

m.st. Warszawy na lata 2005-

2013

przekształceń po przeprowadzeniu rekultywacji

– tereny składowania odpadów przemysłowych,

– tereny dzikich wysypisk,

– tereny składowania odpadów przemysłowych,

– tereny dzikich wysypisk, – zdegradowane tereny

położone w obszarach poprzemysłowych, które

5 LPR, s. 57-58.

6 Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego dla m. st. Warszawy, s.

9

utraciły swoje pierwotne funkcje gospodarcze i uległy dekapitalizacji,

– tereny kolejowe7 rehabilitacji (rewaloryzacji)

– obszary ochrony dziedzictwa kulturowego, w tym:

� Zespół Staromiejski z podskarpiem i Trakt Królewski,

� wieloprzestrzenne założenia urbanistyczne,

� przestrzenie publiczne ulic, � układ urbanistyczny miasta

tradycyjnego wraz z kwartałami XIX-wiecznej zabudowy Śródmieścia i Pragi,

� historyczne części miasta oraz miasta-ogrody,

� historyczne ogrody i parki, � osiedla mieszkaniowe z okresu

socrealizmu, � dzieła architektury obronnej, � dwa pierścienie fortów wokół

miasta, � system fortyfikacji XIX-

wiecznej Twierdzy Warszawa,

– osiedla mieszkaniowe nie spełniające współczesnych standardów technicznych,

– obszary ochrony dziedzictwa kulturowego

przekształceń przestrzenno-funkcjonalnych

– zdegradowane tereny położone w obszarach poprzemysłowych, które utraciły swoje pierwotne funkcje gospodarcze i uległy dekapitalizacji,

– tereny kolejowe,

brak

innych przekształceń – osiedla mieszkaniowe nie spełniające współczesnych standardów funkcjonalnych i technicznych oraz osiedla zdegradowane lub zagrożone degradacją zewzględu na niskie parametry techniczne mieszkań,

– wielofukcyjne centra handlowe o niskich walorach architektonicznych z programem ograniczającym się do funkcji handlowych,

– obiekty handlowe o powierzchni sprzedaży powyżej 2 tysięcy m2, położone na obszarach wskazanych do tworzenie centrów lokalnych i dzielnicowych.

brak

Źródło: opracowanie własne.

7 W odniesieniu do terenów pokolejowych w strukturze przestrzennej m. st. Warszawy powtórzono zapis

Studium o powstaniu w przyszłości osobnego opracowania dotyczącego tych obszarów.

10

Brak spójności w warstwie semantycznej między oboma dokumentami rodzi skutki istotne z punktu

widzenia programowania działań rewitalizacyjnych w m. st. Warszawie. Warto zwrócić uwagę

przykładowo na pominięcie kategorii przekształceń przestrzenno-funkcjonalnych i połączenie ich w

tekście LPR z obszarami wymagającymi przekształceń po rekultywacji. Jest to oczywisty skrót myślowy

i pisarski, jednak taki skrótowy sposób opisu przekłada się na sposób definiowania projektów na

obszarach kryzysowych w mikroprogramach, które notabene nie odnoszą się już do Studium ani

miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego dla wskazywanych obszarów kryzysowych.

Wymieniane w mikroprogramach projekty nie odnoszą się do zapisów Studium wskazujących

priorytety w zakresie przekształceń przestrzennych w mieście i ich rangi. Nie wykorzystano również

kryjącej się za zapisami Studium analizy potencjału obszarów, np. w stosunku do obszarów

dziedzictwa kulturowego. W związku z tym część obiektów podlegających rewaloryzacji silnie

oddziałujących na przestrzeń publiczną i wpływających nie tylko na jej estetykę poprzez remonty, ale

również poprawiające jakość tej przestrzeni poprzez zmianę funkcji (np. przekształcenia funkcjonalno-

przestrzenne na Skwerze Hoovera) nie zostało włączonych do mikroprogramów, choćby jako tło

prowadzonej rewitalizacji. Brak tej integracji skłania do sugerowania przeprowadzenia pogłębionej

analizy możliwości oddziaływania na przestrzeń wymagającą przekształceń wskazaną w Studium przy

pomocy instrumentów stosowanych w projektach rewitalizacyjnych.

W przypadku Strategii Rozwoju m.st. Warszawy do 2020 roku również powiązanie dokumentu z LPR

ma charakter deklaratywny. Jest to konieczny zabieg wynikający z hierarchii dokumentów

strategicznych uchwalanych w mieście. LPR jako dokument szczegółowo określający działania w

wybranym polu tematycznym powinien być spójny ze Strategią Rozwoju m. st. Warszawy i

proponowane w nim działania powinny mieścić się w programach wskazywanych w Strategii.

LPR odwołuje się więc do piątego celu strategicznego (Osiągnięcie w Warszawie trwałego ładu

przestrzennego) i wynikającego z niego celu celu operacyjnego „Rewitalizacja obszarów

zdegradowanych”8. Wymieniono następnie 4 programy wykonawcze zmierzające do jego realizacji:

– program 5.5.1. Rewitalizacja wybranych zdegradowanych fragmentów dzielnic, w tym o

znaczeniu historycznym – w Strategii wskazuje się na powiązanie tego programu z dwoma

innymi, tj. 2.1.2. Rewitalizacja wybranych zdegradowanych fragmentów dzielnic, w tym o

znaczeniu historycznym oraz 1.3.4 Rewitalizacja zdegradowanych zasobów mieszkaniowych9,

– program 5.5.2. Zagospodarowanie terenów poprzemysłowych i powojskowych na obszarze m. st.

Warszawy,

– program 5.5.3. Zagospodarowanie terenów Portu Praskiego jako obszaru budownictwa

mieszkaniowego i biurowego,

– program 5.5.4. Rewitalizacja osiedli mieszkaniowych z wielkiej płyty.

8 LPR, s. 5.

9 Program 1.3.4. nie pojawia się w treści LPR.

11

Ramka 1. Projekty flagowe Przy okazji Portu Praskiego należy poruszyć także kwestię projektów flagowych w rewitalizacji m. st. Warszawy. Do tej pory nie prowadzono tego typu dyskusji i nie akcentowano znaczenia tego typu obiektów, choć niektóre powstające w Warszawie obiekty miano flagowych stopniowo uzyskują (Muzeum Powstania Warszawskiego, Centrum Nauki Kopernik, Stadion Narodowy). Są to duże inwestycje, często związane z przekształceniami przestrzenno-funkcjonalnymi oddziałującymi na całą dzielnicę bądź miasto. W miastach zachodniej Europy często projekty flagowe są instrumentem ożywiania zdegradowanych dzielnic. W tym kontekście Muzeum Powstania Warszawskiego może być dobrym, chociaż jeszcze nie do końca wykorzystanym, przykładem na Woli. Podobne znaczenie może mieć Muzeum Warszawskiej Pragi wraz z okolicznymi obiektami i planowanym do rewitalizacji Koneserem.

Ostatnim dokumentem strategicznym, do którego odwołano się w treści LPR, jest Społeczna Strategia

Warszawy na lata 2009-2020. W planowanej do uchwalenia w czasie przyjmowania LPR, Społecznej

Strategii Warszawy wskazano jako komponent społeczny pilotażowy projekt „Rewitalizacja społeczna”

– uzupełnienie inwestycyjnych działań dzielnic umieszczanych w mikroprogramach. Szczegółowego

powiązania LPR ze zapisami Społecznej Strategii nie mogło być w pierwszej wersji powstającego LPR,

jednak w czasie kolejnych aktualizacji spójność prowadzonych działań powinna być bardziej

zaakcentowana. Projekty społeczne, zwłaszcza o znacznej sile oddziaływania, jak np. wykraczający

czasowo poza zakres ewaluacji projekt „Blok, podwórko, kamienice – ożywiły się dzielnice”, powinny

być wpisywane do LPR przynajmniej jako towarzyszące.

W mikroprogramach dzielnic również znalazły się odwołania do dokumentów strategicznych i

programowych, których cele są realizowane poprzez działania rewitalizacyjne prowadzone przez

dzielnice. Powiązania te są tak samo deklaratywne, jak w przypadku omówionych powyżej, mają

jednak inne uzasadnienie. Dominowały odwołania do Regionalnego Programu Operacyjnego

Województwa Mazowieckiego na lata 2007-2013, ponieważ w załączniku nr 6 do tego dokumentu

określono zasady delimitacji obszarów przeznaczonych do rewitalizacji. Pojawiały się też odniesienia

do dokumentów strategicznych na poziomie krajowym oraz do rozporządzeń unijnych i wytycznych

krajowych dotyczących delimitacji. Takie zapisy w DMR wynikały przede wszystkim z dążenia do

spełnienia, niejasnych w chwili uchwalania części DMR, wytycznych dotyczących dofinansowania

projektów rewitalizacyjnych z RPO.

Tabela 2. Dokumenty powiązane z Dzielnicowymi Mikroprogramami Rewitalizacji

Dzielnica Dokumenty powiązane z DMR

Bemowo – Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego 2007–201310,

Bielany – Strategia rozwoju Gminy Warszawa-Bielany do 2014 roku, – Poprawa jakości życia mieszkańców osiedla Wrzeciono, – Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego

2007–201311

10

Odwołania jedynie w odniesieniu do delimitacji obszaru kryzysowego. 11

Jak wyżej.

12

– Program Profilaktyki Uzależnień Dzielnicy Bielany m.st. Warszawy na rok 2006

Mokotów Brak wskazanych powiązań w dokumencie. Ochota – Strategia Rozwoju Miasta Stołecznego Warszawy do 2020 roku,

– Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013, – Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 202012

Praga Południe

Pośrednie odwołanie do Strategii Rozwoju Miasta Stołecznego Warszawy do 2020 roku.

Praga Północ – Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2020, – Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2006-2009, – Strategia rozwoju m.st. Warszawy do 2020 roku,

Rembertów Brak odniesienia. Śródmieście – Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2020,

– Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego 2007–2013

Targówek – Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego 2007–201313

Ursus – Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2020, – Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2006-2009, – Strategia Rozwoju Miasta Stołecznego Warszawy do 2020 roku,

Wawer – Strategia Rozwoju Miasta Stołecznego Warszawy do 2020 roku, – Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013, – Strategia Rozwoju Kraju 2007- 2015, – Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego

2007–2013, Wesoła – RPO WM,

– Strategia rozwoju m.st. Warszawy do roku 2020, – Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2020

Włochy – Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013, – Strategia Rozwoju Kraju 2007- 2015, – Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego

2007–2013, – Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2020,

Wola Brak określenia dokumentów, które byłyby spójne z MDR jako całością, ale na poziomie projektów zostało to określone (głównie projekt, który starał się o dofinansowanie – powiązanie z RPO WM)14,

Żoliborz – Strategia Rozwoju Narodowego Produktu Turystycznego Miasta Stołecznego Warszawy „Trakt Królewski”

– Strategia Rozwoju Miasta Stołecznego Warszawy do roku 2020 – Narodowa Strategia Rozwoju Kultury


Odwoływano się także dość często do zapisów strategii regionalnej oraz strategii rozwoju miasta. Jako

pozytywne, w kontekście znajomości powiązań prowadzonych przez dzielnicę działań, należy ocenić w

12

W fiszkach projektowych pokazano nie tylko zbieżność z celami i odniesienie do działań kierunkowych zamieszczonych w LPR, ale także odniesienie do celów strategicznych Strategii Rozwoju m. st. Warszawy. 13

Odwołania jedynie w odniesieniu do delimitacji obszaru kryzysowego. 14

Projekt Wspólnoty Mieszkaniowej Nowolipki 14, Wspólnot Mieszkaniowych na Dzielnej, Złotej 81.

13

przypadku Pragi Północ i Ursusa odniesienie do Wojewódzkiego Programu Opieki nad Zabytkami.

Odniesienia do działań związanych z turystyką i kulturą zawiera także DMR Żoliborza. W przypadku

Bielan na uwagę zasługuje natomiast odniesienie do programu profilaktyki uzależnień. Wesoła –

mimo braku odwołań do dokumentów programowych – w czytelny i trafny sposób odwołała się do

celów określonych w Strategii Rozwoju Miasta. Z analizy powiązań wskazywanych w DMR wynika, że

część dzielnic, obok koniecznego do dofinansowania powiązania programu z dokumentami

programowymi, przeprowadziła analizę wykorzystywanych w rewitalizacji innych dokumentów i

wyniki tej analizy wykorzystała przy sporządzaniu dokumentów. W trzech mikroprogramach nie

stwierdzono bezpośrednich związków dokumentu z innymi dokumentami strategicznymi.

Programowanie rewitalizacji w m.st. Warszawa

Nadrzędnym celem LUPR jako pierwszego dokumentu programowego dotyczącego rewitalizacji m. st.

Warszawy było umożliwienie m. st. Warszawie ubieganie się o środki z Europejskiego Funduszu

Rozwoju Regionalnego przeznaczonego na rewitalizację zdegradowanych obszarów miejskich,

poprzemysłowych i powojskowych w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju

Regionalnego15.

LUPR zakładał decentralizację działań rewitalizacyjnych. Aby mogły być one sprawnie koordynowane

na poziomie miasta powołano w październiku 2005 r. Pełnomocnika ds. rewitalizacji, a także

oddelegowano do realizacji działań rewitalizacyjnych konkretne osoby pracujące w urzędach

dzielnicowych – koordynatorów ds. rewitalizacji16. Powołano także Komitet Monitorujący ds.

Rewitalizacji, w skład którego weszli przedstawiciele biur, mających w kompetencjach planowanie

przestrzenne, ochronę zabytków, planowanie wydatków i finansowanie projektów miejskich (w tym

finansowanych ze źródeł zewnętrznych), a także reprezentanci organizacji pozarządowych i świata

nauki. Kompetencje związane z koordynacją działań rewitalizacyjnych, w tym pomoc administracyjną

dla Komitetu Monitorującego ds. Rewitalizacji ulokowano w Biurze Polityki Lokalowej.

Zadania Komitetu Monitorującego związane z podejmowaniem decyzji o charakterze strategicznym

dla rozwoju miasta w dziedzinie rewitalizacji zdefiniowano w czasie inauguracyjnego spotkania

Komitetu. Do jego szczegółowych zadań należały od początku jego istnienia:

15

Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego (ZPORR) był jednym z sześciu programów operacyjnych służących realizacji Narodowego Planu Rozwoju (NPR). Koordynowany był na poziomie krajowym, realizowany w poszczególnych województwach od 2004 r. do końca I połowy 2009 r. Działania rewitalizacyjne w ZPORR zakwalifikowane zostały do trzeciej osi priorytetowej (Rozwój lokalny), odpowiadającej realizacji celów strategicznych zawartych w Narodowej Strategii Rozwoju Regionalnego (NSRR): „Restrukturyzacja bazy ekonomicznej regionów i tworzenie warunków jej dywersyfikacji oraz rozwój zasobów ludzkich” i „Wsparcie obszarów wymagających aktywizacji i zagrożonych marginalizacją” (Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego na lata 2004-2006, Załącznik do Rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 1 lipca 2004 r. (Dz. U. Nr 160, poz. 1745), s. 442). Oś 3 obejmowała m.in. działanie 3.3. Zdegradowane obszary miejskie, poprzemysłowe i powojskowe, a w tym poddziałanie 3.3.1. Rewitalizacja obszarów miejskich oraz 3.3.2. Rewitalizacja obszarów poprzemysłowych i powojskowych. 16

Zarządzenie nr 2814/2005 Prezydenta m. st. Warszawy z dnia 4 paździenika 2005 r. w sprawie powołania Pełnomocnika ds. rewitalizacji oraz dzielnicowych koordynatorów ds. rewitalizacji dla realizacji Lokalnego Uproszczonego Programu Rewitalizacji m. st. Warszawy na lata 2005-2013.

14

– „aktualizacja programu poprzez wypracowanie kierunkowych strategicznych dla rozwoju miasta

rozwiązań w dziedzinie rewitalizacji,

– wyznaczanie nowych obszarów w m.st. Warszawa, które wymagają uruchomienia procesów

rewitalizacji,

– ocena projektów, ich stopnia zgodności z celami programu rewitalizacji”17.

Jak widać z powyższego katalogu zadań postawionych przed Komitetem, miał to być organ nadzorczy,

programowy, wytyczający kierunek. Niejednokrotnie podkreślano także jego horyzontalny charakter i

dobre umocowanie w Urzędzie m. st. Warszawy oraz reprezentację pozostałych interesariuszy procesu

rewitalizacji w Warszawie. Miało to prowadzić do przemyślanego programowania działań

rewitalizacyjnych w strukturze miasta i pozwolić na uniknięcie rozproszenia efektów realizowanych

projektów. W czasie jednego z pierwszych posiedzeń Komitetu Monitorującego ds. Rewitalizacji

stwierdzono, że „bardzo istotne jest niedopuszczenie w programie do zjawiska rozproszenia działań

rewitalizacyjnych na terenie miasta”18

W sferze założeń organizacyjnych Komitet jest jednym z najlepszych rozwiązań w Polsce19, niestety

sfera programowania ustąpiła na samym początku sferze projektowania. Już na inauguracyjnym

spotkaniu Komitetu pojawiło się oczekiwanie, że jego prace będą obejmować przede wszystkim

dokładaną analizę zgłoszonych projektów oraz wybór tych spośród nich, których stopień

przygotowania będzie pozwalać się o ubieganie się o środki z funduszy strukturalnych w najbliższej

rundzie aplikacyjnej20. Komitet zapoznał się z warunkami zgłaszania projektów do dofinansowania i

możliwościami uzyskania środków21. Terminarz aplikacyjny narzucił Komitetowi pierwsze poważne

ograniczenia. Spotkanie inauguracyjne odbyło się w październiku 2005 r., tymczasem termin składania

wniosków był bardzo bliski (24 października – 16 listopada 2005 r.), zaczęto więc pracę nad projektami

przedstawianymi do konkursu, które były już przedstawione w LUPR.

Jednocześnie założono, zgodnie z sugestią Rady m. st. Warszawy, że do końca marca 2006 r. powstanie

program rewitalizacji obejmujący całe miasto, a „dzielnice w oparciu o wytyczone cele, kierunki,

priorytety wypracowane na poziomie miasta, przygotują swoje własne mikroprogramy rewitalizacji

17

Protokół nr 1/14.10.05 z posiedzenia Komitetu Monitorującego dla Lokalnego Uproszczonego Programu Rewitalizacji miasta stołecznego Warszawy na lata 2005-2013. z dn. 14 października 2005 r., s. 2. 18

Protokół nr 2 z posiedzenia Komitetu Monitorującego dla Lokalnego Uproszczonego Programu Rewitalizacji m. st. Warszawy na lata 2005-2013 z dn. 2 grudnia 2005 r., s. 3. 19

Koncepcja i struktura Komitetu Monitorującego stała się pierwowzorem tworzonej Mazowieckiej Regionalnej Rady ds. Rewitalizacji. Potrzeba utworzenia Rady ujawniła się już w czasie pierwszego spotkania Lokalnej Grupy Wsparcia, utworzonej dla Regionu przez Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego, które było partnerem w grupie roboczej NODUS w programie URBACT II. Grupa robocza NODUS (Powiązanie rewitalizacji miast i planowania przestrzennego na poziomie regionalnym) złożona była z przedstawicieli 3 regionów (Katalonia, Emilia-Romagna, województwo mazowieckie) oraz 4 miast (Alba Iulia, Amsterdam, Dobrich, Katowice). Wraz z realizacją projektu i wymianą doświadczeń między partnerami w grupie roboczej koncepcja Rady bazująca na doświadczeniach Warszawy z Komitetem Monitorującym ds. Rewitalizacji była szeroko dyskutowana i zyskała duże uznanie partnerów zagranicznych. 20

Protokół nr 1/14.10.05…, s. 1. 21

„Wysokość dostępnych środków z EFRR w ramach Działania 3.3 nie przekracza kwoty 17,4 mln zł. Ponadto wprowadzone zostały dodatkowe kryteria wyboru projektów polegające na następujących ograniczeniach: · maksymalny poziom współfinansowania projektów wynosi do 65% kosztów kwalifikowalnych; · maksymalny poziom dofinansowania jednego projektu wynosi do 3 mln złotych” (tamże, s. 2).

15

dla obszarów wyznaczonych z poziomu dzielnicy w oparciu o krytyczną analizę zjawisk. Wyznaczone

wstępnie obszary kryzysowe w dzielnicach zostaną poddane ocenie przez Komitet Monitorujący pod

kątem kwalifikacji do działań rewitalizacyjnych”22. Główną przyczyną takiej konstrukcji programu są w

opinii zespołu ewaluacyjnego uwarunkowania administracyjno-prawne wynikające z Ustawy z dnia 15

marca 2002 r. o ustroju miasta stołecznego Warszawy23. Określa ona w art. 5 ust.1 , że utworzenie

jednostek pomocniczych (dzielnic) w m.st. Warszawie jest obowiązkowe. Dzielnice realizują działania

o charakterze lokalnym na podstawie nadanych statutów i uchwał Rady m.st. Warszawy

przekazujących obowiązki i kompetencje powiatu i gminy do dzielnic. Jedną z uchwał tego rodzaju jest

uchwała dotycząca przyjęcia Lokalnego Programu Rewitalizacji.

W kompetencjach dzielnic umieszczono „prowadzenie działań ukierunkowanych na przywracanie do

życia i zrównoważony rozwój określonych obszarów, które utraciły dotychczasowe funkcje społeczne i

gospodarcze”. Działania koordynacyjne przypisano Wydziałowi Rewitalizacji ulokowanemu w Biurze

Polityki Lokalowej bez jednoznacznych kompetencji w stosunku do koordynacji działań innych biur

oraz dzielnic zmierzających do realizacji misji programu. Nad koordynacją realizacji celów programu

miał czuwać Komitet Monitorujący ds. Rewitalizacji. Jak wynika jednak z wywiadów z członkami

Komitetu, pełnił on przede wszystkim na początkowym etapie realizacji programu rolę edukacyjno-

doradczą. W czasie spotkań z koordynatorami dyskutowano projekty, które często nie miały cech

projektów rewitalizacyjnych. Dopiero po uzupełnieniach wracały one z powrotem do Komitetu i były

przedmiotem powtórnej oceny.

22

Tamże, s. 3. 23

Dz. U. z 2002 r. nr 41, poz. 361 z późn. zm.

16

3. Ocena realizacji i zaawansowania LPR

3.1. Zakres osiągniętych celów strategicznych „Lokalnego Programu Rewitalizacji m. st.

Warszawy na lata 2005 – 2013” na koniec 2010 r.

Cele strategiczne w LUPR

W LUPR po raz pierwszy wskazano główne cele strategiczne warszawskiej rewitalizacji:

I. Ożywienie społeczno – gospodarcze poprzez podniesienie jakości przestrzeni publicznej,

zgodnie z zasadami ładu przestrzennego i estetyki

II. Ochrona dziedzictwa kulturowego, rozwój turystyki i kultury

III. Zwiększenie bezpieczeństwa mieszkańców oraz poprawa możliwości komunikacyjnych

wewnątrz osiedli

IV. Integracja mieszkańców, zapobieganie i przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu

Określono w nim potrzeby w zakresie odnowy obszarów zdegradowanych m. st. Warszawy zarówno w

sferze przestrzennej, jak i społecznej i ekonomicznej. Biorąc zaś pod uwagę krótszy okres realizacji

działań wynikający z niepełnego udziału Polski w perspektywie finansowej 2000-2006 – zdecydowano

o objęciu programem:

– w zakresie rewitalizacji obszarów miejskich obszaru obejmującego fragmenty czterech dzielnic

Miasta (Pragi Północ, Pragi Południe, Śródmieścia i Woli),

– w zakresie rewitalizacji obszarów powojskowych rejonu Fortu Bema w dzielnicy Bemowo.

Przed ostatecznym przygotowaniem LURP przeprowadzono konsultacje społeczne, ukierunkowane

przede wszystkim na rozpoczęcie społecznej dyskusji wokół problemu dzielnic zdegradowanych. Na

stronie internetowej Miasta umieszczono ankietę, w której można było zająć stanowisko wobec

planowanych działań rewitalizacyjnych. Mając świadomość ograniczeń związanych z tą techniką

komunikacji z mieszkańcami, zorganizowano w dzielnicach objętych pilotażem 4 konferencje

wprowadzające w tematykę rewitalizacji i promujące podejście prezentowane w LURP. Wybór

projektów w LURP nie był więc jedynie zestawieniem planów władz miejskich.

W Lokalnym Uproszczonym Programie Rewitalizacji zaplanowano do realizacji w latach 2004-2006

na obszarze pilotażowym 26 projektów. Większość z nich służyć miała realizacji I celu

strategicznego, tj. ożywieniu społeczno-gospodarczemu poprzez podniesienie jakości przestrzeni

publicznej zgodnie z zasadami ładu przestrzennego i estetyki. Połowa projektów prowadzić miała do

rozwoju turystyki i kultury w mieście. Najwięcej przewidziano do realizacji na terenie Pragi Północ (9).

Kilka natomiast miało sprzyjać rewitalizacji obszarów kryzysowych w dzielnicach: Śródmieście (6),

Wola (5), Praga Południe (5). Jeden zakładał prowadzenie działań na terenie Bemowa.

W LUPR ujęto także listę 13 projektów inwestycyjnych planowanych do realizacji w dzielnicach

objętych pilotażem na lata 2007-13, przypisanych do 4 strategicznych celów LUPR. Większość z nich

miała przyczynić się do ożywienia społeczno-gospodarczego, najmniej projektów natomiast do

17

zwiększenia bezpieczeństwa mieszkańców oraz poprawy możliwości komunikacji wewnątrz osiedli.

Zdecydowana większość planowanych inwestycji miała być realizowana w dzielnicy Praga Północ (11),

po jednym projekcie zaplanowano na Pradze Południe oraz w Śródmieściu.

Tabela 3. Liczba projektów wpisanych do LUPR z przypisaniem do poszczególnych celów

strategicznych

Cele strategiczne LUPR Projekty

inwestycyjne na lata

2005-2006

Projekty inwestycyjne

na lata 2007-2013

Cel I: Ożywienie społeczno-gospodarcze poprzez podniesienie jakości przestrzeni publicznej zgodnie z zasadami ładu przestrzennego i estetyki

15 7

Cel II: Rozwój turystyki i kultury w oparciu o zasoby dziedzictwa kulturowego

13 3

Cel III: Zwiększenie bezpieczeństwa mieszkańców oraz poprawa możliwości komunikacyjnych wewnątrz osiedli

6 1

Cel IV: Integracja mieszkańców, zapobieganie i przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu

5 2

Źródło: opracowanie własne na podstawie LUPR.

Cele strategiczne LPR

W Lokalnym Programie Rewitalizacji określono cel nadrzędny programu oraz cele strategiczne

utrzymane z LUPR. Każdy projekt przewidziany do rewitalizacji powinien odnosić się do co najmniej

trzech kierunkowych działań (ujęte w Załączniku nr 16 do LPR) mieszczących się w co najmniej dwóch

wyznaczonych celach strategicznych oraz uwzględniać główne cele rewitalizacji. Celem nadrzędnym

LPR jest „odnowa i ożywienie wybranych, obecnie kryzysowych24 obszarów miasta stołecznego

Warszawy”25. W latach objętych ewaluacją, 2005-2010, programem objętych było 15 dzielnic, z

których większość zdefiniowała główne cele realizowane przy pomocy mikroprogramu w odniesieniu

do nadrzędnego celu LPR.

Tabela 4. Cele strategiczne określone w MDR

Dzielnica Cel główny/nadrzędny

Bemowo „ożywienie społeczno – gospodarcze Fortu Bema oraz rozwój turystyki i kultury na tym terenie”26

Bielany „ożywienie społeczno-gospodarcze wskazanych w Programie obszarów dla poprawy warunków i jakości życia ich mieszkańców, a także poprawa standardu zasobów mieszkaniowych oraz funkcjonalności struktury ruchu kołowego i pieszego na rewitalizowanych obszarach”27.

24

Obszary kryzysowe rozumiane są w Raporcie zgodnie z kryteriami określonymi w Załączniku nr 6. Zasady przygotowania Lokalnych Programów Rewitalizacji (Zarząd Województwa Mazowieckiego, 2011, Szczegółowy Opis Priorytetów Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego 2007-2013 (Uszczegółowienie RPO WM), Załącznik Nr 1 do uchwały Nr 2114/90/11 Zarządu Województwa Mazowieckiego z dnia 27 września 2011 r., Warszawa, s. 380-382). 25

Tamże, s. 38. 26

DMR Bemowo, s. 3. 27

DMR Bielany, s. 4.

18

Mokotów Brak wskazanego jednego głównego, nadrzędnego celu w dokumencie. Ochota „ożywienie społeczno-gospodarcze obszaru na terenie Dzielnicy przeznaczonego

do rewitalizacji, stymulowanie aktywności mieszkańców dla rozwiązywania problemów tak wspólnych jak i indywidualnych nękających grupy i osoby poddane marginalizacji, przywrócenie nie tylko utraconej wartości ale i świetności obszarom i nieruchomościom cennym dla dziedzictwa narodowego, a także na rozwój turystyki i kultury w oparciu o zasoby rewitalizowanego dziedzictwa”28.

Praga Południe brak sprecyzowanego celu dla Dzielnicy – odniesienie do celu nadrzędnego sformułowanego w LPR, czterech celów strategicznych i działań kierunkowych prowadzących do ich realizacji.

Praga Północ „ożywienie społeczne i gospodarcze Pragi Północ poprzez rewitalizację wybranego obszaru zdegradowanego pod względem materialnym, społecznym i ekonomicznym”29.

Rembertów „likwidacja brak integracji pomiędzy mieszkańcami Starego i Nowego Rembertowa oraz pomiędzy Dzielnicą jako taką a pozostałymi sąsiednimi dzielnicami Warszawy poprzez zgłoszone projekty rewitalizacyjne, jak i projekty towarzyszące, które wzmacniać będą działania wynikające z programu opracowanego projektu rewitalizacji”30.

Śródmieście „wyprowadzenie określonego obszaru z sytuacji kryzysowej, przywrócenie mu dawnych funkcji lub stworzenie warunków do jego dalszego rozwoju. Działania te nakierowane są na podniesienie jakości życia mieszkańców oraz stworzenie im możliwości działania i stałego rozwoju”31.

Targówek „ożywienie społeczno-gospodarcze obszaru kryzysowego, które stopniowo będzie skutkować zmniejszeniem na tych terenach poziomu bezrobocia, ubóstwa, a także ograniczeniem poziomu przestępczości. Ponadto, w efekcie realizacji działań ujętych w Programie powinna nastąpić poprawa ładu przestrzennego i estetyki na terenach rewitalizowanych, a dodatkowo w zakresie infrastruktury drogowej oraz sportowo-rekreacyjnej”32.

Ursus „ożywienie społeczne i gospodarcze dzielnicy Ursus poprzez odnowę wybranych obszarów jej centrum, zdegradowanych pod względem materialnym, społecznym i ekonomicznym po upadku funkcji przemysłowej Ursusa”33.

Wawer „ożywienie społeczno – gospodarcze obszarów kryzysowych i ich integracja z pozostałą częścią dzielnicy Wawer”.

Wesoła „poprawa jakości życia mieszkańców obszaru rewitalizowanego poprzez zapewnienie podstawowej infrastruktury technicznej oraz społecznej”.

Wola „ożywienie społeczno-gospodarcze obszarów zdefiniowanych jako kryzysowe na terenie dzielnicy w oparciu o istniejące zasoby dziedzictwa kulturowego”.

Żoliborz Nie jest wskazany bezpośrednio34. Źródło: Mikroprogramy.

28

Dmr Ochota, s. 46. 29

DMR Praga Północ, s. 32. Określono również misję Mikroprogramu: „Praga Północ to dobry adres do mieszkania, zwiedzania, inwestowania. Praga Północ to przyszłe centrum artystyczno-kulturalne stolicy” (tamże). 30

DMR Rembertów, s. 4. 31

DMR Śródmieście, s. 4. 32

DMR Targówek, s. 5. 33

DMR Ursus, s. 35. 34

DMR Żoliborz, s. 4.

19

Wśród wskazywanych celów dominowało ożywienie społeczno-gospodarcze rewitalizowanego

obszaru, które w różny sposób – w zależności od specyfiki dzielnicy – powiązane było z integracją

społeczną, poprawą jakości życia i zmniejszeniem bezrobocia, uruchomieniem procesów rozwojowych

pobudzających lokalną gospodarkę, m.in. przy wykorzystaniu potencjału kulturowego i turystycznego.

Brakowało jednak wskazania konkretnych obiektów mających potencjał rozwojowy

na rewitalizowanych obszarach.

Projekty przewidziane do realizacji w latach 2005-2013 i wpisane do dzielnicowych

mikroprogramów rewitalizacji przyczyniać się miały przede wszystkim do ożywienia społeczno-

ekonomicznego. Celem najmniejszej liczby projektów było zwiększenie bezpieczeństwa

mieszkańców oraz poprawy możliwości komunikacji wewnątrz osiedli.

Tabela 5. Odsetek projektów wpisanych do LPR przypisanych do poszczególnych celów strategicznych

Programu

Cele strategiczne LPR Odsetek projektów

rewitalizacyjnych służących

do realizacji celu:

Cel I: Ożywienie społeczno-gospodarcze poprzez podniesienie jakości przestrzeni publicznej zgodnie z zasadami ładu przestrzennego i estetyki

91%

Cel II: Rozwój turystyki i kultury w oparciu o zasoby dziedzictwa kulturowego

59%

Cel III: Zwiększenie bezpieczeństwa mieszkańców oraz poprawa możliwości komunikacyjnych wewnątrz osiedli

53%

Cel IV: Integracja mieszkańców, zapobieganie i przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu

70%

Źródło: opracowanie własne na podstawie dzielnicowych mikroprogramów rewitalizacji

Stan realizacji celów strategicznych LPR na podstawie oceny założeń zrealizowanych projektów

W momencie przygotowania niniejszego opracowania LPR składał się ze 137 projektów realizowanych

na terenie m.st. Warszawy, w tym z 58 projektów dzielnicowych oraz 79 projektów beneficjentów

zewnętrznych. Większość dzielnic w Mikroprogramach uwzględniła tzw. projekty towarzyszące, które

miały przyczynić się do poprawy sytuacji na obszarach kryzysowych.

Warto, przed omówieniem projektów zakończonych do roku 2010, przedstawić charakterystykę

wszystkich projektów jakie znalazły się w LPR. Umożliwi to szersze spojrzenie na Program. Najwięcej

zakwalifikowanych do Programu projektów dzielnicowych zgłosiły dzielnice, na terenie których

prowadzone były wcześniej działania rewitalizacyjne w ramach LUPR: Praga Północ, Praga Południe

oraz Śródmieście. W Programie nie znalazł się żaden projekt dzielnicowy z Wesołej; niewiele spośród

projektów zaplanowano do realizacji w dzielnicach: Żoliborz, Ursus, Mokotów, Bielany oraz Bemowo.

20

Wyk. 1 Struktura projektów rewitalizacyjnych w DMR w podziale na projekty dzielnicowe i

beneficjentów zewnętrznych

Większość projektów rewitalizacyjnych zostało zgłoszonych przez beneficjentów zewnętrznych. W

grupie beneficjentów zewnętrznych dominują wspólnoty i spółdzielnie mieszkaniowe. Dość liczną

grupę stanowiły też parafie i związki wyznaniowe, w tym: Caritas Archidiecezji Warszawskiej, Gmina

Wyznaniowa Żydowska oraz zgromadzenia sióstr zakonnych. Wśród innych typów beneficjentów

wyróżnić można:

• stowarzyszenia (Stowarzyszenie Doskonalenia Umiejętności);

• kluby sportowe (Klub Sportowo - Rekreacyjny TKKF "Stadion");

• ośrodki naukowe (Polska Akademia Nauk, Wyższa Szkoła Menadżerska);

• inne (np. Mazowiecki Zarząd Nieruchomości, Specjalny Ośrodek Szkolno - Wychowawczo -

Rehabilitacyjny "TPD Helenów”, Międzyleski Szpital Specjalistyczny).

Najwięcej projektów beneficjentów zewnętrznych zaplanowano do realizacji w dzielnicach Wola oraz

Targówek. W Programie nie ma projektów zewnętrznych z dzielnic Rembertów i Żoliborz.

Do DMR wpisano także projekty towarzyszące, zarówno dzielnicowe jak i beneficjentów

zewnętrznych. Najwięcej towarzyszących projektów dzielnicowych przewidziano do realizacji na

Mokotowie oraz Ochocie. Pięć dzielnic nie włączyło takich projektów do DMR. Znaczne różnice

zaobserwowano natomiast w liczebności włączonych do Mikroprogramów projektów towarzyszących

zgłaszanych przez beneficjentów zewnętrznych. Zdecydowana większość z nich została przewidziana

do realizacji w dzielnicy Śródmieście.

21

Wyk. 2 Struktura projektów towarzyszących w podziale na projekty dzielnicowe i

beneficjentów zewnętrznych

Większość projektów rewitalizacyjnych wpisanych do Programu zlokalizowana jest na obszarach

mieszkaniowych, zwłaszcza w zdegradowanych osiedlach blokowych. Projekty dotyczą w największym

stopniu problemów lokalnych a ich beneficjentami są przede wszystkim mieszkańcy budynków

objętych projektem oraz przedsiębiorcy prowadzący działalność gospodarczą na obszarach

kryzysowych. Część projektów sprzyjać ma aktywizacji gospodarczej. Co piąty projekt

rewitalizacyjnych prowadzony miał być na terenach zieleni oraz obszarach rekreacyjnych (parki,

skwery). Niewiele projektów zaplanowano do realizacji na terenach powojskowych i

poprzemysłowych. Prowadzenie inwestycji na tych obszarach utrudniają sporne kwestie

własnościowe lub brak chęci włączenia się właścicieli terenów do Programu.

Działania rewitalizacyjne dotyczą przede wszystkim obiektów punktowych ale również obszarów i

ciągów komunikacyjnych. Zdecydowana większość obiektów punktowych , w których zaplanowano

działania rewitalizacyjne zlokalizowana jest na obszarach mieszkaniowych. Są to zarówno budynki

wielorodzinne w osiedlach blokowych, jak i przedwojenne kamienice czy też budynki usługowe oraz

użyteczności publicznej. Wiele z tych projektów została zgłoszona przez beneficjentów zewnętrznych.

Projekty zakładające rewitalizację większych fragmentów miasta dotyczyły głównie obszarów

mieszkaniowych oraz terenów zieleni. Do Programu zakwalifikowały się także projekty zakładające

rewitalizację ciągów komunikacyjnych, zarówno ważnych arterii komunikacyjnych jak i ulic pełniących

funkcje reprezentacyjne.

Spośród projektów rewitalizacyjnych przeważały takie, które miały na celu zachowanie funkcji

wytypowanego obiektu lub obszaru. Zidentyfikowano także projekty, których skutkiem miało być

wprowadzenie nowej funkcji do istniejącego obiektu. W przypadku projektów obejmujących nie

obiekt a obszar, często planowano utrzymanie istniejącej funkcji (mieszkaniowej) przy zmianie funkcji

22

pojedynczych obiektów (np. udostępnienie lokalu użytkowego na działalność społeczną lub

kulturalną). Część projektów zakładała powstanie nowych obiektów, zwłaszcza na terenach zieleni i

rekreacji, terenach niezagospodarowanych (hala sportowa) oraz mieszkaniowych (ośrodki integracji

mieszkańców).

Większość projektów ma lokalny zasięg oddziaływania. Są to przede wszystkim projekty realizowane

na obszarach mieszkaniowych i związane z ingerencją w tkankę mieszkaniową oraz aktywizację i

integrację mieszańców. Większość projektów o zasięgu miejskim i ponadmiejskim zakłada powstanie

nowego obiektu, wprowadzenie nowej funkcji do istniejącego budynku, modernizacją lub budowę

ciągu komunikacyjnego bądź poprawę atrakcyjności turystycznej obszaru.

Do końca 2010 roku zrealizowano 19 projektów dzielnicowych, w 6 dzielnicach. Najwięcej

projektów zakończono w 2007r. oraz w 2010 r.

Tabela 6. Projekty rewitalizacyjne zrealizowane do końca 2010 roku

Dzielnica Tytuł projektu Lata realizacji

Bemowo Budowa Międzyszkolnego Bemowskiego Ośrodka Piłki Nożnej przy ulicy Obrońców Tobruku w Warszawie 2005-2007

Bielany

Adaptacja budynku przy ul. Szegedyńskiej 13a na potrzeby „Mediateka” – Biblioteki multimedialnej dla młodzieży oraz pomieszczenia dla Oddziału Straży Miejskie 2008-2010 Modernizacja kamienicy przy ul. Lubelskiej 30/32 2005-2007 Restauracja terenów zieleni osiedla "TOR" ograniczonego ulicami: Kobielską, Podskarbińską i Stanisławowską 2005-2006 Modernizacja kamienicy przy ul. Kamionkowskiej 49 2005-2006 Modernizacja kamienicy przy ul. Kobielskiej 88/92 2005-2007

Praga Południe Modernizacja parku ograniczonego ulicami: Grochowską, Podskarbińską, Kobielską, Weterynaryjną 2005-2007

Renowacja kamienic praskich o znaczeniu historycznym wraz z adaptacją pomieszczeń na cele społeczne 2003-2007 Opracowanie i przygotowanie nowych szlaków turystycznych - "Spacery po Pradze" 2006-2009

Praga Północ Rewitalizacja przestrzeni ulicy Białostockiej 2007-2010

Rembertów Rozbudowa i modernizacja Domu Dziennego Pobytu "centrum Złotego Wieku" 2007-2009 Remont i konserwacja murów obronnych Starego Miasta w Warszawie 2005-2008 Remont budowlano-konserwatorski tzw. "kamienicy artystycznej" przy ul. Foksal 11 2006-2010 Remont dachu i elewacji oficyny północnej oraz remont dachu oficyny południowej przy ul. Nowy Świat 18/20 2007-2009 Remont budynków przy ul. Brzozowej 6/8 i 6/8a 2006-2010 Remont zabytkowej kamienicy przy ul. Krakowskie Przedmieście 10 2007-2009

Śródmieście Modernizacja Placu Grzybowskiego w Warszawie 2009-2010

23

Rewitalizacja otoczenia fragmentów muru Getta Warszawskiego 2005

Wola Rewitalizacja przestrzeni publicznej warszawskiej Woli - Osiedle Muranów 2005

Źródło: opracowanie własne na podstawie LUPR

Ponad połowa zakończonych projektów w LUPR przyczynić się miała do realizacji tylko jednego celu

strategicznego. Zdecydowana większość projektów miała na celu ożywienie społeczno-gospodarcze

poprzez podniesienie jakości przestrzeni publicznej zgodnie z zasadami ładu przestrzennego i

estetyki (7). Badane projekty w mniejszym stopniu miały prowadzić do integracji mieszkańców,

zapobiegania i przeciwdziałania wykluczenia społecznego (3) oraz rozwoju turystyki i kultury w

oparciu o zasoby dziedzictwa kulturowego (2). Jeden projekt miał na celu zwiększenie bezpieczeństwa

mieszkańców oraz poprawę możliwości komunikacyjnych wewnątrz osiedli.

Nieco inne warunki spełniać musiały projekty wpisane do realizacji w dzielnicowych mikroprogramach

rewitalizacji: każdy projekt powinien spełniać co najmniej trzy działania kierunkowe mieszczące się w

dwóch celach strategicznych. Spośród 10 projektów, zakończonych do końca 2010 roku, aż 6

przypisanych było właśnie do dwóch celów strategicznych. Pozostałe spełniały działania mieszczące

się w 3 celach (2 projekty) oraz 4 celach (2 projekty). Projektami, które miały przyczyniać się do

realizacji wszystkich celów strategicznych, zatem projektami najbardziej kompleksowymi były:

▪ Adaptacja budynku przy ul. Szegedyńskiej 13a na potrzeby „Mediateka” – Biblioteki

multimedialnej dla młodzieży oraz pomieszczenia dla Oddziału Straży Miejskiej;

▪ Renowacja kamienic praskich o znaczeniu historycznym wraz z adaptacją pomieszczeń na cele

społeczne.

Zakończone projekty przyczyniły się w największym stopniu do realizacji celu strategicznego I (23)

oraz II (18). Zdecydowanie w mniejszym stopniu nastąpiła realizacja celu IV (6) oraz III (2).

Przeanalizowano także działania w ramach każdego zakończonego projektu, które mają prowadzić do

realizacji celów strategicznych.

Ożywienie społeczno-gospodarcze starano się osiągnąć zwłaszcza poprzez modernizację, remont,

rozbudowę istniejącej substancji mieszkaniowej bądź budynków użyteczności publicznej (m.in.

„Mediateka”, kamienica przy ul. Foksal 11). Trzy projekty przyczyniły się do porządkowania „starej

tkanki” urbanistycznej poprzez odpowiednie zagospodarowanie pustych przestrzeni w harmonii z

otoczeniem (m.in. Budowa Międzyszkolnego Bemowskiego Ośrodka Piłki Nożnej przy ulicy Obrońców

Tobruku, modernizacja placu Grzybowskiego).

W ramach zakończonych projektów zostały także zrealizowane działania przypisane do

poszczególnych celów określonych w Załączniku nr 16, tj.:

– ułatwienie możliwości inwestowania na terenach poprzemysłowych (Budowa

Międzyszkolnego Bemowskiego Ośrodka Piłki Nożnej przy ulicy Obrońców Tobruku w

Warszawie),

– pielęgnacja zieleni parkowej i przyulicznej (np. Rewitalizacja przestrzeni ulicy Białostockiej),

24

– poprawa sytuacji w zakresie drogownictwa i transportu miejskiego umożliwiająca integrację

obszarów miasta w tym szczególnie lewej i prawej strony Warszawy (Rewitalizacja przestrzeni

ulicy Białostockiej),

– porządkowanie obszarów miasta wykorzystywanych jako place (np. Modernizacja Placu

Grzybowskiego w Warszawie),

– zagospodarowanie niewykorzystanej przestrzeni publicznej (Budowa Międzyszkolnego

Bemowskiego Ośrodka Piłki Nożnej przy ulicy Obrońców Tobruku w Warszawie),

– ułatwienia dla poruszania się w przestrzeni publicznej dla osób niepełnosprawnych (np.

Renowacja kamienic praskich o znaczneniu historycznym wraz z adaptacją pomieszczeń na

cele społeczne),

– wzrost inwestycji podnoszących konkurencyjność terenu (np. Remont zabytkowej kamienicy

przy ul. Krakowskie Przedmieście 10)

– wykreowanie Marki Warszawskiej (Opracowanie i przygotowanie nowych szlaków

turystycznych - "Spacery po Pradze")

– poprawa stanu środowiska przyrodnicznego (Remont budynków przy ul. Brzozowej 6/8).

Pewien postęp osiągnięto także w realizacji celu związanego z rozwojem turystyki i kultury w

oparciu o zasoby dziedzictwa kulturowego, zwłaszcza poprzez poprawę stanu zagrożonych obiektów

o wartości zabytkowej (m.in. budynki przy ul. Brzozowej 6/8, kamienica przy ul. Krakowskie

Przedmieście 10) oraz promocję przedsięwzięć o znaczeniu turystyczno-kulturalnym (m.in. oficyny

przy ul. Nowy Świat 18/20, przestrzeń ulicy Białostockiej). Pozostałe realizowane działania w badanym

okresie to:

– odnowa zasobów dziedzictwa kulturowego, w tym parki miejskie (np. Modernizacja Placu

Grzybowskiego w Warszawie)

– wsparcie dla odnowy zasobów mieszkaniowych stanowiących dziedzictwo kulturowe

(Renowacja kamienic praskich o znaczneniu historycznym wraz z adaptacją pomieszczeń na

cele społeczne)

– budowa, rozbudowa, modernizacja i adaptacja obiektów kulturowo-edukacyjnych (Adaptacja

budynku przy ul. Szegedyńskiej 13a na potrzeby „Mediateka” – Biblioteki multimedialnej dla

młodzieży oraz pomieszczenia dla Oddziału Straży Miejskie)

– tworzenie warunków wspieracjących możliwości rozwoju usług w zakresie turystyki i kultury

(np. Opracowanie i przygotowanie nowych szlaków turystycznych - "Spacery po Pradze")

– tworzenie warunków dla rozwoju partnerstwa publiczno-prywatnego (np. Remont zabytkowej

kamienicy przy ul. Krakowskie Przedmieście 10).

Do realizacji kolejnego celu strategicznego, zwiększenia się bezpieczeństwa mieszkańców oraz

poprawy możliwości komunikacyjncych wewnątrz osiedli przyczyniło się wprowadzenie systemu

monitoringu i budowa oświetlenia na obszarach o zwiększonej przestępczości (Rewitalizacja

przestrzeni ulicy Białostockiej) oraz dostosowanie istniejących układów komunikacyjncyh wewątrz

osiedli do potrzeb mieszkańców (Modernizacja Placu Grzybowskiego w Warszawie).

Tabela 7. Liczba projektów rewitalizacyjnych [zrealizowanych do końca 2010 roku] w zależności od ich

celów strategicznych i działań kierunkowych

25

Cel

strategiczny

CEL I CEL II Cel

III

CEL IV

Działania35

1 2 4 6 7 9 10 11 12 16 19 1 3 4 7 8 9 10 3 4 1 2 3 12 13

Liczba

projektów

3 1 2 6 1 2 1 2 3 1 1 3 5 1 1 2 2 4 1 1 2 1 1 1 1

Źródło: opracowanie własne na podstawie LUPR

Celem sześciu projektów była integracja mieszkańców, zapobieganie i przeciwdziałanie wykluczeniu

społecznemu. Cel ten został osiągany poprzez realizację następujących projektów:

– stworzenie warunków dla powstania placówek działających w systemie pomocy społecznej

i edukacji dla osób zagrożonych marginalizacją (np. Adaptacja budynku przy ul. Szegedyńskiej

13a na potrzeby „Mediateka” – Biblioteki multimedialnej dla młodzieży oraz pomieszczenia

dla Oddziału Straży Miejskie)

– wzmacnianie poczucia tożsamości mieszkańców na rewitalizowanym obszarze (Modernizacja

Placu Grzybowskiego w Warszawie)

– tworzenie lokalnych centrów aktywizacji społecznej na terenie rewitalizowanym – integracja

międzypokoleniowa i wzajemna edukacja (Remont zabytkowej kamienicy przy ul. Krakowskie

Przedmieście 10)

– tworzenie programów aktywizacji dla młodzieży zagrożonej marginalizacją z obszaru

rewitalizowanego (Remont dachu i elewacji oficyny północnej oraz remont dachu oficyny

południowej przy ul. Nowy Świat 18/20)

– stworzenie warunków dla intensyfikowania działań profilaktycznych w szkołach oraz w

środowiskach zagrożonych marginalizacją (Adaptacja budynku przy ul. Szegedyńskiej 13a na

potrzeby „Mediateka” – Biblioteki multimedialnej dla młodzieży oraz pomieszczenia dla

Oddziału Straży Miejskiej).

Podsumowując, zrealizowane do końca 2010 roku projekty rewitalizacyjne miały przyczynić się

przede wszystkim do ożywienia społeczno-gospodarczego poprzez podniesienie jakości przestrzeni

publicznej, zgodnie z zasadami ładu przestrzennego i estetyki oraz promowanie przedsiębiorczości.

Także kolejne cele strategiczne były realizowane. Zakończone projekty miały stymulować rozwój

turystyki i kultury w oparciu o zasoby dziedzictwa kulturowego oraz integrację mieszkańców,

zapobieganie i przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. W najmniejszym stopniu realizowane

projekty łączono z III celem strategicznym, tj. zwiększeniem liczby oraz poprawą funkcjonowania

ciągów komunikacyjnych wewnątrz osiedli.

Warto także zaznaczyć, że wszystkie projekty realizowane były na obszarach mieszkaniowych. Były to

zarówno obszary z przewagą zabudowy przedwojennej (Stara Praga), międzywojennej (Kamionek) jak

i zdegradowanych osiedli blokowych z lat 60-70. XX wieku (Wrzeciono). Działania prowadzono także w

obrębie Starego Miasta i Traktu Królewskiego. Żaden z zakończonych projektów nie był realizowany na

terenie poprzemysłowym czy powojskowym.

35

Numery porządkowe działań kierunkowych ujętych w tabeli odpowiadają zestawieniu w Załączniku nr 16 do LPR

26

Większość projektów miała lokalny zasięg oddziaływania. Ich odbiorcami byli przede wszystkim

mieszkańcy obszarów kryzysowych , a głównie budynków poddanych remontowi lub modernizacji.

Wskazać można wiele przykłady projektów, skutki których realizacji odczuwać mogli także mieszkańcy

reszty dzielnicy czy też całego miasta (m.in. modernizacja parku na Kamionku, utworzenie Mediateki,

rozbudowa i modernizacja domu dziennego pobytu w Rembertowie). Remont i konserwacja murów

obronnych Starego Miasta, rewitalizacja otoczenia fragmentów muru Getta Warszawskiego oraz

opracowanie i wytyczenie szlaków „Spacery po Pradze” to przykłady projektów mających zasięg

pozamiejski i mogących podnosić atrakcyjność turystyczną Warszawy.

Klasyfikując projekty według czterech sfer działania: porządkowanie przestrzeni publicznych,

porządkowanie tkanki mieszkaniowej, dziedzictwo kulturowe i turystyka oraz infrastruktura społeczna

można stwierdzić, że najwięcej projektów związanych było z porządkowaniem tkanki mieszkaniowej.

Jednak każda z wymienionych sfer była reprezentowana: zmodernizowano park na Kamionku, tereny

zieleni osiedla TOR oraz plac Grzybowski (przestrzeń publiczna). Renowacji poddano zabytkowe

budynki oraz mury obronne Starego Miasta, opracowano „Spacery po Pradze” (dziedzictwo kulturowe

i turystyka). Ponadto powstało boisko, Mediateka, rozbudowano dom dziennego pobytu w

Rembertowie (Infrastruktura społeczna).

Tabela 8 Sfery i zasięg oddziaływania zrealizowanych projektów

Zasięg oddziaływania mikro mezo makro

Przestrzenie publiczne 2 3

Tkanka mieszkaniowa 6 2

Dziedzictwo kulturowe i turystyka 3

Sfe

ry d

zia

łan

ia

Infrastruktura społeczna 3

Źródło: opracowanie własne

Analiza zakończonych projektów wykazała, że przeważają projekty, których zasięg oddziaływania

można określić jako „mezo”, czyli dotyczy on nie tylko obszaru kryzysowego ale terenu całej dzielnicy

lub miasta oraz „mikro” – skierowane do mieszkańców obszaru kryzysowego. Większość projektów, z

których korzyści czerpią lokalni mieszkańcy obejmowały porządkowanie tkanki mieszkaniowej. W

grupie tej znalazły się także projekty modernizacji terenów zieleni. Projekty o większym zasięgu

oddziaływania częściej aniżeli porządkowania tkanki mieszkaniowej dotyczyły zmian w przestrzeniach

publicznych oraz infrastruktury społecznej. W zmodernizowanych parkach czy na placach czas spędzać

mogą mieszkańcy z różnych części miasta, podobnie w przypadku placówek kulturalnych czy

opiekuńczych. Projekty o największych, pozamiejskim zasięgu, wiązały się z ochroną dziedzictwa

kulturowego oraz podnoszeniem atrakcyjności turystycznej.

Realizacja celów strategicznych w opinii dzielnicowych koordynatorów

Badania jakościowe wykazały, że dzielnicowi koordynatorzy ds. rewitalizacji dobrze oceniają cel

nadrzędny LPR oraz cele strategiczne. Wśród wypowiedzi badanych powtarzały się opinie, że cele LPR

zostały sformułowane prawidłowo, a ich atutem jest z jednej strony duża ogólność, a z drugiej –

27

różnorodność. Umożliwia to przyłączenie się do programu wszystkim dzielnicom oraz włączenie wielu,

bardzo odmiennych obszarów. Niestety choć LPR teoretycznie umożliwia prowadzenie spójnych

działań rewitalizacyjnych na terenie miasta, jednak w praktyce bezwładność systemu jest tak duża, że

nie ma mowy o elastyczności, a bariery w komunikacji między dzielnicami praktycznie uniemożliwiają

współpracę. Jest ona utrudniona również na poziomie dzielnicy między poszczególnymi wydziałami

urzędów. Zdaniem większości koordynatorów współpracę poprawiłaby zmiana umocowania ich w

strukturze urzędów, np. w randze pełnomocnika burmistrza, ale także zmiana rangi projektów.

Brakuje w ich opinii projektów ogólnomiejskich, rozwiązujących problemy na najważniejszych

obszarach problemowych w mieście i wymuszających współpracę między dzielnicami dla realizacji

wspólnych działań.

Najistotniejszym celem w opinii koordynatorów jest aktywizacja i integracja mieszkańców. Zdaniem

koordynatorów większy nacisk powinien zostać postawiony na projekty o takim charakterze. Powinna

natomiast zostać ograniczona realizacja projektów o czysto remontowym charakterze. Zdaniem części

badanych prace remontowe czy też modernizacyjne nie są rewitalizacją, i tylko prowadzenie

towarzyszących działań aktywizujących i integrujących mieszkańców jest zasadne. Inni koordynatorzy

natomiast uznają, że tylko przekształcanie zaniedbanej tkanki urbanistycznej w ogólnodostępne

placówki kulturalne czy edukacyjne jest szansą na efektywne łączenie prac remontowo-budowalnych

z celami społecznymi. Stygmatyzowana jest również tendencja, która pojawiła się w czasie aktywnego

przygotowywania się beneficjentów zewnętrznych do włączenia do LPR – deklaracje utworzenia

miejsc spotkań dla mieszkańców w ramach każdego projektu remontu i modernizacji kamienicy.

Realizacja celów strategicznych w opinii członków Komitetu Monitorującego ds. Rewitalizacji

Określenie skutków rewitalizacji i ocena prowadzonych działań w ramach LPR z punktu widzenia

realizacji celów strategicznych na podstawie efektów projektów zrealizowanych do roku 2010 według

członków Komitetu Monitorującego z którymi przeprowadzono wywiady nie jest możliwe z dwóch

powodów: po pierwsze do roku 2010 prowadzonych było wiele prac przygotowawczych i niektóre

projekty zapisane w LPR nie zostały rozpoczęte bądź też były w trakcie realizacji i nie zostały jeszcze

zakończone. Po drugie: realizacja pojedynczych projektów nie przekłada się natychmiast na mierzalne

efekty. Obiektywna ocena powinna być przeprowadzona po zakończeniu Programu. Wskazywanym

często problemem są trudności z finansowaniem projektów, szczególnie niemożność finansowania

projektów beneficjentów zewnętrznych. Z punktu widzenia rozwoju miasta za problem kluczowy

wskazano brak współpracy między różnymi biurami w Urzędzie Miasta, dla których rewitalizacja i LPR

są czymś mało znanym.

3.2. Postęp we wdrażaniu poszczególnych dzielnicowych mikroprogramów rewitalizacji w

nawiązaniu do ich celów i kwalifikacja wskaźników, produktów i rezultatów

Część dzielnic, która opracowała mikroprogramy zgodnie z modelową strukturą zawartą w LPR,

zamieściła stosowny rozdział poświęcony „Systemowi wdrażania, monitorowania i okresowej oceny i

aktualizacji mikroprogramu”. Brak jednolitej interpretacji zamieszczonych w nim zapisów

spowodował, że każda z dzielnic inaczej potraktowała konieczność i formę zamieszczania informacji o

monitorowaniu mikroprogramu. Poniższa tabela przedstawia zidentyfikowaną formę (a w pewnym

28

sensie także podstawę do wnioskowania na temat postępów w realizacji DMR) systemu

monitorowania.

Tabela 9. Zakładane formy monitorowania realizacji mikroprogramu

L.p. Dzielnica Forma okresowego monitorowania realizacji MDR

1 Bemowo opis

2 Bielany rozbudowana lista wskaźników + określone wartości docelowe

3 Mokotów opis

4 Ochota opis

5

Praga

Południe rozbudowana lista wskaźników

6 Praga Północ lista wskaźników nawiązująca do LPR + określone wartości docelowe

7 Rembertów brak

8 Śródmieście lista wskaźników nawiązująca do LPR

9 Targówek rozbudowana lista wskaźników

10 Ursus lista wskaźników nawiązująca do LPR

11 Wawer rozbudowana lista wskaźników

12 Wesoła opis

13 Włochy lista wskaźników nawiązująca do LPR

14 Wola rozbudowana lista wskaźników

15 Żoliborz rozbudowana lista wskaźników


Część dzielnic opisała swój system monitorowania przenosząc wprost lub z niewielkimi modyfikacjami

wskaźniki produktu i rezultatu LPR. Sześć dzielnic poszło krok dalej i zamieściły bardzo rozbudowany

system ponad 30 wskaźników szczegółowo opisujących produkty i rezultaty projektów rewitalizacji.

Dzielnice ograniczające się do opisu, nie wymieniały żadnych wskaźników poza nawiązaniem wprost

do systemu monitorowania opisanego w LPR. Były też takie dzielnice, które określiły wartości

docelowe wskaźników oraz takie, które przypisały wskaźniki do poszczególnych celów lub projektów.

Różne podejścia do monitorowania i różne zastosowane rozwiązania w dzielnicach są przyczyną

niskiej efektywności systemu monitorowania LPR jako całości.

W ocenie zakresu osiągniętych celów programu pomocna jest także analiza wskaźników: produktu,

rezultatu i oddziaływania. Na tym etapie prac napotkano istotne trudności, wynikające przede

wszystkim z niedostatków bieżącego monitoringu rewitalizacji. Wskaźniki produktu publikowane są

w sprawozdaniach z realizacji LPR, natomiast wskaźniki rezultatu i oddziaływania zestawione były

tylko dla roku 2008, co uniemożliwia porównania.

Wskaźniki postępu rzeczowego realizacji programu dla okresu sprawozdawczego 2008 były

uporządkowane według celów strategicznych. W stosunku do lat poprzednich w 2008 roku znacznie

wzrosła długość zbudowanych lub zmodernizowanych ciągów komunikacyjnych. Przybyło także

powierzchni zrewitalizowanych nieruchomości, powierzchni zrewitalizowanych terenów zieleni,

zrewitalizowano kolejne obiekty małej architektury, zorganizowano obiekty i wydarzenia turystyczne i

29

kulturalne przygotowane z udziałem finansowym miasta. W stosunku do zakładanych wartości,

najlepiej ocenić należy postępy w budowie lub modernizacji ciągów komunikacyjnych mających

przyczynić się do rozwoju turystyki i kultury w oparciu o zasoby dziedzictwa kulturalnego. Do końca

2008 roku kilka działań nie zostało zrealizowanych. Sprawozdania nie informują o:

– projektach prywatnych i pozarządowych z udziałem finansowym miasta (Cel I),

– wartości pomocy publicznej w obszarze rewitalizowanym (Cel I),

– punktach systemu monitoringu bezpieczeństwa (Cel III),

– dotacjach z budżetu miasta na finansowanie projektów społecznych organizowanych przez

partnerów społecznych (Cel III i Cel IV),

– projektach społecznych z udziałem finansowym miasta na obszarze rewitalizowanym (Cel IV).

Wymienione powyżej braki nie świadczą o tym, że tego rodzaju działania nie są prowadzone.

Na obszarach rewitalizowanych dzielnice często organizują projekty współ – lub w całości

finansowane z budżetu miasta. Nie ma jednak nawyku wśród koordynatorów, a tym bardziej służb

finansowych dzielnic, aby łączyć z rewitalizacją działania innego typu z powodu ich lokalizacji

przestrzennej.

Tabela 10. Wskaźniki postępu rzeczowego realizacji LPR – stan na koniec 2008 r.

Wskaźniki produktu

wartość

wskaźników w

okresie objętym

sprawozdaniem –

2008

odsetek wartość

wskaźników

osiągniętych od

początku realizacji

Programu do końca

2008 roku w

stosunku do

wartości zakładanej

na koniec realizacji

Programu

[%]

CEL 1

Długość zbudowanych lub zmodernizowanych ciągów

komunikacyjnych 22462 36,2

Powierzchnia zrewitalizowanych terenów zieleni 43643 10,9

Liczba zrewitalizowanych obiektów małej architektury

(pomniki, sadzawki, ogródki jordanowskie, place zabaw

itd.) 137 30,8

Powierzchnia zrewitalizowanych nieruchomości 122452,92 14,3

Kubatura zrewitalizowanych nieruchomości 50034,03 19,3

Zlokalizowane na obszarze rewitalizowanym projekty

prywatne i pozarządowe z udziałem finansowym miasta 0 0,0

Pomoc publiczna udzielona na projekty w obszarze

rewitalizowanym [kwota] 0 -

30

CEL 2

Powierzchnia zrewitalizowanych nieruchomości

zabytkowych 3176 15,3

Kubatura zrewitalizowanych nieruchomości

zabytkowych 18747 11,3






itd.) 29 43,9

Imprezy i wydarzenia turystyczne i kulturalne

zorganizowane na obszarze zrewitalizowanym (liczba) 17 50,0

Dotacje z budżetu miasta przeznaczone na

finansowanie imprez i wydarzeń turystycznych i

kulturalnych organizowanych przez partnerów

zewnętrznych [kwota] 57000 16,4

CEL 3


Kubatura zrewitalizowanych nieruchomości 32865 11,7






itd.) 29 8,7

Zainstalowane i działające punkty systemu monitoringu

bezpieczeństwa (liczba) 0 0,0

Projekty społeczne zorganizowane na obszarze

rewitalizowanym (liczba) 2 15,4




zewnętrznych [kwota] 0 -

CEL 4


Kubatura zrewitalizowanych nieruchomości 36895 12,2






itd.) 69 24,5

31

Projekty społeczne zorganizowane na obszarze

rewitalizowanym (liczba) 0 -




zewnętrznych [kwota] 0 -

Źródło: opracowanie własne na podstawie Sprawozdań z realizacji LPR

W latach 2009 – 2010 pewnej zmianie uległy wskaźniki produktu, co też utrudnia zestawienie ich z

poprzednim okresem sprawozdawczym. W 2009 roku przybyło lokali zaadaptowanych na cele

kulturalne i/lub turystyczne oraz społeczne. Zorganizowano ponad 200 imprez i wydarzeń

turystycznych i kulturalnych zorganizowanych na obszarze zrewitalizowanym. Przybyło

zrewitalizowanych obiektów małej architektury, wyremontowanym bądź przebudowanych budynków

o znaczeniu historycznym, zbudowano lub zmodernizowano ciągi komunikacyjne. Zwiększyła się

powierzchnia budynków poddanych remontowi/przebudowie, zrewitalizowanych obszarów miejskich

oraz zrewitalizowanych obszarów powojskowych. W 2010 r. przybyło wiele odcinków

przebudowanych lub nowopowstałych ciągów komunikacyjnych oraz wzrosła powierzchnia

budynków poddanych remontowi/przebudowie. W sprawozdaniach nie ma natomiast żadnych

informacji, aby zaadaptowano lokale na cele gospodarcze oraz kulturalne i turystyczne, nie wiadomo

też, aby prowadzono działań na obszarach powojskowych lub rozwijano system monitoringu

bezpieczeństwa. Działania tego rodzaju nie były też planowane do realizacji w analizowanym okresie.

Tabela 11. Wskaźniki postępu rzeczowego realizacji LPR – stan na koniec 2009 r. i 2010 r.

Wskaźniki produktu

wartość

wskaźników w

okresie

objętym

sprawozdaniem

– 2009

wartość

wskaźników w

okresie

objętym

sprawozdaniem

– 2010

Liczba lokali zaadaptowanych na cele gospodarcze 0 0

Liczba lokali zaadaptowanych na cele kulturalne i/lub turystyczne 1 0

Liczba lokali zaadaptowanych na cele społeczne 1 1

Projekty społeczne zorganizowane na obszarze rewitalizowanym

(liczba) 0 1

Zainstalowane i działające punkty systemu monitoringu

bezpieczeństwa (liczba) 0 0

Imprezy i wydarzenia turystyczne i kulturalne zorganizowane na

obszarze zrewitalizowanym (liczba) 205 150

Liczba zrewitalizowanych obiektów małej architektury (pomniki,

sadzawki, ogródki jordanowskie, place zabaw itd.) 7 2

Powierzchnia zrewitalizowanych terenów zieleni 0 1000


komunikacyjnych 300 900

32

Liczba budynków o znaczeniu historycznym (zabytkowych)

poddanych remontowi/przebudowie 13 10

Liczba budynków poddanych remontowi/przebudowie 33 5

Powierzchnia budynków ( w tym o znaczeniu historycznym –

zabytkowym) poddanych remontowi/przebudowie 16604,6 16758,25

Zrewitalizowana powierzchnia obszarów miejskich 9234 2565

Zrewitalizowana powierzchnia obszarów wojskowych – w 2009

roku „powojskowych” 2329 0


Wyk. 3. Poziom realizacji wskaźników produktu dla lat 2009 i 2010 w odniesieniu do wartości

planowanych wskaźników do osiągnięcia do końca Programu


Na podstawie pozyskanych danych określić można, jaki jest postęp w realizacji programu, określając

stopień osiągnięcia wskaźników produktu zakładanych do uzyskania na koniec LPR. Najkorzystniej

ocenić można postępy w rewitalizacji obiektów małej architektury. Do 2009 roku postępy w tym

zakresie były niewielkie, jednak w 2010 roku osiągnięto zdecydowanie więcej niż planowano na

koniec programu. Korzystnie wypadają wskaźniki obrazujące postępy w rewitalizacji obszarów

powojskowych oraz adaptacji lokali na cele gospodarcze. Najmniej informacji z obszarów

kryzysowych przedstawia postępy w realizacji projektów społecznych.

33

3.3. Finansowe wdrażanie dzielnicowych mikroprogramów rewitalizacji

Finansowanie rewitalizacji w LUPR

Pierwsze lokalne programy rewitalizacji zaczęły powstawać w województwie mazowieckim w 2004 r.,

jednak najwięcej LPR powstało w 2005 r. Wtedy powstał także Lokalny Uproszczony Program

Rewitalizacji (LUPR) m. st. Warszawa. Był to okres najbardziej intensywnego przygotowania się miast

do absorbcji środków na rewitalizację w związku z konkursem w ZPORR. Zgodnie z zapisami LUPR

„dokument ten stanowił podstawę do ubiegania się przez m.st. Warszawa o środki z Europejskiego

Funduszu Rozwoju Regionalnego na działania związane ze zdegradowanymi obszarami miejskimi,

poprzemysłowymi i powojskowymi w pierwszym okresie programowania funduszy strukturalnych w

latach 2004-2006”36. Program zawierał 26 projektów o łącznej wartości ok. 53 mln zł, gdzie stosunek

planowanych nakładów z budżetu Miasta oraz beneficjentów zewnętrznych kształtował się na

poziomie 5:137.

Z założenia Miasto miało pozyskać na projekty rewitalizacyjne jak największą pulę środków

finansowych, ograniczając tym samym zaangażowanie budżetowe. Zgodnie z Protokołem z

posiedzenia Komitetu Monitorującego Warszawa złożyła w terminie 10 wniosków w tym sześć Urząd

Miasta, cztery beneficjenci zewnętrzni będący w Programie Rewitalizacji m.st. Warszawy38. W sierpniu

2006 r. zapadła decyzja o dofinansowaniu 3 projektów m. st. Warszawy, jednak po dołączeniu

projektów z listy rezerwowej dofinansowanie ze środków ZPORR otrzymały następujące:

Tabela 12. Projekty rewitalizacyjne współfinansowane ze środków unijnych w ramach działania

3.3. ZPORR

DZIELNICA

TYTUŁ PROJEKTU

LATA

REALIZACJI

KOSZT

PROJEKTU [zł]

BEMOWO Budowa Międzyszkolnego Bemowskiego Ośrodka Piłki Nożnej przy ul. Obrońców Tobruku

2005-2007 13 537 981

PRAGA POŁUDNIE

Rekultywacja obiektów po i przyfabrycznych na osiedlu Kamionek

2005-2007 3 379 440

Renowacja kamienic o znaczeniu 2003-2007 2 019 000

36

LPR, s. 7. 37 Określono także 13 projektów inwestycyjnych przeznaczonych do realizacji w kolejnym okresie programowania (2007-2013). 38

W czasie ZPORR z działania 3.3. Zdegradowane obszary miejskie, poprzemysłowe i powojskowe sfinansowano projekty rewitalizacyjne w 19 miastach województwa mazowieckiego. Całkowita wartość złożonych projektów wynosiła 247 879 922,70 zł, natomiast dofinansowanie możliwe do uzyskania z EFRR – 126 680 664,21 zł. W ramach Poddziałania 3.3.1 Rewitalizacja obszarów miejskich złożono 77 wniosków na 203 011 928,03 zł, w tym dofinansowanie z EFRR wyniosło 104 998 050,83 zł (Protokół nr 2 …, op. cit., s. 2.).

34

PRAGA PÓŁNOC

historycznym wraz z adaptacją pomieszczeń na cele społeczne

ŚRÓDMIEŚCIE

Remont i konserwacja murów obronnych Starego Miasta w Warszawie

2005-2008 14 144 554

Rewitalizacja otoczenia fragmentów muru Getta Warszawskiego

2005 263 789 WOLA Rewitalizacja przestrzeni publicznej

warszawskiej Woli- Osiedle Muranów 2005 2 031 183

RAZEM 35 375 947


Rozpoczęto także realizację innych projektów, które były w całości finansowane ze środków dzielnic.

Zadania inwestycyjne w tych projektach były skoncentrowane w 2006 r., natomiast w 2007 r.

realizowano jedynie projekty nieinwestycyjne. Na podstawie sprawozdań z 2006 i 2007 r. z realizacji

LUPR39 widać istotną dominację nakładów na projekty dzielnic w 2006 r.:

Tabela 13. Projekty dzielnic realizowane w okresie 2006-2007 ze środków dzielnic

Wydatki na realizację projektu Dzielnica Nazwa projektu

2006 2007

Budowa Dzielnicowego Centrum Promocji Kultury

2 273 000,00 0 Praga Południe

Modernizacja parku OPAK

4 219 000,00 0

Sąsiedzkie Centrum Integracji Społecznej przy ul. Korsaka 2/6

25 742,00 0

Realizacja stałej imprezy „Spotkajmy się na Ząbkowskiej”

216 562,00 186 392,67

Praga Północ

Opracowanie i przygotowanie nowych szlaków turystycznych „Spacery po Pradze”

35 500,00 29 438,00

RAZEM 6 553 242,00 215 830,67


Łącznie z projektami realizowanymi przy współfinansowaniu środków unijnych wydatkowano w

okresie realizacji LUPR (2006-2007) 39 678 561,75 zł. Wydatkowanie środków przez dzielnice

przedstawia poniższa tabela:

39

Sprawozdanie z realizacji Lokalnego Uproszczonego Programu Rewitalizacji m.st. Warszawy dla obszarów miejskich i powojskowych na lata 2005-2013 za 2006 r., Biuro Polityki Lokalowej, 2007, s. 12-14; Sprawozdanie z realizacji Lokalnego Uproszczonego Programu Rewitalizacji m.st. Warszawy dla obszarów miejskich i powojskowych na lata 2005-2013 za 2007 r., Biuro Polityki Lokalowej, 2008, s. 12-13.

35

Tabela 14. Łączne nakłady na projekty rewitalizacyjne w dzielnicach objętych LUPR w latach 2006-

2007

Wydatki na działania rewitalizacyjne Dzielnica

2006 2007

Bemowo 5 011 454,49 6 619 794,68 Praga Południe 7 817 608,00 2 959 500,00 Praga Północ 2 297 430,00 1 605 151,54 Śródmieście 3 988 376,77 7 047 216,47 Wola 2 332 029,80 0,00 RAZEM 21 446 899,06 18 231 662,69


Istotnych informacji dostarczają zestawienia dotyczące pozyskania środków innych niż Fundusze

Strukturalne w analizowanym okresie. W 2006 r. nie stwierdzono pozyskania żadnych środków

zewnętrznych na działania rewitalizacyjne. W 2007 r. Burmistrz Dzielnicy Śródmieście wystąpił o

dofinansowanie projektu mającego na celu poprawę sytuacji Osiedla Muranów oraz działań

zmierzających do zabezpieczenia Skarpy Wiślanej – Warszawskiej, jednak Narodowy Fundusz Ochrony

Środowiska i Gospodarki Wodnej udzielił odpowiedzi odmownej na złożony wniosek. W związku z tym

w omawianym okresie poza środkami z Funduszy Strukturalnych nie wykorzystano żadnych innych

środków zewnętrznych.

Wydatki bieżące i majątkowe oraz klasyfikacja budżetowa

W sprawozdaniu finansowym z 2008 r. zamieszczona została rubryka „wydatki poniesione do

31.12.2007 r. w podziale na wydatki inwestycyjne (WPI) oraz wydatki bieżące. Na jej podstawie można

stwierdzić, że do 31.12.2007 r. rozpoczęto (a w części i zakończono) realizację 41 projektów

rewitalizacyjnych, w których poniesiono głównie wydatki majątkowe (31 projektów). W przypadku 17

projektów dokonano również wydatków ze środków bieżących. W sześciu projektach realizowano

zarówno wydatki majątkowe jak i bieżące:

Tabela 15. Projekty rozpoczęte przed końcem 2007 r.

w tym finansowanych z wydatków

Liczba

projektów majątkowych bieżacych

Bemowo 2 2 0

Bielany 2 2 0

Ochota 3 1 3

Praga Południe 7 7 0

Praga Północ 8 7 1

Rembertów 2 2 0

36

Śródmieście 5 2 3

Targówek 3 2 1

Ursus 2 2 2

Wola 7 4 7

RAZEM 41 31 17


Od 2009 r. w zestawieniach wydatków dzielnic na projekty rewitalizacyjne nie prowadzi się już

rozróżnienia na wydatki majątkowe i bieżące, co w znacznym stopniu utrudnia ocenę proporcji tych

wydatków w 2009 i 2010 r. Nie jest zatem możliwa całościowa ocena tych wydatków w całym okresie

poddanym ewaluacji. W tym miejscu występuje niezgodność z założeniami LPR, które wśród

kryteriów oceny LPR wskazywały:

– wydatki majątkowe budżetu miasta przeznaczone na projekty inwestycyjne w

poszczególnych obszarach rewitalizowanych w przeliczeniu na 1 km kw. obszarów

rewitalizacji w stosunku do wydatków majątkowych budżetu w przeliczeniu na 1 na

km kw. w mieście ogółem;

– wydatki niemajątkowe budżetu miasta przeznaczone na projekty i działania

realizowane w poszczególnych obszarach rewitalizowanych w przeliczeniu na

mieszkańca w stosunku do wydatków niemajątkowych budżetu per capita ogółem.

Proporcja wydatków majątkowych i bieżących pokazałaby, czy projekty inwestycyjne były w badanym

okresie finansowane ze źródeł majątkowych (wskazywanych w WPI), czy ze środków bieżących, co

umożliwiłoby uzyskanie pełniejszego obrazu planowanych działań rewitalizacyjnych. W związku z

przechodzeniem do budżetowania zadaniowego również w zakresie rewitalizacji ależy wrócić do

ujmowania w zestawieniach osobno wydatków bieżących i majątkowych. Powinno to też umożliwić

analizę, które z wymienionych w DMR projektów mają zabezpieczone środki na realizację, a w których

brakować będzie środków. W przypadku projektów kontynuowanych z poprzednich lat brak

zabezpieczenia środków w WPI powinien powodować automatyczną reakcję BPL w związku z

zagrożeniem realizacji projektu.

Drugim rodzajem informacji, który powinien zostać uzupełniony w opisie projektów w zestawieniach

finansowych są dokładne klasyfikacje budżetowe (dział, rozdział i paragraf). Będzie to istotne

ułatwienie przy łączeniu działań rewitalizacyjnych w wiązki w czasie tworzenia budżetu zadaniowego.

Projekty w mikroprogramach przypisane były do następujących działów:

37

Tabela 16. Działy klasyfikacji budżetowej obejmujące projekty rewitalizacyjne [zestawienie wydatków

z 2008 r.]

nr

działu Opis

600 Transport i łączność

700 Gospodarka mieszkaniowa

801 Oświata i wychowanie

852 Pomoc społeczna

854 Edukacyjna opieka wychowawcza

900 Gospodarka komunalna i ochrona środowiska

921 Kultura i ochrona dziedzictwa narodowego

926 Kultura fizyczna i sport


Rozrzut tematyczny projektów świadczy o tym, że projekty rewitalizacyjne w Warszawie miały

charakter interdyscyplinarnej interwencji. Zwłaszcza, jeśli zestawi się powyższą tabelę

z wykazem rozdziałów budżetu, do których projekty zostały przypisane:

Tabela 17. Rozdziały klasyfikacji budżetowej obejmujące projekty rewitalizacyjne [zestawienie

wydatków z 2008 r.]

Nr rozdziału Opis

60016 Drogi publiczne gminne

70004 Różne jednostki obsługi gospodarki mieszkaniowej

70005 Gospodarka gruntami i nieruchomościami

80101 Szkoły podstawowe

80110 Gimnazja

80120 Licea ogólnokształcące

85203 Ośrodki wsparcia

85219 Ośrodki pomocy społecznej

85407 Placówki wychowania pozaszkolnego

90004 Utrzymanie zieleni w miastach i gminach

90005 Ochrona powietrza atmosferycznego i klimatu

90011 Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

92116 Biblioteki

92118 Muzea

92109 Domy i ośrodki kultury

92120 Ochrona zabytków i opieka nad zabytkami

92195 Pozostała działalność

92601 Obiekty sportowe


38

Finansowanie projektów rewitalizacyjnych zgodnie z powyższą klasyfikacją przyczyniło się do poprawy

sytuacji różnorakich podmiotów, wśród których wiele jest instytucji kultury bądź placówek

oświatowych. Przedstawiona klasyfikacja projektów nie oddaje jednak ilościowego zróżnicowania

projektów. Najwięcej projektów przypisanych było do działu 700 (gospodarka mieszkaniowa), na

drugim miejscu był dział 921 (kultura i ochrona dziedzictwa narodowego). Warto porównać, jak

kształtowały się liczby projektów w poszczególnych kategoriach wśród projektów wpisanych do DMR

i faktycznie realizowanych (wyk. 4 i 5).

39

Wyk. 4. Liczba projektów rewitalizacyjnych wg działów budżetu w układzie dzielnicowym na podstawie planów w DMR


Wyk. 5 Liczba faktycznie realizowanych projektów rewitalizacyjnych wg działów budżetu w układzie dzielnicowym


40

Na podstawie szczegółowych zestawień w układzie dzielnicowym można stwierdzić, że najbardziej

zróżnicowane tematycznie projekty40 występują w Mikroprogramie dzielnicy Ursus. Można tu znaleźć

projekty zarówno zakwalifikowane do gospodarki mieszkaniowej, oświaty i wychowania, pomocy

społecznej, gospodarki komunalnej i ochrony środowiska, jak i z zakresu kultury i ochrony dziedzictwa

narodowego. Na drugim miejscu pod względem zróżnicowania projektów znalazła się Praga Północ.

Obok transportowych wystąpiły tu projekty z zakresu gospodarki mieszkaniowej i kultury i ochrony

dziedzictwa narodowego. W pozostałych przypadkach dominowały gospodarka mieszkaniowa i

kultura. Jeśli chodzi o liczbę projektów skoncentrowanych w jednej kategorii tematycznej wyraźnie

wybiły się Wola (13 projektów w dziale Gospodarka mieszkaniowa), Śródmieście (8 projektów w

dziale Gospodarka mieszkaniowa) oraz Praga Południe i Targówek (po 6 projektów w tym samym

dziale). Koncentracja ta nie budzi zdziwienia, biorąc pod uwagę ogromne potrzeby remontowe

wszystkich wymienionych dzielnic sygnalizowanych wyraźne w częściach diagnostycznych tych

mikroprogramów. Warto jednak podkreślić, że są to dzielnice, w których jedynie pojedyncze projekty

zostały zaklasyfikowane do innych działów niż Gospodarka mieszkaniowa. Dominują działania stricte

remontowe. Ze względu na jakość zasobów mieszkaniowych w tych dzielnicach należy rozważyć w

kolejnym okresie programowania możliwość pobudzenia aktywności na rynku nieruchomości w tych

dzielnicach poprzez lokalizację w nich projektów flagowych i ogólnomiejskich o szerszych

możliwościach oddziaływania na całe miasto.

Zapisy mikroprogramów należy zestawić z klasyfikacją budżetową projektów faktycznie realizowanych

w poszczególnych dzielnicach. Dominuje aspekt remontowy – widać to zwłaszcza na Pradze Południe

(6 projektów w dziale Gospodarka mieszkaniowa), w Śródmieściu i na Woli (odpowiednio 5 i 3

projekty w tym samym dziale). Ponownie, jak w przypadku analizy zapisów mikroprogramów,

najbardziej zróżnicowane są działania rewitalizacyjne prowadzone przez Ursus (3 projekty z działu

Gospodarka mieszkaniowa, 1 projekt z działu Pomoc społeczna i 2 projekty z działu Gospodarka

komunalna i ochrona środowiska).

40

W zasadzie zadania – Ursus ma zgłoszone dwa duże projekty złożone z zadań.

41

Wyk. 6 Wydatki na projekty rewitalizacyjne w poszczególnych działach klasyfikacji budżetowej w

badanym okresie [zł]


Projekty rewitalizacyjne nie tylko najczęściej klasyfikowane są do działu Gospodarka mieszkaniowa,

ale i największe środki przeznaczane są na realizację projektów z tego działu. We wszystkich badanych

okresach wydatki na dział 700 były największe i przewyższały w każdym roku znacznie inne działy.

Dość wysokie nakłady występowały na projekty z działu Kultura i ochrona dziedzictwa kulturalnego.

Systematycznie zaś wzrastały wydatki w projekcie związanym z przebudową ulic.

Wyk. 7 Wydatki na projekty rewitalizacyjne w poszczególnych działach klasyfikacji budżetowej w

badanym okresie, na podstawie analizy zestawień projektów dzielnicowych z kolejnych lat [zł]


42

Ostatnim z analizowanych elementów klasyfikacji budżetowej projektów rewitalizacyjnych są

paragrafy budżetowe. Tu również badanie ograniczono do 2008 r. W poniższej tabeli zestawiono

numery i nazwy paragrafów z liczbą projektów, do których są one przypisane:

Tabela 18. Paragrafy budżetowe wskazane w opisie projektów rewitalizacyjnych wpisanych do MDR

Nr paragrafu Opis Liczba projektów

4270 Zakup usług remontowych 15

4300 Zakup usług pozostałych 5

4340

Zakup usług remontowo-konserwatorskich dotyczących obiektów zabytkowych będących w użytkowaniu jednostki budżetowej 1

6050 Wydatki inwestycyjne jednostek budżetowych 40

6058

Finansowanie programów i projektów ze środków funduszy strukturalnych, Funduszu Spójności, Europejskiego Funduszu Rybackiego oraz z funduszy unijnych finansujących Wspólną Politykę Rolną - środki budżetu państwa 1

6059

Finansowanie programów i projektów ze środków funduszy strukturalnych, Funduszu Spójności, Europejskiego Funduszu Rybackiego oraz z funduszy unijnych finansujących Wspólną Politykę Rolną - wkład własny (ujęty w umowie) 1

6060 Wydatki na zakupy inwestycyjne jednostek budżetowych 1


Planowane wydatki na projekty rewitalizacyjne w latach 2008-201041

W badanym okresie najwyższe środki na projekty rewitalizacyjne zaplanowane były na rok 2010,

natomiast najniższe na 2009. Rozbieżności wynikały przede wszystkim z włączenia się w 2010 r.

dzielnicy Włochy do LPR, co w związku z planami finansowymi dzielnicy podniosło wartość całego

programu. W 2009 r. natomiast wprowadzono do mikroprogramów dzielnic drobne korekty w

poszczególnych projektach wynikające przede wszystkim z aktualizacji kosztorysów realizowanych

projektów. Znaczące obniżenie (o prawie dziesiątą część) wartości programu w tym roku wynika

przede wszystkim z nieuwzględnienia w programie danych z Żoliborza. Żoliborz nie przedstawił

danych finansowych także w 2010 r., ale w zestawieniu z podwyższeniem planów finansowych

dzielnicy Bemowo i włączeniem dzielnicy Włochy, nie przełożyło się to już na spadek wartości

programu. Plany finansowe zawarte w mikroprogramach dla poszczególnych dzielnic przedstawia

tabela 19.

41

Ze względu na dostępność danych ograniczono analizę do lat objętych dzielnicowymi mikroprogramami.

43

Tabela 19. Wydatki zaplanowane w DMR na realizację projektów rewitalizacyjnych w mikroprogramach w latach 2008-2010 [zł]

2008 2009 2010 Komentarz

Bemowo 31 298 000 31 298 000 75 586 429

2008 i 2009 – bez zmian, zwiększenie

planów w 2010 r.

Bielany 23 666 844 23 666 844 0 W 2010 r. zakończono działania.

Mokotów 7 580 000 7 580 000 22 490 400

2008 i 2009 – bez zmian, zwiększenie

planów w 2010 r.

Ochota 14 498 568 19 286 141 19 535 944

Dostosowanie planów do zmian

zakresie projektów.

Praga Południe 19 270 703 19 270 704 19 270 704 2008-2010 bez zmian.

Praga Północ 118 538 000 119 729 000 168 643 000



Rembertów 2 787 000 2 067 000 2 067 000 2009 i 2010 bez zmian.

Śródmieście 52 364 554 33 749 476 33 749 476 Obniżenie planów w 2009 r.

Targówek 66 957 000 66 957 000 66 957 000 2008-2010 bez zmian.

Ursus 19 725 000 20 303 000 25 628 652



Wawer 10 250 600 10 250 600 10 250 600 2009 i 2010 bez zmian.

Włochy nie dotyczy nie dotyczy 78 717 710 Nie dotyczy.

Wola 18 644 857 21 427 480 22 548 599



Żoliborz 25 000 000

brak

informacji brak informacji

Od 2009 r. brak sprawozdań z

realizacji działań w dzielnicy.

RAZEM –

Całość LPR 410 581 126 375 585 245 545 445 514


Najczęściej zmiany dotyczyły jedynie wysokości środków przewidzianych na finansowanie z budżetu

miasta. W przypadku 6 projektów rewitalizacyjnych w czasie ich trwania zwiększono środki

przeznaczone na ich realizację o ponad połowę. W najdroższym z nich, projekcie bemowskim, zmiana

wynikała ze znacznego poszerzenia projektu i włączenia elementów komercyjnych (m.in. stajnia) do

kolejnego etapu realizacji projektu. Na koniec 2010 r. nie było jednak w WPI zagwarantowanych

środków na realizację poszerzonych zadań.

Jedynie jeden projekt miał w trakcie realizacji obniżone planowane finansowanie o ponad połowę

(Rewitalizacja budynków historycznych przy ul. Żelaznej i w jej otoczeniu-Chłodna 34), co wynikało

według sprawozdania z aktualizacji kosztorysu.

W strukturze finansowania uwzględnionej w mikroprogramach dominuje zresztą to źródło

finansowania. Jedynie w przypadku 7 projektów wyszczególniono inne źródła finansowania w DMR.

44

Tabela 20. Projekty o zróżnicowanych źródłach finansowania w mikroprogramach dzielnic (2008-2010)

Dzielnica Nazwa projektu ogółem budżet m. st. Warszawy

środki z funduszy UE

kredyty i pożyczki

inne

2008 13 814 000 13 814 000 0 0 0

2009 13 814 000 10 814 000 3 000 000 0 0 Bemowo Budowa Międzyszkolnego Bemowskiego Ośrodka Piłki Nożnej przy ul. Obrońców Tobruku w Warszawie 2010 13 814 000 10 814 000 3 000 000 0 0

2008 6 160 000 1 289 888 0 0 4 870 112

2009 6 453 732 6 453 732 0 0 0

Ochota

Rewitalizacja Placu Starynkiewicza z modernizacją Skweru Grotowskiego w celu spowodowania ożywienia gospodarczego obszaru poprzez podniesienie standardu przestrzeni publicznej i wprowadzenie nowych funkcji, w tym turystycznych

2010 6 453 732 6 453 732 0 0 0

2008 2 290 472 2 290 472 0 0 0

2009 2 290 472 1 673 472 0 0 617 000 Modernizacja kamienicy przy ul. Skaryszewskiej 2, Modernizacja kamienicy przy ul. Skaryszewskiej 6 2010 2 290 472 2 290 472 0 0 0

2008 802 496 802 496 0 0 0

2009 802 496 503 496 0 0 299 000 Modernizacja kamienicy przy ul. Jakubowskiej 18

2010 802 496 802 496 0 0 0

2008 4 977 649 0 0 0 4 977 649

2009 4 977 649 0 0 0 4 977 649

Praga Południe

Modernizacja parku ograniczonego ulicami Grochowską, Podskarbińską, Kobielską, Weterynaryjną 2010 4 977 649 4 977 649 0 0 0

2008 2 019 000 1 038 000 850 000 0 131 000

2009 2 019 000 1 038 000 850 000 0 131 000 Renowacja kamienic praskich o znaczeniu historycznym wraz z adaptacją pomieszczeń na cele społeczne 2010 2 019 000 1 038 000 850 000 0 131 000

2008 40 000 000 40 000 000 0 0 0

2009 45 000 000 45 000 000 0 0 0

Praga Północ

Utworzenie Muzeum Warszawskiej Pragi

2010 47 000 000 32 000 000 15 000 000 0 0


45

Brakuje konsekwencji w wyszczególnianiu źródeł finansowania poza projektem „Renowacja kamienic

praskich o znaczeniu historycznym wraz z adaptacją pomieszczeń na cele społeczne”. W przypadku

wyszczególniania środków unijnych w już zrealizowanym projekcie w dzielnicy Bemowo należałoby od

początku pokazywać w zestawieniu środki zgodnie ze źródłami finansowania, można jednak sądzić, że

ich brak wynikał z błędu pisarskiego – od 2009 r. klasyfikacja środków jest poprawna. Z kolei w

odniesieniu do projektu „Utworzenie Muzeum Warszawskiej Pragi” dopiero w 2009 r. pojawiła się

realna możliwość wykorzystania na ten cel środków unijnych (działanie 11.1. w PO IŚ), co odnotowano

aktualizując DMR. W trzech projektach42 zmiany w strukturze finansowania zapisanej w DMR mają

charakter przejściowy – wyłączenie w ramach innych środków tzw. środków niewygasających to nie

zmiana źródła, a jedynie księgowej klasyfikacji środków pochodzących z budżetu. Wykazanie ich jako

innych nie spowodowało zmian w strukturze finansowania, a odzwierciedla decyzje Rady m.st.

Warszawa o zaliczenie środków do niewygasających, a więc pozostawienie ich na realizację dotychczas

realizowanych działań mimo przekroczenia zakładanego harmonogramu prac.

W odniesieniu do realizowanych projektów również zdarzały się sytuacje, w których w projektach nie

zostaną wydatkowane wszystkie środki przewidziane na dany rok. W niektórych dzielnicach była

możliwość przesunięcia tych kwot w ramach środków niewygasających na kolejny okres. Przesunięcia

takie były najczęściej możliwe, kiedy opóźnienia wynikały z konieczności zachowania procedur innego

rodzaju. Szczególnie długotrwałe w opiniach koordynatorów, które można przeczytać w

sprawozdaniach z kolejnych lat, były procedury uzyskiwania zaleceń konserwatorskich oraz ustalenia

z Biurem Stołecznego Konserwatora Zabytków zakresu dopuszczalnych robót. Tymczasem, na co

wskazywali koordynatorzy w wywiadach bezpośrednich, narzekali na brak możliwości aplikowania o

środki z konkursu planowanego jeszcze w 2010 r. w ramach działania 5.2. Konkurs ten nie doszedł do

skutku.

42

Jednego w 2008 r. i dwóch w 2009 r.

46

Tabela 21. Przyczyny opóźnień w realizacji założeń DMR w latach 2008-2010

2008 2009 2010

Bemowo zrealizowano

opóźnienia w terminie z uwagi na przedłużające się procedury (Stołeczny Konserwator Zabytków) - uchwała Rady m.st. Warszawy o środkach finansowych, które nie wygasają zrealizowano

Bielany zrealizowano zrealizowano zrealizowano

Mokotów opóźnienia wpisania projektów do WPI brak środków w WPI (Orzycka 20) brak środków w WPI (ul. Orzycka 20)

Ochota

wystąpienie innych pilniejszych zadań (zagrożenia budowlane), unieważnienia przetargów

brak środków w WPI, u beneficjenta zewnętrznego - przedłużająca się ocena wniosku o dofinansowanie

niewystarczające środki w WPI, u beneficjenta zewnętrznego - przedłużająca się procedura podpisywania umowy o dofinansowanie

Praga Południe

opóźnienie w terminie, niewystarczające środki w stosunku do zaplanowanych zrealizowano opóźnienia związane z wykwaterowaniem (Targowa 14)

Praga Północ

opóźnienia w terminie, zwiększenie zakładanego zakresu robót i konieczność sporządzenia dodatkowej dokumentacji techniczno-projektowej, niewystarczające środki u beneficjenta zewnętrznego

niewystarczające środki (podział inwestycji na ul. Białostockiej na 2 etapy), przedłużające się procedury (Stołeczny Konserwator Zabytków), ograniczenie planów beneficjentów zewnętrznych (wspólnot) w związku z brakiem konkursów

opóźnienia związane z pracami projektowymi, brak środków w WPI

Rembertów zrealizowano zrealizowano zrealizowano

Śródmieście

brak środków (Bednarska 9, Al. Jerozolimskie 59), roszczenia (ul. Krakowskie Przedmieście 6, ul. Próżna 12 i 14) niewystarczające środki usunięcie projektu al. Jerozolimskie 59 z DMR

Targówek brak środków w WPI dla ZGN 1 i ZGN 2 brak środków w WPI dla ZGN, brak środków u beneficjenta zewnętrznego brak środków unijnych dla beneficjentów zewnętrznych

Ursus

zmiana wykonawcy (Zadanie 4 Projektu I), roszczenia (Zadanie 3 i Zadanie 5 Projektu II) zrealizowano brak środków założonych w WPI

47

Wawer brak środków w WPI brak strony internetowej zrealizowano

Wesoła nieobecne w LPR w 2008 r. zrealizowano zrealizowano

Włochy nieobecne w LPR w 2008 r. nieobecne w LPR projekty dzielnicowe - zrealizowane, projekty beneficjentó zewnętrznych - brak środków

Wola

wyłączenie budynków Żelazna 43A i Żelazna 64 z projektu własnego "Rewitalizacja budynków historycznych przy ul. Żelaznej i w jej otoczeniu" zrealizowano zrealizowano

Żoliborz zrealizowano brak informacji brak informacji Źródło: opracowanie własne.

48

Faktyczne wydatki na projekty rewitalizacyjne

Na sfinansowanie działań prowadzonych w ramach tych projektów przeznaczono od początku

realizacji LUPR do końca 2007 r. łącznie 83 931 974 zł.

Wyk. 8 Wydatki poniesione w projektach rewitalizacyjnych w Warszawie do końca 2007 r. [zł]


W wymienionych w zestawieniach dzielnicowych wydatkach na realizację projektów nie wykazano

prawie wcale zróżnicowania źródeł finansowania projektów. Pokazano je tylko w przypadku projektu

na Pradze Północ „Renowacja kamienic praskich o znaczeniu historycznym wraz z adaptacją

pomieszczeń na cele społeczne”. Inne środki natomiast wyróżniono w przypadku dwóch projektów

(na Pradze Południe „Modernizacja parku ograniczonego ulicami: Grochowską, Podskarbińską,

Kobielską, Weterynaryjną” oraz ponownie „Renowacja kamienic praskich o znaczeniu historycznym

wraz z adaptacją pomieszczeń na cele społeczne”). Pierwszy z nich finansowany był ze środków

wyodrębnionych z budżetu Miasta na Gminny Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej,

drugi w związku ze współfinansowaniem unijnym – z budżetu Państwa. Dla okresu do końca 2007 r.

nie ma możliwości oceny, jak kształtowały się poniesione wydatki w stosunku do zaplanowanych w

LUPR. W kolejnych latach objętych analizą (2008-2010) można już przeprowadzić takie analizy w

stosunku do zapisów MDR. Pojawia się jednak istotna trudność, polegająca na tym, że istnieją

rozbieżności między wysokościami wydatków w zestawieniach dla kolejnych okresów. Dane dla roku

bazowego nie są zbieżne z danymi dla poprzedniego okresu w zestawieniu z kolejnego roku. Do

dalszych analiz przyjęto dane z lat bazowych jak w tabelach 22 i 23.

49

Wyk. 9 Faktyczne wydatki poniesione w analizowanym okresie na projekty rewitalizacyjne według sprawozdań z lat bazowych [zł]

50

Tabela 22. Faktyczne wydatki poniesione w analizowanym okresie na projekty rewitalizacyjne według sprawozdań z lat bazowych [zł]

2007 2008 2009 2010

Bemowo 0 3 197 867 1 538 074 0

Bielany 440 904 4 570 057 4 838 738 0

Mokotów 0 0 236 000 675 000

Ochota 147 660 1 292 800 259 945 1 243 580

Praga Południe 0 236 356 930 464 0

Praga Północ 923 304 1 486 874 4 622 531 9 227 852

Rembertów 0 1 063 420 1 576 186 0

Śródmieście 3 607 701 3 874 340 1 780 082 130 976

Targówek 1 209 229 2 910 730 4 158 000 0

Ursus 2 496 143 6 613 745 1 730 353 0

Wawer 0 0 0 31 599

Wesoła 0 0 0 0

Włochy 0 0 0 3 559 941

Wola 2 874 296 1 499 394 524 854 5 069 477

Żoliborz 0 135 952 bd. bd.

RAZEM LPR 11 699 237 26 881 535 22 195 227 19 938 425


51

Dla kolejnych lat dzielnice deklarowały w sprawozdaniach finansowych następujące plany na kolejne

lata:

Tabela 23. Planowane wydatki na kolejne lata wg dzielnic [zł]

2008 2009 2010

Bemowo 3 000 000 0 0

Bielany 4 000 000 3 890 000 0

Mokotów 0 700 6 189 684

Ochota 1 200 000 333 386 6 191 694

Praga Południe 916 000 0 0

Praga Północ 5 165 000 23 218 531 42 488 224

Rembertów 1 234 658 0 0

Śródmieście 3 810 902 1 415 943 160 000

Targówek 4 525 000 0 140 000

Ursus 4 134 026 600 000 0

Wawer 0 0 100 000

Wesoła 0 0 0

Włochy 0 0 155 000

Wola 1 173 000 5 120 000 8 984 000

Żoliborz 168 000 Brak sprawozdań Źródło: opracowanie własne.

Na tej podstawie można stwierdzić, że niektóre dzielnice (Bemowo, Praga Południe, Rembertów)

zrealizowały z powodzeniem swoje plany w zakresie rewitalizacji. Przed przystąpieniem do

sporządzenia LPR na kolejny okres programowania należy dokonać szczegółowej diagnozy sytuacji

ekonomiczno-społecznej w obszarach rewitalizowanych w tych dzielnicach.

Wyk. 10 Struktura planowanego zaangażowania finansowego dzielnic w realizację MDR w latach

2008-2010 [%]

52


Systematycznie dobiega końca realizacji programów dzielnic Ursus i Śródmieście, jednak z uwagi na

stan zasobu w tych dzielnicach i diagnozę społeczną jest prawdopodobne, że w kolejnym okresie

programowania potrzebne będą dodatkowe działania w tych obszarach. Zwłaszcza w Śródmieściu,

gdzie wynika przede wszystkim z roszczeń zgłoszonych wobec projektów wpisanych do MDR. W

obecnym okresie programowania nie zaleca się już wprowadzania nowych projektów w tej dzielnicy –

w kolejnym natomiast, ze względu na wysokość renty gruntowej na tym obszarze sugeruje się

wprowadzenie elementów typowo komercyjnych do programu rewitalizacji tej dzielnicy,

finansowanych z kredytów preferencyjnych (Inicjatywa JESSICA) lub typowo komercyjnych, bądź

realizowanych w partnerstwie publiczno-prywatnym.

Z drugiej strony dzielnice o dużych problemach mieszkaniowych i społecznych (Praga Północ, Wola)

stale zwiększają planowane zaangażowanie w realizację MDR, przy czym zaangażowanie Pragi Północ

zdecydowanie ma charakter dominujący, co w obrazowy sposób przedstawia poniższy wykres:

Wyk. 11 Planowane wydatki na kolejne lata wg dzielnic [zł]


W kolejnym okresie programowania należy wziąć pod uwagę potrzeby rewitalizacyjne Pragi Północ,

natomiast już w ramach aktualizacji w 2013 r. należy przeprowadzić ocenę, które z projektów

wpisanych do MDR oraz potencjalnych projektów mógłby zostać zrealizowany ze środków

pozabudżetowych w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego. Zwłaszcza wobec zbliżających się do

końca w 2013 r. projektów Utworzenia Muzeum Warszawskiej Pragi oraz zlokalizowanego na ul.

53

Targowej 56 Centrum Kreatywności. Te projekty dodatkowo powinny wzmocnić i tak znaczną

atrakcyjność inwestycyjną tej części Warszawy. W tabeli 22 zestawiono różnice między planowanymi

na dane lata wydatkami dzielnic a faktycznie poniesionymi wydatkami.

Tabela 24. Różnica między wydatkami planowanymi a faktycznymi [zł]

2009 2010

Bemowo 1 461 926 0

Bielany -838 738 3 890 000

Mokotów -236 000 -674 300

Ochota 940 055 -910 194

Praga

Południe -14 464 0

Praga Północ 542 469 13 990 679

Rembertów -341 528 0

Śródmieście 2 030 820 1 284 967

Targówek 367 000 0

Ursus 2 403 673 600 000

Wawer 0 -31 599

Włochy 0 -3 559 941

Wola 648 146 50 523

Żoliborz 168 000 0

RAZEM LPR 7 131 359 14 640 135


Z tabeli powyższej wynika, że dzielnice przeszacowały swoje potrzeby finansowe w zakresie

finansowania projektów rewitalizacyjnych. Przeszacowanie to wzrosło ponad dwukrotnie w 2010 r. w

stosunku do 2009 r. Nie można tu oczywiście mówić o trendzie, ale warto już przy kolejnej aktualizacji

LPR zwrócić uwagę na planowane nakłady finansowe, zwłaszcza jeśli nie są one jednocześnie

wprowadzane do WPI.

Finansowanie projektów beneficjentów zewnętrznych

Poniższe wykresy przedstawiają zestawienie projektów zgłoszonych przez beneficjentów

zewnętrznych do DMR w poszczególnych dzielnicach oraz faktycznie realizowane projekty.

54

Wyk. 12 Liczba projektów beneficjentów zewnętrznych (BZ) w DMR Wyk. 13 Liczba projektów faktycznie realizowanych przez BZ


55

W badanym okresie w niewielkim zakresie zmieniły się środki planowane na realizację projektów

beneficjentów zewnętrznych w DMR:

Tabela 25. Wydatki na realizację projektów rewitalizacyjnych beneficjentów zewnętrznych w DMR [zł]

2008 2009 2010

środki własne beneficjenta 455 929 492,93 455 749 492,93 454 349 492,93

środki z funduszy UE 69 910 830,28 68 890 830,28 68 890 830,28

kredyty i pożyczki 130 104 130 104 130 104

Inne 1 976 366 1 976 366 1 976 366

RAZEM 526 791 403 525 591 403 524 191 403


Wyk. 14 Struktura wydatków beneficjentów zewnętrznych w latach 2008-2010 [%]

56


Zakładano przede wszystkim, podobnie jak w LPR, że projekty będą finansowane ze środków własnych

beneficjentów zewnętrznych. Około 13% środków miało pochodzić ze środków unijnych.

Faktycznie poniesione wydatki przedstawia wykres 16.

Największe zaangażowanie wykazywali beneficjenci zewnętrzni z Targówka oraz Pragi Północ, przy

czym wyraźnie w 2010 r. osłabło zaangażowanie w obu dzielnicach. Również w Śródmieściu były

realizowany był projekt beneficjenta zewnętrznego.

W tym kontekście warto prześledzić faktyczną strukturę źródeł finansowania realizowanych

projektów. Na 25 projektów realizowanych w latach 2008-2010 jedynie 3 mają w zestawieniu

wyróżnione różne źródła:

57

Wyk. 15 Faktyczne wydatki beneficjentów zewnętrznych na realizację projektów rewitalizacyjnych [zł]


58

Wyk. 16 Projekty rewitalizacyjne beneficjentów zewnętrznych o złożonej strukturze finansowania [zł]


W analizowanym okresie (2005-2010) miały miejsce dwa zdarzenia istotnie zmieniające

zaangażowanie beneficjentów zewnętrznych w realizację projektów rewitalizacyjnych ze środków

własnych. Pierwszym z nich była możliwość uzyskania dofinansowania ze środków unijnych na

realizację projektu w ramach działania 3.3. w ZPORR. Drugim – brak możliwości ponownego

aplikowania o środki unijne na rewitalizację z działania 5.2. (Rewitalizacja miast) w RPO.

59

4. Realizacja LPR – wyzwania i problemy

Przygotowując się do perspektywy finansowej 2007-2013, starano się wykorzystać doświadczenia

zdobyte w czasie realizacji LUPR. Na ich podstawie przygotowano założenia do pełnego programu

rewitalizacji m. st. Warszawy, przyjęte w marcu 2006 r. Z punktu widzenia prowadzonej ewaluacji

mają one znaczenie fundamentalne, ponieważ określają podstawowe zamierzenia władz miasta w

zakresie kształtowania polityki rewitalizacyjnej, a więc to ich realizacja jest w dużej mierze

przedmiotem tego opracowania.

Docelowy LPR to program, który obejmuje swoim zasięgiem wszystkie dzielnice miasta stołecznego

Warszawy.

Pełni rolę spójnej strategii rewitalizacji dla całego miasta, realizowanej poprzez mikroprogramy

opracowane przez dzielnice miasta.

Określa działania o charakterze przestrzennym, społecznym i gospodarczym.

Jest programem otwartym dla zewnętrznych beneficjentów.

Określa środki finansowe niezbędne do zrealizowania projektów rewitalizacyjnych oraz sposób ich

wydatkowania, z uwzględnieniem zarówno środków miasta jaki podmiotów zewnętrznych oraz

możliwości wykorzystania funduszy strukturalncyh i innych źródeł zewnętrznych.

Jest objęty szerokimi konsultacjami społecznymi.

W założeniach sformułowano również misję Lokalnego Programu Rewitalizacji m. st. Warszawy na lata

2005-201343, którą jest „koordynacja wybranych polityk miasta stołecznego Warszawy na obszarach

objętych rewitalizacją oraz wsparcie dzielnic w prowadzeniu działań ukierunkowanych na

przywracanie do życia i zrównoważony rozwój określonych obszarów, które utraciły dotychczasowe

funkcje społeczne i gospodarcze”44. W LPR przywołano założenia, określono także kryteria i wskaźniki

decydujące o sukcesie wdrażanego podejścia do rewitalizacji miasta:

Tab. 26 Kryteria i wskaźniki do oceny skuteczności działań rewitalizacyjnych

Kryteria Wskaźniki

Stopień, w jakim udało się skoordynować podstawowe polityki miasta na terenach rewitalizowanych Względne zrównoważenie wdrażania LPR na terenie całej Warszawy – zrównoważenie udziału w programie rewitalizacji wszystkich dzielnic

Koordynacja i zrównoważenie wdrażania LPR: wydatki majątkowe budżetu miasta przeznaczone na projekty inwestycyjne

w poszczególnych obszarach rewitalizowanych w przeliczeniu na 1 km kw. obszarów rewitalizacji w stosunku do wydatków majątkowych budżetu w przeliczeniu na 1 na km kw. w mieście ogółem;

wydatki niemajątkowe budżetu miasta przeznaczone na projekty i działania realizowane w poszczególnych obszarach rewitalizowanych w przeliczeniu na mieszkańca w stosunku do wydatków niemajątkowych budżetu per capita ogółem;

zróżnicowanie pod względem udziału ludności objętej procesami rewitalizacyjnymi w poszczególnych dzielnicach;- zróżnicowanie pod

43

Zwanego dalej LPR. 44

LPR, s. 10.

60

względem udziału prywatnych i pozarządowych środków finansowych w finansowaniu poszczególnych mikroprogramów dzielnicowych.

Zintegrowany efekt rewitalizacji w skali całego miasta

Zintegrowany efekt rewitalizacji: – łączna powierzchnia zrewitalizowanych

nieruchomości gruntowych, – łączna kubatura zrewitalizowanych nieruchomości

budynkowych, – łączny efekt społeczny rewitalizacji – ocena

jakościowa poprzez badania społeczne ewaluacyjne, – łączny efekt gospodarczy rewitalizacji – ocena

jakościowa poprzez badania ewaluacyjne, – podsumowanie – bilans kosztów i korzyści

rewitalizacji – ocena jakościowa poprzez badanie ewaluacyjne.

Źródło: LPR, s. 37.

Misja LPR określa jego główne znaczenie w polityce przestrzennej miasta. Lokalny Program

Rewitalizacji jest więc przede wszystkim dokumentem kierunkowym wspomagającym koordynację

działań rewitalizacyjnych prowadzoną z poziomu Biura Polityki Lokalowej oraz Komitet Monitorujący

ds. Rewitalizacji. Wdrażany jest poprzez dzielnicowe mikroprogramy rewitalizacji, które po

zatwierdzenie przez Komitet Monitorujący ds. Rewitalizacji, przyjmowane w dzielnicach uchwałami

zarządów dzielnic.

Mikroprogramy – będące w istocie integralnymi częściami LPR – zawierają szczegółową diagnozę

potrzeb rewitalizacyjnych poszczególnych dzielnic, delimitację obszaru na podstawie wybranych

wskaźników społeczno-ekonomicznych oraz charakterystykę projektów realizowanych w dzielnicach i

procesu wdrażania mikroprogramu. Warto zauważyć, że już po opracowaniu założeń do LPR część

dzielnic rozpoczęła intensywne przygotowania do sporządzenia mikroprogramów. Przykładem może

być Ochota:

Ramka 2 „Pierwotnie dokument „Mikroprogram Rewitalizacji Dzielnicy Ochota m. st. Warszawy na lata 2005-2013” został opracowany zgodnie Wytycznymi dla Dzielnicowych Mikroprogramów Rewitalizacji, sformułowanymi przez Biuro Polityki Lokalowej m. st. Warszawy w piśmie znak BPL 07171/AW/110/2006 w marcu 2006 roku, w związku z planowanym rozszerzaniem Lokalnego Uproszczonego Programu Rewitalizacji m. st. Warszawy na lata 2005 – 2013 o programy dzielnicowe (Uchwała Nr LXI/1733/2005 Rady m. st. Warszawy z dnia 28.10.2005r. zmieniająca Uchwałę Nr XLV/1107/2005 z dnia 27.01.2005 r. w sprawie LUPR miasta stołecznego Warszawy na lata 2005 – 2013)”. Źródło: DMR Ochota, s. 9-10.

Wszystkie dzielnice, kierując się zapisami założeń do LPR, poddały szczegółowym konsultacjom

społecznym zapisy przygotowywanych mikroprogramów, co znalazło odbicie w strukturze większości

61

dokumentów. W części pojawiło się odniesienie do przeprowadzonych ankiet wraz z ich omówieniem,

w pozostałych odwołania pośrednie lub nawiązanie do przeprowadzonych konsultacji w częściach

poświęconych uspołecznieniu procesu przygotowania mikroprogramu lub jego wdrażaniu.

Lokalny Program Rewitalizacji ma elastyczny charakter. Zakłada się możliwość włączania do realizacji

LPR beneficjentów zewnętrznych w czasie corocznie dokonywanej aktualizacji programu w

porozumieniu między koordynatorem rewitalizacji w dzielnicy oraz Komitetem Monitorującym ds.

Rewitalizacji.

Ramka 3. Potencjalne działania uruchamiające czynniki rozwojowe na obszarach kryzysowych W opracowaniu „Analiza sfery zagospodarowania przestrzennego m. st. Warszawy dla potrzeb Lokalnego Programu Rewitalizacji wraz z proponowanymi sposobami rozwiązań” przedstawiono następujące główne kierunki działań:

– „wytworzenie, na bazie istniejącego zainwestowania, zwartego i ciągłego przestrzennie (realnego) Usługowo-Kulturalno-Handlowo-Rozrywkowego Centrum Warszawy o randze „ośrodka europejskiego”, krajowego i regionalnego;

– wytworzenie nowego Centrum Kongresowo-Wystawienniczego o randze „ośrodka europejskiego”, krajowego i regionalnego;

– wytworzenie zwartych przestrzennie „subcentrów” dzielnicowych i osiedlowych usługowo-kulturalno-handlowo-rozrywkowych;

– efektywne wykorzystanie środków publicznych przeznaczonych na Program Rewitalizacji oraz metody stymulowania inwestorów prywatnych do angażowania na ten cel własnych środków,

– inicjowanie pomocy publicznej wspierającej na obszarze rewitalizacji rozwój przedsiębiorczości oraz inwestowanie w swoje nieruchomości indywidualnych właścicieli,

– wymiana ciągów sieciowych podstawowych urządzeń infrastruktury technicznej sprzyjająca podniesieniu sprawności technicznej i niezawodności,

– opracowanie programów oszczędnościowych w korzystaniu z urządzeń infrastruktury, zmierzających do dalszego ograniczenia zużycia wody, ciepła, energii elektrycznej i gazu”45.

Na kształt i rezultaty realizowanego w Warszawie LPR miały bez wątpienia wpływ uwarunkowania

podejścia do wyboru projektów. Dominowało podejście „proceduralne” uwzględniające przede

wszystkim formalne kryteria kwalifikowania projektów do LPR. Z wywiadów z członkami Komitetu

Monitorującego wynika, że nie analizowano potencjalnych czynników rozwojowych w dzielnicy jako

elementów wspomagających rewitalizację. Koncentrowano się na ocenie projektów zgłaszanych przez

dzielnicę oraz beneficjentów zewnętrznych, które miały zapobiegać zjawiskom kryzysowym. Na

kluczowy charakter analizy potencjału dzielnic w programowaniu działań rewitalizacyjnych zwracają

zaś uwagę eksperci. Istnieje potrzeba stymulowania obszaru kryzysowego do wykorzystania jego

przewag konkurencyjnych, a tego nie można uczynić bez szczegółowej i wielowymiarowej analizy

potencjału obszaru i znajdujących się na nim obiektów.

45

Protokół nr 3 z posiedzenia Komitetu Monitorującego dla Lokalnego Uproszczonego Programu Rewitalizacji miasta stołecznego Warszawy na lata 2005-2013. z dn. 24-25 stycznia 2006 r., s. 3.

62

Brak określenia potencjału obszarów kryzysowych miał istotne skutki:

1. Jeśli chodzi o programowanie działań rewitalizacyjnych. Nie uświadamiając sobie swoich

atutów i czynników rozwojowych, dzielnice w bardzo niewielkim zakresie były w stanie

tworzyć hierarchię projektów do realizacji, a nawet określić ich kolejność. W wywiadach z

koordynatorami pojawiały się także opinie, że nie jest to potrzebne, zwłaszcza w przypadku

dzielnic o niewielkim obszarze kryzysowym lub silnej koncentracji zjawisk patogennych, gdzie

każde działanie przynosi „jakiś” efekt. Na drugim biegunie są dzielnice, które planowały

kolejność działań rewitalizacyjnych i określały priorytety. Jest to większość dzielnic, których

obszary kryzysowe były objęte wsparciem także w LUPR.

2. Jeśli chodzi o koordynację wybranych polityk miejskich, a więc o fundament LPR – misję.

Dzielnice, które brały udział w LUPR mają – wynikające z dłuższego zdobywania

doświadczenia w zakresie rewitalizacji – szersze spojrzenie na działania rewitalizacyjne. Jeśli

projekt inwestycyjny związany z rewaloryzacją obiektu zabytkowego, parku bądź

modernizacją przestrzeni publicznej nie jest nawet włączony do MDR często jest traktowany

jako rewitalizacyjny per se i, choć nie mieści się w sprawozdaniach, jego współgranie

z projektami rewitalizacyjnymi jest brane pod uwagę. Należy wspierać takie rozwiązania i

szkolić koordynatorów w zakresie integracji działań, niezależnie od umiejscowienia ich w

MDR. Dotyczy to nie tylko koordynatorów, ale i pracowników innych wydziałów dzielnic, aby

wspomagali pracę koordynatorów poprzez udzielanie kompleksowych informacji o

działaniach realizowanych w obszarach kryzysowych, niezależnie od wpisania tych działań do

MDR. Poprzez integrację informacji dotyczących obszarów kryzysowych na poziomie dzielnic

będzie możliwe spięcie działań prowadzonych w biurach Urzędu m. st. Warszawa i lepsze

planowanie projektów flagowych i ogólnomiejskich oddziałujących na obszary kryzysowe.

Kolejna kwestią związaną ze sposobem realizacji LPR są jego instytucjonalne i organizacyjne ramy. Jak

wspomniano wcześniej misją Lokalnego Programu Rewitalizacji jest koordynacja wybranych polityk

miasta stołecznego Warszawy na obszarach objętych rewitalizacją oraz wsparcie dzielnic w

prowadzeniu działań ukierunkowanych na przywracanie do życia i zrównoważony rozwój określonych

obszarów, które utraciły dotychczasowe funkcje społeczne i gospodarcze. Zgodnie z tak sformułowaną

misją LPR ma pełnić dwie kluczowe dla rewitalizacji funkcje: funkcję koordynacyjną – strategiczną,

realizowaną na poziomie całego miasta, głównie w dialogu Biura Polityki Lokalowej, Komitetu

Monitorującego, administracji urzędu m.st. Warszawy i instytucjonalnych partnerów Programu; oraz

funkcję wspierającą na poziomie dzielnic – o charakterze wdrożeniowym i pomocowym dla urzędów

dzielnic i potencjalnych partnerów w projektach Programu. LPR przygotowany więc został głównie

jako narzędzie zarządzania procesem rewitalizacyjnym, w mniejszym stopniu zaś wypełnia funkcję

bezpośredniego programowania, która jest zdecentralizowana i ulokowana głównie na poziomie

dzielnic (mikroprogramy dzielnicowe) (ryc. 2). LPR określa generalne warunki brzegowe kwalifikacji

przedsięwzięć, natomiast szczegółowe programowanie odbywa się na poziomie dzielnicowym. LPR

przyjmowany jest i aktualizowany uchwałą Rady m.st. Warszawy.

63

Ryc. 2 Podział kompetencji i zadań w ramach LPR

Z podziału kompetencji i zadań oraz koniecznych powiązań między różnymi działaniami

przedstawionymi na rycinie 2 wynika, że sukces LPR zależy nie tylko od spójności merytorycznej

planowanych działań ale także od współpracy różnych podmiotów w ramach istniejących struktur

instytucjonalnych. Ideogram zamieszczony w LPR (patrz ryc. 3) redukuje zależności miedzy szczeblem

miasta i dzielnicy do związków między LPR a DMR. Tymczasem zależności miedzy dwoma szczeblami:

ogólno miejskim i dzielnicowym są dużo bardziej złożone. Wynika to z przyjętych rozwiązań

instytucjonalnych przedstawionych w dalszej części tekstu.

W celu wdrażania i monitorowania Programu, zgodnie z zapisami w LPR, Prezydent m.st. Warszawy w

drodze zarządzenia powołuje: Komitet Monitorujący, Dzielnicowych koordynatorów ds. rewitalizacji i

Zespoły do spraw rewitalizacji w dzielnicach. W skład Komitetu Monitorującego wchodzą wskazani

przez Prezydenta m.st. Warszawy pracownicy Urzędu m.st. Warszawy oraz osoby wskazane przez

partnerów społecznych i gospodarczych.

64

Ryc. 3 Ideogram LPR

Źródło: Lokalny Program Rewitalizacji miasta stołecznego Warszawy na lata 2005 – 2013.

Ze strony Urzędu Miasta za realizację LPR odpowiedzialne jest Biuro Polityki Lokalowej. Do zadań BPL

bowiem, zgodnie z Regulaminem Organizacyjnym, należy przygotowanie i monitorowanie działań

związanych z rewitalizacją m.st. Warszawy. W strukturze BPL powstał Wydział Rewitalizacji, do którego

zadań należy określanie jednolitej polityki m.st. Warszawy w zakresie spraw związanych z rewitalizacją

na ternie m.st. Warszawy, a w szczególności:

1. koordynacja realizacji, monitorowanie przebiegu oraz ocena efektywności i skuteczności

Programu Rewitalizacji miasta stołecznego Warszawy na lata 2005 -2013 zwanego dalej

Programem,

2. przyjmowanie raportów okresowych oraz raportu końcowego z realizacji projektów

realizowanych w ramach Programu,

3. rozpatrywanie i opiniowanie wniosków zmian do Programu,

4. przedkładanie Prezydentowi m.st. Warszawy projektów aktualizacji Programu, w tym

określanie kierunków działań na poziomie miasta oraz Dzielnic,

5. promocja Programu oraz stworzenie systemu informacji o możliwościach i zasadach

przystąpienia do Programu,

6. organizacja systemu monitorowania Programu,

7. sporządzanie raportów okresowych oraz raportu końcowego z realizacji Programu,

8. przygotowywanie projektów aktualizacji Programu,

9. współdziałanie z Dzielnicowymi koordynatorami ds. rewitalizacji,

10. współpraca z partnerami społecznymi i gospodarczymi,

11. współpraca z administracją rządową oraz samorządową w zakresie wykorzystywania funduszy

strukturalnych do współfinansowania Programu,

12. prowadzenie obsługi kancelaryjno-biurowej Komitetu Monitorującego.

Zadania Komitetu Monitorującego określone zostały w następujący sposób:

1. przyjmowanie raportów okresowych oraz raportu końcowego z realizacji Programu.

2. monitorowanie przebiegu oraz ocena efektywności i skuteczności realizacji Programu.

65

3. rozpatrywanie wniosków zmian do Programu.

4. hierarchizacja miejskich projektów rewitalizacyjnych ujętych w Lokalnym Programie

Rewitalizacji.

5. przedkładanie Prezydentowi m. st. Warszawy projektów aktualizacji Programu, w tym

określenie kierunków działań na poziomie miasta oraz dzielnic.

Obsługę organizacyjną i techniczną Komitetu zapewnia Sekretariat, którego funkcję pełni Wydział ds.

Rewitalizacji. Do zadań Sekretariatu należy: przygotowanie porządku obrad, przygotowanie oraz

wysyłanie materiałów i projektów dokumentów przeznaczonych do rozpatrzenia, zaopiniowania lub

zatwierdzenia przez Komitet, sporządzanie protokołów z posiedzeń, gromadzenie i przechowywanie

dokumentacji związanej z posiedzeniami Komitetu, przygotowanie i obsługa posiedzeń Komitetu,

wykonywanie innych zadań zleconych przez Komitet lub Przewodniczącego Komitetu, związanych z

LPR.

Do zadań Dzielnicowych koordynatorów ds. rewitalizacji należy: koordynacja Programu na obszarze

dzielnicy, przygotowanie niezbędnych informacji i dokumentów potrzebnych do sporządzania

raportów okresowych oraz raportu końcowego z realizacji Programu, współpraca z beneficjentami

Programu, współpraca z realizatorami projektów miejskich na obszarze dzielnicy, sporządzanie

propozycji aktualizacji Programu. ocena projektów zgłoszonych do realizacji przez partnerów

zewnętrznych na obszarze objętym rewitalizacją pod kątem celów Lokalnego Programu Rewitalizacji

miasta stołecznego Warszawy na lata 2005 – 2013 i wnioskowanie o umieszczenie ich w

mikroprogramie. Dzielnicowy koordynator ds. rewitalizacji wykonuje swoje zadania we współpracy z

Wydziałem Rewitalizacji w Biurze Polityki Lokalowej.

Zadaniem Zespołów do spraw rewitalizacji w dzielnicach, zgodnie z zapisami w LPR, jest opracowanie

dzielnicowego mikroprogramu rewitalizacji i sporządzanie propozycji jego aktualizacji, koordynacja

procesu wdrażania i monitorowania dzielnicowego mikroprogramu rewitalizacji na obszarze dzielnicy,

ocena projektów zgłoszonych do realizacji przez partnerów zewnętrznych na obszarze objętym

rewitalizacją pod kątem celów Lokalnego Programu Rewitalizacji miasta stołecznego Warszawy na lata

2005 – 2013 i wnioskowanie o umieszczenie ich w mikroprogramie.

Na podstawie wyników przeprowadzonych badań można stwierdzić, że nie wszystkie założenia i plany

dotyczące stworzenia ram instytucjonalnych LPR zostały zrealizowane. Mimo to, LPR jest realizowany

skutecznie co skłania do weryfikacji wstępnych założeń dotyczących tychże ram.

Kluczowymi aktorami w procesie realizacji LPR są: Wydział ds. Rewitalizacji Biura Polityki Lokalowej,

Komitet Monitorujący i Koordynatorzy dzielnicowi. Należy zwrócić uwagę na zdefiniowanie ról

Wydziału ds. Rewitalizacji i Komitetu Monitorującego w procesie rewitalizacji. Wydziałowi ds.

Rewitalizacji przypisano funkcje sekretariatu ale także ciała o charakterze wykonawczym (patrz

zadania Wydziału wymienione wyżej). Komitet Monitorujący ma przypisane częściowo podobne

kompetencje, jednakże przedstawia swoje zdanie w formie opinii, co stawia Komitet w pozycji ciała

doradczego (Komitet przyjmuje raporty okresowe i raport końcowy; monitoruje przebieg realizacji

Programu, rozpatruje wnioski zmian w Programie, hierarchizuje projekty, przedkłada Prezydentowi m.

st. Warszawy projekty aktualizacji Programu). Koordynatorzy dzielnicowi ds. rewitalizacji, mimo iż

mianowani przez Prezydent miasta, funkcjonują w strukturach urzędów dzielnic i są podporządkowani

służbowo burmistrzom.

66

Wyniki przeprowadzonego badania są podstawą do stwierdzenia, że problemy związane z realizacja

LPR mają charakter strukturalny i wynikają ze swego rodzaju dualizmu już w sferze programowania i

zarządzania. Choć z ryciny 2 można wnioskować iż działania prowadzone na dwóch poziomach:

poziomie miasta i poziomie dzielnicy, są integrowane w ramach struktur zarządczych, to w praktyce

brakuje instrumentów skutecznej kontroli, motywowania i korygowania przebiegu realizacji procesów

rewitalizacji. Wyniki badań wskazują też, że nie zrealizowano kilku założeń organizacyjnych LPR oraz że

wspomniany wyżej dualizm w podejściu do rewitalizacji w Warszawie wynikający z przyczyn

ustrojowych i być może innych, których nie zdiagnozowano w czasie tego badania, ma charakter

destrukcyjny (ryc. 4).

Ryc. 4 Diagnoza powiązań instytucjonalnych podmiotów włączonych w LPR

Na poziomie ogólno-miejskim nie powstało forum rewitalizacji. Podobnie stało się w przypadku for

dzielnicowych: funkcjonują jedynie dwa fora na 15 dzielnic biorących udział w programie, które to

67

fora są raczej pasywne). W dzielnicach nie powołano także zespołów ds. rewitalizacji. Z badań wynika,

że kontakty na linii: opiekun dzielnicowy --- koordynator dzielnicowy dotyczą kwestii formalnych.

Komitet Monitorujący działa w sposób raczej statyczny: opiniuje nie inicjuje. Kontakty między

Komitetem Monitorującym a władzami dzielnic są sporadyczne. Komitet, mimo obecności 11

przedstawicieli biur Urzędu Miasta, nie jest skuteczny jeśli chodzi o informowanie o LPR, jego

założeniach, praktyce realizacji, itp. Najlepiej układa się współpraca między Komitetem

Monitorującym a Wydziałem ds. Rewitalizacji. Koordynatorzy dzielnicowi podporządkowani są

władzom dzielnic. Wpływ Wydziału ds. Rewitalizacji na sposób działania koordynatorów jest bardzo

ograniczony.

Z diagnozy obecnej sytuacji wynika, że sposób zarządzania LPR powinien ulec modyfikacji.

Wzmocniona powinna zostać rola zarządcza Wydziału ds. Rewitalizacji (ryc. 5). W czasie badań

pojawiała się regularnie kwestia umocowania Wydziału ds. Rewitalizacji w strukturach Urzędu Miasta.

Jego obecność w strukturze Biura Polityki Lokalowej była często krytykowana. Nie rozstrzygając tej

kwestii należy stwierdzić, że zespół zajmujący się obecnie rewitalizacją jest zespołem odpowiednio

przygotowanym profesjonalnie do realizacji powierzonych mu zadań. Doświadczenia zebrane w ciągu

ostatnich kilku lat są bezcenne. Stworzenie takiego wydziału w ramach innego biura będzie dużym

wyzwaniem organizacyjnym.

Wzmocnienie roli Wydziału ds. Rewitalizacji polegać powinno m.in. na podziale kompetencji miedzy

Wydziałem a Komitetem Monitorującym jak w układzie korporacyjnym: Komitet Monitorujący

powinien pełnić role rady nadzorczej zaś wydział zarządu. Oznacza to, że Komitet Monitorujący w

swych kompetencjach powinien mieć planowanie o charakterze strategicznym (czyli zgodnie ze

wstępnymi założeniami). Niezbędnym jest poprawienie obiegu informacji między Komitetem

Monitorującym a różnymi jednostkami w strukturze Urzędu Miasta (co rycina nr 6 stara się

wyeksponować). System zarządzania wymaga też rozważnej centralizacji. W sprawach programowych

dzielnice powinny zachować duży stopień autonomii. Jednakże w sprawach zarządzania realizacją

konieczne jest stworzenie mechanizmu, który zwiększy możliwości wpływu na działania władz

dzielnic. W innym przypadku skuteczne zarządzanie rewitalizacją będzie znacznie utrudnione bądź

wręcz niemożliwe. Wydaje się także, że koordynator dzielnicowy powinien być zastąpiony przez

operatora rewitalizacji – role tę pełnić może osoba albo mała firma, która zajmuje się tylko

rewitalizacją. Operator ma silne wsparcie Wydziału ds. Rewitalizacji, bezpośredni i częsty kontakt z

Komitetem Monitorującym. Konieczne jest powołanie do życia bądź uaktywnienie warszawskiego i

dzielnicowych for rewitalizacji. Powinny one pełnić instrumentalna i bardzo ważną funkcję w procesie

uspołecznienia procesu rewitalizacji w Warszawie.

68

Ryc. 5 Rekomendowane relacje w ramach układu instytucjonalnego

W kontekście rozważań o zmianach w zarządzaniu realizacja LPR warto wspomnieć o głównych

problemach z realizacją projektów jakie wskazywali koordynatorzy dzielnicowi. Opinie te uzasadniają

proponowane zmiany. Wśród problemów najczęściej wymieniano brak zabezpieczenia środków

finansowych na realizację projektów. Tłumaczono to z jednej strony ograniczeniami w budżetach

dzielnic, z drugiej natomiast innymi priorytetami rozwojowymi dzielnicy. Kilkakrotnie podkreślano, że

wpisane do Mikroprogramów projekty rewitalizacyjne nie są postrzegane przez władze dzielnic jako

kluczowe, natomiast prowadzone są inne działania, zarówno o charakterze inwestycyjnym jak i

społecznym, na zdiagnozowanych obszarach problemowych.

69

Kolejnym ważnym czynnikiem uniemożliwiającym lub przedłużającym realizację projektów jest brak

tytułu własności do nieruchomości. Dotyczy to zwłaszcza obszarów poprzemysłowych oraz

powojskowych (Ursus, Rembertów). Zgłaszane są liczne roszczenia do nieruchomości, istotnym

problemem była także współpraca z Akademią Obrony Narodowej. W kilku przypadkach prowadziło

to do usunięcia projektu z Programu. Inne ważne czynniki utrudniające realizację projektów to

problemy z wywłaszczaniem lokatorów, brak woli współpracy ze strony wspólnot i spółdzielni

mieszkaniowych. W kilku dzielnicach zgłaszano problem z modernizacją lub przebudową altanek

śmieciowych i podwórek (sprawy własnościowe, użytkowanie przez więcej niż jedną wspólnotę).

W przypadku realizacji projektów beneficjentów zewnętrznych głównym problemem był brak

środków finansowych. Badania wykazały jednak, że część projektów które opisywane są jako

niezrealizowane lub nawet nie rozpoczęte zostały uruchomione przez beneficjentów. Realizowane są

one ze środków własnych beneficjentów zewnętrznych bądź pozyskanych środków zewnętrznych.

Część beneficjentów deklarowała chęć pozostania w Programie, licząc na możliwość zdobycia

finansowania projektu. Pojawiają się jednak przypadki nie wywiązywania się beneficjentów z

obowiązku sprawozdawczego, w wielu przypadkach Koordynatorzy nie dysponują informacjami na

temat postępów w realizacji tych projektów.

Kolejną grupę stanowiły projekty towarzyszące. W przypadku ich realizacji także napotkano kilka

problemów. Projekty towarzyszące cechuje ogromne zróżnicowanie. Są to zarówno duże projekty

inwestycyjne wymagające znacznych środków finansowych jak i współpracy wielu podmiotów (np.

modernizacja i przebudowa układu komunikacyjnego u zbiegu ulic Marsa i Cyrulików) jak i projekty o

charakterze uzupełniających (budowa chodników, modernizacja terenów zieleni).

Ważne problemy utrudniające realizację projektów towarzyszących to brak zabezpieczonych środków

finansowych oraz problemy w nawiązaniu współpracy z innymi stronami zaangażowanymi w projekt

(np inna dzielnica, beneficjent zewnętrzny, PKP, MZDW). Beneficjentami tych projektów są nie tylko

dzielnice ale także miasto lub beneficjent zewnętrzny. Dzielnicowy Koordynatorzy podkreślali, że

często nie mają żadnego wpływu na realizację projektów towarzyszących.

Kwestia funkcjonowania dzielnicowych koordynatorów ds. rewitalizacji wymaga oddzielnego

komentarza. Zostali oni powołani przez Prezydent m.st. Warszawy w drodze zarządzenia46. Do zadań

dzielnicowych koordynatorów ds. rewitalizacji należy:

� koordynacja Programu na obszarze dzielnicy,

� przygotowanie niezbędnych informacji i dokumentów potrzebnych do sporządzania raportów

okresowych oraz raportu końcowego z realizacji Programu,

� współpraca z beneficjentami Programu,

� współpraca z realizatorami projektów miejskich na obszarze dzielnicy,

� sporządzanie propozycji aktualizacji Programu,

� ocena projektów zgłoszonych do realizacji przez partnerów zewnętrznych na obszarze

objętym rewitalizacją pod kątem celów Lokalnego Programu Rewitalizacji miasta stołecznego

46

Zarządzenie nr 1980/2008 Prezydenta Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 21 sierpnia 2008r. z późniejszymi zmianami.

70

Warszawy na lata 2005 - 2013 i wnioskowanie o umieszczenie ich w mikroprogramie.

Dzielnicowi koordynatorzy ds. rewitalizacji zostali powołani w celu wdrożenia i monitorowania LPR.

Funkcjonują w strukturach urzędów dzielnic, podlegają służbowo zarządowi dzielnicy i są

reprezentantami dzielnicy w procesie rewitalizacji. Zgodnie z zapisami LPR koordynator wykonuje

swoje zadania we współpracy z Biurem Polityki Lokalowej. Badania potwierdziły istnienie takiej

współpracy. Najczęściej jest to kontakt koordynatora z opiekunem dzielnicy dotyczący sprawozdań i

raportów z realizacji programu. Koordynatorzy współpracują także z BPL podczas realizacji projektów

oraz aktualizacji programu.

Wysoko oceniane przez Koordynatorów były szkolenia i warsztaty organizowane przez BPL; okazały się

one być bardzo pomocne przy konstruowaniu dzielnicowych mikroprogramów rewitalizacji a także w

pierwszych fazach ich wdrażania. Koordynatorzy wnioskowali także o organizowanie regularnych

warsztatów w Biurze Polityki Lokalowej z udziałem wszystkich koordynatorów, opiekunów dzielnic i

innych pracowników Wydziału Rewitalizacji. Celem spotkań miałaby być wymiana doświadczeń z

realizacji DMR. Koordynatorzy chętnie dyskutują i dzielą się opiniami i spostrzeżeniami. Spotkania

mogłyby nie być wyłącznie forum wymiany doświadczeń, ale także usprawniłyby przepływ informacji

na linii dzielnicowi koordynatorzy ds. rewitalizacji – Biuro Polityki Lokalowej i wpływały mobilizująco

na wszystkich uczestników.

Można wskazać także słabe strony współpracy koordynatorów z BPL. Wielokrotnie koordynatorzy nie

wywiązują się w terminie ze swoich obowiązków. Sprawozdania z realizacji mikroprogramów spływają

z opóźnieniem, często w przesyłanych do Biura dokumentach są błędy bądź braki. Styl pracy

koordynatorów można wiązać z czynnikami zewnętrznymi, personalnymi oraz organizacyjnymi.

Tab. 27 Czynniki decydujące o stylu pracy Dzielnicowych Koordynatorów ds. rewitalizacji

Czynniki zewnętrzne Polityka dzielnicy

Relacje koordynator-burmistrz

Relacje koordynator-Biuro Polityki Lokalowej

Relacje koordynator-inne komórki urzędu dzielnicy

Czynnik personalne Doświadczenie

Samodzielność

Kwalifikacje

Aktywność

Zorganizowanie

Cechy przywódcze

Otwartość spojrzenia

Kreatywność

Czynniki organizacyjne Zakres pełnionych obowiązków

Instrumenty kontroli jakości pracy koordynatora

Zakres instrumentów umożliwiających podział zadań przez

koordynatora i współpracę z innymi podmiotami

Środki finansowe umożliwiające realizację programu

71

Koordynatorzy zatrudnieni są na różnych stanowiskach. Często nadmiar pracy bądź duże

zróżnicowanie / rozdrobnienie powierzanych zadań utrudnia im realizację działań związanych z

rewitalizacją. Zdaniem badanych brakuje zarówno „kija” jak i „marchewki”. Koordynator nie jest

rozliczany z jakości swojej pracy przez Biuro Polityki Lokalowej. Pracownicy Biura nie mogą jednak

wpływać na koordynatorów inaczej niż ponaglając, aby wywiązał się ze swoich obowiązków. Często w

dzielnicach postępy w realizacji Mikroprogramów są niewielkie, co przekłada się na mniejsze

zaangażowanie koordynatorów w proces monitorowania programu. Znaczna część koordynatorów

deklaruje, że na działania związane z rewitalizacją w dzielnicy poświęca przynajmniej kilkanaście

procent czasu spędzanego w pracy.

Wskazywanym problemem są częste zmiany na stanowisku koordynatorów. Osoby obejmujące to

stanowisko w wielu przypadkach nie miały wcześniej doświadczeń z rewitalizacją, co może utrudniać

sprawną realizację programu. Koordynatorzy pracujący w dzielnicach, w których wielokrotnie

zmieniały się osoby pełniące tę funkcje, mieli mniejszą wiedzę o postępach w realizacji

mikroprogramów. Szczególnym problemem jest słaba znajomość specyfiki poszczególnych projektów

zapisanych w DMR.

Ważnym czynnikiem decydującym i o jakości pracy Koordynatora i o przebiegu współpracy między

koordynatorem a Biurem Polityki Lokalowej jest polityka rewitalizacyjna prowadzona w dzielnicach.

Przełożonym koordynatora jest burmistrz i to władze dzielnicy, decydując o dystrybucji środków

finansowych, odgrywają kluczową rolę w realizacji mikroprogramów. Są przykłady dzielnic, których

władze zadeklarowały silną chęć dalszego udziału w programie, co przekładało się na zaangażowanie

koordynatorów i owocowało współpracą na rzecz realizacji DMR na szczeblu dzielnicowym. Niewielkie

zainteresowanie LPR ze strony władz dzielnic owocuje natomiast brakiem postępów w realizacji

projektów rewitalizacyjnych. Także relacje między koordynatorem a burmistrzem mogą mieć wpływ

na realizację programu. Takim czynnikiem może być również gotowość do dyskusji z władzami

dzielnicy, inicjowanie spotkań, informowanie i promowanie LPR.

Do obowiązków koordynatorów należy także współpraca z beneficjentami LPR oraz współpraca z

realizatorami projektów miejskich na obszarze dzielnicy. Wszystkie badane strony podkreślały, że duży

wpływ na realizację mikroprogramów mają cechy charakteru koordynatorów. Funkcję koordynatora

powinny pełnić osoby potrafiące współpracować z różnymi podmiotami, otwarte, chętne do dyskusji

oraz potrafiące pracować w sytuacjach kryzysowych. Umiejscowienie koordynatorów w urzędach

dzielnicowych jest zróżnicowane, począwszy od samodzielnych stanowisk, specjalistów w wydziałach

po naczelników. Zauważono, że koordynatorom pełniącym stanowisko naczelnika łatwiej podejmować

współpracę z innymi wydziałami przy realizacji LPR oraz budować zespół. Koordynatorzy mający

samodzielne stanowisko wszystkie obowiązki wykonują sami, jednak w razie potrzeby nawiązują

współpracę z innymi jednostkami. Pozostali częściej wskazywali na problemy we współpracy z innymi

wydziałami. Podkreślali, że wszystkie zadania muszą wykonywać sami, a pracownicy innych jednostek

często nie wykazują woli współdziałania. Wskazywano na brak instrumentów pozwalających na

większe włączenie innych komórek urzędu w działania związane z rewitalizacją w dzielnicach.

Koordynatorzy najczęściej współpracują z Zarządem Gospodarowania Nieruchomościami, Ośrodkiem

Pomocy Społecznej, Komisariatem Policji w dzielnicy oraz Powiatowym Urzędem Pracy. Z jednostek

72

tych pozyskują dane do corocznych sprawozdań. Podczas realizacji projektów rewitalizacyjnych

nawiązywana jest współpraca z wydziałami ochrony środowiska, inwestycji, spraw społecznych,

inwestycji oraz architektury i budownictwa.

Koordynatorzy odpowiadają także za działania informacyjno-promocyjne – powinni organizować

konsultacje społeczne, udzielać informacji beneficjentom zewnętrznym, także doradzać. Badania

potwierdziły, że aktywność koordynatorów w zakresie informacji i promocji jest niska. Działania

promujące LPR, wykorzystywane przez większość koordynatorów to kontakty z potencjalnymi i

zainteresowanymi beneficjentami (spotkania bezpośrednie i telefoniczne) oraz aktualizowanie

informacji na stronie internetowej dzielnicy. Koordynatorzy nie podają w sprawozdaniach przebiegu

spotkań z mieszkańcami czy też beneficjentami zewnętrznymi jak również ich liczby. Co więcej

wystąpiły sytuacje, że dzielnice nie opisały działań podjętych w ramach realizacji planu informacji i

promocji LPR w sprawozdaniach rocznych (w 2009 roku – 1 dzielnica, w 2010 – 2 dzielnice). W

badanym okresie 2008 – 2010 wyraźnie spadła aktywność koordynatorów w tym zakresie:

organizowanych jest mniej spotkań, warsztatów, mniej informacji publikowanych jest w prasie oraz

materiałach promocyjnych. Tłumaczyć to należy brakiem realnych możliwości zachęcenia nowych

uczestników do włączenia się w LPR z uwagi na brak jakichkolwiek zachęt finansowych, w tym

najistotniejszej zachęty do tej pory – perspektywy aplikowania o środki unijne.

Przeprowadzona analiza pozwoliła wyróżnić cztery typy Koordynatorów. Autokrata sam dzieli

obowiązki między podległych pracowników, jego rola sprowadza się do kontroli postępów w realizacji

zadań oraz firmowaniu projektu. Często autokrata nie zna dobrze DMR, nie potrafi przedstawić

postępów w jego realizacji. Typ ten jest rzadko reprezentowany wśród koordynatorów. Typ drugi –

lider – posiada umiejętność pracy z zespole, koordynuje wszystkie działania i włącza w realizację

Programu innych pracowników urzędu czy też beneficjentów zewnętrznych. Jest charyzmatyczny,

otwarty i aktywny. Wśród badanych koordynatorów można wskazać kilka osób o cechach lidera.

Trzeci typ to biurokrata. Przywiązuje wagę do powierzonych mu obowiązku, przestrzega procedur

jednak jest mało elastyczny, co utrudnia realizację obowiązków koordynatora. Rzadko nawiązuje

współpracę z innymi jednostkami oraz beneficjentami zewnętrznymi. Jest to typ silnie

reprezentowany w badanej grupie.

Typ reprezentacyjny wyróżnia się natomiast stronieniem od powierzonych zadań. Często towarzyszy

temu brak akceptacji warunków oraz struktur, w których funkcjonuje. Są to koordynatorzy uchylający

się od działalności sprawozdawczej oraz unikający współpracy z innymi podmiotami.

73

Ryc. 6 Typy Koordynatorów

Zgodnie z modelem partnerstwa opisanym w LPR47 obok dzielnicowych koordynatorów ds.

rewitalizacji w procesie wdrażania i monitorowania DMR udział brać mogą zespoły do spraw

rewitalizacji w dzielnicach. Zespoły do spraw rewitalizacji zostały powołane przez Prezydenta m.st.

Warszawy w drodze zarządzenia48. Do zadań Zespołów należy w szczególności:

� opracowanie dzielnicowego mikroprogramu rewitalizacji i sporządzanie propozycji jego

aktualizacji,

� koordynacja procesu wdrażania i monitorowania dzielnicowego mikroprogramu rewitalizacji

na obszarze dzielnicy,

� ocena projektów zgłoszonych do realizacji przez partnerów zewnętrznych na obszarze

objętym rewitalizacją pod kątem celów Lokalnego Programu Rewitalizacji miasta stołecznego

Warszawy na lata 2005 – 2013 i wnioskowanie o umieszczenie ich w mikroprogramie.

Kierowanie zespołami powierzono koordynatorom, natomiast nadzór nad pracą zespołu w danej

dzielnicy sprawuje właściwy Burmistrz Dzielnicy m.st. Warszawy. Badania wykazały, że zespoły te nie

funkcjonowały w dzielnicach, w większości przypadków jedynie koordynator wykonywał obowiązki

związane z wdrażaniem i realizacją DMR. Lokalny Program Rewitalizacji przewiduje także

funkcjonowanie w dzielnicach Forum Rewitalizacji Dzielnicy (FRD), działającego w odrębnie w

poszczególnych dzielnicach z udziałem partnerów aktywnie zaangażowanych na terenie danej

dzielnicy. Fora współpracować miały bezpośrednio z dzielnicowymi Koordynatorami ds. rewitalizacji i

stanowić podstawową płaszczyznę współpracy partnerów w dzielnicy i generowania partnerskich

projektów rewitalizacyjnych. Fora działały w dzielnicy Ochota i Praga Północ. Liderzy utrzymywali

47

LPR, s. 52. 48

Zarządzenie nr 2043/2008 Prezydenta miasta stołecznego Warszawy z dnia 10 września 2008 r. w sprawie powołania zespołów do spraw rewitalizacji w dzielnicach m.st. Warszawy

74

kontakt z beneficjentami zewnętrznymi i informowali o postępach we wdrażaniu Programu, w ramach

Forów organizowano konsultacje społeczne, spotkania z mieszkańcami, bezpłatne szkolenia.

5 Dobre praktyki w realizacji projektów rewitalizacyjnych w Warszawie - studia przypadków

Metodologia badania dobrych praktyk

Badanie przeprowadzono w maju 2012 roku z pomocą zespołu studentów Wydziału Geografii i

Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego na pięciu obszarach rewitalizacyjnych. Główną

metodą badawczą były badania sondażowe z użytkownikami wybranych obszarów. Respondentami

byli zatem zarówno mieszkańcy, przedsiębiorcy, pracownicy zakładów zlokalizowanych na badanych

terenach oraz turyści i przechodnie. Dodatkową metodą wykorzystaną w projekcie badawczym była

inwentaryzacja terenowa. Studenci badali czy projekt został zakończony oraz obserwowali znaczenie

jakie on niesie dla użytkowników jak i struktury funkcjonalno-przestrzennej obszaru.

Celem badań sondażowych było:

(1) określenie zmian zachodzących w jakości życia na badanych obszarach (w bezpośrednim

sąsiedztwie zrealizowanych projektów rewitalizacji);

(2) ustalenie czy mieszkańcy dostrzegają działania rewitalizacyjne prowadzone na badanym

obszarze;

(3) efektów projektu rewitalizacyjnego.

W badaniu udział wzięło łącznie 347 respondentów. Badanie prowadzono w sąsiedztwie

zrealizowanych projektów rewitalizacyjnych.

75

Liczba respondentów

mężczyzna kobieta poniżej 18 lat 18 - 34 lata 35 - 59 K/64 M 60K/65M i więcej lat

Mieszkaniec Pracownik Uczeń, student

Przedsiębiorca Przechodzień, spacerowicz

Turysta

Plac Grzybowski 70 44 56 21 31 34 14 20 7 0 11 45 17Mediateka 60 40 60 23 25 28 24 43 10 0 3 1 43Krakowskie Przedmieście 10 92 45 55 5 53 28 14 15 26 0 2 11 46Kamienica artystyczna Foksal 53 34 66 30 47 13 10 19 17 37 0 4 23Spacery po Pradze 72 41 59 6 54 28 12 45 14 0 6 10 25

Projekt rewitalizacyjny Płe ć Wiek Związek z miejscem

[%] [%] [%]

76

5.1 Modernizacja placu Grzybowskiego w Warszawie

Celem projektu było:

(cel I) ożywienie społeczno - gospodarcze poprzez podniesienie jakości przestrzeni

publicznej, zgodnie z zasadami ładu przestrzennego i estetyki;

(cel II) rozwój turystyki i kultury w oparciu o zasoby dziedzictwa kulturowego,

(cel III) zwiększenie bezpieczeństwa mieszkańców oraz poprawa możliwości komunikacyjnych

wewnątrz osiedli oraz

(cel IV) integracja mieszkańców, zapobieganie i przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu.

Projekt został przypisany do 6 działań kierunkowych. Realizacja projektu ma prowadzić zatem do:

- porządkowania obszarów miasta wykorzystywanych jako place;

- porządkowania starej tkanki urbanistycznej poprzez odpowiednie zagospodarowanie

przestrzeni miejskiej w harmonii z otoczeniem;

- pielęgnacji zieleni miejskiej mająca na celu podnoszenie estetyki na rewitalizowanym terenie;

- odnowy zasobów dziedzictwa kulturowego;

- dostosowania istniejących układów komunikacyjnych wewnątrz osiedli do potrzeb

mieszkańców

- wzmacniania poczucia tożsamości mieszkańców na rewitalizowanym obszarze (miejsce

spotkań mieszkańców przy zbiorniku wodnym, który zostanie wybudowany na ich prośbę).

Fot.1. Plac Grzybowski

Źródło: z archiwum Zespołu badawczego

77

Zgodnie z zapisami w Mikroprogramie Rewitalizacji Dzielnicy Śródmieście m. st. Warszawy skutkiem

działań powinna być poprawa konkurencyjności regionu i podniesienie atrakcyjności turystycznej

stolicy przy wykorzystaniu historycznych walorów tej części miasta.

Projekt modernizacji placu Grzybowskiego jest działaniem prowadzonym na wytypowanym obszarze

ulicy Próżnej, Placu Grzybowskiego i ul. Królewskiej. Podstawowy celem rewitalizacji tego rejonu było

przywrócenie do życia przestrzeni wokół placu oraz zabytkowych budynków, które po drugiej wojnie

światowej uległy dewastacji i degradacji. „Rewitalizacja otoczenia placu Grzybowskiego i ul. Próżnej

powinna przywrócić dawne funkcje mieszkalne i handlowe tego rejonu oraz stworzyć przestrzeń dla

działań o charakterze kulturalnym i rekreacyjnym”.

Projekt realizowany był w latach 2009 – 2010 i kosztował 10 620 267 zł. W ramach prowadzonych prac

zwiększono powierzchnię skweru, wymieniono nawierzchnię jezdni, przebudowano uliczną sieć

oświetleniową oraz wykonano nowy układ zieleni miejskiej. Teren placu uatrakcyjniono elementami

małej architektury oraz iluminacją zbiornika wodnego. Dużą atrakcją placu stały się zbiorniki, z

których wydobywa się ozon oraz mobilne siedziska. Projekt został wybrany do badań pogłębionych,

ponieważ dotyczył on przestrzeni rewitalizacji placu, którego zły stan od wielu lat był przedmiotem

żarliwych dyskusji a ponadto obszar ten jest częścią reprezentacyjnego rejonu miasta o burzliwej

przeszłości, a jednocześnie ogromnym potencjale.

Badania ankietowe wykazały, że zdaniem większości badanych plac Grzybowski oraz jego sąsiedztwo

zmieniły się na lepsze w ciągu ostatnich 5 lat (70%). Pozytywnie oceniono także zmiany w liczbie

turystów odwiedzających ten obszar oraz w zakresie stanu bezpieczeństwa. Ankietowani uważają, że

dzięki poprawie oświetlenia na placu Grzybowskim czują się bardziej bezpiecznie, chociaż postulują

rozbudowę systemu monitoringu w tym rejonie. Coraz rzadziej, zdaniem badanych, plac odwiedzany

jest przez osoby bezdomne. Najgorzej oceniono natomiast zmiany w zakresie warunków życia (23%

ocen negatywnych) oraz w liczbie placówek handlowych i usługowych (26%).

Wykres 17. Ocena zmian zachodzących na placu Grzybowskim i w jego okolicy


78

Respondentom najtrudniej było ocenić zmiany dotyczące problemów społecznych oraz stosunków

sąsiedzkich. Zdaniem znacznej części badanych zmianie nie uległa natomiast oferta kulturalna w

okolicy. Na badanym obszarze odbywa się od lat Festiwal Kultury Żydowskiej, mieszkańcy biorący

udział w badaniu nie słyszeli o innych wydarzeniach kulturalnych organizowanych na placu

Grzybowskim i w jego okolicy.

Znalazła się również grupa respondentów, która negatywnie oceniła efekty działań rewitalizacyjnych.

Zdaniem tej części badanych na placu i w jego okolicy jest zbyt głośno (w związku z niekończącymi się

remontami), niewystarczająca jest także liczba miejsc parkingowych. Podkreślają, że po modernizacji

plac wydaje się obcy, nieprzyjazny, szary [„jest sam beton”]. Powtarzały się także opinie, że o efektach

rewitalizacji warto porozmawiać dopiero po zakończeniu rewitalizacji ulicy Próżnej , gdyż ma ona

bardzo duży wpływ na postrzeganie i funkcjonowanie całej okolicy.

Zdaniem większości badanych plac Grzybowski oraz jego sąsiedztwo zmieniło się, jednak tylko część

badanych łączy te przemiany z rewitalizacją. O działaniach rewitalizacyjnych podejmowanych w tej

części miasta słyszało 44% ankietowanych, ale już o konsultacjach jedynie 20%. Wśród respondentów

zaledwie 21% słyszało o projekcie rewitalizacyjnym, jakim była modernizacja placu Grzybowskiego.

Najważniejszymi źródłami informacji o realizacji projektu był media, zwłaszcza internet i prasa (51%)

oraz ogłoszenia o konsultacjach społecznych (22%).

Zdaniem zdecydowanej większości badanych oferta z zakresie spędzania czasu wolnego na Ppacu

Grzybowskim i w jego sąsiedztwie w ostatnich pięciu latach uległa poprawie (79%). Większość gotowa

jest także polecić to miejsce znajomym i turystom (73%). Badani często odwiedzają tą okolicę (79%);

ankietowani spędzający czas regularnie na placu najczęściej spacerują, przychodzą do kościoła,

odpoczywają, spotykają się ze znajomymi.

Projekt rewitalizacyjny jakim była modernizacja placu Grzybowskiego można uznać za sukces.

Zdaniem 73% badanych rewitalizacja tego obszaru udała się. Zwiększyła się przede wszystkim

atrakcyjność placu, realizacja projektu przyczyniła się ponadto do poprawy estetyki okolicy.

Wyk.18 Ocena efektu rewitalizacji placu Grzybowskiego


79

Zdaniem większości ankietowanych rewitalizacja placu spowodowała wzrost liczby osób

odwiedzających to miejsce. Negatywnie ankietowani wypowiedzieli się natomiast o konkurencyjności

placu; przyznano że jego atrakcyjność wzrosła jednak zrealizowane działania nie sprawiają, że

respondenci wybierali to miejsce, zmieniając plany i rezygnując z bywania w innych rejonach miasta.

Realizacja projektu rewitalizacyjnego nie wpłynęła zatem na zachowania przestrzenne znacznej części

respondentów.

5.2 Adaptacja budynku przy ul. Szegedyńskiej 13a na potrzeby „Mediateka” – Biblioteki

multimedialnej dla młodzieży oraz pomieszczenia dla Oddziału Straży Miejskie

Projekt został zrealizowany w latach 2008-2010 i kosztował 12 460 000 zł. Mediateka jest nowoczesną

placówką multifunkcją; pełni funkcję biblioteczną (wypożyczalnia książek, płyt z grami

komputerowymi, muzyką i filmami) jak również obywają się w niej projekcie filmów, spektakle

teatralne, debaty. Dzieci i młodzież mogą korzystać z interaktywnego placu zabaw. W celu poprawy

bezpieczeństwa w okolicy, w budynku Mediateki zlokalizowano siedzibę Komendy Bielańsko-

Żoliborskiej Straży Miejskiej.

Fot 2. Mediateka


Celem projektu było (Cel I LPR ) ożywienie społeczno - gospodarcze poprzez podniesienie jakości

przestrzeni publicznej, zgodnie z zasadami ładu przestrzennego i estetyki; (II) rozwój turystyki i

kultury w oparciu o zasoby dziedzictwa kulturowego oraz (IV) integracja mieszkańców, zapobieganie i

przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Projekt został przypisany do 4 działań kierunkowych.

Realizacja projektu ma prowadzić zatem do:

▪ modernizacji, remontu, rozbudowy istniejącej substancji mieszkaniowej oraz budynków

użyteczności publicznej;

▪ budowy, rozbudowy, modernizacja i adaptacja obiektów kulturowo – edukacyjnych;

▪ stworzenia warunków dla powstawania placówek działających w systemie pomocy społecznej

80

i edukacji dla osób zagrożonych marginalizacją;

▪ stworzenia warunków dla intensyfikowania działań profilaktycznych w szkołach oraz w

środowiskach zagrożonych marginalizacją.

Projekt adaptacji budynku przy ul. Szegedyńskiej 13a na potrzeby „Mediateka” – Biblioteki

multimedialnej dla młodzieży oraz pomieszczenia dla Oddziału Straży Miejskie został wybrany ze

względu na swój społeczny charakter oraz peryferyjne położenie obiektu, który swe usługi w

znacznym stopniu kieruje przede wszystkim do mieszkańców dzielnicy.

Respondenci w większości pozytywnie oceniają całokształt zmian zachodzących w okolicy Mediateki.

Zdecydowana większość ankietowanych uważa, że poprawiła się oferta kulturalna na badanym

obszarze. Mniej pozytywnie oceniane są zmiany w zakresie stanu bezpieczeństwa oraz warunków

życia i liczby placówek handlowych i usługowych. Zdaniem ankietowanych mieszkańców oraz osób

regularnie odwiedzających okolice Mediateki korzystne zmiany zachodzące na tym obszarze wynikają

w znacznym stopniu z poprawą dostępności komunikacyjnej po otwarciu stacji metra w 2008 roku.

Nie zmieniły się natomiast istniejące problemy społeczne. Respondenci przyznawali, że na badanym

obszarze pojawiło się więcej patroli policji i Straży Miejskiej jednak co trzeci badany nie odczuł

poprawy stanu bezpieczeństwa; większość nie dostrzega zmian także zmian w stosunkach sąsiedzkich.

Wyk. 19 Ocena zmian zachodzących w okolicy Mediateki


Z badań sondażowych wynika, iż niecała połowa respondentów słyszała o działaniach

rewitalizacyjnych podejmowanych w najbliższej okolicy (43%). Spośród badanych zaledwie jedna

osoba wiedziała, iż w okolicy były prowadzone konsultacje dotyczące projektów rewitalizacyjnych.

Większość respondentów często bywa na ulic Szegedyńskiej i w jej najbliższych okolicach (82%). Poza

osobami mieszkającymi w sąsiedztwie, osoby w tym rejonie często robią zakupy (w drodze do

domu/pracy), spacerują, odwiedzają znajomych. Co dziesiąty badany szedł właśnie do Mediateki.

81

Mimo iż badania były prowadzone w sąsiedztwie Mediateki, tylko 73% ankietowanych wiedziało o

powstaniu tej placówki. Większość sama dostrzegła powstanie tego obiektu, inni dowiedzieli się od

znajomych, sąsiadów, czy z internetu. W tym przypadku przeważały nieformalne kanały przekazu

informacji. Ponad połowa badanych deklarowała, że zna ofertę Mediateki (53%), jednak nawet osoby

które tej oferty nie znają były gotowe polecić odwiedzenia tego miejsca mieszkańcom

dzielnicy/miasta (63%).

Podzielone są opinie na temat wpływu powstania Mediateki na wizerunek ulicy – 40% badanych

uznało, że realizacja tego projektu poprawiła obraz ulicy, reszta badanych była przeciwnego zdania.

Raczej krytycznie oceniono także efekty projektu rewitalizacyjnego, jakim było powstanie Mediateki.

Zdaniem większości badanych Mediateka nie zwiększyła atrakcyjności ulicy, nie sprawiła, że osoby

zamiast w inne rejony Warszawy przychodzą do niej aby wypożyczyć książki czy media bądź odpocząć

jak również nie przyczyniła się do poprawy estetyki w okolicy. Bardziej zróżnicowane odpowiedzi

dotyczyły wpływu Mediateki na zmianę liczby odwiedzających tą część miasta, jednak także

przeważały oceny negatywne. Podzielone są także opinie dotyczące potrzeby kontynuowania działań

podobnych do powstania Mediateki w dzielnicy. Część respondentów uznała, że potrzeba więcej

takich miejsc, gdzie mieszkańcy mogą się spotkać, odpocząć, poczytać. Znaczna grupa badanych

oczekuje natomiast odnowy tkanki mieszkaniowej, poprawy nawierzchni chodników i budowy placów

zabaw.

Wyk. 20 Ocena efektu projektu rewitalizacyjnego – utworzenia „Mediateki”


Powstanie Mediateki zostało dostrzeżone przez mieszkańców oraz innych użytkowników ulicy

Szegedyńskiej i najbliższych okolic. Pozytywnie oceniają oni jej funkcjonowanie, polecają jej

odwiedzenie i skorzystanie z usług wypożyczalni czy też wzięcie udziału w wydarzeniach o charakterze

kulturalnym. Jednak jest ona dla nich przede wszystkim nowoczesną i ciekawą placówką kulturalną,

która nie ma znacznego wpływu na funkcjonowanie okolicy. Większość badanych uważa bowiem, że

82

realizacja tego projektu rewitalizacyjnego nie poprawiła wizerunku ulicy, nie zwiększyła jej

atrakcyjności i konkurencyjności, nie miała także wpływu na estetykę okolicy.

5.3 Remont zabytkowej kamienicy przy ul. Krakowskie Przedmieście 10

Projekt był realizowany w latach 2007 – 2009, jego koszt wyniósł 460 000 zł. Realizacja projektu

obejmowała remont zabytkowego budynku w historycznym układzie urbanistycznym Krakowskiego

Przedmieścia. Zakładano przywrócenie estetyki elewacji, poprawa stanu technicznego budynku, wraz

z dachami i klatkami schodowymi, remont podwórek oraz przeznaczenie piwnic po remoncie na cele

kulturalno – oświatowo – turystyczne. Projekt był częścią całej grupy działań rewitalizacyjnych

prowadzonych obszaru ulic Nowy Świat i Krakowskie Przedmieście. Program zakładał podniesienie

standardu przestrzeni publicznej obu ulicy. Zakładane działania miały być ukierunkowane na

podkreślenie i rozbudowę istniejącego układu przestrzennego oraz rozwój już istniejących funkcji

kulturalno - turystycznych tego obszaru. Remont podwórek czy też udostępnianie piwnic kamienicy

przy ulicy Krakowskie Przedmieście 30 wiązał się z założeniami poszerzenie przestrzeni funkcjonalnej

Krakowskiego Przedmieścia (poprzez maksymalne udostępnienie dziedzińców, podwórek,

uaktywnienie parterów i wykorzystanie piwnic).

Fot. 3. Kamienica przy ulicy Krakowskie Przedmieście 10


Celem projektu było (Cel I) ożywienie społeczno - gospodarcze poprzez podniesienie jakości


kultury w oparciu o zasoby dziedzictwa kulturowego, (III) zwiększenie bezpieczeństwa mieszkańców

oraz poprawa możliwości komunikacyjnych wewnątrz osiedli oraz (IV) integracja mieszkańców,

zapobieganie i przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Projekt został przypisany do 6 działań

kierunkowych. Realizacja projektu ma prowadzić zatem do:

▪ odnowy zasobów dziedzictwa kulturowego;

▪ poprawy stanu zagrożonych obiektów o wartości zabytkowej;

▪ promocji działań o znaczeniu turystyczno-kulturowym;

▪ podniesienia konkurencyjności terenu;

83

▪ modernizacji i remontu istniejącej substancji mieszkaniowej;

▪ tworzenia lokalnych centrów aktywizacji społecznej na terenie rewitalizowanym – integracja

międzypokoleniowa i wzajemna edukacja.

Zdaniem większości respondentów Krakowskie Przedmieście i najbliższa okolica zmieniło się na lepsze.

Zdecydowana większość badanych pozytywnie ocenia zmianę w liczbie turystów odwiedzających ten

obszar. Pozostałe zmiany zachodzące na badanym terenie zostały ocenione gorzej. Około 30-40 %

ankietowanych uznało, że stan bezpieczeństwa poprawia się. Zróżnicowane są opinie na temat

zachodzących zmian w zakresie oferty kulturalnej – 37% respondentów uważa, że oferta poprawiła

się, podobny odsetek nie dostrzega zmian w ofercie (38%). Najgorzej oceniono zmiany problemów

społecznych – zdaniem 38% obecnie jest więcej problemów społecznych niż przed 5 latami. Wysoki

był udział badanych uważających, że poziom bezpieczeństwa w tym okresie się pogorszył oraz

oceniających źle zmiany w zakresie warunków życia.

Wyk. 21 Ocena zmian zachodzących w okolicy kamienicy przy ulicy Krakowskie Przedmieście 10


Zaskakuje duży udział osób, które nie wiedziały o rewitalizacji ulicy Krakowskie Przedmieście. Jedynie

41% ankietowanych odpowiedziało, że słyszało o działaniach rewitalizacyjnych podejmowanych w

okolicy. Większość badanych dostrzegła przemianę jaką przeszła ta część miasta, jednak nie kojarzyła

tych zmian z procesem rewitalizacji. O konsultacjach społecznych słyszał co 5 badany, byli to wszyscy

mieszkańcy kamienicy oraz pracownicy okolicznych punktów usługowych (21%). Źródłem informacji o

konsultacjach dotyczących projektów rewitalizacyjnych na Krakowskim Przedmieściu byli znajomi,

sąsiedzi oraz media. Także wyłącznie mieszkańcy kamienicy oraz pracownicy firm z najbliższej okolicy

słyszeli o projekcie rewitalizacji przy ulicy Krakowskie Przedmieście 10 (23%). Także tym razem

84

źródłem informacji byli przede wszystkim sąsiedzi. Zdecydowana większość badanych bywa często na

ulicy Krakowskie Przedmieście (84%). Poza osobami mieszkającymi i pracującymi w tej okolicy, badani

najczęściej tą ulicą chodzą do pracy / na uczelnię, spacerują oraz odwiedzają placówki usługowe.

Prawie wszyscy badani są gotowi polecić znajomym i turystom Krakowskie Przedmieście jako miejsce

szczególnie warte odwiedzenia w Warszawie (91%). Badani znali także przeznaczenie tego budynku

(89%). Bardziej podzielone były opinie na temat wpływu rewitalizacji kamienicy na wizerunek ulicy.

Nieznacznie przeważały opinie, iż obecnie „jest ładniej” i „czyściej” (55%); znaczna część badanych

twierdziła jednak, że „nic się nie zmieniło”, „odnowa pojedynczych budynków to za mało”, „że tylko z

przodu jest ładniej, a z tyłu strasznie” (45%). Zdecydowana większość postuluje kontynuowanie tego

typu działań na ulicy Krakowskie Przedmieście. Zdaniem badanych dzięki remontom kamienic „będzie

miło i ładnie”, „ulica zacznie przypominać Warszawę sprzed wojny”, „poprawi się wizerunek okolicy”

(87%). Pojawiały się pojedyncze głosy, że takie działania nie powinny być realizowane ponieważ

prowadzą one do wzrostu ruchu turystycznego, przez co jest głośno i niebezpiecznie oraz są liczne

pilniejsze sprawy, na które należy przeznaczać publiczne środki.

Fot. 4. Wnętrza kamienicy przy ulicy Krakowskie Przedmieście 10


Podwórka kamienicy przy ulicy Krakowskie Przedmieście odwiedziło niewielu badanych, poza

mieszkańcami i pracownikami okolicznych firm, (24%). Część badanych na początku rozmowy nie

potrafiło przypisać konkretnego podwórka do tej kamienicy (nawet jeśli tam byli). Większość osób,

które te podwórka widziało, ich stan ocenia negatywnie. Odpowiadano: „są szare”, „obskurne”,

„zaniedbane”. Zdaniem wielu badanych podwórka te niczym się nie wyróżniają („takie zwykłe

podwórko”). Trzem respondentom podwórka się podobają - są postrzegane jako „ciche” i „przytulne”.

Na podwórkach uwagę zwracają zaniedbane oraz zniszczone śmietniki. Mieszkańcy skarżą się także na

stan klatki schodowej. Farba olejna łuszczy się, poza tym ściany zostały miejscami pomazane przez

wandali. Według lokatorów poza remontem elewacji budynku, nic się nie zmieniło w ciągu ostatnich

pięciu lat. Wizerunek poprawiają wymienione niedawno okna. Mieszkańcy dostrzegają także korzyść

płynącą z ograniczenia dostępu dla osób trzecich z zewnątrz, co znacznie spowolniło dewastację

podwórka i klatki schodowej.

85

Prawie wszyscy badani uznali, że remont kamienicy przy ulicy Krakowskie Przedmieście zwiększył

atrakcyjność ulicy oraz przyczynił się do poprawy estetyki ulicy. Bardziej podzielone są natomiast

opinie dotyczące wpływu projektu na wzrost liczby odwiedzających tą część miasta. Większość

badanych uznała, że analizowany projekt rewitalizacji nie spowodował, że osoby coraz chętniej

przychodzą spacerować, odpoczywać czy też odwiedzają restauracje właśnie w rejonie Krakowskiego

Przedmieścia – na wzrost popularności tego obszaru miał wpływ przede wszystkim wzrost liczby lokali

gastronomicznych w okolicy a także całokształt działań podejmowanych w rejonie ulicy Nowy Świat i

Krakowskie Przedmieście.

Wyk. 22 Ocena efektu rewitalizacji kamienicy przy ulicy Krakowskie Przedmieście 10


5.4 Remont budowlano-konserwatorski tzw. „kamienicy artystycznej” przy ul. Foksal 11

Projekt był realizowany w latach 2006 -2010 i kosztował 7 308 065 zł. Projekt realizowany był na

obszarze przylegającym do ul. Nowy Świat - ul. Foksal, ul. Chmielna, Kopernika, ul. Ordynacka, ul.

Okólnik, ul. Gałczyńskiego i wyróżniającym się wyjątkowymi wartościami architektonicznymi. Remont

kamienicy przy ulicy Foksal 11 wpisywał się w rekonstrukcję południowej pierzei ulicy Foksal. Zgodnie

z zapisami w Mikroprogramie Rewitalizacji Dzielnicy Śródmieście m. st. Warszawy „projekt ma na

celu likwidację patologii społecznych występujących w tym rejonie. Część frontowa kamienicy

przeznaczona jest całkowicie na funkcje użytkowe […] Ponadto projekt obejmuje wprowadzenie

stałego monitoringu podwórzy oraz iluminacji. Monitoring wyeliminuje libacje, zakłócanie spokoju

oraz notowane przez służby miejskie dewastacje mienia. Planowane jest w tym budynku

86

usytuowanie pracowni plastycznej dla dzieci i młodzieży”.

Fot. 5. Elewacja kamienicy przy ulicy Foksal 11


Celem projektu było (cel I w LPR) ożywienie społeczno - gospodarcze poprzez podniesienie jakości


kultury w oparciu o zasoby dziedzictwa kulturowego, (III) zwiększenie bezpieczeństwa mieszkańców

oraz poprawa możliwości komunikacyjnych wewnątrz osiedli oraz (IV) integracja mieszkańców,

zapobieganie i przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Projekt został przypisany do 6 działań

kierunkowych. Realizacja projektu ma prowadzić zatem do:

� odnowy zasobów dziedzictwa kulturowego;

� poprawy stanu zagrożonych obiektów o wartości zabytkowej;

� promocji działań o znaczeniu turystyczno-kulturowym;

� podniesienia konkurencyjności terenu;

� modernizacji i remontu istniejącej substancji mieszkaniowej;

� tworzenia lokalnych centrów aktywizacji społecznej na terenie rewitalizowanym – integracja

międzypokoleniowa i wzajemna edukacja.

Wyniki badań sondażowych na temat remontu budowlano-konserwatorskiego tzw. „kamienicy

artystycznej” przy ul. Foksal 11 wykazały, że większość respondentów pozytywnie oceniła zmiany

zachodzące w okolicy, co więcej żaden z badanych nie uznał tych zmian za negatywne. Zdaniem

większości ankietowanych oferta kulturalna w okolicy poprawiła się. Raczej pozytywnie oceniono

także zmiany w zakresie liczby placówek handlowych i usługowych oraz stanu bezpieczeństwa

(podoba liczba respondentów uznała, że stan bezpieczeństwa poprawił się oraz że nie uległ one

zmianie). Bardzo zróżnicowane są opinie dotyczące zmiany problemów społecznych na omawianym

obszarze – więcej badanych uznało, że problemów jest więcej niż 5 lat aniżeli oceniających, że

sytuacja się poprawia (odpowiednio: 44%, 23%); co trzeci badany uważa, że sytuacja w tym zakresie

nie zmieniła się. Najważniejsze problemy to alkoholizm i wandalizm, ankietowani mieszkańcy skarżyli

się na dewastację zarówno wyremontowanej elewacji kamienicy jak i przestrzeni publicznych.

Zdaniem większości stosunki sąsiedzkie nie uległy w ostatnich latach zmianom.

87

Wyk. 23 Ocena zmian zachodzących w okolicy kamienicy przy ulicy Foksal 11


Prawie wszyscy badani dobrze znają ulicę Foksal i często bywają w tej okolicy (91%). Najczęściej, poza

mieszkaniem i pracą, respondenci spacerują, robią zakupy lub spotykają się ze znajomymi w tej

okolicy. Nieco ponad połowa ankietowanych słyszała o działaniach rewitalizacyjnych podejmowanych

w sąsiedztwie (53%), jednak niewiele osób wiedziało o konsultacjach dotyczących remontu kamienicy

przy Foksal 11 (13%). Zaledwie co trzeci wiedział, że kamienica ta została poddana działaniom

rewitalizacyjnym (32%). Biorąc pod uwagę niewielki udział mieszkańców w badaniu, wynik ten można

uznać za satysfakcjonujący. Respondenci dowiadywali się o projekcie głównie od sąsiadów,

wykonawców remontu, z prasy lub stron internetowych. Większość badanych odpowiadała, że zna

przeznaczenie tego budynku (60%), wskazywano że będą tam / są tam placówki artystyczne (galerie,

fundacje, Instytut Jana Pawła II). Zdaniem zdecydowanej większości remont kamienicy poprawił

wizerunek ulicy (89%); większość deklarowała, że poleciłaby odwiedzenie ulicy Foksal znojomym i

turystom.

Fot. 5Wnętrza kamienicy przy ulicy Foksal 11


88

Respondenci bardzo pozytywnie ocenili wpływ projektu rewitalizacyjnego na atrakcyjność ulicy

Foksal. Zdaniem badanych remont kamienicy przyczynił się do poprawy estetyki w okolicy. Bardziej

podzielone były natomiast opinie na temat wpływu tego projektu na wzrost liczby odwiedzających tą

część miasta. Część badanych odpowiadała, że dzięki takim działaniom turyści będą chcieli poznać

takie ulice jak Foksal, inni natomiast wskazywali, że dla odwiedzających małe znaczenie mają remonty

pojedynczych kamienic a zdecydowanie większe poprawa oferty rozrywkowej i gastronomicznej w

okolicy. Zdaniem większości badanych remont kamienicy artystycznej nie sprawia, że zamiast w inne

rejony Warszawy ankietowani przychodzą właśnie na Foksal.

Wyk. 24 Ocena efektu rewitalizacji kamienicy przy ulicy Foksal 11


Podsumowując, badani raczej pozytywnie ocenili zmiany zachodzące przy ulicy Foksal i w jej

sąsiedztwie. Większość uznała, że remont kamienicy artystycznej poprawił wizerunek ulicy i jej

estetykę. Badani uważają, że takie działania powinny być kontynuowane. Gorzej natomiast oceniono

efekt społeczny projektu. Ponadto ich odziaływanie na zachowania przestrzenne mieszkańców i

turystów jest raczej nieduże. Uznano, że zdecydowanie bardziej w ten rejon miasta przyciąga

poprawiająca się oferta placówek gastronomicznych i rozrywkowych.

89

5.5 Opracowanie i przygotowanie nowych szlaków turystycznych – „Spacery po Pradze”

Projekt został zrealizowany w latach 2006-2009 i kosztował 90 000 zł. Został on wybrany do

pogłębionej analizy ze względu na położenie oraz cele projektu. Zgodnie z zapisami w Mikroprogramie

Rewitalizacji Dzielnicy Praga Północ m. st. Warszawy „przedmiotem projektu jest opracowanie 4

nowych szlaków turystycznych - wycieczek po Pradze wraz z dokumentacją historyczną, opracowanie

i przygotowanie folderów, ulotek i upowszechnienie informacji o obiektach wartych zwiedzania,

oznakowanie szlaków na ciągach ulicznych, (umocowanie tablic z oznakowaniem i opisem na

obiektach). W pierwszej kolejności oznakowania pojawią się na wyremontowanej ulicy Ząbkowskiej,

po zakończeniu modernizacji ul. Białostockiej i przy ul. Markowskiej (przewidywany okres 2009 r.). W

ramach projektu przewidziano też sesje naukowe o historii i dziedzictwie kulturowym Pragi, realizację

w sezonie letnim cyklu nieodpłatnych wycieczek po Pradze z przewodnikiem”.

Projekt służyć miał dwóm celom Lokalnego Programu Rewitalizacji dla m.st. Warszawy: (Cel I)

ożywienie społeczno-gospodarcze poprzez podniesienie jakości przestrzeni publicznej, zgodnie z

zasadami ładu przestrzennego estetyki oraz (II) rozwój turystyki i kultury w oparciu o zasoby

dziedzictwa kulturowego. Projekt przypisano do 3 zadań:

▪ wykreowanie „Marki Warszawskiej”,

▪ tworzenie warunków wspierających możliwości usług w zakresie turystyki i kultury,

▪ promocja przedsięwzięć o znaczeniu turystyczno – kulturowym.

Na podstawie badań w terenie stwierdzono zrealizowanie projektu w dużym stopniu. Wytyczono 5

szlaków, tj.:

• Nowa Praga;

• Stara Praga ;

• Szmulowizna;

• Dawna Praga aż po Skaryszew i Kamion;

• Dawna Praga aż po Golędzinów i Targówek.

Informacje o ww. szlakach dostępne są w punkcie informacji turystycznej „Info Praga”, dostępne są

foldery ze szczegółowym opisem każdego ze szlaków. W porównaniu z rokiem ubiegłym obecnie

przewidziana jest mniejsza częstotliwość spacerów, co może świadczy o małym zainteresowaniu. Po

dokonaniu obserwacji w terenie możemy stwierdzić, że planowane oznaczenia poszczególnych

szlaków nie zostały zrealizowane.

Podczas wywiadu przeprowadzonego w punkcie informacji turystycznej „Info Praga” zdobyto

informacje, że planowane wycieczki wraz z przewodnikiem są organizowane w sezonie letnim od

2011r. W tym roku turyści będą mogli „odkrywać sekrety Pragi” w każdą niedzielę od maja do

września. Turyści chcący pogłębić swoją wiedzę o Pradze mogą skorzystać z książki autorstwa Michała

Pilicha, „Warszawska Praga. Przewodnik”. W czasie wywiadu potwierdzono funkcjonowanie obecnie 5

a nie 4 szlaków.

90

Wyk. 25 Ocena zmian zachodzących na obszarze, przez który przebiegają szlaki „Spacery po Pradze”


Badania wykazały, że respondenci bardzo dobrze oceniają zmiany zachodzące w okolicy w ostatnich 5

latach. Zdecydowana większość badanych uważa, że oferta kulturalna poprawiła się, wzrosła liczba

placówek handlowych i usługowych, poprawił się stan bezpieczeństwa, wzrosła liczba turystów

odwiedzających ten obszar. Zdaniem większości badanych poprawiły się także warunki życia. Gorzej

oceniono zmiany dotyczące problemów społecznych i stosunków sąsiedzkich. Są te jedyne z badanych

aspektów zmian obok warunków życia ocenione przez grupę badanych negatywnie. Zdaniem 37%

problemy społeczne oraz stosunki społeczne na badanym obszarze nie uległy zmianie, co 4 badany

natomiast ocenił te zmiany pozytywnie.

Wyk. 26 Ocena efektu projektu rewitalizacji „Spacery po Pradze

8,3 6,9

51,4

43,1

91,7 93,1

48,6

56,9

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Przyczyniła się do rozwoju usług w zakresie turystyki i kultury w okolicy

Pomaga promować przedsięwzięcia o znaczeniu turystyczno -

kulturowym

Przyczyniła się do poprawy estetyki w okolicy

Powoduje, że zamiast w inne rejony Warszawy przychodzi Pan/Pani tutaj odpoczywać/spacerować/korzystać z

usług

tak

nie


91

Respondenci są świadomi działań rewitalizacyjnych podejmowanych na badanym obszarze.

Zdecydowana większość badanych słyszała o działaniach rewitalizacyjnych podejmowanych w okolicy

(71%), część ankietowanych wiedziała o konsultacjach dotyczących projektów rewitalizacyjnych (38%).

Większość słyszała o szlakach turystycznych „Spacery po Pradze” (60%), a o projekcie dowiedziała się

z internetu oraz od znajomych czy też klientów. Kilku ankietowanych turystów informacje o szlakach

pozyskało w biurze podróży lub punkcie it, co jest dowodem na obecność szlaków w świadomości

użytkowników tego obszaru jak i na podejmowane działania promujące ten projekt. Co piąty badany

szedł kiedyś jednym ze szlaków turystycznych (21%), co szósty natomiast brał udział w wycieczkach

odbywających się po szlaku (15%). Szlaki, które były wymieniane to Szlak Trzech Wyznań,

Szmulowizna, kompleks Koneser oraz Wielokulturowa Praga. Na obszarze Starej Pragi coraz częściej

organizowane są wycieczki, respondenci często nie wiedzieli czy szlak o którym słyszeli lub wycieczka

ma związek z badanym projektem rewitalizacyjnym, czy jest efektem innych działań podejmowanych

przez władze lokalne lub inne podmioty związane z Pragą.

Wszyscy ankietowali uznali zgodnie, że przygotowanie takich szlaków było dobrym pomysłem.

Odpowiadano, że jest to „dobra atrakcja turystyczna”, „przyciągnie turystów”, „poprawi wizerunek

dzielnicy”, „to dobry sposób promocji Pragi”. Badani uznali, że projekt ten może wpływać korzystnie

na warunki życia na obszarze, ponieważ „ może poprawić się bezpieczeństwo”, „zmniejszy się

ubóstwo”, „większy dochód dla dzielnicy”, „poprawi się estetyka”, „poprawi się czystość”, „zwiększy

się liczba miejsc pracy”.

Zdaniem respondentów szlaki turystyczne „Spacery po Pradze” przyczynią się do rozwoju usług w

zakresie turystyki i kultury w okolicy oraz ułatwią promocję przedsięwzięć o znaczeniu turystyczno-

kulturowym. Mniej pozytywnie odnieśli się do swoich decyzji przestrzennych, nieco ponad połowa

uznała, że dzięki temu projektowi będzie właśnie na Pradze odpoczywać, spacerować i korzystać z

usług. Podzielone były także opinie na temat wpływu projekt na poprawę estetyki okolicy. Wszyscy

badani przyznali jednak, że działania rewitalizacyjne powinny być kontynuowane. Uzasadniano, że

wpłynie to pozytywnie na wizerunek obszaru, może przyczynić się do poprawy estetyki budynków i

przestrzeni publicznych oraz rozwiązać część problemów społecznych. Rekomendowano zwłaszcza

działania związane z remontem kamienic i podwórek oraz przeciwdziałaniu wykluczeniu społecznemu

i aktywizacji mieszkańców.

Wnioski

Badania wykazały, że wybrane projekty rewitalizacyjne zostały raczej pozytywnie ocenione przez

użytkowników obszarów rewitalizowanych. Jednakże efekty i oddziaływanie tych projektów było

oceniane w sposób zróżnicowany. Wyniki przeprowadzonego badania zwracają uwagę na bardzo

dobry społeczny odbiór zmian zachodzących na wybranych obszarach problemowych.

Modernizacja placu Grzybowskiego jest działaniem ocenianym bardzo pozytywnie przez

respondentów. Zdaniem badanych poprawiła się oferta spędzania czasu wolnego w tym rejonie

miasta oraz estetyka okolicy. Zwiększyła się atrakcyjność placu, wzrosła liczba turystów

odwiedzających to miejsce, badani są gotowi polecić odwiedzenie placu znajomym oraz turystom.

Niestety, realizacja projektu nie sprawiła, że ankietowani zamiast w inne rejony przychodzą na plac

92

Grzybowski spacerować, odpocząć czy odwiedzić restaurację. Konkurencyjność placu jest zatem nadal

niska. Głównym konkurentem placu Grzybowskiego stało się Krakowskie Przedmieście i Nowy Świat,

które to ulice chętniej odwiedzają badani. Projekt modernizacji placu Grzybowskiego służyć miał

realizacji wszystkich czterech celów strategicznych. Na podstawie wyników badań sondażowych

można wnioskować, że realizacja projektu przyczyniła się do rozwoju turystyki i kultury oraz ożywiania

społecznego-gospodarczego poprzez podniesienie jakości przestrzeni publicznych. Zdaniem badanych

poprawia się także bezpieczeństwo mieszkańców dzięki systemowi monitoringu, zbiornik wodny,

zadbana zieleń oraz nowoczesne siedziska sprzyjają integracji mieszkańców.

Powstanie Mediateki zostało dostrzeżone przez mieszkańców oraz innych użytkowników ulicy

Szegedyńskiej i najbliższych okolic. Pozytywnie oceniono jej funkcjonowanie, badani polecają jej

odwiedzenie i skorzystanie z usług wypożyczalni czy też wzięcie udziału w wydarzeniach o charakterze

kulturalnym. Jednak jest ona dla nich przede wszystkim nowoczesną i ciekawą placówką kulturalną,

która nie ma znacznego wpływu na funkcjonowanie okolicy. Większość badanych uważa bowiem, że

realizacja tego projektu rewitalizacyjnego nie poprawiła wizerunku ulicy, nie zwiększyła jej

atrakcyjności i konkurencyjności, nie miała także wpływu na estetykę okolicy. Cztery zakładane

działania kierunkowe osiągnięto. Cele projektu zostały raczej osiągnięte. Niewątpliwie Mediateka

służy integracja mieszkańców, zapobieganie i przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Jej oferta

przyczynia się do rozwoju kultury na obszarze rewitalizowanym. Pewne wątpliwości badanych budzi

podniesienie jakości przestrzeni publicznej prowadzące do ożywienia społeczno-gospodarczego.

Zdaniem użytkowników tej przestrzeni realizacja projektu miała niewielki wpływ na zmianę

funkcjonowania okolicy; raczej nie poprawił on atrakcyjności ani estetyki okolicy, nie przyciąga

mieszkańców czy turystów na ten obszar.

Zdaniem badanych projekty rewitalizacyjne takie jak remont kamienicy przy ulicy Krakowskie

Przedmieście 10 zwiększają atrakcyjność sąsiedztwa. Poza tym pozytywnie oceniono działania

rewitalizacyjne podejmowane przy Krakowskim Przedmieściu oraz przemiany tej części miasta.

Zdaniem badanych ulica Krakowskie Przedmieście i okolice znacznie zmieniły się w ciągu pięciu lat,

dostrzeżono zwłaszcza napływ turystów. Badani ten projekt oceniają bardzo pozytywnie. Respondenci

przyznali, że przyczynił się on do poprawy atrakcyjności i estetyki okolicy. Można wnioskować, że

nastąpiło ożywienie społeczno-gospodarcze oraz rozwój turystyki, zdaniem mieszkańców natomiast

budynek jest dewastowany, problemy społeczne raczej nie uległy poprawie toteż dwa pozostałe cele

nie zostały osiągnięte w sposób zadowalający. Co więcej, badani podkreślają, że wpływ na

atrakcyjność okolicy ma wiele czynników (modernizacja ulicy, chodników, poprawa oferty placówek

gastronomicznych). Rekomendują jednak dalsze prace remontowe w tej okolicy.

Remont budowlano-konserwatorski tzw. „kamienicy artystycznej” przy ul. Foksal 11 także miał służyć

realizacji wszystkich celów strategicznych LPR. Otrzymano zbliżone wyniki do kamienicy przy ulicy

Krakowskie Przedmieście. Jest to obszar podlegający w ostatnich latach silnym przemianom

(Krakowskie Przedmieście-Nowy Świat i okolice). Także remont kamienicy artystycznej poprawił

atrakcyjność ulicy i przyczynił się do rozwoju kultury. Lepiej oceniono jednak kwestie związane z

bezpieczeństwem, zwłaszcza ze względu na system monitoringu wewnątrz budynku. Placówki

kulturalne przyczyniają się do integracji mieszkańców.

Szlaki turystyczne „Spacery po Pradze” przyczynią się do rozwoju usług w zakresie turystyki i kultury w

93

okolicy Podzielone były opinie na temat wpływu projekt na poprawę estetyki okolicy. Wszyscy badani

przyznali jednak, że działania rewitalizacyjne powinny być kontynuowane. Obydwa cele raczej

osiągnięto, jednak wyraźnie należy podkreślić niedostatek informacji o tym projekcie. Zarówno w

przestrzeni miasta jak i na stronie internetowej dzielnicy Praga Południe znaleźć można informacje o

wycieczkach i spacerach po tej części miasta, trudno jest jednak określić czy ma to związek z

działaniami rewitalizacyjnymi.

Omówione projekty rewitalizacyjne przyczyniły się do realizacji celów strategicznych LPR. Miały one

inne cele oraz zakres, jednak wszystkie zostały uznane za ważne i cenne działania prowadzone w

dzielnicach. Badani rekomendują kontynuowanie zarówno projektów remontowych jak i typowo

społecznych, podkreślając jednak że trudno jest ocenił oddziaływanie pojedynczego projektu na

obszar, który zmienia się pod wpływem wielu dynamicznych uwarunkowań.

6. Wnioski i rekomendacje

Zebrane w czasie ewaluacji dane i informacje dostarczają podstaw do sformułowania wniosków i

rekomendacji dotyczących kwestii programowych i organizacyjnych LPR. Wnioski te i rekomendacje

zaprezentowane zostały w raporcie w następującej formule: najpierw odniesiono się do ogólnych

kwestii kluczowych następnie zaś przedstawiono w formie tabelarycznej szczegółowe wnioski i

odnoszące się do nich bezpośrednio rekomendacje.

Podstawowym wnioskiem płynącym z przeprowadzonych badań jest ten o konieczności

kontynuowania programu rewitalizacji w Warszawie w tej i w następnej perspektywie finansowej.

Konieczność kontynuacji nie wynika z tego, że część projektów jest w trakcie realizacji i w naturalny

sposób potrzeba czasu na ich dokończenie. Głównym powodem jest to, że po raz pierwszy pojawił się

w Warszawie ambitny program, którego celem jest poprawa sytuacji obszarów zdegradowanych w

różnym wymiarze: społecznym, przestrzennym, itd. Przy wszystkich wskazanych brakach we

wdrażaniu projektów i niedoskonałościach LPR – u, jest on w swych założeniach programem

kompleksowym, wielowymiarowym, mogącym odgrywać wiodącą rolę nie tylko w przywracaniu do

życia fragmentów miasta ale w stymulowaniu rozwoju całego miasta poprzez mobilizację zasobów

endogenicznych, poprawę jakości struktur społeczno-przestrzennych, itd.

Warto też zwrócić uwagę, że dzięki LPR i DMR uruchomiono pewien proces społeczny, zaktywizowano

mieszkańców i innych potencjalnych zainteresowanych / interesariuszy. Kilka lat realizacji LPR to lata

kumulacji doświadczeń i nauki często metodą prób i błędów. Ale to także czas tworzenia się więzi w

społecznościach dotychczas zdezintegrowanych, to czas przełamywania stereotypów i barier

nieufności. Z badania wynika, że wytworzyła się pewna grupa ludzi zajmująca się zawodowo

rewitalizacją która wyszła poza ramy obowiązków i stała się grupą animatorów rewitalizacji.

Dzięki rewitalizacji zmieniają się fragmenty krajobrazu Warszawy i sytuacja jej mieszkańców. Poprawia

się jakość przestrzeni publicznych i zwiększa aktywność mieszkańców. Trudno przecenić te fakty.

Jednocześnie jednak, biorąc pod uwagę zidentyfikowane problemy, warto zastanowić się nad

adekwatnością stosowanych obecnie rozwiązań organizacyjnych i skutecznością prowadzonych

działań w ramach LPR.

94

Generalny wniosek I: Jeden program rewitalizacji dla Warszawy

Głównym problemem LPR jest brak określenia w programie zakładanych efektów prowadzonych

działań z punktu widzenia miasta jako całości. Nie została przedstawiona analiza danych wyjściowych

umożliwiająca określenie najistotniejszych zjawisk kryzysowych w strukturze całego miasta.

Konstruując program w oparciu o ogólne założenia koncepcyjne oraz programy dzielnic, pominięto

identyfikację działań, które są istotne z punktu widzenia całego miasta, nie było więc możliwości, aby

programy ukierunkowane do wewnątrz dzielnic połączyły się w jeden wspólny program. Wydaje się,

że była to najistotniejsza bariera utrudniająca realizację misji programu.

Błędem byłoby w sytuacji, gdy LPR pełni funkcję programu rewitalizacji dla całego miasta sugerować

potrzebę odejścia od takiej formuły, przygotowując się jednak do kolejnej odsłony programu,

należałoby zmodyfikować strukturę istniejącego przy zachowaniu obecnej misji, aby mógł ją

realizować. Pozytywnym efektem dotychczasowego wdrażania programu jest wykształcenie

czytelnych procedur koordynacji działań rewitalizacyjnych. Mając ustalone procedury programowania

i projektowania, w pierwszej kolejności należy określić w nowym programie zjawiska kryzysowe

występujące w przestrzeni całego miasta wraz z lokalizacją przestrzenną, metody ożywienia tych

obszarów, a następnie wskazać projekty, które będą prowadzić do ich aktywizacji. Następnie powinien

zostać określony docelowy efekt prowadzonych działań w skali ogólnomiejskiej. Wypracowanie

programu ogólnomiejskiego w takim kształcie wymaga szerokiej współpracy Biura Polityki Lokalowej z

innymi biurami Urzędu m. st. Warszawy, a także z koordynatorami dzielnicowymi i za ich

pośrednictwem z urzędami dzielnic. Z założenia nowy LPR, zawierając zbliżony do obecnego szkielet

koncepcyjny prowadzenia działań rewitalizacyjnych w mieście, powinien więc zawierać projekty

ogólnomiejskie wypracowane wspólnie przez BPL z innymi interesariuszami publicznymi oraz poddane

szerokim konsultacjom społecznym. Ma to pozwolić na wytworzenie niezidentyfikowanych w

analizowanym okresie powiązań między działaniami rewitalizacyjnymi prowadzonymi w dzielnicach,

umożliwić wykorzystanie efektu synergii i last but not least zwiększenie efektywności

wykorzystywania środków przeznaczanych na rewitalizację poprzez rozszerzenie ich oddziaływania na

obszar całego miasta.

Projekty ogólnomiejskie „zlepiacze”

Głównym celem projektów ogólnomiejskich sugerowanych już w poprzednim punkcie powinno być

umożliwienie prowadzenie działań scentralizowanych. Wielu koordynatorów wskazywało na dwa

istotne problemy w realizacji mikroprogramów. Pierwszym z nich było znaczne rozproszenie

projektów (duża liczba, brak hierarchizacji działań), drugim – słabe umocowanie koordynatora w

dzielnicy i niewielkie możliwości współpracy z innymi podmiotami, czy nawet z koordynatorami z

innych dzielnic.

W pierwszej kolejności należy przeanalizować możliwość wypracowania projektów ogólnomiejskich w

drodze integracji projektów rozpoczętych i niezakończonych w badanym okresie oraz wpisanych do

mikroprogramów i nierealizowanych. Powinno się promować, zgodnie z sugestiami koordynatorów,

projekty o wyraźnym charakterze rewitalizacyjnym – aktywizacja społeczna i/lub elementy

pobudzania działań kulturalnych w połączeniu z działaniami remontowo-modernizacyjnymi. Pozwoli

95

to w świadomości mieszkańców na wytworzenie innego obrazu rewitalizacji, niż pokutujący w chwili

obecnej obraz remontów kamienic w centrum miasta.

Projekty ogólnomiejskie wskazane w programie powinny być realizowane przez zespoły zadaniowe,

złożone z koordynatorów dzielnic, których będą dotyczyć prowadzone działania oraz przedstawicieli

biur, których działalność związana jest z danym typem działalności. Współpraca ta powinna

rozpoczynać się już na etapie przygotowania projektu, ponieważ zarówno biura jak i dzielnice

powinny wskazać działania nienazywane rewitalizacją, które w naturalny sposób wiążą się z

opracowywanymi projektami i powinny być koordynowane wspólnie lub chociaż konsultowane w celu

lepszego oddziaływania na obszar.

To samo dotyczy finansowania projektów ogólnomiejskich, środki przeznaczone w budżetach biur i

dzielnic na sfinansowanie działań cząstkowych w ramach projektów ogólnomiejskich powinny być

integrowane na zasadach projektowych. W związku ze zmianami w zakresie pozyskiwania środków

unijnych na rewitalizację i przechodzeniem z dotacyjnej na zwrotną formę wsparcia projektów

miejskich (Inicjatywa JESSICA), należy z góry przeanalizować możliwości generowania przez projekty

dochodów oraz włączenia w ich realizację partnerów prywatnych (w trybie koncesji na roboty

budowlane lub usługi bądź w trybie PZP). Mając na uwadze ograniczenia w pozyskiwaniu środków

zewnętrznych oraz ograniczenie budżetowe miasta, należy ustalić hierarchię projektów

ogólnomiejskich określając, które z nich są dla miasta najistotniejsze. Wśród tych najbardziej

priorytetowych należy z góry założyć konieczność realizacji niektórych w ramach partnerstwa

publiczno-prywatnego z odpowiednim podziałem zadań i ryzyk, gwarantującym brak obciążeń dla

miasta z tytułu realizacji projektu.

Istotnym elementem projektów ogólnomiejskich jest monitorowanie ich efektów i rzeczywistego

wpływu prowadzonych działań na tkankę miejską i społeczność lokalną. Efekty te powinny być nie

tylko monitorowane na bieżąco przez koordynatorów dzielnic jako osoby będące najbliżej

realizowanych działań, ale i promowane przez wszystkie zaangażowane strony jako wspólne projekty

rewitalizacyjne.

Projekty dzielnicowe – rewitalizacja do wewnątrz

W dalszym ciągu powinny w strukturze programu pozostać mikroprogramy z diagnozą problemów

dzielnic i projektami ukierunkowanymi na poprawę sytuacji na wyznaczonych w dzielnicach

obszarach. Projekty powinny być włączane do mikroprogramów nie tylko na podstawie wskaźników i

w odniesieniu do celów, które dla działań rewitalizacyjnych zostały określone w dzielnicy. Przede

wszystkim powinny odnosić się – a teraz tak nie jest – do potrzeb społeczności. Żeby uzyskać

satysfakcjonujący poziom dostosowania programowanych działań do potrzeb konieczne są

konsultacje społeczne, jednolite i prowadzone według jednego modelu dla wszystkich dzielnic, w

porównywalny sposób. Należy także przeanalizować dobór wskaźników, aby poza działaniami

zaplanowanymi o dłuższym horyzoncie czasowym, była możliwość względnie szybkiego reagowania

na problemy społeczne na obszarze rewitalizacji.

96

Generalny wniosek II: Delimitacja obszarów kryzysowych

Kwestia delimitacji obszarów kryzysowych budzi jeśli nie emocje to na pewno kontrowersje. Kryzys

przybiera różne formy i przynosi różne skutki w różnych częściach miasta. Dla usprawnienia i

zwiększenia trafności wyboru obszarów kryzysowych proponuje się następującą kolejność działań

zmierzających:

1. Wybór ekspercki opierający się na wiedzy i doświadczeniu władz dzielnicowych. Mają one

bardzo dobre rozeznanie w terenie. Na podstawie prowadzonej polityki społecznej,

przestrzennej i gospodarczej oraz planowaniu strategicznym i miejscowym władze dzielnic

mogą wskazać obszary wymagające wsparcia.

2. Jakościowe badania ewaluacyjne. Proponuje się odejście od danych statystycznych, których

pozyskanie jest trudne lub niemożliwe a ich analizy nie dają pełnego obrazu sytuacji. W

związku z tym, dane statystyczne należy zastąpić danymi jakościowymi pochodzącymi z badań

ankietowych wśród mieszkańców, przedsiębiorców i organizacji zlokalizowanych na obszarze

kryzysowym. Kwestionariusz powinien zawierać część wspólną i jednakową dla wszystkich

dzielnic (opracowanie powinno nastąpić w konsultacji z Komitetem monitorującym) oraz

część właściwą potrzebom dzielnic. Badanie powinno stanowić podstawę do określenia

zakresu projektów i działań rewitalizacyjnych, które należy podjąć na danym obszarze.

3. Analiza funkcjonalna wyznaczonego obszaru kryzysowego posłuży do nakreślenia szerszego

tła działań rewitalizacyjnych oraz do badania siły oddziaływania projektów rewitalizacyjnych.

Struktura funkcjonalna, szczególnie przedsiębiorstw jest jednym z najczulszych elementów,

które mogą wskazać czy projekty przyniosły oczekiwane rezultaty ożywienia. W zależności od

szczegółowości przeprowadzonej analizy, wyniki efekty oddziaływania będzie można

wychwycić stosunkowo szybko.

4. Wyznaczenie obszaru kontrolnego jest konieczne do sprawdzenia na ile zmiana sytuacji w

obszarze kryzysowym jest wynikiem podjętych działań rewitalizacyjnych a na ile efektem

zmian ogólnomiejskich lub wynikiem tendencji krajowych. Obszar kontrolny powinien być

podobny do obszaru kryzysowego pod względem konieczności podjęcia działań

rewitalizacyjnych oraz uwarunkowań społecznych, gospodarczych i przestrzennych pod

warunkiem, że działania te nie mogą być podjęte z różnych przyczyn (prawnych, finansowych,

organizacyjnych). Dokonując analizy porównawczej w momencie ewaluacji efektywności

projektów rewitalizacyjnych, będzie można stwierdzić w jakim stopniu zmiany w obszarze

kryzysowym są wynikiem rewitalizacji.

97

Ryc. 7 Procedura delimitacji obszaru kryzysowego

Generalny wniosek III: Finansowanie

Istotną trudnością wskazywaną przez koordynatorów we wdrażaniu programu, ale i realizacji

konkretnych projektów, był brak środków finansowych. Analiza środków przeznaczanych na działania

rewitalizacyjne w poszczególnych dzielnicach pokazuje wyraźnie, że większość środków na realizację

projektów przekazywały właśnie dzielnice. Jednocześnie nie we wszystkich dzielnicach rewitalizacja

była traktowana przez zarządy jako priorytetowa przy ustalaniu budżetu, co przekładało się na

pominięcie w WPI środków na realizację projektów, a nawet w niektórych przypadkach kontynuację

już rozpoczętych projektów.

Brakuje informacji o planach finansowych w zakresie rewitalizacji – system monitorowania powinien

generować tego typu informację, jakie środki powinny zostać zabezpieczone w budżetach dzielnic,

konieczne jest także podejście do rewitalizacji w formule budżetu zadaniowego, aby wszystkie wydatki

majątkowe i niemajątkowe powiązane z projektami rewitalizacyjnymi integrowane były w jednym

zadaniu. Należy również dążyć do stosowania partnerstwa publiczno-prywatnego, szczególnie w

trybie koncesji z przeniesieniem finansowania projektu na partnera prywatnego oraz wypracowaniem

formuły wynagrodzenia, umożliwiającej brak dodatkowych opłat ze strony miasta.

Generalny wniosek IV: Partnerstwo – mit i konieczność

Konieczne jest wypracowanie, na podstawie dotychczasowych doświadczeń z projektów

rewitalizacyjnych partnerstw na rzecz realizacji projektów ogólnomiejskich, ale i ukierunkowanych do

98

wewnątrz dzielnic. Zastanawia brak deklaracji budowania partnerstw wokół projektów

rewitalizacyjnych, co prawda okazuje się, że współpraca z beneficjentami zewnętrznymi została

zawiązana w wielu miejscach na rewitalizacyjnej mapie Warszawy, ale nie jest traktowana jako

partnerstwo. Wsparcia wymagają również dzielnicowe fora rewitalizacji.

Istotnym problemem jest naruszenie zaufania społecznego, zwłaszcza wśród wspólnot

mieszkaniowych i spółdzielni, które oczekiwały – niezależnie od roszczeniowego charakteru tych

oczekiwań – wsparcia finansowego w realizacji swoich planów remontowych. Wsparcie to w wyniku

przesunięć środków nie nastąpiło i nie nastąpi, budowę dalszej współpracy z tymi podmiotami należy

więc od czytelnych informacji i wyjaśnienia zmian oraz wskazania miejsc, gdzie środki na zakładane

przez nie działania rewitalizacyjne mogą być uzyskane (BGK, Fundusz Rozwoju Obszarów Miejskich).

Aby partnerstwo społeczne wokół rewitalizacji mogło zaistnieć potrzebny jest dialog społeczny – w

tym celu należy wykorzystać formy konsultacji społecznych i działań aktywizacyjnych dotychczas

wypracowane przez miasto w trakcie realizacji projektów społecznych (m.in. projektów norweskich).

Partnerstwo to konieczność nie tylko w znaczeniu społecznego dialogu na rzecz rewitalizacji, ale i w

odniesieniu do realizacji działań w formule partnerstwa publiczno-prywatnego. Analiza

mikroprogramów i stopnia ich realizacji pokazuje, że dzielnice nie będą w stanie zrealizować dużej

części projektów w zakładanym okresie. Jest to wyraźna wskazówka do tego, aby wyodrębnić zarówno

wśród projektów ogólnomiejskich, jak i dzielnicowych projekty przeznaczone do realizacji w formule

partnerstwa publiczno-prywatnego.

Generalny wniosek V: Monitoring

Procedury monitorowania realizacji LPR nie w pełni pozwalają na bieżącą obiektywną ocenę

przebiegu realizacji i efektów Programu. Dlatego też proponuje się następującą kolejność działań

monitorujących program rewitalizacji:

1. Bieżące monitorowanie projektów, które pozwoli zarządzającym kontrolować realizację

założeń programu rewitalizacji w trakcie jego realizacji. Każdy projekt powinien być rozpisany

w sposób umożliwiający określenie stopnia jego bieżącej realizacji. Przyjęty może być

wskaźnik wydatkowania budżetu lub stopnia wykonania działań. Skwantyfikowanie stopnia

realizacji projektu pozwoli na uzyskanie szybkiej i porównywalnej informacji na temat

projektów.

2. Do zbadania oddziaływania projektów rewitalizacyjnych powinny zostać wykorzystane

metody użyte przy wyznaczaniu obszaru kryzysowego czyli badanie jakościowe głównych

użytkowników zrewitalizowanego obszaru, analiza funkcjonalna obszaru wraz z otoczeniem

oraz badanie porównawcze na obszarze kontrolnym. Wszystkie wymienione sposoby

uzyskania informacja o zmianach i ich przyczynach na obszarze kryzysowym można wykonać

w połowie realizacji programu oraz już rok po zakończeniu realizacji projektów. Pogłębione

badanie efektywność, oparte na metodach jakościowych, jest w stanie uzyskać informacje

bardziej szczegółowe niż statystyka publiczna. Ujednolicenie kwestionariuszy i metod

w większym stopniu umożliwi zarządzającym programem na porównywanie wyników miedzy

dzielnicami. Uzyskanie szybkiej i kompleksowej informacji zwrotnej powinno zostać

99

wykorzystane do następnego elementu monitorowania, czyli badania efektywności.

3. Cost – benefit analysis jest metodą pozwalająca na porównanie poniesionych nakładów

finansowych i uzyskanych rezultatów. Konieczne jest, aby na tym etapie wykorzystać zbiór

wszystkich pozytywnych i negatywnych oddziaływań, określić ich realną wartość oraz

porównać z wydatkami. Dzięki zastosowaniu tego narzędzia możliwe jest określenie końcowej

efektywności i opłacalności podjętych działań. Ta ostatnia cecha wynikać będzie

bezpośrednio z porówna zmian w obszarze kryzysowym i obszarze kontrolnym.

4. Baza dobrych doświadczeń powinna zawierać przykłady konkretnych projektów, inwestycji,

działań i sposobów realizacji, które przyjęły akceptowalny lub wysoki poziom efektywności

i opłacalności. Na tej podstawie przygotowane rekomendacje będą pomocne w kolejnych

realizacjach oraz przede wszystkim w planowaniu strategicznym w kolejnych okresach

programowania rewitalizacji.

Ryc. 8 Procedura monitorowania efektów realizacji LPR

100

6.1. Wnioski dotyczące modyfikacji struktur i procesów wdrażania LPR na lata 2005 – 2013

Wnioski Rekomendacje

Wnioski dotyczące modyfikacji struktury

Obecna struktura LPR jest wynikiem konsekwentnych działań BPL oraz Komitetu Monitorującego prowadzonych od 2005 r. Dzielnice nauczyły się reguł budowania i aktualizacji programu.

Brak rekomendacji do zmian struktury LPR przed 2013 r.

Wnioski dotyczące modyfikacji sposobu wdrażania Brakuje aktywnej roli Wydziału Rewitalizacji w bieżącej kontroli prowadzonych na obszarach rewitalizacyjnych prac planistycznych i uzgodnień konserwatorskich, przez co LPR jest traktowany jako osobny dokument niezintegrowany z procedurą planowania przestrzennego.

Biuro Polityki Lokalowej jako wdrażające LPR powinno na bieżąco śledzić prowadzone prace planistyczne pod tym kątem i w trakcie procedury uchwalania planów miejscowych zgłaszać wnioski spójne z LPR dla przekształcanych terenów.

Nie wykorzystano katalogu obszarów o dużych wartościach i potencjale, np. obszarach dziedzictwa kulturowego. W związku z tym część obiektów, wobec których prowadzone są prace rewaloryzacyjne, silnie oddziałujące na przestrzeń publiczną i wpływające nie tylko na jej estetykę poprzez remonty, ale również poprawiające jakość tej przestrzeni poprzez zmianę funkcji (np. przekształcenia funkcjonalno-przestrzenne na Skwerze Hoovera) nie zostało włączonych do mikroprogramów, choćby jako tło prowadzonej rewitalizacji.

W opinii zespołu ewaluacyjnego powinna zostać przeprowadzona dodatkowa analiza dotycząca dużych projektów inwestycyjnych realizowanych na obszarach rewitalizacyjnych poza programem rewitalizacji z oceną ich oddziaływania na otaczającą przestrzeń. Jej wyniki powinny być podstawą do oceny proporcji włączenia dużych projektów (flagowych – publicznych, publiczno-prywatnych czy prywatnych oraz ogólnomiejskich – publicznych) w strukturę programu w kolejnym okresie programowania, jednak analiza powinna zostać sporządzona jako dokument wyjściowy przed końcem 2012 r.

W analizowanym okresie 2005-2010 nastąpiła decentralizacja działań rewitalizacyjnych w dzielnicach utrudniająca realizację misji LPR.

Pewne założenia początkowe LPR warto poddać dyskusji: – brak możliwości lokowania nowych obiektów, – brak projektów flagowych (dużych projektów urbanistycznych) w

strukturze LPR, – możliwość wywierania wpływu na sytuację społeczną w dzielnicach przy

pomocy projektów flagowych. Z analizy powiązań z innymi dokumentami wskazywanych w DMR wynika, że część dzielnic, obok koniecznego do dofinansowania powiązania programu z dokumentami programowymi, przeprowadziła analizę wykorzystywanych w rewitalizacji innych dokumentów i wyniki tej analizy wykorzystała przy sporządzaniu dokumentów.

Integrowanie działań rewitalizacyjnych z innymi programami miejskimi i regionalnymi powinno być standardowo włączone do procedury sprawozdania z efektów rewitalizacji. Wymaga to współpracy koordynatora z wszystkimi wydziałami urzędu dzielnicy, które realizują działania w obszarach kryzysowych. W tym przypadku jedynym kryterium konieczności przekazywania informacji powinno być kryterium obszarowe, nie zaś jak

101

dotychczas kryterium rodzaju prowadzonych działań. W oparciu o informacje z lat 2005-2012 powinny być wskazane programy, które miały największe znaczenie wspierające rewitalizację i rozwój dotychczasowych obszarów kryzysowych. Na tej podstawie powinny zostać wskazane programy realnie powiązane z działaniami rewitalizacyjnymi. Działanie to jest niezbędne już w czasie aktualizacji programu na 2013 r. w celu uspójnienia oddziaływania rozproszonych projektów inwestycyjnych wskazanych w DMR grupujących projekty głównie o charakterze inwestycyjnym.

Istotną trudnością wskazywaną przez koordynatorów we wdrażaniu programu, ale i realizacji konkretnych projektów, był brak środków finansowych. Analiza środków przeznaczanych na działania rewitalizacyjne w poszczególnych dzielnicach pokazuje wyraźnie, że większość środków na realizację projektów przekazywały właśnie dzielnice. Jednocześnie nie we wszystkich dzielnicach rewitalizacja była traktowana przez zarządy jako priorytetowa przy ustalaniu budżetu, co przekładało się na pominięcie w WPI środków na realizację projektów, a nawet w niektórych przypadkach kontynuację już rozpoczętych projektów.

Brakuje informacji o planach finansowych w zakresie rewitalizacji – system monitorowania powinien generować tego typu informację, jakie środki powinny zostać zabezpieczone w budżetach dzielnic, konieczne jest także podejście do rewitalizacji w formule budżetu zadaniowego, aby wszystkie wydatki majątkowe i niemajątkowe powiązane z projektami rewitalizacyjnymi integrowane były w jednym zadaniu. Należy również dążyć do stosowania partnerstwa publiczno-prywatnego, szczególnie w trybie koncesji z przeniesieniem finansowania projektu na partnera prywatnego oraz wypracowaniem formuły wynagrodzenia, umożliwiającej brak dodatkowych opłat ze strony miasta. Już w tym okresie konieczna jest modyfikacja systemu raportowania finansowego.

Od 2009 r. w zestawieniach wydatków dzielnic na projekty rewitalizacyjne nie prowadzi się już rozróżnienia na wydatki majątkowe i bieżące, co w znacznym stopniu utrudnia ocenę proporcji tych wydatków w 2009 i 2010 r. Nie jest zatem możliwa całościowa ocena tych wydatków w całym okresie poddanym ewaluacji. W tym miejscu występuje niezgodność z założeniami LPR, które wśród kryteriów oceny LPR wskazywały: – wydatki majątkowe budżetu miasta przeznaczone na projekty

inwestycyjne w poszczególnych obszarach rewitalizowanych w przeliczeniu na 1 km kw. obszarów rewitalizacji w stosunku do wydatków majątkowych budżetu w przeliczeniu na 1 na km kw. w mieście ogółem;

– wydatki niemajątkowe budżetu miasta przeznaczone na projekty i działania realizowane w poszczególnych obszarach rewitalizowanych w

Należy wrócić w 2012 i 2013 r. do ujmowania w zestawieniach osobno wydatków bieżących i majątkowych.

102

przeliczeniu na mieszkańca w stosunku do wydatków niemajątkowych budżetu per capita ogółem.

Informacje o dokładnej klasyfikacji budżetowej projektów (dział, rozdział i paragraf) są dostępne jedynie dla projektów realizowanych w roku 2008.

Zestawienia wydatków powinny zostać uzupełnione o informacje o klasyfikacji budżetowej projektów. Przy aktualizacji MDR w 2013 r. należy zwrócić uwagę na uzupełnienie paragrafów budżetowych w zestawieniu wydatków dzielnicowych. Pozwoli to na przedmiotowo-podmiotową analizę wydatkowanych środków. Obecnie można jedynie powiedzieć, że dominowały finansowane z budżetu miasta wydatki inwestycyjne i remontowe. Mimo stosunkowo dużego zaangażowania środków unijnych nie widać tego ani w paragrafach dotyczących środków europejskich, ani w części przypisanej do budżetu Państwa, ani do wydatków niekwalifikowanych. Przy interdyscyplinarnym charakterze projektów rewitalizacyjnych istotne jest zwłaszcza zwrócenie uwagi na ten ostatni element – w jaki sposób skonstruowane (pod względem montażu) były projekty rewitalizacyjne i czy wydatki niekwalifikowane nie mogły być sfinansowane z innych źródeł niż budżet miasta. Przy obecnie dostępnych danych nie ma takiej możliwości.

Brakuje konsekwencji w wyszczególnianiu źródeł finansowania poza projektem „Renowacja kamienic praskich o znaczeniu historycznym wraz z adaptacją pomieszczeń na cele społeczne”.

Należy doprowadzić do zgodnego ze stanem faktycznym podawaniem w zestawieniach wydatków źródeł finansowania.

Występują znaczne rozbieżności między danymi zawartymi w zestawieniach wydatków dla kolejnych lat.

Należy przeszkolić koordynatorów w zakresie przekazywania do BPL odpowiednich danych finansowych, wprowadzić czytelną procedurę przekazywania im danych przez wydziały zajmujące się budżetami poszczególnych dzielnic. Można również rozważyć podawanie wiążących danych na okres bazowy z rocznym opóźnieniem [w zestawieniu na kolejny rok].

Brakuje w sprawozdaniach finansowych informacji o zabezpieczonych środkach na realizację w WPF.

Należy postulować, aby w DMR w ostatniej aktualizacji pozostały jedynie projekty posiadające zabezpieczenie finansowe w WPF. Ponieważ dzielnice pozostałych projektów nie potraktowały priorytetowo w swojej polityce finansowej, nie są one więc z punktu widzenia dzielnicy przeznaczone do realizacji. Dzięki zabiegowi odchudzenia DMR z projektów, które nie będą realizowane z powodu braku środków w WPF, możliwa będzie ocena polityki dzielnic w zakresie rewitalizacji. Istnieje możliwość, że niektóre z dzielnic

103

uczestniczących obecnie w LPR, będą musiały z LPR wypaść. W przypadku 6 projektów rewitalizacyjnych w czasie ich trwania zwiększono środki przeznaczone na ich realizację o ponad połowę. W najdroższym z nich, projekcie bemowskim, zmiana wynikała ze znacznego poszerzenia projektu i włączenia elementów komercyjnych (m.in. stajnia) do kolejnego etapu realizacji projektu. Na koniec 2010 r. nie było jednak w WPI zagwarantowanych środków na realizację poszerzonych zadań.

Przy silnym komercyjnym charakterze projektu należy rozważyć ubieganie się o kredyt na jego realizację, zwłaszcza w kontekście wprowadzanej w województwie mazowieckim Inicjatywy JESSICA.

W analizowanym okresie (2005-2010) miały miejsce dwa zdarzenia istotnie zmieniające zaangażowanie beneficjentów zewnętrznych w realizację projektów rewitalizacyjnych ze środków własnych. Pierwszym z nich była możliwość uzyskania dofinansowania ze środków unijnych na realizację projektu w ramach działania 3.3. w ZPORR. Drugim – brak możliwości ponownego aplikowania o środki unijne na rewitalizację z działania 5.2. (Rewitalizacja miast) w RPO. W rezultacie beneficjenci zewnętrzni poczuli się rozczarowani obietnicą bez pokrycia i przestali angażować się w realizację DMR. Pokazuje to nie tylko ich rozczarowanie, ale także roszczeniowe podejście do finansowania unijnego, którego brak jest postrzegany przez wielu jako usprawiedliwienie automatycznej rezygnacji z projektu.

Należy wypracować, bazując na doświadczeniach innych miast polskich system zachęt dla beneficjentów zewnętrznych do włączania się w program rewitalizacji – prace nad nim powinny rozpocząć się jeszcze w obecnym okresie programowania. Powinien on obejmować ulgi i zwolnienia podatkowe, czytelny system uzyskiwania innych form pomocy de minimis, itp.

104

6.2. Wnioski i rekomendacje dotyczące aktualizacji i zmian w LPR

Wnioski Rekomendacje

Wnioski dotyczące modyfikacji struktury

Decentralizacja działań rewitalizacyjnych wynika z uwarunkowań administracyjno-prawnych m. st. Warszawy, ale w części jest też wynikowa w stosunku do zastosowanego w Warszawie modelu programowania rewitalizacji. Zamiast formułowania miejskich założeń programu zdecydowano się na rozproszenie działań w jednostkach pomocniczych miasta.

Warto rozważyć zmianę konstrukcji i, wynikowo, nazwy programu na Miejski Program Rewitalizacji m. st. Warszawy. Jako przykład można podać rozwiązanie zastosowane w Poznaniu, gdzie funkcjonuje już trzecia edycja MPR. Jego osią jest wyznaczenie obszarów, których degradacji i izolacji przestrzennej należy przeciwdziałać zgodnie z interesem całego miasta oraz tych, które mogą otrzymać wsparcie z zewnętrznych źródeł finansowania, np. Inicjatywy JESSICA: „A. obszary miejskie wspierane przez Miasto Poznań poprzez systematyczne działania rewitalizacyjne: aktywizujące i integrujące społeczności miejskie oraz komunalne projekty inwestycyjne tj. Śródka - Ostrów Tumski - Chwaliszewo oraz Jeżyce. B. obszary miejskie, poprzemysłowe i powojskowe, których rewitalizacja może być wsparta przez Inicjatywę Jessica opracowaną przez Komisję Europejską, Europejski Bank Inwestycyjny (EBI) oraz Bank Rozwoju Rady Europy (CEB) 49.

Głównym problemem LPR jest brak określenia w programie zakładanych efektów prowadzonych działań z punktu widzenia miasta jako całości. Nie została przedstawiona analiza danych wyjściowych umożliwiająca określenie najistotniejszych zjawisk kryzysowych w strukturze całego miasta. Konstruując program w oparciu o ogólne założenia koncepcyjne oraz programy dzielnic, pominięto identyfikację działań, które są istotne z punktu widzenia całego miasta, nie było więc możliwości, aby programy ukierunkowane do wewnątrz dzielnic połączyły się w jeden wspólny program. Wydaje się, że była to najistotniejsza bariera utrudniająca realizację misji programu.

Błędem byłoby w sytuacji, gdy LPR pełni funkcję programu rewitalizacji dla całego miasta sugerować potrzebę odejścia od takiej formuły, przygotowując się jednak do kolejnej odsłony programu, należałoby zmodyfikować strukturę istniejącego przy zachowaniu obecnej misji, aby mógł ją realizować. Pozytywnym efektem dotychczasowego wdrażania programu jest wykształcenie czytelnych procedur koordynacji działań rewitalizacyjnych. Mając ustalone procedury programowania i projektowania, w pierwszej kolejności należy określić w nowym programie zjawiska kryzysowe występujące w przestrzeni całego miasta wraz z lokalizacją przestrzenną, metody ożywienia tych obszarów, a następnie wskazać projekty, które będą prowadzić do ich aktywizacji.

49

http://www.poznan.pl/mim/s8a/miejski-program-rewitalizacji-trzecia-edycja,p,1025,21818.html.

105

Następnie powinien zostać określony docelowy efekt prowadzonych działań w skali ogólnomiejskiej (wizja rewitalizacji). Wypracowanie programu ogólnomiejskiego w takim kształcie wymaga szerokiej współpracy Biura Polityki Lokalowej z innymi biurami Urzędu m. st. Warszawy, a także z koordynatorami dzielnicowymi i za ich pośrednictwem z urzędami dzielnic. Z założenia nowy LPR, zawierając zbliżony do obecnego szkielet koncepcyjny prowadzenia działań rewitalizacyjnych w mieście, powinien więc zawierać projekty ogólnomiejskie wypracowane wspólnie przez BPL z innymi interesariuszami publicznymi oraz poddane szerokim konsultacjom społecznym. Ma to pozwolić na wytworzenie niezidentyfikowanych w analizowanym okresie powiązań między działaniami rewitalizacyjnymi prowadzonymi w dzielnicach, umożliwić wykorzystanie efektu synergii i zwiększenie efektywności wykorzystywania środków przeznaczanych na rewitalizację poprzez rozszerzenie ich oddziaływania na obszar całego miasta.

Projekty dzielnicowe, zwłaszcza w takich dzielnicach jak Bielany, Praga Północ, Praga Południe, Śródmieście i Wola, przyjęły się jako dobry sposób koncentracji działań na obszarach szczególnie wymagających interwencji.

W dalszym ciągu powinny w strukturze programu pozostać mikroprogramy z diagnozą problemów dzielnic i projektami ukierunkowanymi na poprawę sytuacji na wyznaczonych w dzielnicach obszarach. Projekty powinny być włączane do mikroprogramów nie tylko na podstawie wskaźników i w odniesieniu do celów, które dla działań rewitalizacyjnych zostały określone w dzielnicy. Przede wszystkim powinny odnosić się – a teraz tak nie jest – do potrzeb społeczności. Żeby uzyskać satysfakcjonujący poziom dostosowania programowanych działań do potrzeb konieczne są konsultacje społeczne, jednolite i prowadzone według jednego modelu dla wszystkich dzielnic, w porównywalny sposób. Należy także przeanalizować dobór wskaźników, aby poza działaniami zaplanowanymi o dłuższym horyzoncie czasowym, była możliwość względnie szybkiego reagowania na problemy społeczne na obszarze rewitalizacji.

Wnioski dotyczące modyfikacji sposobu wdrażania Istotnym problemem dotychczasowych działań rewitalizacyjnych w Warszawie było rozproszenie projektów w dzielnicach – jako przykład może posłużyć Śródmieście, gdzie projektów zrealizowanych jest stosunkowo dużo, ale są one rozproszone w różnych punktach dzielnicy i nie przynoszą

Należy zadbać w kolejnym dokumencie o kompleksowe podejście do rewitalizacji. Punktem wyjścia powinna być ocena potencjałów [ogólne: miejsca, dziedzictwa, przyrodnicza, ale i poszczególnych obiektów bądź terenów

106

zakładanego efektu. istotnych historycznie bądź geograficznie dla miasta – przykład: Wisła]. Na podstawie oceny potencjałów można dopiero sformułować politykę miejską, oczywiście w powiązaniu z planami miejscowymi. Należy wzmocnić stosowanie wniosków do planów miejscowych jako instrumentu realizacji LPR. Trzeba zdefiniować lokomotywy rewitalizacji w Warszawie. Konieczne jest uwzględnienie specyfiki dwóch typów obszarów: inaczej trzeba popatrzeć na obszary poprzemysłowe i ugory miejskie, inaczej na obszary śródmiejskie.

Powiązania między LPR a dokumentami planistycznymi w mieście opierają się jedynie na deklaracjach wpisanych do LPR. W przypadku „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego” powtórzono najważniejsze obszary wymagające przekształceń i rehabilitacji w m.st. Warszawa wymienione w tym dokumencie, jednak wykaz ten nie jest kompletny.

Brak integracji zapisów Studium i LPR skłania do sugerowania przeprowadzenia pogłębionej analizy możliwości oddziaływania na przestrzeń wymagającą przekształceń wskazaną w Studium przy pomocy instrumentów stosowanych w projektach rewitalizacyjnych. Konieczne jest w kolejnym okresie programowania nałożenie w fazie delimitacji obszarów zdegradowanych mapy obszarów wskazanych do rehablitacji w Studium na mapy obszarów kryzysowych uzyskanych z analizy wskaźnikowej i wskazanie obszarów priorytetowo przeznaczonych do rehabilitacji.

Powiązanie Strategii Rozwoju m.st. Warszawy do 2020 r. z LPR ogranicza się do wymienienia w tekście LPR programów Strategii odwołujących się do rewitalizacji miasta. Strategia ukierunkowana jest na rozwój miasta. Przekształcenia w obszarach poprzemysłowych wymagających rehabilitacji mają przebiegać ze znaczącym współudziałem inwestorów prywatnych. Rolą miasta jest w tym przypadku przygotowanie (prawne) terenów pod inwestycje, a następnie znalezienie inwestorów.

Należy jednak zwrócić uwagę na ogólny kierunek myślenia o obiektach poprzemysłowych. Promuje się komercyjne działania w tkance miejskiej, jeśli mają przynosić efekty w postaci przekształceń obszarów poprzemysłowych, zgodne z założeniami Strategii. LPR powinien pełnić rolę dokumentu, który nie tylko integruje działania rewitalizacyjne prowadzone w mieście, ale również wskazuje kierunek zagospodarowania terenów wymagających przekształceń, zwłaszcza na obszarach, gdzie nie ma uchwalonych planów miejscowych. Dzięki temu można prowadzić spójną politykę wykorzystując zapisy planistyczne do stymulacji rozwoju obszarów traktowanych jako przeznaczone do rewitalizacji. Należy też uwzględnić politykę transportową miasta w ocenie powiązań dokumentów strategicznych. Powinna to być realistyczna ocena wpływu poszczególnych dokumentów na możliwości realizacji LPR, a także zmian, jakie zajdą w obszarze w wyniku realizacji zapisanych w nich założeń. Można postulować prowadzenie analiz zbliżonych do opracowywanych w procesie legislacyjnym Oceny skutków regulacji, w tym wypadku o

107

charakterze przestrzennym, społecznym, ekonomicznym i środowiskowym. Nie uświadamiając sobie swoich atutów i czynników rozwojowych, dzielnice w bardzo niewielkim zakresie były w stanie tworzyć hierarchię projektów do realizacji, a nawet określić ich kolejność. W wywiadach z koordynatorami pojawiały się także opinie, że nie jest to potrzebne, zwłaszcza w przypadku dzielnic o niewielkim obszarze kryzysowym lub silnej koncentracji zjawisk patogennych, gdzie każde działanie przynosi „jakiś” efekt. Na drugim biegunie są dzielnice, które planowały kolejność działań rewitalizacyjnych i określały priorytety. Jest to większość dzielnic, których obszary kryzysowe były objęte wsparciem także w LUPR. Dzielnice, które brały udział w LUPR mają – wynikające z dłuższego zdobywania doświadczenia w zakresie rewitalizacji – szersze spojrzenie na działania rewitalizacyjne.

Należy wspierać integrację działań na obszarach kryzysowych niezależnie od umiejscowienia ich w MDR i przeprowadzić szkolenie koordynatorów i pracowników innych wydziałów dzielnic, aby wspomagali pracę koordynatorów poprzez udzielanie kompleksowych informacji o działaniach realizowanych w obszarach kryzysowych, niezależnie od wpisania tych działań do MDR. Poprzez integrację informacji dotyczących obszarów kryzysowych na poziomie dzielnic będzie możliwe spięcie działań prowadzonych w biurach Urzędu m. st. Warszawa i lepsze planowanie projektów flagowych i ogólnomiejskich oddziałujących na obszary kryzysowe. Projekty na obszarach kryzysowych związane z rewaloryzacją obiektu zabytkowego, parku bądź modernizacją przestrzeni publicznej powinny być traktowane jako rewitalizacyjne nawet bez wpisu do MDR.

W strukturze LPR nie pojawiają się projekty ogólnomiejskie o charakterze integrującym, przez co działania rewitalizacyjne sprawiają wrażenie rozproszonych nie tylko w dzielnicach, ale i na obszarze całego miasta. Trudno ocenić, jaką wizję miasta realizują.

W pierwszej kolejności należy przeanalizować możliwość wypracowania projektów ogólnomiejskich w drodze integracji projektów rozpoczętych i niezakończonych w badanym okresie oraz wpisanych do mikroprogramów i nierealizowanych. Powinno się promować, zgodnie z sugestiami koordynatorów, projekty o wyraźnym charakterze rewitalizacyjnym – aktywizacja społeczna i/lub elementy pobudzania działań kulturalnych w połączeniu z działaniami remontowo-modernizacyjnymi. Pozwoli to w świadomości mieszkańców na wytworzenie innego obrazu rewitalizacji, niż pokutujący w chwili obecnej obraz remontów kamienic w centrum miasta.

Głównym celem projektów ogólnomiejskich powinno być umożliwienie prowadzenie działań scentralizowanych. Wielu koordynatorów wskazywało na dwa istotne problemy w realizacji mikroprogramów. Pierwszym z nich było znaczne rozproszenie projektów (duża liczba, brak hierarchizacji działań), drugim – słabe umocowanie koordynatora w dzielnicy i niewielkie możliwości współpracy z innymi podmiotami, czy nawet z koordynatorami z innych dzielnic.

1) Zespoły zadaniowe. Projekty ogólnomiejskie wskazane w programie powinny być realizowane przez zespoły zadaniowe, złożone z koordynatorów dzielnic, których będą dotyczyć prowadzone działania oraz przedstawicieli biur, których działalność związana jest z danym typem działalności. Współpraca ta powinna rozpoczynać się już na etapie przygotowania projektu, ponieważ zarówno biura jak i dzielnice powinny wskazać działania nienazywane rewitalizacją, które w naturalny sposób wiążą się z opracowywanymi projektami i powinny być koordynowane wspólnie lub chociaż konsultowane w celu

108

lepszego oddziaływania na obszar. 2) Monitoring ogólnomiejskiego oddziaływania.

Istotnym elementem projektów ogólnomiejskich jest monitorowanie ich efektów i rzeczywistego wpływu prowadzonych działań na tkankę miejską i społeczność lokalną. Efekty te powinny być nie tylko monitorowane na bieżąco przez koordynatorów dzielnic jako osoby będące najbliżej realizowanych działań, ale i promowane przez wszystkie zaangażowane strony jako wspólne projekty rewitalizacyjne.

Nie prowadzi się działań optymalizujących wykorzystanie środków finansowych na realizację projektów rewitalizacyjnych.

To samo dotyczy finansowania projektów ogólnomiejskich, środki przeznaczone w budżetach biur i dzielnic na sfinansowanie działań cząstkowych w ramach projektów ogólnomiejskich powinny być integrowane na zasadach projektowych. W związku ze zmianami w zakresie pozyskiwania środków unijnych na rewitalizację i przechodzeniem z dotacyjnej na zwrotną formę wsparcia projektów miejskich (Inicjatywa JESSICA), należy z góry przeanalizować możliwości generowania przez projekty dochodów oraz włączenia w ich realizację partnerów prywatnych (w trybie koncesji na roboty budowlane lub usługi bądź w trybie PZP). Mając na uwadze ograniczenia w pozyskiwaniu środków zewnętrznych oraz ograniczenie budżetowe miasta, należy ustalić hierarchię projektów ogólnomiejskich określając, które z nich są dla miasta najistotniejsze. Wśród tych najbardziej priorytetowych należy z góry założyć konieczność realizacji niektórych w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego z odpowiednim podziałem zadań i ryzyk, gwarantującym brak obciążeń dla miasta z tytułu realizacji projektu.

Konieczne jest wypracowanie, na podstawie dotychczasowych doświadczeń z projektów rewitalizacyjnych partnerstw na rzecz realizacji projektów ogólnomiejskich, ale i ukierunkowanych do wewnątrz dzielnic. Zastanawia brak deklaracji budowania partnerstw wokół projektów rewitalizacyjnych, co prawda okazuje się, że współpraca z beneficjentami zewnętrznymi została zawiązana w wielu miejscach na rewitalizacyjnej mapie Warszawy, ale nie jest traktowana jako partnerstwo. Wsparcia wymagają również dzielnicowe fora rewitalizacji. Istotnym problemem jest naruszenie zaufania społecznego, zwłaszcza wśród

Aby partnerstwo społeczne wokół rewitalizacji mogło zaistnieć potrzebny jest dialog społeczny – w tym celu należy wykorzystać formy konsultacji społecznych i działań aktywizacyjnych dotychczas wypracowane przez miasto w trakcie realizacji projektów społecznych (m.in. projektów norweskich). Partnerstwo to konieczność nie tylko w znaczeniu społecznego dialogu na rzecz rewitalizacji, ale i w odniesieniu do realizacji działań w formule partnerstwa publiczno-prywatnego. Analiza mikroprogramów i stopnia ich realizacji pokazuje, że dzielnice nie będą w stanie zrealizować dużej części projektów w zakładanym okresie. Jest to wyraźna wskazówka do tego, aby

109

wspólnot mieszkaniowych i spółdzielni, które oczekiwały – niezależnie od roszczeniowego charakteru tych oczekiwań – wsparcia finansowego w realizacji swoich planów remontowych. Wsparcie to w wyniku przesunięć środków nie nastąpiło i nie nastąpi, budowę dalszej współpracy z tymi podmiotami należy więc od czytelnych informacji i wyjaśnienia zmian oraz wskazania miejsc, gdzie środki na zakładane przez nie działania rewitalizacyjne mogą być uzyskane (BGK, Fundusz Rozwoju Obszarów Miejskich).

wyodrębnić zarówno wśród projektów ogólnomiejskich, jak i dzielnicowych projekty przeznaczone do realizacji w formule partnerstwa publiczno-prywatnego.

110

7. Podsumowanie

Program rewitalizacji w Warszawie przynosi zauważalne, przede wszystkim w skali lokalnej, rezultaty.

Jak wspomniano wcześniej rezultaty te nie polegają jedynie na odnowie tkanki miejskiej, są one

zauważalne także w warstwie społecznej. Realizowany LPR daje szanse na wprowadzanie pożądanych

zmian w skali miasta i poszczególnych dzielnic. Dotychczasowe doświadczenia z realizacją LPR

wskazują, że procedury wdrażania Programu wymagają korekt sugerowanych w raporcie. Jest wiele

kwestii szczegółowych, które wymagają dalszych analiz (np. formuła i sposoby funkcjonowania

operatorów rewitalizacji). Można jednak stwierdzić, że dogłębne, strukturalne zmiany powinny być

wprowadzane dopiero od nowego okresu programowania. Należy także podkreślić, że pożądana

koncentracja przestrzenna projektów musi być uzupełniona odpowiednimi projektami mobilizującymi

społeczności lokalne. Z doświadczeń wynika bowiem, że zmiany w sferze społecznej są kluczem dla

zmian w sferze gospodarczej i przestrzennej o trwałym charakterze.(ryc. 10).

Ryc. 9 Mechanizm wprowadzania stałych zmian na obszarach zdegradowanych

Jak wskazano w raporcie większość realizowanych projektów miała charakter „twardy”,

infrastrukturalny (modernizacje, remonty). Takie zresztą najczęściej były potrzeby i tak budowane były

DMR. Opisane w raporcie projekty – dobre praktyki wskazują na potencjał i znaczenie innych

projektów, które zmieniają przestrzenie publiczne i poprzez ofertę kulturalną wpływają na

funkcjonowanie społeczności lokalnych. Zwiększenie liczby podobnych do opisanych „miękkich”

projektów wpłynęło by bez wątpienia na jakość i skuteczność działań rewitalizacyjnych.

W raporcie poruszono kwestię decentralizacji w sferze realizacji LPR. Umocowanie instytucjonalne i

organizacja funkcji programowania, koordynowania i realizacji programu rewitalizacji i samych

projektów jest zagadnieniem kluczowym dla przyszłości działań rewitalizacyjnych w Warszawie.

Zagadnienie to powinno być priorytetem w pracach nad programem rewitalizacji, który realizowany

będzie w następnych latach po roku 2013. Kwestią równie ważną jest koordynacja działań Biura

Polityki Lokalowej, jako podmiotu odpowiedzialnego za rewitalizację w Warszawie, z działaniami

innych biur w urzędzie miasta. Doświadczenia z realizacją LPR wskazują bowiem, że koordynacja ta

111

szwankuje, co wpływa na skuteczność działań rewitalizacyjnych i ich rezultaty.

Oceniając całościowo LPR, co będzie możliwe dopiero za kilka czy kilkanaście lat, trzeba będzie

poddać analizie uwarunkowania zewnętrzne i wewnętrzne realizacji programu. W trakcie realizacji

program podlegał zmianom; na część z nich realizujący program nie mieli wpływu. W przypadku LPR

trudno też mówić o „kamieniach milowych” w jego rozwoju. W nomenklaturze zarządzania

projektami termin „kamień milowy” oznacza pewien punkt w cyklu projektowym (stan realizacji

różnych przedsięwzięć) który podsumowuje określony zestaw zadań, bądź określoną fazę projektu.

„Kamień milowy” oznacza jednocześnie istotne zdarzenie, które można w jednoznaczny sposób

określić np. osiągnięcie wyznaczonych na dany czas celów. Kamienie milowe wyznaczają rytm

realizacji projektu, gdyż odnoszą się bezpośrednio do realizowanych zadań umiejscawiając je w

ramach czasowych. W przypadku projektów czy programów jak LPR kamień milowy powinien być

traktowany jako stan osiągnięty w określonym czasie zgodnie z przyjętymi założeniami i planami. W

LPR nie zdefiniowano parametrów stanu i czasu w jakim te parametry powinny być osiągnięte.

Dlatego analizując realizację LPR należy raczej mówić o faktach, które warunkowały pewne działania i

etapach, w których realizowano prace służące uruchomieniu i realizacji LPR. Na zidentyfikowane fakty

nie zawsze można mieć wpływ, gdyż często są to uwarunkowania zewnętrzne; etapy: ich długość,

charakter i przebieg zależą w większej mierze od autorów i realizatorów LPR. W przypadku LPR

można mówić o następujących najważniejszych faktach i etapach: 1. pojawienie się możliwości

uzyskania środków unijnych na działania rewitalizacji; 2. etap I: przygotowanie LPR – programu o

charakterze otwartym, dającym duże możliwości jeśli chodzi o zakres tematyczny projektów

rewitalizacyjnych; przygotowanie DMR-ów; 3. zmiana reguł finansowania wykluczająca beneficjentów

zewnętrznych; 4. Etap II: realizacja LPR przez DMR – zbieranie doświadczeń, ocena rezultatów,

weryfikacja wstępnych założeń. Po tym etapie, wykorzystując zebrane w czasie ostatnich lat

doświadczenia, należy przygotować założenia LPR na lata po roku 2013, tak by spożytkować

skutecznie osiągnięte rezultaty.

112

Bibliografia

1. Lokalny Program Rewitalizacji m. st. Warszawy na lata 2005-2013.

2. Lokalny Uproszczony Program Rewitalizacji m. st. Warszawy na lata 2005-2013.

3. Projekt Wspólnoty Mieszkaniowej Nowolipki 14, Wspólnot Mieszkaniowych na Dzielnej, Złotej

81.

4. Protokół nr 1/14.10.05 z posiedzenia Komitetu Monitorującego dla Lokalnego Uproszczonego

Programu Rewitalizacji miasta stołecznego Warszawy na lata 2005-2013. z dn. 14 października

2005 r.

5. Protokół nr 2 z posiedzenia Komitetu Monitorującego dla Lokalnego Uproszczonego Programu

Rewitalizacji m. st. Warszawy na lata 2005-2013 z dn. 2 grudnia 2005 r.

6. Protokół nr 3 z posiedzenia Komitetu Monitorującego dla Lokalnego Uproszczonego Programu

Rewitalizacji miasta stołecznego Warszawy na lata 2005-2013. z dn. 24-25 stycznia 2006 r.

7. Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego z dnia 9 czerwca 2010 r., Dz. U. Nr 117, Poz.

787.

8. Społeczna Strategia Warszawy, Strategia rozwiązywania problemów społecznych na lata 2009-

2020.

9. Sprawozdanie z realizacji Lokalnego Planu Rewitalizacji m. st. Warszawy na lata 2005 – 2013

za rok 2008.


za rok 2000.


za rok 2010.

12. Strategia rozwoju m. st. Warszawy do 2020 r.

13. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego uchwalonego dla m.

st. Warszawy 26 października 2006 r.

14. Szczegółowy Opis Priorytetów Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa

Mazowieckiego 2007-2013 (Uszczegółowienie RPO WM), Załącznik Nr 1 do uchwały Nr

2114/90/11 Zarządu Województwa Mazowieckiego z dnia 27 września 2011 r., Warszawa.

15. Uchwała nr LII/1385/2005 Rady m.st. Warszawy z dnia 19 maja 2005 r. w sprawie Lokalnego

Uproszczonego Programu Rewitalizacji miasta stołecznego Warszawy na lata 2005-2013.

16. Uchwała nr LVI/1532/2005 Rady m.st. Warszawy z dnia 8 lipca 2005 r. w sprawie Lokalnego

Uproszczonego Programu Rewitalizacji miasta stołecznego Warszawy na lata 2005-2013.

17. Uchwała nr LXI/1733/2005 Rady m. st. Warszawy z dnia 28 października 2005 r. w sprawie

Lokalnego Uproszczonego Programu Rewitalizacji miasta stołecznego Warszawy w latach 2005

– 2013.

18. Uchwała Nr XLV/1107/2005 Rady m. st. Warszawy z dnia 27 stycznia 2005 r. w sprawie

Lokalnego Uproszczonego Programu Rewitalizacji miasta stołecznego Warszawy na lata 2005

– 2013.

19. Uchwała Rady m. st. Warszawy z dnia 16 czerwca 2011 r. o numerze XVII/355/2011.

20. Uchwała Rady m. st. Warszawy z dnia 16 kwietnia 2009 r. o numerze LII/1607/2009.

21. Uchwała Rady m. st. Warszawy z dnia 18 marca 2010 r. o numerze LXXIV/2290/2010.

22. Uchwała Rady m. st. Warszawy z dnia 27 listopada 2008 r. o numerze XLIII/1348/2008.

23. Uchwała Rady m. st. Warszawy z dnia 8 maja 2008 roku o numerze XXX/995/2008.

113

24. Zarządzenie nr 1980/2008 Prezydenta Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 21 sierpnia 2008r.

z późniejszymi zmianami.

25. Zarządzenie nr 2043/2008 Prezydenta miasta stołecznego Warszawy z dnia 10 września 2008 r.

w sprawie powołania zespołów do spraw rewitalizacji w dzielnicach m.st. Warszawy.

26. Zarządzenie nr 2814/2005 Prezydenta m. st. Warszawy z dnia 4 października 2005 r. w sprawie

powołania Pełnomocnika ds. rewitalizacji oraz dzielnicowych koordynatorów ds. rewitalizacji

dla realizacji Lokalnego Uproszczonego Programu Rewitalizacji m. st. Warszawy na lata 2005-

2013.

27. Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego na lata 2004-2006, Załącznik do

Rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 1 lipca 2004 r. (Dz. U. Nr 160, poz. 1745).

28. http://www.poznan.pl/mim/s8a/miejski-program-rewitalizacji-trzecia-

edycja,p,1025,21818.html\.

ewaluacja postępów w realizacji lokalnego programu...

Documents