evolutionary masks and costumes of phi ta khon in dan sai...

ปท 1 ฉบบท 2 (กรกฎาคม – ธนวาคม) 2558

37 พฒนาการหนากากและชดแตงกายของการละเลนผตาโขน ในอ าเภอดานซาย จงหวดเลย

ศศพงษ ศรสวสด1 / สรรตน จนทรมาลา2 / ปยกนษฐ สาธารณ3

Sasipong Srisawat / Sirirat Chanmala / Piyakanit Sathan

บทคดยอ

บทความเรองนมงแสดงใหเหนถงพฒนาการดานรปแบบหนากากและชดแตงกายของผตาโขน ทเปนการละเลนของชาวดานซาย จงหวดเลย วามพฒนาการทส าคญอยางไรและแบงไดกยค โดยวธการศกษาคอการศกษาและวเคราะหจากเอกสาร การสมภาษณ รวมถงการสงเกตโดยการลงพนทจรง ผลการศกษาพบวา ประเพณผตาโขนนนเปนการละเลนเพอบชาผเจานาย ผบรรพบรษ ทไดรบสบทอดมาจากเมองหลวงพระบางของอาณาจกรลานชาง ในระยะเวลาทผานมา หนากากและชดแตงกายของผตาโขนมการ

1 ผชวยศาสตราจารยประจ ากลมวชาภาษาศาสตร ส านกวชาศกษาทวไป มหาวทยาลยราชภฏอดรธาน อเมล [email protected] 2 อาจารยประจ ากลมวชาภาษาศาสตร ส านกวชาศกษาทวไป มหาวทยาลยราชภฏอดรธาน อเมล [email protected] 3 อาจารยประจ ากลมวชาภาษาศาสตร ส านกวชาศกษาทวไป มหาวทยาลยราชภฏอดรธาน อเมล [email protected]

พฒนาการหนากากและชดแตงกายของการละเลนผตาโขน

ในอ าเภอดานซาย จงหวดเลย

Evolutionary Masks and Costumes of Phi Ta Khon

in Dan Sai District of Loei Province


38

เปลยนแปลงและพฒนารปแบบอยตลอดเวลา ในบทความชนนไดแบงพฒนาการดานหนากากและชดแตงกายของผตาโขนออกเปน 3 ยค คอ 1. ยคดงเดม (กอน พ.ศ.2500) รปแบบหนากากและการแตงกายของผตาโขนยงใชวสดทหาไดงายตามทองถน เมอเลนเสรจแลวจะไปลอยทแมน าหมนเพอเปนการลอยสงชวรายออกจากตนเองและครอบครว 2. ยคแสวงหา (พ.ศ.2500-2530) เปนจดเรมตนของการเปลยนแปลงของหนากากผตาโขน มภาครฐและเอกชนเขามามสวนเกยวของในพธกรรม มการจดประกวดความสวยงามของหนากากและเครองแตงกายของผตาโขน และยคท 3 คอ ยคปจจบน (2530-ปจจบน) ยคนมการเปลยนแปลงแบบเหนไดชด คอ ภาครฐไดจดใหประเพณผตาโขนเปน “หนงในเมองตองหามพลาด” ท าใหนกทองเทยวหลงไหลเขามาในเมองดานซายเพมจ านวนมากขน ขณะทหนากากและชดแตงกายนอกจากถกใชเพอการละเลนแลวยงไดกลายเปนสนคาทระลกส าหรบนกทองเทยว ค าส าคญ: ผตาโขน พฒนาการ หนากาก ชดแตงกาย ดานซาย Abstract

The term “Phi Ta Khon” refers to human beings dressing like ghoulish ghosts proposing to worship their royal upper class who have passed away. Phi Ta Khon can be seen in Phi Ta Khon Festival (known as ghost festival) annually held in Dan Sai District of Loei Province, Thailand. Since Phi Ta Khon is the principal factor of this study, examining its evolutionary masks and costumes is focused on.



Besides, discovering time periods that have altered the purposes of utilizing Phi Ta Khon masks and costumes in Phi Ta Khon Festival is also accompanied. To complete the data, searching information from secondary sources and analyzing related document, including in-depth interview, observation and field survey are provided as research instruments. Results of the study revealed that Phi Ta Khon Festival is inherited from Luang Prabang – a former city of The Lao kingdom of Lan Xan. Throughout the years, the evolutionary masks and costumes of Phi Ta Khon are seen continuously through different patterns and styles. Three significant time periods consisted of: 1) the ancient time happened before 1957; 2) the exploration time happened from 1957 to 1987; and 3) the present time happened from 1988 to the present are discovered to alter the purposes of Phi Ta Khon mask and costume utilization. In the ancient time, Phi Ta Khon masks and costumes which were made of natural materials generally found from the community aimed to wash one’s bad luck away, illustrated by the villagers floating their Phi Ta Khon masks and costumes after the festival along Mun River because they believed water could wash all their bad luck away. However, when the exploration time came, this conventional ceremony was seen decreasingly. In this period, the government and the individuals played a major part in Phi Ta Khon Festival by holding Phi Ta Khon mask and costume contest in order to boost the festival and


40

attract tourists. It could be said that this was the beginning of time period that purposes of Phi Ta Khon mask and costume utilization was altered. The explicit change of Phi Ta Khon masks and costumes falls in the present time when the government has implemented Phi Ta Khon Festival as one of “12 Cities You Can’t Say No” campaign in Thailand. This campaign attracts a lot of tourists from all over the world to participate in the festival. Upon this success, Phi Ta Khon masks and costumes are utilized not only for participating in the festival but also for selling as souvenirs for those tourists. Keywords: Phi Ta Khon, Evolutionary, Mask, Costume, Dan Sai 1. บทน า ประเพณการละเลนผตาโขน เปนประเพณทเปนเอกลกษณหนงเดยวของอ าเภอดานซาย จงหวดเลย ประเพณดงกลาวนเรมมการเปลยนแปลงเมอหนวยงานราชการมองเหนความส าคญและไดเขามามสวนในการบรหารจดการโดยเฉพาะดานการประชาสมพนธ ทสงผลใหประเพณผตาโขนไดรบการบรรจลงในแผนสงเสรมการทองเทยวของการทองเทยวแหงประเทศไทยในป พ.ศ. 2531 ดวยเหตน จงอาจกลาวไดวาหนวยงานราชการไดเขามามสวนส าคญทท าใหการเลนผตาโขนของชาวอ าเภอดานซาย ทเคยมการละเลนตามรปแบบและวถอยางดงเดมตองมการประยกตและปรบปรงเปลยนแปลงไปในหลายๆ ดาน เชน รปแบบของขบวนแหมกจกรรมทหลากหลายมากขน มการจดประกวดขบวนแหและความสวยงามของขบวนร า เปนตน และผลจากการเปลยนแปลงของการละเลนผตาโขนดงกลาวมาในขางตน กรวมไป



ถงการเปลยนแปลงในดานรปแบบหนากากและเครองแตงกายของผตาโขน อยางไรกด ยงมกลมคนจ านวนหนงทพยายามรกษาประเพณการท าหนากากและชดแตงกายของผตาโขนแบบดงเดมไว ซงจะไดกลาวถงพฒนาการความเปลยนแปลงทเกดขนในแตละยคสมยโดยละเอยดในหวขอท 3 และเพอใหผ อานเหนภาพของการเปลยนแปลงในประเดนหลกขางตนไดชดเจนขน บทความเรองนจงเรมตนดวยการกลาวถงประวตความเปนมาของการละเลนของผตาโขนวาเปนมาอยางไร

2. ความเปนมาของผตาโขน ผตาโขน เปนชอทใชเรยกคนทสวมใสหนากากและชดทมรปหนายาว แตงแตมสสนใหนากลว ชดสวมใสมขนยาวรงรง โดยการเรยกชอนนมการเพยนเสยงมาจาก “ผตามคน” โดยมความเชอวาเปนผปาในสมยกอนซงมความเลอมใสศรทธาในพระเวสสนดร และไดตามมาสงเสดจพระเวสสนดรเขาเมองหลวง โดยเดนสงเสดจรวมกบบรรดาสตวปาดวยความอาลย ประเพณผตาโขน อ าเภอดานซาย จงหวดเลย ไดรบอทธพลทางวฒนธรรมมาจากการละเลน ป เยอ ยาเยอ จากเมองหลวงพระบาง เนองจากมอาณาเขตชายแดนตดกน มเพยงแมน าโขงและแมน าเหองกนพรมแดนประเทศเทานน การละเลน ป เยอ ยาเยอ ชาวหลวงพระบางจะละเลนกนปละ 2 ครง คอบญปใหม เดอน 5 ทหลวงพระบาง กบบญธาตหลวง เดอน 12 ทเวยงจนทน เพอเปนการบชาผบรรพชน เทวดาอารกษ ทจะคอยปกปกรกษาตนเองและครอบครว ใหอยเยนเปนสข แตประเพณผตาโขนของชาวอ าเภอดานซายจะจดในเดอน 7 เพยงเดอนเดยว โดยจะรวมประเพณบญบงไฟและบญหลวงเขาดวยกน


42

ทมาของการละเลนผตาโขนนอกจากจะไดรบอทธพลมาจากการละเลน ป เยอ ยาเยอ จากทางหลวงพระบางแลว ยงถอไดวาการละเลนดงกลาวนเปนกศโลบายของบรรพบรษของชาวดานซาย ทท าใหผคนในชมชนไดเลนสนกกนเพอสงทายงานบญ โดยน าเอาพระเวสสนดร พระชาตท 10 ทส าคญทสดของพระพทธเจาในตอนทพระเวสสนดรจะไดกลบสพระนคร บรรดาผปาทงหลายตางพากนมาสงเสดจจนถงพระนคร ดวยสญชาตญาณความเปนผปา ไมเคยเขาเมองจงเทยวออกส ารวจเมองและอดทจะท ากรยาแลบลนปลนตาเพอหลอกหลอนชาวบานไมได และเมอถงเวลาอนสมควรพวกผปาทงหลายกพากนกลบเขาปา พรอมกบน าพาความโชคราย อนตรายตางๆ ออกจากเมองไปดวย กอนการละเลนผตาโขนนน ชาวดานซายจะมการจดพธกรรมทางความเชอเพอสกการบชาสงศกดสทธของบานเมอง นนคอการประทบรางทรงของวญญาณบรรพบรษทง 4 คอ 1.เจาพอกวน 2.เจาแมนางเทยม 3.พอแสน และ 4.นางแตง โดยทง 4 ต าแหนงนถอวาเปนวญญาณทมบทบาทหนาทตอเมองดานซายและเมองใกลเคยง กลาวคอเชอกนวาวญญาณทมาประทบราง “เจาพอกวน” กบ “เจาแมนางเทยม” คอวญญาณของบรรพบรษทเปนเจานายและเชอพระวงศ สวนวญญาณทมาประทบรางทรง “พอแสน” กบ “นางแตง” คอวญญาณของบรรพบรษทมหนาทเปนผปกปกรกษาบานเมองในฝายตางๆ และส าหรบบคคลทจะถกก าหนดใหมหนาทเปนรางทรงของวญญาณบรรพบรษทง 4 นน จะตองเปนผ มความซอสตย มคณธรรม เปนทยอมรบของชมชน และทส าคญตองเปนเครอญาตของผ ทเคยเปนรางทรงมากอน



3. พฒนาการหนากากและชดแตงกายของผตาโขน ในการแบงยคเกยวกบพฒนาการดานหนากากและชดแตงกายของผตาโขนนน คณะผศกษาเรองนมความคดเหนสอดคลองกบงานวจยของสนอง อปลา (2546) ทไดท าการวจยเรอง “พฒนาการประเพณตาโขน อ าเภอดานซาย จงหวดเลย” ซง สนอง อปลา ไดแบงพฒนาการของผตาโขนออกเปน 3 ยค โดยเปนการแบงตามปพทธศกราช ทงน งานวจยของ สนอง อปลา นน โดดเดนในแงการน าเสนอใหเหนพฒนาการโดยรวมของการละเลนผตาโขน แมในบทความเรองนไดใชเกณฑการแบงยคเชนเดยวกบ สนอง อปลา แตประเดนหลกของบทความเรองนเนนศกษาไปทพฒนาการของหนากากและชดแตงกายของผตาโขนเปนการเฉพาะ และสามารถแบงไดเปน 3 ยคทส าคญๆ ดงน คอ 3.1 ผตาโขนยคดงเดม (กอน พ.ศ. 2500) ผตาโขนในยคดงเดมน ลกษณะหนากากและชดแตงกายจะไดรบอทธพลมาจากต านาน ป เยอ ยาเยอ ของชาวหลวงพระบาง โดยมเรองเลาเกยวกบต านานป เยอ ยาเยอ ทถอเปนบรรพบรษชาวหลวงพระบางไววา ณ เมองแถน ไดมเครอเขากาดยกษเครอหนง ขนไปถงสวรรคชนฟา ปกคลมลงมาบนพนดนท าใหบดบงแสงสวางจากดวงอาทตยทงหมด ท าใหบานเมองมดมดและหนาวเยน ประชาชนเดอดรอน ท ามาหากนไมได “พระยาขนบลม” ผ เปนเจาเมอง ไดเรยกเหลามหาเสนาอ ามาตยมาปรกษาหารอกนวา จะท าอยางไร จงจะตดเครอเขากาดยกษนลงมาได จงใหทหารปาวประกาศเพอมอบรางวลแกผ ทสามารถตดเครอเขากาดยกษนลงไดและมผ อาสาเปนจ านวนมากแตกไมมใครสามารถทจดตดเครอเขากาดยกษน ใหขาดลงมาได


44

ตอมาไดมสองเฒาผวเมย ชอวา ป เยอและยาเยอ ไดเขามาขออาสาไปตดเครอเขากาดยกษนน พระยาขนบลม จงถามวาหากสามารถตดเครอเขากาดยกษไดแลว ตองการสงของรางวลอะไรบาง เฒาทงสองตอบวาไมขอรบของรางวล ทงสน ขอแตเพยงวา ถาหากทงสองคนไดตายไปแลว ขอใหประชาชนทกคนอยาลมชอของพวกเขาทงสองคน และขอใหทกคนเคารพสกการะดวย แลวพระยาขนบลมกรบปาก เฒาทงสองกมงหนาถอขวานขนาดใหญเดนทางไปยงโคนตนเครอเขากาดยกษทนท และลงมอตดทงกลางวนและกลางคนเปนระยะเวลา 3 เดอนกบอก 3 วน กสามารถตดเครอเขากาดยกษนนลงมาได แตเครอเขากาดยกษนนใหญมาก เมอขาดแลวจงไดลมลงมาทบเฒาทงสองตายในทนท ความมดมดกหายไป แสงสวางกกลบมาสผนแผนดนอกครง ไพรฟาประชาชนกท ามาหากนไดตามปกต พระยาขนบลมพรอมดวยไพรฟาประชาชน กไดนบถอสกการะป เยอ ยาเยอ นบแตนนเปนตนมา เพอเปนการระลกถงคณงามความดของป เยอ ยาเยอ ตงแตนนเปนตนมาชาวหลวงพระบางและชาวลาวกลมอนๆ เชน ลาวพวน จงไดท ารปสญลกษณแทน ป เยอ ยาเยอ ไวเปนทเคารพสกการะ สบตอกนมาจนถงทกวนน ลกหลานชาวลาวจะมการแตงตวเปนโขนเลาเรองราวของป เยอ ยาเยอ ในชวงเทศกาลและงานบญทส าคญๆ เชน ในงานบญปใหม งานบญธาตหลวง และการสรงน าพระบาง ฯลฯ ซงนอกจากมการละเลนเปนโขนและฟอนร า ทสนกสนานแลว ทส าคญคอจะมพธกราบไหว สกการะ และถวายเครองทานแก ป เยอ ยาเยอ รวมอยดวย เพอเปนการแสดงความเคารพแกวญญาณบรรพบรษ และเพอเปนศรมงคลแกผ มสวนในพธกรรม (ขวญมงคล สายสวาท, 2552)



ภาพท 1 ป เยอ ยาเยอ ทละเลนกนในหลวงพระบาง ทมา: http://www.isan.clubs.chula.ac.th จากหลกฐานทางประวตศาสตรและเรองราวต านานป เยอ ยาเยอ จงสนนฐานไดวาชาวอ าเภอดานซาย จงหวดเลย มเชอสายมาจากเมองหลวงพระบาง แหงอาณาจกรลานชาง และไดรบอทธพลจากพธกรรมแหผป เยอ ยาเยอ เขามาสบทอดและพฒนาผสมผสานวฒนธรรมเปนประเพณทองถนอนเปนอตลกษณของชาวอ าเภอดานซาย การเลนผตาโขนในยคดงเดมนน ในชวงทชาวบาน และผเฒาผแกของหมบานก าลงจดเตรยมตกแตงสถานท ตลอดจนการจดท าเครองสกการะตางๆ พวกชายหนมประจ าหมบานจะแอบท าหนากากผตาโขน เพอน าไปเลนสนกสนานหยอกลอสาวทมาเทยวท าบญ ซงในรอบหนงปจะหาโอกาสแบบนไดนอยมาก ทงไดมโอกาสเลนสนกตามประเพณ และยงเปนไปตามธรรมเนยมทคนรนกอนไดท าไว โดยหนากากจะท าจากไมเนอออน เชน


46

ไมงว กานมะพราวแก สวนหวดานบนสดจะใชหวดนงขาวทช ารดแลว หวดนงขาวอาจจะเกบไวขามปได แตหนากากและชดแตงกายจะไมใชของเกาทเคยละเลนมาเมอปทแลว สวนจมกยาวๆนน จะใชไมงวเหลาใหพอดและลงตวกบขนาดของหนากากของแตละคน (สาย ราชพรหมมา, 2557) เมอไดหนากากทสมบรณแลวจะน ามาทาส ซงสทใชสวนใหญจะเปนสทไดมาจากธรรมชาต ขณะชดทผตาโขนสวมใสนนจะเปนผาเกา ทเคยใชแลวหรออาจเปนจวรพระทขาด แลวน ามาเยบใหพอเปนชดสวมใสหลวมๆ มขนพะรงพะรง เปนการจ าลองสภาพผทลกขนมารวมในขบวนแหพระเวสสนดรเขาเมอง เครองประดบนนจะเนนเครองประดบทมเสยงเชน กระดงทใชผกคอควาย กระปองนมเกา กระปองสเกา น ามาผกกบตวผตาโขน เมอเดนไปตามหมบานจะมเสยงดง ซงเปนทรกนในชมชนกนวาผตาโขนก าลงจะมา

ภาพท 2 แสดงรปแบบหนากากและการแตงกายของผตาโขนในสมยยคดงเดม



ในการท าหนากากและการแตงกายของผตาโขนในยคดงเดมจะจดท าแบบเรยบงาย หาวสดตามพนถน หนากากผตาโขนยคดงเดมนนใบหนาจะมลกษณะกลม เนองจากไดรบวฒนธรรมมาจากรปแบบหนากากของ ป เยอ ยาเยอ สวนหนากากทมรปหนายาวและมจมกโดงนนเกดจากการพฒนารปแบบหนากากขนภายหลง เสนขนของตวผตาโขนจะใชเสนดายซงท าจากฝายยอมสและเศษผามดตดกบหวดใหมลกษณะคลายกบขนป เยอ ยาเยอ (พรทพย เชอบญม, 2557)

ภาพท 3 แสดงถงลกษณะของการแตงการและหนากากผตาโขนยคดงเดม


48

ส าหรบผ ทแตงตวเปนผตาโขนจะมการถออาวธประจ ากายดวย โดยสวนมากจะเปนการจ าลองอวยวะเพศชาย ซงจะมขนาดใหญและทาสทปลายอวยวะเพศเปนสแดง มเศษผาเยบตดกบหนากากและชดแตงกาย ซงบงบอกใหเหนถงการไดรบอทธพลวฒนธรรมมาจาก ป เยอ ยาเยอ ของหลวงพระบางมาประยกตใชในการประดษฐหนากากและชดแตงกาย (วระชน เนตรผง, 2557)

ภาพท 4 แสดงถงผตาโขนใหญ นอกจากในยคดงเดมจะมการละเลนผตาโขนแบบทวไปทพบเหนกนแลว ในยคนยงม “ผตาโขนใหญ” ซงมลกษณะตางจากผตาโขนทวไปคอ จะมขนาดตวสงใหญกวาผตาโขนปกต การท าผตาโขนใหญ ผ ทจะจดท าไดกเปนชาวบานในตระกล “เนตรผง” เทานน ซงจดท าโดยตอเนองกนมาหลายชวอายคน ชางตระกลเนตรผงนทมหนาทท าผตาโขนใหญทกป



เพราะถาปใดไมไดจดท าผตาโขนใหญถวายวญญาณผเจานาย เชอวาอาจท าใหสมาชกในตระกลเกดภยพบตตางๆ อาทเชน เจบปวยไข และเกดอบตเหต เปนตน ทงนกอนท าโครงรางของผตาโขนใหญ ผ ท าจะตองท าพธโดยจดดอกไมและเทยนอยางละ 5 ค และ 8 ค ใสพานหรอขน กลาวค าขอขมาและขออนญาตตอสงศกดสทธกอนลงมอท า จากลกษณะขนตอนในขางตนนน จะพบวา “ผบรรพชน” หรอ “ผเจานาย” ถอเปนองคประกอบส าคญส าหรบการจดท าผตาโขนใหญ โดย “นพนธ เนตรผง” ซงเปนสมาชกคนส าคญของ “ตระกลเนตรผง” ไดกลาวถงการสรางผตาโขนใหญไววา คนท าจะท าสวนศรษะโดยสานเปนทรงกลมดวยตอกไมไผ แลว

หาผาผนใหญมาหม น าวสดทเปนเสนๆ น ามามดหรอเยบตดทบนศรษะสมมตใหเปนผม โดยใชผมผหญงยาวกวาผมผชาย ใบหนาสานดวยตอกไมไผเปนวงกลมคลายกระดงฝดขาวน ามาผกตดกบสวนศรษะแลวน ากาบมะพราวมาตกแตงท าเปนรปรมฝปาก จมก คว ห เพอใหรวาเพศชายหรอเพศหญง สวนล าตวและแขน หมดวยผาผนใหญ มกจะใชผาฝายจากทนอนเกา เยบคลมใหมดชด ตรงดานหนาไตสะดอลงมา ส าหรบผตาโขนชาย ใชไมเนอออนถกแตง ท าอวยวะเพศชาย ตอนปลายอวยวะเพศชายแตมดวยสแดง แลวน ามาผกตดกบล าตวตรงหนาใตบนเอว สวนผตาโขนผหญงนนจะท าอวยวะเพศของผหญงขนาดใหญใหอยใตสะดอ อวยวะเพศหญงมกท าดวยโคนตนกลวยหรอกาบมะพราว และตรงหนาอกทง 2 ขาง น ากะลามะพราวท าเปนรปนมตดไว ภายในล าตวของผตาโขนใหญ เอามาใหเปนล าไมไผมามดไขว ผกตดไวส าหรบใหคนยน


50

ขางในเพอจดยกรางผตาโขนเคลอนไปได และดานหนาของตวผตาโขนใหญจะเจาะร 2 ร ใหคนถอตาโขนมองเหนได (นพนธ เนตรผง, 2556)

ภาพท 5 แสดงถงการแบงเพศของผตาโขนใหญ ดวยการใชตวแทนอวยวะเพศมนษย

3.2 ยคแสวงหา (ระหวาง พ.ศ. 2500-2530) พฒนาการดานหนากากและชดแตงกายของผตาโขนในยคแสวงหานนเกดขนจากจนตนาการและความคดสรางสรรคของชาวดานซาย ทมการปรบปรงเปลยนแปลงรปแบบมาเรอยๆ รวมทงวสดและอปกรณในการจดท าหนากากและชดแตงกายกเปนวสดทหาไดงายในทองถน และเรมถอเปนธรรมเนยมของชาวดานซายวา เมอถงก าหนดวนประเพณผตาโขน



เมอใด ชาวดานซายจะตองแขงขนกนในการท าหนากากและชดแตงกายของผตาโขนกนอยางสดฝมอ

ภาพท 6 แสดงถงผตาโขนยคแสวงหา ส าหรบหนากากผตาโขนยคแสวงหานน เรมตนจากใชโคนกานทางมะพราวหรอกาบไมไผบานขนาดใหญ น ามาเจาะรบรเวณตาเพอใหมองเหน จมกของผตาโขนจะใชไมนน น ามาตดและถากใหมลกษณะเหมอนจมกคนในปจจบน เสรจแลวจงน าไปตอกตดกบหนากาก ทาสเชนเดยวกบสหนากาก สททาจะใชสทมอยในธรรมชาต สด าใชเขมากนหมอ สขาวใชปนขาว สแดงใชปนแดง การตกแตงใบหนาจะเขยนเฉพาะรายละเอยดของเทยบเคยงใบหนามนษย คอมปาก ฟน และรอบดวงตา ในสวนของศรษะ จะใชหวดนงขาวเหนยวทเลกใชแลว มากดตรงกนหวดใหเกดรอยบม มขนาด


52

พอทจะสวมลงบนศรษะไดพอดเยบตดกบหนากากทเตรยมไว ใชกาบจากแซงมะพราวเยบตดดานขางหวดทงสองดานเปนเขา ใชผาเยบสวมคลมรอบบรเวณทไมใชหนากากโดยไมใหสวมใส และหมคลมรางกายไดพอด มกเยบเปนชนเดยวตงแตหนากากมาจนถงเทาจะวางไวเฉพาะบรเวณสวนคางของหนากากเลกนอย เพอใหเปนทมอากาศเขาไวหายใจ ผาทใชมกใชผาจากทนอนเกาดง เอาไสนนออกแลวกลบขางน ามาจดเปนผาคลมสวมใส วตถประสงคกเพอใหเวลาเลน เตน ฟอน หรอเวลาสนรางกาย จะไดมปยนนปลวสะบดวอนรอบๆ ตวผ เลนเปรยบเหมอนขนของผตาโขน พวกหญงสาวหรอคนทไมเลนดวยจะวงหลบกนเปนทสนกสนาน (วชร ยาทา, 2557)

ภาพท 7 แสดงถงเครองเพศอาวธประจ ากายของผตาโขน



การจดท าหนากากและการแตงกายของผ เลนผตาโขนในยคแสวงหา ไดมพฒนาการขนจากยคดงเดมเลกนอย โดยการท าหนากากในยคนวสดอปกรณทใชเปนโครงสรางในการจดท ายงเหมอนเดม สวนการใชสไดพฒนาเปลยนแปลงไปใชสน ามนซงมขายตามทองตลาดแทนสแบบเดมทเปนสจากธรรมชาต มการแตงแตมสหนากากใหหลากหลาย มการเขยนลายไทยทหนากาก แตยงไมมลวดลายมาก การท าจมกผตาโขน มกท าใหมลกษณะยาวแหลม มองดคลายงวงชาง ส าหรบผาทใชเยบตดหนากากและคลมรางกายแยกออกเปน 2 ชน ชนแรก ใชเยบรอบหนากากปดปกคลมถงไหล เพอใหสะดวกในการถอดสวมใส ชนท 2 เยบมมแบบเสอคอกลม ปลอยยาวลงมาถงเทา ผาทใชจะใชผาหลากส มความสวยงามไมนยมใชผาเกาเหมอนกบในยคตน อปกรณเขมขดทม “หมากกะแหลง” ผกตดอยรดเอวเพอใหเกดความทะมดทะแมงดดขน อาวธดาบหรอหอก จดท าแบบเหมอนกบของจรง ทดามยงคงจดท าเปนรปอวยวะเพศชาย ดนตรทใชประกอบการเลนของผตาโขนธรรมดา เปลยนจากการเคาะ ตกลอง ดดพณ เปนการหววทยทรานซสเตอร หรอใชเครองขยายเสยงเปดเพลงทมท านองสนกสนาน ผตาโขนจะออกมาเตนร าใหเปนทสนใจของผพบเหน กลมใดทมเครองเสยงรนใหม หรอเสยงดงมากกวาจะไดรบความสนใจจากนกทองเทยวทมาในงานเปนพเศษ (อภรตน ราชพรหมมา, 2557) อปกรณอนจะมอาวธประจ ากาย คอดาบ ท าจากไมเนอออน เชน ไมนน หรอไมฉ าฉา สวนดามจะแกะสลกเปนรปอวยวะเพศชาย ดาบหรองาวนชอบท าใหเปนดาบยาว วตถประสงคเพอหยอกลอผคนเพอใหเกดความสนกสนาน ตนเตน ขบขน สวนเครองดนตรทจะท าใหเกดเสยงดง จะใชหมาก


54

กะแหลงหรอกระดงซงท าจากทองเหลองและไมเนอออน ผกตดกบเอว เพอใหเกดเสยงเวลาเดน หรอเวลาเตน (ยทธวช โชคชย, 2557) ภาพท 8 แสดงถงหนากากผตาโขนทปรากฏในยคแสวงหา ชาวบานเรยกวา “คงคอง”

การท าหนากากผตาโขนในยคแสวงหาน ยงไดพฒนารปแบบทเปลยนแปลงไปจากเดม คอเปนผตาโขนทใชหวดคว าลงใหหของหวดอยดานหนาและดานหลง เจาะชองตาทหวด ใชกระดาษชบแปงเปยกหรอกาวแปะทบกนใหมหนาตานากลว ใชเชอกเยบกระสอบมายอมสท าเปนผม จากนนกระบายส แตงแตมปาก ฟน จมก ใหดนากลวยงขน ผาทใชคลมจะเหมอนกบผตาโขนทวไป ในยคนชาวดานซายเรยกผตาโขนชนดใหมวา “คงคอง” สวนการละเลนผตาโขนใหญนน จากความเชอทวาการท าผตาโขน



ใหญมอยเพยงคเดยว และสามารถท าไดเฉพาะสมาชกในตระกลเดยวเทานน คอ ตระกล “เนตรผง” ไดเปลยนแปลงไป เมอหลายหนวยงานทจะเขามารวมขบวนแหตองการท าผตาโขนใหญเปนองคประกอบในขบวนแหดวย เพอใหเกดความหลากหลาย และดงดดนกทองเทยว รปแบบของผตาโขนใหญทมมาตงแตยคแรกเรม จงไดเปลยนไป โดยหนวยงานและประชาชนทวไปจะประดษฐผตาโขนใหญขนเพอละเลนเองได 3.3 ยคปจจบน (ระหวาง พ.ศ.2530-2557) ส าหรบการจดท าหนากากและชดแตงกายของผตาโขนในยคปจจบน มการเปลยนแปลงไปตามกาลเวลาและตามเทคโนโลยตางๆ ททนสมยมากขน เชน จากเดมทใชหวดนงขาวเกา แตในปจจบนไดใชหวดใหมทยงไมผานการใชมาประดษฐ และในสวนของใบหนาเมอกอนจะใชกานมะพราวแกดดเขารปหรอใชไมงวเนอออนและระบายสทไดจากธรรมชาต แตในปจจบนหนากากบางกลมใชพลาสตกขนรปและใชสน ามนทมคณภาพดและมความเงางามเพอใหสะดดตานกทองเทยว บางกลมจะมขอความบนหวผตาโขนซงมมากมายหลายส านวนโดยขนอยกบความพงพอใจของผ ท าหนากากผตาโขนจะเขยนวาอยางไร และยงมกลมนกศกษาจากสถาบนตางๆ ไดน าชดการแตงกายของผตาโขนทตนเองพฒนาขนมารวมละเลนผตาโขนดวย


56

ภาพท 9 แสดงถงผตาโขนในยคปจจบน

ภาพท 10 การแตงกายของผตาโขนยคปจจบน ทมา: ธญญ บวระภา



ลกษณะการเปลยนแปลงทส าคญของชดผตาโขนในยคสมยปจจบนคอ มการแบงกลมกนเกดขนในชมชนดานซาย โดยแตละกลมจะจดท าชดผตาโขนในรปแบบเดยวกนทงกลม มหนากากและชดทสวมใสเหมอนกนทงกลม บางกลมมการจดทาเตนทพรอมเพรยงกน ในการประดษฐผตาโขนยคปจจบน มทงจดท ากนเองภายในกลมและมทงการไปจางชางฝมอดจากกรงเทพฯ เพอสรางพลาสตกขนรปและตดเยบชดผตาโขนใหดสวยงามอลงการกวากลมอน สาเหตทท าเชนนเพราะหวงเงนรางวลและเกยรตยศจากการประกวดแขงขน หรอบางครงชดผตาโขนมความสวยงามจนประทบใจนกทองเทยว จนมการซอขายกนเกดขน (ประภาพร ไชยศร, 2557) ผตาโขนในยคดงเดมและยคแสวงหาจะมลกษณะนาเกลยดนากลว มขนยาวรกรงรง มการสรางสรรคตามจนตนาการของตนเอง เพราะสมยดงเดมการท าผตาโขนจะไปแอบท าเพยงคนเดยว แตในยคปจจบนจะจดท ากนเปนกลม และเนนความสวยงาม บางกลมชดผตาโขนถกออกแบบใหไมมขน ใชผาไหมคณภาพดตดเยบสวยงามอยางปราณต ในบางปอาจมนกศกษาทท าวทยานพนธเกยวกบผตาโขนน าชดผตาโขนทตนเองสรางขนมารวมขบวนดวย ดวยเหตการณกระท าเชนนสงผลใหผ คนทยงปฏบตตามธรรมเนยมประเพณดงเดม คอประดษฐผตาโขนดวยฝมอตนเองเกดความนอยเนอต าใจและอายทจะน าชดผตาโขนผลงานจากฝมอตวเองออกมาโชวและละเลนในงานผตาโขน โดย “เอก อนแกว” ทเปนคนดานซายโดยก าเนดและเปนผ ทเขารวมการละเลนผตาโขนเปนประจ าทกปไดเลาถงรปแบบของชดและหนากากของผตาโขนทเปลยนแปลงไปไววา ผมเปนชาวดานซายตงแตก าเนด ไดเหนความเปลยนแปลงของ

รปแบบการประดษฐหนากากและชดแตงกายของผตาโขนเปน


58

ระยะ ซงจะพฒนาขนไปเ รอยๆ ทกป จนแทบจะไม เหลอภาพลกษณของผตาโขนทจรงแทและดงเดม ในป พ.ศ. 2554 ผมไดปรกษากบกลมเพอนในพนท วาหากปลอยใหคนในอ าเภอดานซายใหลมหลง และหลงทางในการประดษฐหนากากและเครองแตงกายผตาโขนแบบสมยใหม อาจท าใหในอนาคตลกหลานชาวดานซายและประชาชนตางถน จะไม รจกและไมเหนการท าหนากากและเครองแตงกายผตาโขนแบบดงเดมได ดงนนในกลมของผม ทมชอในทองถนวา กลม D.S. (ยอมาจาก Dan Sai ซงเปนชออ าเภอดานซาย) จงมมตในทประชมวาจะจดท าหนากากและชดแตงกายแบบยอนยค คอจะใชวสดและอปกรณในการประดษฐหนากากและชดแตงกายแบบยคดงเดม (เอก อนแกว,2557)

ภาพท 11 แสดงถงกลม D.S. ทจดท าหนากากผตาโขนแบบยคดงเดม



ในตอนแรกทกลม D.S. ลงมตวาจะจดท าหนากากและชดแตงกายผตาโขนแบบยคดงเดมนน มสมาชกบางคนไมเหนดวย เนองจากกงวลในเรองของความสวยงามทอาจไมสะดดตาผชมการแสดงจนท าใหไมนาสนใจ และกงวลเรองของรางวลการประกวดความสวยงาม แตสดทายกลม D.S. กไดเกลยกลอมใหคนทไมเหนดวยรบรถงเหตผลและเจตนาทดตอขนบธรรมเนยมอนงดงามทไดสบทอดจากพรรพบรษ ท าใหคนทไมเหนดวยกลบเปลยนความคดเปนเหนดวยและชวยกนปฏบตตามแนวทางดงกลาว (ณฐพงษ วงคร, 2557)

ภาพท 12 แสดงถงกลม D.S. ทจดท าหนากากผตาโขนแบบยคดงเดม ทมา: เอกลกษณ ราชพรหมมา


60

การทกลม D.S. น ารปแบบหนากากและชดแตงกายผตาโขนแบบยคดงเดมกลบมาฟนฟ และน าแสดงสสายตานกทองเทยวนนนบวาเปนเรองทนาประทบใจทสมาชกพยายามแสดงออกถงความเปนชาวดานซายของคนกลมเลกๆ ทมจตส านกและหวนคดถงวฒนธรรมอนงดงามของการประดษฐหนากากและชดแตงกายผตาโขนแบบยคดงเดม โดยไมไดสนใจเงนรางวลจากการประกวด สงผลใหประชาชนชาวดานซายหลายคนหนมาประดษฐชดผตาโขนแบบดงเดมตามกลม D.S. แตกยงมจ านวนไมมากนกเพราะคนสวนใหญยงคดถงความสวยงามและทนสมยในการรงสรรคหนากากและชดแตงกายของผตาโขน และบางกลมยงหลงและตดอยกบคานยมในเงนรางวลและการขายชดผตาโขนใหนกทองเทยว (อมพร ยาทา , 2557) ตงแตป พ.ศ. 2554 เปนตนมา กลม D.S. จดท าหนากากและชดแตงกายผตาโขนแบบยคดงเดม นอกจากจะเปนการอนรกษรปแบบหนากากและชดแตงกายผตาโขนแบบดงเดมแลว ยงสามารถดงดดความสนใจจากบรรดานกทองเทยวไดเปนอยางมาก เนองจากเปนกลมผตาโขนกลมเดยวทมหนากากและชดแตงกายแบบโบราณดงเดม ซงเปนอตลกษณประจ ากลม หลงเสรจจากการละเลนผตาโขนแลว กลม D.S. ยงไดน าหนากากและชดแตงกายของผตาโขนไปลอยทแมน าหมน ตามประเพณทเคยมมาในยคดงเดม ซงจดไดวาเปนปรากฏการณในชมชนดานซายทมบคคลกลมหนงทมจตส านกรกในวฒนธรรมทองถนของตน ไดชวยกนฟนฟศลปะการท าหนากากและชดแตงกายแบบยคดงเดม สวนการละเลนผตาโขนใหญนน ไมไดจ ากดใหคนตระกล “เนตรผง” ละเลนแตเพยงตระกลเดยวแลว ชาวบานทวไปและหนวยงานตางๆ



ในอ าเภอดานซาย สามารถประดษฐผตาโขนใหญและสามารถละเลนไดตามปกต การละเลนผตาโขนใหญในยคปจจบนน ยงคงใชวสดทหาไดงายในพนท และแตงแตมสสนใหสะดดตานกทองเทยว

ภาพท 13 รปปนหนากากผตาโขนทจดชมววเมองดานซาย สรางขนเพอเปนจดถายภาพส าหรบนกทองเทยวทเดนทางจากหลมสกกอนทจะเขาสตวเมองดานซาย ทมา: เชดชาย บตด


62

4. บทสรป ประเพณการละเลนผตาโขน ของชาวอ าเภอดานซาย จงหวดเลย ไดรบอทธพลและผสมผสานทางวฒนธรรมมาจากการละเลน “ป เยอ ยาเยอ” ทถอเปนวญญาณบรรพบรษของชาวหลวงพระบาง และส าหรบการละเลน ผตาโขนของชาวอ าเภอดานซายนน กเพอบชาวญญาณบรรพบรษทง 4 คอ 1.เจาพอกวน 2.เจาแมนางเทยม 3.พอแสน และ 4.นางแตง ซงนอกจากเปนการแสดงความเคารพตอวญญาณบรรพบรษทเปนผประจ าบานเมองแลว ยงเพมความเปนสรมงคลแกผ ทมสวนรวมในการละเลนดงกลาวน สวนค าวาผตาโขนนน สนนษฐานวาเพยนมาจากค าวา “ผตามคน” โดยเชอกนวาเปนผปาในสมยกอน ซงมความเลอมใสศรทธาในพระเวสสนดร และไดตามมาสงเสดจพระเวสสนดรเขาเมองหลวง โดยเดนสงเสดจรวมกบบรรดาสตวปาดวยความอาลย

ในแตละป ชาวดานซายจะก าหนดวนละเลนผตาโขนไว 2 วน โดยวนแรกจะเกดขนหลงจากทมการแหเบกพระอปคต ผ ทแตงกายเปนผตาโขนจะไปละเลนเพอถวายวญญาณผเจาผนายทบานเจาพอกวน และเคลอนขบวนไปตอนรบพนองหมบานใกลเคยงทวดโพนชย สวนในวนทสองผ ทแตงกายเปนผตาโขนจะไปรวมตวกนทสแยกบานเดน และแหขบวนกนไปวดโพนชย เปนอนเสรจสนการละเลน ทกคนจะน าหนากากและชดแตงกายไปลอยทงทแมน าหมน



ส าหรบรปแบบของหนากากและชดแตงกายของผตาโขนนนสามารถแบงพฒนาการไดเปน 3 ยค คอ 1. ยคดงเดม (กอน พ.ศ.2500) เปนยคทยงมเคาลางรปแบบคลายลกษณะของ ป เยอ ยาเยอ ของหลวงพระบาง รปแบบหนากากและการแตงกายของผตาโขนยงใชวสดทหาไดงายตามทองถน ผตาโขนมลกษณะใบหนาทรงกลม มขนตามตว สวนผตาโขนใหญจะท าขนจากฝมอของคนในตระกล เนตรผง เมอเลนเสรจแลวหนากากและชดแตงกายของผตาโขนจะน าไปลอยทแมน าหมนเพอเปนการลอยสงชวรายออกจากตนเองและครอบครว 2. ยคแสวงหา (พ.ศ.2500-2530) เปนจดเรมตนในการเปลยนแปลงของหนากากผตาโขน มภาครฐและเอกชนเขามามสวนเกยวของในพธกรรม ท าใหเกดการก าหนดวนละเลนผตาโขนจากหนวยงานราชการ มการสรางสรรคผลงานเพอผลทางธรกจ ในยคนเรมมชาวบานบางคนเกบหนากากและชดผตาโขนไวเปนทระลกและเพอจ าหนายใหนกทองเทยว 3. ยคปจจบน (2530-ปจจบน) ภาครฐไดบรรจใหประเพณผตาโขนเปน “หนงในเมองตองหามพลาด” ท าใหในวนงานนกทองเทยวหลงไหลเขามาในเมองดานซายเปนจ านวนมาก ในยคทสามนมทงผตาโขนธรรมดา และผตาโขนใหญ หนากากและชดแตงกายของผตาโขนนอกจากใชเ พอการละเลนแลวยงสามารถกลายเปนสนคาไดดวย ผละเลนผตาโขนสวนมากจะใชวสดในการประดษฐหนากากและชดแตงกายทมคณภาพกบราคาตนทนทสงขน หากปทเลนยงขายไมไดกจะเกบเอาไวเลนในปถดไป ซงจะไมเอาไปลอยทงทแมน าหมนเหมอนยคดงเดม จะเหนไดวา พฒนาการหนากากและชดแตงกายของผตาโขน จะมการเปลยนแปลงไปตามกาลเวลาของแตละยค ดวยปจจยดานตางๆ เชน


64

อ านาจของรฐ เศรษฐกจ และการแขงขนดนรนเพอเอาตวรอดของคนในชมชนดานซาย หากเรามองยอนภาพหนากากและชดแตงกายของผตาโขนจากยคดงเดมจนถงยคปจจบน เราจะสามารถแยกพฒนาการของหนากากและชดแตงกายของผตาโขนไดอยางชดเจน อยางไรกตาม ยงมกลมคนท าหนากากและชดแตงกายของผตาโขนกลมหนงชอกลม D.S. (Dan Sai) ซงเปนลกหลานชาวดานซายโดยก าเนด ทมความรกและหวงแหนวฒนธรรมอนดงามของการละเลนผตาโขน พวกเขาสวนกระแสดวยการท าหนากากและชดแตงกายแบบยคดงเดม โดยมการใชวสดจากธรรมชาต และหลงจากละเลนเสรจจะน าไปลอยทงทแมน าหมนตามธรรมเนยมของยคดงเดม อาจกลาวไดวากลม D.S. เปนหนงในตวแทนของกลมผ รเรมทหวนระลกถงรปแบบของหนากากและการแตงกายของผตาโขนแบบดงเดม เอกสารอางอง กาญจนา สวนประดษฐ.(2533). ผตาโขน: ศกษาเฉพาะกรณอ าเภอ ดานซาย จงหวดเลย. วทยานพนธมหาบณฑต เอกไทยคดศกษา มหาวทยาลยมหาสารคาม. ขวญมงคล สายสวาท. (2552). ปเยอ ยาเยอ ผโคนเครอเขากาดยกษ. สบคนเมอ 15 เมษายน 2558, จาก https://www.l3nr.org/posts/ 343578 ธญญ บวระภา. (2556). ผตามคนเขาเมอง. วทยานพนธหลกสตรปรญญา มหาบณฑต สาขาวชาทศนศลปศกษา มหาวทยาลยศลปากร.



สนอง อปลา. (2546). พฒนาการประเพณผตาโขน อ าเภอดานซาย จงหวดเลย. วทยานพนธศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาไทยศกษา เพอการพฒนา ส านกบณฑตศกษา สถาบนราชภฏเลย. สมฤทธ สภามา. (2544). บทบาทเจาพอกวนเจาแมนางเทยมตอชมชน: กรณอ าเภอดานซาย จงหวดเลย. วทยานพนธศลปศาสตรมหา บณฑต สาขาไทยศกษาเพอการพฒนา สถาบนราชภฎจงหวดเลย. สาร สาระทศนานนท. (2528). ต านานพระธาตศรสองรกและประวต เมองดานซาย. เลย: รงแสง. ส านกงานศกษาธการอ าเภอดานซาย. (2543). ผตาโขน จลสารเผยแพร วฒนธรรม ประเพณทองถน อ าเภอดานซาย จงหวดเลย. ส านกงานศกษาธการอ าเภอดานซาย: เลย. สจตต วงศเทศ. (2546). ผตาโขนเมองเลย กบปเยอ ญาเยอ. สบคนเมอ 5 ตลาคม 2558, จาก http://www.sujitwongthes.com/2003/06/ praiban-polmuang_28062546. สทศนพงษ กลบตร.(2536). ประเพณ พธกรรมทเกยวกบพระธาตศร สองรก. วทยานพนธศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาไทยคดศกษา มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ มหาสารคาม. เอกรนทร พงประชา. (2548). เจาพอกวนและพระธาตศรสองรก. กรงเทพฯ: เมองโบราณ. สมภาษณ ณฐพงษ วงคร. (15 กมภาพนธ 2557). สมภาษณ. นพนธ เนตรผง. (14 ธนวาคม 2556). สมภาษณ.

http://www.sujitwongthes.com/2003/06/


66

ประภาพร ไชยศร. (16 กมภาพนธ 2557). สมภาษณ. พรทพย เชอบญม. (12 มกราคม 2557). สมภาษณ. ยทธวช โชคชย. (16 กมภาพนธ 2557). สมภาษณ. วชร ยาทา. (15 กมภาพนธ 2557). สมภาษณ. วระชน เนตรผง. (15 กมภาพนธ 2557). สมภาษณ. สาย ราชพรหมมา. (12 มกราคม 2557). สมภาษณ. อภรตน ราชพรหมมา. (16 มนาคม 2557). สมภาษณ. อมพร ยาทา. (16 มนาคม 2557). สมภาษณ. เอก อนแกว. (15 กมภาพนธ 2557). สมภาษณ.

evolutionary masks and costumes of phi ta khon in dan sai...

Documents