eurasian journal of researches in social and economics (ejrse) … · 2018-07-22 · avrasya sosyal...

Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi (ASEAD)

Eurasian Journal of Researches in Social and Economics (EJRSE)

ISSN:2148-9963 www.asead.com

ASEAD CİLT 5 SAYI 6 Yıl 2018, S 241-263

ANTALYA’DA TOPLANAN TÜRK KURULTAYLARININ

TARİHİ DEĞERLENDİRMESİ1

Eşe ÇAĞLAR2

ÖZET

XX. yüzyılın sonlarına doğru Sovyetler Birliği’nin çöküşünün ardından, değişen

dünya dengeleri, Türkiye’nin farklı coğrafyalarda yer alan Türk topluluklarıyla ilgilenmesinin

önünü açmıştır. Türk Cumhuriyetleri’nin bağımsızlıklarını kazanıp Dünya’nın siyasi ve

iktisadi haritasında yer almaları, Türk dünyası ile Türkiye arasındaki ortak tarihi alt yapının

oluşturduğu etnik, din, dil ve kültür gibi aidiyetlerin keşfedilmesi ve güçlendirilmesi fırsatını

sağlamıştır. Sovyetlerin dağılmasından sonra harekete geçen Türkiye resmi ve STK

vasıtasıyla, Türk devlet ve toplulukları arasında, aynı zamanda dost ve kardeş ülkeler ile de

işbirliği, dostluk ve kardeşlik bağlarını geliştirmeye yönelik adımlar atmıştır.

Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Vakfı’nın (TÜDEV)

organizesi ile Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı’nın ilki

21-23 Mart 1993 tarihleri arasında Antalya’da toplanmıştır.

Türkiye, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti,

Özbekistan ve Türkmenistan devlet yöneticilerinin katılımlarıyla gerçekleştirilen kurultayda,

Türk dünyasının sosyal, kültürel, ekonomik ve siyasi meseleleri üzerine kararlar alındığı gibi

Türk kültürünün varlığının tespiti, korunması ve geliştirilmesine yönelik görüşlerin kabulü de

büyük önem taşımaktadır.

Tarihi seyir içerisinde önemli bir yere sahip olan Antalya, 1993 ve 2006 yıllarında

toplanan I. ve X. Türk Dünyası Kurultaylarına ev sahipliği yapmıştır. Şehrin ulaşım kolaylığı,

iklim koşulları, doğa ve tarihi zenginlikleri, yeni ve nitelikli konaklama tesisleri, kongre ve

toplantı organizasyonundaki sunduğu hizmetlerin yüksek seviyede olması kurultayların

burada toplanmasının önemli sebepleri arasındadır.

Tebliğimizin amacı; Sovyetlerin dağılmasıyla Türkiye’de organize edilen Türk

Dünyası Kurultayları’ndan, Antalya’da toplanan I. ve X. Türk Dünyası Kurultayları’nın tarih

ilmi açısından değerlendirilmesidir. Böylelikle hem Türk Dünyasının hem de Antalya

şehrinin önemine vurgu yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler: Türkiye, Türk Dünyası, Antalya, TÜDEV, Kurultay

1 Bu Makale 5-7 Mayıs 2018 tarihleri arasında Antalya’da düzenlenen ASEAD 3. Uluslararası Sosyal Bilimler

Sempozyumu’nda sunulan bildiriden geliştirilmiştir.

2 Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, [email protected]

http://www.asead.com/

Eşe ÇAĞLAR 242


EVALUATION OF TURKISH CONGRESSES IN ANTALYA FROM THE

PERSPECTIVE OF HISTORICAL SCIENCE

ABSTRACT

After the collapse of Soviet Union towards the end of the 20th

century, the changing

world balance enables Turkey to be interested in Turkish Communities located in different

geographies. The Turkish republics have taken place in the political and economic map of the

World after they have gained their independence. These developments provide an opportunity

to discover and strength some belongings such as ethnicity, religion, language and culture

formed by the common historical background between Turkish World and Turkey. Turkey

has taken steps to improve cooperation, friendship and brotherhood among Turkish states,

communities and friendly nations via official institutions and civil society organizations after

the disintegration of Soviet Union.

The first “Turkish State and Communities Friendship, Brotherhood and Cooperation

Congress” was organized in Antalya between 21-23 March 1993 by Turkic State and

Communities Friendship, Brotherhood and Cooperation Foundation.

The congress held with the participation of the government officials of Turkey,

Azerbaijan, Kazakhstan, Kyrgyzstan, Turkish Republic of Northern Cyprus, Uzbekistan and

Turkmenistan plays an important role with regards to the acceptance of views on the

identification, protection and development of the existence of Turkish culture as well as the

decisions on the social, cultural, economic and political issues of the Turkish world.

Antalya, which has an important place in historical process, hosted the 1st Turkish

World congress in 1993 and 10th

Turkish World congress in 2006. There are some important

reasons why congresses arranged in Antalya, which are: the city's transportation convenience,

climate conditions, natural and historical richness, new and qualified accommodation

facilities and qualified services offered for congresses and meetings.

The aim of this paper is to evaluate the 1st

and 10th

Turkish World Congresses, which

arranged in Antalya after the disintegration of Soviet Union, from the perspective of historical

science. Therefore, the importance of both the Turkish world and the city of Antalya will be

highlighted.

Keywords: Turkey, Turkish World, Antalya, Turkic State and Communities

Friendship, Brotherhood and Cooperation Foundation, Congress

Eşe ÇAĞLAR 243


GİRİŞ

Tarih, insan topluluklarının bilinmeyen zamanlardan beri ortaya koydukları maddi

manevi değerleri bugünlere aktarması ve milletlerin geçmişleri ile olan bağlarını devam

ettirmesi itibariyle büyük önem arz etmiştir. İlerleyen süreçte tarih, içtimai bünyenin azası

olması itibariyle insanlığın fiil ve fikirlerinin inkişafını takip eden bir bilgi3 kaynağı haline

gelmiştir. İnsan toplulukları içinde ortaklaşa değer vasfını kazanan ürünler ve davranışlar,

tarihi süreçte kültür unsurunu meydana getirmiştir. Fertlerin ortaya koyduğu bu kültür

belirtileri4 önemli birçok toplumsal kurumun yapısını ve işlevini, bu kurumların birbiriyle

olan etkileşimlerinin niteliğini ortaya çıkarmıştır. Böylelikle insan topluluklarının belirli bir

kültür etrafında bir araya gelmesi ile meydana gelen en büyük topluluk, milleti oluştururken

yine insan topluluklarının kurdukları en büyük müessese ise devleti meydana getirmiştir.5

Cemiyetlerin iptidai devirlerinde, atalarının ta’zim ve takdis edilmesi veya bu

münasebetle ecdat kültlerinin teşekkülü, tarih ve vatan şuurunun ilk belirtisini, insani ve milli

hislerinin de bir başlangıcını teşkil etmiştir.6

Böylelikle milli şuur ve milli düşünce,

toplumların devletleşmesinde önemli rol oynamış ve dünyada birçok millet ayrı ayrı devletler

kurmuşlar ve ayrı devletlere sahip olmuşlardır. Türklerde millet ve devlet fikri pek erken

çağlarda doğmuş ve gelişmiştir.7 En eski ve devamlı topluluklardan biri olan Türkler, tarihi

süreçleri itibariyle; Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarına yayılmış ve çok sayıda devlet kurarak,

mevcudiyetlerini devam ettirmişlerdir. Türk tarihinin genelini ele aldığımızda, dinamik bir

yaşam tarzını, kültürel bir pratik olarak değişik coğrafyalara yayan ve bozkırlarda teşekkül

eden kültürün taşıyıcısı olarak8, aynı dönemde farklı devletler kurarak varlığını geniş bir

sahada muhafaza eden bir yapıyı görürüz. Türk topluluklarının, tarih sahnesinde sürekli var

olmalarının önemli sebepleri arasında, Türklerin teşkilatlı bir millet ve devlet sistemine sahip

olmaları gelmektedir.

Türklerde devlet; halk, ülke, hâkimiyet ve teşkilat olmak üzere birbirini tamamlayan

dört unsurdan meydana gelmektedir. Genel bir ifade ile bir topluluğun, belirli bir toprak

parçası üzerinde hâkimiyet haklarını hiçbir sınırlama olmaksızın kullanmak suretiyle kurup,

geliştirdiği siyasi, sosyal ve hukuki bir teşkilattır.9 Bu bağlamda Türk milleti tarihi sürecin her

döneminde, devletin milli varlığı koruyan, yarınlara taşıyan ve geliştiren bir müessese

olduğunun her daim farkında olmuştur.

3 A. Zeki Velidi Togan, Tarihte Usul, Enderun Yay., 3. bs., İstanbul 1981, s. 2.

4 İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, Ötüken Yay., 35. bs., İstanbul 2013, s. 30.

5 Salim Koca, “Eski Türklerde Devlet Geleneği ve Teşkilatı”, Türkler Ansiklopedisi , Yeni Türkiye Yay., II, Ankara 2002, ss.

1448.

6 Osman Turan, Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkuresi Tarihi, Turan Neşriyat Yurdu, İstanbul 1969, s. 1.

7 Koca, a.g.m., s. 1448.

8 Gülçin Çandarlıoğlu, İslam Öncesi Türk Tarihi ve Kültürü, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay., İstanbul 2003, s. 16.

9 Koca, a.g.m., s. 1448.

Eşe ÇAĞLAR 244


Eski Türk toplumlarından itibaren siyasi teşkilatlanmanın en üst kademesi olan il

(devlet)10

, varlıklarının teminatı olan idari ve askeri teşkilatlanmaya büyük önem vermiştir.

Teşkilatçı bir devlet geleneği benimseyen Türk devletlerinin temel yapıtaşları disiplin,

dayanışma ve birliği önemseyen bir özellik taşıdığı gibi aynı zaman da teşkilatçı devlet

anlayışının özü bu esaslar üzerine meydana getirilmiştir. Türk topluluklarının bir nevi

karakteristik özelliğini yansıtan dayanışma ve yardımlaşma kavramları, merkeziyetçi devlet

anlayışının da özünde yer almıştır.11

Devleti idare edebilmek adına oluşturulan kurumlar bu

temele dayandırılmış ve her şeyden önce geniş bir sahada varlıklarını ikame ettiren milletin,

uzun bir süre ayakta kalabilmesi için Türk toplumunun kendi aralarında dayanışma içerisinde

yaşamasının bir neticesi olarak, Türk siyasi varlığı dünya üzerinde sürekli kendinden söz

ettiren bir güce kavuşturmuştur.

Türk varlığının eski dönemlerinden, günümüze kadar ülkeleri yöneten hükümdarlar,

devlet adamları; ülkelerini yönetmek, devlet işlerini yoluna koymak, devletin içinde

bulunması gereken düzen ve hiyerarşiyi sağlayabilmek adına birtakım yöntemlere

başvurmuşlardır. Bu bağlamda devlet adamları, her şeyden önce alacakları birtakım kararlarda

kendilerine danışmanlık yapabilecek, alınan kararları uygulama aşamasında gerekli

düzenlemeleri gerçekleştirebilecek ve alınan kararların sorumluluğunu paylaşabilecek bir

kurumun varlığına ihtiyaç duymuşlardır. Gerek İslamiyet’ten önceki Türk topluluklarında

devlet meclisi niteliğinde olan toy, kengeş, kurultay gibi isimlerle adlandırılan kurumlar,

gerek İslami Dönemdeki Türk topluluklarında mevcut olan Divan ve gerekse de günümüzdeki

temsili parlamenter sistemle en gelişmiş seviyeye ulaşan meclis anlayışı12

işte bu ihtiyaçtan

oluşmuştur. Bu bağlamda Türk Devletlerinin idari yapılanmasında önemli bir yere sahip olan

ve devletin mekanizmasını teşkil eden toy, kengeş, kurultay gibi isimlerle düzenlenen

toplantılar devlet idaresinin temelini13

oluşturmuştur.

1. TÜRKLERDE KURULTAY GELENEĞİ

Türk devlet geleneğinin bir parçası olan bu toplantılardan, devlet meclisi niteliğinde

olan toy, “meclis-toplantı, devlet meclisi” anlamına gelmektedir.14

Toy kelimesi aynı zamanda

bayram, ziyafet ve yemekli şölen merasimleri içinde kullanılmaktadır.15

Devlette bir kurumun

adı olarak sonraki asırlarda ortaya çıkan ve dilimize yerleşen “kurultay” sözcüğünün Türkçe

karşılığı olan toy kelimesinin genel olarak yılın belli günlerinde hükümdarlar tarafından

hükümdarlık alameti olarak devlet ileri gelenlerine ve halka verilen, devlet işlerinin görüşülüp

kararlaştırıldığı, aynı zamanda yenilip içilip eğlencelerin yapıldığı bir tür toplantı anlamına

gelmektedir.16

10 Kafesoğlu, a.g.e., 223.

11 Aysel Erdoğan, “İslamiyet’ten Önce Türk Devletlerinde Meclis Anlayışı: Toy, Kengeş Kurultay Örneği”, KSÜ Sosyal

Bilimler Dergisi, XI, Nisan 2014, s. 40.

12 Erdoğan, a.g.m., s. 40.

13 Bahaeddin Ögel, “Devlet Meclisi ve Kurultay”, Türkler Ansiklopedisi , Yeni Türkiye Yay., II, Ankara 2002, ss. 1540.


15 Kafesoğlu, a.g.e., s. 234,253.


Eşe ÇAĞLAR 245


Toy ile birlikte aynı anlamda kullanılan diğer bir kavram olan Kurultay kavramı ise

Türkçe kurul Moğolca “-tay” ekiyle oluşmuş olup Türkçeye Cengiz Han Devleti’nden

girmiştir. Oğuz Türkçesi’ndeki karşılığı Kengeş olan Kurultay bir danışma meclisi olup

anlamı; işlerde karşılıklı danışma, görüşme ve tedbir almadır. Oğuz Türkleri onu bir meclis

olması nedeniyle yığınak, dernek, derim gibi faklı kelimelerle de ifade etmişlerdir.17

İslamiyet’ten önceki Türk topluluklarında devlet meclisi niteliğinde olan kengeş, karşılıklı

danışma ve önleyici tedbir alma18

anlamlarını ifade ettiği gibi içerdiği bu anlamlar ile

demokratik devlet anlayışında önemli bir yere sahiptir.19

Türk tarihi incelendiğinde, İslamiyet’ten önceki Türk topluluklarında, değişik isimlerle

telaffuz edilen ve yılın belirli dönemlerinde düzenlenen toplantılara rastlamaktadır. Genel

manada toplantılar olağan durumlarda yapıldığı gibi toplum ve devlet hayatını etkileyen

önemli olayların meydana gelmesi halinde ise olağanüstü toplanan danışma toplantıları

devletin en önemli meselelerinin görüşülüp kararlaştırıldığı yapılardır. Yeni Han seçimi,

hükümdarın kontrolü ve tasdiki, Hanın tahttan indirilmesi, töre tespiti, savaşa ve barışa karar

verme, devlet yönetimiyle ilgili önemli kararlar alma yetkileri arasındaydı.20

Bu duruma örnek

teşkil eden Türk devletlerinden Asya Hun İmparatorluğunda devlet işleri ve dini törenlerle

ilgili olarak üç ayrı toplantıdan bahsedilmiştir. Bu toplantılar; siyasi, askeri, dini, iktisadi ve

kültürel birer hüviyet taşımaktadır. Genel manada, devletin insan ve askeri gücünü tespit

etmek, hükümdarlıklar tasdik etmek, gerektiğinde idareye geniş icrai yetkiler vermek ve bütün

ülke meseleleri üzerine umumi müzakereler açarak, görüşülüp karara bağlamak21

amacı ile

tertip edilmektedir.

Türk devlet geleneğinin önemli yapı taşlarından olan bu toplantılar kaynaklara geçmiş

ve Mete Han dönemi Çin kaynaklarında; “ Mete’nin tahta çıktığı sıralarda… Elçi, Mete’ye

geldi… Mete hemen vezirleri ile devletin ileri gelenlerini çağırarak bir kurultay topladı…

Devletin ileri gelenlerine bu konudaki görüşlerini sordu…”22

ifadeleri yer almaktadır. Yine

Oğuz Destanı’nda; “Birinci oğlancuğa, Gün adını koydular, İkinci oğlanaysa, Ay adını

buldular, Deniz olsun üçüncü, diye memnun oldular. Oğuz bunu duyunca, ilinde soy soylattı,

toy yaptı, şölen verdi, çok büyük toy toplattı! Yarlık verdi iline…” ve “…Bunu diyen Oğuz

Han, çağırdı kurultaya. Beğ geldi, halkı geldi, selam verdi otağa. Herkes geldi oturdu, Oğuz

Han büyük otağ…”23

ifadeleri yer almıştır.

17 Ögel, a.g.m., s. 1540.

18 Ögel, a.g.m., s. 1540.


20 Sadri Maksudi Arsal, Türk Tarihi ve Hukuk, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay., İstanbul 1947, s. 289., Kafesoğlu,

a.g.e., s. 246.

21 Kafesoğlu, a.g.e., s. 249.

22 Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi, Türk Tarih Kurumu Yay., 5. b., Ankara 2010, s. 7-8.

23 Ögel, a.g.e., s. 118., 127.

Eşe ÇAĞLAR 246


Kurultay toplantısında alınan kararlar devletin yönetilmesinde etkili olmuş ve devlet

yönetiminin temeli Kurultay’a dayandırılmıştır.24 Eski Türklerde törenin kaynağı “halk, han

ve kurultay” olarak kabul edilmiş25

, kurultaylarca alınan kararlar, törenin bir kaynağı olarak

görülmüş ve bağlayıcı özellik taşımıştır. Bu durum Orhun Yazıtları’nda geçen “İnsanoğlunun

üzerine ecdadım Bumin Kağan, İstemi Kağan oturmuş… Beyler de ulusu da birbirine uygun

imişler, o yüzden ülkeyi o kadar iyi koruyabilmişler, ülkeyi koruyacak yasalar

düzenlemişler…”26

sözleriyle, yasama işlerine yeri geldiği zaman boy ve oymak beylerinin de

katılabildiği anlatılmak istenmiştir.27

Eski Türk devletlerinde töreler, kurultaylarda gözden

geçirilmiş ve bazen de gereğinde eklemeler yapılmıştır.28

Bu ve benzeri durumlara benzerlik

gösteren toplantılar, tarihi süreçte, Asya Hun, Tabgaç, Göktürk, Uygur, Bulgar, Peçenek,

Kuman-Kıpçak, vb29

gibi Türk devlet ve topluluklarında varlık göstermiştir.

Eski Türklerde kurultaylar toplanış biçimleri bakımından farklılık göstermekle birlikte

en genel ve önemli olan toplanma biçimi devletin düzenini sağlamak için gerçekleştirilenler

olmuştur. Başlangıçta Türklerde din töreni, bayram, yeme-içme toyu, eğlenme ile yarışmayı

da içinde toplayan bir devlet toplantısı niteliğinde olan kurultayda halk ile devlet birleşmekte

ve kaynaşmaktadır.30

Seçim kurultayı da denilen han seçimi için toplanan kurultayda ise hükümdarlıklar

tasdik edilir, gerektiğinde yeni bir kağan seçimi de yapılabilirdi. Bu durumda tahtın kanuni

telakki edilen varisi mevcut olduğunda o kişi hiçbir sorun çıkmadan kağan yapılmış ancak

hanlık makamının boş ve hanedanında çökmüş olduğu durumlarda ise daima halka hizmetleri

ile bilinen, meziyet ve irade sahibi devlet reisi olabilmek için gerekli bütün şartları taşıyan

üstün nitelikli kişiler, toplanan kurultayca kağan yapılmıştır.31

Örneğin Göktürklerde, Bumin

Kağan ve Kutluk Kağan’ın seçimleri bu usule göre yapılmıştır.32

Hun ve Göktürklerde

Uygurlarda olduğu gibi yönetici ve kumandanlar arasından biri de meclis tarafından han

seçilebilirdi. Meclis bu yönüyle aynı zamanda bir yasama meclisi niteliğine sahiptir.33

24 Ögel, a.g.m., s. 1540.

25 Arsal, a.g.e., s. 288.

26 Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Hisar Yay., İstanbul 2003, s. 14.

27 Aybars Pamir, “Orta Asya Türk Hukukunda Töre Kavramı”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, LVIII, nr. 2.,

Ankara 2009, s. 366.

28 Hikmet Tanyu, “Türk Töresi Üzerinde Yeni Bir Araştırma”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XXIII, nr. 1.,

Ankara 1979, s. 101.

29 Kafesoğlu, a.g.e., s. 250, 251.

30 Mehmet Mandaloğlu, “İslamiyet’ten Önce Türklerde Toplantı ve Törenler”, Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, nr. 2.,

Ağustos 2012, s. 217.

31 Aybars Pamir, “Türklerin Geleneksel Dini Şamanizm’in Orta Asya Eski Türk Kamu Hukukuna Etkisi”, Ankara

Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, LVIII, nr. 4., Ankara 2003, s. 174.

32 İbrahim Kafesoğlu, “Eski Türklerde Devlet Meclisi-Toy”, Birinci Milli Türkoloji Kongresi, İstanbul 1980, s. 206.

33 Kafesoğlu, a.g.e., s. 249-253.

Eşe ÇAĞLAR 247


Örneğin; Oğuzlarda Buğra Han kendisinden sonra han seçiminin beyler tarafından kendisine

sorulduğunda, “ kengeş yapın, beylerin istediği hangisi ise onu seçin”34

ifadelerini kullanarak

han seçiminin danışma meclisinde yapılmasını ve kararlaştırılan adayın tayin edilmesini

istemiştir.

Eski Türk devletlerinde savaş ile ilgili işlerin görüşüldüğü “askeri kurultay” adı

verilen kurultaylarda düzenlenmiş ve bu kurultaylarda; bütün asker ve atların savaş kabiliyeti

tespit edilip, umumiyetle harbe dair işler görüşülmüştür.35

Yine askeri zaferler neticesinde de

eğlence amaçlı toylar düzenlenmiştir. Bu duruma Oğuz Han’ın bütün ülkeleri alarak geri

yurda dönüşünde yaptığı iki toy örnek verilebilir. Oğuz Han bu münasebetle büyük toy

düzenlemiştir. Birinci toy, ordusu ve çocukları ile sağ ve esen yurduna döndüğü için

düzenlenmiş ve zaferden dönüş şerefine yapılmış bir şenliktir. İkinci toy ise Oğuz Han

devletinin içtimai ve idari teşkilatını düzenleyerek çocukları arasında bir iş bölümü yapmıştır.

Devletin idari düzeni ile ilgili temellerin atıldığı ikinci toplantı daha çok sosyal bir anlama

sahiptir36

Görüldüğü üzere, tarihi süreçte, meydana getirilen Türk Devletleri, devleti yönetme

konusunda büyük hassasiyet göstermişlerdir. Bu bağlamda “devlet meclisi, millet meclisi” gibi

anlamları ifade eden “toy, kengeş, kurultay” isimleri ile telaffuz edilen toplantılar düzenlenmiş

ve bu toplantılar zamanla devlet bünyesinde kurumsallaşmıştır. Türk siyasi topluluklarının

eski devirlerinden itibaren süregelen toplantılar, bir devlet geleneği haline gelmiştir. Büyük ve

kapsamlı bir şekilde düzenlenen bu toplantılarda her türlü hitap konusuna büyük önem

verilmiştir. Bu bağlamda siyasi, dini, sosyal, askeri, ekonomik, kültürel meselelerin görüşülüp

karara bağlanması, büyük önem kazandığı gibi toplantıların hitap ettiği halk, asker ve devlet

yöneticilerinin aktif olarak toplantılarda yer alması, Türk devlet anlayışında önemli yer

tutmuştur. Aynı zamanda Türk milletinin yardımlaşma ve dayanışma anlayışı pekiştirilmiş,

Türk toplumlarındaki örgütlenme kavramı da bu temele dayandırılmış ve bu çerçevede bir

bütünlük sağlanmıştır. Türklerin güçlü devlet anlayışının ve devlet sisteminin temelinde, halk

ile devlet bütünleşmesinin gerçekleştirilmesi ve halkın veya halk temsilcilerinin devlet

bünyesinde aktif bir şekilde yer alması bulunmaktadır. Bu durum Türk varlığını güçlü kılmış

ve Türkler, tarihi süreçte sürekli kendilerinden söz ettiren devletler kurarak, dünya haritasında

yer almışlardır.

İslamiyet öncesi Türk devletlerinin bünyesinde meydana getirdiği kurum ve

kuruluşlar, bazı küçük farklılıklar bulunmakla birlikte, İslami dönem Türk devletlerinde de

varlığını korumuş ve geliştirilmiştir. İslami telakkinin bünyesinde, istibdat ve keyfi yönetim

anlayışının yer edinmemiş olması, devlet ve millet idaresinin hakkaniyet ve eşitlik ilkeleri

üzerinde bina edilmesi; öte taraftan benzer kabullerin gelenekselleşerek İslamiyet Öncesi

Türk Devlet telakkisinin merkezine yerleştirilmesi, Türk-İslam sentezinin uyumlu ve dengeli

yönlerinin dile getirilmesindeki önemli referanslar olmuştur.37

34 Zeki Velidi Togan, Oğuz Destanı- Reşideddin Oğuznamesi, Tercüme ve Tahlili, Enderun Yay., 2. b., İstanbul 1982, s. 64.

35 Arsal, a.g.e., s. 204.

36 Ögel, a.g.e., s. 202.

37 Özlem Çoşkun, “Türk Yönetim Sistemi Üzerine Kısa Bir Değerlendirme”, JILSES, II, nr. 2., Kasım 2016, s. 130.

Eşe ÇAĞLAR 248


Eski Türk Devlet yönetiminin büyük öneme sahip ve demokratik ananeleri38

olan

toy/kurultay anlayışı, İslamiyet’in siyasi teşkilatlanma biçimindeki divan, şura, meşveretin

anlayışına dönüşmüştür.39

Varlık nedenleri, görev ve yetkileri arasındaki paralellik dikkate

alındığında, her iki kültür ve siyasi yapılanmanın önemli benzerlikler gösterdiği karşımıza

çıkmaktadır. Devletlerin siyasi yapılarında İslamiyet öncesi devlet anlayışlarının etkisi olduğu

nispette, İslamiyet sonrası teşekkül eden İslam devletlerinin de etkilerinin olduğu

anlaşılmaktadır. Bu devletlerin siyasi yapılarının temelinde devlet başkanlığı, vezarat ve

Divandan oluşan üçlü yapı hemen hemen bütün Türk ve İslam Devletlerinde görülmektedir.40

Bu durumu özellikle destekleyen verinin, “divan” modeli olduğu açıktır. Karahanlılar,

Gazneliler, Büyük Selçuklu Devleti, Anadolu Selçukluları ve Osmanlı Devleti’nde, Eski

Türklerde devletlerindeki “toy/kurultay meclislerinin” tüm işlevlerini, “divan” denilen

meclislerin üstlenmiştir. Bütün devlet meselelerinin görüşüldüğü divan, Büyük Selçuklu

Devleti zamanında kurulan “Divan-ı Sultan”; Anadolu Selçuklularında “Divan-ı Saltanat”

veya “Divan-ı Âli”; Osmanlı Devleti’nde ise “Divan-ı Hümayun” adında yüksek meclis olarak

yapılanmıştır. Hükümdarın bir çeşit danışma meclisi olan divan, devlet işlerinin istişare edilip,

çözüme kavuşturulduğu merkez niteliğine sahip olmuştur.41

İslam öncesi Türk devletlerinde, toy/kurultay olarak varlık gösteren kurumlar, İslami

dönem Türk devletlerinde genel söylemde divan şekline bürünmüştür. Ancak ilerleyen süreçte

XVII. Yüzyıldan itibaren Divan-ı Hümayun’un etkisinin azalmaya başlamasıyla birlikte

“meşveret”, XVIII. yüzyılda da “meclis-i meşveret” şeklinde devlet işleri ile ilgili danışma

meclisleri gündeme gelmiştir. Osmanlı Devleti, Tanzimat Fermanı ile birlikte devlet

bünyesinde bazı değişikliklere gitmiştir. Yapılması düşünülen düzenlemeler için “sürekli bir

meclis” fikri benimsenmiştir. Tanzimat döneminde hız kazanan Batılılaşma düşüncesi,

meşruti yönetim tarzına yönelişi güçlendirdiği gibi geleneksel meşveret düşüncesi, bu

yönetim tarzının fikri kaynağı olmuştur. Parlamenter sisteme geçişte aydınların hareket

noktası, özünü Eski Türk devlet geleneğinden alan meşveret-danışma fikri olmuştur.42

Eski Türk devletlerinden itibaren devam eden kurultay geleneği, devlet işlerinin

yönetiminde danışma ve halk ile devlet bütünleşmesini sağladığı gibi Türk toplulukları

arasındaki birlik ve beraberlik duygusunu pekiştirmiş, dayanışma ve yardımlaşmanın

temellerini atarak milli bir bilinç oluşturmuştur. Bu temeller üzerine inşa edilen kurultay

geleneği, XX. yüzyılda da Türk Dünyasını birleştirici bir görevi ifa etmiştir.

38 Turan, a.g.e., s. 122.

39 Ayhan Ceylan, “Parlamentoya Uzanan Süreçte Osmanlı Kamu Hukukunda Danışma”, Türkler Ansiklopedisi , Yeni

Türkiye Yay., XIII, Ankara 2002, s. 1057.

40 Aydın Yetkin, “Divan-ı Hümayun”, The Journal of Academic Social Science Studies, V, nr. 5., Ekim 2012, 355.

41 Yetkin, a.g.m., s. 353-358.

42 Ceylan, a.g.m., s. 1056.

Eşe ÇAĞLAR 249


Türk devletlerinde eski dönemlerinden itibaren süregelen kurultay geleneği, günümüz

Türk devletlerinin bünyelerinde de varlığını sürdürmüş ve genel manada Türk Dünyasının

sorunlarını ele alan ve çözümler üreterek karara bağlayan toplantılar olarak da karşımıza

çıkmıştır. Bu duruma Türk Dünyasının geneline hitap eden ve bir araya getiren “Türk Devlet

ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayları” örnek teşkil etmektedir.

XX. yüzyılın sonlarına doğru Sovyetler Birliği’nin çöküşünün ardından, değişen

dünya dengeleri Türkiye’nin farklı coğrafyalarda yer alan Türk devlet ve toplulukları ile

ilgilenmesinin önünü açmıştır. Türk Cumhuriyetlerinin 1991 yılında bağımsızlıklarını

kazanıp, dünyanın siyasi ve iktisadi haritasında yer almaları Türk Dünyası ile Türkiye

arasındaki ortak tarihi alt yapının oluşturduğu etnik, din, dil ve kültür gibi aidiyetlerin

keşfedilmesi ve güçlendirilmesi fırsatını sağlamıştır. Sovyetlerin resmen dağılmasının

ardından ortaya çıkan 5 bağımsız Türk Cumhuriyeti’ni ilk tanıyan Türkiye olmuştur.43

Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, ve Türkmenistan Cumhuriyetlerinin

Türkiye ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ile 7 bağımsız cumhuriyet olarak dünya üzerinde

yer alması, Türk dünyası için yeni umutların ve ufukların hedef alınmasına vesile olmuştur.

Sovyetlerin dağılmasının ardından Türk dış politikasına yeni bir alan açılmıştır. Bu

bölgeye yönelik geliştirilecek politikaların başlangıcı ile Türkiye’de sivil toplumun gelişmeye

başlaması aynı döneme tekabül etmiştir.44

Bu bağlamda harekete geçen Türkiye, resmi ve

STK vasıtasıyla, Türk devlet ve toplulukları arasında aynı zamanda dost ve kardeş ülkeler ile

de işbirliği dostluk ve kardeşlik bağlarını geliştirmeye yönelik adımlar atmıştır. Bu bağlamda

harekete geçen Türkiye, Türk Devletleri ile ilişkileri geliştirme yolları aramaya başlamış ve

buna yönelik toplantılar gerçekleştirmiştir. İlki 30-31 Ekim 1992 tarihinde Ankara’da yapılan

“I. Türk Devlet ve Hükümet Başkanları Zirvesi”45

, Türk Dünyasının sorunlarını tespit etmek

ve çözüm yolları önermek amaçlı bir kurultayın toplanmasının zaruretini ortaya koymuştur.

Dönemin Milliyetçi Hareket Partisi Genel Başkanı Alparslan Türkeş, yakın

çevresindeki siyasetçi, bürokrat ve akademisyenler ile bir araya gelerek46

“Türk Dünyası

Kurultayları”nı düzenleyecek bir sivil toplum kurumunun oluşturulması gayesi ile “Türk

Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Vakfı’nı (TÜDEV) 1993 yılında

kurmuştur.47

TÜDEV başkanlığını vefat tarihi olan 4 Nisan 1997’ye kadar Alparslan Türkeş

üstlenmiştir. 1997-2013 yılları arasında Prof. Dr. Abdulhaluk Çay TÜDEV başkanlığını

yürütmüştür.48

43 Bilgehan Atsız Gökdağ, “Türk Devletleri ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Vakfı (TÜDEV)”, Türk Dünyası

Özel Sayısı, Yeni Türkiye Yay., I, nr. 53., Ağustos-Temmuz 2013, s. 827.

44 Filiz Sever Cicioğlu, “Türk Dış Politikası ve Sivil Toplum Kuruluşları: Türkiye’nin Balkanlar ve Türk Dünyasına Yönelik

Politikası Üzerine Bir Değerlendirme”, Çankırı Karatekin Üniversitesi Uluslararası Avrasya Strateji Dergisi I, nr. 1., 2012,

s. 84.

45 Gökdağ, a.g.m., s. 827.

46 Gökdağ, a.g.m., s. 827.

47 Cicioğlu, a.g.m., s. 84.

48 Gökdağ, a.g.m., s. 830.

Eşe ÇAĞLAR 250


TÜDEV’in amaçları arasında; Türk Dünyası ile aralarındaki dostluk, kardeşlik ve

işbirliği bağını geliştirmek; Türk devlet ve toplulukları arasındaki iletişim, bilgi, tanıma-

tanıtma gibi faaliyetleri arttırmak; karşılıklı alışverişi zenginleştirmek, sınai ve teknolojik

kalkınma, ekonomik ilerleme ve ferah yolunda işbirliği sağlama vb. gibi gibi hedefler yer

almaktadır.49

İlki 21-23 Mart 1993 tarihinde yapılan Antalya’da yapılan I. Türk Devlet ve

Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı’nın düzenlenmesinde temel ilkeleri

belirleyerek, bir proje halinde dönemin Başbakanı Süleyman Demirel’e sunan Alparslan

Türkeş, kurultaylar için devlet yönetiminin de desteğini almıştır. Böylelikle TÜDEV’in

yönetimi tarafından oluşturulan düzenleme kurulu vasıtasıyla 1993-2007 yılları arasında 11

kurultay yapılmış50

ve Türk Dünyasına hitap edilmiştir.

Tarihi seyir içerisinde önemli bir yere sahip olan Antalya, 1993 ve 2006 yıllarında

toplanan I. ve X. Tük Dünyası Kurultaylarına ev sahipliği yapmıştır. Şehrin ulaşım kolaylığı,

iklim koşulları, doğa ve tarihi zenginlikleri, yeni ve nitelikli konaklama tesisleri, kongre ve

toplantı organizasyonunda51

sunduğu hizmetlerin yüksek seviyede olması kurultayların

burada toplanmasının önemli sebepleri arasında yer almaktadır.

2. ANTALYA’DA TOPLANAN I. TÜRK DÜNYASI KURULTAYI

21-23 Mart tarihleri arasında Antalya şehrinde organize edilen Türk Devlet ve

Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı’nın amaçları belirlenmiş bildiri

kitabında yer almıştır. Bu doğrultuda kurultayın amaçları52

:

-Türk milletinin bugün dünya üzerinde, tam bağımsız Türk Devletleri, yarı bağımsız

Cumhuriyetleri ve bölgeleri, küçük Türk toplulukları ve grupları biçiminde yaşayan üyelerinin

temsilciliklerini bir araya toplayarak tanıştırmak, aralarındaki dostluk, kardeşlik ve işbirliği

bağını geliştirmek;

-Türk devlet ve toplulukları arasındaki ortak noktaları ele alıp geliştirmek, ortak

problemlere birlikte çözüm aramak. Bu durumu dost ve kardeş ülkeler ile uluslararası

ilişkilerde de hayata geçirmek;

-Türk devlet ve toplulukları arasındaki iletişim, bilgi, tanıma ve tanıtma faaliyetlerini

arttırmak, dünya ile bu yolda ilişkilerin zenginleşmesine yardımcı olmak;

49 Gökdağ, a.g.m., s. 828.

50 Bu Kurultayların düzenlenme tarihleri şu şekildedir; I. Kurultay 21-23 Mart 1993(Antalya), II. Kurultay 20-23 Ekim 1994

(İzmir), III. Kurultay 30 Eylül- 2 Ekim 1995 (İzmir), IV. Kurultay 24-26 Mart 1996 (Ankara), V. Kurultay 11-13 Nisan 1997

(İstanbul), VI. Kurultay 20-23 Mart 1998 (Bursa), VII. Kurultay 2-4 Temmuz 1999 (Denizli), VIII. Kurultay 24-26 Mart

2000 (Samsun), IX. Kurultay 21-23 Aralık 2001 (İstanbul), X. Kurultay 18-20 Eylül 2006 (Antalya), XI. Kurultay 17-19

Kasım 2007 (Azerbaycan-Bakü). Gökdağ, a.g.m., s. 828

51 Kahraman Arslan, Türkiye’de Kongre Turizmini Geliştirme İmkânları, İstanbul Ticaret Odası Yay., İstanbul 2008, s. 57.

52 “Kurultayın Amaçları”, Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı Konuşma Bildirileri ve Karar

Metinleri, Ankara 1993, s. 3-4.

Eşe ÇAĞLAR 251


- Türk dilinin ve kültürünün Türk Dünyası arasındaki karşılıklı alışverişini

zenginleştirmek, böylelikle yeni oluşum ve gelişimleri ortaya çıkararak, Türk kültürünün

zenginliklerini evrensel kültüre kazandırmak;

-Türk devlet ve toplulukları arasındaki sınai ve teknolojik kalkınma, ekonomik

ilerleme, refah yolunda işbirliği ve karşılıklı işbirliğini arttırıcı tedbirler almak. Bu durumun

uluslararası arenada da gelişmesi için ortak çizgide yürümek ve ortak tedbirler alarak, düşünce

ve çözümler üretmek;

-Türk Dünyasının kendi aralarında çıkabilecek problemleri barış ve görüşme yoluyla

çözmek, Türklerin birbirlerine yardım ve desteklerini sağlayacak şuuru geliştirmek, yardım ve

destek mekanizmaları oluşturmak;

- Türk dünyasında hukukun, insan haklarının, çok partili demokrasinin yerleşmesi

gelişmesi ve hâkim olması konusunda işbirliğine gitmek;

-Türk Dünyasının kendi aralarında, komşu ülkeler ve diğer ülkeler arasındaki

ilişkilerde; egemenliklere karşı saygı, iç işlerine karışmama, anlaşma ve görüşmelerin

mütekabiliyet esasına göre yapılması, anlaşma ve ilişkilerin eşitlik ve eşit taraf olma ilkelerine

doğrultusunda hayata geçirilmesi gerekliliğini hâkim kılmak;

-Bütün Dünya devletleri ile Türk devlet ve toplulukları arasında dostluğa ve iyi niyete

dayalı daha sıkı ve güvenli iş ilişkileri kurmak ve geliştirmek. Hem Türk Devlet ve

toplulukları arasında hem de diğer devlet ve toplulukları arasında yeni dünya düzeninin;

insan haklarının ve hukukun üstünlüğüne, çok partili demokrasiye, bütün insanlara barış ve

refah sağlamak ülküsüne dayandığını vurgulamak;

Bu amaçlar doğrultusunda hayata geçirilen I. Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk,

Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı’nda; öncelik olarak Türk dünyasının birbirleri ile olan

bağlarını kuvvetlendirilmesi amaçlanmış ve kurultayda yer alan amaçların hayata geçirilmesi

konusundaki hassasiyet dile getirmiştir. Yine kurultayın her yıl tekrarlanması ve bunun için

sorumlu bir kurulun oluşturulmasına vurgu yapılmıştır.

Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı, Türk

Dünyasında bayram olarak kutlanan Nevruz gününe53

denk getirilmiş ve Türk Dünyasının

geleneklerine vurgu yapılmıştır. Aynı zamanda Göktürk Demir Dövme Efsanesi’ne54

binaen

kurultay, örs üzerinde demir dövme töreni ile başlatılmıştır. XX. yüzyılın değişen dünya

dengeleri bünyesinde SSCB’nin dağılması ve Türk Cumhuriyetlerinin ortaya çıkması

dönemin önemli tarihi süreçlerinden birini ortaya koymuştur. Bu tarihi olay, Türklerin

Ergenekon’dan yeniden çıkışları olarak düşünülebilir. Bu bağlamda kurultayda sırasıyla;

Türkiye Cumhurbaşkanı Turgut Özal, Türkiye Cumhuriyeti Başbakanı Süleyman Demirel,

Türkiye Cumhuriyeti Devlet Bakanı ve Başbakan Yardımcı Erdal İnönü, Kuzey Kıbrıs Türk

Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Rauf Denktaş, Milliyetçi Hareket Partisi Genel Başkanı

Alparslan Türkeş, Azerbaycan Cumhuriyeti Başbakanı Ali Mövsimov,

53 Gökdağ, a.g.m., s. 830.

54 Ögel, a.g.e., s. 21-25.

Eşe ÇAĞLAR 252


Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Başbakanı Derviş Eroğlu55

örs üzerinde demir döverek,

Türk’ün cihan hâkimiyeti56

mefkuresi sembolize edilmişlerdir.

Kurultayda, Türk devlet ve topluluklarının devlet yöneticileri açılış konuşmalarında57

Türk Dünyasına ve sorunlarına yönelik konuşmalar yaparak birlik, beraberlik vurgusuna

değinmişlerdir. Bu bağlamda Turgut Özal konuşmasında yeni dünya düzenine vurgu yaparak,

“…Al atlar üstünde bir şafak vakti, sefere çıkacağız doğundan!..” şiirini okuyarak, “… bugün

Kırgız’ı, Kazak’ı, Özbek’i, Türkmen’i, Tatar’ı, Azeri’si, Gagavuz’u, Yakut’u ve daha nicesiyle

birlikte topyekun ayağa kalkmış olan Türk alemi doğudan batıya, batıdan doğuya, neredeyse

her gün sefere çıkmaktadır…” ifadelerine yer verirken, Süleyman Demirel toplantının büyük

anlam taşıdığına vurgu yaparak; “…200 sene gecikmiş bir toplantıdır…” ifadelerine yermiş

ve Türk Dünyasının bir araya gelmesindeki gecikmişliğe değinmiştir.

Erdal İnönü, geçmişteki Türk egemenliğine vurgu yaparak; Türk kültürünün bugün

dünyaya yeni ışıklar tutacağını vurgulamıştır. Yine Alparslan Türkeş, devletlerarası hukuka

vurgu yaparak, kurultayın tarihi bir olay olduğunu vurgulamış ve “… bugün dünya üzende

yaşayan 200 milyondan fazla nüfusa sahip Türk toplulukları olarak bizlerde aramızda gerek

kültür, gerekse ekonomik ve ticaret alanlarını kapsayan sıkı bir işbirliği kurabiliriz…”

ifadeleri ile hem kurultayın amaçlarına değinmiş, hem de Türk Dünyasına birlik çağrısı

yapmıştır. Rauf Denktaş, bağımsızlıklarını kazanan Türk Cumhuriyetlerine hitap ederek; “…

Hürriyet hasreti, kardeş hasreti artık giderilmiştir. Bir aradayız beraberiz ve kurultayla

atılmış olan tohumlar muhakkak yeşerecek ve büyük Türk çınarının dallarına yeni dallar, yeni

güçler ekleyecektir…” ifadelerine yer vermiştir.

Azerbaycan Cumhuriyeti adına konuşma yapan Azerbaycan Başbakanı Ali Mövsimov,

öncelikle Azerbaycan Cumhurbaşkanı Ebulfez Elçibey’in “ortak dil ve medeniyet” vurgusunu

ele alan konuşma metnini takdim etmiştir. Ardından konuşmalarına devam eden Ali

Mösimov, “İsmail Gaspıralı’nın “Dilde, fikirde ve işte birlik” düsturu dayanağımız

olmalıdır.” Vurgusuna değinerek amaca giden yolda izlenilmesi gereken yol haritasını

çizmiştir. Yine Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan ve Macaristan devlet

temsilcileri konuşmalarını yaparak, kurultayın önemine ve Türk Dünyasının birlik ve

beraberliğine değinmişlerdir.

Türk Dünyasını bir araya toplayan ve gerçek manada tarihi bir sürece imza atılan

kurultayda; ikinci oturum, Kırgızistanlı Manascı Manas Destanı’ndan sunduğu kesitlerden

“… Kurultay meydanı kutlu olsun. Türk atalılara aydınlık yol olsun…” ifadelerinde yer alan

iyi dilekler ile başlatılmıştır. Ardından Ural-Başkurt, Tataristan Cumhuriyeti, Sakayeli

Cumhuriyeti, Çeçen-İnguş Cumhuriyeti, Karaçay-Balkar Cumhuriyeti ve Karakalpak Muhtar

Cumhuriyeti temsilcileri ikinci oturumda konuşmalarını yapmışlardır.

55 “Göktürk Demir Dövme Efsanesi”, Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı Konuşma

Bildirileri ve Karar Metinleri, Ankara 1993, s. 15-21.

56 Osman Turan, “Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi”, Türkler Ansiklopedisi , Yeni Türkiye Yay., II, Ankara 2002, s. 1493.

57 “Açılış Konuşmaları”, Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı Konuşma Bildirileri ve Karar


Eşe ÇAĞLAR 253


Aynı zamanda Türk topluluklarından; Ahıska Türkleri, Altay Türkleri, Batı Trakya Türkleri,

Gagavuz Türkleri, Irak Türkleri, İran Türkleri, Kırım Türkleri, Kosova Türkleri, Kumuk

Türkleri, Doğu Türkistan Türkleri Makedonya Türkleri, Nogay Türkleri, Romanya Türkleri,

Şor Türkleri, Avrupa ve Amerika’da yaşayan Türkler adına konuşmalar yapılmıştır.58

Bu

bağlamda Türk Dünyası için büyük öneme sahip olunan kurultayda bütün Türk Dünyasına

hitap edilmiş ve bütün Türk Dünyasına birlik-beraberlik çağrısı yapılırken; Orta Asya

bozkırlarında gelen kardeşlik bağlarına vurgu yapılmıştır.

Hızla devam eden kurultayda, ikinci gün, belirlenen konularda beş İhtisas Komisyonu

toplanmıştır. Bu komisyonlar; “Dil-Alfabe Komisyonu”, “Kültür Komisyonu”, “Eğitim-Bilim

Komisyonu”, “Ekonomi-Teknoloji Komisyonu”, “Siyaset-Hukuk Komisyonu” şeklinde yer

almıştır. Bu bağlamda toplanmış olunan komisyonlarca, her alanın sorunları görüşülmüş ve

ilgili kuruluşlara ışık tutacak önemli kararlara varılarak, hazırlanan komisyon raporlarında

belirtilen tavsiye kararları kabul edilmiştir.

Oluşturulan komisyonlarca ilgili konuların sınırlaması yapılmış, ilgili alanın

kavramlarına açıklık getirilmiş, neler yapılacağı tespit edilerek, komisyon raporları

hazırlanmıştır. Bu bağlamda Dil-Alfabe Komisyonu’nda; XX. yüzyıl da dâhil olmak üzere

bütün yönleriyle ele alınıp değerlendirilmiş ve yazı dilinin önemli bir ifade aracı olan alfabe

konusunda özellikle Türk devletlerinin birliğe gitmeleri tavsiye edilmiştir.59

Türk Cumhuriyet

ve Topluluklarının ortak yazı dilinde ve ortak alfabede birleşmeleri gerektiği görüşü

benimsenmiştir. Ancak ortak yazı dilinde birleşebilmek için karşılıklı alaka ve münasebetlerin

gelişmesi; radyo, televizyon, gazete gibi iletişim vasıtalarının karşılıklı olarak yayın yapması

gerektiği ifade edilmiştir. Ortak yazı dilini zaman içinde gelişen bu karşılıklı alakalar

belirlerken, bir yandan da bunu hızlandıracak ve doğru bir yola götürecek bazı tedbirlerin

alınabileceği görüşü kabul edilmiş ve bu görüşü yerine getiren bazı tedbirler alınarak

Komisyon raporunda sunulmuştur.60

Kültür Komisyonu’nda61

; öncelikle Türk’ün tanımı yapılmıştır. Bu bağlamda “Türk;

ana yurdu Türkistan’da dört bin yıl önce tarih sahnesine çıkan, üç kıta üzerinde, özellikle

dünyanın en büyük sahnesi Avrasya’nın her çağında ve her köşesinde mühim roller oynamak

suretiyle medeniyetin yaratıcısı olan; bugünde, dünya üzerinde barış ve refahın hâkim olması

için yeni bir kültür hamlesine girişen, hepimizin mensup olduğu bir milletin adı olarak ve

Türk kültürünü de Türk milletinin tarih sahnesine çıkışından günümüze kadar yarattığı ve

nesilden nesile aktardığı bilgisi, hayata tecrübeleri ve davranışları” olarak tanımlanmıştır.

58 “Birinci Gün İkinci Oturum Konuşmaları”, Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı Konuşma


59 İsa Özkan, “Türk Dünyasında İletişim ve Yazı Dili”, Hoca Ahmet Yesevi Yılı Anısına Uluslararası Türk Dünyası Eğitim

Bilimleri ve Sosyal Bilimler Kongresi, 2016, s. 280.

60 “Dil-Alfabe Komisyonu Raporu”, Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı Konuşma


61 “Kültür Komisyonu Raporu”, Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı Konuşma Bildirileri ve

Karar Metinleri, Ankara 1993, s. 161-163.

Eşe ÇAĞLAR 254


Böylelikle; tanım içerisinde Türk milletinin; duygu, düşünce ve davranış kalıplarına; bilgi

sanat ve beceri birikimlerine; tarih şuuruna, sosyal yapısına ve bu yapıyı oluşturan dil, inanç,

ahlak, hukuk, sanat, ekonomi, teknoloji gibi sistemler bütünlüğüne ve töresine vurgu

yapılmıştır.

Yapılan görüşmeler sonunda, yedi bağımsız Türk Cumhuriyetinde ve çeşitli statüler

altında öteki ülkelerde yaşayan Türk halkları ve topluluklarında temsil edilen Türk kültürünün

araştırılmasının, incelenmesinin, geliştirilmesinin ve tanıtılmasının, bu konularda devlet ve

topluluklar arasında işbirliği kurulmasının, bilim ve teknolojiyi de ihtiva eden milletlerarası

kültür yarışında başarılı olunabilmesi için Türk Dünyası kültür stratejilerinin belirlenmesi ve

bu doğrultuda bir yol haritasının çizilmesi kararlaştırılmıştır.

Eğitim-Bilim Komisyonu’nda62

; Türk devlet ve topluluklarının müştereken ayrı ayrı

neler yapabilecekleri konusu tartışılmış ve bu konudaki daha önce resmi makamlar arasında

alınan kararlara değinilerek, yeni hususlar belirlenmiştir. Bu doğrultuda; mahalli ve müşterek

kültürün araştırılmasına, üniversiteler ile ilgili öğrenci alımına, ortak tarih ve coğrafyanın

yazılmasına, ortak tarih ve coğrafya haritalarına çizilmesine, eğitim programlarına, okul

kitaplarının içeriğine, Türk diline, öğretmen ve öğrenci mübadelesi vs. gibi konulara

değinilerek alınan kararlar, ilgili komisyon raporunda sunulmuştur.

Ekonomi ve Teknoloji Komisyonu’nda63

; işbirliğini geliştirmeye yönelik olarak; Türk

Cumhuriyetleri Yüksek Konseyinin toplanarak, Türk Cumhuriyetleri ve Topluluklarının

sosyal, kültürel, ekonomik ve siyasi sorunlarını değerlendirmesi; çalışma gruplarının

oluşturulması, ekonomik ve teknolojik araştırma merkezlerinin kurulması, işçi sendikaları,

işveren sendikaları ve iş adamları arasında birliğin sağlanması, Türk gıda birliğinin

sağlanması, ekonomik faaliyetleri destekleyen ortak bir bankanın oluşturulması, teknoloji

transfer merkezlerinin oluşturulması, enerji konseyleri ve beyin göçü konuları üzerine

çalışmalar yapılarak ilgili komisyon raporunca sunulmuştur.

Siyaset-Hukuk Komisyonu’nda64

; mevcut dünya dengelerini göz önüne alarak, Türk

Toplumlarının durumu üzerine değerlendirmeler yapılmıştır. Bu bağlamda alınacak kararların;

Uluslararası Kurallarına, AGİK Kararlarına, Helsinki Nihai Senedi Prensiplerine, Paris

Şartına, BM Misakına bağlılığına ve uymasına önem verilmiştir. İleriki süreçte gelişim

gösterecek olan kültürel ve siyasi dayanışmanın bu temeller üzerine inşa edilmesine ve milli,

demokratik, laik, insan haklarına saygılı bir hukuk devletinin esas olduğuna vurgu yapılmıştır.

Bu esaslar üzerine alınan kararlar, komisyon raporunda yer almıştır.

62 “Eğitim-Bilim Komisyonu Raporu”, Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı Konuşma


63 “Ekonomik ve Teknoloji Komisyonu”, Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı Konuşma


64 “Siyaset-Hukuk Komisyonu Raporu”, Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı Konuşma


Eşe ÇAĞLAR 255


Yapılan çalışmalar sonucu alınan kararlar, kabul edilmiş ve Türk Devlet e Toplulukları

Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı Genel Kurulu Sonuç Bildirgesinde65

alınan kararlara

vurgu yapılmıştır. Alınan kararlarda; Türk Devlet ve Topluluklarının kendi aralarındaki

münasebetlerde, komşuları ve diğer devletler ile olan münasebetlerinde uluslararası hukuk

kurallarını benimsemiş ve yeni dünya düzeninin görüşlerini kabul ettiğini vurgulamıştır. Bu

bağlamda; Türk Dünyasında, milletlerarası hukuka saygılı, insan haklarına dayanan, milli,

demokratik, laik, hukuk devleti ilkesinin yerleştirilmesi için çalışmaların yapılması

gerektiğine vurgu yapılmıştır.

Türk Cumhuriyetleri, devlet yöneticilerinin katılımı ile “Türk Cumhuriyetleri Yüksek

Konseyi”nin oluşturulması Türk dünyasının sosyal, kültürel ve ekonomik meselelerinin ele

alınarak çözümü için gayret gösterilmesi görüşü kabul edilmiştir. Aynı zamanda “Türk

Devletleri Arası Parlamenter Çalışma Grubu”nun kurularak işbirliği yapması fikri tavsiye

karar olarak kabul görmüştür.

Türk Dünyası arasındaki eğitim, bilim, kültür, ekonomi ve teknoloji münasebetlerinin

arttırılması, ilgili komisyonlarda belirtilen kuruluşlar tarafından desteklenmesi kabul edilmiş

olup; eğitimde ve kültürde birliğe varılması, ortaklıkların geliştirilmesi ve arttırılması

konusunda da fikir birliğine varılmıştır. Yine Türk kültürünün tespiti, korunması ve

geliştirilmesine yönelik alınan kararlar kabul edilmiştir. Dil-Alfabe Komisyonunca alınan

kararlar doğrultusunda, raporda belirtilen 34 harfli alfabe Türk Dünyasının çerçeve alfabesi

olarak kabul görmüştür. Aynı zamanda Kurultay Sonuç Bildirgesinde alınan kararların hayata

geçirilmesinde ki öneme değinilerek, kurultayın her yıl toplanabilmesi için daimi bir

kuruluşun oluşturulması kararı kabul edilmiştir.

3. ANTALYA’DA TOPLANAN X. TÜRK DÜNYASI KURULTAYI

Kurultaylar, 2001 yılına kadar hükümetin finansal desteği ile devam etmiş olup verilen

beş yıllık aradan sonra 2006 yılında düzenlemelere devam edilmiştir. TÜDEV yönetiminin

Başbakan Recep Tayyip Erdoğan ile temasa geçerek kurultayların devam ettirmek

istediklerini bildirmesi üzerine kurultaylar tekrardan düzenlenmeye başlanmıştır. TÜDEV,

Türk İş Birliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı (TİKA) ile işbirliği yaparak66

X. Türk Devlet

ve Toplulukları Dostluk Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı’nı 18-20 Eylül 2006 tarihleri arasında

Antalya’da gerçekleştirmiştir. Ev sahipliğini Başbakan Erdoğan’ın yaptığı kurultaya çok

sayıda bürokrat, ülkelerin devlet ve hükümet başkanları, çeşitli kuruluşların başkanları ve

STK temsilcileri katılmıştır.67

Kurultayda Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan,

Tacikistan, Moğolistan ve KKTC ile Rusya Federasyonu'ndan Tataristan, Çuvaşistan, Saha-

Hakas ve Altay Cumhuriyetleri ile Kafkas Halkları, Kırım Özerk Bölgesi ve Gagavuz

Bölgesi, İran, Irak, Afganistan, Gürcistan, Batı Trakya, Kosova, Romanya, Makedonya, 65 “Sonuç Bildirisi”, Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı Konuşma Bildirileri ve Karar



67 Ahmet Hüsrev Çiçek, “Sivil Toplum Kuruluşlarının Türk Dış Politikasına Etkisi”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Konya 2006, s. 65.

Eşe ÇAĞLAR 256


Bulgaristan, Bosna Hersek ve Arnavutluk, Almanya, Fransa, ABD, Avustralya, Belçika ve

İsviçre'de yaşayan Türk diasporası temsil edilmiştir.68

X. Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı, TÜDEV

Yönetim Kurulu Başkanı Abdulhaluk Çay ve TİKA’dan sorumlu Devlet Bakanı Prof. Dr.

Başir Atalay’ın açılış konuşmaları69

ile başlatılmıştır. Konuşmalarına, Antalya’da toplanan I.

Türk Dünyası Kurultayı’nın belirlediği amaçları hatırlatarak başlayan Abdulhaluk Çay; “…

Bundan sonra gerçekçi olarak bu coğrafyada, bir Kazak Türk’ü ile Türkiye Türk’ü ne

yapabilir, bir Balkan Türk’ü ne yapabilir, bir Kırgız Türk’ü ile Türkiye Türk’ü ne yapabilir,

bir Balkan Türk’ü ile Türkiye Türk’ü ne yapabilir bunun kavgasını yapmamamız lazım, bunun

mücadelesini yapmamız lazım…” ifadelerine yer vererek atılacak adımların, aynı amaç

doğrultusunda, kararlı bir şekilde atılmasının tavsiyesini vermiştir. Yine TİKA tarafından

ortaya konan kültürel, sosyal, ekonomik projelerin Türk Dünyası için gerçekleştirilen

mütevazi adımlar olduğunu belirterek konuşmalarına başlayan Beşir Atalay; “… Kurultay ile

Türk Devlet ve Topluluklarının; modern anlamda ekonomik gelişmelerini ve refahını

sağlamaya, uluslararası platformlarda dayanışmalarını güçlendirmeye, kültürel bağlarını

derinleştirmeye, halen yürütülen müşterek proje ve çalışmaları daha etkin hale getirmeye,

kısa ve orta vadede uygulanabilir, yeni iş birliği alanlarının ortaya çıkarılmasına yol

gösterecek çalışmalar yapılması hedeflenmektedir…” ifadeleri ile X. Türk Dünyası

Kurultayı’nın amaçları ortaya konulmuştur.

Birinci kurultaydan itibaren devam eden, Ergenekon’dan çıkışı temsil eden demir

dövme töreni ile kurultaya devam edilmiştir. Bunun üzerine Türk devlet yöneticilerinden

sırasıyla; Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, KKTC Cumhurbaşkanı Mehmet Ali

Talat, Türkiye Cumhuriyeti Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan, Kazakistan Devlet Sekreteri

Oralbay Abdıkerimov ve Kırgızistan Başbakan Yardımcısı Daniyar Usenov örs üzerinde

demir döverek geleneği yerine getirmişlerdir.70

Kurultayın ilerleyen sürecinde devlet yöneticilerinin konuşmaları devam etmiş ve

konuşmalarda daha önceki kurultaylar değerlendirildiği gibi Türk Dünyasına yönelik yeni

hedeflere vurgu yapılmıştır. Yeni dünya düzeninin, Türk Dünyası üzerindeki oyunlarına

vurgu yaparak tarihi fırsatları değerlendiren ve Türk bölgeleri üzerinde barış ve istikrarın

korunmasına vurgu yapan, Recep Tayyip Erdoğan, Türk Dünyası için önerilerde bulunmuştur.

Bu doğrultuda; “… Ekonomik ve ticari alanda, başta enerji olmak üzere karşılıklı

yatırımların arttırılması ve kendi aramızda bir tahkim kurumunun hayata geçirilmesini de

kapsayan bir yol haritası çıkarmalıyız. Kültürel alanda, dil birlikteliğine yönelik çalışmaları

hızlandırmalıyız. Ortak tarihimizi yeniden yazmalı, bunu okullarımızda ders kitabı olarak

okutmalıyız. Siyasi konularda ise Türkçe konuşan devletler topluluğu oluşturarak uluslararası

platformlarda dayanışmamızı güçlendirmeliyiz. Kıbrıs ve Karabağ gibi konularda ortak

68 X. Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı Konuşma, Bildiri, Tutanak ve Karar Metinleri, I,

Ankara 2007, s. 13.

69 “Açılış konuşmaları”, X. Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı Konuşma, Bildiri, Tutanak

ve Karar Metinleri, I, Ankara 2007, s. 7-14.

70 “Ergenekon’dan Çıkış Töreni”, X. Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı Konuşma, Bildiri,

Tutanak ve Karar Metinleri, I, Ankara 2007, s. 16-20.

Eşe ÇAĞLAR 257


hareket etmeliyiz. Türk Dünyasındaki yerel yönetimler ve sivil toplum örgütlerinin işbirliğini

de güçlendirmeliyiz…”71

ifadelerine yer vererek ilgili kurum ve kuruluşlara tavsiyelerini

bildirmiştir. İlerleyen oturumlarda Türk devlet ve topluluklarının, yöneticileri ve temsilcileri

de konuşmalarını yaparak Türk Dünyasına hitap etmişlerdir.

X. Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı’na

üniversiteler, sivil toplum kuruluşları, ticaret ve sanayi odaları ile medya temsilcilerinin yanı

sıra ilk defa bu kurultayda olmak üzere; belirtilen komisyonlarla ilgili devlet birimlerinin

temsilcileri de yer almıştır.72

Bu doğrultuda, Uluslararası İlişkiler, Medya ve İletişim

Komisyonu; İktisadi, Ticari, Mali İşler ve Turizm Komisyonu; Eğitim-Öğretim, Bilim ve

Teknoloji Komisyonu; Kültür Komisyonu; Toplum Yönetimi ve Hukuk Komisyonu ve

Gençlik Komisyonu73

başlıkları altında 6 komisyon toplanmıştır. Bu komisyonlar kendi

alanları ile ilgili konuları görüşerek, mevcut durumu ele almış ve somut öneriler için raporlar

hazırlamışlardır. Komisyonların devletlerin ilgili birim temsilcilerinin eşliğinde

gerçekleştirilmiş olması gerek komisyon çalışmalarına, gerekse komisyon raporlarına önemli

etkiler sağlamıştır.

Yapılan çalışmalar sonucu komisyonlar toplanmış ve uzun soluklu görüşme ve

tartışmalar sonucunda görüş ve önerilerini sonuç raporlarına aktarmışlardır. Bu doğrultuda,

Uluslararası İlişkile ve İletişim Komisyonu’nda74

; Ortadoğu ve Avrasya’da hüküm süren

ihtilatlar ve savaşların yol açtığı istikrarsızlığın üstesinden gelinmesi için Türk Dünyasının

gücünü birleştirmesinin tarihi bir önem arz ettiği belirtilmiştir. Bu çerçevede komisyon

tarafından ülkelerdeki mevcut potansiyel ve enerjinin Avrasya’daki stratejik dengelerin

oturması, böylece dünya barışı ve refahına katkı da bulunulması yolunda kullanılmasının

taşıdığı öneme vurgu yapılmıştır. Komisyon çalışmaları sırasında, Türk devlet ve

topluluklarının sorunlarına ilgi ve hassasiyet çerçevesinde yaklaşılmış ve Türk Dünyasının

somut örneklerini yansıtan “Kıbrıs, Karabağ, Kerkük, Doğu Türkistan, Ahıska Türkleri,

Afganistan, Balkanlar, Avrupa Türkleri”, ile ilgili sorunlar görüşülerek ilgili makamlarca

kararlar alınmıştır.

Enerji konusunda; giderek büyüyen dünya enerji açığının, başta doğalgaz olmak üzere,

Türk Dünyasında mevcut enerji kaynaklarına olan ihtiyacı ön plana çıkardığı dikkate alınarak,

ülkeler arasındaki enerji iletim zincirinin tamamlanması önündeki anlaşmazlıkların

giderilmesi üzerine durulmuştur. İletişim konusunda ise; Türk Dünyasında ortak bilincin

pekiştirilmesi için iletişim alt eşgüdüm içerisinde geliştirilmesi konusuna değinilmiştir. Bunun

için haber ajanslarının, basın-yayın kuruluşlarının, gazete, radyo ve televizyonların, mesleki

eğitim kurumlarının ve iletişim mevzuatının uyumlandırılmasının hayati önem taşıdığı

konusuna değinilmiştir.

71 “Birinci Oturum”, X. Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı Konuşma, Bildiri, Tutanak ve

Karar Metinleri, I, Ankara 2007, s. 38.


73 X. Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı Konuşma, Bildiri, Tutanak ve Karar Metinleri, I,

Ankara 2007, s. 14.

74 “Uluslararası İlişkiler ve İletişim Komisyonu Sonuç Raporu”, X. Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve

İşbirliği Kurultayı Konuşma, Bildiri, Tutanak ve Karar Metinleri, III, Ankara 2007, s. 540-545.

Eşe ÇAĞLAR 258


İktisadi, Mali, Ticari İşler ve Turizm Komisyonu’nda75

; Sovyetler Birliği’nin ardından

bağımsızlıklarını kazanan Türk Cumhuriyetlerinin, ekonomik olarak gerilemeye başladığının

ve 1996’dan sonra ise bu durumdaki iyileşmelere, istikrarlı büyümeye değinilmiştir. Geçen

süreç içerisinde Türkiye ile Türk Cumhuriyetleri arasındaki dış ticaret hacminin artmasına

rağmen istenilen seviyeye ulaşılamadığının kararına varılan kurultayda; Türk

Cumhuriyetlerinin kendi aralarındaki ve Türkiye ile yaşadığı ekonomik ve ticari ilişkilerde

ortaya çıkan problemler ışığında, ilgili kurumlarca temasa geçilip karara varıl ve çözüm

önerileri ortaya konulmuştur.

Toplum Yönetimi ve Hukuk Komisyonu’nda76

; Avrasya coğrafyasının ve bu

coğrafyada yaşayan toplumların tarihi geçmişlerinin, Türk Devlet ve topluluklarına, Asya-

Avrupa kıtaları arasındaki ticaretteki tarihi misyonuna uygun bir yapılanma sorumluluğu

yüklediğinin önemine değinilmiştir. Bu bağlamda söz konusu kardeş ülkelerin ve

toplulukların, daha yoğun bir toplumsal ilişki içerisine girmelerinin gerektiği; ekonomik ve

ticari ilişkilerin sağlıklı bir şekilde sürdürülmesini ve gelişmesini sağlayacak olan hukuk

alanında sıkı bir iş birliğine ihtiyaç duyulduğu üzerine bilgi aktarımında bulunulmuş ve alınan

kararlar sonuç bildirgesinde yer almıştır.

Kültür Komisyonu’nda77

; Türk Dünyasında meydana gelen ilişkilerin kültür alanları

bünyesinde şekillendiğini ve bu zeminde ilerlediğini vurgulayan komisyon, 1990’lı yıllardan

itibaren Türkiye’nin bölge ülkelerine olan ilginin artış göstermesine vurgu yapmıştır. Yine

Türkiye’nin Türk Dünyası’na olan ilgisinin süreklilik kazanması dile getirildiği gibi tarihsel

ve bölgesel sebeplerden kaynaklanan farklılıkların abartılmadan derin ve zengin kültürel

mutabakatlar üzerinden hareket edilmesi halinde, ortak kültüre temas eden kararlar alınmış ve

komisyon raporunda verilmiştir. Alınan kararların yerine getirilmesi ilgili makamlara

bırakılmış olmak ile birlikte Kültür Bakanlılarına büyük sorumluluklar verilmiştir.

Eğitim-Öğretim, Bilim ve Teknoloji Komisyonu’nda78

; daha önce düzenlenmiş olunan

dokuz Türk Dünyası kurultayının Eğitim komisyonlarında almış oldukları kararlar ve bu

kararların uygulama imkânları üzerine durulmuştur. Bu doğrultuda alınan kararlar Türk

Dünyasında Eğitim-Öğretim, Bilim ve Teknolojinin ortak bir zeminde ele alınması ve bunu

somut bir şekilde hayata geçirilmesi üzerine kararlar alınmış ve sonuç bildirilerinde

verilmiştir.

75 “İktisadi, Mali, Ticari İşler ve Turizm Komisyonu Sonuç Bildirgesi”, X. Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve

İşbirliği Kurultayı Konuşma, Bildiri, Tutanak ve Karar Metinleri, III, Ankara 2007, s. 546-548.

76 “Toplum Yönetimi ve Hukuk Komisyonu Sonuç Bildirgesi”, X. Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği

Kurultayı Konuşma, Bildiri, Tutanak ve Karar Metinleri, III, Ankara 2007, s. 549-551.

77 “Kültür Komisyonu Raporu”, X. Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı Konuşma, Bildiri,

Tutanak ve Karar Metinleri, III, Ankara 2007, s. 552-556.

78 “Eğitim-Öğretim, Bilim ve Teknoloji Komisyonu Raporu”, X. Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği

Kurultayı Konuşma, Bildiri, Tutanak ve Karar Metinleri, III, Ankara 2007, s. 557-559.

Eşe ÇAĞLAR 259


Gençlik Komisyonu’nda79

; değişen dünya dengelerinin ve gelişmelerin, en fazla

gençleri etkilediğinin üzerine durularak, Türk Dünyası gibi 10 milyon kilometre kareden

büyük bir alana yayılmış ve ülkeden ülkeye değişmekle birlikte, %55-60’ı 30 yaşın altında

olan yaklaşık 200 milyon nüfus, bu tehlikelere karşı ortak tedbirler almalıdır. Bu görüş

doğrultusunda harekete geçen Gençlik komisyonunda ele alınan konular, ilgili makamlarca

görüşmeye alınmış ve kararlar komisyon raporunda yer almıştır. Gençlik konusunun üzerine

büyük bir titizlikle duran komisyonda; Türk kültürü için bir tehdit olan küreselleşmeye karşı

direnmenin ancak bir “Türk Rönesans’ı” meydana getirmekle mümkün olabileceği gerçeği ile

hareket edilmiştir. Bu durumun gerçekleşebilmesi içinde bilim, sanat, edebiyat, spor ve daha

birçok alanda sıkı bir işbirliği yapılması gerekliliği üzerinde durulmuştur.

Düzenlenen komisyonlarca alınan kararlar X. Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk,

Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı’nın sonuç bildirgesinde80

değerlendirilmiştir. Bu bağlamda,

Türk Devlet ve Topluluklarının; uluslararası alanda dayanışmalarını ve birlikteliklerini

güçlendirmelerine, modern anlamda ekonomik gelişmelerini ve refahlarını sağlamalarına,

kültürel bağlarını geliştirmelerine, yürütülen müşterek çalışma ve projeleri etkin hale

getirmelerine, kısa ve orta vadede uygulanabilir, yeni işbirliği anlarının ortaya çıkarılmasına

yol göstermesi amacı ile komisyonlarca alınan kararlar tavsiye karar olarak kabul edilmiştir.

Raporlarda ayrıntılı bir şekilde açıklanan, somut önerilerin hangi devlet, hangi kurum veya

kuruluş tarafından hayata geçirileceği belirlenmiştir. Böylelikle sonuçlanan kurultayın XI.’si

yine aynı kapsamda Kasım 2007’de Azerbaycan’ın başkenti Bakü’de gerçekleştirilmiştir.

1993’ten 2007 yılına kadar geçen sürede, TÜDEV’in öncülüğünde yapılan 11

kurultayda Türk Dünyasının problemleri ve çözüm yolları ele alınmış ve görüşülmüştür.

Hükümetlere bir tavsiye niteliğinde alınan bu kararların bir kısmı ülkeler tarafından

uygulanmıştır. TİKA, TÜRK-PA, Türk Keneşi, Türk Akademisi, Yunus Emre Enstitüsü, TRT

Türk ve TRT Avaz kanalları81

gibi ortak teşkilatların kurulması, ortak kazanımlara örnek

teşkil etmektedir. Görüldüğü üzere Türk Dünyasına yönelik kurulsal yapıların oluşturulması

bu kurultaylarda dile getirilmiş, kurultay sonuç raporlarına yansıtılmıştır. Büyük öğrenci

değişimi, Türk Dünyası üniversiteler birliğinin sağlanması82

, Kazakistan’da Türk-Kazak

ortaklığı ile kurulan Ahmet Yesevi Üniversitesi, Kırgızistan’da kurulan Manas Üniversitesi,

Türk Dünyası Erasmus’u olarak da değerlendirilebilecek Mevlana Değişim Programı, gibi83

eğitim alanında işbirliğine dönük kurumsal yapıların ve programların oluşturulması, Türk

Dünyası aydınlarının bu kurultaylarda ele aldığı ve Türk Dünyasını geneline hitap eden bu

konular hayati önem taşımaktadır.

79 “Gençlik Komisyonu Raporu”, X. Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı Konuşma, Bildiri,


80 “Genel Kurul Sonuç Bildirgesi”, X. Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı Konuşma, Bildiri,


81 Fatih Yalçınkaya, “Türkiye ile Orta Asya Devletleri Arasındaki Siyasi ve Diplomatik İlişkiler, Hükümetler Üstü Kuruluşlar

(1992-2010), Elektronik Siyaset Bilimi Araştırmaları Dergisi, I, nr. 1., Haziran 2010, s. 12.

82 Cengiz Alyılmaz, “Türk Dünyası Vatandaşlığına Doğru”, Uluslararası Türkçe-Edebiyat-Kültür- Eğitim Dergisi, IV, nr. 1.,

2015, s. 73.

83 Osman Mert, “Türk Konseyi(Keneşi), Türk Üniversiteler Birliği ve Türk Üniversiteler Birliği I. Genel Kurulu”, A. Ü.

Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, nr. 53., Erzurum 2015, s. 284-289.

Eşe ÇAĞLAR 260


SONUÇ

Küreselleşmenin, olumsuzlukların bütün boyutları ile yaşandığı günümüzde, Türk

devlet ve topluluklarının bu süreçten tek başlarına mücadele ederek çıkması, kültürlerini,

sosyal değerlerini koruyabilmesi ve yarının teminatı olan genç nesillere aktarımı gün geçtikçe

daha da zorlaşmaktadır. Sovyetler Birliğinin dağılmasından ve Türk Cumhuriyetlerinin

bağımsızlıklarını ilan etmelerinden sonra Türk Dünyasının birbirleri ile iletişime geçmesi

kolaylaşmış ve bunu rahat bir şekilde hayata geçirebilecekleri için bir alan oluşmuştur. Bu

bağlamda Türkiye, dış politika alanında yeni alternatif arayışlar ve fırsatları değerlendirme

kapsamında Kafkasya ve Orta Asya’da bağımsızlığını kazanan Türk Cumhuriyetleri ile ikili

ve çok taraflı ilişkiler kurmak suretiyle dış politikasını yeniden tanımlamış ve Türk

Cumhuriyetleri ile ilgilenmeye başlamıştır.

Türkiye ile Türk Cumhuriyetler arasındaki ilişkilerin siyasi, ekonomik, kültürel ve

sosyal alanlarında, geliştirilerek çok yönlü bir işbirliği ve entegrasyona gidilmesi ancak

siyasal alanda hükümetler üstü kurumların gerçekleştirilmesi sayesinde olacaktır. Ancak bu

şartlar altında Türk dünyası, dünya siyasetinde bir denge unsuru ve güç merkezi olma şansını

yakalayabilecektir. Bu görüşler etrafında Türkiye harekete geçerek toplantı ve görüşmeler

sonucunda Türk Dünyasının sorunlarını tespit etmek ve çözüm yolları önermek amaçlı bir

kurultayın toplanması hedeflenmiştir. Böylelikle bu amaca hizmet için TÜDEV

oluşturulmuştur. TÜDEV’in ev sahipliğinde ilki 21-23 Mart 1993 tarihleri arasında

Antalya’da toplanan Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı;

katılım ve ele alınan konular kapsamında diğer kurultaylara örnek teşkil etmiştir.

1993-2007 yılları arasında 11 kurultay toplanmış ve Türk Dünyasına hitap edilmiştir.

Konumuz gereği bu kurultaylardan 1993 ve 2006 yıllarında meydana gelen kurultaylar

Antalya şehrinde toplanmıştır. Antalya şehrinin kongre turizmindeki gelişmişliği, kurultayın

burada toplanmasının önemli sebepleri arasında yer almıştır.

Antalya da toplanan I. ve X. Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk Kardeşlik ve

İşbirliği Kurultaylarında, Türk Dünyasının sorunlarını ele alan siyasi, sosyal, kültürel,

ekonomik içerikli konulara değinilmiştir. Bu bağlamda toplanan Türk Dünyası

Kurultaylarında; “dil-alfabe, eğitim-bilim, siyaset-hukuk, kültür, ekonomi teknoloji,

uluslararası ilişkiler, medya-iletişim ve gençlik” konularını kapsayan komisyonlar

oluşturulmuştur. Oluşturulan bu komisyonlarda ele alınan konular tartışılıp karara bağlanmış

ve alınan kararlar komisyon sonuç raporlarında yer almıştır. Bir tavsiye karar niteliğinde olan

sonuçların tarihi süreçte ne kadar uygulamaya konulduğu tartışmalı bir konu olmakla birlikte;

XX. yüzyılın sonunda bağımsızlıklarını alan Türk Cumhuriyetleri ve dünyanın değişik

coğrafyalarında yer alan Türk topluluklarını bir araya getiren ve Türk Dünyasına dönük

problemleri ele alarak çözüm önerileri içeren kurultaylar tarihi bir öneme sahiptir.

Eşe ÇAĞLAR 261


KAYNAKÇA

Kitaplar

Arsal, Sadri Maksudi, Türk Tarihi ve Hukuk, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi

Yay., İstanbul 1947.

Arslan, Kahraman, Türkiye’de Kongre Turizmini Geliştirme İmkânları, İstanbul

Ticaret Odası Yay., İstanbul 2008.

Çandarlıoğlu, Gülçin, İslam Öncesi Türk Tarihi ve Kültürü, Türk Dünyası

Araştırmaları Vakfı Yay., İstanbul 2003.

Ergin, Muharrem, Orhun Abideleri, Hisar Yay., İstanbul 2003.

Kafesoğlu, İbrahim, Türk Milli Kültürü, 35. bs., Ötüken Yay., İstanbul 2013.

Ögel, Bahaeddin, Türk Mitolojisi, Türk Tarih Kurumu Yay., 5. b., Ankara 2010.

Özkan, İsa, “Türk Dünyasında İletişim ve Yazı Dili”, Hoca Ahmet Yesevi Yılı Anısına

Uluslararası Türk Dünyası Eğitim Bilimleri ve Sosyal Bilimler Kongresi, 2016.

Togan, Zeki Velidi, Oğuz Destanı- Reşideddin Oğuznamesi, Tercüme ve Tahlili,

Enderun Yay., 2. b., İstanbul 1982.

Togan, Zeki Velidi, Tarihte Usul, 3. bs. Enderun Yay. İstanbul 1981.

Turan, Osman, Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, Turan Neşriyat Yurdu,

İstanbul 1969.

Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı Konuşma

Bildirileri ve Karar Metinleri, Ankara 1993.

X. Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı Konuşma,

Bildiri, Tutanak ve Karar Metinleri, I, Ankara 2007.

X. Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı Konuşma,

Bildiri, Tutanak ve Karar Metinleri, III, Ankara 2007.

Ansiklopediler

Ceylan, Ayhan, “Parlamentoya Uzanan Süreçte Osmanlı Kamu Hukukunda Danışma”,

Türkler Ansiklopedisi , Yeni Türkiye Yay., XIII, Ankara 2002.

Koca, Salim, “Eski Türklerde Devlet Geleneği ve Teşkilatı”, Türkler Ansiklopedisi ,

Yeni Türkiye Yay., II, Ankara 2002.

Ögel, Bahaeddin, , “Devlet Meclisi ve Kurultay”, Türkler Ansiklopedisi , Yeni Türkiye

Yay., II, Ankara 2002.

Eşe ÇAĞLAR 262


Turan, Osman, “Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi”, Türkler Ansiklopedisi , Yeni

Türkiye Yay., II, Ankara 2002.

Süreli Yayınlar

Alyılmaz, Cengiz, “Türk Dünyası Vatandaşlığına Doğru”, Uluslararası Türkçe-

Edebiyat-Kültür- Eğitim Dergisi, IV, nr. 1., 2015.

Cicioğlu, Filiz Sever, “Türk Dış Politikası ve Sivil Toplum Kuruluşları: Türkiye’nin

Balkanlar ve Türk Dünyasına Yönelik Politikası Üzerine Bir Değerlendirme”, Çankırı

Karatekin Üniversitesi Uluslararası Avrasya Strateji Dergisi I, nr. 1., 2012.

Çoşkun, Özlem, “Türk Yönetim Sistemi Üzerine Kısa Bir Değerlendirme”, JILSES, II,

nr. 2., Kasım 2016.

Erdoğan, Aysel, , “İslamiyet’ten Önce Türk Devletlerinde Meclis Anlayışı: Toy,

Kengeş Kurultay Örneği”, KSÜ Sosyal Bilimler Dergisi, XI, Nisan 2014.

Gökdağ, Bilgehan Atsız, “Türk Devletleri ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve

İşbirliği Vakfı (TÜDEV)”, Türk Dünyası Özel Sayısı, Yeni Türkiye Yay., I, nr. 53., Ağustos-

Temmuz 2013.

Kafesoğlu, İbrahim, “Eski Türklerde Devlet Meclisi-Toy”, Birinci Milli Türkoloji

Kongresi, İstanbul 1980.

Mert, Osman, “Türk Konseyi(Keneşi), Türk Üniversiteler Birliği ve Türk Üniversiteler

Birliği I. Genel Kurulu”, A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, nr. 53., Erzurum

2015.

Mandaloğlu, Mehmet, “İslamiyet’ten Önce Türklerde Toplantı ve Törenler”, Türkiye

Sosyal Araştırmalar Dergisi, nr. 2., Ağustos 2012.

Pamir, Aybars, “Orta Asya Türk Hukukunda Töre Kavramı”, Ankara Üniversitesi

Hukuk Fakültesi Dergisi, LVIII, nr. 2., Ankara 2009.

Pamir, Aybars, “Türklerin Geleneksel Dini Şamanizm’in Orta Asya Eski Türk Kamu

Hukukuna Etkisi”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, LVIII, nr. 4., Ankara 2003.

Tanyu, Hikmet, “Türk Töresi Üzerinde Yeni Bir Araştırma”, Ankara Üniversitesi

İlahiyat Fakültesi Dergisi, XXIII, nr. 1., Ankara 1979.

Yalçınkaya, Fatih, “Türkiye ile Orta Asya Devletleri Arasındaki Siyasi ve Diplomatik

İlişkiler, Hükümetler Üstü Kuruluşlar (1992-2010), Elektronik Siyaset Bilimi Araştırmaları

Dergisi, I, nr. 1., Haziran 2010.

Yetkin, Aydın, “Divan-ı Hümayun”, The Journal of Academic Social Science Studies,

V, nr. 5., Ekim 2012.

Eşe ÇAĞLAR 263


Tez

Çiçek, Ahmet Hüsrev, “Sivil Toplum Kuruluşlarının Türk Dış Politikasına Etkisi”,

Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı, Yüksek

Lisans Tezi, Konya 2006.

eurasian journal of researches in social and economics (ejrse) … · 2018-07-22 · avrasya sosyal...

Documents