esbab elmalılı

7/31/2019 esbab elmall

1/126

1

NDEKLER

NDEKLER..

KISALTMALAR..v

NSZv

GR

ESBAB-I NZL ve ELMALILI HAMD YAZIR.....................................1

I. ESBAB-I NZL.....1

1.Esbab- Nzln Tanm...1

2. Esbab- Nzl Bilmenin nemi2

3. Esbab- Nzle Bal Snrllklar...6

4. Esbab- Nzln kabul artlar75. Esbab- Nzln Sunum ekilleri...9

6.Esbab- Nzln Umum ve Hasa Delaleti..10

BRNC BLM

II. ELMALILI ve TEFSR 12

1. Elmall Muhammed Hamdi Yazrn Hayat12

2. lmi ahsiyeti.14

3. Elmall Tefsiri...19

a. Elmall Tefsirinin Genel zellikleri...19

b. Elmalnn Tefsir Yntemi21

c. Elmallnn Pozitiflimlerle lgili Tefsir Anlay..24

d. Elmall Tefsirinde Rivayetin nemi..25

e. Elmallnn Yararland Kaynaklar...26

KNC BLM

ELMALILI TEFSRNDE ESBAB-I NZLN GENEL TAKDM ve

KAYNAKLAR

I. Elmallya Gre Nzl Sebebine Duyulan htiya ve nemi.28

1. Ayetleri Anlamada kabilecek Glkleri Gidermek.28

2. VazEdilen Ayetin Teri Hikmetini Aklamak....30


2/126

2

3. Dilbilgisi ve Kraat Ynnden Salad Yararlar32

4. tham Olunan ahslar Temize karmak33

5. Ayetin Hkm eidini Belirlemek..34

6. Ayet ve Srelerin ni Dnemini Bildirmek..35

7. Hitap Edilenleri Tanmak Asndan.378. Ayetin fadesinin Genel veya zel Olduunu Belirlemek .......39

II. Elmall Tefsirinde Esbab- Nzln Takdim Tarzlar...40

1. Rivayet Edildiine Gre Tabiri..40

2. Rivayet Olunduuna Gre Tabiri...........................41

3. Ravi Zikrederek Takdim Tarz..43

4. Rivayetlerin zeti ve Rivayetlere Gre Tabiri...45

5. ni Sebebi veya nmesine Sebep Tabiri46

6. Bunun zerine veya Bunun Hakknda ndi Tabiri497. Cevap Olarak Tabiri...........................50

8. Sebebi Nzl Tabiri...........................51

9. Nakledildiine Gre Tabiri54

III. Elmall Tefsirinde Esbab- Nzl Rivayetlerinde snat55

1. Sahabeye snat Edilen Rivayetler..55

a. Abdullah b. Abbas.....56

b. Abdullah b mer...............................................57

c. Hz. Aie.59

d. Bera b. Azib...62

e. Osman b Mazuni...62

f. Ebu Hureyre...63

g. Zeyd b. Sabit..........................................65

. Zeyd b. Erkam.......................................65

h. Abdullah b. Mesud...67

2. Esbab- Nzl Rivayeti Srasnda snatta Hadis mamlarnn Zikredilmesi67

3. snatta Mfessirlerin Zikredilmesi...71

a. Mfessir smi Zikrederek Rivayetin Aktarlmas..71

b. Mfessirlerin cma Ettikleri Rivayetlere Yer Vermesi..73

4. snat Zikredilmeden Sadece Metnin Aktarlmas....74

5. snatlarn Tam Olarak Zikredilmesi....76

IV. Elmallnn Esbab- Nzl Kaynaklar.79


3/126

3

1. Rivayet Tefsirleri.79

a. Taber Tefsiri..79

b. el-Camiu li Ahkamil-Kuran....80

c. el-Bahrul-Muhit.82

2. Dier Tefsirler.....83b. Mefatihul-ayb.83

b. Ruhul-Mean.84

c. radul-Akls Selim la Mezayel-Kitabil-Kerim85

d. Keaf ................86

3. Nzl Sebepleriyle lgili Mstakil Eserler..87

4. Dier Eserler88

a. Buhar......88

b. Mslim ...89c. Tirmiz89

d. mam Ahmed..90

e. Hakimin Mstedreki......91

f . bn Mace.92

g. Nese...92

h. Beyhaknin Sneni93

NC BLM

ELMALILININ ESBAB-I NZL RVAYETLERN KABUL ve TERKNDE

ZLED ESASLAR

I. Bir Ayet Hakknda Birden Fazla Nzl Sebebinin Var Olmas.....94

1. Elmallnn Tercihte Bulunmadan Birden Fazla Nzl Sebebini Aktarmas.....94

2. Birden Fazla Nzl Sebebi Arasndan Tercihini Belirterek Aktarmas..................97

3. Birden Fazla Nzl Sebeplerini erik ve Senet Ynnden Eletiriye Tabi

Tutmas98

II. Elmallnn Rivayetlerin Kabul ve Terkinde Kurann Metin veya Manas tibari ile

Esas Ald ller102

1. Rivayetleri Kurann Manas Bakmndan Kabul Etmesi102

2. Rivayetleri Kurann Manas Bakmndan Reddetmesi...104

3. Rivayetleri Kurann Metni Bakmndan Kabul Etmesi..105

4. Rivayetleri Kurann Metni Bakmndan Reddetmesi..109


4/126

4

IV. Elmallnn Esbab- Nzl Kabul veya Terkinde Tarih Vakalara Mutabakat

Aramas..110

SONU..114

BBLYOGRAFYA...117


5/126

5

KISALTMALAR

a.g.e : Ad Geen Eser

a.g.m : Ad geen makale/madde

b. : bnu

Bkz. : Baknz

ev. : eviren

DA : Trkiye Diyanet Vakf slam AnsiklopedisiHz. : Hazreti

A : Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi

(r.a) : Radyallahu anh veya anha

s. :Sahife

(s.a.v) : Sallallahu aleyhi ve sellem

Thk. : Tahkik Eden

Ty : Tarih yok

vs. : Ve Saire


6/126

6

NSZ

Allah, insan yaratp, onu yeryzne gndermitir. Yeryzne eyalarn isimlerini

renmi olarak gnderilmi olan insan, ayn zamanda peygamberlikle degrevlendirilmitir. Bu durum onun ilah rehberlie olan ihtiyacnn bir gstergesidir.

lk insan ve ilk peygamber olan demden (a.s) sonra da insanlarn ihtiyac ve ilah

merhametin tecellisi olarak, zaman ve mekna uygun sahife ve kitaplar gnderilmitir.

Vahiy yoluyla gelen bu mesajlarn sonuncu halkas, nceki btn mesajlarn zn

ihtiva eden Kuran- Kerim olmutur. Kyamete kadar da insanla ilah rehberlik

grevini srdrecek olan Kuran uyarmak, aklamak, tebli edilmek, amel olunmak

iin indirildiinden dolay, anlalmas iin tefsir almalar yaplmtr.

Kurann, her aa ve her ihtiyaca cevap veren bir yn vardr. Her asr Kurannayetlerinin mucizeliine delalet etmekle beraber sonsuz hazinelerinden bir ksmnn

kefine sahne olmaktadr. nk Kuran, sonsuz ilim sahibi Allahn kelam olmas

dolaysyla bitmez tkenmez bir hazinedir. Bundan tr Mslmanlar, Kurann

anlalmas iin asrlardr ok ynl olarak almlardr. Bu almalarda herkes kendi

kabiliyeti nispetinde Kurandan faydalanmtr.

Yce Allah, Kuran btn insanlar doru yola iletmesi, kyamete kadar onun

btn ihtiyalarn karlamas iin yce Peygamberine 23 yllk bir sre iinde

peyderpey indirmitir. Muhammed (s.a.v) ald vahyi ashabna aklam, nasl yaama

geireceklerini onlara gstermitir. Bilindii gibi ayet-i kerimeler, bazen meydana gelen

bir olay aydnlatmak, sorulan sorulara cevap vermek iin indirilmitir. Bu ekildeki

ayetlerin nzl sebepleri bilinmeden iyi bir ekilde anlalamayaca gibi hatta bazen

yanl anlalmas da mmkndr. Bundan dolay slam limleri daha balangtan

itibaren nzl sebeplerine dair sahabeden gelen rivayetlerin toplanmasna zen

gstermiler, bu ilim bilinmeden ayetlerin tam olarak bilinmeyecei konusunda

hemfikir olmulardr.

Tefsir ilminde nzl sebeplerinin bilinmesi, birok ayetin doru anlalmas

bakmndan olduka nemli ve gereklidir. Ayrca nzl sebepleri vastasyla ayetlerin

nazil olduu tarihsel ortam ve balam tespit edebiliriz. Bu tespit sayesinde de

Kurann vaz ettii tikel hkmlerden tmel ilkelere ulaabiliriz.

Biz bu aratrmamz srasnda ilk olarak sebebi nzlle ilgili yazlm olan klasik

eserleri, tefsirleri ve gnmzde bu konuyla ilgili yazlm ada eseleri inceledik.


7/126

7

Giri blmnde Esbab- Nzln tanmn yapp Kurann anlalmasnda sebebi

nzuln gereklilii zerine rnekler vererek konuyu akladk. AyrcaHak Dini Kuran

Dili adl tefsirin yazar Elmall Muhammed Hamdi Yazrn hayat ve eserleri hakknda

bilgi verip yazar ksaca tantmaya altk.Birinci blmde Elmall Hamdi Yazra gre Nzl Sebebine duyulan ihtiya,

sebebi nzln nemi, yazarn nzl sebeplerini takdim edi tarz, bu rivayetlerde

dayand isnat ve yazarn yararland Esbab- Nzl kaynaklarn inceledik.

kinci blmde Elmall Hamdi Yazrn esbab- nzl rivayetlerini kabul ve rette

izlemi olduu esaslar ele aldk. Bunlar; bir ayet hakknda birden fazla rivayetin

mevcut olmas veya Kurann metni ve manas ynnden uygun olmamas halleridir.

Bu almam srasnda maddi ve manevi her trl yardmda bulunan sayg deer

hocam Do. Dr. Hikmet Akdemire teekkr ederim.

Rfat YILDIZ


8/126

8

GR

ESBAB-I NZL ve ELMALILI HAMD YAZIR

I. ESBAB-I NZL

1. Esbab- Nzln Tanm

Esbab- nzl ilminin bilinmesi, Kurann anlalmas ve aklanmas hususunda

nemli bir yer tutmaktadr1. Ayet ve srelerin ini yeri, zaman ve kimin hakknda indii

bilindiinde Kuran daha kolay anlalacak, eer kapallk varsa, akla kavuacaktr.

Muhakkak ki pek ok ayet belli bir sebebe bal kalmakszn indirilmitir. Yani

btn ayetler iin nzl sebepleri aramak yanl olur. nk bir ksm ayetler, ilahhikmetin gerei olarak bir sebebe bal olmakszn inananlar aydnlatmak ve dinlerini

kemale erdirmek iin indirilmitir.2

Asr- saadette baz olaylarn akabinde, olaylarla ilgili olarak ayetler nazil

olmutur. Vuku bulan olaylar, bir bakma ayetlerin inmesini gerekli klmtr. te

ayetlerin inmesine yol aan bu olaylara tefsir ilminde Esbabun Nzl ad verilir.

Nzl sebebi; Hz. Peygamber zamannda vuku bulan, Allahn hkmn

aklayc, bir veya daha ok ayetin inmesine sebep olan bir olaydan yahut hazr

bulunanlardan biri tarafndan Hz. Peygambere yneltilen bir sorudan ibarettir ki, ite bu

soruya cevap tekil etmek zere bir ya da daha ok ayet nazil olmutur.3

Esbab- nzl tefsir ilminin alt balklarndan bir ilimdir. Bu ilimde ayet veya

srelerin ini zaman, yeri ve bunlarn dndaki baz ayrntlar aklanr.4

Yukarda belirttiimiz gibi Kuran- Kerimin btn ayetleri muayyen ve

mahhas sebeplere bal olarak inmemitir. limler sadece 500 kadar ayetin bu ekilde

1 Bedruddin ez-Zerkei, el-Burhan fi Ulumil-Kuran, Thk. M.Ebul-Fadl brahim, Beyrut, Darul-

Marife, 1391/1972, I, 28; Zerkani, Muhammed Abdulazim, Menahill- rfan fi Ulumil Kuran, Thk.Mektebul Buhusi ved- Diraseti, Beyrut, Darul-Fikr, 1996, I, 76; Suyut, Celaleddin, el-tkan fiUlumil-Kuran, Thk. Said Menduh, Beyrut,Messetl-Ktubis-Sekafiyeti, 1424/2004, I, 87-89.

2Abdulfettah el- Kad, Esbab- Nzul, ev. Salih Akdemir, Ankara 1996, s.13; Muhammed b.Muhammed b. Muhammed el-ezi, tkan ma Yehsunu minel-Ahbarid- Daireti alal- Elsine, Thk.Halil Muhammed Arabiy, Kahire 1415/1996, I, 88.

3Abdulfettah El- Kad, a.g.e, s.13; Cerraholu, smail, Tefsir Usul, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, ,Ankara 1989.

4 Katip elebi,Kefuz- Znun an Esamiyyil-Ktb vel Fnun, Beyrut, Darul-Ktbil-lmiye, I, 76;Sdk b. Hasan Kanuci, Ebcedl- Ulumil-Veiyil-Merkumi fi Beyani Ahvalil-Ulum, Beyrut, Darul Ktbil- lmiyye, II, 53.


9/126

9

ini sebeplerinin bulunduunu tespit etmilerdir. bn Teymiyye (1263-?), bunlarn

dnda kalan ve nemli bir ksm gemi peygamberlerin kssalar ile ahirete dair

haberlerden oluan ok saydaki ayetin ini sebeplerini herhangi bir d olayda deil,

dorudan doruya bu ayetlerin kendi muhteva ve manalarnda aramak gerektiini

belirtir. Buna gre ayetlerin byk bir ksm zel bir olaya, konuya, dolaysyla belirlibir sebebe bal olarak inmeyip genellikle insanlar muhta olduklar hususlarda

bilgilendirmek, eitmek, aydnlatmak, ynlendirmek veya uyarmak maksadyla

vahyedilmitir. Bylece aslnda Kurann herhangi bir ayetinin sebepsiz ekilde indii

dnlmezse de esbab- nzl tabiri zellikle belirli bir sebebe bal olarak inmi

bulunan ayetler iin kullanlr.5

2.Esbab- Nzl Bilmenin nemi

Esbab- nzln bilinmesi Kurann anlalmas hususunda birok fayda

salamaktadr.

1- Ayetin teri hkmn gerektiren sebebin hikmet ynnn bilinmesi

Ancak nzul sebebine vakf olmakla bilinebilir. Bu hikmetin bilinmesi ise, inanan

kiilerin, Kuran yaama geirme hususunda daha istekli olmalarn salar. nk

Mmin kii bu ayetlere uyulduunda nasl bir sonula karlaacan ve onun iin nasl

bir fayda ve ayrcalk salayacan kesin olarak anlar. Bu da inanan kiinin imann

salamlatrp artrr. Ayrca bu hikmeti bilmek, inanmayanlar da Allahn

indirdiklerine inanmaya tevik eder. nk inanmayan kii bu hikmet sayesinde,

indirilmi olan vahyin insanla fayda salamak ve onun erefini ykseltmek iin

olduunu rahatlkla anlar.6

2-Ayetlerin ifade etmek istedikleri manalar anlamak ve anlalmalar nnde

olabilecek glkleri bertaraf etmek iin ayetlerin nzl sebeplerine ihtiya vardr.

Nitekim Kuran- Kerimde yle ayetler bulunmaktadr ki onlardan neler kast edildii

ancak onlarn nzl sebepleri bilinince anlalr. Hatta bu sebepler bilinmedii zaman

ok farkl ve aksi manalarn anlalmas da mmkndr.

Bununla ilgili birok rnek mevcuttur. te bunlardan birka tanesi:

5Demirci, Muhsin, Esbab- Nzl, DA, X1, 360.6Suyuti, el-tkan, I,87; Katip elebi, Kefuz- Znun, I, 76; Abdulfettah el- Kad, Esbab- Nzul, s.15.


10/126

10

1. rnek: Bakara sresinin 2/115.ayetinde Allahu Teala yle buyurmaktadr:

Dou da bat da Allahndr, hangi tarafa dnerseniz, orada Allaha ibadet ciheti

vardr. Muhakkak ki Allahn ltfu ve rahmeti genitir, ilmi hereyi kuatr.

Bu ayetin zahir anlamna gre, insan, namaz klmak istediinde kblenin dnda

da herhangi bir yne ynelebilir. Bu durum, kii, ister seferi, ister mukim olsun farketmez. Ancak ayetin ini sebebi bilinince olay net bir ekilde ortaya kmaktadr. nk

bu ayetin seferde iken nafile namaz klan fakat kbleyi bilmedii iin itihadna gre

kbleye ynelen kimse hakknda indii bilinince, ayetin zahir manasnn kast

edilmedii, ancak seferde iken nafile namaz klmak isteyen ve kbleyi bilmedii iin

itihat etme zorunda kalan kiiye bir kolaylk salad anlalr.7 Sebep bilinmediinde

ayetin lafznn zahirine gre, ister seferde namaz klan kimsenin kbleye ynelmesi gibi

bir zorunluluunun olmayaca anlalacakt. Bu ise icmaya aykr bir durumdur. Ayetin

ini sebebi bilinince ayetin kbleyi tayin hususunda itihat eden kii veyahut seferdenafile namaz klan kiiyi kast ettii anlalr.8

2. rnek: Bakara sresi 2/158. ayette Allah Teala yle buyuruyor: Safa ile

Merve, Allahn belirledii nianelerdendir. Kim Hac ve Umre niyetiyle Kabeyi ziyaret

ederse oralar tavaf etmesinde bir beis yoktur. Her kim de, farz olmad halde

gnlnden koparak bir hayr ilerse, mkfatn grr. Zira Allah krn karln

verir. O, az amele ok mkafat veren ekr, hereyi bilen Alimdir. Bu ayette zahir

manaya gre hac esnasnda, Safa ve Merve arasnda say yapmann farz olmamas

gerektii akla gelmektedir. Hatta Urve gibi baz kimseler bunun farz olmad

dncesiyle hareket ettiklerinde Hz. Aie (r.a) ayetin ini sebebini hatrlatarak

Urvenin bu fikrini reddetmitir. nk sahabe Safa ve Merve tepelerinde birer put

olduu iin; Safa ve Merve arasnda cahiliye dneminde say yaplyor olmasndan

dolay cahiliye detidir diye endielenip ekiniyorlard. te bu ayet bu endieyi

gidermitir.9

3.rnek: l-i mran sresinin 3/188. ayetinde ise, yle buyrulmaktadr:

Yaptklarndan tr sevinen, br taraftan yapmadklar ilerden dolay vlmek

isteyen kimselerin sakn azaptan yakay kurtaracaklarn sanmayn! nk onlara o can

yakc azap vardr. Mervan b. el-Hakem (2-65) bu ayetin manasn anlamakta glk

ekerek yle diyordu : ayet yaptklarndan holanan ve yapmadklar ile de vlmek

7Muhammed el-ezi,tkan, I, 88; Abdulfettah el- Kad, Esbab- Nzul s.16.8 Muhammed el-ezi, a.g.e, I, 88,89; Zerkani,Menahill-rfan, I, 76, ez-Zerkei,Burhan, I, 29.9Muhammed el-ezi, a.g.e, I, 89; Nesai, Ahmed b. uayb Ebu Abdurrahman, Snenun-Nesai, Thk.Abdulfettah Ebu udde, Halep, Mektebul-Metbuatil-slamiyeti, 1406/1986, V, 238.


11/126

11

isteyen her insan azap grecekse, o zaman, hi birimiz azaptan kurtulamayacaz

demektir. Bu mkl Abdullah b. Abbas(607-687) (r.a) ayetin nzul sebebini

zikrederek zme kavuturmutur: Ayet, Hz. Peygamberin (s.a.v) Ehli Kitapa bir ey

sormas, onlarn ise hakikati gizleyip Ona baka bir ey sylemeleri, durum byleyken,

Hz. Peygamber (s.a.v.)e kendilerini sanki ona doru cevap vermi gibi gstermeleri vebu da yetmiyormu gibi bir de bunun iin Allah elisinden kendilerini vmesini

istemeleri zerine nazil olmutur. Ayeti bu rivayete gre anlaynca Mervann kalbi

itminan bulmu ve ayetteki tehdidin mminler iin deil Ehl-i Kitap iin olduunu

sylemitir.10

4.rnek: Talak sresinin 65/4. ayetinin meali yledir: Kadnlarnzdan detten

kesilenlerin iddetlerinde tereddt ederseniz, onlarn iddet sreleri aydr. Henz det

grmeyenlerin de sreleri byledir. Baz imamlar, ayette geen eer pheye

derseniz- ifadedeki arttan neyin kastedildiini anlamakta zorluk ektiler, hatta bazZahiriye mezhebine mensup kimseler hayzdan kesilmi kadnlarn, bu konuda pheye

dmedikleri takdirde, iddet beklemeyecei ynnde fikir ileri srdler. Ancak ayetin

ini sebebi ayetten neyin kastedildiini ortaya koyarak pheyi gidermitir. Ayetin ini

sebebi udur: Kadnlarn iddetleri ile ilgili Boanm kadnlar, kendilerini tutup yeni

bir nikh yapmadan nce det beklesinler11Sizden elerini geride brakarak vefat

edenlerin elerinin evlenebilmek iin drt ay on gn iddet beklemeleri gerekir.12

ayetler nazil olduu zaman, sahabe , Kadnlarn iddetlerinden sadece zikredilmeyenler

kald ki, onlar da yal kadnlar ile kk kz ocuklarn iddetleridir dediler. Bunun

zerine Kadnlarnzdan adetten kesilenler ile ayeti nazil oldu.13

Aka grlmektedir ki; ayet onlarn iddetleri ile ilgili hkm bilmeyen ve

dolaysyla, onlarn da iddet beklemelerinin gerekli olup olmad veya iddetlerinin

Bakara suresinde zikredilen kadnlarn iddetleri gibi olup olmad hususunda pheye

den kimseye hitaptan ibarettir. O halde eer pheye derseniz- ibaresinin manas ,

Onlarla ilgili hkm anlamakta zorluk ekiyorsanz ve iddetlerini nasl

bekleyeceklerini bilmiyorsanz, onlarla ilgili hkm budur.demektir.14

10Muhammed el-ezi, el-tkan I, 88; Abdulfettah el- Kad, Esbab- Nzul s.17; Buhari, Ebu AbdullahMuhammed b. smail, el-Camius-Sahih, Thk. Mustafa Deybul Bea, Beyrut, Darul Fikr, 1407/1987,4292.hadis.

11 Bakara, 2/228.12 Bakara, 2/234.13 Muhammed el- ezi, a.g.e, I, 88; Abdulfettah el-Kad, a.g.e, s.18.14 Zerkei,Burhan, I, 29; Muhammed el-ezi, a.g.e, I, 88; Abdulfettah el-Kad, a.g.e, s.18.


12/126

12

3- Ayetlerin ini nedenlerini bilmenin faydalarndan biri de Hasr phesini

ortadan kaldrmasdr. Nitekim mam afi (r.a) De ki, bana vahyolunanlar iinde, bu

haram dediklerinizin yemek isteyen kimseye haram klndn grmyorum. Ancak le,

yahut aktlm kan, yahut pis olduunda hi phe olmayan domuz eti, veya Allah

yolundan karak Allahtan bakas adna kesilen hayvan olursa baka (bunlarharamdr).15Ayeti ile ilgili olarak yle syler: Kfirler, Allahn helal kldklarn

haram, haram kldklarn ise helal kldklar ve bylece ters dp Ona muhalefet

ettikleri zaman, sz konusu, ayet, onlarn gayelerine kar kmak zere nazil olmutur.

Sanki Allah onlara yle demitir: Bizim haram kldklarmzdan baka haram, helal

kldklarmzdan baka da helal yoktur. Bu durum aynen una benzemektedir. Biri sana ,

Bugn tatl yeme derken sen de ona , Bugn tatldan baka bir ey

yemeyeceim dersen, burada ama sadece kar kmaktr,oysa hakikati inkr

veya reddetmek diye bir ey asla sz konusu deildir. Buna gre Allah sanki : Sizlerinhelal klm olduunuz, le, kan, domuz eti ve Allahtan bakas adna kesilen

hayvandan baka haram yoktur eklinde buyurmutur ve bylece bunlarn

dndakilerin helal olduunu kastetmemitir. nk ama haram klmay tespit

etmektir. Yoksa helal olanlar belirlemek deildir. mam el-Haremeyn bu konuda yle

der: Bu son derece gzel bir grtr.

ayet mam afi kp da daha nceden bu gr ortaya koymam olsayd. mam

Malikin, haramlarn ayette zikrolunanlarla hasredilmesine (snrlandrlmasna) kar

cevap veremezdik. Buna gre, ayetteki hasr, Allah (c.c) tarafndan kastedilmemi olup,

ekli bir hasrdan baka bir ey deildir. Bundan maksat ise, Allah ve Resulnn

kfirlere muhalefet etmeleri ve amalarna zt bir ekilde onlarla muamelede

bulunmalardr.16

4- Hakknda ayet inen kimsenin adnn bilinmesi ve bylece bakas ile

kartrlmamas iin ayette mphem olann belirtilmesidir. nk bakas ile

kartrlacak olursa, susuz olan kii itham olunabilir. Sulu ise af edilebilir. Mesela,

Mervan b. el-Hakem Bir de yleleri var ki, kendisin imana davet eden anne ve

babasna: f be! Yetti artk! Benden nce nice nesiller lp de geri dnmedii halde,

siz beni mezarmdan dirilip karlmakla m korkutuyorsunuz! derken,17 Ayetinin

Abdurrahman b. Ebu Bekr hakknda nazil olduunu sylemiti. Bunun zerine

15 Enam, 6/145.16 Muhammed el-ezi,tkan, I, 89; Abdulfettah el- Kad, Esbab- Nzl, s.19.17 Ahkaf, 46/17.


13/126

13

mminlerin annesi Hz. Aie (r.a.) ona kar km ve kendisine ayetin nzul sebebini

aklayarak yle demitir: Allaha yemin ederim ki O, (Abdurrahman b. Ebi Bekr)

deildir. ayet bu ayetin hakknda indiini sylemek isteseydim, sylerdim. Allaha

yemin ederim ki, Ebu Bekrin ailesi hakknda benim susuz olduumu gsteren ayetler

dnda hibir ayet nazil olmamtr.18

5- Kurann ezberlenmesinin ve anlalmasnn kolaylatrlmas ve bylece ayeti

dinleyen herkesin zihnine vahyin yer etmesidir. Btn bunlar ayetlerin ini nedenleri

bilinince daha kolay ve pratik olur. nk sebeplerin neticelere, hkmlerin olaylara ve

olaylarn da ahslara, zamanlara ve meknlara balanmas, insan zihninde bir ema

olarak uzun sre yer etmesini salar. te btn bu ilemler, eyann zihinde yer etmesi,

oraya nakedilmesi ve gerektiinde kolayca hatrlanmas iin birer sebeptir. Bu arm

kanunun bir sonucudur.19

6- Ayetlerin ini sebeplerini bilmek, ayetlerin varmak istedikleri amalar anlamaya,barndrm olduklar srr ve incelikleri kavramaya yardmc olur. Bu da inananlar iin,

ayetlerin zerinde dnmek, gereini anlamak ve buna gre hayatn tanzim iin

nemli bir unsurdur.20 Zaten Kurann ini gayesi de budur: Biz sana hayr, feyiz ve

bereketi bol bir kitap indirdik ki insanlar onun ayetlerini dnsnler ve akl yerinde

olanlar ders ve ibret alsnlar. 21

3. Esbab- Nzle Bal Snrllklar

Bir ayetin ne zaman, nerede, hangi artlar iinde ve hangi olayla ilgili olarak

indirildiini bilmek, ayetin ilah maksada uygun ekilde yorumlanmas, fkh

hkmlerin karlmas, teri hikmetinin kavranmas, mbhematn, ayet ve sureler

arasndaki uygunluun bilinmesi, ayette hasr veya tahsis bulunup bulunmadnn

anlalmas bakmndan nem arz eder. Bundan dolay konuya ilk dnemlerden beri ilgi

gsterilmitir. Hatta sahabenin ve onlardan sonra gelen ilk nesillerin Kuran zellikle

esbab- nzul ile tefsir etmeleri nedeniyle baz limler tefsir ilminin balangta esbab-

nzul bilmekten ibaret olduunu sylemilerdir. Bununla birlikte bu zel durum ve

sebebin de Kuran- Kerimin btnl ve genel ilkeleri erevesinde

18Suyuti, el-tkan, I, 89; Muhammed el-Kad, Esbab- Nzl, s.20.19 Muhammed el-Kad, a.g.e, s.20.20 Muhammed el-Kad, a.g.e, s.20.21Sad, 38/29.


14/126

14

deerlendirilmesi gerekir. 22 Kuran ayetlerini baz artlarla kaytl tutmak, ayetlerin

gerektii gibi anlalmas nnde engel oluturabilir. Ayetleri esbab- nzl kabul edilen

zel olay ve tarih artlarla snrl olarak ele almann ilah mesaj genel ve ebed

maksatlarndan uzaklatraca, yorum zenginliine engel olaca phesizdir.

Ayrca esbab- nzlle ilgili rivayetlerin hadis teknii asndan tereddtdourmas veya rivayetler arasndaki tercihte farkl grlerin ortaya kmas,

rivayetlerin bazen senetsiz nakledilmesi, esbab- nzlle ilgili gibi grnen fakat aslnda

yorumuyla alakal olan rivayetlerin esbab- nzle dair rivayetlerden ayrt edilememesi

gibi baz hususlar esbab- nzlden faydalanma imknlarn daraltmtr. Ayetlerin daha

doru anlalmasnda esbab- nzlden yaralanma yolunun ak tutulmasnda fayda

bulunmakla birlikte slam limlerinin esbab- nzl meseleleriyle gereinden fazla

megul olmalarnn mesailerini verimsizletirebilecei, Kurana bak ufuklarn

daraltaca, ilah mesaj daha kapsaml ve zm retici bir ekilde ele alma imknlarnkstlayaca, yeni problemleri Kuran perspektifinden deerlendirme ve zme

kavuturma yolunu tkayabilecei gibi sakncalar gzden uzak tutulmamaldr. Nitekim

baz mehur mfessirler bile her ayetin nzlne muayyen bir hadisenin sebep olduu

vehmine kaplmtrlar. Bundan dolay hem eserlerine esbab- nzle dair pek ok zayf

rivayet almlar, hem de bu rivayetler yznden Kurann mutlak, mull ve evrensel

boyuttaki ayetlerini, yer yer kesinlii bile pheli olan nzl sebepleri ile snrlama

hatasna dmlerdir.23

4. Esbab- Nzln Kabul artlar

Bir olayn nzl sebebi kabul edilebilmesi iin onun nakledildii rivayette hadis

usul asndan aranan artlar yannda olayn Hz. Peygamber dneminde vuku

bulduunun tespit edilmi olmas ve ilgili ayet veya srenin muhtevas ile

mnasebetinin bulunmas gerekir.24unu bilmek gerekir ki, sahabi, Kurandan bir ayet

hakknda bir ey syledii zaman, onun bu sz, bazen ayetin nzl sebebini aklayc,

bazen de ayetin manasn tefsir ve erh edici mahiyette olabilir.25u rivayette bildirilen

olay esbab- nzul iin bir rnek olarak zikredilebilir. Ashabtan am bir zat olan bn

mm Mektum bir gn Hz. Peygambere gelerek ondan srarla kendisini irat etmesini

22 Demirci, Muhsin, Esbab- Nzl, DA, X1, 361.23Demirci, Muhsin, a.g.m, DA, X1, 361.24Suyuti, el-tkan, I, 92; Demirci, Muhsin, a.g.m, DA, X1, 360.25 Muhammed el-Kad, Esbab- Nzl, s.20.


15/126

15

istemiti. Resul-i Ekrem o srada mriklerin ileri gelenlerinden bazlarna slam

teblile megul olduundan kendisiyle ilgilenmemi, hatta ondan yz evirmiti. Bunun

zerine Abese suresinin ilk ayetleri nazil olmu ve Hz. Peygamberin bu davrannn

Allah katnda ho karlanmad bildirilmitir.26

Mfessirler nzl sebepleriyle ilgili rivayetlerin shhatini tespitte olduka titizdavranmlardr. Her eyden nce esbab- nzl tamamen rivayetle alakal bir disiplin

olduundan hadis uslnde hadislerin shhati iin aranan genel artlar bu konuda da

geerlidir. Zira herhangi bir ayetin nzl sebebi, ayetin ini hadisesine ahit olmu ve

buna sebep olan durumu tespit etmi bir sahabenin rivayetiyle bilinebilir. Bundan dolay

mfessirler sahih bir rivayete dayanmadan muhakeme, istidlal ve itihat gibi yollarla

nzl sebepleri aramaya kalkmay doru bulmamlardr.27

Nzl sebeplerine dair rivayetlerin muteber saylabilmesi iin bunlarn muttasl bir

senetle Hz. Peygambere isnat edilmesi gerekir. Bu da sz konusu haberin ya dorudandoruya sahabelerden veya onlardan bizzat iitme yoluyla haberi alan tabiinlerden

rivayet edilmesiyle gerekleir. Eer bir ayetin nzlne ahit olan sahabe olay

anlatrken kaynak olarak kendini gstermise bu haber kabul edilir. Rivayet Tabn

vastasyla geliyor ve bir sahabeye nispet ediliyorsa bu da sahih saylr. Ayrca sebeb-i

nzle ait bir haberin senedinde onu rivayet eden sahabenin ismi zikredilmemise,

mrsel hadis diye adlandrlan bu rivayetin muteber saylabilmesi iin bunun ya

Mcahid b. Cebr, krime, Said b.Cbeyr gibi sahabeden hadis rivayet etmekle tannan

mfessir imamlardan olmas veya baka bir mrsel rivayetle takviye edilmesi gerekir.28

Bir ayetin nzl sebebi hakknda birden fazla rivayetin bulunmas halinde nce bu

rivayetlerin shhat dereceleri aratrlarak sahih olan alnr. Sahih rivayetin birden fazla

olmas durumunda ravinin olay bizzat grmesi veya rivayetin daha sahih bir yolla

gelmesi gibi hususlar tercih sebebi saylr. Bu ekilde tercihe elverili bir sebebin de

tespit edilememesi halinde anlatlan olaylarn zaman bakmndan birbirine yakn

olmalar artyla rivayetlerin cem ve telifi yoluna gidilerek ayetin her iki olaydan sonra

ve ikisiyle ilgili olarak nazil olduu kabul edilir. Bu da mmkn deilse sz konusu

26 Tirmizi,Muhammed b. sa Ebu sa, Snent-Tirmizi, Beyrut, Daru hyait-Turasil-Arabiyi V, 432,hadis no:3331.27 el-Vahidi, Ebu Hasan Ali b.Ahmed, Esbab- Nzl, Thk. Kemal Besyoni Zalul, Beyrut, Darul-

Kutubil-lmiyyi, 1411/1991, s.10; Zerkani,Menahill-irfan, I, 82; el-ezi, tkan, I, 92.28Demirci, Muhsin, Esbab- Nzl,DA, X1, 360; Muhammed el-Kad, Esbab- Nzl s.21, el-ezi,tkan, I, 93; es-Suyuti, Abdurrahman b. Ebi Bekr b. Muhammed Ebul-Fadl, Lbabn-Nkul fiEsbabin-Nzl, Beyrut, Daru hyail-Ulumi, I, 15.


16/126

16

ayetin ayr ayr zamanlarda meydana gelen olaylardan sonra mkerrer olarak indiine

hkmedilir.29

5. Esbab- Nzln Sunum ekilleri

Ayetlerin nzl sebeplerinin sunumunda deiik tabirler kullanlmaktadr.

Ayetlerin nzl sebepleri ile ilgili grlerin Hz. Peygambere ulayor olmas gerekir.

nk vahye ahit ve sebeplere vakf olan kiilerin szleri bu konuda geerlidir. Bu

nedenle ancak sahabelerden gelen rivayetler kabul edilebilir. Zaten bu konu itihat

edilecek konulardan da deildir.30

Nzl sebepleri ile ilgili rivayetlerde baz hususi lafzlar kullanlmaktadr.

Bunlardan bir ksm o rivayetin nzl sebebine ait olduu hususunda kesinlik ifade eder.

Ayetin nzl sebebi udur ; Falan hadise vuku buldu, bundan dolay u ayet indi ,Hz. Peygambere falan konuda bir soru yneltilmiti, bunun zerine u ayet nazil oldu

eklindeki ifadeler byledir. Bu ayet u konuda nazil oldu vb. ifadeler ise sebeb-i

nzle delalet edebilecei gibi izah yaplan ayetin tefsiriyle ilgili olup ayetin alakal

grld durum ve kimselere de iaret edebilmektedir.31

Sebeb-i nzln ifadesinde kullanlan tabirler farkllklar arz etmektedir. Bazen

sebep deyimi ak olarak kullanlmaktadr ki, ayetin sebeb-i nzl budur

denmektedir. Bu ifade ayetin nzl sebebinin dnda baka bir ifadeyi

kapsamamaktadr. Bazen de sebep ifadesi ak olarak gemez fakat ayetle ilgili olay

anlatldktan sonra ayetin nzl maddesi zerine fa- sebebiye getirilerek ayetin nzl

sebebi ifade edilir ki, bu da sebebi nzl iin nas hkmndedir. Bazen de Hz.

Peygamber (s.a.v.)den bir ey sorulur. Bunun zerine Ona vahiy indirilir ve Oda

kendisine indirilen vahyi aktarr, bu gibi ifadelerde sebep tabiri kullanlmaz fakat

makam itibar ile mesele anlalr.32

Eer sahabe bu ayetlerden maksat udur bu ayet una delalet etmektedir, bu

ayetten u anlalyor gibi veya buna benzer ibareler kullanyorsa ya da ayetin

mfredat ile ilgili erhler yapyorsa btn bunlar, ayetin tefsiri ve medlulnn beyan

29Demirci, Muhsin, Esbab- Nzl, DA, XI, 361.30Zerkani, Menahill-rfan, I, 8; Muhammed el-ezi,tkan, I, 92.31Demirci, Muhsin, a.g.m, D A, X1, 361.32 Zerkani, a.g.e, I, 82; bn Teymiye, Ahmet b. Abdulhalim b.Teymiye el-Harrani, Ktubun ve Resailu veFetavabn Teymiyye, Mektebetu bn Teymiyye, XIII, 339.


17/126

17

sadedinde aklamalardr.33Eer bu ayet falan ey hakknda nazil oldu denirse, bu

ibare, kendisi ile ayn zamanda hem nzl sebebinin hem de ayetin manasnn

kastedilmesine msait bir ibaredir.34

ayet bu ayet falan kimse, mminlerden, kfirlerden, ya da Kitap ehlinden bir

topluluk veya falan hadise hakknda nazil oldu denirse, bu szden kastedilen ayetinnzl sebebidir.35 Falan eye tevik iin ya da falan eye irat iin indi denirse,

bundan kast olunan ayetin tefsiridir.36

Grld gibi ayetlerin sebeb-i nzln sunmak iin farkl ifadeler

kullanlmaktadr. Kullanlan bu ifadelerin bazs ayetin ini sebebine iaret ettii gibi

bazs da ayeti aklamaya ynelik olabilmektedir.

6. Esbab- Nzln Umum veya Hsa Delaleti

Nzl sebebi bilinen ayetin lafznn umum ifade etmesi halinde bu ayetin

hkmnn umumi mi, yoksa nzl sebebiyle snrl m (has) olduu hususu zellikle

fkh usul limleri arasnda tartma konusu olmutur. Byk ounluk, bu hususta

sebebe deil lafzn ifade ettii umumi manaya itibar edileceini, dolaysyla ayetin

hkmnn de zel sebeple snrl olmayp umumi saylmas gerektiini, yani ayetin hem

nzlne sebep olan hadisenin veya Hz. Peygambere sorulan sorunun hkmn

akladn, hem de benzer durumlarda uygulanacak hkm bildirdiini kabul

etmilerdir. Mesela birbirine yakn tarihlerde hanmlarna zina isnat edip de bunu drt

ahitle ispat edemeyen Hilal b. meyye ile Uveymir b. Ebyaz hakknda nazil olduu

rivayet edilen 37 lian ayetinin (24.Nr, 6) lafz umum olduu iin hkm de eine zina

isnat eden herkese uygulanacaktr. Zira zel bir sebebe bal olarak gelen ilah hitapta

er delil zel sebep deil ariin lafzdr ve bu lafzn umum ifade etmesi halinde

hkmnn de umuma amil olacak ekilde icras gerekmektedir. Baz limler nzl

sebebinin tahsis ifade ettiini, bu sebeple ayet hangi kii veya ey hakknda nazil

olmusa hkmnn de onunla snrl olduunu, benzer durumlara uygulamasnn ancak

33 Muhammed el-Kad, Esbab- Nzl, s.21.34Muhammed el-Kad, a.g.e. s.21.35Muhammed el-Kad, a.g.e, s.21; Zerkani,Menahill-rfan, I, 76.36Zerkani, a.g.e, I, 76; Muhammed el- Kad, Esbab- Nzul, s.21.37 Buhari, IV, 1771, hadis no: 4468.


18/126

18

kyas yoluyla mmkn olabileceini ileri srmlerse de bu gre itibar edilmemitir.38

Zaten sonu ayndr ikinci yolu tercih edenler ii biraz daha uzatmaktadrlar.

38 Demirci, Muhsin, Esbab- Nzl, DA, XI, 361; Zerkani,Menahill-rfan, I, 93.


19/126

19

BRNC BLM

ELMALILI ve TEFSR

1.Elmall Muhammed Hamdi Yazrn Hayat

Hak Dini Kuran Dili adl tefsiriyle tannan son devir slam limlerinden Elmall

Muhammed Hamdi Yazr, 1878 ylnda Antalyann Elmal ilesinde dodu. Aslen

Burdurun Glhisar ilesine bal Yazr kynden olan babas Numan Efendi Elmal

eriyye Mahkemesinde baktipti. Dedeleri Mehmet, Bekir, Hasan ve Bedreddin

Efendiler ilmiye snfna mensuptu. Annesi Fatma Hanm Sarlarl Mehmet Efendinin

kzdr. lk ve orta reniminin yan sra hafzln Elmalda tamamlayan Muhammed

Hamdi, tahsiline devam temek zere days Mustafa Efendi ile birlikte stanbula gitti ve

Kk Ayasofya Medresesine yerleti (1895). Beyazt Camiindeki derslerine devamettii Kayserili Mahmud Efendiden icazet ald. Bundan sonra hocas Byk Hamdi,

kendisi de Kk Hamdi diye anlmaya baland. Yazlarnda da bu imzay kulland.

Soyad kanunu knca babasnn kynn ismini(Yazr) soyad olarak aldysa da daha

ok doum yerine nispetle Elmall diye mehur oldu. Tahsili esnasnda Bakkal Arif

Efendi ile Sami Efendinin hat derslerine devam ederek onlardan da icazet ald. 1904

ylnda girdii ruus imtihann kazand. Bu srada devam ettii Mekteb-i Nvvab

birincilikle bitirdi. Bir taraftan da kendi gayretiyle edebiyat, felsefe ve musiki rendi.

lkeyi ada ilim ve medeniyet seviyesine ulatrmaya vesile olabilecei midiyle

merutiyet idaresini hararetle savunmaya balad ve bu gr temsil eden ttihat ve

Terakki Cemiyetinin ilmiye ubesine ye oldu. Avrupa tarzda bir merutiyet yerine

eriata uygun bir merutiyet modeli gelitirmek iin almalar yapt. Beyazt

Medresesinde iki yl sren dersiamlk grevinden sonra II. Merutiyetin ilk meclisine

Antalya mebusu olarak girdi. II. Abdlhamitin tahttan indirilmesine rza gstermeyen

fetva emini Nuri Efendiyi ikna edip fetva msveddesini yazmak suretiyle bu konuda

etkili bir rol oynad.39Antalya Mebusu Hamdi Efendi, Merutiyet Meclisinin ok dikkat

eken bir simasdr. Meclis almalarnda, zellikle 1876 Anayasas zerindeki

deiiklikte etkisi byk olmutur. Hazrlad mazbata, derin bilgisini, kapsaml siyasi

grn yanstr niteliktedir.40 Daha sonra eyhlislamlk Mektbi kaleminde grev

39 Yavuz, Yusufevki, Elmall Muhammed Hamdi, DA, XI, 57.40 Pakst, Fatma, Merhum Daym Hamdi Yazr Elmall Muhammed Hamdi Yazr Sempozyumu,Ankara, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1993, s.7.


20/126

20

ald. Mekteb-i Nvvab ve Mekteb-i kudatta fkh, Medresetl- mtehasssnde usul-i

fkh, Sleymaniye Medresesinde mantk, Mlkiye Mektebinde vakf hukuku dersleri

okuttu. 19151917 yllarnda huzur derslerine muhatap olarak katld. 1918de

eyhlislamlk bnyesinde kurulan Darl-hikmetil slamiyye azalna, bir mddet

sonra da bu messesenin reisliine tayin edildi. Israrl teklifler zerine Damad FeritPaann birinci ve ikinci hkmetlerinde Evkaf nazr olarak grev yapt.41Evkaf

Nazrl grevini ancak padiahn yazl emri sonucu zorunlu olarak kabul etmitir. Bu

grevdeyken vakflarn mtevelli heyetleri ile Bakanlk ilikilerini dzenlemeye nem

verdi. Bu arada ilgililerin yararlanmas dncesiyle radl-Ahlf fi Ahkamil-

Evkaf ismini tayan ve geni lde Mlkiye Mektebinde okuttuu derslerden oluan

eserini bastrd.42 Bu grevde iken ikinci rtbeden Osmanl nian ile dllendirildi. 15

Eyll 1919da ayan heyeti yeliine tayin edildi, ilm rtbesi de Sleymaniye Medresesi

mderrisliine ykseltildi. Cumhuriyetin ilan zerine memuriyet yapt kurumlarlavedilince akta kald. Milli Mcadele srasnda stanbul hkmetlerinde grev

yapt iin stiklal Mahkemesince gyabnda idama mahkm edilmesi zerine

Fatihteki evinden alnarak Ankaraya gtrld ve krk gn tutuklu kald. Mahkeme

sonunda muhtemelen ttihat ve Terakki Cemiyetine ye olmas sebebiyle susuz

bulunarak serbest braklnca stanbula dnd. Bundan sonra camiye gitme dnda

evinden hi kmad. Bir geliri olmadndan madd sknt ektii bu dnemde

Metalib ve Mezahib adl tercme eserini tamamlad. Trkiye Byk Millet

Meclisinde Trke bir tefsir hazrlatlmas karar alnnca Diyanet leri Reislii bu ii

kendisine teklif etti. Elmall teklifi kabul ederek tefsiri yazmaya balad. Hak Dini

Kuran Dili adn verdii eserini vefatndan nce bitirmeye muvaffak oldu. 27 Mays

1942de uzun mddet mptela olduu kalp yetmezliinden Erenkyde damadnn

evinde vefat etti ve Sahraycedid Mezarlna defnedildi.43

adalar arasnda benzerine az rastlanan geni kltrl mtefekkir bir din limi

olan Elmall Muhammed Hamdi ayn zaman da sanat bir kiilie sahipti. Trke,

Arapa ve Farsa iirler yazmasna ramen edeb ynyle pek tannmamtr.

Eserlerinde kulland dil zerinde yaplan incelemelerden anlaldna gre Elmall

yazlarnda genellikle sade Trke kelimeleri tercih etmi, ancak Trk dilinin z mal

41Yavuz, Yusufevki, Elmall Muhammed Hamdi DA, XI, 57.42 Pakst, Fatma, a.g.m, Hamdi Yazr Sempozyumu, s. 9.43Yavuz, Yusufevki, a.g.m, DA, XI, 58.


21/126

21

haline gelen Arapa, Farsa ve Bat kaynakl kelimeleri de ihmal etmemitir. Hatta Ruh-

i Badadinin aadaki beytini de Trke olarak kabul eder:

Sanma ey hace ki senden zer sim isterler

Yevme la yenfeu de kalb-i selim isterler.44

lm ve din konulara ilikin yazlarnda ise olduka ar ve adal bir slupkullanm, yer yer secili cmleler kurmu, mantk rgs salam uzun cmleler

kullanmakta baarl olmutur.45

Musikiye de aina olan Elmallnn sanat kiilii daha ok hattatlnda ortaya

kar. Sls, nesih, talik ve celi trnde eitli levhalar yazmtr. ou torunlarna ait

koleksiyonlarda bulunan hatlarnda aray psikolojisinin hkim karakter haline geldii

kabul edilir. Muhammed Hamdi rika ve icazet hattnda da baarl grlm, bylece

son devrin sekin hattatlar arasnda saylmtr.46

2. lmi ahsiyeti

Elmall, slam mmetinin itima vicdann kaybetmesinin byk felaketlere

sebep olacan, Mslmanlar Avrupallatrmann bir hata olduunu ve kurtuluun

Avrupay iimizde eritip kendi deerlerimizi korumakla mmkn olabileceini

yazlarnda srarla belirtmitir. Ona gre Batnn deerlerinden deil ilminden

faydalanmak gerekir. nk insanlar ancak slam esaslara bal kalmakla mutlu

olabilirler. Esasen insanlk kendi trn devam ettirebilmek iin bir gn mutlaka

slamiyeti benimsemeye mecbur kalacak ve gelecekte slam dini daha iyi anlalp

uygulanacaktr. Muhammed Hamdi, slam ilimlerdeki derin vukufunun yan sra felsef

dnce ve pozitif ilimler alannda da salam bir anlaya sahipti. Nitekim din

endielerle pozitif ilimlerin nne engel konulmamas gerektiini kuvvetle

savunmutur. O dini, kendi arzularyla iyilik yapacak ve kemale erecek insanlar

yetitiren bir eitim messesesi veya insanlar kendi istekleriyle tabiatta gzlenen

zorunluluk ve basklarn stne ykseltecek olan bir hrriyet yolu olarak grmekteydi.47

Kendi ifadesine gre itihat ehliyetini haiz bir lim olan Elmall, fkh ve usul-i

fkh sahasnda derin vukuf sahibi idi. Ona gre delillerini ve illetlerini anlamadan

44 M. Hamdi Yazr,Hak Dni Kuran Dili, stanbul, ura Yaynlar (sadeletirilmi bask), I, 19.45Yavuz, Yusuf evki, Elmall Muhammed Hamdi, DA, XI, 57; Suba, Hsrev, Elmall HamdiEfendi ve Hat Sanatmzdaki Yeri Hamdi Yazr Sempozyumu, s.318,319.46Yavuz, Yusufevki, Elmall Muhammed Hamdi, DA, XI, 57; Suba, Hsrev, a.g.m, s. 321.47Yavuz, Yusufevki, a.g.m, DA, XI, 58; Suba, Hsrev, a.g.m, s.321.


22/126

22

hkmleri ezberleyip nakletmek fkh bilmek deildir. Fkh bilmenin en aa

mertebesi mansus bir illetin tatbikinden ibaret tahkik tir. Mslmanlar meselelerini

zmek iin mucize beklememeli, bunlar yetitirecekleri limlerin itihatlaryla

halletmelidirler.48Mslmanlarn slam esaslara dayanmayan kanunlara boyun emesi

zor olduundan ihtiya duyulan kanun dzenlemeler, mutlaka slam hukuk felsefesinegre hazrlanmal, bunun iin uzmanlardan oluan bir ilim heyeti oluturulmal, bu

heyet ncelikle Hanefi fkhndan balayp cem ve telif yapmal, kanun haline

dntrlmeye uygun hkmler hangi mezhebe ait olursa olsun alnmal, hibir

mezhepte hkm bulunmayan meselelerde ise Avrupa kanunlarndan aktarmalar

yapmak yerine usul-i fkh esaslar erevesinde itihatlar yaplmaldr. Bu ekilde

btn medeniyetlerin takdir edecei kanunlarn hazrlanmas mmkndr. Bu ameliye

mezheplerin telfiki olarak da anlalmamaldr.49Hanefi usul-i fkh ekolne bal olan

Elmallya gre icmaa dayal meselelerin esasn tekil eden ra mzakereleri ashapdevrinden sonra Kurann konuya atfettii neme uygun ekilde gelitirilmemitir. Her

ne kadar bir kiinin az grlerle amel etmesi caizse de icma hususlarda ittifak

noktalar aratrlmadan az grlerin dikkate alnmas tevhit iarna aykrdr.

Naslardaki hkmlerin deimemesi mmkn deildir. Zira bu nevi hkmler

insanlarn deimeyen zellikleriyle ilgilidir. tihada dayanan hkmler ise zamana ve

fertlere gre deiebilir. Hkm koymakta kyasn kullanlmasn Kurann bir emri

olarak gren Elmallnn seferle ilgili grleri dikkat ekicidir. Ona gre yolculuk

srasnda namazlarn ksaltlmasndan maksat rekat saysn azaltmak deildir. nk

ilgili ayete bu ekilde bir mana akam ve sabah namazlar iin geerli olmaz. u halde

namazlar ksaltmaktan maksat, kyam yerine kuud veya rk, rk ve scud

yerine de ima ile iktifa ederek namazn keyfiyetinde ksaltma yaplmas olmaldr. Tren

gibi vastalarla gnden az bir sre yolculuk yapanlara sefer ruhsat verilemez. nk

yolculuk iin kullanlan nakil vastas kendi yolu ve kendi hzyla nazar itibara alnr.

Yolculuk sresi ise asgari gndr. ki gn yaya yolculuk yapan kimseye sefer ruhsat

verilemezken bir gn, hatta yarm gn yolculuk yapan tren yolcusuna sefer ruhsat

tanmak eriata aykrdr ve dolaysyla gnahtr. Bu grnden dolay dnemin

48Yavuz, Yusufevki, Elmall Muhammed Hamdi, DA, XI, 59; alkan, brahim, MuhammedHamdi Yazrn Hukukuluu, Hamdi Yazr Sempozyumu, s.194.49Yavuz, Yusufevki, a.g.m, DA, XI, 59.


23/126

23

Diyanet leri Reisi Ahmet Hamdi Akseki tarafndan tenkit edilen Elmall fikrinde srar

ederek kar grleri eletirmitir.50

Muhammed Hamdi tasavvufla da ilgilenmitir. Tefsirini hazrlarken vahdet-i

vcud konusunda yer yer tenkit ettii bnl Arabden bol miktarda iktibaslar yapmas

ve zaman zaman suf merepli bir slup kullanmas tasavvuf temaylnn iaretlerisaylmaldr.51 Nitekim Elmall Araf suresi 7/142. ayetin tefsiri srasnda u tasavvuf

aklamalarda bulunmaktadr: Allah dostu olanlarn byk bir subh-i tecelliye ermesi

iin geceler gibi karanlk zdrap saatleri ile ile doldurmalar lazmdr. lah tenezzller

gecelerde olur. Ve btn baar sabahlar, zdrapl gecelerin seherlerini takip eder. Hz.

Musann bu ilesinde krk, sanki btn bir gece ve on onun bir seheri mesabesinde

demek olup, baz rivayetlerde de geldii gibi bu seherin fecr-i sadk saatlerini andran

sonlarnda Hz. Musa, Allahla konumu ve u tecelliye ermitir.52

Ayrca Kehf Suresinde Hz. Musa kssasn tefsiri srasnda mam Rabbanininkonu ile grn aktarmaktadr: Kssann burada bitmesinden, Musann bu beyana

kar bir sz sylemedii anlalmaktadr. O halde bu anlatlanlarda ve yaplan

yorumda, reddedilecek bir nokta grmemitir. Demek ki, Musann grnte zararl ve

yasak sand eyler, hakikatte yle deilmi. Onun inkr etmesi kendisine gizli olan

sebeplerini ve hikmetini bilmemesinden ileri geliyormu. yle ki o gizli sebepler,

aklannca, olayn dyz ve iyz birleiyor, hak hkmnde ekime kalmyor. O

halde btnn gerektirdikleri, zhirin gerektirdiklerine aykr olabilir. Fakat bundan

dolay hakikatle eriatn birbirine uymamas gerekmez. Zira eriat Hak hkmdr. Hak

hkm de, hakikatte ne ise odur. Onun iin btnla grevlendirilen Hzr, hak emir olan

eriatla amel ettii gibi, eriatla grevlendirilen Musa da hakikat akland zaman

eriata itiraza yer olmadn gryor. Bunun iin mam Rabban, Mektubatnn

birinci cildinde krk nc mektupta yle demitir. Baz kimseler, ilhad ve zndkaya

eilim gstererek asl amacn eriatn tesinde olduunu hayal etmilerdir. H ve

kell smme h ve kell! Byle kt bir itikattan Allaha snrz tarikat ve eriat

birbirinin ayndr. Aralarnda kl ucu kadar aykrlk yoktur. eriata her muhalif olan

dinden kmtr. Ve eraitin reddettii her hakikat davas, bir zndklktr.

Yine ayn ciltte krk birinci mektupta, eriat tarikat, hakikat konusunda unlar

sylemitir: rnein, dilin yalan sylememesi eriat, kalpten yalan hatrasn atmak

50Yavuz, Yusufevki, Elmall Muhammed Hamdi, DA, XI, 59; M. Hamdi Yazr,Hak Dini, II,585 .51Yavuz, Yusufevki, a.g.m, DA, XI, 59; Kara, Mustafa, Hak Dini Kuran Dilinde Tasavvuf Kltrzerine, Hamdi Yazr Sempozyumu, s.236.52 M. Hamdi Yazr, a.g.e, IV, 46.


24/126

24

eer zahmetle ve iyice dnmekle olursa tarikat ve eer tekellfsz, kolaylkla olursa

hakikattir. Ksacas btn olan tarikat ve hakikat, zahir olan eriatn tamamlaycsdr.

Dolaysyla eriata aykr ve zt iler meydana karsa bunlar hep cezbe halinin

sarholuundan ve iin da stn gelmesindendir. O makam geip ayldklar zaman,

ztlklar btnyle ortadan kalkar ve o zt ilimler tmyle heder olur.53

Ayrca onun abaniyye tarikatna mensup olduu da sylenir. Elmallya gre

insann ferd ve itima hayatna ait hazlarn ve ftr ihtiyalarn akamete uratacak bir

hayat tarz, baka bir ifadeyle insan beer ve cisman btn zelliklerinden ayrp onu

srf ruhan bir varlk gibi yaatma eilimi slamda makbul saylmamtr. Zhd ve

takvann manas nefse eziyet etmek deil onu itidal izgisine ekmektir. Her mevcut

Allahtr demek irktir. Bununla birlikte, Allahtan baka mevcut yoktur tarznda

zetlenen vahdet-i vcud nazariyesini, Allah yegne vacibl- vcud, masivay da ona

bal olan mmkin ve izafi varlklar eklinde anlamakta saknca yoktur.54 Kefe mazharolan havas marifetullah konusunda ileri merhalelere ulaabilir. Ancak bunlarn grleri

vahiy gibi telakki edilmemeli, zahir ulemasnn her syledii de mutlak doru

grlmemelidir. Hakikat-i Muhammediyenin zuhuru btn hilkatin gayesidir. 55

drt yl aralksz felsefeyle megul olan Muhammed Hamdi, batl baz

yazarlarn mantk ve felsefe kitaplarn tercme ederek; pozivitizm, materyalizm ve

tekml nazariyesi bata olmak zere eitli felsef sistemleri eletirmek suretiyle

felsefede sz sahibi bir lim olduunu gstermitir. Bilgiler arasndaki ilikileri

dzenleyerek mutlak senteze varmay nemli gren Elmall, dier mtefekkir ve

limlerden bamsz olarak dnebilmesi ve onlar yer yer eletirerek farkl grler

ortaya koymas asndan Mslmanlarn tefekkr hayatnn canlanmasna katkda

bulunmutur. Elmall varlk uurundan insann ak seik bilgisine, oradan da Allahn

varlna ve idealist bir lem anlayna ulaabilmi, nbvvet konusunu felsef

problemler arasna alarak felsefe-din kavgasna kkl bir zm getirmeye

almtr.56O, ilimle din felsefesi arasnda u ekilde bir paralellik kurar: lm

almalar esnasnda ilim adam, leme bir takm kanunlar koymaz. O, lemde zaten

mevcut olan kanunlar kefeder. Tpk bunun gibi din felsefesi yaparken filozof da yeni

bir din icat etmez; ama zaten mevcut olan hak dini bulmaya, tanmaya, baka bir

53 M. Hamdi Yazr, a.g.e, V, 202.54Yavuz, Yusuf evki, Elmall Muhammed Hamdi, DA, XI, 59; M. Hamdi Yazr, Hak Dini, I,456,457; Kara, Mustafa , Hak Dini Kuran Dilinde Tasavvuf Kltr zerine, s.237.55Yavuz, Yusufevki, a.g.m, DA, XI, 59; M. Hamdi Yazr, a.g.e, I, 450.56Yavuz, Yusufevki, a.g.m, DA, XI, 59.


25/126

25

ifadeyle kefetmeye alr. Bu hususu Yazr, u ekilde biraz daha aklar: limler

vaz olmayp kef bulunduu gibi din felsefesi de vaz din demek deildir. Hak Dini

bulmak ve tanmak demektir.57 Ona gre mutlak olarak dinle atan filozoflar geree

ulatklarndan deil gerei kavrayamadklarndan bu tavr iine girmilerdir. Gzlem

ve deneycilikte bir taassuba kaplm ve duyu tesini inkr etmek suretiyle aklnilkelerine, hatta tecrb verilere aykr dmtr. Zira hibir akl ilkeye veya deneye

gre tecrbe snrlarnn tesi yoktur denemez; aksine btn deneylerin verileri bize

gzlemle deneyin tesinde bilmediimiz baz gereklerin bulunduunu retir.

Mukaddesat ortadan kaldrmak isteyen ve sonunda kendi vicdannda mahkm olarak

putperestlie yakn bir inanca snma ihtiyacn duyan Auguste Comte, hal

kanunu teorisini ileri srerek nce Allahn varlna ilikin bilginin kendi ftratnda

bulunduunu itiraf etmise de daha sonra bu selim yaratlnn srekli olarak

bozulduunu ilan etmi oldu. Ancak Comte, kendisindeki deiikliin btn insanlardamevcut olduu vehmine kaplmtr.58

Elmallya gre gerei kavramak iin akl tek bana yeterli deildir, onun da

tesinde iman alan vardr. Akl bu alann gerekliini kavrayp dorulayabilir.

Gerekliin btnn felsef tefekkrne konu edinen Elmall, tekml (evrim)

nazariyesinin tutarl olmadn syler. Zira canl varlklarn meydana geli biimlerini

ortaya koyarken speklasyon yerine gzlem ve deneye dayanmak gerekir. Ancak hibir

gzlem ve deney, tekml nazariyesinde olduu gibi bir canl trnn baka bir canl

trnden meydana geldiini gstermemi, aksine her canlnn kendi trnden bir

canldan doduunu kantlamtr. Bundan dolay insanlarn maymunlardan tredii

iddiasnn kesinlikle ilm deeri yoktur. Esasen insanla maymun arsnda gerek fark kl

ve kuyruk fark deil akl, mantk ve ahlak farkdr. Btn hneri taklit igdsnden

ibaret olan maymun, nnde gnlerce ate yaklsa ve kendisine ate karsnda snma

eitimi verilse bile tek bana terk edildii souk bir ortamda nndeki kibritle ate

yakp snmay dnme mantn yakalayamaz, akln rn olan ahlak davranlar ise

hibir zaman gsteremez. Ontolojik delile ynelttii tenkitlerden tr Kant da

eletiren Elmall, onun vacibl-vcud kavramn tahlil ederken hataya dtn

syler. Elmall, gerei veya doru olan deil sadece faydal olan bulmay amalayan

pragmatizme de ciddi eletiriler yneltmitir.59

57 Kl, Recep, Hamdi Yazrda Din Felsefesi, Hamdi Yazr Sempozyumu, s.291.58Yavuz, Yusufevki, Elmall Muhammed Hamdi, DA, XI, 59.59Yavuz, Yusufevki, a.g.m, DA, XI, 59; M. Hamdi Yazr,Hak Dni, I, 100.


26/126

26

Yazra gre, Din ahlak ilikisi probleminde din insan insan- kmil, iyilik-

seven ve iyilik- yapan hr bir fail klmak iindir. Dolaysyla dinin neticesi, kendinde

iyi olan eylemdir. Bir eylemin kendinde iyi olmas ise, eylemde bulunann kendi

zannna ve kendi bak asna gre deil, o eylemin bizatihi kendinde ve Allah

katnda iyi ve faydal olmas demektir.60

Demek ki dinin gayesi ahlakdir. Yazr, dini ahlakla temellendiren Kantn

aksine, ahlak din ile temellendirmekte, bu yolla da mutlak ahlak deerler ile evrensel

ahlak prensiplere ulamaktadr. Dolaysyla Yazrda ahlak dine deil; din neticede

ahlaka gtrmektedir.61

Kelam grleri ve itikad konular desteklemek maksadyla felsefeye ynelen

Elmall ayn zamanda 20. asrn nemli bir kelam limidir. Her ne kadar kelam ilmine

dair mstakil bir eseri yoksa da tefsirinde kelam problemlere byk bir yer ayrm ve

hemen hemen hepsine zmler getirmeye almtr. Ona gre bir din felsefesisaylmas gereken Kelam ilmi, slam felsefesinin asl temsilcisidir ve varlk problemiyle

marifetullah bahsinde bsbtn ayrld Stoaclara benzer bir yaklam iindedir. Bilgi

probleminde ise Kelam ekollerini ikan (dogmatik) ve tedrib (tecrb) olmak zere iki

gruba ayrr. Ehl-i snnete bal olan Elmall, slam akaidinde aykr btn akmlar

takip ederek bunlar karsnda yeni deliller gelitirmitir. Vehhabilik gibi, kendi

zamannda yeni ortaya kan baz mezhepleri de tenkit etmitir.62

3. Elmall Tefsiri

a. Elmall Tefsirinin Genel zellikleri

Cumhuriyet idaresi kurulup medreseler lavedildikten sonra, mekteplerde de

Arapa tedrisata son verilmiti. Kuran okuyup anlayabilecek ve anladklarn dier

dindalarna anlatabilecek bir medrese nesli artk yetimeyecekti. Dier taraftan Said

Cemil Bey, meydan bo bulup yabanc kaynaklardan faydalanarak meydana getirdii,

tahrif ve yanllarla dolu Kuran- Kerim tercmesini piyasaya srmt.

Bu durumlar gz nnde tutan Meclis, uzun mzakerelerden sonra, Kuran-

Kerim ve Ehadis-i erife Trke tercme ve tefsir heyet-i mtehasssas cret ve

masarifi suretinde yirmi bin lira tahsisini kabul etti.

60 Kl,Recep, Hamdi Yazrda Din Felsefesi, Hamdi Yazr Sempozyumu, s.296.61Kl,Recep, a.g.m, s.296; M. Hamdi Yazr,Hak Dni, I, 95100.62Yavuz, Yusufevki, Elmall Muhammed Hamdi,D A, XI, 60; M. Hamdi Yazr,Hak Dini, I, 457.


27/126

27

Diyanet leri Riyaseti bu karara uyarak Kuran- Kerim tercme ve tefsirini

Mehmet Akif ile Hamdi Efendiye, Buharinin tercme ve erhini de Ahmet Naim

Beyin uhdesine tevdi etti.

Akif, bu iin kolay olmayacan iddia ederek bu iten kanmaya altysa da

Hamdi Efendinin srarlar zerine kabul etti. Akif bir sre sonra Msra gitti. Yapttercmeleri oradan Hamdi Efendiye gnderiyor, Hamdi Efendi de tercmelerin altna

tefsirleri yazyordu. O sralarda Trkiye de Kuran- Kerim yerine tercmeleri ikame

etme frtnas esmeye balamt. Bu iin ilgilileri, dier tercmelerin tutmadn

grnce, Akifin tercmesini devreye sokmak istediler. Bu durumdan haberdar olan

Akif, gnderdii tercmeleri dzeltmek bahanesiyle geri istedi. Alm olduu avans da

geri evirerek bu iten ekildi. Akif ekildikten sonra hem tercme hem de tefsir yazma

ii Hamdi Efendinin sorumluluunda kald.63

Bylece bu kutsal grevi kabul eden Hamdi Efendi ile Diyanet leri Bakanlarasnda tefsir yazm konusunda anlama yapld. Bu anlamaya gre tefsirin ana

hatlar u ekilde olacakt:

1-Ayetler arasndaki mnasebetler ortaya konacaktr.

2-Nzul sebepleri nakledilecektir.

3-Kraet-i aerenin dna klmayacaktr.

4-cabna gre terkip ve kelimelerin lisanla ilgili izahat yaplacaktr.

5-tikata Ehl-i Snnet mezhebine ve amelce Hanefi mezhebine riayet olunarak

ayetlerin kapsam olduklar din, er, hukuk, itima ve ahlak hkmler ve iaret

ettii, alakal bulunduu felsef ve ilm konularla ilgili aklama; bilhassa t ve

hatrlatma ile ilgili ayetlerin mmkn mertebe genie izah; ilgili veya mnasebetli

olduu slam tarihi vakalarna yer verilecektir.

6-Frenk melliflerince yanl veya tahrif yollu eylerin ileri srld grlen

noktalara dikkat ekmeyi ihtiva eden not konacaktr.

7- Ba tarafa mhim bir mukaddime ile Kurann hakikatini ve Kuranla ilgili

baz nemli meselelerin izah yaplacak.64

Tefsirini bu iskelet zerine kurmu olan Elmall, tefsirinin ba tarafna gerekten

ok deerli bir mukaddime yazmtr. Bu mukaddimede, tefsirini yaz tarzn ve

63 Albayrak, Halis, Elmall M. Hamdi Yazrn Tefsir Anlay, Hamdi Yazr Sempozyumu, s.174; M.Hamdi Yazr,Hak Dini, I, 12.64 M. Hamdi Yazr, a.g.e, I, 1131.


28/126

28

Kuranla ilgili baz terimleri izah etmi; zellikle tercme, meal, tefsir ve tevil

hakknda fevkalade nem tayan bilgiler vermitir. Elmall burada, Kurann,

Allahtan baka kimsenin yapamayaca canl bir dokuma ile dokunduunu, lafz

manann, mana lafzn ayinesi halinde sonsuz beyan parltlaryla parlatldn,

dolaysyla aynen tercmesinin mmkn olmadn vurgulamaktadr.65

Her mfessir gibi o da, tefsirin kaynaklarn drt ana noktada toplamaktadr.

Bunlardan ilk , Kuran, Peygamber (s.a.v.)in hadislerinde varit olan tefsirler, sahabe

ve tabiinden tefsirle alakal olarak nakledilen grler. Drdncs ise onun ifadesiyle

Bu esas taharri edildikten sonra ulum-u arabiye ve eriyye ile makulat- ilmiye

dairesinde istihra edilebilen tevil ksmdr.66

Elmall, Fatiha ve Bakara surelerinin tefsirlerini ok geni ve tafsilatl yazm,

bununla da Trke mkemmel bir tefsir meydana getirme gayesini gtmtr. Orta

ksmlarn muhtasar yazmas ise, tefsirin bir ksm yazlrken bir yandan da hemenbasmndan ileri gelmitir. Ayrca, kalp hastas olduu iin ii bitirememe endiesi bu

hususta rol oynamtr.67

Elmallya asl nn kazandran eseri Hak Dini Kuran Dili adl mehur

tefsiridir. Ona gre Kuran- Kerim hibir dile hakkyla tercme edilemez. htiva ettii

manalar kefetmek ok zor olmakla birlikte Kuran tefsir edebilmek iin kelimelerin

gerek anlamn belirlemek, lafz ve mana bakmndan ilikili olan kelimeler arasnda

balant kurmak, lafzlarn yer ald metnin genel kompozisyonunu dikkate almak ve

neticede kastedilen asl mana ile tali manalar ayrt etmek gerekir.68

b. Elmallnn Tefsir Yntemi

Ayrca tefsiri batan sona incelendiinde gerek Kurani kavramlarn

aklanmasnda gerek kelimelerin Kurandaki manalarnn tespitinde gerekse daha

byk Kuran birimlerinin birbiriyle irtibatlarnn kurulmasnda onun, Kuran bir

btn olarak grdn, tefsir ve yorumlarn bu esas erevesinde yaptn

sylememiz gerekir.69

65Albayrak, Halis, Elmall M. Hamdi Yazrn Tefsir Anlay , s.174; M. Hamdi Yazr, Hak Dni, I,1131.66Albayrak, Halis, a.g.m, s.153; M. Hamdi Yazr, a.g.e, I, 29.67Albayrak, Halis, a.g.m, s.174; M. Hamdi Yazr, a.g.e, I, 21.68Yavuz, Yusufevki, Elmall Muhammed Hamdi, DA, XI, 58.69 Albayrak, Halis, a.g.m, s.163.


29/126

29

O, Kurann metnini aklamak yerine, metinden kendisine akseden oradan

gerek hayatla buluan, son olarak gnl ve akl imbiinden geen fikirler, duygular ve

anlamlar okuyucuyla paylamay yelemitir. Kurann metninde aklp kalmadan,

ama metinle hem ayet erevesinde hem de Kuran btnl erevesinde sk skya

bal bir biimde vahyi, trnn bir rnei olarak kendisiyle ve gerek hayatlabtnletiren bir anlay sergilemektedir.70

Elmall, Kuran tefsir kaynaklarnn banda zikrederek, Kuran Kuranla

tefsir etmekte, baka bir ifade ile Kuran bir btn olarak deerlendirmektedir. Bu

konuya ne kadar nem verdiini onun muhkem ve mteabihle ilgili olarak serdettii u

metodik tespitlerinde grmekteyiz. Elmall yle diyor: Btn ayat- Kuranda da bu

muhkemat esastr. Hem bunlarn her biri ayr ayr olarak mmhat- ktb deil,

nizam- tevhit ile mecmuu birden mml- kitabdr. Her yt- muhkeme, dier yt-

muhkeme ile mukayese edilmek artyla manalar, hkmleri yakinen tayin olunur.71Elmallya gre eski ve yeni ilm teorilerin hepsi doru veya yanl

addedilmemeli, Kuran tefsirini, bir zaman iin geerli grlen belli ilm ve felsef

grlerin snrlarna ekerek fikirleri ve vicdanlar daraltmamaldr.72 Bu bakmdan

Hamdi Yazr gnne kadar kayna hariten veya Mslman bnyenin iinden olsun

slam Dnyasnda oluan mezheb, tasavvuf, felsef ve fikr akmlar kendi Kuran

anlayna gre deerlendirme yoluna gitmitir.73 Ayrca bat felsefesini yakndan

tanmas, onun kendinden nceki mfessirlerden farkl bir bak as yakalamas

neticesini vermitir.74 Mesela Elmall, Bakara Suresinin 2/165. ayetini tefsir ederken

mnasebet dt iin Panteizme ve Mslman mutasavvflarn vahdet-i vcud

anlayna temas ederek bunlarn, Kurann ngrd Allah anlayyla ne lde

badaabildiini incelemitir.75

Tasavvuf konularda Muhyiddin bnl-Arabnin kitaplarndan alntlar yaparak

fikirlerini bazen tasvip etmi bazen eletirmi, fkh konularda genellikle Hanefi

kaynaklar ile yetinmitir. Kuran tefsir ederken dneminin tartma konularna da yer

verip bunlardan Kurana uygun olan grleri belirlemeye almtr. Akl bir zaruret

olmadka ayetleri mutlaka zahir manada anlamay gerekli grm, Muhammed

Abduhun, Fil sresini tefsir ederken ebabil kularnn Ebrehe ordusuna att talarn

70Albayrak, Halis, Elmall M. Hamdi Yazrn Tefsir Anlay , s.154,155.71Albayrak, Halis, a.g.m, s.162, M. Hamdi Yazr,Hak Dni, II,272,273.72Yavuz, Yusufevki, Elmall Muhammed Hamdi, DA, XI, 58; M. Hamdi Yazr, a.g.e, IX, 48.73Albayrak, Halis, a.g.m, s.155.74Albayrak, Halis, a.g.m, s.154.75Albayrak, Halis, a.g.m, s.155; M. Hamdi Yazr, a.g.e, I, 456,457.


30/126

30

kzamk veya iek mikrobu tam olabileceini ileri srmesi rneinde olduu gibi

zorlama tevilleri Kuran tahrif olarak kabul etmitir.76

Elmall, bat dnyasndan gelen felsef telakkileri Kurann ruhuyla

badamayan baz fikirleri ele alarak, onlarn tutarszln ortaya koymaya alr.

Gerekten Bat Dnyas ile ilgili tahlillerinde Batllnn geirdii safhalar,mcadelelerini ve ulatklar fikr, siyas ve ilm sonular yakndan tanyan bir

mtefekkir grnts veriyor demek zorundayz. Elmallnn felsef konulardaki

farkn ve temayzn vurgulamadan gemek olmaz. O bu ynyle Fatiha-Nas tr

tefsir yazan Kuran mfessirlerinden olduka farkldr. Bu alanda zgn yorum ve

tespitlere sahiptir.77 Elmall Bakara suresi 2/4. ayetin tefsiri srasnda u tespitlerde

bulunmaktadr: Yakn zamanlara kadar Hristiyan devletlerin iinde kendilerinden

baka bir milleti yaatt grlmemi ve bu sebeple bunlar, baka dinden olan

kavimlere hkim olamamt. Son zamanlarda bu vicdan darlndaki siyas zararlargren Avrupa devletleri Katolik ve Protestanlk atmalarndan doan bir vicdan

hrriyeti davasyla, Fransa byk ihtilalinden sonra liberallik, laiklik ve hmanizm

kelimeleri altnda Hristiyanlk kelimesinden sapmaya ve bozulmaya doru yrm ve

o zamandan beri dier kavimler zerinde hkmet kurmaya yol bulabilmilerdir.

Fakat bu kelimeler, olumlu ve merhametli genel bir hak vicdan kuruluuna deil,

dinsizlie ve bencillie doru olumsuz bir gidi hedef edindiinden ilm ve sna

gelimelerini hakka balayacak yerde, insanl haktan uzaklamaya, vicdanszla ve

ihtiraslara srklemi ve neticesi slmiyetin gsterdii hakik ve olumlu hrriyet

hukuku ile insanla temin ettii ve genelletirdii evrensel uzaklamak ve hayatn

zdraplarn artrmaktan ibaret olmutur.78

Elmall zellikle ahkma konu olan ayetlerin tefsirinde nzl ortamn hesaba

katmayan, olaylarn ak ve geliimi gereiyle ilgilenmeyen mfessirlerin tavrn yer

yer benzer bir biimde srdrmtr, denebilir. te yandan o, Kuranda neshin

varln inkr etmenin, nassn zahirini inkr olacan sylemekle, neshi inkr edenlerin

bir bakma kfre debileceklerine iaret etmi gibidir.79

Elmall tefsirinin en bata gelen zellii, yazarnn, birok mfessirler gibi,

sadece nakletmekle yetinmeyip, yerine gre nakiller arasnda tercihler yapmas, yanl

76Yavuz, Yusufevki, Elmall Muhammed Hamdi, DA, XI, 58; M. Hamdi Yazr,Hak Dni, IX, 144-155.77Albayrak, Halis, Elmall M. Hamdi Yazrn Tefsir Anlay, s.156; M. Hamdi Yazr, Hak Dni, I, 179.78M. Hamdi Yazr, a.g.e, I, 179.79Albayrak, Halis, a.g.m, s.160; M. Hamdi Yazr, a.g.e, I, 371,372.


31/126

31

bulduklarn tenkit etmesi ve baz konulardaki kendi grlerini cesaretle ortaya

koymasdr.

Besmelenin ve Fil sresinin tefsirlerinde Muhammed Abduhu; Maide

Sresinin 69. ayetinde es-Saibune eklinde merfu olarak, Bakara Sresinde ise es-

Saibine tarznda mensub olarak geen kelimeleri, ayr ayr anlamlara geliyormu gibitercmeye kalkan Kazmrskiyi ar bir dille tenkit etmesi bu kabildendir.80

Elmallnn, mnakaa ve tepkilere yol aan, kendisine has, kayda deer

grlerinin banda daha nce deindiimiz gibi Sefer konusu gelir: Bakara

Sresinin 2/184. ayeti olan Kim de hasta olur yahut bir sefer zerinde bulunursa, o

halde baka gnlerde, oru tutmad gnler saysnca ( orucunu kaza etsin) .

mealindeki ayet-i kerimenin tefsirinde, eran seferin, gidilen yolda mutad olan vasat

seyri ile gnlk mesafe katedecek kadar huruc-u medid, olduunu kaydetmekte ve

her yolun kendi mutadna gre hesap edilmesi gerektiini ileri srmektedir. Buna gre,demir yolunda trenle, deniz yolunda vapurla gnlk mesafe kat edilmedike, kii,

sefer saylmamaktadr. Elmall bunu, kyasa ve ihtiyata daha uygun bulmaktadr.

Bunun, itihat yapmak ve yeni bir esas vazetmek deil, bilinen esaslar iyi ve doru

olarak uygulamaya almak olduunu, ileri srmektedir.81

c. Elmallnn Pozitiflimlerle lgili Tefsir Anlay

Elmall, tefsirini yazarken, o gnn gelien tekniine ve pozitif ilimlerine kar

ilgisiz kalmamtr. nk o, fennin iman takviye edeceine inanmaktadr. Bu

yzdendir ki, Kurann her yz ylda bir tefsir edilmesini, ilim ve fennin ulam

olduu en son bilgilerin nazar itibara alnmasn istiyordu. Beer ilimlerin, bir kii

tarafndan bilinmesine imkn olmayacak derecede genilemi olmasndan bu bilgileri

toplayabilmek iin 2030 asistann kendisine yardm etmesini arzu ediyordu. Belki bu

arzusu gereklemedi, ama o, bir hazine kadar ilim serveti ile dolu kafas ile baz

ayetleri tefsir ederken ilm verilerden faydalanmaktan geri durmad.

Nitekim bir rnek olmak zere Araf Sresinin 7/57. ayeti olan: Nihayet bu

rzgarlar o ar bulutlar hafif bireymi gibi kaldrp yklendiklerinde, bakarsnz Biz

onlar, ekinleri lm bir memlekete sevkeder mealindeki ayeti gsterebiliriz. Bu

80 M. Hamdi Yazr,Hak Dini, I, 63-64, 310, IX, 145-155.81Ersz, smet, Elmall Hamdi Yazr ve Tefsirinin zellikleri Hamdi Yazr Sempozyumu, s.177; M.Hamdi Yazr, a.g.e, I, 496.


32/126

32

ayetin tefsirinde Elmall, bulutlarn hava boluunda muallkta durmasnn bir mesele

tekil ettiini, bu konuda iki teorinin bulunduunu, birincisinin rtldn; daha

hafif olan havann srf hareketten ald gle o ar bulut ktlelerini kaldrp

yklenmesini savunan grn daha dikkat ekici olduunu vurgulamakta ve ite bu

manaya ttla sayesindedir ki muharrik g elde etmekle uaklar yaplm ve ku gibihava zerinde uma baars elde edilmitir, dedikten sonra devamla u hususu vurgular:

Bu stn kudreti hatrlatan ibu ayet-i kerime, Hz. Muhammedin Risaletinin en kesin

delillerinden birisi olan bir ilm mucizedir.82

Ayrca ieklerin rzgr vastasyla alanmasndan sz eden Alayc olarak

rzgrlar gnderdik. Derken gkten bir yamur indirip sizi suladk. Halbuki o suyu

hazinelerde depolayan da siz deilsiniz. 83 Ayetinde ieklerin de erkek ve diilerinin

bulunduuna iaret ettiini belirtmi, bu tr bilgileri Kurann ilah meneli bir kitap

olduunu kantlayan mucizeler saymtr. Hak Din Kuran Dilinin genelliklegeleneksel tefsir izgisinde yer ald kabul edilmekle birlikte Hz. sann babasz olarak

dnyaya geliini, monomer (bir anal ) bir hcreden teekkl etmi olabilecei eklinde

aklayan yorumunda olduu gibi ada ilm verilerden hareketle Kurana yeni

yorumlar getiren Muhammed Hamdinin nceki limlerin baz ayetlere verdii manalar

isabetsiz bularak onlara yeni anlamlar vermesi onun orijinal tefsir yapabilen bir lim

olduunu kantlar mahiyettedir.84

d. Elmall Tefsirinde Rivayetin nemi

Elmallnn gerek peygamber gerekse sahabe ve tabiinden gelen rivayetlere

olmas gerekenden fazla yer verdiini ve onlara Kuran tefsirindeki gerek deerlerinin

stnde nem atfettiini syleyebiliriz.

Tefsirini batan sona bu gzle gzden geirenler, bunu kolaylkla grebilirler. En

azndan rivayetlerin hacim itibariyle tefsirinin bnyesinde igal ettii yer bile bu kanaati

edinmee yeter. Ayrca onun, snnetin Kuran nesh edebileceine kail olduunu da

syleyebiliriz.85

82Ersz, smet, Elmall Hamdi Yazr ve Tefsirinin zellikleri, s.176; M. Hamdi Yazr, Hak Dni, III,560,561.83 15.el- Hicr, 22.84Yavuz, Yusufevki, Elmall Muhammed Hamdi, DA, XI, 58; M. Hamdi Yazr, a.g.e, II, 339,343.85, M. Hamdi Yazr, a.g.e, I, 529; Albayrak, Halis, Elmall M. Hamdi Yazrn Tefsir Anlay, s.165.


33/126

33

Hadis kullanma tarzna gelince, asl tefsirin, rivayete bal olan aklama

olduunu ifade eden Elmall, ayetlerin tefsirinde bazen metin, bazen metinle birlikte

anlam, bazen paralar halinde, bazen da yalnz anlam olarak hadisler kullanlmtr:

Elmall, Bakara sresi 2/4. ayetinin tefsiri srasnda u rivayeti aktarmaktadr:

Aleyhisselelatu vesselam efendimizden rivayet olunduuna gre yle buyurmutur:Hayret, btn hayret ona ki Allahn yarattklarn grp dururken Allahtan phe

eder. una alr ki ilk douu ve yaratl tanr da ikince defa yeniden yaratl,

ldkten sonra tekrar dirilmeyi inkr eder. una da hayret edilir ki her gn her gece

lp dirilip dururken, yeniden dirilip yaylmay inkr eder. una da hayret edilir ki

Cennete ve Cennet nimetlerine iman eder de yine drl-gurr iin alr. una da

hayret edilir ki ncesinin bulak bir meni sonunun pis bir cife olduunu bilir de yine

kibirlenip gururlanr.86 Herhalde dorusunu sylemeye zendim diyen Elmall,

rivayet nakli hususunda olduka titiz davranm ve her bulduunu nakletmemitir.Rivayetleri kritie tabi tutmu, gerektiinde onlar arasda tercihler yapmtr. En

nemlisi, srailiyyattan olan rivayetlere itibar etmedii gibi, baz yerlerde de

srailiyyattan olduuna iaret etmitir.87

Pozitif bilimlerle atan ve bu ilmin kesin sonularyla elien hadislere tefsirinde

pek yer vermemitir. Nitekim Peygamberden (s.a.v) Ebu Zerr el- Gfarinin rivayet

ettii; Mescitte peygamberin yannda oturuyordum. Gne batt zaman Hz.

Peygamber bana gnein nereye gittiini biliyor musun? Ben Allah ve Resul daha iyi

bilir dedim. O da; gne gidip Allahn huzurunda secde ediyor, sonra dn iin izin

istiyor ve kendisine izin veriliyor. Sanki ona geldiin gibi dn deniyor ve gnete

doaca yerden douyor., gnein douu ve batyla ilgili dnyann kendi ekseni

etrafnda dn gerei ile badamayan hadisi 88tartma konusu yapmadn

gryoruz.89

e. Elmallnn Yararland Kaynaklar

Kaynak gsterme tarz, modern ilmi anlaya uygun olmamakla beraber,

okuyucuya gven verici niteliktedir. Birok tefsirlerde mehur ve yaygn olan her mana

ve meselede kaynak gstermeye gerek grmediini, ifade eden Elmall, tefsirinin;

86 M. Hamdi Yazr,Hak Dini, I,182,87Ersz, smet, Elmall Hamdi Yazr ve Tefsirinin zellikleri, s.175; M. Hamdi Yazr, a.g.e, VII, 150.88 Taberi, Camiul-Beyan, XXIII, 5.89 Kl, Recep, nsz, Hamdi Yazr Sempozyumu, s.65; M. Hamdi Yazr, a.g.e, VI, 186.


34/126

34

Arapa muayyen bir tefsir kitabnn tercmesi olmadn, gerektiinde birok tefsirlere

bavurduunu vurgulamakta, daima yanndan, u eserleri eksik etmediini

sylemektedir: Beyzav, Keaf, Raznin Tefsir-i kebiri, Cessasn Ahkm- Kuran,

Ebusuud, Ebu Hayyannn Bahr- Muhit adndaki byk tefsiri ile Nehr-i Marid

namndaki Telhis, Taberi Tefsiri, Neysaburi Tefsiri, Alusi Tefsiri; hadisten Ktbs-Sitte ve en-Nihaye.90 Bunlardan baka stanbul ktphanelerinde mevcut, eitli ilim

ve fenlere ait daha pek ok eserlere bavurduunu; ancak, mehurun hilafna bir gr

ileri srd veya bir iddia ortaya att zaman, nakil ve rivayete bal hususlarda

kaynak gsterdiini kaydetmektedir. u hususu belirtmekte fayda vardr ki, Elmall,

kaynak gsterme konusunda titiz davranmam, kendisi apnda bir allameden

bekleneni ortaya koymamtr.91

90 M. Hamdi Yazr,Hak Dni, VII, 150.91Ersz, smet, Elmall Hamdi Yazr ve Tefsirinin zellikleri, s.175.


35/126

35

KNC BLM

ELMALI TEFSRNDE ESBAB-I NZLN GENEL TAKDM VE

KAYNAKLAR

I. Elmallya Gre Nzl Sebebine Duyulan htiya ve nemi

Elmall Hamdi Yazr da, nceki mfessirlerin yapt gibi ayet veya sreleri tefsir

ederken, bir takm nedenlerden dolay ayet veya srelerin nzl sebeplerini de

zikretmitir. Bylelikle ayetlerin daha iyi anlalmas, ayetlerin teri hikmetlerinin

renilmesi, ayetlerin mevcut olan zel ya da genellilik ynlerinin aydnlatlmas gibi

konular akla kavuturulmu olmaktadr. Bu blmde Elmall Hamdi Yazrn niin

ve ne amala esbab- nzle yer verdiini incelemeye alacaz.

1.Ayetleri Anlamada kabilecek Glkleri Gidermek

Kuran ayetlerinin bir ksmnn manas biraz aba harcanarak anlalabilecek

nitelikte, bir ksm ancak ilimde uzmanlam kiiler tarafndan anlalp aklanacak

trden, bir ksmnn manas da ancak sebebi nzlleri bilinince anlalabilir cinstendir:

Bu muazzam kitab sana indiren Odur. Onun ayetlerinin bir ksm muhkem olup

bunlar Kitabn anasdr. Ayetlerin bir ksm ise mteabihtir. Kalplerinde erilik

olanlar srf fitne karmak, insanlar saptrmak ve kendi arzularna gre yorumlamak

iin mteabih ksmna tutunup onlarla urar dururlar. Hlbuki onlarn hakikatini,

gerek yorumunu Allahtan bakas bilemez. limde ileri gidenler: Biz ona olduu gibi

inandk. Hepsi de Rabbimizin katndan gelmitir derler. Bunlar ancak tam akl

sahipleri dnp anlar veyle yalvarr.92

Ayette ifade edildii gibi ayetlerin bir ksm muhkemdir. Yani murat edilen

manaya iaretleri kesin, ibareleri ihtimal ve pheden uzak ve salamdr.93 Onlardan ne

kast edildikleri ak ve nettir. Bu tr ayetlere muhkem ayetler denir.

phesiz ayetlerin ini sebeplerini bilmenin faydalarndan biri de ayetin kapal

veya gizli gibi grnen manalarnn akla kavuturulmasdr. Hi phe yoktur ki

gramer bilgisi, sz sanatlar bilgisi gibi ilimler tek balarna ayetlerin anlalmasnda

92 Al-i mran, 3 /7.93 Ebussuud, Muhammed b. Ahmed el-mal, radul-Aklis-Selim ila Mezaye-Kuranil Kerim,Beyrut, Daru hyait-Turasil-Arabi, II, 7; bn Kesiri, smail b. mer bn Kesirid-Dimeki, Tefsirul-Kuranil-Azim, Beyrut, Darul-Fikr, 1401/1981, I, 34.


36/126

36

yeterli deildir. Bu yzden nceki mfessirler ayetlerin daha iyi anlalmas iin nzl

sebeplerine bavurmulardr. Bu da onlara birok faydalar salamtr.

Bir ksm ayetlerin ierikleri gerek manada ancak nzl sebepleriyle bilinebilir.

Nitekim daha nce iaret ettiimiz gibi, Bakara sresi 2/158. ayette Yce Allah yle

buyurmaktadr: Safa ve Merve Allahn nianelerindendir. Kim Hac veya Umreniyetiyle Kbeyi ziyaret ederse, oralar tavaf etmesinde bir beis yoktur. Her kim de,

farz olmad halde gnlnden koparak bir hayr ilerse, mkfatn grr. Zira Allah

krn karln verir. O, az amele ok mkfat veren ekr, hereyi bilen Alimdir.

Bu ayetin zahir manasna gre hac veya umre yapmak maksadyla kutsal topraklarda

bulunanlar ibadet kastyla Safa ve Merve arasnda say yapp yapmamakta serbesttirler.

Elmall Hamdi Yazr ayette asl olarak kastedileni aklamak iin yle demektedir:

Ayetin grnen anlamna gre bunun farz ve kesin olarak vacip olduu anlam

kmamaktadr. Ayn zamanda anlan hadisler ve gelenek ise vacip olduunu ifadeetmektedir. Dolaysyla bu tatavvuf, ne kesin farzdr, ne de nafiledir. Belki farz benzeri

zanna dayal bir vaciptir. Farz denemez nk (hibir gnah yoktur.)

ifadesi mendup ve mubah oluunu da kapsamaktadr. Nafile ve tatavvudur denemez,

nk tatavvuun ayrca anlm olmas, buna engeldir. Bu ikisi arasnda da hadisler,

vacip olduunu ifade etmektedir. Dolaysyla delillerin ortak deeri olarak bu tatavvuf,

zanna dayal bir vaciptir. O halde ayette grnte istee bal olduunu ifade eden

Hibir gnah yoktur. fadesi niin gelmitir? Cevap: Bunun sebebi, ayetin ini

sebebindedir. nk rivayet olunduuna gre cahiliye dneminde Safa zerinde saf

adnda bir put, Merve zerinde de Naile adnda baka bir put vard. Cahiliye

mrikleri, bunlarn arasnda tavaf eder ve bunlar mesh ederlerdi. slam gelip putlar

krdktan sonra, Mslmanlar Safa ve Merve arasnda tavaf etmekten ekindiler, ho

grmediler. Bunun zerine bu ayet indi ki korkmayn bunda gnah yoktur, bilakis

bunlar, Allahn iaretlerindendir. diye bu tavafa tevik edildi ve bu tevikin bir tr

bunun vacip olduunu ifade ettii de hadislerle bildirildi ve tavafa Safadan balamak

farz deilse de vacip oldu.94

94 Elmall Hamdi Yazr,Hak Dini, I, 441,442.


37/126

37

2.Vaz Edilen Ayetin Teri Hikmetini Aklamak

Ayetlerin nzl sebeplerini bilmenin faydalarnda biri de ayetlerin vazetmi

olduu hkmn hikmetini anlayabilmektir. Nitekim ikinin yasaklanmas ile ilgili inen

ayetlerin ini sebebi bilinince ayetlerin hangi hikmete binaen indirildikleri ve Kuran-Kerimin insanlk iin ne gibi faydalar ierdii daha iyi anlalr.

ki toplumlarn ba dman, toplumlar tahrip eden ve nesilleri tehdit eden byk

hastalklardandr. Gnmzde de trafik kazalarnn, cinayetlerin ve aile ii geimsizliin

ba aktr ikidir. Bu nedenlerden dolay toplumlar asayii salamak amacyla baz

mekn ve zamanlarda iki ime yasana gitmek zorunda kalmaktadrlar.

Hamdi Yazr, tefsirinde ikinin yasaklanma srecini, hikmetini ve ikinin

zararlarn Bakara, 2/219 ayetin tefsiri sadedinde yle ifade etmektedir: slam dininde

hamrn ve mskiratn yasaklanmas, kademe kademe gereklemitir. slamn ilkzamanlarnda hamr, henz mubaht. Bu konuda srasyla drt ayet inmitir. Evvela

Mekkede Hurma ve zmden hem sarholuk veren iki, hem de gzel gdalar elde

edersiniz.( Nahl, 16/67) ayeti inmiti. O zaman Mslmanlarda ierler, Hz. Peygamber

(s.a.v.) susard. kinci olarak yukarda olduu gibi Hz. mer, Muaz ve dier baz ashab-

kiramn Ey Allahn Resul bize hamr (arap) konusunda fetva ver, muhakkak ki o

akl gidericidir. diye fetva istemelerine dayanarak bu ayet (Bakara, 2/219) indi ve ilk

haram klma, bununla balad. Bunda yasaklama ak olmakla beraber, caiz olmas

ihtimali de yok deildi. Bunun zerine hemen terk edenler bulunduu gibi henz

etmeyenler de vard.

Sonra bir namaz olay zerine Sarho iken ne sylediinizi hakkyla bilmedike

namaza yaklamayn . (Nisa, 4/43) ayeti indi. Bunun zerine ienler pek azald ise de,

yine vard. Bir gn tban b. Malik, Sad b. Ebi Vakkas ile beraber birka kiiyi davet

etmi, iki de iilmi. Sarho olduklar zaman, vnmeye ve iirler okumaya

balamlar. Bu srada Sad, Ensardan birinin hicvini ieren bir iir okumu, O da bir

ene kemiiyle vurup ban yarm. Bundan dolay Sad, Hz. Peygambere (s.a.v.)

giderek ikyet etmi. Bunun zerine Resulullah Allahm iki konusunda bizi

rahatlatc bir aklama gnder. (Ebu Davud, Eribe,1, Tirmizi, tefsiri sure, 5,8,9) diye

dua etmesi zerine, Mide sresindeki arap, kumar, putlara kurban kesilen sunaklar,

fal oklar eytana ait murdar ilerden baka birey deildir. Bunlardan geri durun ki

felah bulasnz. (Maide, 5/90) arap ve kumarla eytann yapmak istedii tekey,

sizin aranza dmanlk ve kin salmak, sizi Allah zikretmekten alkoymaktr. Artk bu


38/126

38

habiseylerden vazgetiniz deil mi ? (Maide, 5/91) ayetleri inmi ve bununla, hamrn

haraml son derece iddetlendirilmitir. Hz. mer bunu dinleyince inteheyna ya

Rabbi: yani, tamamen vazgetik ya Rabbi demitir.95

Grld gibi iki yasa bir defada gereklememi, bu ilem aamal olarak

salanmtr. Bu olay Allahn toplumlar terbiye ederken uygulam olduu hikmetmetodunu gzel bir ekilde orta koymutur. Daha sonra Elmall Hamdi Yazr konunun

devamnda iki yasann hikmetini ve ayetin sunu tarzn yle ifade etmektedir.

Ksacas, nee ve lezzetleri ferd ve geici olduu halde, zararlar ve fesatlklar hem

ferdi, hem sosyaldir, hem beden hem ahlakdir. Salgn hastalklar gibi herkese geer.

Cezasn nnde ekmeyenler, sonunda ekerler. Hayal kk bir kr iin, kesin ve

byk bir ziyana dmekte akl kar deildir. Zararlar gidermek, menfaat elde etmekten

nce gelir. u halde bunlarn aklen haram olmas gerekir. Bu ayette byle ikna edici,

susturucu bir delil olmakla, eran bunlarn haramln ifade etmi olur. Kuranda hamrhakknda baka bir ayet olmasayd, sadece bununla hamrn haram klnmas sabit

olurdu. Ancak bu haram klma, ayn ile ak bir haram klma olmazd. Aklna gvenerek

zararlarn snrlamak ve menfaatlerinden istifade edeceiz zannedenler bulunabilirdi.

Bunun iin ashab- kiramda, bu aklen haram klmadan dinen haram klmay anlamayan

kiiler olmu ve daha sonra emriyle kesin ve ak bir biimde dinen

haram klnmtr. 96

Ayrca Nisa sresinin 4/3. ayetinin tefsirinde Elmall Hamdi Yazr, ayetin ini

sebebi olan olay zikrettikten sonra ayetin ini hikmetini de ini sebebiyle ilintilemitir.

Buhari ve Mslim de rivayet olunduuna gre Urvetubniz Zbeyr (r.a) demitir ki:

Ben Hz. Aieden (r.a) Himayeniz altnda ki yetim kzlar evlenince

gzetemeyeceinizden, adaleti salayamayacanzda endie ederseniz,( Nisa, 4/3)

ilah szn sordum. Hz. Aie yle dedi: Kz kardeimin ocuu bu O yetimedir(yetim

kz, kadn ) ki velisinin hicri altnda bulunur ve mal hususunda ortak da bulunurlar. Mal

ve gzellii velisinin houna gider, mehrinde adalet yapmayarak onunla evlenmek ister,

bakalarnn verecei mehir kadar mehir vermez. Yetimlerin veliler tarafndan mal

veya gzelliine tamah edilerek bakasna nikhtan yasaklanp, layk olmayan bir

mehirle kendilerine zorla nikh edilmeleri, nefise ve malca zarara sokulmalar ve bu

suretle, mal ve gzellii az olan yetimlere hi rabet edilmeyerek btn btn sefalete

95 Taberi, Muhammed b. Cerir b.Yezid b. Halid, Camiul-Beyan an Tevili Ayil-Kuran, Beyrut, Darul-Fikr, 1405/1985, VII, 35; Alusi, Mahmut Ebu Fadl, Ruhul-Meani fi Tefsiril,Kuranil-Azim ves-Sebil-Mesani, Beyrut, Darul hyait-Trasil-Arabiyi, VII, 17,M. Hamdi Yazr,Hak Dni, II, 65.96 M. Hamdi Yazr, a.g.e, II, 67.


39/126

39

drlmeleri, ayetin ini sebebini oluturmu ve bunun iin ayet, emirden evvel

yasaklamay iermitir. Genel olarak kadnlarn adaleti gayesi de iniin hikmeti

olmutur.97

3. Dilbilgisi Ve Kraat Ynnden Salad Yararlar

Ayetlerin ini nedenlerini bilmek ayet ve ayetlerde geen kelimelerin kraat ve

gramer ynnden isabetli yorumlanmasna da katk salar.

( )nk onlar gerekte seni yalanlamazlar.- Nfi ve Kis

kraatlerinde ifal babndan la ykzibuneke okunduuna gre- sana yalanclk isnat

etmezler, sana yalanc demezler.( ) Ancak zalimler Allahn

ayetlerini inkr ederler.98 Bu ayetin tefsirinde Elmall, Nfi ve Kis kratlarn

aklamak ve aydnlatmak iin ayetin nzl sebebini delil olarak sunmaktadr: Rivayetolunuyor ki, Ebu Cehil Biz seni yalanlamyoruz. Sen bizim nazarmzda dorusun. Biz

ancak senin getirdiini yalanlyoruz demitir. Ayn ekilde Kurey kabilesinden Haris

b. Amir, Ey Muhammed! Vallahi sen bize hi yalan sylemedin. Ancak biz sana

uyarsak yerimizden olcaz. Bundan dolay iman etmiyoruz. demitir.99

Elmall, ayrca Abese sresi hakknda rivayet edilen nzl sebebini aktardktan

sonra birinci ayette geen fiillerde bulunan zamirlerin, Resulullaha ynelik olduunu

syler: bn Abbastan rivayet olunuyor: Resulullah (s.a.v), Kureyin ileri

gelenlerinden Utbe b. Rabia, Ebu Cehil, bn Hiam, meyye b. Halef ve Abbas b.

Abdulmuttalib ile zel bir grme yapt srada ki Resulullah (s.a.v.) onlarn imana

gelmelerine ok zeniyordu- Abdullah b. Mektum adl kii geldi. Resulullah (s.a.v.)

meyye b. Halef ile fsltyla konuurken, Abdullah Hz. Peygamberin Kurandan bir

ayet okumasn istedi. Ey Allahn Resul! Allahn sana rettiinden bana da ret!

dedi. Bunu tekrarlad. Resulullah ona aldrmad ve yzn buruturup dnd. Sznn

kesilmesinden holanmayp brlerine yneldi. Resulullah, sz bitirip kalkaca

97Taberi, Camiul-Beyan, IV, 229; Buhar, Sahihi Buhar, IV, 1668; Vahid Ebul-Hsen Ali b. Ahmed,

Esbabn-Nzl, Thk. Kemal Besyoni Zalul, Beyrut, Darul-Kutubil-lmiyyi, 1411/1991, s.147; M.

Hamdi Yazr,Hak Dni, II, 468; Elmall, Vahidinin ayetin iniine sebep olarak naklettii yetim olmayan

kadnlarn haklarna riayet edilmesi ve onlar hakknda adaletli davranlmas ynndeki rivayete benzer

olarak bir gr bildirmektedir.98M. Hamdi Yazr, a.g.e, III, 350.99Vahid, a.g.e, s. 218,219; M. Hamdi Yazr, a.g.e, III, 350; Vahid, Elmallnn aktarmad Ahnes b.erik ve Ebu Cehil arasndaki diyalou nakletmektedir.


40/126

40

esnada vahiy hali geldi. Gzlerini kapayp dald. Abese sresi nazil oldu. Bu srenin

iniinden sonra Resulullah O mya ikram eder, Merhaba, Rabbimin beni hakknda

azarlad kimse! der ve ihtiyac olup olmadn sorard. Bu sebebi nzul rivayeti,

Abese ve tevella zamirlerinin Resulullaha ynelik olduunu anlatr. 100

4. tham Olunan ahslar Temize karmak

Ayetlerin nzl sebeplerini bilmenin faydalarndan biri de hakknda yanl

zanlarda bulunulan veya thmet altnda braklan kimselerin temize karlmasdr.

Nitekim Ahkaf Suresi, 46/17. ayetin tefsiri srasnda zikredilen nzl sebebi bu durum

iin iyi bir rnektir: yle bir kimse ki, anasna babasna: Bir de yleleri var ki,

kendisini imana davet eden anne ve babasna: f be! Yetti artk! Benden nce nice

nesiller lp de geri dnmedii halde, siz beni mezarmdan dirilip karlmakla mkorkutuyorsunuz! derken, onlar: Allaha snp yalvararak oullarna: Yazk

ediyorsun kendine! derler, imana gel, Allahn vdi elbette gerektir. O ise yine de:

Bu ahiret inanc eskilerin masallarndan baka birey deildir diye diretir.101 Bu

ayetin nzl sebebini Elmall Hamdi Yazr ilgili blmde yle zikretmektedir:

Mervan, bunun Abdurrahman b. Ebi Bekr hakknda indiini iddia etmi ise de

doru deildir. Anlatldna gre: Mervan, bir gn mescidde hutbesinde, ben

mminlerin amiriyim. Yani Muaviyenin Yezidi halife edinmesi hakkndaki grn

gzel gryorum. nk Ebu Bekr de halife edindi, merde demiti. Bunun zerine

Abdurrahman b. Ebi Bekr, krallk m? Ebu Bekr (r.a.) vallahi onu ne evladndan birisi

ne de Ehl-i beytinden birisi hakknda yapmad. Muaviye ise, srf oluna rahmet ve

ltufta bulundu dedi. Mervan: Sen Anne ve babasna: f size! Diyen kimse (Ahkaf,

46/17) deil misin? Dedi. Abdurrahman da: Sen, Resulullahn lanetledii melunun

olu deil misin? dedi.

Hz. Aie, bunu iitti ve Mervana yle dedi: Sen Abdurrahmana yle yle mi

dedin, yalan sylemisin. Vallahi o Onun hakknda inmedi. steseydim kimin hakknda

indiini sylerdim.102

100Beav, Hseyin b. Mesudul-Ferra Ebu Muhammed, Mealimut-Tenzil,Beyrut, Darul-Marife, 1987-1407, IV, 446; Beydav, Nasruddin Ebul-Hayr Abdullah b.Umer, Envarut-Tenzil ve Esrarut-Tevil,Beyrut, Darul-Fikr, 1996-1416, V,451; Vahd, Esbabun-Nzl, 471; M. Hamdi Yazr, a.g.e, VIII,251,252.101 Ahkaf, 46/17.102 bn Kesir, Tefsirul-Kuranil-Azim, IV; 159, M. Hamdi Yazr, a.g.e, VI, 437; bn Kesir, tefsirindeayrca bu ayetin Abdurrahman b. Ebi Bekrin doumundan nce indii de belirtilmektedir.


41/126

41

Elmall Hamdi Yazrn da ifade ettii gibi bu nzl sebebiyle Abdurrahman b.

Ebi Bekr doabilecek bir thmetten temize karlmtr.

5.Ayetin Hkm eidini Belirlemek

Ayetlerin nzl sebepleri bilinince ayette belirtilen hkmn eidi de kolayca

anlalabilir. Ayette geen hkmn farz, vacib, snnet olup olmadnn anlalmas

ayetle ilgili nzl sebebi olunca daha kolay olur. Yani Hz. Peygamberin olay

karsndaki tavr olay zme kavuturur.

Nitekim Saf sresinin ikinci ayetininEy iman edenler! Niin yapmayacanz

eyler sylyorsunuz? tefsirinde Elmall Hamdi Yazr nzl sebebi ile ilgili birka

rivayet zikrettikten sonra ayetin gramer yapsna uygun rivayeti tespit edip ayette ifade

edilen hkmn eidini bu rivayete gre belirliyor.Hkim ve dierleri Abdullah b. Selamdan (r.a) sahih olarak yle rivayet

etmilerdir. Demitir ki: Resulullahn sahabelerinden birka kii oturmu mzakere

ediyorduk. Amellerin hangisi Allaha daha sevgilidir bilsek de onu ilesek dedik.

Allahu Teala da Saf sresi ayetlerini indirdi.103

Hamdi Yazr dier iki rivayeti de zikrettikten sonra yle bir sonuca varr: Fakat

bu son iki rivayette Yapmayacanz gibi gemi zaman anlam gzetmek gerekecei

iin daha doru olan nceki rivayete gre gelecee ait adak manasdr. Onun iin bu

ayet adan yerine getirilmesinin vacib olduuna delil saylmtr. Yani asl meru ve

mubah olmakla beraber bizzat vacib olmayan bir fiil, adak ile vacib olur. O halde

yapmayacanz bir fiili adamayn. Adadnz m mutlaka yerine getirin. Adanzda

yalanc kmaktan son derece saknn. 104

nikak sresinin 81/21. ayetinin tefsirinde Hamdi Yazr, ayetin ifade ettii

hkmn farkl anlalmas ile ilgili grleri de aktararak yle der: Hz. Peygamber,

bir gn Rabbine secde et, Ona yakla. (Alak, 96/19) ayetini okumu ve secde etmiti.

Beraberindeki mminler de secde etmilerdi. Kureyliler, balar ucunda el rpm ve

slk almlard. Akabi

esbab elmalılı

Documents