erzurum’un İlkçağ tarihi araştırmalarına bir bakışanahtar kelimeler: erzurum, ksenophon,...

ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print)

Volume 5 Issue 2, A Tribute to Prof. Dr. Halil INALCIK p. 387-395, March, 2013

H i s t o r y S t u d i e s

A Tribute to Prof. Dr. Halil INALCIK Volume 5/2 2013

Erzurum’un İlkçağ Tarihi Araştırmalarına Bir Bakış A Glance at the Ancient Period Studies of Erzurum

Yrd. Doç. Dr. Selma Pehlivan Sakarya Üniversitesi- Sakarya

Öz: Bu makalede İlkçağ’dan Ortaçağ tarihine kadar uzanan dönemde Erzurum ile ilgili bilgi veren

kaynaklar incelenilerek bölgenin İlkçağ dönemine ait karanlıkta kalan geçmişinin aydınlatılması için yapılan

çalışmalar sunulmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Erzurum, Ksenophon, Urartu, Karaz

Abstract: This article examines the ancient and medieval historical records on Erzurum and introduces

contemporary works to shed lights on the ancient history of the region.

Key Words: Erzurum, Ksenophon, Urartu, Karaz

Erzurum, Doğu Anadolu Bölgesi’nin kuzeyinde yer alan önemli bir şehirdir. Erzurum,

aynı adı taşıyan ovanın güneydoğusunda, Palandöken Dağlarının kuzey eteklerinde, hafif

eğimli yüzeyler üzerinde kurulmuştur. Şehir, Erzurum Kalesi çevresinde yerleşmiştir. Bugün

genişleyen şehrin ortalama yüksekliği 2000 m’yi aşmıştır. Erzurum, doğal güzellikleri

nedeniyle turizm açısından değer kazanmıştır. Şehir, kuzeye ve güneye doğru ulaşımını

sıradağların geçit verdiği yörelerden sağlamaktadır. Ancak Erzurum şehri, ticari, sosyal,

ekonomik ve politik yararlarını doğu-batı yönünde geliştirmiştir. Doğunun ticari ürünlerini

batıya aktaran İpek Yolu da Erzurum şehrinden geçmektedir. İpek Yolu’nun şehirden geçmesi

özellikle ticari zenginliğin oluşmasını sağlamıştır. Erzurum il topraklarının yüzölçümü 25.083

km2

olup Doğu Anadolu Bölgesi’nin en büyük ilidir. Yeryüzü şekilleri incelendiğinde

çoğunlukla platolar, depresyon ovaları ve dağlık bölgelerin varlığı dikkat çekicidir.1

Erzurum’un İlkçağ tarihine ait birçok problem bulunmaktadır. Ancak çözüme yönelik

çalışmalar 19. yüzyıldan itibaren başlamıştır. Erzurum’un tarihini aydınlatmaya çalışan bilim

insanları, Erzurum ile ilgili bilgilere antik çağlarda bölgeye gelen ve bölgeyle ilgili tespitlerini

kaleme alan Ksenophon’dan ulaşmaktadırlar. Yazar, eserinde Yunanlı askerlerle birlikte

katıldığı Pers Savaşı sonrası komutayı ele alarak askerleri sağ salim geri götürme çabasını

anlatmıştır. Yazar, Doğu Anadolu’nun dağlık yapısı içerisinde doğal yolları kullanarak

Karadeniz’e ulaşmayı başarmıştır. Bu uzun ve yorucu yolculuğunu Anabasis adlı eserinde

kaleme almıştır2. Doğu Anadolu’ya geldiğinde Fırat, Dicle ve Çoruh ve çevresinde yaşayan

halklar hakkında bilgiler sunmuştur. Daha sonra bölgeyi gezen seyyahlarda Ksenophon’un

bilgilerini kullanmışlardır. Ksenophon’un Doğu Anadolu’dan geçerek Karadeniz’e ulaştığı

1 H. Doğanay, “Erzurum’un Genel Coğrafi Özellikleri”, Şehr-i Mübarek, Ankara, 1989, 243-355.

2 Ksenophon, Anabasis.

Erzurum’un İlkçağ Tarihi Araştırmalarına Bir Bakış 388



yolu tespit etmek için çalışma başlatan çok sayıda bilim insanı da olmuştur. Bu bilim

insanlarının en ünlüsü C. F. Lehmann-Haupt Erzurum çevresindeki Urartu yazıtlarını

araştırdığı gibi Ksenophon’un geçtiği yolu da tespit etmeye çalışmıştır3.

Bu bilim insanı, Doğu Karadeniz sahilinden başladığı yolculuğuna Bayburt – Erzincan

üzerinden Erzurum’a giriş yaparak devam etmiştir. Erzurum’a, Aşkale – Ilıca yolunu izleyerek

gelerek şehrin kuzeyinde yer alan ve Kalor4 olarak adlandırılan Urartu yerleşmesini tespit

etmiştir. Bu yerleşme ile ilgili geniş bir çalışma, Çilingiroğlu tarafından yapılmış ve

yayınlanmıştır5. Lehmann-Haupt, Erzurum’dan doğuya doğru ilerlemesine devam ederek

Pasinler’e ulaşır. Pasinler’in merkezinde yer alan Hasankale’yi incelemesine rağmen kalede

bulunan Urartu yazıtını görmemiştir. Pasinler ile ilgili yaptığı değerlendirmede ise

Ksenophon’un Oltu civarına ulaştığı bölgenin burası olduğuna karar vermiştir.6 Lehmann-

Haupt, daha sonra Pasinler’den hareketle Horasan ve Tahir geçidinden geçerek yoluna devam

etmiştir.

Erzurum ve çevresi ile ilgili bize bilgi sunan yazarlardan biri de İbn-i Battuta’dır.

Yazar 1336 – 1337 yıllarında Erzurum’a gelmiş, Ahi Toma zaviyesinde konuk olmuştur.

Battuta, şehrin çok geniş bir yerleşim alanına sahip olduğunu, fakat iki Türkmen boyu

arasındaki mücadele yüzünden büyük bir kısmının viraneye döndüğünü belirtmektedir.

Battuta’nın belirttiği bu iki Türkmen boyu, Akkoyunlu ve Karakoyunlulardır7.

İspanyol elçisi Clavio, Timur’un huzuruna çıkmak için deniz yolu ile Trabzon’a

ulaşmıştır. Trabzon’dan hareket eden Clavio, Gümüşhane – Erzincan yoluyla Erzurum’a

varmıştır. Erzurum ile ilgili gözlemlerini yazan Clavio, Erzurum Kalesi, kale surları ve iç

kalede oturanlarla ilgili önemli bilgiler vermiştir8.

Erzurum ile ilgili bilgi aktaranlardan birisi de Evliya Çelebi’dir. Birçok defa

Erzurum’a gelen Evliya Çelebi 1646’daki gelişinde 1 yıl boyunca şehirde kalmıştır. Bu süre

içinde çevredeki tarihî yapıları ve hayat tarzını incelemiş, iklim ve bitki örtüsü hakkında

bilgiler vermiştir. Aktardığı bilgilerde abartıyı kaçırmış olmasına rağmen bize kıymetli bilgiler

sunmuştur9.

19. yüzyılın başlarından itibaren bölgeye çok sayıda araştırmacı, seyyah,10

tüccar,

asker gelmiş ve eserlerinde11

Erzurum ve çevresi hakkında bilgi vermişlerdir. Bu eserlerin

önemli bir kısmında şehrin coğrafi konumu, tarihi, kültürel yapısı, etnik yapısı, madenleri ve

ticari hayatı ile ilgili bilgilere yer verilmiştir.

3 C. F. Lehmann-Haupt, Armenien II-2, Leipzig, 1926, 704.

4 C.F. Lehmann-Haupt, Corpus Inscriptionum Chaldicarum I-II, Berlin-Leipzing, 1928-1935, 731vd.;

N. Çevik, Urartu Kaya Mezarları, Ölü Gömme Gelenekleri, Ankara, 2000, 121; A. , Ceylan, “The

Erzincan, Erzurum and Kars Region in the Iron Age”, Anatolian Iron Age V, 2005, London, 21-29. 5 A. Çilingiroglu, “Diauehi’de Bir Urartu Kalesi. Umudum Tepe (Kalortepe)”, AnAr VIII, 1982, Ankara,

191-194. 6 C. F. Lehmann-Haupt, Armenien II-2, Leipzig, 1926, 704 vd.

7 İbn-i Batuta, İbn Battuta Seyahatnamesi, H. 1335, 328.

8 R. G. Clavio, Timur Devrinde Kadis’ten Semerkand’a Seyahat I-II, İstanbul, 1943, 84 vd.

9 M. Eren, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, I. Cildin Kaynakları Üzerinde Bir Araştırma, İstanbul, 1960,

218. 10

Victor Fontanier, Aleksandr Puşkin, Robert Curzon gibi seyyahlar bölgeye gelmişlerdir. 11

V. Par Fontanier, , Voyages en Orient, Entrepris Par Ordre du gouvernement Français de L’annee

1821 a L’annee 1829, Paris, 1829.; Aleksandr Puşkin, Erzurum Yolculuğu, Çev. Ataol Behramoğlu,

İstanbul, 2008.; Robert Curzon, Armenia: A Year at Erzeroom and on the Frontiers of Russia, Turkey

and Persia, New York, 1854.

389 Selma Pehlivan



Erzurum Prehistoryası ile ilgili çalışmalar İ. K. Kökten tarafından yapılmıştır. Bölgede

incelemelerde bulunan K. Alot, 1942 yılında Erzurum – Hasankale arasında, Erzurum’dan 20 –

30 km uzaklıkta, karayolunun 300 km güneyinde, bazalttan yapılmış ve aşınmış Lavalloisie

teknikte bir alet bulmuştur12

. Kökten, bölgede kısa süreli 2 prehistorya araştırması yapmıştır.

Erzurum’un kuzeydoğusunda Dumlu çevresinde, yüzeyde bazalttan yapılmış iki yüzü yontuk

Alt Paleolitik tipinde 2 adet Sheelleen alet ele geçirilmiştir. Yine Erzurum – Hasankale

demiryolunun kuzeyindeki yamaçlarda siyah obsidyenden yapılmış Üst Paleolitik tipte

Avrignacien bir yonga alette ele geçirilmiştir13

. Kökten ayrıca bölgedeki İlk Tunç Çağı

Yerleşmeleri Susuz, Kültepe, Bulamaç, Tilkitepe, Çöğender höyüklerinde tespit etmiştir.14

Erzurum bölgesinde yapılan kazı çalışmalarına ise H. Z. Koşay tarafından yürütülen

Karaz Kazısı ile başlanmıştır. Karaz Kazısı, 22 – 29 Temmuz 1942 tarihlerinde bir sondaj ile

başlamış, 17 Temmuz – 08 Ekim 1944 tarihinde yapılan kazı ile sonuçlanmıştır15

. Karaz

kazısını 1960 yılında yapılan Pulur kazısı ile 1961 yılında yapılan Güzelova kazısı takip

etmiştir16

. Bu kazılarda elde edilen verilerden büyük bir kısmının İlk Tunç Çağı’nın önemli

kültürü olan Karaz Kültürü’ne ait olduğu anlaşılmıştır. Koşay, Karaz Kültürü’nün de Hurrilere

ait olabileceğini ifade etmiştir17

.

Bölgedeki İlkçağ tarihi araştırmalarına katılan değerli bir bilim insanı da E. Bilgiç’tir.

1964 yılında Atatürk Üniversitesi’nden bilim insanlarının da katılımı ile Pasinler’in 25 km

güneydoğusunda bulunan Avnik Köyü’nde incelemelerde bulunmuştur. Köyün cami duvarının

yanına konulan bir Urartuca kitabe tespit etmiştir. Kitabe Ermeniler tarafından mezar taşı

olarak kullanılmıştır. Bu kitabe Bilgiç tarafından okunmuş ve Erzurum Müzesi’ne

kazandırılmıştır18

.

12

M. S. Şenyürek, “Anadolu’da Bulunan İki Yeni Paleolitik Alete Dair Bir Not”, DTCFD 2/2, Ankara,

1944, 349-352. 13

İ. K. Kökten, “Kars’ın Tarih öncesi Hakkında İlk Kısa Rapor”, Belleten 7/27, Ankara, 1943, 601-613;

İ. K. Kökten, “Orta, Doğu ve Kuzey Anadolu’da Yapılan Tarih Öncesi Araştırmalar”, Belleten 8/32,

Ankara, 1944, 659- 680; İ. K. Kökten, “1945 Yılında Türk Tarih Kurumu Adına Yapılan Tarih Öncesi

Araştırmaları”, Belleten11/43, Ankara, 1947a, 431-472; İ. K. Kökten, “Bazı Prehistorik İstasyonlar

Hakkında Yeni Gözlemler”, DTCFD 5/1-5, Ankara, 1947b, 223-236; İ. K. Kökten, “1947 Yılı Tarih

Öncesi Araştırmaları”, Belleten 12/45, 1947c, Ankara, 223-226. 223 vd.; İ. K. Kökten, “Kars’ın Tarih

Öncesi”, TT Kong. 3, Ankara, 1948, 194-204. 14

H. Z. Koşay, Erzurum ve Çevresinin Dip Tarihi, Ankara, 1984, 12. 15

H. Z. Koşay - K. Turfan, “Erzurum-Karaz Kazısı Raporu”, Belleten 23/91, Ankara, 1959, 349-413; G.

Kozbe, A. Ceylan, Y. Polat, T. Sivas, H. Sivas, I. Şahin, D. Tanrıver, Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri-

6a-b Demir Çağları, İstanbul, 2008. 16

H. Z. Koşay, “Pulur ve Güzelova (Erzurum Araştırmaları)”, Atatürk Konferansları I, Ankara, 1964,

91-94; H Z. Koşay, H. Vary, Pulur Kazısı, 1960 Mevsimi Çalışmaları Raporu, Ankara, 1964; H. Z.

Koşay, H. Vary, Güzelova (Tufanç) Erzurum Kazısı 1961, Ankara, 1967; M. Pehlivan, En Eski

Çağlardan Urartu’nun Yıkılışına Kadar Erzurum ve Çevresi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), Erzurum, 1984, 44. 17

H. Z. Koşay, Erzurum ve Çevresinin Dip Tarihi, Ankara, 1984. 18

E. Bilgiç, The Place of Erzurum District in the History of Urartu and Discussion on Alleged Urartu –

Armenian Relationship, Ankara, 1993, 15; Bu kitabe Aydın tarafından değerlendirilmiştir. Ayrıntılı

bilgi için bkz. N. Aydın, “Güzelhisar Urartu Kitabesi”, Belleten LV/213, Ankara, 1991, 323-330.




Atatürk Üniversitesi’nde görev yapan bilim insanlarından Çilingiroğlu da Erzurum’un

kuzeyinde Umudum Köyü’nde yer alan Urartu Kalesi ile ilgili araştırmalarda bulunmuş ve

bunları yayınlamıştır19

.

Bölgedeki geniş ve uzun soluklu ilkçağ ile ilgili bilimsel çalışmaları M. Pehlivan

başlatmıştır. “En Eski Çağlardan Urartu’nun Yıkılışına Kadar Erzurum ve Çevresi” adlı

doktora çalışması için bölgede incelemeler yapmış ve bu çalışmasını 1984 yılında

tamamlamıştır20

. Daha sonra bölgeye M.Ö. II. binde hâkim olan Hayaşa ve M.Ö. I. binde

hâkim olan Dayae (ni) / Diaue (hi) ile ilgili yayın yapmıştır. Pehlivan sadece kaynak bilgileri

ile sınırlı kalmamış, bunların coğrafyadaki izlerini de araştırmıştır21

. Erzurum ve çevresi ile

ilgili çalışmalarını sempozyum bildirileri ve makaleler ile devam ettirmiştir22

.

Erzurum Müzesi, bölge müzesi olması özelliğinin yanı sıra bölgede yapılan bilimsel

çalışmalara katkı sağlamıştır. Erzurum Müzesi Müdürü Erkmen başkanlığında bölgede çok

sayıda kazı çalışması yürütülmüştür. Erzurum – Pasinler karayolu üzerinde bulunan Yiğittaşı

(Sos) Köyü’nde bulunan Sos Höyük’te müze başkanlığınca 1994 yılında başlatılan kazı

çalışması daha sonra Bakanlar Kurulu kararıyla Sagona tarafından yürütülmüştür. Sos Höyük,

tabakalama veren bir yerleşme olduğu için bölge tarihinin aydınlatılmasında önemlidir23

.

Erzurum Müzesi başkanlığınca yürütülen bir diğer kazı çalışması da Erzurum Pasinler Kalesi

kazısıdır. Erzurum’un 39 km doğusunda yer alan Pasinler (Hasankale) Kalesi’nde kazı

çalışmaları, müze başkanlığınca, Ceylan’ın bilimsel başkanlığında 2001 yılında yapılmıştır24

.

Bölgedeki Urartu varlığının bilinmesi ve mimari yapıların ortaya çıkarılması açısından

Pasinler Kazısı önemli sonuçlar vermiştir. Müze kazılarından biri de Erzurum Kale kazısıdır.

Kalede kazı çalışmaları, Atatürk Üniversitesi hocalarının katılımıyla 2000 yılında

başlatılmıştır25

. Bir süre ara verilen kazı çalışmaları, 2005 yılından itibaren müze başkanlığınca

bilimsel başkanlığını Ceylan’ın yaptığı bir ekip tarafından devam ettirilmiştir26

.

19

A. Çilingiroglu, “Diauehi’de Bir Urartu Kalesi. Umudum Tepe (Kalortepe)”, AnAr VIII, 1982,

Ankara, 191-194; N. Çevik, Urartu Kaya Mezarları, Ölü Gömme Gelenekleri, Ankara, 2000, 121; A.

Ceylan, “The Erzincan, Erzurum and Kars Region in the Iron Age”, Anatolian Iron Age V, London,

2005, 21-29. 20

M. Pehlivan, En Eski Çağlardan Urartu’nun Yıkılışına Kadar Erzurum ve Çevresi, Atatürk

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), Erzurum, 1984. 21

M. Pehlivan, Daya (e) ni /Diau (e) hi, Erzurum, 1991b.; M. Pehlivan, Hayaşa, Erzurum, 1991c. 22

M. Pehlivan, “Karaz ve Hurriler”, 100. Yıl Üniversitesi Sosyal Bilgiler Dergisi-I, Van, 1990, 168-176;

M. Pehlivan, “Başlangıçtan Urartu'nun Yıkılışına Kadar Bayburt ve Yöresi”, 100. Yıl Üniversitesi.

Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi II, Van, 1991a, 326-334.; Pehlivan, M., “Kaşkaların

Eski Anadolu Tarihindeki Yeri ve Önemi”, 100. Yıl. Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi-2,

Van, 1991d, 27-50. 23

A.G. Sagona, C. Sagona, M., Erkmen, I. Thomas, “Excavations at Sos Höyük 1995: Second

Preliminary Report” Anatolian Studies 46, 1996, 27-52. 24

M. Erkmen, A. Ceylan, “2001 Pasinler Kalesi Kazısı”, XIII. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları

Sempozyumu, Ankara, 2003, 17-28; A. Ceylan, Doğu Anadolu Araştırmaları Erzurum-Erzincan-Kars-

Iğdır (1998-2008), Erzurum, 2008; G. Kozbe, A. Ceylan, Y.Polat, T. Sivas, H. Sivas, I. Şahin, D.

Tanrıver, Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri-6a-b Demir Çağları, İstanbul, 2008. 25

M. Erkmen, A. Ceylan, H. Yurttaş, M. Karaosmanoğlu, G. Barın, “2000 Yılı Erzurum Kalesi Kazısı”,

XII. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu, Kuşadası, 2001, 73-84. 26

A. Ceylan, “1998 Yılı Erzincan Yüzey Araştırması”, XVII. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II, Ankara,

2000, 181-193; A. Ceylan, “2002 Yılı Erzincan, Erzurum ve Kars İlleri Yüzey Araştırmaları”, 21.

Araştırma Sonuçları Toplantısı 2, Ankara, 2004, 263-272; A. Ceylan, “2000 Yılı Erzincan ve Erzurum

Yüzey Araştırmaları”, 19. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2, Ankara, 2002, 165-178; A. Ceylan, “1999

391 Selma Pehlivan



Bölgede Müze Başkanlığınca yürütülen kısa süreli kazılar da yapılmıştır. Bunlar

Bulamaç ve Çiğdemli kazılarıdır. Çiğdemli ile BTC Ham Petrol Hattı Arkeolojik Kurtarma

Kazıları projeleri kapsamında Tetikom, Büyükardıç, Tasmasor ve Güllüdere kazılarıdır27

.

M. Pehlivan’ın kurmuş olduğu Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü

İlkçağ Tarihi Anabilim Dalı, bölgedeki çalışmalarını devam ettirmiştir. Hocanın asistanı

Ceylan tarafından oluşturulan ekip tarafından bölgedeki çalışmalar yürütülmektedir28

.

Doğu Anadolu Yüzey Araştırmaları projesi 1998 yılında başlatılmış ve halen devam

ettirilmektedir. Erzurum ve çevresinde 13 yıldır devam eden çalışmalarda 200’ün üzerinde

tarihî ve arkeolojik yerleşme tespit edilmiştir29

. Dönemleri belirlenen höyük, kale, yerleşme,

kaya mezarı, kaya resimleri ve yazıtlar ile kültür envanterleri kayıtları tutulmuş, resimleri

çekilmiş, GPS koordinatları alınmıştır. Gerekli görülen merkezlerin mimari çizimleri

yapılmıştır. Ayrıca bu merkezlerden elde edilen keramiklerin çizimleri yapılarak envanterleri

kayıt altına alınmıştır30

.

Yapılan bu çalışmalar ile Erzurum, Türkiye’nin İlkçağ tarihi aydınlatılabilen birkaç

şehrinden biri olma özelliğini kazanmıştır. Ekip olarak yapacağımız yeni çalışmalar, hiç

şüphesiz bizi yeni verilere ulaştıracaktır.

KAYNAKÇA

Aydın, N., “Güzelhisar Urartu Kitabesi”, Belleten LV /213, 1991,

Ankara, 323-330

Batuta İbn-i, İbn Battuta Seyahatnamesi, H. 1335 (M. 1916).

Bilgiç, E., The Place of Erzurum District in the History of Urartu and

Discussion on Alleged Urartu – Armenian Relationship, 1993, Ankara.

Ceylan A.,”1998 Yılı Erzincan Yüzey Araştırması” XVII. Araştırma

Sonuçları Toplantısı-II, 2000, Ankara, 181-193

Ceylan A, “1999 Yılı Erzincan ve Erzurum Yüzey Araştırmaları” 18.

Araştırma Sonuçları Toplantısı - 2, 2001, Ankara, 71-82

Ceylan, A., “2000 Yılı Erzincan ve Erzurum Yüzey Araştırmaları” 19.

Araştırma Sonuçları Toplantısı 2, 2002, Ankara, 165-178

Ceylan, A., “2001 Yılı Erzincan, Erzurum ve Kars İlleri Yüzey

Araştırmaları” 20. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2, 2003, Ankara, 311-324.

Yılı Erzincan ve Erzurum Yüzey Araştırmaları”, 18. Araştırma Sonuçları Toplantısı - 2, 2001, Ankara,

71-82. 27

S. Y. Şenyurt, Büyükardıç, Ankara, 2005a; S. Y. Şenyurt, Tasmasor, Ankara, 2005b; S. Y. Şenyurt,

M. Erkmen, Tetikom Höyük, Ankara, 2005. 28

A. Ceylan, “1998 Yılı Erzincan Yüzey Araştırması”, XVII. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II, Ankara,

2000, 181-193. 29

A. Ceylan, “1998 Yılı Erzincan Yüzey Araştırması” XVII. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II, Ankara,

2000, 181-193; A. Ceylan, “2000 Yılı Erzincan ve Erzurum Yüzey Araştırmaları”, 19. Araştırma

Sonuçları Toplantısı 2, Ankara, 2002, 165-178; A. Ceylan, “2002 Yılı Erzincan, Erzurum ve Kars

İlleri Yüzey Araştırmaları”, 21. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2, Ankara, 2004, 263-272. 30

10 yılı aşkın bir süredir Doğu Anadolu Bölgesi’nde yaptığımız yüzey araştırmalarında yaklaşık

50.000 km2

lik bir alanda 4 şehir, 30’un üzerinde ilçe, 2000’in üzerinde inceleme ve tespitlerde

bulunduk. Bu araştırmalarda 300.000’e yakın fotoğraf, 5000’in üzerinde DİA, 700 GB video, 1000’in

üzerinde mimari, 9000’in üzerinde de materyal çizimi yapmış bulunmaktayız. Bölgede ilerleyen

zamanlarda yapacağımız çalışmalar ile bu sayılar giderek artacaktır.





Araştırmaları” 21. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2, 2004, Ankara, 263-272

Ceylan, A., “The Erzincan, Erzurum and Kars Region in the Iron

Age”, Anatolian Iron Age V, 2005, London, 21-29


Araştırmaları” 23. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 2006, Ankara (Yayınlanmamış).

Ceylan, A., Doğu Anadolu Araştırmaları Erzurum-Erzincan-Kars-

Iğdır (1998-2008), 2008, Erzurum.

Clavio, R. G., Timur Devrinde Kadis’ten Semerkand’a Seyahat I-II,

1943, İstanbul

Çevik, N., Urartu Kaya Mezarları, Ölü Gömme Gelenekleri, 2000,

Ankara

Çilingiroglu, A., “Diauehi'de Bir Urartu Kalesi. Umudum Tepe

(Kalortepe)”, AnAr VIII, 1982, Ankara, 191-194.

Darkot, B., “Erzurum”, İslam Ansiklopedisi 33, 1977, 342

Doğanay, H., Erzurum Kent Coğrafyası I, 1982, Erzurum

Doğanay, H., “Erzurum’un Genel Coğrafi Özellikleri”, Şehr-i

Mübarek, 1989, Ankara, 243-355

Eren, M., Evliya Çelebi Seyahatnamesi, I. Cildin Kaynakları Üzerinde

Bir Araştırma, 1960, İstanbul

Erkmen, M., – A. Ceylan – H. Yurttaş – M. Karaosmanoğlu – G.

Barın, “2000 Yılı Erzurum Kalesi Kazısı”, XII. Müze Çalışmaları ve Kurtarma

Kazıları Sempozyumu, 2001, Kuşadası, 73-84

Erkmen, M., - A. Ceylan, “2001 Pasinler Kalesi Kazısı”, XIII. Müze

Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu, 2003, Ankara, 17-28

Güneri A. - M. Erkmen - B. Gönültaş, “Erzurum Bulamaç Höyük

Kazıları 2001 Yılı Çalışmaları”, 24. Kazı Sonuçları Toplantısı - I, 2003, Ankara, 249-

258.

Koşay, H. Z., “Pulur ve Güzelova (Erzurum Araştırmaları)” Atatürk

Konferansları I, 1964, Ankara, 91-94.

Koşay, H. Z., Erzurum ve Çevresinin Dip Tarihi, 1984, Ankara

Koşay, H. Z. - K. Turfan, “Erzurum-Karaz Kazısı Raporu”, Belleten

23/91, 1959, Ankara, 349-413.

Koşay, H Z., - H. Vary, Pulur Kazısı, 1960 Mevsimi Çalışmaları

Raporu, 1964, Ankara.

Koşay H. Z., -H. Vary, Güzelova (Tufanç) Erzurum Kazısı 1961, 1967,

Ankara

Kozbe G. - A. Ceylan - Y.Polat - T. Sivas - H. Sivas - I. Şahin - D.

Tanrıver, Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri-6a-b Demir Çağları, 2008, İstanbul

Kökten, İ. K., “Kars’ın Tarih öncesi Hakkında İlk Kısa Rapor”,

Belleten 7/27, 1943, Ankara, 601-613.

Kökten, İ. K., “Orta, Doğu ve Kuzey Anadolu’da Yapılan Tarih

Öncesi Araştırmalar”, Belleten 8/32, 1944, Ankara, 659- 680.

Kökten, İ. K., “1945 Yılında Türk Tarih Kurumu Adına Yapılan Tarih

Öncesi Araştırmaları”, Belleten11/43, 1947a, Ankara, 431-472.

393 Selma Pehlivan



Kökten, İ. K., “Bazı Prehistorik İstasyonlar Hakkında Yeni

Gözlemler”, DTCFD 5/1-5, 1947b, Ankara, 223-236.

Kökten, İ. K., “1947 Yılı Tarih Öncesi Araştırmaları”, Belleten 12/45,

1947c, Ankara, 223-226.

Kökten, İ. K., “Kars’ın Tarih Öncesi”, TT Kong. 3, 1948, Ankara, 194-

204.

Ksenophon, Anabasis, Çev: Hayrullah Örs, 1962, İstanbul.

Lehmann-Haupt, C. F., Armenien II-2, 1926, Leipzig.

Lehmann-Haupt C.F, Corpus Inscriptionum Chaldicarum I-II, Berlin-

1928-1935, Leipzing.

Pehlivan, M., En Eski Çağlardan Urartu’nun Yıkılışına Kadar

Erzurum ve Çevresi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış

Doktora Tezi), 1984, Erzurum.

Pehlivan, M., “Karaz ve Hurriler”, 100. Yıl Üniversitesi Sosyal Bilgiler

Dergisi-I, Van, 1990, 168-176.

Pehlivan, M., “Başlangıçtan Urartu'nun Yıkılışına Kadar Bayburt ve

Yöresi”, 100. Yıl Üniversitesi. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi II,

1991a, Van 326-334.

Pehlivan, M., Daya (e) ni /Diau (e) hi, 1991b, Erzurum.

Pehlivan, M., Hayaşa, 1991c, Erzurum.

Pehlivan, M., “Kaşkaların Eski Anadolu Tarihindeki Yeri ve Önemi”,

100. Yıl. Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi-2, 1991d, Van, 27-50

Sagona A.G., - C. Sagona - M., Erkmen, I. Thomas, “Excavations at

Sos Höyük 1995: Second Preliminary Report” Anatolian Studies 46, 1996, 27-52

Şenyurt, S. Y., - M. Erkmen, Tetikom Höyük, 2005, Ankara

Şenyurt, S. Y., Büyükardıç, 2005a, Ankara

Şenyurt, S. Y., Tasmasor, 2005b, Ankara

Şenyürek M. S. “Anadolu’da Bulunan İki Yeni Paleolitik Alete Dair

Bir Not”, DTCFD 2/2, 1944, Ankara, 349-352.




Resim 1: Güzelova

Resim 2: Karaz

395 Selma Pehlivan



Resim 3: Pulur

Resim 4: Erzurum Genel Görünüm

erzurum’un İlkçağ tarihi araştırmalarına bir bakışanahtar kelimeler: erzurum, ksenophon,...

Documents