Э.ЦЭРЭНБААТАР

Сэдэв : Монгол нутагт оршиж байсан эртний

улсууд

Түүхийн он тоолол

НТӨ 209 он- Хүннү гүрэн байгуулагдав НТӨ 198 он- Хүнн Хан улсын хооронд гэрээ байгуулагдав НТ 1-р зуун- Хүннү гүрэн задарчээ НТ II зууны дунд үед Сяньби гүрэн байгуулагдав 235 онд Сяньби гүрэн хэд хэдэн бие даасан улс болж

задрав 330-555 он- Нирун \ Жужан\ улсын үе 555-745 он- Түрэг улсын үе 745-840 он- Уйгур улсын үе 842-923 он – Монгол татар , Киргизийн хаант улсын үе Х зууны эхэнээс 1125 он – Хятан гүрэн 1130-1206 он хамаг Монгол 1206-1260 он Их Монгол 1260-1368 он Монголын эзэнт гүрэн

Хүннү гүрэн

Байгуулагдсан он- НТӨ 209 он Байгуулсан хаан – Модунь Хааны цол – Шаньюй Сүлд – нар , сар , гал , шонхор Бүрэлдэхүүн- 19 аймаг , 4 том овог

Хүннү гүрний бүрэлдэхүүн

Модунь НТӨ 176 онд Дорнод Туркестан болон баруун зүгийн 26 улс аймгийг эзлэн авчээ.

Хүннү Дунху Динлин Усунь Юэжи

Төр захиргааны зохион байгуулалт

Эзэн шанью

й

Баруун гар Ван

Түмэн

Мянгат

Зуут

Аравт

Төв хэсэг

Шаньюй

Түмэн

Мянгат

Зуут

аравт

Зүүн гар Ван

Түмэн

Мянгат

Зуут

Аравт

Хүн гүрний задрал , мөхөл

Хүн гүрэн

Умард хүннү\ НТӨ 53-93\

Баруун тийш нүүсэн хүн нар \Хүнн 93-469 он \

Замд үдсэн хүн нар \ Юэбань 93-

488 он\

Өмнөд хүннү \ 48-216 он\

215-304 он Умард Вей, Цинь улсад харьяалагдаж

байсан

318-349 онд Чжао улс болж

байсан

407-431 онд Ордост Ляо улс

болсон

400-460 онд Ганьсу мужид Хэси уулс болж

байсан

Сяньби

Хүн гүрний захиргаанд оршиж байхдаа Хүн гүрний хүчийг сулруулан мөхөөж өөрсдийн төр улсаа 156 онд байгуулсан

Үндэслэгч нь –Таньшихуай 15 настайдаа

Хааны цол – Хайн 5 хаан суусан 235 онд задарсан

Сяньби улсын задрал

Сянби II-III зуунаас НТ

235он

Тоба , тофу, туфа,табгач\

307-581\Умард вэй

Баруун вэй

Зүүн вэй

Муюн\ 318-410\ Янь улс

Тугухунь\312-688\

Тогон \ 312-688\

жужан

Нирун улс

Анхны толгойлогч нь - Мугулюй Үнгдэсэлэгч нь –Чаругуй Хааны цол –Хаган Хаад өнь өөрийн гэсэн оны цол хэрэглэж

эхэлсэн нь төрт ёсны шинэ зүйл юм Нийт 23 хаган хаан суусан байна Сүлд нь- Тэнгэр Зурхай , тооны ухаан өндөр хөгжсөн

боловсролтой улс байсан .Мөн нарны айм гийн талаар гүнзгий мэдлэгтэй байсан

НТ 555 оны үед өөрийн харьяанд байсан Түрэг аймгийн бослогонд ялагдан мөхсөн байна. Ийнхүү монгол нутагт түрэг угсаатны хэсэг зуурын ноёрхол эхэлсэн байна

Бууран доройтсон нирунчууд нэг хэсэг нь европ руу нүүдэллэн Аварчууд болсон байна

Нэг хэсэг нь Далай нуурын цаана өтгөн шигүү ойд нутаглаж Эргүнэ гүн болон Дарлигин Монгол болсон байна. Энэ монголчуудаас Бөртэ чину, Гоо Марал үүдэлтэй

Түрэгийн хаант улс

Анхны толгойлогч нь –Тобо хаан Эртний Хүн гүрэнд хамаарч байсан

жижиг аймаг 425-452 оны хооронд Нирунд эзлэгдсэн 552 онд Буман хаан улс байгуулсан . Түрэг : нүүдэлчид гэсэн утгатай

Түрэгийн хаант улс

Нийт 17 хаан төр барьсан Хамгийн алдартай хаан нь: Билгэ хаан Нийслэл нь. Орхон голын хөндий

байрлаж байсан , Мөн Күльтегин жанжны гэрэлт хөшөө

байдаг

745 онд Уйгур улсад мөхөөгдсөн

Уйгурын хаант улс

Уйгур гэдэг нь НИЙЛЭХ , НААЛДАХ, ЗӨВШИЛЦӨХ гэсэн эртний түрэг үг болно

Түрэгийн захиргаанаас гаран 745 онд улсаа байгуулсан .Түүхэнд тэмдэглэгдсэн Уйгарын анхны хаан нь Пэйло байжээ.

Пейлогийн дараа хаан суусан Моюнчур (747-759)-ын үед Уйгур улс хүчирхэгжижээ. 751 онд Орхон голын хөндийд Хар балгас нийслэлийг үндэслэжээ. Уйгурын хаант улс нь дээд цэгтээ Алтайгаас Хянганы нуруу, Соёны нуруугаас говь хүрэлх газар нутгыг захирч байжээ. 755 онд Тан улс тариаланчдын бослогийг дарахын тулд Уйгуруудыг урьж авчирч байжээ. 766 оноос хойш 12 жилийн турш Тан улс Уйгурт алба гувчуур өгөх болжээ.

Уйгурууд нь өмнөх нүүдэлчдээсээ илүү их соёлыг хөгжүүлж согд-түрэгийн бичгийг сайжруулж өөрийн бичиг үсэгтэй болсон бөгөөд үүнийг хожмын нүүдэлчид өвлөн хэрэглэх болжээ.

Уйгурын хаант улс 840 онд Енисейн хиргисүүдэд цохигдон бутарч, тэдний зарим нь Дорнод Туркестанд очиж, шинэ улс байгуулсан ажээ.

Хятан гүрэн

Анхны хаан Амбагаян 904-927 оны хооронд суусан

Нийт 19 хаан ор суусан Кидан үндэстэн нь Лууха голын баруун

талаар, Шар мөрний умард саваар нутаглаж байсан бөгөөд Сяньби нарын тасархай гэгддэг Монгол лугаа нэгэн удамтай үндэстэн гэгддэг бөгөөд тэдний ихэнх нь Дорнод Ху нарын удам байжээ. Өнөөгийн Монгол нутагт төвлөн сууж байгаагүй ч 923 оноос Алтайгаас зүүн тийш Хэрлэн голын хойт бие хүртэл нутгаа тэлж соёл, түүхийн олон зүйл дурсгал Монгол нутагт үлдээжээ.

Хятан нар буюу Кидан үндэстэн уг удмын хувьд Дунху аймгийн Сяньби нараас гаралтай учир удам гарвалын хувьд өвөг Монголчууд гэж үздэг. Хэл судлалын талаар хийсэн судалгаагаар ч монгол хэлтэн байсан нь нотлогдсон. Хятан нарын 100 үг тутмаас 70 нь Монгол үг байдаг. Жишээ нь: Боули-Боол, шава-шувуу, ике-их, найхэ-нохой, толи-туулай гэх мэт. Тан улсын сударт Хятан нарын аж ахуй, үг хэл зан заншил нь Монголын шивэй нартай адил гэсэн байдаг. Антропологийн судалгаагаар Монгол төрхтөн болохыг нь судалжээ. Хятан нар MЭ IV зууны үеэс түүхэнд тэмдэглэгдэх болжээ.

Хятан гүрэн 1125 онд Зүрчид аймаг мөхөөсөн байна.

Монголчуудын гарал угсаа