erol güngör - değerler psikolojisi

8/8/2019 Erol Gngr - Deerler Psikolojisi

1/49

DEERLER PSKOLOJS / 3

Erol Gngr

Deerler Psikolojisizerinde AratrmalarAhlk Psikolojisi, Ahlk Deerler ve Ahlk Gelime- Profesrlk Tezi-

OTKENYAYIN NU: 404 KLTR SERS: 1431. Basm: Amsterdam, 1993 2. Basm: 1998

ISBN 975-437-271-3

TKEN NERYAT A..stikll Cad. Ankara Han 99/3 80060 Beyolu-stanbulTel: (0212) 251 03 50 Faks: (0212) 251 00 12nternet: www.otuken.com.trKapakDzeni:Nur-Olcayt>fem TashinTMehmet Bura Kln\ Kapak Basks: Birlik OfsetDizgi-Tertip: tken Bask: zener Matbaas Cilt: Yedign Mcellithanesi 'stanbul - 2000

NDEKLER

nsz........................................................................................................7Blm IAHLK DEERLERYLE LGL GRLER ve TEORLERI. AHLK PROBLEMLERNE GENEL BAKI.............................11

a. Felsefe ve Ahlk...........................................................................12b. lim ve Ahlk................................................................................19II. PSKOLOJ VE AHLK................................................................23a. Bir "Deer Problemi" Olarak Ahlk............................................27

b. Felsef Ahlk Teorileri ve Ahlk Deer Problemi....................30lgi, htiya ve Deerler...............................................................31Tasvip ve Ahlk............................................................................34Pragmatik Ahlk Teorileri...........................................................36Genel Deerlendirme..................................................................41c. Psikolojik Ahlk Teorileri:...........................................................44Piaget'in ahlk gelime...............................................................44Merhaleleri teorisi.......................................................................44Ampirik Deerlendirme..............................................................50Kohlberg'in Merhaleler Teorisi...................................................52

Psikanalitik Teori ve Ahlk.........................................................56Sosyal renme Teorileri............................................................59Sosyal Mevkiler, Roller ve Deerler...........................................70


2/49

6/DEERLER PSKOLOJSBlm IIDEERLER PSKOLOJS ZERNDE TECRB BR ARATIRMAI. GR..................................,...............................................................731. Ahlk Deerleri............................................................................73a. Tutarllk htiyac ve Kymetler...............................................74

b. Deerler Uyumasnn Snrlar...............................................76

c. Ahlk Hkmler ve Deerler.................................................762. Ahlk Gelime ve Deerler.........................................................783. z Deerlendirme.......................................................................794. Deerler ve Kltr.......................................................................81a. Cinsiyet ve Deerler................................................................81

b. Ya ve Deerler........................................................................82II. METOD ve TEKNK......................................................................841. Deerler Hiyerarisi.....................................................................842. Ahlk Gelime Merhalesi...........................................................873. Deerler, Su Anlay ve Ahlk Hkm...................................894. z-Deerlendirme.......................................................................925. Denekler.......................................................................................92III. SONULAR...................................................................................951. Deer Sralamas ve Ahlk Hkm iddeti...............................952. Deerler ve Hkm iddeti.........................................................983. Genel Msamaha (Hogrrlk) Sras....................................1004. Ahlk Gelime ve Deerler.......................................................1035. z-Deerlendirme.....................................................................104IV. SONULARIN DEERLENDRLMES..............................1051. Deer Sralamas ve Ahlk Hkm iddeti............................1052. Ahlk Gelime Merhaleleri ve Deerler.................................1083. z-Deerlendirme.....................................................................1134. Nesil Farklar, Cinsiyet Farklar ve Deerler...........................1155. Deien ve Deimeyen Deerler.............................................119V.ZET..............................................................................................121BBLYOGRAFYA...........................................................................125

nszELNZDEK kitap, yazarn "Deerler Psikolojisi" alannda yaplm ve drt yl srm bir almasdr. Kitabn birinciksmnda ayn alanda bakalarnn aratrma ve teorilerine ait toplu bilgi verilmi, ikinci ksmda ise bizim aratrmamzn te-orik ve tecrb ynleri anlatlmtr.Psikoloji ilminin ok yaygn ve gelimi bulunduu lkelerdeki yaynlarda aratrclar genellikle kendi kontribsyonlar-ntakdim etmekle yetinirler ve bunu mmkn olduu kadar ksa tutmaya alrlar. nk altklar sahay olduka bilen birmeslekta evresine hitap etmektedirler. Psikolojinin byle bir gelimeye henz ulaamad yerlerde ise okuyucuyuaratrma alannn temel bilgilerden ve nceki durumundan haberdar etmek arttr. zellikle okuyucu kitlesinin bykounluu rencilerden meydana geldii zaman, aratrma kitaplarnn bir dereceye kadar ders kitab nitelii kazanmaskanlmaz olmaktadr. te bizim aratrmamzn ba tarafna uzunca bir literatr taramas^ve-teorik gemi blmkoymamzn balca sebebi budur/Aratrmamzn esasn zellikle ahlk deerler meydana getirmektedir. Bu bakmdan birinci ksmdaki literatr kritii vegenel bilgiler ahlk deerlerinin psikolojisine giri olmak zere kademe alnmtr. Ahlk deerleri, br deerlere oranla,Psikolojinin nemli bir konusunu tekil eder, nk insann sosyal gelimesi^ genellikle bir ahlk gelimeden ibarettir.Sosyal bir varlk olmak, baka insanlarla karlkl iliki halinde yaamak demek olduuna gre, byle bir hayatn ncelikle

ahlk deerlerine dayanmas artc deildir. Ahlk deerleri nelerden iba-8 / DEERLER PSKOLOJSrettir, ahlk deerleriyle davran arasndaki iliki nedir, ahlk deerleri nasl meydana gelir ve nasl renilir, benimsenir?Ahlk dncenin genel zihin gelimesi iindeki yeri nedir? te bunlar ve benzeri sorulara imdiye kadar verilen cevaplar

birinci ksmda ana hatlaryla belirtmeye altk. unun unutmamalyz ki, verilen bu bilgiler aratrmamzn temelproblemleriyle ilgisi lsnde buraya alnmtr, dolaysyle bunlar ahlk psikolojisi sahasnn btnn temsil etmez.kinci ksmda son birbuuk yl iinde yapm olduumuz bir aratrmann zeti sunulmutur. Burada ahlk deerleriyle br-sosyal, iktisadi, estetik v.s.- deerler arasndaki baz muhtemel ilikiler aratrlm, ayrca bugnn Trk toplumunda bellikesimlerden alnan rnek gruplarn deer sistemleri arasnda karlatrmalar yaplmtr. Alnan sonular baz noktalardahipotezlerimizi dorulayc, baz noktalarda ise yeni birtakm aratrmalar iin yol gsterici mahiyette bulunmutur. zelliklegrup karlatrmalarnda alnan sonular, Trkiye'deki deerler sistemi zerinde dnen ve yazanlar iin ok aydnlatcdr.Bundan sonra deerler psikolojisinin baka problemleri zerinde almaya devam edeceimiz gibi, imdiki aratrmamzngelitirilmesi istikametinde de yeni almalar yapacaz. Bu arada elimizdeki almann ayn konulara ilgi duyan meslektave rencilerimiz iin iyi bir yardmc olmasn mid ederiz.


3/49

B lm IAHLK DEERLERYLE LGL GRLER ve TEORLER

Ahlk Problemlerine Genel BakTannm ngiliz filozofu G.E. Moore, ahlk felsefesi sahasnda imdiye kadar doru bilgiler eldeedemeyiimizin sebebini, sorduumuz sorunun mahiyetini dnmeden ona cevap bulmayaalmamza balamaktadr. Mo-ore'a -ve elbette br ahlk felsefecilerine- gre ahlk felsefesininkonusu "iyi"nin ve onun zdd olan "kt"nn ne anlama geldiini aratrmaktadr. Fakat btn filozof-lar "iyi nedir" sorusuna kar iyinin tarifini bulmaya kalktklar iin hataya dmlerdir nk "iyi"tarife gelen birey deildir, yani kendinden baka bireyle tarif edilemeyip sadece sezgi ilekavranabilir.Ahlk dnce ve ahlk hkmle ilgili bir psikolojik aratrmaya bir filozofun grlerinizetleyerek balamak ilk bakta garip gelebilir. Bizim maksadmz filozofla psikologun ortaklaaaratrd bir sahada birbirlerinden ne kadar farkl eylerle uratklarn iyice belirtmekten ibarettir.Bunu sylemekle, ahlk felsefesinin ve ahlk psikolojisinin birbirleriyle tamamen ilgisiz eylerolduunu iddia etmiyoruz. Fakat burada ve ilerde verilen rneklerden anlalaca gibi, ahlk

psikolojisinin aratrd meseleleri ve aratrma metodlarn iyice kavramak bakmndan onun ahlkfelsefesinin karsndaki durumunu bilmemizde byk fayda vardr. Hereyden nce,12/DEERLER PSKOLOJS

felsefenin bir sahas olarak yzlerce yldr incelenen ve hala biroklarnca yle bilinen ahlkprobleminin psikologu niin, nasl ilgilendirdiini belirtmek zorundayz.Psikoloji ile ahlk arasndaki mnasebetin bulunmas sadece psikolojideki ahlk aratrmalarnnmeruluunu gstermekle kalmayacak, ayn zamanda ahlkn bir ilim konusu olarak yerini de tesbitedecektir. Burada u sorulara bir cevap bulmamz gerekiyor: Ahlk bir felsef speklasyon konusumudur, yoksa bir ilim midir? Ahlk bir ilim disiplini ise br ilimlerle ortak konular olabilir mi?Ahlk bir ilim olmaktan ziyade bir problem sahas ise bu saha hangi ilmin veya ilimlerin konusunagirer?Bu sorulara birer cevap bulduktan sonra ikinci merhalede daha zel problemlerle ilgileneceiz. Bunlarise ahlk deerlerinin felsefe ve psikolojide nasl ele alnd, ahlk deerleri konusunda gerekfelsefede gerek psikolojide balca hangi problemlerle karlald gibi sorulardr. nce birinci tipsorularn cevabn aramakla ie balayalm.a. FELSEFE ve AHLAK

Felsefenin bir sahas olarak ahlk (etik) felsefe ile yat bir konudur. Bugnk felsefenin en eskikayna saylan Sokrates ilk defa "nasl davranmamz" gerektii hakknda sistemli fikirler ilerisrd zaman Ahlk Felsefesinin ne olduunu da gstermi bulunuyordu. Daha sonra gelen btnfilozoflar ahlk problemlerine eildiler, bazlar ise -Kant gibi- bu konuda birer dnm noktas tekilettiler. Fakat Ahlkn Felsefe ile bu iice mnasebeti sadece eskilie ve gelenee dayanmakla kalm-

yor. Felsefenin pekok konular bamsz ilim disiplinlerine brakm olduu son zamanlarda bileAhlk Felsefeye en sadk alanlardan biri olmutur. Bu yakn beraberliin en nemli sebebi AhlkFelsefesinin gayesi ve ahlk


4/49


konusunda renmek istediimiz eylerin mahiyeti ile sk skya ilgilidir.Sokrates, davranlarmzda allagelmi kalplar veya bakalarnn kabul ettii -dsturlar

benimsemek yerine bunlar hakknda^ dnmeliyiz diyordu. Gerekten Ahlk Felsefesi ahlkproblemler ve ahlk hkmler hakkndaki dnceden ibarettir. Bakalarnn iyi dedii eyi olduugibi kabullenmeyecek, kendimiz iyinin ne olduunu aratracaz. Fakat "iyi nedir" veya "iyi olmak

nedir" sorusuna verilen cevaplar yalnzca deiik kltr ve evrelere, deiik ahsiyetlere sahipinsanlar arasnda farklar gstermekle kalmyor, ayn zamanda bu sorulan dnme ve aratrmakonusu yapm kimseler arasnda da ok farkl grlere yol ayor. Muhakkak ki ahlk davranlailgili inanlarmz birer "deer hkm" (yargsndan ibarettir. Bir kimsenin iyi dedii davran bir ba-kasnca yle deerlendirilmiyor, bir kimsenin ulamak iin aba harcad hedef bir bakasnca kymetifade etmiyor. Byle olunca bizim geen yzyldan beri hayli pozitivist bir ton kazanm olan ilimgeleneimiz ahlk problemini geri atacakt. Deer hkmlerinin operasyonel tarifleri yaplamadnagre onlarn ilmi de olamazd. Zaten gn getike gelien sosyoloji ve sosyal antropoloji aratrmalardeer hkmleri konusunda tam bir kltrel rlativizmin hakim olduuna iaret etmekteydi. Bylece,sosyal ilimlerde ahlk problemi insan gruplarnn ne kadar deiik eylere inandn gstermeye yara-yan bir etnolojik malumat yn haline geldi.lim felsefecilerinin anlad manada bir ahlk probleminin ilm aratrma konusu olmayaca fikritamamen yanl saylmazd. Gerekten, ahlkn ana konusu bile kesinlikle belli deildi. Ahlk hkmnedir? Hangi tr hkm ve eylemlere ahlk adn veriyoruz? Hangi trl prensipler birer ahlk

prensibi saylr? Bu ve daha birok sorulara cevap bulmakta glk eken filozof, hakl olarak birahlk ilminin varlna veya olabileceine phe14/ DEERLER PSKOLOJS

ile bakacakt. Bylece, bir tarafta ahlk hayatn grnlerini kaydeden sosyal ilimci, br tarafta iseahlk tartmalar iin manal bir dayanak arayan filozof, bizim bu konuda iki bilgi kaynamzmeydana getiriyordu. limlerin deer hkmlerinden kamay prensip edindii bir ada "iyi" ve"kt" kavramlarnn felsefeye ait zel bir konu olarak kalmas yadrganamazd.Yine de, felsefeye bu yzyln ilk eyreinde hakim olan temayl, btn bilgi konularnn birer ilimdisiplini iinde bulunmas ynndeydi. Nitekim Lojistiki Poziti-vist Viyana Grubunun lideri M.Schlick, "Ahlk ya ilimdir, ya samadr." diyordu.1 Ahlk hkm dediimiz eyin ne olduu sorusuna

bu yeni pozitivistler u cevab verdiler: Btn hkmler bunlardan hibiri olmadna gre onlaranlaml birer nerme sayamayz. Schlick bunlarn birer kaide (kural) ifadesinden ibaret olduunu ve

btn meselenin u soruda dmlendiini syler: Niin birtakm kaideleri benimsiyoruz? Bu birpsikolojik meseledir ve dolaysyle ahlk bir ilim konusu olunca psikolojinin bir sahasn tekil eder.Yukardaki iddiann ne derece geerli olduunu aratrmadan nce, yine felsefeden gelen bir itirazgzden geirelim. Toulmn'a (1964) gre psikoloji ile ahlk arasnda benzerlikler bulunmakla birlikte

bunlarn gaye ve metodlar arasnda kkl farklar bulunduunu unutmamak gerekir. Gerek ahlkgerekse psikoloji bizim davranlarmzla ilgilenir her ikisi de davranlarmzn bakalar tarafndannasl bir tepki grecei konusunda tam bir gvene varmak gibi ortak bir ideale sahiptir. Fakat bu

benzerlikleri olduundan fazla bytmemek gerekir. Ahlk bir hkme varrken kullandmz metodile psikolojik bir hakikati bulmak iin kullandmz metod ok farkldr. yle ki:1 Almanca aslndan S.E. Toulmn'n tercmesi. Bkz. Toulmn, Recson in Ethics.

DEERLER PSKOLOJS / 15"Fiziki ve Tecrb^Psikolog tecrbelerine balarken malzemelerini istedikleri gibi seerler vetertiplerler. lk dikkat ettikleri ey tekrarlanabilir bir sitasyon ve karakteristik bir rnek (grup)

bulmaktr. Bu rnek ve sitasyon zerinde alrlar, elde ettikleri sonular bu ikisinin (S ve )terkibine uygulanabilir cinsten eylerdir. Burada sitasyon bir buhar odas veya dersane, alnan rnekise bir para alimnyumlu kt veya dokuz yanda ilkokul rencisi bir Galli ocuk olabilir. bryandan, ahlk bir karar vermek durumunda bulunan bir mhendis ve "sorumlu bir vatanda"ellerinden ne kadar gelirse onu yapmak zorundadrlar bunlar malzemelerini istedikleri gibi seipdzenleyemezler. Zaten karlarnda iyi bilinen veya gvenilir bir ekilde tahmin edilebilenkarakteristik rnekler (%99.99) aliminyum ihtiva eden kalayl kt veya dokuz yanda Galli ocukgibi) yoktur. Tam bilinmeyen bir sitasyonda tam bilinmeyen malzeme ile kar karyadrlar. Hemgayeleri hem de dnce tarzlar bir ilim adamnn gayesi ve dnce tarzndan farkldr. lim

adamnn gayesi yle bir kanuna varmaktr: A sitasyo-nunda bulunan her B rneinin C gibi birdeime gstermesi beklenir. Bu kanun bir vakann ifadesi eklinde belirtilmitir. Mhendis ise yle


5/49

bir kanunla tatmin olur: A sitasyonunda B rnei ile karlald zaman C'yi (yaplmas doru olaneyi) yapmak lazmdr. Bu ikinci kanun pratik bir ihtiya duyulduu zaman kullanlabilecek olan birkaide eklinde ifade edilmitir. u halde davranlarmzn bakalarnda ne gibi tepkiler uyandracahakknda tam bilgi edinmek Ahlk ve Psikolojinin ortak ideali ise ve biz byle bir bilgiyiedinebilirsek, o zaman her ahlk prensibine karlk elimizde bir Psikoloji kanunu bulunacak demektir.Ahlk prensibimiz yle olsun:A sitasyonunda B ile karlald takdirde D, davrann yapmak doru, D2 davrann yapmak iseyanl olur.Bunun karlndaki Psikoloji kanunu yle olur:16 / DEERLER PSKOLOJS

A sitasyonunda herbir B iin D/in genel bir mutlulua, D2'nin ise genel bir sefalete yol amasbeklenir.Toulmn bunlar anlattktan sonra Psikoloji bilgimizin ok eksik olduunu, bu yzden Ahlkn

psikolojiden bamsz olarak gelimek zorunda bulunduunu sylemektedir. Ahlkmznmkemmelliini salayacak olan kimse psikolog deil moralist (ahlk) olacaktr. Ahlknn gayesiTecrb Psikologun gayesine gre daha pratiktir."imdi tekrar baa dnelim ve Schlink'in szlerini ele alalm. Schlink Ahlkn ancak "Baz kaideleriniin benimsiyoruz?" sorusuna verilecek cevap bakmndan bir ilim konusu olabileceini ve bu soruile de Psikolojinin uraacan sylyordu. Burada dikkati eken birinci nokta LojistikiPozitivistlerin Ahlk konusunda Klasik felsefeye tamamen zt bir tavr taknm olmalardr. Onlar iinartk "yi nedir?" veya "Neyin yaplmas daha iyi olur?", "Hangi trl davran gereklidir?" gibisorularn bir anlam kalmamtr ve bunlar birer sbjektif duygusal ifadeden ibarettir. 2

kinci nokta ise Psikolojiye bugn onun bir ilim olarak pek benimsemeyecei bir fonksiyon yklenmiolmasdr: Ahlkn niin (nasl deil) renildiini aratrmak. Buradaki niin suali, anlaldna gre,ahlkn sosyal ve psikolojik fonksiyonlarna iaret etmek zere kullanlmaktadr: Ahlk kurallar

psikolojik ve sosyal bakmdan neye yarar? Modern psikoloji fonksiyonu aratrmaya ynelen niinsorusu yerine olguyu ortaya karmaya yne-2 Lojistiki pozitivistlere gre dilde iki trl cmle (ifade) vardr. Bunlardan bir ksm doruluu veya yanll isbat edilebilen olgular(facts) ifade eder. Bir dan u kadar metre ykseklikte olduunu sylediimiz zaman bunu lerek tahkik etme imknna sahibizdir. Bazcmleler ise tamamen dile ait kaideleri, dilin yapsn ifade eder: "Fiilsiz cmle olmaz." "ine daha fazla su alan bir kabn hacmi daha az sualan bir kabn hacminden byktr." gibi. Bu son ifadelerde cmle, fiil, hacim gibi kavramlarn kurala uygun biimde kullanlar

belirtilmektedir.DEERLER PSKOLOJS /17\

len "nasl" sorusu zerinde durmaktadr. Bylece Sch-lick'in psikologa ykledii vazife"~Touimrn'inMoralist (Ahlk) tipine daha uygun dyor.Toulmn'den aldmz pasajda da ahlkn bir ilim olmad belirtilmektedir. Mamafih gnmznfelsefesinde artk bunun aksine bir iddiaya rastlanmyor. Btn mesele ahlkn problem sahasn tesbitetmek ve bu problemlerin hangi ilimlerin konusuna girebileceini grmektir. Bu arada bir noktay da

belirtmekte yarar olduunu sanyoruz. Toulmn ilm bir karar vermek iin artlarn istediimiz gibitertipleyebileceimiz tecrbelere bavurduumuzu, halbuki ahlk bir karar konusunda ilm tecrbeninverecei imknlardan mahrum bulunduumuzu, sylemektedir. Hakikatte bu kusur sadece ahlkhkm sitasyonlar iin deil, btn insan ilimleri iin szkonusudur. Deikenlerini istediimiz gibi

kullanamadmz bir sosyoloji ve hatta psikoloji ilim saylrsa Ahlk da pekala ilim sayabiliriz. Fakatbizim kanaatimizce Ahlkn ilim olmaynn balca sebebi onda objektif unsurlara indirgenemeyenbir sbjektif temelinGrld gibi, ahlk hkm ifade eden cmleler ne olgular ne de dilin kurallarn belirten eylerdir. Bu yzden lojistiki pozitivist iinahlk hkm cmleleri "anlamsz"dr, bize hibir ey bildirmezler. Ahlk cmleler kymet ifade eden eylerdir ki, kymetler mahedeedilemez, yani isbat konusu deildirler. u halde "Ahmet kopye ekmekle ahlkszca bir hareket yapt." demek "Ahmet kopye ekti."demenin bir baka eklinden ibarettir. kinci cmle bir olguya iaret etmekle bize gerekli bilgiyi vermektedir birinci cmledeki "ahlkszca

bir hareket" ibaresi bu olguya hibir ey ilave etmez.lk bakta Lojistiki Pozitivizmin ahlk bir problem saymad akla gelebilir. Fakat onlara gre ahlk cmlelerin psikolojik ve sosyalfonksiyonlar inkr edilemez bunlar davran dzenleyen emir ve kumandalardan ibarettir. Bir kimse "Yalan sylemek ktdr." derkenaslnda "Yalan sylemeyin." demek ister. Bu cmleler onlar syleyen kiilerin duygularn ifade eder ve karsndaki kiilerde aynduygular uyandrmaya ynelmitir. Bu konuda zellikle bkz: A. J. Ayer, Language, Truth and Logic, 1946 E.W. Hail, Modern Science andHuman Values, Van Nostrand, 1957. (Hali bu ekolden deildir.).18/DEERLER PSKOLOJS

(kymetler) bulunmasdr. Ahlk konusunda ilim (psikoloji) ve felsefenin ayrlk noktas da buradadr.

Felsefe -zellikle klasik felsefe- "iyi"nin mahiyetini ve iyiliin neden ibaret olduunu, ilim ise "iyi"


6/49

fikrinin nasl doup gelitiini, insanlarn hangi hal ve artlarda neyi "iyi" olarak kabul ettikleriniaratrmaktadr.Filozoflarn ahlk kymet konusunda ne dndklerini ana hatlar ile nmzdeki blmde elealacaz. Burada genellikle ahlk problemine imdiye kadar nasl bakldn ksaca zetleyecekolursak filozoflarn iyi -eski deyimle hayr- veya "doru"nun mahiyeti hakknda balca bak tarzgetirdiklerini gryoruz. Bunlardan bir ksmna gre bir eye iyi dediimiz zaman ona u veya bucinsten bir kalite (keyfiyet) atfetmi oluyoruz. Bir ksmna gre, bireye iyi diyen kimse kendiduygularn belirtmi olur. Bir nc grup filozofa gre ise ahlk kavramlar bakalarna belli birekilde davranmalar iin verilmi birer emir ve kumanda saylr. Filanca ey iyidir demek o eyi yapnveya o eye sayg gsterin demektir. Ahlk felsefesi yapan eitli ekolleri bu kategoriden birindeveya brnde ele almak mmkndr.Aslnda Felsefenin sahasna neyin girip neyin girmediini kesinlikle sylemek ok zordur ve ahlkkonusunda da bu byledir. Genel bir fikir vermek istersek diyebiliriz ki, Ahlkta ampirik aratrmanndnda kalan her trl normatif dnce ve ayn zamanda ahlk dnce ile ilgili lojik, semantik,epistemolojik problemler felsefenin inceleme konusu olmaktadr. Ampirik ve deskriptiv ahlkaratrmalar birer ilim (Psikoloji, Sosyoloji gibi) konusudur. Normatif ahlkla ilgili meseleler iseneyin iyi, neyin hakl olduu gibi sorular ihtiva eder ki bununla filozoflar uramaktadrlar. Nihayet

ahlk sahasnn lojik, epistemolojik ilh. meseleleri ki buna meta-etik diyenler de vardr, yine felsefenin(zellikle modern felsefenin) aratrma konusudur. Bu sonunculara rnek olarak u iki soruyugsterebiliriz: Ahlk dediimiz zaman neyi anl-ya DEERLER PSKOLOJS / 19

yoruz? Ahlk hkmlerin doruluu nasL gsterilebilir? Daha kolay anlalabilir ifade ile syleyecekolursak, filozof bir taraftan neyin iyi ve doru olduunu bulmaya (normatif etik) alyor, bir taraftanda bireye iyi veya doru demekte niin ve nasl hakl olduunu isbat etmek (meta-etik) durumunda

bulunuyor.b. LM ve AHLAKYukarda ahlk konusundaki ampirik, deskriptiv aratrmalarn ilim alanna girdiini sylemitik.Gerekten, ahlkn sosyal olgu oluu, onu sosyal ilimlerin ve davran ilimlerinin balca konusuhaline getirmektedir. Ahlk davran gnlk hayatn balca meselesidir. nsanlarn birbirleriyle olanmnasebetleri nasl olmaldr? Ne yaparsak iyi davranm, ne yaparsak kt davranm oluruz? yidenilen davranlar herkeste yerletirebilmek, zellikle bunlar ocuklara retebilmek iin neleryapabiliriz? Kt davranlarn yerine iyilerini yerletirebilmek iin en uygun yollar nelerdir?Sonra bu pratik sorulara cevap bulabilmek zere insan tabiat dediimiz eyin gelimesiyle ilgili baka

birtakm bilgilere ihtiya douyor. Ahlk ne zaman, kimlerden ve hangi vastalarla reniyoruz?Davran kurallar arasnda doutan getirilenler olabilir mi? yi ve kt kavramlarn naslediniyoruz? Hangi tip otorite ahlk konusunda daha etkili oluyor? Ahlk davranta duygunun ve

bilginin yeri nedir? Vicdan dediimiz ey nasl douyor ve geliyor? Ahlk davranta i kontrol ve dkontrol mekanizmalarndan hangileri daha etkilidir? Ahlk gelimenin belli bir sonu var mdr?Ontojenetik sorularn yansra filojenetik sorular da zihnimizi megul ediyor. Ahlk davranninsanln tarihindeki yeri nedir? nsanlar ahlk bir eit sosyal mukavele eklinde mioluturmaktadrlar? yi ve kt anla-20 / DEERLER PSKOLOJS

ymzn tarih ve sosyal kkleri nelerdir? Ahlk normlar ve kymetleri hangi sosyal durumlardadoar? Bugnk ahlk anlaymz nasl bir tarih gelime gstermektedir? Toplumlar arasnda ahlkanlay ve ahlk davran ekilleri bakmndan grlen benzerlikler ve farkllklarn kkleri nelerdir?niversel bir ahlk mmkn mdr? Ahlkn siyas, sosyal ve iktisad deimelerle mnasebeti nedir?Dikkat edilirse, burada hangi ilimlerin ahlk konu edindikleri aka ortaya kyor. Bu ilimlerEtnoloji, Tarih, Sosyal Antropoloji, Sosyoloji ve Psikolojidir. Fakat ahlkla ilgili konularn ilimlerarasnda bu ekilde dal yirminci yzylda varlan bir anlayn eseri olmutur. Bilindii gibi, eskiyazarlar arasnda Ahlk srf Felsefenin dnda biraz da sosyolojik ve psikolojik bakmlardan in-celeyenler -mesela Locke, Spencer gibi- bu ilimler henz bamsz birer disiplin olarak ortayakmad iin, metod ve kavramlar ok defa birbirine kartryorlard. A. Comte ilk defa Ahlknilimler arasndaki yerini kesin bir ekilde belirtmeye alt. Balangta onun temel ilimler

snflamasnda Ahlk yoktu. nk o btn ilimlerde ahlk gryordu. Daha sonra Ahlk ilim olmabakmndan en mkemmel disiplin sayd ve onu ba tarafa koydu (1852).


7/49

Bugn kabul ettiimiz ilimler snflamasnn Com-te'unkinden hayli farkl olduunu hepimiz biliyoruz,fakat zellikle ahlkn ilm aratrma konusu yaplmas hususunda onun yazdklarnn byk etkisininolduunu unutmamalyz. Comte'un balca problemi, en yksek hedefi ve en byk otoritesi insanlkolan bir ahlk iin esaslar bulmak ve bu ahlk bir eit din halinde insanla mal etmekti. Bu konudailm ve felsef almalar yapan byk zihinlerin hemen hepsi de yine ayn ekilde pratik bir motive'lehareket etmiler, hepsi de -zellikle Mili, Morley, Durkheim, Spencer, Hobehouse- Com-te'dan genilde etkilenmilerdir.DEERLER PSKOLOJS / 21

Ahlkla ilgili fikirlerimizin olumasnda en ok yeri olan ilm aratrmalar geen yzyln sonlarndave yzylmzn balarnda Etnologlar ve Sosyal Antropologlar tarafndan yaplan saha almalardr.Bu almalar ilk safhada ahlk davranlarnn eitli kltrlerde bir tr envanter haline getirilmesieklinde olmu ve kltr-ler-aras farklar bunlar arasndaki benzerlikten daha ok dikkati ekmitir. Budurum bir taraftan mutlak saylan ahlk deerlerini ve davran tarzlarn alabildiine rla-tivizmeiterken, bir yandan da meden diye bildiimiz lkelerdeki ahlk sisteminin ilkel toplumlardan

balamak zere uzun ve tek izgili bir gelime sonunda ortaya kt fikrini yerletiriyordu. Fakatniversel bir ahlk sisteminin bulunmas iin alan baz filozoflar kltr farkllamalarnn yanlanlalmamas gerektiini zellikle belirtmeye almlardr. Mesela ahlk sistemlerinin ne kadarfarkl olduunu gstermek iin ilk defa antropolojik malumattan faydalanan Locke (1690) yine deahlk ilminin kurulabileceine inanyordu. nk kltrlerin "eitlilik" veya "farkllk"laryla kltrdeerlerinin "rla-tivizm"i ayr eylerdi. Locke ahlk sistemleri ne kadar farkl olsa da ahlkn rlativolmadn, her kltrde mterek niversel deerlerin bulunabileceini syledi. Yine farkllkzerinde ok durduu halde bir ahlk ilminin kurulabileceine inanan filozoflardan biri de H. Spencer(1892)'dir.Bugn Etnoloji, Sosyoloji ve Sosyal Antropoloji, birbirlerine ok yakn bir ekilde, toplumlarn ahlksistemleri (code)'nin gelimesi ve deimesi veya bu sistemlerin tasviri hakknda bize bilgivermektedirler. Psikoloji ise daha ziyade ahlkn insan ferdinde geirdii maceray -ahlk normlarnnteekkl ve benimsenmesi, ahlkn br temel davran deikenleriyle -ya ve cinsiyet, zek vs.-olan ilikileri, i kontrol mekanizmalarnn mahiyeti ilh.- inceliyor.22/ DEERLER PSKOLOJS

zetleyecek olursak, ahlk bugn bir ilim deil, fakat yukarda adlarn sayageldiimiz eitli ilimlerininceleme konusu olarak karmza kmaktadr. imdi bu ilimlerden bizi asl ilgilendiren Psikolojininahlk nasl aldn ve ne gibi bilgilere ulatn gzden geirelim.


II Psikoloji ve AhlkPsikoloji "insan davranlarnn ilmi" diye tarif edilince ahlk onun aratrma sahalarndan biri oluyor.Ahlk, Sosyal Psikolojinin temel konularndan biridir. Sosyal Psikoloji iki bakmdan incelenir:Birincisi bizatihi sosyal davran olarak, ikincisi ise bir sosyal renme konusu olarak. Bu ikinci

problem o derece psikolojik bir mahiyettedir ki, birok filozoflar ahlk sadece psikolojinin konususaymlardr. Ahlk davran bir normatif olduuna gre insan bu normlar nasl renmekte ve

benimsemektedir? Cemiyetin mal olan ahlk normlar yine insanlarn -sosyal mnasebetlerin- eseriolarak nasl domakta ve gelimektedir? Ahlk normlarnn ve ahlk davranlarn deimesi hangitemel faktrler erevesinde izah edilebilir?Ahlk normlar sosyal normlarn bir eidini tekil eder. Bunlar sosyal normlarn psikolojisi bahsindegenel bir ereve iinde ele alnr. Normlarn renilmesi ve benimsenmesi ise sosyalleme dediimiz

prosesin byk bir parasdr. Sosyalleme denildii zaman insann biyolojik bir varlk iken aynzamanda sosyal bir varlk olmas, insan toplumunun bir yesi haline gelmesi anlalmaldr. nsannsosyal bir varlk olmas ise sadece bir renme olayndan ibaret deildir bu renme esas itibariylehayatmzn balang yllarn kaplar ve uzun bir zaman24 / DEERLER PSKOLOJS

alr. te bu yzdendir ki Psikolojide ahlk problemi byk lde bir gelime problemidir. nsanferdinin bebeklikten yetikinlie kadar geirdii deimeler bir taraftan da psikolojik ve sosyal

anlamda gelimeyi salar. Biz bu progresif deimelerden bir blmne olgunlama, bir blmne isegelime adn veriyoruz. Olgunlama terimi renmeye bal bulunmayan, insandaki biyolojikpotansiyelin sadece zaman iinde gereklemesiyle ortaya kan deimeleri gsterir ki bunlara en iyi


8/49

rnek yrmedir. Bizi asl ilgilendiren gelime terimi, evre faktrleriyle ilgili hayat tecrbesininmeydana getirdii deime ve ilerlemeyi belirtiyor. Bu ikinci tip deimelerin olu mekanizmasnagenellikle "renme" adn veriyoruz.Ahlk dnce ve davran daha ok renme ile, yani gelime ile ilgili olmakla beraber buradaolgunlama faktrlerini bsbtn darda brakmak doru deildir. Hakikatte olgunlama ile gelime

birbirinden ayr dnlemez, nk psikolojik faaliyetler bunlara imkn verecek bir olgunlamaseviyesi olmakszn meydana gelemez.Gelime ile olgunlama arasnda yakn bir iliki olduu gibi, gelimenin eitli sahalar da birbiriyleok yakn iliki halindedir. Hakikatte gelime olay bir btn olmakla beraber biz onun iinde sosyalgelime, duygusal gelime, zihn gelime vs. gibi sahalar ayryoruz. Bu ayrm sadece incelemekolayl vermekle kalmyor, ayn zamanda bu sahalardaki gelimelerin ayn hzla olmay bizimyaptmz ayrma baka bir meruluk kazandryor. Bununla beraber bir sahadaki gelimenin brsahalardaki deimelerle yakndan ilgili olduunu gzden uzak tutmamz gerekiyor. Mesela ahlkgelime zek gelimesinden ve duygusal gelimeden ayr dnlemez. Ahlk hayatmz hem duygu,hem bilgi, hem de davran olaylarnn bir terkibi halindedir.DEERLER PSKOLOJS / 25

u halde ahlk psikolojisi gelime olayna byk yer vermek zorundadr ve nitekim ahlk problemiyleen ok uraanlar gelimeci psikologlar olmutur. Fakat gelimeci psikologlarn gelime ve evreterimlerinden ne anladklarn burada zellikle belirtmeliyiz bunu yapmazsak zellikle ahlk

psikolojisi bakmndan gemi yaantnn nemi ile ilgili grleri birbirine kartrabiliriz. Biraz ncegelimeyi tarif ederken evre faktrleriyle ilgili hayat tecrbesinin (gemi yaant) meydana getirdii

progresif deimelerden sz etmitik. Gelimeci psikologlar evre ile olan mnasebetler sonunda eldeedilen tecrbenin edinilmesinde ve ekillenmesinde olgunlamaya byk yer vermektedirler. Onlaragre nemli olan, insann evreden ald izlenimleri belli bir ekilde organize etme kabiliyetidirinsan sadece evreyi kendi zihin ve davran emasna sokmakla kalmaz, fakat ayn zamanda kendizihnini evreye aksettirir ve evreye bir anlam verir. Gelime dediimiz olay evreden alnanlarn

basit bir birikiminden ibaret deildir, yle olsayd kesiksiz bir ekilde devam edip giderdi. Halbukiinsann gelimesi her biri daha ncekileri de temsil etmekle birlikte onlardan kalite olarak ayrlanmerhaleler halinde olmaktadr.

Gelime teriminden anlalan ikinci bir mana ise evre ile olan tecrbelerin ferdin yaantsndadevaml bir birikim meydana getirdiidir. Gelimecilerin aksine, bu ikincilere renmeci psikologlaradn verebiliriz. Bunlar bizim gemi yaantmzn birbirinden kalite itibariyle farkl merhalelerdendeil de, her biri daha ncekini pekitiren veya tashih eden renme olaylarindan ibaret bulunduunusylemektedirler.Psikologlar uratran nemli bir baka mesele de ahlkn bir davran repertuar olarak mahiyetidir.evre ile olan tecrbelerimiz -gerek pasif, gerek aktif- bizde birtakm davran formlarnn olumasnayol ayor. Fakat bu davran formlarnn ferdin duygu ve dncesine26 / DEERLER PSKOLOJS

akseden taraf neden ibarettir? Biz ahlk davrann gereine niin inanyoruz ve ahlk durumlarkarsnda ne gibi duygulara kaplyoruz? Baka bir ifade ile, bakalar yle istedii iin mi yoksa bizyle inandmz iin mi ahlkl davranyoruz? Bu meselenin sadece pratik nemi bulunduu akagrlecektir. Sadece ahlk hareketlerin yannda bilgilerin verilmesi ise -bu bilgi duygularla ta-mamlanmadka- ahlk davran sadece bir hesap meselesi haline getiriyor. Fakat ahlkl davrann

bu boyutu -bilgi, duygu, hareket- arasndaki ilikiler tartma konusu olmaktan hl km deildir.Psikolojik ahlk teorilerinin herbiri, brlerini tamamen inkr etmemekle beraber, bu boyutlardan

birini ahlk davrann temeli sayar. Kolayca akla gelecei gibi, Freud duygu unsuruna ok byknem veren bir teori kurmutur. renmeci ahlk teorileri davrann hareket ksmna ok nem verir,Piaget ve onu takip edenler ise ahlk davrann kog-nitiv (zihn) yapsndaki gelimeler zerinde okdururlar. Biz yeri geldii zaman bu meseleleri daha etrafl bir ekilde ele alacaz.Psikologlar ahlk konusundaki asl aratrmalarn temel psikolojik proseslerin -ahlkn renilmesi,ahlk bilgi ve duygu bakmndan meydana gelen deimeleri, ahlk davrann br psikolojikdeikenlerle ilikisi vs.- ortaya karlmasna ayrmakla beraber, byk lde ferd mahiyette olan

bu deikenlerin yansra sosyal deikenlerin roln de ihmal etmi deillerdir. nsan davran

bolukta meydana gelmediine gre, bu davranlarn evre faktrleriyle ok sk bir ilikisibulunduu muhakkaktr. zellikle mukayeseli evre aratrmalar bize sadece uygulama iin rehber


9/49

olmakla kalmaz, ayn zamanda temel psikolojik proseslerin evreye bal deikenlerden artlarakdaha iyi tehis edilmelerine imkn verir. Bu yzden zellikle gelime teoricileri kendi hipotezlerinideiik kltr evrelerinde aratrarak bunlarn genelliini isbat etmeye almaktadrlar.


a. BR "DEER PROBLEM" OLARAK AHLK

Ahlk davrann en ayrdedici zellii birtakm insanlarn ve dncelerin iyi ve kt hkmlerierevesinde ele alnmasdr. Biz bu trl hkmlere deer hkmleri diyoruz. Deer hkmleribireyin arzu edilebilir -iyi- veya edilemez -kt- olduunu belirten ifadelerdir. nsanlar, eyler,insanlarn davran ve niyetleri hakknda deer hkmleri veririz: alkanlk iyi bir vasftr,Demokrasi iyi bir rejimdir, filan marka arabalar ok gzeldir, gibi. Dikkat edilirse ahlk hkmler

byle birer deer hkmdr, ama deer hkmlerinin hepsi ahlkla ilgili eyler deildir. u haldeahlk hkm denince, ahlkla ilgili deer hkmleri kasdedilmektedir.Ahlk hkmler balca iki tipe ayrlabilir. Bunlardan birincisi ahlk mecburiyet veya mkellefiyet(ykmllk) hkmleridir. u hareket veya u cins hareket ahlk bakmdan doru, yanl, yaplmasgerekir veya yaplmamas gerekir, eklinde verilen hkmler byledir. Burada bir eylemin ahlknitelii sz konusudur: Ailenize yardm etmelisiniz, gibi. kinci tipte ahlk deer hkmleri vardr ki

burada ahslarn, ahsiyet vasflarnn, niyet ve isteklerin ahlk nitelii szkonusudur: Ahmet iyi

ocuktur, dedikoduculuk irkin eydir, gibi.Deer nedir? Deer hkm bireyin arzu edilebilir veya edilemez olduunu belirten ifade ise, o haldedeer de bireyin arzu edilebilir veya edilemez olduu hakkndaki inantr. Fakat deer acaba sadece

bir inantan, yani sbjektif bir yaktrmadan m ibarettir? Bizim inancmz dnda objektif bir gereitemsil etmez mi? te ahlk felsefesinin en eski, en zlmez grnen problemi budur. Bu soruya bircevap bulabildiimiz takdirde ahlk davran ve dnce konusundaki phelerimiz hemen tamamenortadan kalkabilirdi. Eer ahlk deerin objektif bir temelini bulabilseydik anlamazlklarmzdankurtulur, kendimize amaz bir rehber bulmu olurduk.28 / DEERLER PSKOLOJS

nk bu temeli bulmak, iyi ve kt konusunda herkesin kabul edebilecei esaslar bulmak demektir.eitli felsef ekoller ahlkn dayandrlmas gereken temel kymet konusunda deiik grlergetirmilerdir. Biz biraz sonra bunlarn belli-ballarn gzden geireceiz.

Psikoloji deer problemini felsefeden daha farkl bir ekilde ele alr. Psikolojide deerin nemi onunobjektif bir esasa dayanp dayanmamasnda deil, fakat insan davranlarnn yol gstericisi olarakoynad roldedir. Bu bakmdan psikolog deeri sadece bir inan olarak alr ve bu ona yeter. 3 zellikleahlk davran konusunda deer, bir kimsenin eitli insanlar, insanlara ait nitelikleri, istek veniyetleri, davranlar deerlendirirken bavurduu bir kriter demektir. Bir rnek verelim: Ahmet iyiinsandr. Niin? nsanlara elinden geldiince yardm etmektedir. nk insanlara yardm etmek iyidir.Deer bir inan olmak bakmndan, dnyamzn belli bir ksmyla ilgili idrak, duygu ve bilgilerimizin

bir terkibi demektir. Fakat deer, inancn spesifik bir ekli olmak itibariyle ondan daha yukarda birzihin organizasyonudur. yle ki bir deer bir tek inanca deil, bir arada organize olmu bir grupinanca tekabl eder. Yukarda rnek verdiimiz deeri misal alrsak, insanlara yardmc olmanniyilii hakkndaki inancmz bizim insan ilikileriyle ilgili eitli hayat tecrbelerimizden domuturve bunun iinde birden fazla inancn -insann kymetine olan inan, iyilik yapmann vicdan huzuruvereceine olan inan, yardmseverliin bara yol aacana olan inan, Tanrnn yardm edicilerisevdiine olan inan vs.-katks vardr.Bu aklama bizim tutum (attitude) hakkndaki tarifimize ok uymaktadr. Gerekten tutum da insanndn-3 ahslarn deerleri yerine objelerin deerlerinden bahseden, yani btn objelerin birer deeri olduunu syleyen psikologlar da yokdeildir. Bunlar arasnda Katz (1959) ve Campbell (1963)'i sayabiliriz.DBERLER PSKOLOJS / 29

yasnn belli bir ksmna ait idrak, duygu ve bilgilerimizin bir terkibi demektir. Tutumun da deer gibibalca yapc unsuru vardr: Bilgi, duygu, hareket. Nitekim biz bir deere sahip olduumuz zamanonun hem tutulacak en doru yol olduunu dnyoruz, hem o konuda duygusal davranyoruz -deere kar pozitif tavr taknyor, aksi durumlarn aleyhinde bulunuyoruz-, hem de o deer bizi belli

bir istikamette hareket etmeye itiyor. Btn bu ortak zelliklere bakarak deerle tutumu, yahut bir

ahlk deerle bir ahlk tutumu ayn sayabilir miyiz?


10/49

Tutum ve deer terimleri baz psikologlar tarafndan e anlamda kullanlmaktadr, bunlar (Nevvcomb,1965 Campbell, 1963 gibi) deerlerin tutumlara ait baz zel durumlar belirtmek zere kullanldnsylemektedirler. Deerler zerinde sistemli almalar yapan Roke-ach (1968 a, 1968 b, 1973) isetutum ve deeri srarla birbirinden ayr kavramlar halinde tarif eder. Rokeach bir tutumun bir inanlarorganizasyonu olduunu, deerin ise tek bir inanca iaret ettiini iddia etmektedir. Rokeach tutumladeeri ayrdetmek zere bunlar arasnda yedi fark sayyor (1973). Bu farklardan en nemli grneni,yukarda belirtildii gibi, deerin tek bir inanca iaret etmesine karlk tutumun birok inanlardanteekkl ettii iddiasdr. Gerekten, tutumun bir inanlar organizasyonu olduu herkese kabul edilir,fakat deerin ok zel biimde tek bir inanca tekabl ettii iddias, bizim kanaatimizce, hatal birgrtr. Rokeach bu grne delil olmak zere tutum ve deerlerin ifade edili ekillerindeki farkgsteriyor: Mesela bir tutum leinde mevcut bulunan pekok itemin hepsi de ahsn bir konudakitutumunun tek bir indeksini verir yani bir tutum iinde pekok inan (item) bulunduu akagrlebilir. Fakat deerin tek bir inan ifadesi halinde belirtilmi olmas, Rokeach'in dediinin aksine,onun tek bir inantan ibaret olduunu gstermez. Bunun en salam isbat, deerlerin tutumlar iin de

bir rehber rol oynamasdr. a-30/DEERLER PSKOLOJS

his yle bir zihin organizasyonuna sahip olacaktr ki, daha sonra insanlar, objeler ve davranlarhakkndaki grleri bu temel atf noktasna (frame of reference) gre ekil alsn. Byle bir atf noktasveya erevesi ancak pekok inancn tek bir esas tekil edecek ekilde billurlamasyla meydanagelebilir. Nitekim Rokeach'in iki kavram arasndaki ikinci fark diye gsterdii nokta da buna iaretetmektedir: "Bir tutum belirli bir obje veya si-tasyon zerinde odakland halde deer objeleri ve si-tasyonlar aar". u halde tutumlara nisbetle deerlerin durumu, zel hallere nisbetle genel

prensiplerin durumuna kyaslanabilir.Deerlerle baka baz kavramlar arasndaki ilikiler btn deer teorilerinin ana konularndan biriolmutur. Bu konu, bir bakma deerin neden ibaret olduu hakkndaki tartmalar ihtiva eder: Deerilgi midir, menfaat mdr, motivasyonel bir durum mudur, bir heyecan halinin ifadesi midir, ilh. Bu ve

buna benzer daha pekok sorulara verilmeye allan cevaplar grmek zere, nce deerinfelsefedeki yerini ksaca zetliyelim. Bu arada unu da zellikle belirtelim ki, bizim kendimizi aslteksif ettiimiz nokta ahlk deerler olacaktr.

b. FELSEF AHLK TEORLER ve AHLK DEER PROBLEMFilozoflarn ahlk teorileri zellikle tecrb alma gelenei iinde yetimi bir psikologa ilk baktayabanc gelebilir. Fakat unutmamak gerekir ki bugn, psikolojide ahlk hkm ve ahlk davranzerinde herkesi etkileyici grler ortaya atanlar hep felsefe sahasnda gelitirilen fikirlerdenfaydalanmlar, bu fikirleri bazan hipotez, bazan aklayc prensip olarak kullanagelmilerdir.Gnmz psikolojisinde ahlk hkm ve gelime ile ilgili en etkili iki psikologdan Piaget'in Kant'dan,Kohl-DEERLER PSKOLOJS / 31

berg'in Kant ve Devvey'den ne kadar faydalandn burada ayrca anlatmaya gerek grmyoruz.Ahlk felsefesi ile ahlk psikolojisi arasndaki bu alverii pek tabii karlamalyz. Hereyden nce,ayn konular iliyor ve ok defa ayn sorulara cevap bulmaya alyoruz. zellikle normatif ahlkmeseleleriyle uraan bir filozofun bir ahlk psikologundan tek fark, fikirlerinin doruluunu ilm

aratrma yoluyla tahkik etmemi olmasdr. Fakat felsefenin her zaman normatif ahlk meseleleriyleuratn syleyemeyiz. yi ve kt hkmlerinin nasl ve nereden doduunu aratran filozof bizeok yakndr, ama bu trl deer hkmlerinin lengistik tahlilini yaparak onlarn mana ve mahiyetiniaratran filozof bir psikologa ayn derecede yakn saylmaz. Son yirmi-otuz yln felsefesi daha ok buikinci ynde gelimi bulunuyor. Mamafih, lengistik tahlile fazla nem verilmesi ahlk problemihakkndaki grlerin deimesinden daha ok felsefe hakkndaki grn deimesinden ilerigelmektedir.Btn ahlk hkmler birer deer hkmdr. Deer hkmlerinin mekanizmasn aklayacak birgr ise sadece ahlk konusunda deil, btn insan ilimlerinde bize k tutabilir. Zaten klasikfelsefenin bilgi ve ontolojiden sonra geri kalan iki konusu ahlk ve estetiktir, yani deer hkmleridir.Bu yzden filozoflarn bu konuya getirdiklerini ksaca grmekte fayda vardr. Eer insandavranlarnn gerisinde deer dediimiz birtakm zihn yaplar bulunuyorsa -ki yledir- bu yaplar

aklamak psikologun birinci derecede vazifelerinden biri olmaldr. te bu noktada ada felsefeninbelli-bal birka deer teorisini zetleyebiliriz.kji, hiyA VE DEQERIER


11/49

Sezgici (intuitionist) ahlk teorisyenlerinin temel ahlk kavramlar -ve deerleri- tarifedemeyeceimizi sy-32 / DEERLER PSKOLOJS

lemelerine karlk natralistler deerlerin ampirik bir muhtevas bulunduunu ve dolaysyle pekalainceleme konusu olabileceini iddia etmilerdir. Bunlar arasnda bizi en ok ilgilendirenlerden biri R.B. Perry'dir. Perry General Theory of Value (1926) ve Realms of Value(1954) adl eserlerinde

deerleri insann ilgileri, ilgi objeleri, ilgilerin cinsi, miktar, younluu erevesinde izahedebileceimizi sylemektedir. Burada ilgi denince holanma holanmama, ihtiya, tercih gibieilimler kasdedilmektedir. Bu manada ilgi ksaca "Verecei sonu hakkndaki tahminlere gre

belirlenen bir olaylar dizisi" diye tarif edilmektedir. u halde "Birey bir ilgi konusu olduu takdirde obir deer tar veya ona deer verilir. Fakat birey sadece pozitif ilgi konusu olmaz, negatif ilgi deszkonusu olabilir. u lehte ve aleyhte olmak zere iki trl ilgiden bahsedilebilir. Negatif ilgi "kt"sfatnn sebebidir, pozitif ilgi "iyi" sfatn dourur. Birey ayn zamanda hem pozitif hem negatifilgilere konu olabilir, o zaman hangi tr ilgi ar basarsa o eyin kymeti de ona gre belirlenir. Perryite bu manta dayanarak eitli deerlerin tariflerini yapmaya almtr. Mesela "gzel" demek,estetik ilgi konusu olan eylerin zelliine sahip olmak demektir. Ahlk bakmdan iyi olan ey herkesiin ahenkli bir mutlulua yol aan ey demektir. Fakat bu noktada Perry en iddetli ve hakl itirazlarlakarlamtr. Dier noktalar bir tarafa, Perry'nn deerleri tarif ederken deer hkmndensyrlmad grlmektedir. Ahlkn ls ahenkli bir mutluluk ise, bu daha ok yazarn kendidncesini aksettiren bir kymet hkm deil midir? Perry ayrca "Ahlk bakmndan iyi (ahlkstandart) herkesin ahenkli mutluluudur." derken "iyi"yi bir "ilgi objesi" olmaktan karp bir ilgitatmini meselesi haline getirmektedir. Nitekim Perry gibi baz natralistler, zellikle D.H. Parker, busonuncu nokta zerinde daha ok durmular ve deeri bir istek objesi deil de bir istein tatminiolarak tarif etmilerdir. stenen birey el-DEERLER PSKOLOJS / 33

de edildii zaman kt kabilir, ama bir istein tatmininin ancak daha temelli ve geni bakaisteklerin tatminini engelledii takdirde kt saylabilir.lgi teorisi pratik ahlk bakmndan nemli bir eksiklik tamaktadr. Bizim menfaatlerimiz

bakalarnnkiyle att zaman ne yapacaz? Eer ahlkn standard "Herkesin ahenkli mutluluu"ise, atma halinde bu nasl salanacaktr? Bu soruya baka baz natralistler cevap bulmayaalmlardr ki bunlarn en nemlisi S. C. Pepper'dir.Pepper (1958) gerek psikolojide, gerek sosyolojide en etkili teorilerden faydalanarak Perry'nin deerteorisi zerinde orijinal tadiller yapt. Onun dncesini bir taraftan Tolman ve Lewin'e, bir taraftanFreud'a, hatta Darwin'e gtrmek mmkndr. Pepper gerek insanda, gerek tabiatta birok "seici(selective) sistemlerin bulunduunu, bunlarn herbirinin birtakm davranlar ve davran sistemlerini(messeseler vs.) idare ettiini, bunlar arasnda semeler yaptn, normatif dzenlemeler getirdiini"sylyor. Bu seici sistemler normatif karakterde olmakla beraber yine de tabii birer olgu saylrlar, buyzden onlara tabii normlar demek doru olur. te bizim ilgilerimiz birer seici sistem olarak roloynarlar. Bir kimsenin ahsiyet yaps yine bir seici sistem tekil eder. Baz seici sistemler ise sosyalve kltrel yapya ait normlardr. Nihayet Darwin'in "Tabii Eleme" (Natural Selection) dedii olgu birseici sistem olarak rol oynar. Seici sistemler birbirleriyle mnasebet halindedir ve bazlar brlerine

hakim durumdadrlar mesela sosyal normlar ferd ilgilerden stndr.u halde iyi, gzel, doru dediimiz eyler bir seici sistemin kabul ettii, kt ve irkin eyler isereddettii eylerdir. nsan davranlarn dzenleyen "Tabii Normlar" farkl cins ve seviyelerdereddedilebilir, yani deerler arasnda da bir stnlk ve ncelik mnasebeti vardr.34 / DEERLER PSKOLOJS

En hakim durumda olanlar ferdi aan deerlerdir, bizim zerimizde en ok etkisi olanlar bunlardr.Grlyor ki, Pepper'e gre ahlk deerler ferdin stnde, ferd menfaati aan deerlerdir. Ferdi aanen yksek tabii norm, tekmlden gelen "tabii eleme" normudur hayatn devam ve ilerlemesi ilkesinien yksek ahlk deer haline getireceiz.Pepper'in deer teorisi dierleri arasnda en ampirik olandr. htiva ettii olgular ve bunlara ait tarifler

psikologlar iin birer alma hipotezi olabilecek mahiyettedir.4 Ancak burada btn teorinin temelpostlalarndan biri nemli glkler karmaktadr. Pepper tabii normlarn (seici sistemler) hem tabiihem de normatif olduunu sylyor yani ahlk normlar ayn zamanda tabii dzenin de birer gereiolarak ortaya kmaktadr. Biz geri normatif olanla tabii olann ayn noktada birletii hallererastlyoruz, ama ou zaman durum byle deildir. Ayrca, Pepper'in tekml en son ve en yksek


12/49

hakem saymas ferdin ahlk muhtariyeti fikri ile badatrlamaz. Toplumdan gelen fert-st deerlerbize hakim olmakla beraber bunlarda yine bizim fert olarak rolmz bulunduu sylenebilir. Ama"tabii eleme" hadisesi bizim irade hrriyetimizin tamamen dndadr ve ahlk muhtariyetin sfrolduu bir hali temsil eder.TASVP VE Ahlk

Natralist ahlk filozoflarnn bazlar ahlk kavramlar bir "ideal gzlemci" asndan ele alrlar ve bu

gzlemcinin ahlk davranlarmza kar taknd tavr veya verdii hkm bakmndandeerlendirme yaparlar. u halde onlara gre "ideal gzlemci"nin tasvip ettii davranlar ahlkauygundur, etmedikleri ise uygun de-Maslovv'un motivler hiyerarisi teorisi ile Pepper'in selektif sistemleri arasndaki benzerlikler bu bakmdan dikkat ekicidir. Bkz: Maslow(1954).DEERLER PSKOLOJS / 35

ildir. Fakat byle bir gzlemci kavramna neden ihtiya duyulmaktadr?Tasvip kavram ile ideal gzlemci kavramlarnn farkl eyler olduunu syleyenler bulunmakla

beraber her iki kavramn da ayn eye iaret ettii muhakkaktr. Tasvipi Ahlk Teoricileri balaltnda topladmz filozoflarn (F. C. Sharp, R. Firth, R. B. Brandt) hepsi de ahlk hkmlerin srf

birer heyecan veya tutum ifadesi olmayp, heyecan ve tutumlarla ilgili olarak ortaya atlm gr veiddialar (assertions) olduunu kabul etmektedirler. Objeler ve davranlar bizatihi ahlk zelliklertamazlar bu zellikler insann kendi tavrna veya bakalarnn tavrna gre ortaya kar. te buradaele aldmz filozoflar ahlk hkmlerin hipotetik gzlemcilerin tavrna bal olduunu (Bu olay

birisi grnce ne der? eklinde) ileri srmektedirler. F. C. Sharp (1928) ahlk hkmlerin bireyindoru veya yanl olduu hakkndaki iddialardan ibaret bulunduunu sylyor. Doru olan ey,mevcut artlarda herkes iin mmkn olan en fazla iyiyi elde etmeye ynelmektir. Fakat insanherzaman bunu dnemez ancak karsndaki duruma "tarafsz" bir gzle bakar, onu objektif birekilde ele alr ve dnrse doruyu bulur. Biz byle tarafsz, objektif dndmz zamanherkesin iyiliini isteyeceimize gre, evrensel olarak geerli olan ahlk standard udur: Genel mut-luluk. Fakat Sharp bir kimsenin doru bulduu hareketi bakalarnn da mutlaka doru bulmasgerekmediini sylyor. O takdirde herkesin ayn ekilde dnebileceini nasl farzederiz? Ahlkhkmleri sbjektif olmaktan nasl kurtarrz? te "deal Gzlemci" kavram bu noktada bir cevapdiye ileri srlmektedir. R. Firth'e gre "A" dorudur demek "Eer hereyi gren ve bilen, tarafsz,

istikrarl, menfaat gzetmeyen bir gzleyici olsayd o da bu hareketleri tasvip ederdi." demektir.Burada tekrar Sharp'n aklamasna dnm bulunuyoruz: Byle bir gzlemci gerektebulunmadna gre, biz onun sa-36 / DEERLER PSKOLOJS

hip olduu ideal artlara -tam tarafszlk, objektiflik vs.-yaklatmz lde ideal gzleyicininverecei hkme yaklam oluruz.PRAGMATK Ahlk TEORLER

Pragmatizm denince akla ilk gelen ahs mehur Amerikan filozofu Dewey'dir. Dewey zellikle bizimmemleketimizde sadece ismiyle tannd ve hakikatta bugnk ahlk psikolojisi zerinde ok etkiliolduu iin zerinde durulmaya deer bir ahsiyettir.Dewey kendi dncesine esas olarak, btn ahlk hkmlerin ve deer hkmlerinin ilm bir temeleoturtulmas, hatta tecrb bir temele oturtulmas grn alyordu. Fakat tabii olgulardan normatifsonular nasl karlacakt? Baka bir ifade ile, ilmi gerekler nasl olur da ahlk emperatifler ihtivaederdi?Dewey kitaplarnda ve makalelerinde (zellikle 1939, 1945, 1960) ilm nermelerle ahlk olanlararasnda esasl bir fark bulunduunu, yani ahlk nermelerin ilm olanlarn aksine normatif ve pratik

bir taraf bulunduunu kabul ediyor. Fakat onun asl sylemek istedii ey ilmi olanla ahlk olanarasnda bir ayniyetin bulunduu deil, byle bir ayniyetin bulunmas gerektiidir. Ksacas, Deweyahlk ilme dayandrmamz gerektiini sylyor. Bu nasl olur? Ahlk hkm vereceimiz birdurumla karlatmz zaman karmzdaki sitasyonu ilm bir ekilde deerlendirir ve yle bir yoltakip edersem u neticelerle karlarm eklinde prediksiyon yaparz hareketimizi bu trl

prediksiyonlara gre ayarlayacamz iin, balangta tamamen prediktif kymet tayan ilm bir ifade,imdi normatif kymet tayan bir ahlk ifade haline gelmi olur. Fakat burada son derece nemli birsoru yatmaktadr: Hangi hareket tarznn daha iyi olduuna nasl karar vereceiz? Bu hareket neyegre iyidir? Bizim istek ve ihtiyalarmza m, genel mut-DEERLER PSKOLOJS / 37


13/49

lulua m, neye gre? te buradaki deerlendirme meselesi hibir zaman zlemeyecek gibigrnmektedir. lim belki bize iyinin nasl bulunabileceini gsterir, ama kimin iyilii? kinci bir

problem ise bu iyiliin neden ibaret olduudur. Farzedelim ki hizmet edeceimiz prensip kendiiyiliimizdir. Fakat hangi davranlar bizim iyiliimize hizmet eder?Dewey bu iki soruya ok ak-seik cevap vermemekle beraber, yazlarndan anlaldna gre "kiminiyilii" sorusu karsnda "genel iyilik" demektedir: Btn insanlarn mutluluu, refah. kinci soru

birincisinden daha etin grnyor: Niin genel iyilik? Btn ahlk davran vedeerlendirmelerimizi bu prensibe bakarak ayarlayacamza gre, bizzat bu prensibin salam birdayanann bulmak zorunda deil miyiz? Eer "genel iyilik" iin almak bir deer hkm ise busadece ona inananlar balar, bakalar iin hibir ey ifade etmez.Bu noktada Dewey -ve btn pragmatistler- tekrar ilmin fonksiyonuna dnerek bir cevap bulmayaalmaktadrlar. lim ahlk konusunda bize iki bakmdan hizmet eder: Birincisi, deerleri tpk dierolgular gibi ilm metodlarla inceleyebiliriz ve bylece ilim vastasyla ahlk sonulara varmamzmmkn olur. kincisi, ilmin bizatihi metodu ve ruhu" temel ahlk prensiplerini ihtiva etmektedir.lim, hakikati bulma yolunda aratrma hrriyeti, hogrrlk, sayg, kiinin kendi noksanlarn kabuletmesi vs. gibi faziletleri gerektirir. u halde ilmi benimseyen, onu rehber edinen kimseler ister-istemez bu trl ahlk deerlerle donanm olacaklardr. Bu gr iki popler kanaatin aka aksini

savunmaktadr: Birincisi, oklarnn zannettii gibi, ilim adamlarnn syledikleri ile yaptklarbirbirinin zdd olamaz. Eer byle ise onlar gerek ilim adam olamazlar, nk yukarda szn et-tiimiz faziletler olmakszn ilim yaplamaz. kincisi ise ilmin getirdikleri hakkndaki popler kanaatinyanlldr. Hepimiz gryoruz ki, ilmin en ok ilerlemi bulun-38 / DEERLER PSKOLOJS

duu son yzyl iinde insanln bana byk felaketler -dnya harpleri- ve byk tehlikeler -nkleersava- gelmi bulunuyor. Fakat pragmatistler bunlarn ilmin ktlnden deil de ilmin yeteri kadaryerleip yaygnlamayndan ileri geldiini sylemektedirler.Dewey'in ilim ve ahlk konusundaki grleri zellikle onun rencisi ve tannm Amerikan filozofuS. Hook tarafndan gnmzn sosyal-politik meselelerine uygulanmtr. Hook insann gerek zihnini,gerek hareket sahasn daraltan, ksrlatran dogmatik sistemlere kar demokrasiyi savunurken,demokrasinin ilim zihniyetinden zorunlu olarak doan bir sonu olduu zerinde duruyor. Ona gre

bir ahlk ideali belli bir sitasyonda veya bir snf sitasyonunda belli ekillerde davranmay gsterenbir eit reetedir. Byle bir idealin uygun grd davran o sitasyondaki insan, ihtiyalarn ve is-teklerini o ekilde organize edecektir ki, orada karlalan problemin zm iin art olan bir bakagrup deerlerin tatmin edilmesi mmkn olacaktr. Bu uzun tarifi kolayca anlalr hale getirmek zereHook'un kendi verdii bir misali nakledelim. Biz kabiliyet ve maharetleri eit olmayan kimseleri aynhak ve ihtimama layk bulunan eit ahslar olarak kabul ediyoruz. Niin? nk yle yapmaklakarmzdaki problemin zm iin vazgeilmez art olan baka birtakm deerlerin tatminini sa-lyoruz. Nedir bunlar? nsanlara eit muamele etmekle toplumun btn yelerinde azami yaratclk,azami gayret ve sadakat uyandryoruz. Herkes bu verilen imknlar sayesinde kendindeki kabiliyetleri-zellikle ilim ve sanatta- azami derecede gelitirebiliyor bakalaryla kyasya rekabet yapmak

bakmndan herkes birbirine fikir yardm yapyor ve bilgimiz bylece geliiyor.Dewey'in pragmatik ahlk teorisini gelitirenlerin en nemlilerinden biri de C. I. Lewis (1947, 1955)

olmutur. Lewis baz noktalarda Dewey'den ayrlmakla birlikte, ahlk davrann rasyonalite gereiolduunu dnmekleDEERLER PSKOLOJS / 39

temelde yine onunla ve zellikle Hook'la birleiyor. Lewis'in deer teorisine yapt katk ahlk bilgiile ahlk davrann ayn eyler olmad noktas zerinde srarla durmasdr. Ona gre neyin doruolduunu bilmemiz gerekir ama i kimin iyilii iin hareket edeceimizi kararlatrmaya gelince

burada elimizdeki bilgi bize yetmez sadece iyi ve ktnn bilinmesiyle ulalamayacak bir ahlkprensibine ihtiyacmz vardr. Bu prensip Kant'n bahsettii gibi bir kategorik emperatif olacaktr. Buprensibe nereden ulaacaz? Eer ahlk deerin ampirik bilgiye dayanmas gerekiyorsa ve ampirikolgular yalnz balarna iyi ve ktnn belirlenmesine yetmiyorsa ne yapacaz? Lewis burada yinenatralist tavrn brakmyor ve insan tabiatnda rasyonel, istikrarl ve objektif olma istikametinde biremperatif bulunduunu sylyor. Bunun varln isbat edemiyoruz, ama inkr da edemeyiz. nk

byle olmadn sylemekle en azndan bir "pragmatik eliki"ye dm oluruz. nsan kendi gelece-i ile ilgili olduu ve geleceinden kaygland lde rasyonel, istikrarl, objektif olmaya


14/49

mecburdur. Hepimiz -herzaman yapamasak da- iyiyi arar ve ktden kaarz. Rasyonel ve objektifolmak bize ahlk konusunda ne gibi bir temel emperatif -veya norm- kazandrr sorusuna ise Lewis ucevab vermektedir: Rasyonel olan kimse hislerini objektif realitenin gereklerine boyun edirir,

bakalarnda grd ac ve zdraplarn kendi ac ve zdraplar cinsinden olduunu anlar, bylecebakalarnn iyiliine hizmet etme emperatifi rasyonel dncenin bir gerei olur. nk biz onlarniyiliini dndmz takdirde onlar da bizimkini dnecektir. Bir durumda doru ve hakl kaneyin benzer durumlara genellenmesiyle de insan tabiatndaki istikrarn rneini gryoruz. Byleceahlk ksmen ampirik, fakat tamamen kognitif bir temele dayanm oluyor. Ampirik olgularn bizeyetmeyi-i natralist grten vazgememizi gerektirmiyor.40/DEER ER PSKOLOJS

Ahlkn ve dolaysyle ahlk deerlerin ampirik bir ekilde incelenebileceini dnenlere karbirok itirazlar gelmitir. Bu itirazlar sadece egzistansiyalistler ve din ahlk doktrincilerinden deil,ayn zamanda tamamen ampirist olan filozoflardan da gelmektedir. Bunlarn birbirlerinden ayrldklar

pekok noktalar olmakla beraber ortak yanlar ahlk hkmlerin ampirik deer tayan birer nermeolmadn kabul etmeleri ve normatif ahlk bir ilim saymamalardr. Bylelikle deer problemininilm incelenmesiyle megul olmayacaz. Ancak bunlardan bazlarnn grlerini ana hatlarylazetlemek istiyoruz.Lojistiki pozitivistlerin ahlk karsndaki tavrlarn daha nce ksaca grmtk. Bunlar felsefenin

gayesini kavramlarn vuzuha kavuturulmasndan ibaret grdkleri iin, ahlk konusunda da sadecehkmlerimizin mahiyeti zerinde durmaktadrlar. Ayer (1946) ahlk hkmlerin daha ziyade hkmveren ahsn duygularn ifade ettiini syler. u halde normatif ve deer hkmleri ne doru, neyanl eyler olmak itibariyle ilim konusu saylamaz. Ahlk normlar birtakm kurallardr ki bukurallarla ilmin yegne ortak noktas bir psikoloji meselesinden ibarettir: nsan bu kurallar naslrenir ve benimser? (Schlick).Ahlk hkmlerini birer tutum veya duygu ifadesi sayanlar sadece lojistiki pozitivistler deildir.Emotivist, yani ahlk deerlendirmede esas unsurun deerlendirme yapan ahsa ait duygularolduunu ve bu duygularn yannda ayrca kognitif bir muhtevann szkonusu olmadn syleyenfilozoflar arasnda belki en etkilisi C.L. Stevenson (1937, 1938, 1950) olmutur. Stevenson ahlknermelerin heyecan ve ilgi -tabii o nermelerin sahibine ait- ifade ettiini, u halde ahlkkonusundaki anlamazlklarn da bir objeye ait inan veya bilgi hususunda deil de ona kar tutumlarzerinde bir anlamazlktan ibaretDEERLER PSKOLOJS / 41

bulunduunu sylyor. Tutum farklar ise rasyonel deliller verilerek halledilemez.Emotivistler bizim psikolog olarak zellikle dikkat ettiimiz bir noktay yanl anlamaktadrlar. Onlarduygularla tutumlar ayn ey gibi grerek bir bakasnn duygularna etki etmekle onun tutumlarnaetki etmenin de ayn ey olduunu zannediyorlar. Bu hata ile birlikte pratik ahlk bakmndan ok

byk hataya yol ayorlar: Eer ahlk ifadeler duygulara hitab eden eylerse, bunlar duygulara hitapederek deime meydana getiren baka eylerden -propaganda, beyin ykama gibi- naslayrdedeceiz?CENEI DEERlENdRME

ada ahlk ve deer felsefesinin belli-bal akmlarn ok ksa da olsa grm bulunuyoruz. Biziimdi asl ilgilendiren mesele bunlarn kritik deerlendirmesini yapmak deil, deerler psikolojisi

bakmndan bize ne sylediklerini ksaca belirtmektir.Buradaki ahlk teorilerinin deer hakkndaki grlerini ylece zetlemek mmkndr: Felsef ahlkteorileri ahlkn temel deerini (veya temel ahlk normunu) aratrmaktadrlar. Davranlarmz iinyle bir standart bulalm ki, her davran o standarda gre deerlendirilsin. Bizim konumuz

bakmndan bu standarda deerler hiyerarisinin nirengi noktas olarak bakabiliriz. Btn ahlkDeerler ona gre bu hiyerari iinde birer yer alacaktr. Acaba bu nirengi noktas ampirik bakmndannasl meydana kar? Bir kimsenin temel ahlk normu, btn ahlk deerleri iinde yaygn olan birortak nokta-5 G.C. Warnock (1970) yeni bir ahlk felsefesi olarak Prescriptivism'den bahsetmektedir ki, ngiliz filozofu R.M. Hare'in fikirlerine dayanan

bu ahlk anlay Emotivizm'den pek farkl deildir. Hare onlardan farkl olarak, ahlk nermelerin etki yapmak yerine "rehber olmak"gayesini tadn sylyor.42/DEERLER PSKOLOJSDEERLER PSKOLOJS / 43

nn sezilmesiyle mi, yoksa dorudan doruya m ortaya kar?


15/49

Bizim kanaatimizce, bir kimsenin deer sralamasnn birinci veya en st srasnda bulunan deer,onun temel deeri saylabilir. Teorik olarak, varl mmkn olan btn deerler bir kimseye verildiizaman onlarn bir sralamas yaptrlnca, ahsn en yukarya koyduu deer onun -tarif gerei-hereyden daha fazla kymet verdii eydir. Yukarda grdmz teoriler arasnda genel mutlulukiin almann temel ahlk normu olduu konusunda byk bir anlama olduu belli olmaktadr.Dier btn deerler o yolda birer vasta hkmndedir. Mesela Hook'un demokratik ve ilm deerleri

byledir bunlar genel mutlulua yardm ettikleri lde birer deerdir. Ayn ekilde C. I. Lewisadaleti temel ahlk emperatifi olarak alyor. Adalet bakalarnn haklarna sayg duymak ve onlardanda ayn ekilde sayg beklemektir. Lewis genel mutluluun bu ekilde salanacana inanyor. Butemel deerin gerekletirilmesinde en ok yardmc -ve zaruri- olacak iki deer daha vardr: Duyguve dncelere -ne olursa olsun- sayg duymak, ve bakalarnn kanmasn istediimiz eyleri hibirzaman yapmamak.Burada bir baka nemli nokta daha ortaya kyor: Ahlk deerler insann deer sisteminde apayr

bir blm tekil etmiyor. Baka cinsten -mesela ilm, siyas- deerler ahlk deerleriyle sk birmnasebet halindedir ve bunlar pekl birer ahlk deer grnm alabilir. Mesela bakalarnngrlerine sayg duymak hem ilmin hem de ahlkn gereidir. Fakat bu yaknla bakarak meselailmin, siyasetin birer ahlk sistemi olduunu syleyebilir miyiz? Bu sk mnasebeti baka bir ekilde

daha doru kavramlatrmak da mmkndr nitekim gnlk hayatmzda biz bunu daima yapyoruz.nsan faaliyetinin her sahas -ilim, sanat, din, siyaset vs.- genel ahlkla uyumlu, fakat zel durumlargsteren ahlk prensipleri

ihtiva eder. Bu yzden biz genellikle ahlkn yansra mesela ilim ahlkndan, siyas ahlktan vs.bahsediyoruz.Ahlk uurun ve ahlk davrann bu yaygnl bir taraftan ampirist ahlk teoricilerini haklkarrken bir taraftan da deerler psikolojisi sahasnda aratrma yapanlara nemli bir dayanakvermektedir. nce felsef emplikasyonlar ele alalm. Bilindii gibi ampiristler, zellikle Dewey gibi

pragmatistler, ahlk dnce ve davrann insann dier faaliyet sahalarndan ayrlamayacansylyorlard. Onlara gre ahlk davran ve ahlk bakmdan ntr veya ahlkla ilgisiz davranlardiye kesin bir ayrm yapmak yanltr, nk byle bir ayrm bizim bamsz, kendi bana alan bir

ahlk uurumuzun ve yine kendi bana bir ahlk dncemizin varln gerektirir. Halbuki insandabyle iki ayr uur ve iki ayr dnce ayrm yapmak aka yanl olur. te bu dnce gnmzdeeriilen psikoloji bilgisine, zellikle kognitif gelime teoricilerinin yaptklar aratrmalarnsonularna tamamen uygundur. Ahlk dnceyi ve davran baka davranlarmzdan vedncelerimizden ayr bir blm saymamza imkn yoktur. Dewey ahlk ilme dayandrmak iinyapt teebbse bu grleri bir eit hareket noktas olarak alyor. Ona gre, u iki soruya verilecekcevap nemlidir: 1- Dnce ve bilgi heyecanlarn sadece birer hizmetkr mdr, yoksa duygularmzzerinde pozitif ve deitirici bir etki yaparlar m? 2- Ahlk meseleler karsnda kullandmzdnce ve verdiimiz hkmler gnlk pratik ilerde kullandklarmzn ayns mdr, yoksa onlardantamamen ayr mdr? Ondokuzuncu yzyl felsefesinde kullanlan ifade tarzna gre sylersek: Vicdandediimiz ey insann hayat tecrbesinden (yaant, experience) bamsz bir sezgi melekesi midir,yoksa hayat tecrbesinin bir eseri ve ifadesi midir? (Dewey, 1960)

Devvey bu suallere msbet cevap veriyor, sadece duygularmzn bilgilerimizi deil, ayn zamandabilgileri-44 / DEERLER PSKOLOJS

mizin duygularmz etkilediini sylyor. te ahlkn ilme, yani duygusal muhteval deerhkmlerimizin bilgilerimize dayandrlmas iddias buradan kuvvet almaktadr.kinci nokta bizim aratrmamz bakmndan zellikle nem tamaktadr. Biz burada ahlk deerlerlebr deerler arasndaki mnasebeti aratrdk bunu yaparken kullandmz esas hareket noktas isedeer sahalarnn birbirinden tecrid edilemeyecei, bunlarn hepsinin dinamik bir mnasebet iindeolduu iddias idi. Daha da tede, ahlk duygu ve dncenin hemen btn deer sahalar iindeyaygn bir ekilde bulunduunu dndk. leride aratrmamzn "hkmn iddeti ile deerlerarasndaki mnasebet" ksmnda bu nokta daha aka belirtilecektir.c. PSKOLOJK AHLK TEORLER:PAgEt'N AHlk ElME TEORS

Gnmzn psikolojisinde ahlk konusunda en etkili teori Cenevre'li psikolog Jean Piaget'ninkiolmutur. Krk yl aan bir zaman iinde eitli tenkitlere uram olmakla beraber, Piaget'nin ahlk


16/49

gelime teorisi esas yapsn muhafaza ederek yeni yeni aratrmalarn yaplmasna yol ambulunuyor. Bu yzden bu teori zerinde biraz fazla durmakta fayda gryoruz.Piaget yardmclaryla birlikte Cenevre'li ocuklar zerinde yapt sistemli mahadeler sonunda,ahlk duygu ve dncenin eitli ya devreleriyle birlikte ilerlediini ve ahlk gelimenin ocuktakigenel dnce gelimesiyle paralel gittiini ileri sren bir teori ortaya atmtr. Bu yzden onunteorisine "kognitif gelime teorisi" de denir. Ahlk gelime bu umum zihn gelimenin bir tarafntekil etmektedir.DEERLER PSKOLOJS/45

Piaget zihn gelimenin merhaleler halinde ilerlediini syler. Fakat buradaki merhaleler diyalektik birgelimenin ksmlar halinde dnlmelidir: Gelimenin her merhalesi bir ncekinin devam olmakla

beraber onun yerine gemez, yani her merhale eskisi ile yenisinin bir terkibidir. Bu demektir ki birmerhaleden brne geildii zaman evvelkinin ihtiva ettii unsurlar tamamyle ortadan kalkmaz,yenisi iinde devam eder. Burada karlatmz ikinci nemli zellik ise, her merhalenin bir taraftan

biyolojik olgunlamaya, bir taraftan da hayat tecrbesine dayanmasna ramen, gelime merhalelerininher ahs ve kltr iin ayn olmasdr. Her ocuk, sre bakmndan baz farklar gstermekle beraber,ayn sra ile ayn merhalelerden geer.Piaget'ye gre ocukta ahlk dnce gelimesi balca iki safha halindedir. Herhangi bir ahlkdnceye sahip bulunmayan ocukta bu konulardaki ilk dnce etraftaki byklerin direkt etkisiyleekillenen bir otoriteci ahlkn zelliklerini gsteriyor. ocuk bu otoriteci byklerin direktiflerinimutlak ve deimez gerek sayan dnceden sonra, Piaget'nin otonomi dedii bir ahlk dncetipine geer. Birinci merhalede ahlk sadece mevcut kurallara kat ballk eklinde anlad ve ku-rallarn deiemeyecei kanaatinde olduu halde, ikinci merhalede ahlk deimez prensipler olarakdeil, karlkl anlamaya bal olan ve hal ve artlara gre deiebilen bir normatif sistem halindegrr. Her iki anlay da zihin gelimesine paraleldir.Piaget bu teoriyi ocuklarn bilye oyunlarnda oyun kaidelerini nasl anladklarn aratrarakgelitirmi, oyun kaideleriyle ilgili anlay her trl kaideyi iine alacak ekilde genellemitir.Ayn teorinin bir paras olmak zere ocuktaki adalet duygusunu da dorudan doruya rnek vakalarzerinde onlarn kanaatlerini almak suretiyle aratrmtr. imdi ksaca ocuk ahlknda otoriter veotonom ahlk46/ DEERLER PSKOLOJS

merhalelerinin nasl gelitiini, ne gibi zellikler tadn grmeye alalm.1. Ahlk gelimenin ilk merhalesine "ahlk realizm", "bask ahlk", "heteronomi ahlk" gibi isimlerveren Piaget, yaklak olarak ocuklarn 7-8 yalarna kadar byle bir ahlk dnceye sahip

bulunduklarn syler. ocuk bu merhalede ahlk realizm iindedir, nk kognitif gelimesi ikiesasl kusur -veya zellik- tamaktadr: Egosantrizm ve realizm. ocuk bakalarnn dncelerinikendi dncesinden ayrmaz, kendi kafasndan neler geiyorsa bakalarnn da ayn eyleri dnd-n zanneder (egosantrizm). Realizme gelince, bu da zihin hayatna ait fenomenleri fizikgereklerden ayrdedememektedir. Sbjektif ile objektifi birbirinden ayrdedemeyen ocuk meselaryalarn gerekte olan eyler zanneder. ocuktaki zihin yapsnn bu iki zellii ahlk dncesahasna ne ekilde yansmaktadr?: (a) ocuk egosantrik olduu iin, ahlk konularda insanlarnfarkl dncelere sahip olabileceklerini ve bunun da olaan birey olduunu bilmez. Bu yzden ona

gre ahlk hkm tektir ve herkes onu kabul etmektedir (b) ocuk realist olduu iin, sosyal hayatnkurallarn veya psikolojik mahiyetteki inanlar fizik kurallardan ayramyor. Ahlk kurallarnntabiatn bir paras olduunu ve deitirilemeyeceini dnyor. Zihne ait olan ayrdedemeyii onunher iki tip olayn dourduu sonular da birbirine kartrmasna yol amaktadr. yle ki, boluktadesteksiz durmaya kalkan biri fizik kurallarn inemi olur ve sonunda yere derek madd bir acduyar. Bir ahlk kaidesini ineyen ocuk da byklerinin verdii ceza sonunda ac duyar. ocuk buikinci acnn otomatik olmadn, insanlarn sbjektif hkmleri sonunda meydana geldiinidnemez.Biraz nce ocuktaki ahlk dncenin bir taraftan onun zihin yapsna, bir taraftan ahs hayattecrbesine bal bulunduunu sylemitik. Zihin yapsnn rolnDEERLER PSKOLOJS / 47

yukarda ksaca grm bulunuyoruz. ahs tecrbe ise ocuun eitli davranlar karsnda yaknevredekilerin taknd tavrla ilgilidir. ocukla ebeveyn -veya dier yakn bykler- arasnda tektarafl, eitsiz bir mnasebet vardr. Bu da ocuun otomotik ceza, mutlak iyilik ve ktlk fikirlerinesahip olmasn kolaylatrmaktadr. ocuk iyi ile kty sadece sonunda ebeveynin verdii ceza veya


17/49

mkfata gre deerlendiriyor. Ayrca, otoriteye dayanan bir adalet duygusu gelitiriyor. Adalet,otoritenin -byklerin- verdii eyden ibarettir.2. ocuun otoriteye dayanan pasif ve deimez bir ahlk anlayndan kurtulmas hereyden ncezihninin egosantrizmden ve realizmden kurtulmas gerekir. ocuk egosantrizminden nasl kurtulacak,kendisini bakalarndan ayr bir benlie sahip olarak nasl grebilecektir? Bylece egosantrizmdenkurtulmak en azndan ahlk hkmlerin sbjektif karakterini kavramaya doru atlm nemli biradm olacaktr. Piaget burada yine kognitif gelime ve ocuun hayat tecrbesinin birarada yeni birgelime merhalesine yol atn sylyor. Bu safhada ocuun ebeveyni ile olan tek tarafl otoritermnasebetlerinden daha ok yatlaryla olan kooperatif faaliyeti nem kazanmaktadr. ocuk

bydke -yedi-sekiz yandan itibaren- yallarn onun zerindeki prestijleri azalmaya balar, yanionlarla olan mnasebetlerinde nispeten daha eit bir statye kavuur. Dier taraftan, yatlaryla dahaok mnasebete girimek, onlarla birok eyi serbest tartmak imknn da artrmaktadr. ocuk

bylece otorite yerine karlkllk (mtekabiliyet-reciprocite), emir ve kumanda yerine ibirlii esas-na dayal yeni bir mnasebet sistemi iine girmitir. Artk kurallar Tanrnn veya byklerin ezeldeortaya koymu olduklar deimez bir dzeni deil, fakat insanlar arasnda belli hedefe erimek zereyaplan karlkl anlamalar ifade etmektedir.48 / DEERLER PSKOLOJS

ocuk yatlaryla oyun iinde karlkl mnasebete giriince deiik roller alr bylece kendisinizaman zaman bakalarnn yerine koymu olur. Deiik rollerde deiik tavrlarn gerektiini anladzaman kendisiyle arkadalarnn baka baka insanlar olduunu, farkl dncelere sahip

bulunduklarn daha kolay grr. Burada en nemli nokta ocuun eitlie dayanan mnasebetleregirmesidir. Yatlarnn arasnda kazand tecrbe zellikle bu bakmdan nemlidir. Ayrca, ebeveynona eitlie dayanan reaksiyonlarda bulunduu takdirde ocuk ahlk realizmden, yani ahlk kendidnda mutlak bir zorlayc sistem olarak grmekten kurtulur. Bunun iin Piaget anne ve babalaraocuklarn kusurlarn, grevlerini, glklerini gstermelerini, onlara ocuun kendi kendinitanmasna yardmc olmalarn tavsiye etmektedir. 7-11 ya arasndaki ocuklarn ahlk gelimelerihakknda zetle unlar sylyor:Fertler arasndaki ibirlii onlarn gr noktalarn karlkllk (mtekabiliyet) ilkesine uydurur ve buda hem ferdin otonomisini hem grubun tutkunluunu garanti eder. te bu ada yeni ahlk duygular

ortaya kar ve irade teekkl eder... birliinin bir fonksiyonu olarak ortaya kan ve sosyal hayatngelitirdii yeni bir duygu da karlkl saygdr. ki kii birbirlerine eit derecede kymet verirler vebirbirlerini sadece belirli birtakm eylemler erevesinde deerlendirmekten kurtulurlarsa o zamankarlkl sayg var demektir. Jenetik bakmdan, karlkl sayg tek tarafl saygdan doar. Bir kimsesk sk bir bakasnn kendisine bir konuda stn, baka konularda ise eit olduunu hisseder byleolunca er veya ge karlkl bir btnc -yani spesifik eylemlere bal olmayan- deerlendirmegrlecektir. Bu ada ocuklar oyun kaidelerinin karlkl anlama ile doduunu dnmeye

balarlar. Daha nce rastlanmayan birok ahlk duygularn -dostluk, arkadalk, namus gibi- bu safha-da ortaya knn sebebi budur. ocuk yalan syleme-DEERLER PSKOLOJS / 49

nin ne ifade ettiini ancak bu ada renir arkadalarna yalan sylemenin ebeveyne yalansylemekten daha kt olduunu dnr, nk arkadalaryla kendi arasndaki ahlk kurallar

dardan empoze edilmemi, karlkl anlama ile ortaya kmtr. Adalet duygusu da bu adageliir. Adalet eitlie ve niyete gre deerlendirilir. ocuk bu duyguyu byklerden almaz, bykleronu kt niyeti olmadan yapt bir hata sonucu da cezalandrrlar veya nisbetsiz bir ceza verirlerse,ocuk kendi niyetinin iyi olduunu bildii iin ebeveynin hareketinde ak bir adaletsizlik bulur.Piaget'nin sosyal gelime ile ilgili olarak anlatt durumlarn ocuktaki zihin geliimi ile yakn

paralellii bulunduundan, 7-11 yan zihin gelimesi hakknda ksaca bireyler sylemek gerekiyor.Piaget ocukta zihin gelimesini onun fizik dnyay kavrama ve objeleri kullanma kabiliyetine gredevrelere ayryor. 7-11 ya arasndaki ocuklar "mahhas operasyonlar" safhasnda bir zekyasahiptirler. ocuk bu safhada objeleri snflandrmay ve bu snflar kullanmay renmitir fakatonun kulland kavramlar madd dnyann elle tutulabilir, gzle grlebilir nesneleriyle ilgilidir.Piaget'in verdii bir misalle aklarsak, ocuklara yle bir soru sorulduu takdirde cevap vermelerineimkn yoktur: Leyla'nn salar Oya'nnkinden daha siyahtr Oya'nn salar Suzan'nkinden daha

siyahtr. Bunlardan hangisinin salar en siyahtr? ocuklar bu ada renkleri ok iyi snflaya-bildikleri halde bu soru kendilerine szl olarak sorulunca cevap veremiyorlar. Ksacas, 7-11 ya


18/49

arasndaki ocuklar sadece mahedelerinden sonu karabilecek bir muhakeme gcne sahiptirhipotetik durumlardan netice karabilecek bir hipotetik-dedktif zihin yaps kazanm deildirler.Fakat bu yalarda yukarda szettiimiz ahlk gelime unsurlar bakmndan dncenin asl zellii

bir taraftan karlkllk, bir taraftan dnebilir-lik (reversibilite) kazanmas, bir taraftan da ocuunzih-50/ DEERLER PSKOLOJS

n operasyonlar -mantk, aritmetik, geometrik vs.- gruplandrabilmesidir. Biraz nce ocuklararasndaki ibirliinin onlarn grlerini karlkllk esasna gre bir ahenk iine soktuunusylemitik. Gerekten, egosan-trik ve entitif merhalede ocuk kendi grnden baka hibir grtanmaz o ada ocuun zihni, objelerin zaman ve mekn iinde kazand deiik grnleri aynrealitenin birbirine dnebilir (reversible) vasflar olarak grmeye de msait deildir. Mesela biramur parasn nce bir top, sonra bir omak ekline sokarsanz ocuk iin bu iki ey birbirindentamamen farkldr bu amura baka bir para daha ilave eder ve sonra o paray geri alrsanzamurun eski haline dntn idrak edemez. Bu halden kurtulup da karlkllk ve d-nebilirlilik kavramlarn kazand anda realite ile zihin arasnda bir uyuma olmu demektir ki,ocuk artk d dnyay zihnine, zihnini d dnyaya asimile edebilir duruma gelmitir. Eer entitifgr noktalar birbirine dnebilirse (mesela 1 + 1=2 ve 2-1 = 1) yani bu aritmetik gruplar arasndaeliki yoksa, birbirinden farkl gr noktalar da pekl bulunabilir.AmpRk DEERLENDRME

Piaget'nin gelime merhalelerinin baz nemli zellikleri tecrb yoldan aratrlmtr. Piaget kenditeorisini Cenevre'li ocuklar zerinde yapt mahedelere dayandrm ve bugn psikolojiye hakimolan tecrb-kantitatif metodlar kullanmamt. Onun teorisi ile ilgili aratrmalar bir taraftan iin buynn tamamlamaya alrken, bir taraftan da bulgularn kltrler aras geerlilii zerindedurmaktadr.5

lk akla gelen sorulardan biri gelime merhalelerinin her lkede grlp grlmeyeceidir. Ahlkgelimenin6 Bu aratrmalarn tablolar halinde zetleri Hoffman (1970) tarafndan yaplmtr.DEERLER PSKOLOJS / 51

yalara gre gsterdii zellikler ngiltere, A.B.D. ve svire'de yaplan aratrmalarda Piaget'yidorulamtr. Cinsiyet, sosyo-ekonomik stat ve hatta IQ farklarna ramen ocuklarn aa-yukar

ayn yalarda ayn zellikleri tadklar grlyor. Fakat zellikle zeknn ve sosyo-ekonomikstatnn bir fark yaratmam olmas bu bulgular ihtiyatla karlamamz gerektiriyor. Ayn neticelereilkel kltrlerde rastlanmamtr. Baz Kzlderili kabilelerin ocuklar zerinde yaplan aratrmalar(Havighurst ve Neugarten, 1955) merhale teorisinin tam tersine netice vermi, ya ilerledike bask veotorite ahlkna doru gidi grlmtr. Bunlar Piaget'nin ahlk gelime merhalelerinin bat kltriinde geerli ve deimez olmakla beraber baka kltrlerde geerli olmadn gstermeye yeterligibidir.Piaget ahlk gelimeyi iki kaynaktan gelen etkilerin yarattn sylemekteydi: Zihin gelimesi vesosyal tecrbe. u halde zihn gelimenin hzlanmas ve sosyal tecrbenin artmas -yani daha okeitliki mnasebetlere girme- neticesinde ahlk gelime sratlenmelidir. Nitekim Piaget'ninmerhaleleriyle IQ arasndaki korelasyonu bulmak zere yaplan aratrmalarda bu ikisi arasnda pozitifkorelasyon bulunmutur. Dier taraftan hayat tecrbesi nemli bir rol oynad takdirde ocuklarn

yetitirilme tarz da ahlk gelimeyi hzlandrc veya yavalatc bir rol oynamaldr. Fakat ocukyetitirme metodlaryla ahlk gelime arasndaki mnasebeti bulmak zere yaplan aratrmalarmetodolojik ynden kusurlar tad iin bu konuda kesin birey syleyemiyoruz. Sosyo-ekonomikfarklar zerinde yaplan aratrmalar bu farklarn ahlk gelimeye yansdn gsteriyor, fakat

bunlarn sosyo-ekonomik farkllamaya bal hangi deimelerden ileri geldii akaanlalamamaktadr. leride, deiik sosyal tabakalar arasnda ocuk yetitirme bakmndan ortayakan farklar iyice anlald zaman bu konuda bir fikir sahibi olabiliriz.52/ DEERLER PSKOLOJS

Her merhalenin kendi iinde tam bir istikrar ifade edip etmedii meselesi de tartma ve aratrmakonusu yaplmtr. Eer herbir gelime merhalesi yaplanm bir btn tekil ediyorsa, o zaman ocuk

bir ahlk davran sahasnda gsterdii gelimeyi -veya benimsedii ilkeleri-br sahada dagsterecektir. Fakat aratrmalar bu noktada deiik neticeler vermitir. Mesel yalan syleme

konusunda objektif sorumluluk fikrine sahip bir ocuk hrszlk konusunda byle olmayabiliyor.Herhalde bu neticelerin Piaget'ye kar birer bulu olarak alnmas doru olmaz, nk aratrmalarda


19/49

yaplan testler ahlk hkm sahasnn karmakln hi hesaba katmamtr. Yetikin kimseler bilebaz hallerde davrann objektif neticelerine, baz hallerde niyete daha ok arlk verirler bu nemfark davrann hem sahas hem de karmaklk derecesiyle ilgilidir.Piaget'nin teorisiyle ilgili aratrmalar imdi o teorinin bir eit revizyonu olan Kohlberg teorisietrafnda topland iin, imdi de Kohlberg'e geebiliriz.Kohlberg'N MERHALELER TEORS

L. Kohlberg, Piaget geleneinde yetimi ve onun baz temel grlerini gelitirmeye almtr.Halen kognitif gelime asndan ahlk gelimeyi aratranlar zerinde en byk etki kaynan tekileden Kohlberg, bu gcn ada psikolojideki temayllere uygun bir metod gelitirmesine borludur.Bilindii gibi, Piaget btn teorisini ocuklar zerinde, ou zaman kendi ocuklar zerinde, ahsmahedeye dayandrmt. Daha ok tecrb ve kantitatif metodlar kullanan ada psikoloji -veyaAmerikan psikolojisi- Piaget'nin alma tarzn ok yadrgam, uzun zaman ona gereken nemivermekten de kanmt. Yakn zamanlarda baz Amerikan psikologlar Piaget'nin bulularn kendiincelikli metodla-DEERLER PSKOLOJS / 53

ryla yeniden ele almaya alrken, ilk defa Kohlberg bu teorinin btnn bir revizyondan geirmeyive onu herkesin kullanabilecei aralarla donatmay denedi. Bu alma gerekten baarl olmu vegeni apta aratrmalara yol amtr.

Kohlberg esas olarak Piaget'nin merhalelerinin yeniden dzenlenmesi gerektiini iddia etmi, ahlkgelimenin -Piaget'nin aksine- 11 yandan itibaren olgunlua balad grn reddetmitir. O busafhay 16 yana kadar uzatyor. 10-16 yalarndaki erkek ocuklarla 2'er saatlik kesif mlakatlaryapm, bu mlakatlarda ocuklara 10 tane hipotetik ahlk dilemma (kmaz) durumu vermi, budurumlarda nasl karar vereceklerini sormutur. Denekler tercihlerini bildirmiler, sonra da bu ter-cihlerinin gerisindeki dnceyi aklamaya almlardr. Kohlberg buradan ald neticeleredayanarak 6 gelime merhalesi tesbit ediyor her ocuk 30 tane eitli ahlk vasf bakmndan ald

puanlara gre bu alt merhaleden birine girmektedir. Bu merhaleler farkl ahlk dnce tipinitemsil etmektedir. imdi bu ahlk dnce seviyesini ve alt gelime merhalesini ksaca gzdengeirelim.1. Ahlk-ncesi a. Bu seviyede iyi ve kt, ortaya kan madd sonulara -ceza ve mkfata- veyakurallar ve iyi-kt gibi etiketleri koyanlarn madd glerine gre yorumlanmaktadr. Yani iyi ey

byklerin tasvip ettii ve madd mkfat verdikleri eydir, kt de bunun aksidir. Bu madd kuvvetsafhas (1) karakteristik bir ekilde cezaya doru ynelmitir stn kuvvet ve itibara kaytsz artsz

boyun eilir, kt denilen hareketlerden kalr, iyilik ve ktl davrannn sonundaki meyyidetayin eder. (2) lkel hazclk (naive hedonism) safhasnda ise doru hareket insann kendi ihtiyalarnve bazan da bakalarnn ihtiyalarn tatmin eden harekettir. ahs ahlk deerlerin herkesinihtiyalarna ve bak tarzna54/DEERLER PSKOLOJS

gre deiebileceini farkeder. Ahlk davranta drstlk, eitlik ve karlkllk unsurlar mevcutturama ahs bunlar sadakat, minnettarlk veya adalet gibi ilkeler asndan deil de sadece pratikfaydalar asndan ele alr.2. Kurulu-dzen Ahlk. Bir toplumdaki belli kaidelere ve otoriteye uyacak tipte davran esastr. Aile,grup ve millete ait kaidelere ve beklentilere (expectation) uyma kendi bana bir deer tar. yi ocuk-

iyi kz ahlk (3) safhasnda bakalarn memnun etmek ve onlarn tasvibini kazanmak n plnda gelir.ounluk davrannn kalplam ekillerine uyulur. Davrann ok defa niyete gredeerlendirildii de grlr. Kanun ve nizam safhasnda (4) ise en ok belirgin zellik vazifesiniyapmak (belli kurallara uyma), otoriteye sayg gstermek ve mevcut sosyal dzeni korumaktr.Faziletin mkfatlandrlacana inanlr.3. Allagelmiin stnde Bir Ahlk Anlay. Otonom ahlk ilkelerine sahip olmaya doru ak birgayret grlr. Ahlk ilkeleri onlara inanan ahs veya gruplarn otoritesinden ayr olarakdeerlendirilir. Sosyal Szleme Safhas (5)'nda meruluk ve faydaclk nem kazanr temel hak vehrriyetler uuruna varlmtr. Doru hareket ferd haklara gre tarif edilir bu haklar btn toplumunzerinde ittifak ettii eylerdir. ahs deerlerin izafliine olan inanla birlikte, ahslar arasndaanlamaya varabilmek iin gereken usule ait kurallara da nem verilir. Kanun ve nizamlara ok nemverilmekle beraber bunlarn sosyal faydaclk uruna akla uygun ekilde pekl deitirilebileceikanaati yerlemitir. Evrensel Ahlk Safhas (6)'na varnca artk doru hareket veya davranlarmantk tutarllk, evrensellik ve tecans ifade eden prensiplerdir: Adalet, insan haklarnn karlkl ve


20/49

eitlik ilkesine dayanr oluu, insanlara sayg gibi unsurlar bu prensiplerin temelini tekil eder. AhlkihtilflarDEERLER PSKOLOJS / 55

(atmalar) kanun ve nizama deil, onlardan daha geni ahlk prensiplere gre zlr.Bu emann esas unsurlar Piaget'nin anlattklarndan pek farkl deildir: Her ikisinde de heteronomive otonomi ahlknn basknlk derecesine gre safhalar ayrdedilmektedir. Fakat grld gibi,

Kohlberg ocukta tam bir otonomi ahlknn 12 yandan ok sonra teekkl ettiini sylyor. Onunbirinci (madd kuvvet) safhas Piaget'nin heteronomi ahlk safhasn aksettirir, fakat Kohlberg ocuktaahlk davrana nirengi olmak zere bir otorite fikrinin bulunmadn, sadece byklerinin maddgcnden korktuunu syler. ocuklar ebeveynin hkmleri karsnda herhangi bir sayg duymu-yorlar, sadece onlarn verecei cezadan kamak zere itaat ediyorlar.Kohlberg'in Piaget'den asl ayrld nokta, ahlk gelimesinde kognitif faktrlere verdii nemdenileri gelmektedir. Kohlberg'e gre Piaget ahlk gelime merhaleleriyle kognitif gelime arasnda tam

bir uygunluk kuramam, nk bu gelimede kognitif unsurlardan ok sosyal faktrlere yer vermitir.evrenin btn nemi kognitif proseslerin ileyii iin gerekli hammaddeyi salamaktan ibarettir. Bunasl olur?Kohlberg, ocuun gerek yatlaryla gerek bykleriyle ortak faaliyetlere katlmas ona eitli rolleralma bakmndan imkn verdii iin nemlidir diyor. ocuun katld ve roller ald bu gruplar asltoplumun birer minyatr gibidir ocuk orada toplumun kaidelerini ve rol sistemini renir. Buradaonun dnya grnde asl deiiklik yaratan nokta otorite hakkndaki fikrinin deimesidir. ocuk

bir mevki ve rol sisteminde karlkl roller alrken bu arada otorite roln de almakta -mesel biruyunda baba roln alr- bylece doru ve hakl davran konusunda kendi gryle otoriteningrn karlatrma imknna kavumaktadr. te sosyo-eko-56/ DEERLER PSKOLOJS

nomik farkllamalarn ahlk gelime -veya umumiyetle zihn gelime- bakmndan nemi zellikleburada ortaya kyor. ocuun sosyo-ekonomik mevkii onun hangi trl gruplara katlabilecei ve necins tecrbeler edinebilecei konusunda balca belirleyici faktrlerden biri oluyor. Buradaki farkyaratan ey gruplar arasndaki deer fark deildir. nk insann toplumdaki yeri ne olursa olsuntemel ahlk deerleri deimez. Deien ey, herkesin kendi sosyo-ekonomik mevkiine gre sosyalmesseseler ve kurallar hakknda yapt yorumlardr. Mesel, kanunlarn yaplmasna hi karmayan

bir alt-snf mensubu iin kanun sadece bir bask ve snrlama vastasdr yukar-orta snf mensubu isebunlarn toplumun iyi ilemesi iin gerekli bir ahlk sistemi yansttn dnr.Kohlberg'in teorisi olduka yakn tarihlerde ortaya atld iin bu teoriyi test etmek maksadylayaplan aratrmalarn says azdr. Fakat son yllarda bu istikametteki aratrma says hzlaartmaktadr. Alnan sonular Kohlberg'in gelime merhalelerinin gerekten birbiri arkasndangeldiklerini ve bir kognitif ilerlemeye iaret ettiklerini gsterir mahiyettedir. Bunlar arasnda en dik-kate deer olan (Turiel, 1966) ocuun mevcut dnce seviyesi ile onun eriebilecei ahlk seviyearasnda sk bir mnasebet bulunduuna iaret etmektedir. Ayrca, gelimenin bir sonraki merhalesidaha ncekilerin zerine basite bir ilve deil, onlarn yeniden dzenlenmesi eklinde ortayakmaktadr. Ahlk gelime merhalelerinde geriye dn yoktur.PSKANALTK TEOR VE Ahlk

Psikanalitik teori, zellikle ahlk konusundaki grleri bakmndan, gelime teorileriyle sosyal

renme teorileri arasnda bir yer alr. Yukarda anlatld gibi, kognitif gelime teorileri insanferdinin nasl bir gelimeDEERLER PSKOLOJS / 57

sonunda kendi bana ahlk hkmler verecek olgunlua eritii meselesini n plna almaktadr.Sosyal renme teorileri insann nasl sosyalletiini, yani toplumun hangi tip etkileriyle ahlknormlarnn ve deerlerin renildiini aratrrlar. nk onlara gre ahlk davrann edinilmesi ilenorm ve deerlerin renilmesi ayn psikolojik proseslere dayanan ayn tip olaylardr. Psikanalitikteoriye gelince, burada bir taraftan gelime teoricilerininkine benzer bir ekilde evrensel ve birbiriardnca gelen gelime devreleri szkonusudur bir taraftan da ahlk norm ve kymetlerinin otoriteyitemsil edenlerden olduu gibi alnmasndan sz edilir.Burada psikanalitik teorinin gitgide oalan variyantlarndan deil, sadece btn bu eitlemelere esasolan Freud'un grlerinden bahsedeceiz. Freud'a gre ocuk, ahlk kendisine model edindii

ahslar vastasyla renir. Erkek ocuk iin esas model baba, kz ocuk iin annedir. Bylece ahlkntemeli bir cinsiyet zdelemesinden (identification) ibarettir, yani her ocuk kendi cinsiyle kendisini


21/49

bir tutmay rendii zaman kimin ahlkn model alacan da bilmi olur. ocuk bylece anne vebabasnn hayatn idare eden kurallara tbi olmaktadr. Bu kurallara aykr davrand takdirde kendikendini cezalandrmasn renir. Daha evvel bu cezay anne ve babas vermekteydi dardan birdirekt mdahale olmakszn kendi kendini cezalandrmak ise vicdann teekkl ettiini gsterir.Vicdan, Freud'un zihin emasnda speregoyu temsil etmektedir.7 Sperego insan ahlka -toplumkurallarna- uygun davranlar yapmaya zorlar, uygunsuz davranlardan alkoymaya alr. u haldeonun yarg kriterleri ahlk standartlardr. Fakat bu standartlar nereden gelir? ocuunsosyallemesinde balca rol oynayan7 Bu emann ne olduunu psikoloji ile ilgili herkes bildii iin, burada standart ders kitab bilgilerini aktarmaktan kanyoruz.58/DEERLER PSKOLOJS

kimselerden (anne, baba ve yakn bykler). ocuk anne ve babasnn sadece ahsiyetlerinin deil,fakat onlarn temsil ettii kltr deerlerinin, det ve geleneklerin de etkisi altnda kalmaktadr. Anneve baba yerini tutan byklerin temsil ettikleri inan ve deerler de ayn ekilde onun speregosunadahildir.Freud'a gre speregonun teekkl cins gelimenin bir safhasn meydana getirir. Baka ifade ile,vicdan sadece bir renme olay halinde deil de bir cinsiyet zdelemesi sonunda ortayakmaktadr. Erkek ocuklarda Oedipus, kz ocuklarda Electra kompleksi zld anda cinsiyetzdelemesi tamamlanm demektir. Balangta kz ocuk da erkek ocuk da sevgi objesi olarak

annelerine balandklar halde, erkek ocuk -annesini sevmekten dolay- babasnn kendisinicezalandraca korkusuyla annesine olan sevgisini bastrr ve babasn model (ego ideali) alr. Buna

benzer bir durum -kastrasyona uram olma dncesine ve erkek vcuduna gpta- kz ocuklardaElectra kompleksi yaratmaktadr. Fakat Freud'da Electra kompleksinin nasl zld konusunda biraklamaya rastlanmyor. Teori, bu kompleksin zlmesi zerine kz ocuun babay sevgi objesidiye almaktan vazgeip anneyi kendisine ego ideali yaptn ileri srer. Aslnda Oedipuskompleksinin nasl zld de tatmin edici bir aklamaya kavumu deildir (Bu komplekslerinmahiyeti ve zlmeleri konusunda zellikle bak: Freud, 1923).Freud'un ahlk gelime ve davranla ilgili

erol güngör - değerler psikolojisi

Documents