erken dönem osmanlı hukuku-yaklaşım,temel sorun

8/2/2019 Erken Dönem Osmanlı Hukuku-Yaklaşım,temel sorun

http://slidepdf.com/reader/full/erken-doenem-osmanli-hukuku-yaklasimtemel-sorun 1/12

Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi

Er ken Dönem Osman l ı H ukuku:

Yak l aşı m lar , Temel Sorun l arYard . Doç. Dr . YunusKOÇ*

ÖzetOsmanl ı hukuku üzer ine yapılan incelemeler i anal i t ik açıdan üç ana grupta toplamak

mümkündür . Bi r i nci gr uba gö re Osmal ı h ukuku t emelde örn hukuk eksen i nde yer al ır

ve İ slam hukukundan bağımsız ve hat ta ona al t ernat i f b i r karak terded i r . İ k inci grup iseOsman l ı hukukunun temamen şer 'i hukuk içer i sinde değer lend ir i lmesi gerek t iğin i öne

sü rer . Bu gö rüşe gö re Osman l ı hukuku, İ slam hukuku ( f ık ıh) i çer i sinde mevcu t o lan b i reksende ve onun siyasi o tor i teye bırakt ığı alan larda gel işmişt i r . Osmanl ı döneminde co-d i fi e ed i len kanunlar d ini hukukun tefer ruat ıd ır . Üçüncü gruba gö re ise Osman l ı huku -kunun hem ö rn hem de şer 'i yan ı vard ır ve bun lar b ir ar ada yürüdük ted id er .

Araşt ı rmamız şu sonucu or taya koymuştur : Osmanl ı hukukunu kabaca, tamamen ör-

f i ya da tamamen şer 'i o larak n i t elernek yer ine, konuyla i lgi l i belgeler in karşı laşt ırmal ı

yön temle inceleyerek problemler i dönemler in siyasi , sosyal , kü l türel ve ekonomik şar t -lar ı dah i li nde ele almak gerek i r . Sadece böy le b i r yön tem ve objek t i f b i r yak laşım la da-

ha güven i l i r sonuçlara u laşmak mümkündür .ANAHTAR K ELİ MELER: Osm anl ı huk uk u, Ör f, Şer 'i hu kuk , K an un laşu nn a.

Abstract

Studies concern ing the Ot toman law can be groupped under three head ings: Acco r -d ing to the f i r st one, theOt toman law is basical tY customary law which is separate f rom

the I sl am i c l awand al ter nat i ve t o i t . I n cont r ast w it h t hi s, t he second group c1aims t hatt he Ot toman law shou ld be anal ysed w it hi n t he I sl am i c l aw (Le. Shar i a) , si n ce i t d eve-loped w i th in the I slam ic law , speci f i cal l y, in the areas where I slam ic law gave pol i t icalau tho r it i es f reedom to make legislat ion . Thus, t he laws legislated dur ing the Ot toman

· Hacet t epe Ün iver si t esi , Edeb iyat Fakü l tesi , Tar i h Bölümü.

115



Er k en D ön em Osman lı H uk uk u: Yak laşım l ar , T emel Sor un lar

per iod have basical l y rel igious character . The last and thi rd group , combines the ideaso f the f i r st and thesecond groups. That i s the OUoman law has caracter i st i cs o fboth cus-

t omar y l awand l sl am i c l aw , and t heyare put i n to p ract i ce t oget her .l nst ead of l abel l in g t he OUoman law as ei t her "cu st omary" or " Isl am i c, i t shou ld be

st ud ied i n t he con tex t o f pol i ti cal , 'econom ical , so ci al and cu lt ur al condi t ion s of t he t i -me, and rel at ed documen ts shou ld be exam ined i n a comparat i ve manner . On ly i n t hi sway, can one reach sound conclusions.

KEYWORDS: Ot toman l aw , I sl aın ic l aw . Cu st oın ar y l aw , Cod if icat io n.

Gir işArşiv lerde ve kütüphanelerde değişik dönemlere ai t çok sayıda kanunname nüshası

ve şer 'i ye sici l i bulunmasına rağmen gerek bu belgeler in t ıpk ı basım ı gerekse içer iğineyönel i k araşt ırmalar ın say ı ve n i t el i k i t i bar i y le yeter l i o lduğunu söylemek mümkün de-

ği ldi r . Dahası konuyla i lgi l i o larak hukuk tar ih i ve tar ih i hukuk çerçevesinde uğraşan la-r ı n, so runa fark l ı ve bazen objek t i f o lmayan yak laşım lar ı sebeb iyle Osman l ı hukuku b i -

l i nmezl i k perdesi al t ında polem ik konusu dah i yap ılab i lmek ted i r . Böyle b i r polem iğin

en bel i rgin sebeb inin de, bu gün için var o lduğu düşünülen so run lar karşı sında h issed i -

len end işeler i vurgu lama çabası güdü lerek kendine destek bulma arzusu i le tar ih i alan -da meşru iyet zem in i aramak ve hak l ıl ık kazanmak f i k r i o lduğu an laşı lmak tad ır .

Malzeme yoğun luğu ve tar ih araşt ı rmalar ında gel inen seviye d ikkate al ınd ığında so-runun yen iden ele al ınması zaru r i gözükmekted i r . Bu sebep le erken dönem d iye ad lan -d ırab i leceğim iz XLV-XV . yüzy ıl l arda Osman l ı hukukunun ana meseleler in i (Osman l ıhukukunun doğuşu , i l k yazı lı kaynak lar ı n hukuk i n i t el iği , ö r f- fı k ıh i l i şk isi , su l tan ın ka-

nun -koyma yetk isin i nereden ald ığı , uygu lama vb) ve bu meselelere yak laşım b içim le-r in i k ısaca gözden geçi rmek ve bazı ipuçlar ın ı tar t ışmak yer inde o lacakt ı r .

Ana yak l aşım l ar v e n i tel i k ler i

Konuyla i lgi l i o larak modern zaman larda yap ılan araşt ırmalar ın geçm işine b i r göz

atmak gerek t igi n de Ayn i A li 'n i n eserP ve Mehmed A r if 2 t ar af ın dan yap ıl an kanunna-me neşi r ler i b i r t arafa b ırak ı lacak o lu rsa Osman l ı hukuku alan ında Türk iye'de i l k b i lim -sel çal ışmalar ın 1940'l ı y ıl lardan i t ibaren başlad ığın ı i fade etmek yer inde o lur . Bu tar ih -ten i t ibaren başta tar ihçi ler o lmak üzere hukukçular ve i lah iyatçı lar soruna değişik pers-

pekt i f lerden yaklaşmışlar ve b i r ib i r ler iy le çel işen sonuçlar elde etmen in yanısı ra bazenpolemiğe dah i gi rmiş lerd i r .

Yap ılan araşt ırmalara d ikkat ed i ld iğinde Osmal ı hukukuna yönel i k yak laşım lar ı ve

1 Ayn i A li , Kav dn fn -i A l- i Osman d er Mezdmf n- i D ef ter -i Di van , İ stanbul 1280 (1863) .

1 Mehmed A ri f, «K an un name- i AH- Osman » Tar ih -i Osman r Encümen i Mecmuası , f as. IS-19, İ st anbu l 1912-13.

116



Yar d. Doç. Dr . Yun us KOÇ

or taya çıkan sonuçlar ı üç ayr ı grup ta top lamanın mümkün o lduğu görü lü r . Bu sın ıf lama-y ı k rono lo ji k o lmak tan ziyade anal i t i k b i r yak laşım la yapmak konumuz açısı sından son

derece önemlid ir .1. i lk gr ubu Ö. L. Bar k an ve C. Ü çok 'u n başın ı çek ti ği ve Osman lı h ukukun u dah a

çok İslam hukukuna al t ernat i f o larak gö ren an lay ışın temsi l ci l er i o luştu rmak tad ır . Bugö rüşe gö re Osman l ı Dev let i 'nde "şer 'i hukuk kaideler in in yan ı başında ö r fi ve yahut la-

ik d iyeb i leceğimiz b i r şek i lde mevcud iyet ine şah i t " o lunan b i r hukuk sistemi vard ı r3. Buhukuk an lay ışı i çer i sinde bol m ik tarda da "şer 'i hukuk la bağdaşmayan hat ta ona ayk ır ıhüküm ler " de car id i r4. Osman l ı öncesi Or ta Zaman Türk hukuku i le uğraşan Köp rülü veKaf esoğl u gi bi t ar i hçi l er i d e "İ sl am alem inde i l k def a Sel çu kl ul ar , Uygu r lar ve Hazar -

l ar 'ın d in ve dünya i şl er i ni bi r i bi r i nden ay ır an dev let ler o lar ak o rt aya çık t ık l ar ı" ve ka-mu men faat in in ko runması i çin d ini hukukun "nazar i ve dar " kal ıp lar ı nın i l k önce bu dö-nemde terked i ld iği görüşünü savunduklar ı için bu gruba dah i l etmek yan l ış o lmayacak-tır5.

2. İ k i nci gr up i se yukar ıd ak i eği l im in t am kar şıt ı b ir görü şü savunmak t ad ır . Bu gö-rüşe gö re "Osman l ı hukuku İslam hukukundan ibaret t i r " ve su l tan lar t araf ından tedvin

ed il en kanun lar " şer '- i şer i fi n t ef er r uat ıd ır "6. Yi n e bu görü şe göre kanunnameler veşer 'i ye sici l l er inden an laşı ld ığı kadar ı yla Osman l ı t op lumunda uygu lanan hukukun %

85'i şer 'i h ukukun t a kendi si di r . Ger i kal an i se y in e şer 'i h ukuk i çer i si n de i dar i h ukukalan ında su l tana tan ınan "kanun koyma" yetk isin in ku l lan ı lmasından başka b i rşey deği l -

d ir . D iğer b ir i fadey le kal an % 15'l i k k ısım day i ne şer 'i h ukukun i çer i si n de t el akk i ed il -mekted i r . Aynı tü rden görüşler i İslam hukuku v..etar ih i gib i alan larda öneml i çal ışmala-r ı b ul una H . Karaman da i fade etmek t ed ir . Ona göre "Osman lı kanunnameler i d e Sel -

çuk lu lar devr indek i uygu lamalarda o lduğu gib i masıahat , zaru ret ve ü lü'l -emre ver i lenyetk iye dayanı larak hazı r lanmış ve yürür lüğe konmuştur"7.

Y ine bu çerçeveden hareket le özel l ik le yakın dönem Türk tar ih i çal ışan lar taraf ındanOsman l ı hukukunun şer '1l iğinden bah isle idar i , ad l i düzendek i esas an lay ışın d ini t e-

mel ler üzer ine o tu rduğu , dolay ısı yla Osman l ı dev let in in " teokrat i k " b i r yap ı arzet t iğif i k r i sı kça i f ade ed i l ir o lmuştu r8.

3. Üçüncü ve son grubu i se so runa daha çok t ar i hi p er spek t if le yak l aşan ve şer 'i v eör f i hukuk açısından dönemlere göre Osmanl ı hukukunu değer lend i ren ler o luştu rmak-

3 ö . L . Bar k an «Kan un -n ame», İ slam Ansik lopcd isi , C. 6, s. 186.4 Coşk un Üçok , «Osm an lı k enu nnam el er in de İ sl am ceza huk uk un a ayk ın hük üm lef», AÜ H uk uk Fak ül tesi

Mecmuası, I I I ( An kar a 1946) s. 45- 47sFu ad Köp r ül ü, «L es i n st i tu ti on sj ur i di qu es t ur qu es au mo yen -age» TTK Belleten, I I /5- 6 ( 1938) , s. 41- 43; İ br ah imKefeso~lu, «Selçuklu lar», İ s lam Ansik loped isi , C. ıo, s. 390.

6 Ahmet Akgü nd üz, Osman lı K an un namel er i v e H uk uk i T ah li ll er i ; M er k ez v e Umumi K an un namel er , C. I , İ st an -

buI1990,s.46,48.7Hayret t i n Karaman , «Fı k ıh» Tü rk i ye D iyanet Vak f ı İ sl am Ansik loped isi , C. 13, s.11.

i T . Zaf er T un ay a, ..A tat ür kçü l ay ik li k p o l i t i k a s ı » A t at ü rk K on f er an s/ ar ı, I LI ( 1969) , A nk ar a. 1970, T IK , s. 2& -29.

117

--



Er k en D ön em Osman lı H uk uk u: Yak laşım l ar . T emel Sor un lar

t ad ır . Bu grubun öncü lüğünü de H. İnalcı k ve Ahmet Mumcu yapmaktad ır . İ na1cık 'a gö -

re Osman l ı hukukunun en azından erken dönem inde şer 'i hukuk p rensip ler in in yan ında

ve daha büyük ö lçüde esk i Türk dev let an lay ışının b i r devamı o larak su l tan lar yoğun b i rşek i lde kend i ler in i kanun-koyucu statüdegörmüşler , ö r f ve töreden hareket le kanun laş-t ırma yoluna gi tm işl er d ir 9. Mumcu da benzer b ir gö rü şü d il e get i rmi ş ve "Osman lı h ü-kümdar ının ö rn hukukun kanun koyucusu " o larak tan ım lad ık tan başka I I . Mehmet 't en

i t i baren pad işah ın "hak im- i mu t lak " hale geld işin i ve kamu hukukunun tamamen onuniradesine göre düzen lenmeye başlad ığın ı" bel i r terek soruna şer ' i hukuk-ör f çat ışması

deği l de f ık ıh ve ö r fün karşı lı kl ı sı nı r la~n ın tan ınması şek l inde b i r i zahat get i rm işt i r lO.

F ı k ı h - ör f i l i şk isiSoruna yak ından bak ıld ığında bu yak laşım larda d ikkat i çeken en can al ıcı nok tan ın

örn hukuk i l e şer 'i h ukuk ( fık ıh ) ar ası ndak i b ağl an tın ın n i tel i ği ve en başında da şer 'ihukuktan ne an laşı lması gerekt iği sorusunun yat t ığın ı farketmek zor o lmayacakt ı r . D i -

ğer b i r i f adey le şer 'i hukukun kaynak lar ı , o r taya çı kı ş, i şley iş tarzı ve sını r lar ı i l e gele-neksel hukuk da den i leb i lecek o lan ö r f ve adet hukuku arasındak i bağlan t ın ın n i t el iği ,sorunun temel in i teşk i l etmekted i r .

İ l k önce f ıkhın ( İ sl am hukuku ) genel özel li k ler i ne bakmak t a yarar vardı r. Bu konu-

da b i r grup şark iyat çı i l e d iğer b i r grup şark iyat çı ve müslüman al im ler in meseleye yak-laşımlan ve vard ık lar ı sonuçlar i t ibar iy le b i r takım görüş ayr ıl ı k lar ına düştük ler in i hat ı r -

d a t utmak kayd ıy la bazı t emel nok t al ar ı h at ır l atmak yer i nde ol acak t ır l l. B una göre: 1.Fı k ıh , beşer i hukuk tan fark l ıd ır ve bu fark l ıl ığın en bel i rgin yan ı, kaynağı i t i bar i y le onun

iH ih i o lmasıd ır . Yan i o, Kur 'an ve had is yol uyl a vahye dayal ıd ır . 2. Beşer i h ukukt a mü -eyyideler in et k isi dünya hayat ı i l e sını r lı i ken f ık ı lı ta ( İ slam hukuku) i t aat ve i t aat sizl i -

ği n kar şıt ı ol an müeyyi del er öl üm ö tesi n e de t aşınmak t ad ır . Kanuna i t aat b ir iman vekul l uk vazi f esi ol ar ak t el akk i ed ilmek t ed ir . 3. Fık ıh ta kanun koyucu A ll ah 't ır , ku ll a-

r ın /inanan lar ın yetk isi sadece i lah i kanunu (hüküm) araşt ı r ıp keşfetmekt i r . Hükmü araş-t ırma hak ve yetk isine sah ip o lan lar ı n özel l i k ler i de bel i r l enm işt i r . Bun lar ın ict ihat lar ıkendi ler in i bağlamak la b i r li k t e bu ict ihat lar siyasalotor i t e i çin kanunlaşt ırma ve uygu -

lanacak "hükmü" bel i r leme açısından b i r kaynak o luşturur . 4. Fık ıh ta sistem, nazar iye-

l er ve kapsam ı gen i ş norm lar ü zer i ne b ina ed ilmey ip her meselen i n ay rı ayr ı el e al ın ıphükme bağlanması yön tem i , yan i meseled (kazu ist i k ) metod üzer ine o tu rmuştu r l2. Fı -k ıh ta hüküm ler ya Kur 'an veya Sünnet t ar af ın dan doğrudan b il di r i lmek t e ya da bun lar

9 H al il İ nal cık , «Osman lı h uk uk un a gi ri ş: Ör fi su lt an i h uk uk v e Fat ih 'i n k an un lan », AÜ Si yasal Bi l gi l er Fakü lı esiDergisi, C. X I II 12 ( 1958) , s. 104- 106.10Ahmet Mumcu , Osman lı D ev let i 'n de Si yaset en Kaı l, Ank ar a 1985 2b s. Bi r ey v e T op lu m y ay. s. 40,42.11 ı. Gol dzi her . «Fık ıh », İ sl am Ansi k lop ed isi , C. 4. s. 601- 608.; M . Fu ad K öp rü lü «Fık ıh », İ slam Ansik loped isi , C.

4. s. 608-621.121. Go ldz ih er . «Fı k ıh», İ s lam Ansik loped isi , C. 4. s. 602.; H ay ret ti n K ar aman «Fık ıh », T ür k iy e D iy an et V ak fı

İ slam Ansik loped i$i . C. B, s. 3.

118

-- -




üzer ine düşünme, kafa yorma ( ict ihad : k ıyas, i st idlal ) veya bun lardan b i r ine dayal ı i t t i -f ak ( i cma) yoluyla elde ed i lmek ted i r B . Bu açıdan bakı ldığında İslam hukuku Emevi ler

devr i boyunca ve Abbasi ler ' in son dönemine kadar gel işmiş ve i ler lemişt i r . Abbasi ler t inson dönem i ve Sekçuk lu lar devr inde f ıkh ın "du rak lad ığı " gö rülü r l4. Bu dev i rden i t iba-ren ar t ık müslüman akl ı d inamizmin i kaybetmiş, önceki mücteh i t ler in görüşler ine bağ-lanma b i r mecbur iyet hal in i alm ış ve bu mücteh i tler in gö rüş ve rey 'ler i bağlay ıcı o larakgörü lmeye başlamışt ı r15. Bu durak lamanın tar ih i , sosyolo j ik , kü l tü rel , siyasi vs b i rçok

sebebi bulunmakla beraber bu konular çalışmaıi ın sınır ları dışındadır.İ sl am hukukundaör f ve adet konusuna gel i nce, d in i n t emel esasl ar ın a uyan ör f ve

adet ler fukaha taraf ından hukukun kaynaklar ı arasında sayılmışt ı r . Buna göre akı ldan ve

i radeden kaynaklanarak öteden ber i tekrar lana gelen o lay, hal ve davranışlar eğer temelk ayn ak lar la çel işm i yor sa h ukul ô bi r mahi yet k azan ır . A ncakher h an gi bi r "ör f ya daadet i n İ sl am hukuku i çer i si n de geçer l i ol ab ilmasi i çi n de bunun i l im ve ah lak ına güve-n i l i r b i r hukukuçunun ( fak ih ) tasd ik inden geçmesi" gerekmekted i r l6.

Fı kh ın ve İslam hukukundaö r f ve adet in yer in i k ısaca tan ım lad ık tan sonra erken dö-

nem Osmanl ı hukukunu değer lend i rme konusuna yen iden döneb i l i r iz.

Er k en d ön em Osman lı h uk uk u

İ l k önce XVI . yü zyı lın i k i nci yar ısın dan öncek i ( k i "er ken dönem"den kast ed il en debudur ) ve sonrak i Osman l ı hukukunu b i rbi r inden ayr ımak gerek i r . Osman l ı hukuku i lei lgi l i o larak yukar ıda sı ralanan görüşlerde üzer inde duru lmayarak yanı lgı ve polemik le-re yol açan noktan ın bu ayr ımın yapılmamasından kaynaklandığı görü lmekted i r . Tar ih -t ek i b üt ün İ sl am top lum lar ın da d in i h ukukun hemen her coğraf yada az veya çok uygu -l andı ğı nı i n kar etmek mümkün deği l di r . Ancak bu t op lum lar ın kendi i ç d in am ik ler i , İ s-

lamiyet 'e geçiş süreçler i , siyasal örgüt lenmeler in in gerçekleşt iğ i coğrafyalardaki mevcut

durum lar , hukuk i açıdan değişik tercih veya zo run luluk icab ı fark l ı gel i şme mecralar ı -n ın doğmasına imkan vermişt i r . Osmanl ı coğrafyasına bakı ldığında bu etken ler in ve da-

ha başka fak tör ler in tesi r i y le i k i ay r ı dönem in var l ığı çok bel i rgin b i r halded i r . Selçuk -lu lar dönem i boyunca Türk top lumunda islam laşman ın ted r i cen gerçek leşm iş o lması .dolayısıyle Osmanl ı'n ın kuru lduğu coğrafyada, yoğun b ir konar-göçer hayat ın da get i r -

d iği şar t lar i l e şeh i r kü l tü rü ve onun d ini -hukuk i t emsi l ci si o lan fukahan ın etk isin in han -gi derecelerde seyret t iği so rusuna kesin b i r cevap vermek o ldukça zo r gözükmekted i r .

Top lum ve dev let i n i ht i yaç duyduğu i yi yet i şm i ş f ık ıh çıl ar konusunda bel i rl i bi r eksi k -

l iğin h issed i ld iğin i kran ik lere yansıyan o lay lara ve hukuk alan ındaki gel işmelere baka-rak i ler i sü rmek fazla abar t ıl ı b i r iddia o lmasa gerek i r . Belk i böy le b i r açığı en fazla h is-

13H. Karaman, age. s. 4.

14Faz lu r Rahman , Islam. (çev. M . Da~ .M . Aydın), İ stanbul 1981. Selçuk Yayınlar ı, s. 96.

15H. Karaman, age. s. 8.

16H . K ar am an , «A det ,., T ür ki ye D iyan et V ak fı I sl cu n A nsi kl ll P!d isi , C ., I . s . 3 7 2 .

ı 1 9



E r k e n Dönem Osman l ı H u k u k u : Yak laşım lar . Temel So run lar

seden i l k Osman l ı su l tan lann ın Bu rsa ve İzn ik 'i n elde ed i lmesin i mü teak ip i l k i ş o larakburalarda medrese inşa et t i rmeler i tesadüfi o lmasa gerek i r . Böylece tar ih kaynaklar ında

ad ı sı kça geçen Tursun Fak ih , Yahşi Fak ih gib i simalardan sosyal , kü l tü rel ve siyasal ö r -gü t lenmede azami derecede faydalan ı lı rken gel işen ve gen işleyen ü lken in ih t iyaçlar ın ıkarşı lamak üzere yen i medreseler kuru lmaya çal ışı lmışt ı r . Uclardaki siyasal , sosyal vekü lt ü relor t amın yarat t ığı " insiyat i fi bey lere bahşeden " gel i şme i l k dönem Osman l ı hu-

kukuna da yansım ış o lmal ıd ır . Bu sebep le t op lumun iht i yaç duyduğu idar i , ad li ve kü l-

tü rel mekan izma, söz konusu or tamda o luşturu lduğu için hukuki alanda da beyler in , içe-r i sinde k ısmen İslam i unsu r lar ı da banndı ran p rat i k ve p ragmat ik gelenek-ör f ağı r lı k lıuygu lamalar ı hukukun temel in i o luştu rmuştur . Bu uygu lamalar ın ferman lar , ahkam def -

ter ler i ve bazı sancak kanunnameler i şek l inde yazıya geçi r i lmesi ve gelecektek i hukukiyapı iç in referans o luşturması sürecinde, fukahanın uhdesinde bu lunan ve yukar ıda bah-

si geçen "süzgeçten geçi rme ve tasd ik " şar t ın ın işleme imkan ı bulup bulamad ığı h iç denet deği ldi r . Ancak tay in ed i len kad ılar ı n, o r taya çı kan bu su l tan i ku ral lar ı uygu larkenbununla beraber kapasi t eler i ö lçüsünde f ıkh i kaideler i de d ikkate almalar ı mümkündü rveya en azından öyle o lması bek len i r . Bu konuda en bel i rgin m isal ler ceza ve top rak hu-

kuku alan lar ı nda gö rülen uygu lamalard ır . Ayr ı ca devşinne sistem i de d ikkat i çeken b i rbaşka örnekt i r . Dahası Aşıkpaşazade taraf ından Osman Bey dönemine at fen nakled i lenve tar ih i değer i t ar t ışı lı r o lmak la beraber en azından müel l i fi n kendi dönem in in (XV . yyik inci yar ı sı ) gö rüşünü yansı tması bak ım ında b i r hay li d i kkat çek ici o lan pasaj ı hat ır lat -mak gerek i r . Pasaj ı, konumuz açısından önem ine b inaen o lduğu gib i ak tarmak ta yaravard ır . "Osman Gazi 'nün Kanunı abkamın b i ld i rür " başl ığı al t ında yer alan bölüm şöy-

ledir:

"K ad ı k on ul dı. V e sü başı k on ul dı. V e bazar d ur dı. V e h ut be okun dı. Bu

halk kanun ister o ldular . Genn iyan ıdan b i r k i şi geld i. Ey idü r : " bu bazar ınbacı nı bana sat un ". Bu kavm eyi t di : "Hana var " ded il er . OLk i şi h ana var -dı. Sözi ni söyl ed i. Osman Gazi eyi dü r "bac n ed ir "? OL k işi eyi dü r : "Ba-zar a h er n e k im gel se ben an dan ak ça al ur ın ". Osman Gazi eyi dü r : "Se-n ün bu bazar eh li nd e al ır nu n m ı var k im ak ça i st er si n"? OL k işi eyi dü r:"Hanum bu t üred ir . Cem i ' v il ayet ler de vardı r k im pad işah ol an lar al ur ".Osman Gazi ey id ür "Tan r ı m ı buyurdu veya bey ler kendü ler i m i et di ". Yi -ne bu k işi ey idü r : "Tü red i r han ım ! Ezelden kalm ışdur " .Osman Gazi gayetk ak ıd ı. Eyi dü r: "bi r k i şi k im kazan a, gayrmun m ı ol ur ? K en di nü n mül ki

ol ur . Ben anun mal ın a nekodum k i bana akça ver deyem . Bi r e k i şi var gi t .A r tu k bu sözi b ana söyl eme k im sana zi yan ım değer ". Ve bu kavm ey it di -l er k im : "Hanum bu, bazar ı b ek l eyen ler e adet dü r , k im b ir n esneci k vere-ler" .Osm an Gazi eyidür : "İ rndi çün k i siz eyle dersiz, her k işi k im bi r yükgetü re, satan ik i akça versün; her k im satmasa h iç nesne vermesün . Ve herk i şi k im bu kanunumu boza, A ll ah anun d in i n ve dünyasın bozsun .Ve da-

120




h i her k ime k im b i r t ımar verem, anun el inden sebepsiz almayalar . Ve hemo l öl düğü vak i t ağl ın a verel er . Ve her kü çücük dah i ol ur i se verel er . H i z-

metkar lar ı sefer vak t ı o lı cak sefere varalar , t a o l sefere yaray ınca »17.

Bu met in b ize Aşıkpaşazade'n in eser in i kaleme ald ığı XV. yüzy ıl ın i k inci yar ı sındadah i i dar e ve t i car et hukukunda su lt an ı i n si yat i fi n konumu ve bey ler i n kanun -koyucustatü ler i konusunda hakim olan an layışı yansı tması açısından açık b i r f ik i r vermekted i r .

Kanun , kanun laşt ı r ma, kanunname

Diğer yandan y ine erken dönemde yazıya geçi r i l en ve "kanunnname" ad ın ı alan hu-

kuk ı norm lar ın muhtevası ve b içimsel özel l i k ler i de ipucu o luştu racak n i t el i k t ed i r . Ge-nel karakter l i , yan i imparator luğun tamamında car i o lan umumı kanunnameler arasındab i li nen en erken döneme ai t o lan ı Fat ih Kanunnamesid i r l8. İ çer i sinde yer alan bazı hü-kümler 1453 öncesine ai t o lmakla beraber kanunname 1488 tar ih in i taşı r . Buradan hare-ket le daha erken dönemlerden i t ibaren uygu lanan ve/veya ferman ve yasaknameler şek-l i nde yay ın lanan hüküm ler i n 1488 t ar i hi n de b ir ar aya get i ri l er ek el dek i n üshan ın sonşek l in i ald ığı söyleneb i li r . Bu umumı kanunnameler in yan ı sı ra b i r de sancak lar ı n öze]

kanunnameler i vard ır k i bun lar da her sancak ta car i o lan hususı uygu lamalar ı yansı tı r -

lar . Sancak kanunnameler i arasında da 1487 tar ih l i Hüdavend igar L ivası Kanunname-si 'n in en eskisi o lduğu tahmin 0lunmaktad ır l9.

Genel ve sancak kanunnameler in in başl ık lar ında, bunlar ın "Osmanl ı ö r f i kanun lar" ıo lduğunun bel i r t i lmesi d ikkat çek ic idi r20. Mesela y ine Fat ih Kanunnnamesi 'nin baş kıs-m ında yer alan "bu kanun atam ve dedem kanupudu r , ben im dah i kanunumdur " ibaresi

ö r fi kanunlarda car ı o lan "kanun koyucu "nun k im l iğin i bel i r t i r . Buna karşı lı k Hüdaven -d igar L ivası Kanunnamesi 'nde başl ık o larak "beyan -ı t af sl l -i kavan ın - i şer 'i yye- i mü -

t e'amele ve kava'i d- i r üsum -ı ör f iy ye- i mü te'ar ef e k i meb ii n i- i d ef at i r- i Osman i ye vemei ih iz- i ahkam-ı su l tan iyed i r " cümlesi yer almaktad ır21. Kanunnamenin başl ığındaki" kavan ın -i şer 'i yye- i mü te'amele" yan i uygu lanan şer 'ı kanunlar ibaresine rağmen içe-

r iğ ine bakı ldığında bunun d iğer sancak kanunnameler inden fark l ı o lmadığı ve daha çokör f i kaideler in adı geçen sancakta ald ığı mahal l i uygu lamalardan ibaret o lduğu görü lür .17Aşıkpaşazade, Tevar i h- i A l -i Osman , neşreden . N. Atsız, Osmanl ı Tar ih ler i , İ st an bu l 1949, T ür ki ye Yay., s. 104,

l 8Bu k anunnam e i lk önce Avustur ya'h m üsteşr ik F. Kr aeli tz tar afından yayınlanm ış ve daha sonr a Bar kan

t ar af ın dan d a Tür k i ye'd e n eşr ed ilm i şt i r. F. K r ael i tz, «Kan un name Su lt an Mehmed s d es Er ob er er s. D ie aı test enosman ischen St raf und F inanzgezetse», Mi tt ei l un gen zu r o sman i sch en Gesch i ch te i ( Vi en ne 1922) , s. 13- 48.; Ö.L . Barkan , Kanunlar, I st an bu l 1943, s. 387- 395. Met i n en so n o lar ak d a Akgü nd üz t ar af ın dan d a yay ın lan nu şt ır .

A . Akgündüz, Osman lı K an un namel er i i ,İ st an bu l 1990, T ür k D ün yası A raşt ır m al an V ak fı y ay ., s. 347- 357;A yn ca b kz. A bd ül kad ir Özcan , «Fat ih 'i n t eşk i lat k an un namesi v e n izam -ı al em i çi n k ar deş k at li m esel esi », İÜEd eb iy at Fakül t esi T ar i h D er gi si , XXX II I, s. 7- 56.

19Ö. L . Barkan, Kanunlar, s. 1-6.2oN. Bel di cean u t ar af ın dan yay ın lan an kan un namen i n b aşl ığı şö yl ed ir . " Ki t ab -\ k av an i n- i ' ör f ıy ye- i o sman i '''. N .

Beldiceanu, Co de d e l oi s cou tu mi ~ res d e Mehmed l l, Wiesb ad en 1967. v ar . I * v..

21Ö. L . Barkan , Kanunlar, s. i

121

-----

_.-



Kanun Şer' Ör f 'AdetCeza Hukuku K022 1 14 4

MM23 1 9 5Top rak ve KO 32 2 8 5Ticaret Hukuku MM 36 4 16 5

-------------------------------------------------------------------------------------------

Toplam KO 33 16 20 5MM 37 13 21 5

Er k en D ön em Osman lı H uk uk u: Yak laşım l ar , T emel Sor un lar

Bü tün bu m isal ler erken dönem kanunnameler in in ö r fi - su l tan i karak ter in i vurgu la-ması bakımından önem arzetmektedir .

Erken dönem Osman l ı hukukunun n i t el iği i l e i l gi l i yap ılan tar t ışmalarda gözden ka-çan b i r başka nok ta da bu kanunname met in ler inde hüküm ler sı ralan ırken referans o la-rak ku l lan ı lan kavramlard ı r . Gerek Krael i tz ve Beld iceanu taraf ından yayın lanan nüsha-larda gerekse yine XVI . yüzyıl ın başlar ında o luşturu lan ve önceki lere göre daha detay l ıve iy i tasn i f ed i lm iş kanunname mecmualar ında referans o larak ku l lan ı lan "şer ' , kanun,ör f , ve 'adet " kavramlar ın ın z ikred i lme oran lar ın ı karşı laşt ı rmak mümkündür . Böyle b i rkarşı laşt ı rmada or taya çıkan tab lo b ize bazı ipuçar ı verecekt i r . Bu amaçla seçi len ik i ka-

nunnamenin karşı laşt ı r ı lması aşağıda veri lm işt ir .

Görü ldüğü gib i genel karakter l i erken dönem kanunnameler inde içer iğ i n isbeten ge-n iş o lan kanun t er im i i l e ör f ve 'adet sözcük ler in in d ini hukuku temsi l et t i ği kesin o lan

şer ' kav ramına nazaran çok daha sık b i r f rekansta zik red i lmeler i bu met in lerde geçenhüküm ler in hukuk i dayanağı konusunda açık b i r ver i sunmaktad ır .

Yine kanunname, ferman ve şer 'i yye sici l i gib i hukuk i norm ve uygu lamalar ı yansı -

tan met in lerde şer ' ve kanun kavramlar ı sıkça yanyana zikred i ld iği gib i bazen doğrudankanuna ve kanunnnameye at ıf l arda bulunu lduğu , herhangi b i r p rob lem in hamnde başvuru lması gereken kaynak o larak bu met in lere müraacat o lunması gerek t iği de bel i r t i l-

mek ted i r . Mesela M ihal i ç kad ısına gönder i len 1501 tar ih l i b i r hükümde yakalanan h ır -sızlar ın "şer ' le ve kanun la" suçlar ına göre cezalandır ı lmalar ına mani o lunduğunun Ka-p ı'ya b i ld i r i ld iğinden bah isle kad ı'n ın durumu tef t işi ve zan l ılar ı n h ırsı zl ık lar ı nın sab i to lması hal inde "hı rsuzluk lar ı na gö re kanunname muceb ince siyaset ler i ne ise icra o lu -

nup" cezalandırı lmaları istenmektedir24..

Herhangi b i r kav ram kargaşasına yol açmamak amacıyla yukar ıda geçen ter im ler -

22N. Beldiceanu, Cod e d e l oi s cou ıu mi er es d e Mehmed I f.

23Kanunname- i A l -i Osman , Mün ih n üsh ası, Bav yer a D ev let K üt üp han esi , T ür k çe yazmal ar n o. I II .24İ lhan Şahin -Fer idun Ernecen , I f. Bay ezi d D ön em i ne ai t 906/ 1501 T ar i hl i A hf dJm D ef ter i , İ st an bu l 1994, T ür k

Dün yası A raşt ır mal ar ı V ak fı Yay., s. 53. A yr ıca bk z. s. i m.

122




den kanunun Osmal ı met in ler inde hangi bağlamlarda ku l lan ı lmış o lduğuna da bakmakgerekir.

U r iel Heyd'in de tesb i t et t i ği üzere Osman l ı met in ler inde kanun (çoğ. kavanın) ter i -m i değişik an lamlarda ku l lan ı lagelmişt i r .Bun lar ı dör t başl ık al t ında toplamak mümkün-d " 25ur .

a. İ slam f ıkh ın ın o r taya koyduğu ku ral ve hüküm ler an lamında ku l lan ılması . Meselakanun-ı şer 'ı , kavanın- i şer ' iyye ter im ler inde olduğu gibi26.

b . Su lt an t ar af ın dan konulan kural ve yayımlanan kararnameler . Vi layet - i Kara-man 'da dah i bu kanun vaz' ol unmuşt ur (NO, var . 11 VE)veya kanun-ı su l tan ı muceb in-ce (KO, var 22vO) m isal ler inde o lduğu gib i .

c. Kanunname, Kanun- ı Yü rükan t er im ler inde o lduğu gib i yay ım lanan , uygu lananveya yasaklanan kural lar ın b i raraya toplandığı met in lere ver i len isim şekl inde de ku l la-nılmıştır.

d . Son o larak, yazı l ı vaya yazıya geçi r l imeksizin siyasal mekan izma taraf ında d ikka-

te al ınan ve geçer l i kabul ed i len geleneksel hukuk an lamında da ku l lan ıld ığı gö rülmek-ted i r . Mesele bu kanun kanuna muhal i f t i r cüm lesindek i i k inci kanun ter im i veya kanun-i kadimdir, ( KO, var . 16 VE) ve t imar l ar dan mü tef er r i k ol an re'ayay ı cem ' i tmek ka-nun-ı kad imdir (KO, var . 51 rO)cüm leler inde o lduğu gib i .

Metinlerde geçen adet kel imesin in de b i r i gelenek ve töre, d iğer i de vergi (adet -i ağ-nam şekl indeki ku l lan ımı gib i ) o lmak üzere ik i an lamda ku l lan ı ld ığın ı hat ı r latmak gere-k i r

Erken dönem kanunnameler in in bab ve fası l lar şek l inde tasn i f ine rağmen, maddele-re ayr ılmış o lmasa b i le b i rb i r in i tak ip eden cüm~elerhal inde sı ralanan kural ve kaideler ,zamanla tekrar lardan ar ındı r ılmış ve daha fonksiyonel hale get i r i lm işt i r . Kanunnamele-r in bu formu XV II . yüzy ıl ın başından i t ibaren değişmeye başlayacak ve k lasik fet va for -muna yan i soru-cevap şekl inde formüle ed i lmeye başlayacakt ı r . Y ine bu tar ih lerden i t i -baren fetva sisteminde meseleler ele al ını rken muhayyel k işi ad lar ı o larak formülasyon-da kul lanılan zeyd, 'arnr, h ind vs. türünden ter imler kanunnamelere girmeye başlayacak-t ır . Bü tün bun lar er ken dönemde gel i şen hukukl t erm inol oj i ni n de XVI I . yüzy ıl dan i t i-

baren değişt iğin in b i rer göstergesid i r . Hem içer i k hem de şek i lde gö rülen bu fark l ıl ık ,değişen sosyal , ekonomik ve siyasal şar t lar ın da tesi r i i le uygu lanagelen sistemin islamıaçıdan değer lend i r i l ip , yorumlanarak şeki l lend i r i lmesi an lamına gelmekted i r . D iğer b i ri fadeyle erken dönemde şart lar gereği n isbeten fukahanın dışında gel işen kanunlaşt ı rmasürecine, fukahanın kend i termino loj isiy le XVI . yüzyıl ın ik inci yar ısından i t ibaren ağı r -l ık l ı o larakdah i l o lması demekt i r . İ şt e bu sü reçle b i r li k t e Osman l ı hukukunun "şer 'i süz-

geçten geçme" işlem ine tab i t u tu lduğu söyleneb i li r . Buna bakarak Osman l ı hukukunun

2sUr iel Heyd , Studies in Ol d Ot tor nan Cr im i nat Law , ed. V . L. M enage, Ox for d 1973, s. 167.

16Baıku.~... ı

123

_.-- - - -~ -



E r k e n Dönem Osman l ı H u k u k u : Yaklaşımlar. Temel Sorunlar

baştan sona kadar tamamen şer 'i o lduğunu iddia etmek de doğru o lmasa gerek i r . Top -l umun hukuken müslüman lar ve müslüman olmayan lar şek l in de i k i ye ay rılması, d in i

h ukukun güçl ü ol duğu özel l ik l e meden i ve ceza hukuku gibi al an lar dak i kanun ve uy-gu lamalar a bakarak Osman lı'n ın "t eok rat i k" b ir d ev let ol du~unu idd ia etmek de pek

do~ ru de~ i ld ir . Z ira en basi t sözlük an lamıyla teokrasi " otor i t en in , kayna~ ını do~udanTan r ısal gü çt en al an ku tsal b ir kast veya Tan r ı'n ın yer yü zündek i t emsi l ci si ol du~unainan ılan b i r yönet i ci t araf ından uygu land ı~ ı yönet im şek l i "dir2?. Oysa Osmanl ı'da su l -

t an lar zaman zaman d ini ve d ini mo ti f l er i si ya'Si meşru iyyet kayna~ ı o larak ku l lanmışo lsalar dah i o to r it en in kayna~ ı ku t sal deği l daha çok siyasi ve asker i güce dayanan dün -yev i b ir kar ak t er ar z eder .

Erken dönem kanunnameler in in ve hukukunun anaeksen inde bu ö r fi t emayül ve su l -tan i gelenek faktör ler in in a~ ı r l ık l ı o lması esasen bu yapın ın tamamen sekü ler o lduğu ved ini hukukun tamamen d ışında ve hat taonunla rekabet i çer i sinde bulundu~u , i k i hukuksistem in in b i rbi r in i d ışlad ığı an lam lar ına da gelmemekted i r . Ör f i -su l tan i hukuk hemkayna~ında hem de kend isin i meşru laşt ı rma sürecinde d in i hukuktan etk i lenmiş, ondanyarar lanmışt ır . Bu durum zaman zaman ik i kanad ın tamamen uyum içer i sinde bulundu-

~u , b i rbi r i yle çat ışmad ı~ ı ve çel i şmed i~ i düşüncesin i de yaratmamal ıd ır . Ayn ı şek i lded ini hukuk ( fı k ıh ) da hem kaynağında yan i Ku r'an ve Sünnet 't e hem de daha sonrak i uy-

gu lama ve teor i leşt i rme sürecinde gelenek (ör t ) hukukundan b içimsel ve içer ik bakımın-dan etk i lenm işt i r . N ihayet inde d ini hukuk içer i sinde yer ald ı~ ı b i li nen b i r çok norm hemPeygamber zamanında hem de daha sonrak i dönemlerde Arap toplumu ve komşu uygar-l ıklarda(Roma,Ir an,Mısır, Türk )yüzyıllardanberi yürür lükt eolanyazılı veya yazıl ı ol-mayan geleneksel hukuk kaideler in in d in i süzgeçten geçi r i lm iş hal id i r . Bi r başka i fadey-le Arap yar ımadası ve daha sonraAkden iz dünyasında İslam öncesi toplumlar ın hayat ı -n ı o rgan ize eden iç mekan izma ve hukuk an lay ışının İ slam i dönemde şer 'i l eşt i rme işle-

mi i le bazen kı r ılarak, de~ işt i r i lerek, bazen o lduğu gib i muhafaza ed i lerek var l ı~ ını meş-

ru laşt ı rdı~ ı görü lü r . Bunun yanında, tamamen yasaklanarak or tadan kald ır ı lan normla-r ı n bulunduğu gib i büsbütün yen i İ slam i norm lar ın ted r i cen yürü r lüğe soku ldu~u da b i r

gerçek t i r . Bu çerçevede erken dönem Osmal ı hukukundan bahsederken daha öncek imüsl üman t op lum larda el de ed ilm i ş t ecr üben in et k isi ve b ir b ak ıma da bu t ecrüben insa~ladığı avantaj gözden kaçırı lmamalıdır .

Sonuç

Osman l ı hukuku incelemeler inde d ikkate al ınması gereken nok talar ı n başında i l ko larak , yukar ıda k ı saca ana f i k i r ler in i sunduğumuz b i r inci ve ik inci grubun gö rüşler in -de pek önemsenmeyen veya önemsenmek istenmeyen konuların başında Osmanlı'ya ka-

2'L e n ou veau p et i ı r ob er ı, Paris 1994.

124

-_._----



Yard. Do ç. Dr. Yu nu s KOÇ

dar islam dünyasındaelde edi lmi şolan teorik ve pratik hukuki tecrübeninetkisi gel i r.Böyle b i r t ecrüben in zay ıf da o lsa uclardak i si yasi , sosyal ve kü l tü relor t amın kendisine

has özel l ik ler iy le uyuştuğu ve erken dönemdeki kanun laşma sürecinde beyler in " insiya-t i f ku l lanma" eği l im in i güçlend ird iği göz ard ı ed i lmemel idi r .i k inci nok ta Osman l ı hukukunu baştan sona kadar tek eksende b i r bütün o larake ele

almak son derece yan ıl tıcı olmak t ad ır . Hukuk i al anda si yasal , ekonom ik , kü lt ür el vecoğraf i şar t lar ın et k isi yl e bey ler i n i n si yat i f ku ll anma eği l im in in yü ksek ol duğu er kendönem i le mederse ve u leman ın ar t ık kök leşt iği ı mevcu t siyasal ve hukuk i yap ıy ı so rgu -layab i lmek, test edeb i lmek ve süzgeçten geçi reb i lmek iç in gerek l i ve yeter l i en tel lektü -

el b ir i k im i el de et ti ği d önem olan XVI . yüzy ıl ın i k i nci yar ısın ı b ir i bi r i nden ayı rmaksı -

zın meseleye yaklaşmak sağlam sonuçlara u laşmamızı engel leyen b i r başka faktördür .çünkü XVI . yüzy ıl ın i k inci yar ı sından i t ibaren o r taya çı kan yen i sü reç, hukuk sistem in ien i yi yansı tan kanunname met i nl er i ve şer 'i ye si ci l er i ni n gerek f ormülasyon bi çim igerekse içer i k i t i bar i y le erken dönemden fark l ıd ır . Osman l ı ö r fi hukukunun neredeyse

" laik" o lduğunu söyleyen grup bu erken döneme ai t ver i ler i ku l lan ı rken " tamamen şer ' i "ol du ğu nu i fad e ed en gr up d a d ah a çok XV II . yü zyıl dan i ti bar en or taya çık an hu ku kmet in ler ine ve teor ik çerçeveye dayanmaktad ır . Böylece sadece kend i siyasal veya baş-ka gerekçeler ine ist inaden savunu lmak istenen görüşe uygun argümanı tar ih in bel i r l i b i r

d önem inden seçerek bunu büt ün dönem lere t eşm i l etmek ve buradan genel sonuçl arçıkar tmak gibi b ir d urum sergi l enmek t ed ir . Bu i se son derece eksi k ve b il imsel o lmak -

tan uzak b i r yak laşımdı r . Tar t ışma ih ti yacı duyulan konu larda kavram lar ı ve k rono lo ji ksapmalar ı d ikkate almamak b i li nçi o larak yap ıld ığında tar ih i sap t ırmaya matu f b i r ey -

l em olar ak n i tel endi r i leb il i r. D iğer t ar af tan t ar i hi şar t lar ı ve t op lum lar ın geçi r di ği ev -reler i d ikkate almadan genel lemelerde bu lunarak.Osmanl ı hukukunu ancak XIX. yüzyıl -da ve kendine has şar t larda Bat ı'da o r taya çı kmış b i r kav ram la izah etmeye çal ışmak dasorunu çözmeye yetmed iği gib i kavram kargaşasına yen i i laveler de get i rmekted i r .

Osman lı devl et in de XV I. yü zyıl ın i k in ci yar ısı ve XV II . yü zyıl dan i ti bar en or tayaçı kan ve er ken dönem in özel li k ler i nden ay rıl an yen i sü rece, med rese, u lema ve f uka-han ın yukar ıda bahset t iğim iz kont rol ve süzgeçten geçi rme işlem i i çin fonksiyonel , en -

t el lek tü el ve sayısal bak ımdan yet er li sev iyeye u laşm ış olmasın ın et ki si bü yü kt ür .Bunun yanı sı ra sistemin d in i açıdan sorgu lanması ve yorumlanmasında etk i l i o lan baş-ka si yasal , ekonom ik ve sosyal kaynak l ı i ç ve d ış had isel er de vardır . Bü tün bu f ak t ör -ler in Osman l ı dünya gö rüşüne, f i k r i yap ısına ve dolay ısı yla dev let in ve top lumun omur -gasın ı ol uşt ur an huk uk i yapıya t esi rl er i ayr ı bi r i ncel em e k on usudur . Şimdi li k bu

dönüşümün etk i ler in in imparator luk y ık ılana kadar devam et t iğin i hat t a, Cumhur iyetdönem ine de yansıdığını i f ade etmek le yet ineceğiz. Daha der in lemesine, objek t i f vef ar k l ı d önem lere ai t kanunname, şer 'i ye si ci l i v e başka hukuk I /t ar i hi kaynak l ar ı kar -şı laşt ı rmak suret iy le yapılacak araşt ı rmalar hem erken dönem hukuki yapısın ın daha iy i

a n l a t a l f t W 1U _ .d e d a h a so n r a k i d ö n e m d e g ö z l e m le n e n deAi i im in R e b e p . - n i t e l i k vesonyçenmn belirg in lejmesineyardımcı olacakt ı r . 125



Erken Dönem OSman l ı H u k u k u : Yak laşım lar , Temel So run lar

KAYNAKÇA

Akgü nd üz, Ahmet . ( 1990) . Osman lı K an un namel er i ve H uk uk i T ah li l/ er i; M er k ez v e Umumi K an un -

nameler, C. i . İ st an bul : Fey V ak fı Yay.

Aşıkpaşazade. (1949). Tevar i h- i A l -i Osman , neşreden . N . Atsız, Osmanl ı Tar ih ler i . İstanbu l: Tü rk i yeYay.

A yn i A li . ( 1863) . Kavan fn -i A l-i Osman d er M ezam fn -i Def ter -i Di van . İstanbul : 1280 (1863) .

Bar k an , Ö. L üt fi . ( 1943) . x v- xv ı. A sır lar da Osman lı ım par at or lu ğu 'n da Zi rai Ek on om i ni n H uk uk i v e

Ma li Esaslan 1. Kanunlar, İstanbuL.

Bar k an , Ö. L üt fi . ( 1977) . «Kan un -n ame», Is lam Ansik lopedisi , C. 6. İ st an bu l: M i ll i Eği ti m Basım evi ,

s.185-196..

Beldiceanu, Nicora. (1967). Code de lo is coutumieresde Mehmed l l , Wiesbaden.Rahman, Fazlur. (1981). Islam, (çev. M. Dağ-M. Aydın) , İstanbul :Selçuk Yayın lar ı .

Goldziher , i . (1977) . «Fıkıh», Islam Ansiklopedisi ,C. 4. İstanbul :M i l l i Eğ i t im Basımevi , s.601-608.Heyd, Uriel . (1973). Studies in Old Ot tornan Cr iminal Law, ed . V . L . Menage, Ox ford .İna lc ık , Hal i l (1958) . «Osmanl ı hukukunagi r iş : Ör f i su l tan i hukuk ve Fatih ' in kanunlar ı», AÜ Siyasal

Bi lg i ler Fakül tesi Derg isi , C. XIII /2, s.102-126Kanunname-i Al - i Osman, Münih nüshası ,Bavyera Devlet Kütüphanesi ,Türkçe yazmalar no. l l l .Karaman, Hayrett in. (1988). «Adet», Türkiye Diyanet VakfıIslam Ansiklopedisi ,C.1. İstanbul: s. 369-

373Karaman, Hayrett in. (1996).«Fıkıh», Türk iyeDiyanet Vakf ı Islam Ansik lopedisi ,C. 13. İstanbul : s.1-

14.Kefesoğlu , İb rah im. (1980) . «Selçuk lular», Islam Ansik lopedisi , C. 10. İ st an bul: M il l i Eği ti m

Basımevi, s. 353-416.Koç, Yunus. (1997). Laf i ,xat ion par ecr i t des lo is ot tomaneset le rô le des codes de lo is: Etude accom-

pagnee de l 'ed i t i on du manuscr i t de Mun ich (XVe-XV le siecles) , Yayın lanmamış Doktora Tezi ,Universi te de Par is I , Par is .

Köprü lü ,M. Fuad. (1977) . «Fıkıh», Islam Ansiklopedisi ,C. 4. İstanbul :Mi l l i Eğ i t im Basımevi , s.608-621.

Köprü lü, M. Fuad. (1938) . «Us inst i tu t ionsjur id iques turquesau moyen-age», 1TK Bel/eten, C. I115-6, s. 41-76

Krael i tz , Freder ich. (1922) .«Kanunname Sul tan Mehmeds des Eroberers. Die i i l testen osmanischen

Straf und Finanzgezetse», Mittei lungen zur osmanischen Geschichte i Vienne, s. 13-48Mehmed Ar i f . (1912-13) . «Kanunname-i Al i - Osman», Tar ih- i Osmani Encümeni Mecmuası , fas.15-

19. İstanbul, s. 9-32.Mumcu, Ahmet . (1985) . Osmanlı Devlet i 'nde Siyaseten Katl . Ankara 2bs: Bi rey ve Toplum Yay .Özcan, Abdülkadir. (1982). «Fatih'in teşki lat kanunnamesive nizam-ı alem için kardeşkatl i meselesi»,

Iü Edeb iyat Fakü lt esi Tar i h Dergi si , S. XXXI II , s. 7-56.

Schacht, Joseph. (1986). I sl am Hukukuna Gi r i ş, ( çev . M . Dağ-M .Şener ) , Ankara: AÜ İ l ah i yat Fak .Yay.

Şahin, İ lhan - Emecen, Ferid un. (1994). l l . Bayezid Dönemineai t 906/1501 Tar ih l i Ahkam Def ter i , İ s-

tanbul :Türk Dünyası Araşt ı rmalar ı Vakfı Yay.Tunaya, T. Zafer . (1969) . «Atatürkçülay ik l ik pol i t ikası" ,AtatürkKonferansları, I I I A r ı kara:TTK Yay .s. 25-42.

Üçok , Coşkun . (1946) . «Osmanl ı kenunnameler inde İs lam ceza hukukuna ayk ır ı hükümler " , AÜHukuk Fakültesi Mecmuası, C. I I I.S. 1- 4. s.

126

erken dönem osmanlı hukuku-yaklaşım,temel sorun

Documents