Η ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΛΙΣΑΒΟΝΑΣΗ προοπτική και το στοίχημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης

Χρήστος Α. Φραγκονικολόπουλος

ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΕΠΟ 33

1

Εισαγωγή

Πενήντα τρία χρόνια μετά τη Συνθήκη της Ρώμης και την ίδρυση της Ευρωπαϊκής

Οικονομικής Κοινότητας (ΕΟΚ), το εγχείρημα της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης

χαρακτηρίζεται από σημαντικές ελλείψεις αποτελεσματικότητας, αξιοπιστίας και

δημοκρατικής νομιμοποίησης1.

Ενώ από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 η ΕΟΚ επέλεξε να ακολουθήσει τις

παγκόσμιες εξελίξεις και να αποκτήσει μια νέα δυναμική μέσα από τη θεαματική

ολοκλήρωση της Ενιαίας Αγοράς (Ενίαια Ευρωπαϊκή Πράξη 1986), τον

μετασχηματισμό της σε Ευρωπαϊκή Ένωση (Συνθήκη του Μάαστριχτ 1992), την

εισαγωγή του ευρώ και τη δημιουργία της ΟΝΕ το 2002, στο τέλος της πρώτης

δεκαετίας του 21ου αιώνα η Ε.Ε. χαρακτηρίζεται από «μιζέρια» και «εσωστρέφεια»2.

Βρίσκεται, θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς, σε μια περίοδο στασιμότητας και

αβεβαιότητας, γεμάτη ερωτηματικά για το αν το ενοποιητικό εγχείρημα είχε πια

εξαντλήσει την πορεία του3.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της κατάστασης είναι η αρνητική έκβαση της

Συνθήκης για το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα. Το γαλλικό δημοψηφισματικό «όχι», που

ενισχύθηκε από το «όχι» των Ολλανδών, σηματοδότησε μια αλλαγή στην πορεία του

«Ευρωπαϊκού Σχεδίου» όπως αυτό είχε διαμορφωθεί στις αρχές του 21ου αιώνα4.

Αποδόμησε το πρότυπο της Συνταγματικής Συνθήκης για τη θεσμική λειτουργία της

Ε.Ε. και αποδυνάμωσε την προοπτική μιας πολιτικής ένωσης. Επιπρόσθετα, ενίσχυσε

τα επιχειρημάτα ατόμων και οργανώσεων που επιθυμούν διακαώς να τερματιστεί η

διεύρυνση για λόγους θεσμικούς (λειτουργικότητας και αποτελεσματικότητας) και

οικονομικούς (οικονομική κρίση και εξασθένηση του ευρώ, μαζική μετανάστευση,

αύξηση του οργανωμένου εγκλήματος, οικονομική αστάθεια στις υποψήφιες χώρες)5.

1Βλ. Μητσός, Α. 2007. «Το τέλος του ‘ευρωπαϊκού γίγνεσθαι’», Βήμα Ιδεών ΕΕ: Τοπίο στην Ομίχλη - Μεταξύ Ολοκλήρωσης και Εθνικών «Εγωισμών», 3, Ιούλιος, σ. 11-12. 2Βλ. Παπακωνσταντής, Μ. 2008. «Ιρλανδικό Δημοψήφισμα: Η Ευρώπη ξανά σε κρίση», Ευρωπαϊκή Έκφραση, Τχ., 69, σ.14. 3Βλ. Tsoukalis, L. 2003. What Kind of Europe?, (Oxford, Oxford University Press), Μαραβέγιας, Μ., Ι. Τσινισιζέλης (επιμ.). 2007. Η Νέα Ευρωπαϊκή Ένωση: Οργάνωση και Πολιτικές, (Αθήνα, Εκδόσεις Θεμέλιο). 4Βλ. Παπαδημητρίου, Γ. 2002. Η Συνταγματοποίηση της Ευρωπαϊκής Έκφρασης, (Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα). 5Βλ. Cottrell, R. 2005. «Οι καινούργιοι μας γείτονες», Καθημερινή-The Economist, Οκτώβριος, 21, σ. 8-11, Foucher, M. 2007, «Ευρώπη χωρίς σύνορα, σύνταγμα και ταυτότητα», Le Monde Diplomatique-Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 15 Ιουλίου, σ. 32-34.

2

Η εξέλιξη αυτή, θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς, οφείλεται στη ριζική και

διαχρονική αντίφαση ανάμεσα στην «εθνικιστική» και την «ευρωπαϊστική»

προσέγγιση. Την πρώτη πρόσεγγιση υιοθετούν τα κράτη-μέλη το όραμα των οποίων

περιορίζεται στο ελεύθερο εμπόριο, στις ελεύθερες επενδύσεις και την ελεύθερη

αγορά. Δεν υποστηρίζουν την πολιτική ενοποίηση της Ε.Ε. και στηρίζονται στη

στρατηγική ασφάλεια που τους προσφέρει το ΝΑΤΟ. Τη δεύτερη προσέγγιση

υιοθετούν τα κράτη-μέλη που επιθυμούν η Ε.Ε. να μετασχηματιστεί σε μια πολιτική

κοινότητα, που όχι μόνο θα διαθέτει σταθερούς και αποτελεσματικούς θεσμούς και

αλληλεγγύη ανάμεσα στα μέλη της, αλλά και θα υιοθετεί μια πιο ενεργό και πιο

αυτόνομη εξωτερική πολιτική.

Λόγω ακριβώς αυτών των διαφορών, η Ε.Ε. καταλήγει πάντα στη διαχείρηση των

ζητημάτων της ολοκλήρωσης στο επίπεδο της διακυβερνητικής συνεργασίας.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της πραγματικότητας, όπως θα δούμε παρακάτω,

αποτελεί η Συνθήκη της Λισαβόνας του 2009 (που αντικαθιστά τη Συνταγματική

Συνθήκη).

Επίσης, το θεσμικό σύστημα της Ε.Ε. δε διαθέτει μια πολιτική ηγεσία ικανή να

προσελκύσει και να κεντρίσει το ενδιαφέρον των πολιτών, να διευκολύνει τη

συμμετοχή του στα ευρωπαϊκά ζητήματα και να δημιουργήσει έναν πολιτικό χώρο

προβληματισμού για το μέλλον της Ε.Ε. Οι πολίτες της Ε.Ε. έχουν ανάγκες και

οράματα που η παρούσα θεσμική και πολιτική τάξη πραγμάτων δεν ικανοποιεί6.

Αντίθετα, διευρύνει το έλλειμμα δημοκρατίας και την αναξιοπιστία της πολιτικής.

Παρά τα οποία βήματα έχουν γίνει (όπως για παράδειγμα οι τακτικές διαβουλεύσεις

της Επιτροπής με κοινωνικές, συνδικαλιστικές και περιβαλλοντικές ομάδες) οι

ευρωπαϊκές πολιτικές παράγονται ερήμην των πολιτών, από θεσμικά όργανα που

βρίσκονται μακριά από τον πολίτη και στερούνται δημοκρατικής νομιμότητας7.

6Βλ. Leonard, M. & J. White. 2002. Can Brussels Earn the Right to Act?, (Foreign Policy Center, London, Σειρά: Next Generation Democracy No. 3). 7Για το ζήτημα αυτό βλ. Chryssochoou, D. 2003. “EU democracy and the democratic deficit”. Στο Cini, Μ. (επιμ.) European Union Politics, (Oxford University Press, Oxford), Katz, R. S. 2000. “Models of Democracy: Elite Attitudes and the Democratic Deficit in the European Union”. Εισήγηση στο workshop Competing Conceptions of Democracy in the Practice of Politics, European Consortium for Political Research Joint Sessions of Workshops, Copenhagen, Leonard, M. 2006. Democracy in Europe: How the EU can survive in an age of referendums, (Centre for European Reform, Policy Brief, London).

3

Από την άποψη αυτή, η ΕΕ δεν μπορεί να θεωρηθεί ως ένας μηχανισμός που παρέχει

στα κράτη-μέλη και στα εκλογικά τους σώματα τα μέσα αντιμετώπισης των

προκλήσεων της παγκοσμιοποίησης. Ενώ γίνονται προσπάθειες για τη θέσπιση

κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων ιθαγένειας, για την προστασία του

περιβάλλοντος, ελέγχου των αγορών και αντιμετώπισης διασυνοριακών ζητημάτων

(υγεία, μετανάστευση, έγκλημα) οι προσπάθειες αυτές είναι δευτερεούσας σημασίας

μπροστά στον κυρίαρχο στόχο της απελευθέρωσης της αγοράς8. Η ολοκλήρωση

αποτελεί περιφερειακή έκφραση της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης που

επιταχύνει το διεθνικό χαρακτήρα των αγορών και επωφελεί μόνο τις πολυεθνικές

εταιρείες, με αποτέλεσμα η πολιτική και δημοκρατική διαδικασία σε ευρωπαϊκό

επίπεδο να μην ιδιαίτερα αποτελεσματική. Η διαδικασία λήψης αποφάσεων όχι μόνο

παρουσιάζει έλλειμμα διαφάνειας, αλλά είναι περίπλοκη και πάσχει από επικοινωνία.

Η κατάσταση αυτή στερεί πολιτικά δικαιώματα από κράτη και κοινωνίες9.

Η αποτυχία της Συνταγματικής Συνθήκης

Στο τέλος του 2001, και σε μια προσπάθεια βελτίωσης της δημοκρατικής

νομιμοποίησης της Ε.Ε. και των θεσμικών της οργάνων, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο

του Laeken αποφάσισε η αναθεώρηση των Καταστατικών Συνθηκών να μην

αποτελέσει αποκλειστικό έργο Διακυβερνητικών Διασκέψεων (όπως στις περιπτώσεις

της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Πράξης το 1986, της Συνθήκης του Μάαστριχτ το 1992, της

Συνθήκης του Άμστερνταμ το 1997 και της Συνθήκης της Νίκαιας το 2000), αλλά να

8Βλ. George, Susan 2009. Εμείς Οι Λαοί της Ευρώπης: Ο διαρκής αγώνας για τα δικαιώματα των Ευρωπαίων πολιτών, (Αθήνα, Εκδόσεις Οξύ, Εισαγωγή Χρήστος Α. Φραγκονικολόπουλος). 9Για το ζήτημα αυτό βλ. Christiansen, T. 2007. «Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση και περιφερειακή ασφάλεια», στο Baylis, J. & Smith (επιμ.), Η Παγκοσμιοποίηση της Διεθνούς Πολιτικής, (Εκδόσεις Επίκεντρο), σ.729-751.

4

συγκληθεί μια ανοικτή και αντιπροσωπευτική Συνέλευση για τη συζήτηση του

θεσμικού μέλλοντος της Ε.Ε.

Αυτή η μέθοδος ήταν, μια μικρή «θεσμική επανάσταση»10, καθώς διεύρυνε τη

διαδικασία πέρα από τις εθνικές κυβερνήσεις, έτσι ώστε να λάβει υπόψη της μια

πληθώρα απόψεων που προέρχονταν από αντιπροσωπευτικά όργανα, από μέλη της

κοινωνίας των πολιτών, ακόμη και από το ευρύτερο κοινό. Όλοι αυτοί οι δρώντες,

κρατικοί και μη-κρατικοί, συνεισέφεραν με ιδέες ενός πιο δημοκρατικά

νομιμοποιημένου συστήματος διακυβέρνησης της Ε.Ε. σε αρκετούς τομείς.

Ειδικότερα, το Σχέδιο θέσπισης Συνταγματικής Συνθήκης για την Ευρώπη (ΣΣΕ)

πρότεινε τη δομική απλούστευση των συνθηκών με στόχο να βελτιωθεί η κατανόηση

του όλου θεσμικού πλαισίου. Αναγνώρισε τη διαφάνεια και τυπικά ως μέρος του

«δημοκρατικού βίου» της Ένωσης, με πιο φανερή και σαφής κατανομή των

αρμοδιοτήτων, η οποία αντανακλά τις τυπικές και άτυπες πτυχές του μηχανισμού

λήψης των αποφάσεων της Ε.Ε. σε σχέση με την αντιπροσώπευση διαφορετικών

συμφερόντων.

Επίσης, η δυνατότητα των πολιτών να ασκούν μεγαλύτερη επιρροή σε ευρωπαϊκό

επίπεδο στηρίχθηκε μέσω του ενισχυμένου ρόλου των αντιπροσωπευτικών οργάνων,

όπως είναι τα εθνικά κοινοβούλια, μέσω των διαύλων άμεσης συμμετοχής, όπως είναι

οι διάφοροι φορείς της κοινωνίας πολιτών, και μέσω της αναγνώρισης ενός γενικού

δικαιώματος για κάθε πολίτη να συμμετέχει στο «δημοκρατικό βίο» της Ένωσης.

Πρότεινε, τέλος, μια ιδέα δημοκρατίας που βασίζεται στο σεβασμό των ανθρωπίνων

δικαιωμάτων και θωρακίζεται με την ενσωμάτωση του Χάρτη των Θεμελιωδών

Δικαιωμάτων της Ε.Ε. στο κείμενο της Συνθήκης11. Σε γενικές γραμμές η ΣΣΕ

κατέληγε σε ένα πρότυπο θεσμικής διακυβέρνησης της Ε.Ε. που είναι περισσότερο

οριοθετημένο, με σαφέστερη κατανομή των αρμοδιοτήτων, πιο δημοκρατικά

ελεγχόμενο και προσβάσιμο από τους πολίτες της.

10Βλ. Παπαδημητρίου Γ., Γ. Καριψιάδη & Κ. Παπανικολάου. 2002. Η Συνέλευση για το Μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης, (Αθήνα, Εκδόσεις Παπαζήση). 11Βλ. Κείμενα Τεκμηρίωσης Ινστιτούτου Αμυντικών Αναλύσεων (Αθήνα 2003), Η Ενσωμάτωση του Χάρτη Θεμελιώδων Δικαιωμάτων στο Ευρωπαϊκό Σύνταγμα, Πρόλογος Γ. Παπαδημητρίου.

5

Όμως και παρά την επαναστατική φύση της Συνέλευσης η Ε.Ε. δεν κατάφερε να

γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ των ελίτ και των πολιτών. Ενώ η διαδικασία σύνταξης

του Σχεδίου της ΣΣΕ ήταν εύκολα προσβάσιμη, τα σχέδια των προτεινόμενων

ρυθμίσεων ήταν διαθέσιμα στο ευρύ κοινό, μία από τις πιο αξιοσημείωτες αποτυχίες

της Συνέλευσης ήταν ότι τα θεσμικά ζητήματα συζητήθηκαν στο περιθώριο της όλης

διαδικασίας. Ειδικότερα, η θεσμική αναμόρφωση συζητήθηκε και πραγματοποιήθηκε

εκτός των συνεδριάσεων της Συνέλευσης. Η απουσία μιας ομάδας εργασίας για το

θεσμικό πλαίσιο των οργάνων της Ε.Ε. δεν οδήγησε σε λεπτομερείς συζητήσεις,

αφού, 15 μήνες μετά την έναρξη των εργασιών της Συνέλευσης και λιγότερο από ένα

μήνα πριν από το τέλος τους, κρίσιμες και εποικοδομητικές προτάσεις για τα θεσμικά

ζητήματα δεν είχαν καν παρουσιαστεί στη Συνέλευση.

Έτσι, αφού δεν υπήρξε μια αναλυτική συζήτηση για τα θεσμικά ζητήματα στο

πλαίσιο της Συνέλευσης, αναπτύχθηκε μια παράλληλη διαδικασία

διαπραγματεύσεων, η οποία τελούσε υπό την άμεση επιρροή της Γαλλίας και της

Γερμανίας. Στη συνέχεια, το κείμενο που συμφωνήθηκε από το Ευρωπαϊκό

Συμβούλιο της Θεσσαλονίκης τον Ιούνιο του 2003 προωθήθηκε βεβιασμένα στη

Διακυβερνητική Διάσκεψη, αντί να παρουσιαστεί και να συζητηθεί ανοιχτά ενώπιον

των ευρωπαϊκών λαών.

Ήταν, λοιπόν, περίπου αναμενόμενο ότι με την εξαίρεση της αναγνώρισης του

Ευρωπαϊκού Συμβουλίου ως οργάνου της Ε.Ε., η ΣΣΕ διατήρησε τη γενική

φιλοσοφία κατανομής των εξουσιών, με κάποια βελτίωση των αρμοδιοτήτων

συγκεκριμένων οργάνων στο πλαίσιο ενός νέου ενοποιημένου και απλουστευμένου

θεσμικού πλαισίου. Η Επιτροπή διατήρησε το μονοπώλιο της νομοθετικής

πρωτοβουλίας, το Ευρωκοινοβούλιο και το Συμβούλιο θα συνέχιζαν να δρουν ως

συν-νομοθέτες με τη διευρυμένη εφαρμογή της διαδικασίας της συναπόφασης.

Κατά συνέπεια, ανεξάρτητα από το πόσο ανοιχτή ήταν αυτή καθαυτήν η διαδικασία,

η Συνέλευση απέτυχε να εξασφαλίσει τη δημόσια εγρήγορση και το ενδιαφέρον για

το περιεχόμενο της ΣΣΕ.

Το ίδιο συνέβη και με τη Συνθήκη της Λισαβόνας.

6

Η Διακυβερνητική Διάσκεψη εργάστηκε υπό συνθήκες αυστηρού πολιτικού ελέγχου

στο υψηλότερο επίπεδο, με λεπτομερέστατη «εντολή καθηκόντων» και χωρίς

ανοίγματα προς άλλους παράγοντες και δρώντες διαμόρφωσης γνώμης, όπως είχε

συμβεί με τη ΣΣΕ12. Η Συνθήκη της Λισαβόνας αποφεύγει τους συνταγματικούς

συμβολισμούς της ΣΣΕ (καταργεί τη σημαία της Ε.Ε. και τον ύμνο της, και τη

διάταξη για την υπεροχή του ενωσιακού έναντι του εθνικού δικαίου), δε μεταβάλλει

τις υφιστάμενες θεσμικές ισορρροπίες και τροποποιεί χωρίς να ενοποιεί τις Συνθήκες

με αποτέλεσμα να μην τις καθιστά περισσότερο προσιτές στους πολίτες.

Η Συνθήκη της Λισαβόνας13

Ιστορικό

Ειδικότερα, η Συνθήκη της Λισαβόνας (ή Μεταρρυθμιστική Συνθήκη) μεταξύ των 27

κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ρυθμίζει τη δομή και λειτουργία της Ε.Ε.,

σε αντικατάσταση της Συνθήκης της Νίκαιας.

Τέθηκε σε ισχύ την 1η Δεκεμβρίου 2009.

12Βλ. Φραγκάκης, Ν. 2008. «Από τη Συνταγματική στη Μεταρρυθμιστική Συνθήκη. Ένα βήμα εμπρός, δύο πίσω ή δύο βήματα εμπρός, ένα πίσω;», Βήμα Ιδεών, Τχ., 9, 2008, σ. 6. 13Βλ. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 17 Δεκεμβρίου 2007, C 306, «Συνθήκη της Λισαβόνας: Για την Τροποίηση για την Συνθήκη Ίδρυσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Συνθήκης Περί Ιδρύσεως της Ευρωπαϊκής Κοινότητας», http :// eur - lex . europa . eu / LexUriServ / LexUriServ . do ? uri = OJ : C :2007:306:0001:0010: EL : PDF

7

Αν και η υπογραφή της Συνθήκης είχε λάβει χώρα ήδη από τις 13 Δεκεμβρίου 2007,

το αρνητικό δημοψήφισμα στην Ιρλανδία λίγους μήνες αργότερα (12.06.2008)

οδήγησε αναπόφευκτα σε εμπλοκή της κυρωτικής διαδικασίας. Το ζήτημα

αντιμετωπίστηκε με την ικανοποίηση ορισμένων ιρλανδικών αιτημάτων προκειμένου

να διενεργηθεί δεύτερο δημοψήφισμα, το οποίο έλαβε χώρα στις 2 Οκτωβρίου 2009

και είχε θετική έκβαση (67.1% υπέρ και 32.9%κατά). Από τα αιτήματα των

Ιρλανδών, -γνωστά και ως «ιρλανδικές εγγυήσεις»- το κυριότερο ήταν η διατήρηση

ενός Επιτρόπου ανά κράτος-μέλος (σε αντίθεση με τις διατάξεις της Συνθήκης), αλλά

και ορισμένες διαβεβαιώσεις ότι η Συνθήκη δεν επηρεάζει την ιρλανδική

ουδετερότητα και την πολιτική ασφάλειας των κρατών-μελών.

Εκτός από την Ιρλανδία, τρεις ακόμα χώρες, η Τσεχία, η Πολωνία και η Γερμανία

κύρωσαν με καθυστέρηση τη Συνθήκη της Λισαβόνας. Η Γερμανία προχώρησε στην

κύρωση της Συνθήκης στις 25.09.09, αφού πρώτα εξεδόθη η απόφαση του

Συνταγματικού Δικαστηρίου για την συμβατότητα του Γερμανικού Συντάγματος με

την Συνθήκη. Η Πολωνία επίσπευσε τις σχετικές διαδικασίες μετά τη θετική έκβαση

του δεύτερου ιρλανδικού δημοψηφίσματος και κύρωσε τη Συνθήκη στις 12.10.2009,

ενώ στην Τσεχία ο κυρωτικός νόμος υπογράφηκε στις 3.11.2009, αφού πρώτα ο

ευρωσκεπτικιστής Πρόεδρος της χώρας, κ. Vaclav Klaus, ζήτησε να εξαιρεθεί η χώρα

του από την εφαρμογή του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων. Η Ελλάδα κύρωσε τη

Συνθήκη στις 11 Ιουνίου 2008 με ψήφους 250 υπέρ και 42 κατά.

Διάρθρωση και Περιεχόμενο

Η Συνθήκη της Λισαβόνας είναι αποτέλεσμα επίπονων και έντονων

διαπραγματεύσεων στο πλαίσιο της Διακυβερνητικής Διάσκεψης 24.07-03.10.2007, η

οποία συγκλήθηκε μετά την εντολή που δόθηκε από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο των

Βρυξελλών (21-22.06.2007).

Κύριος σκοπός της, όπως εκφράζεται και στο προοίμιό της, είναι η ενίσχυση της

αποτελεσματικότητας και της δημοκρατικής νομιμοποίησης της Ε.Ε., καθώς και η

βελτίωση της συνοχής της δράσης της Ένωσης. Η διεύρυνση με δέκα νέα μέλη το

2004 κατέστησε επιτακτική την ανάγκη θεσμικών προσαρμογών, ώστε να είναι

δυνατή η εύρυθμη λειτουργία μιας Ένωσης με 27 ή περισσότερα μέλη.

8

Η νέα Συνθήκη τροποποιεί, αφενός μεν, τη Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση

(ΣΕΕ), αφετέρου δε, τη Συνθήκη περί ιδρύσεως της Κοινότητας (ΣΕΚ), η οποία

μετονομάζεται σε Συνθήκη για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ).

Διατηρούνται, επομένως, οι δύο βασικές ιδρυτικές Συνθήκες, ενώ η Ένωση αποκτά

ενιαία νομική προσωπικότητα και αντικαθιστά την Κοινότητα ως νομικό πρόσωπο.

  

Βασικά χαρακτηριστικά

Σε επίπεδο αρχών και αξιών η ρητή αναφορά στην αρχή της δημοκρατίας, του

κράτους δικαίου, της ελευθερίας, του σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας αλλά

και στη σημασία της κοινωνικής δικαιοσύνης και προόδου και της πλήρους

απασχόλησης, σε συνδυασμό με τον νομικά δεσμευτικό χαρακτήρα του Χάρτη των

Θεμελιωδών Δικαιωμάτων και την ενίσχυση των ρυθμίσεων για την ευρωπαϊκή

ιθαγένεια, αποτελούν σημαντικά βήματα για την ευρύτερη δημοκρατική

νομιμοποίηση της ενοποιητικής διαδικασίας.

Ταυτόχρονα, οι ίδιοι οι πολίτες αποκτούν αυξημένο ρόλο με τη θεσμοθέτηση του

δικαιώματος «πρωτοβουλία πολιτών» και την ενίσχυση του ελεγκτικού ρόλου των

εθνικών κοινοβουλίων, παράλληλα και όχι σε βάρος της διεύρυνσης των

αρμοδιοτήτων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.

Η νέα Συνθήκη εμπλουτίζει, επίσης, το περιεχόμενο των αρχών που ήδη

χαρακτηρίζουν τους στόχους και τη λειτουργία της Ένωσης. Στην κατεύθυνση αυτή,

η αρχή της αλληλεγγύης συμπληρώνεται με τη διάσταση της αμοιβαίας συνδρομής

(ρήτρα αμοιβαίας συνδρομής) καθώς και τις ρυθμίσεις πολιτικής προστασίας.

Η συστηματοποίηση και ο εμπλουτισμός του πλαισίου αρχών και αξιών της Ένωσης,

ως τμήμα του κεκτημένου της, αυξάνει εκ των πραγμάτων τις υποχρεώσεις τρίτων

χωρών, οι οποίες επιθυμούν τη συνεργασία, σύνδεση ή και προσχώρηση στην Ε.Ε.

Όπως συμβαίνει στην περίπτωση των γενικότερων οικονομο-πολιτικών κριτηρίων, η

προώθηση των σχέσεων τρίτων χωρών με την Ε.Ε. προϋποθέτει όχι μόνον την

αποδοχή αλλά και την τήρηση, στην πράξη, του συνόλου του αξιολογικού πλαισίου

της Ένωσης.

 

9

Σε επίπεδο θεσμών το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο αναγνωρίζεται ως θεσμικό όργανο της

Ε.Ε. και αποσαφηνίζεται ο ρόλος και η σύνθεσή του, ενώ ανατίθεται σε αυτό η λήψη

αποφάσεων σε ένα σημαντικό αριθμό περιπτώσεων.

Ταυτόχρονα, δημιουργείται η θέση μόνιμου Προέδρου του, αντί του εναλλασσόμενου

ανά έξι μήνες προέδρου. Ο Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου εκλέγεται με

ειδική πλειοψηφία για 2,5 χρόνια, η θητεία του δε είναι άπαξ ανανεώσιμη. Ο

Πρόεδρος θα προετοιμάζει τις συνόδους κορυφής, θα μεριμνά για την εφαρμογή των

Συμπερασμάτων τους και θα εκπροσωπεί διεθνώς την Ένωση.

Επιπλέον, εισάγονται κάποιες αλλαγές στην άσκηση της Προεδρίας του Συμβουλίου

Υπουργών και στις συνθέσεις του, με το διαχωρισμό του Συμβουλίου Γενικών

Υποθέσεων από το Συμβούλιο Εξωτερικών Υποθέσεων.

Σημαντική θεωρείται και η θεσμοποίηση της ευρωομάδας (eurogroup), δηλαδή των

άτυπων συναντήσεων των Υπουργών Οικονομικών των κρατών-μελών που

συμμετέχουν στην ευρωζώνη.

Για τη σύνθεση της Επιτροπής διατηρείται το σύστημα ενός Επιτρόπου ανά κράτος-

μέλος. Η Συνθήκη προέβλεπε μείωση του αριθμού των Επιτρόπων. Κατόπιν όμως του

ιρλανδικού αιτήματος να κρατήσει κάθε χώρα το δικό της Επίτροπο, προκειμένου να

πεισθούν οι Ιρλανδοί ψηφοφόροι να υπερψηφίσουν τη Συνθήκη της Λισσαβώνας, το

Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Δεκεμβρίου 2008, δέχθηκε να παραμείνει η κατάσταση ως

έχει.

Σύμφωνα με τις διατάξεις της Συνθήκης, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ασκεί από

κοινού με το Συμβούλιο νομοθετικά και δημοσιονομικά καθήκοντα, ασκεί σε άλλους

τομείς συμβουλευτικά καθήκοντα και εκλέγει τον Πρόεδρο της Ευρωπαϊκής

Επιτροπής. Ταυτόχρονα, αυξάνεται ο αριθμός των μελών του από 736 σε 751 και

ενισχύονται οι σχέσεις του με τα Εθνικά Κοινοβούλια, με την ενημέρωση και την

κοινοποίηση σε αυτά των διαφόρων νομοθετικών πράξεων από τα όργανα της Ε.Ε.

και με την μέριμνα για τήρηση της αρχής της επικουρικότητας.

10

Επιπλέον, ενίσχυση των αρμοδιοτήτων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου

πραγματοποιείται και μέσω της επέκτασης της διαδικασίας συναπόφασης σε 33 πλέον

άρθρα. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο θα συναποφασίζει, πλέον, με το Συμβούλιο, στο

95% των νομοθετικών προτάσεων. Ενισχύεται, έτσι, η δημοκρατική νομιμότητα της

Ένωσης ως νομοθετικής αρχής. Η μετάβαση από το σύστημα της στάθμισης των

ψήφων στο διαφανέστερο και δημοκρατικότερο σύστημα της διπλής πλειοψηφίας,

δηλαδή του 55% του αριθμού των κρατών και του 65% του πληθυσμού, αποτελεί

πρόσθετο βήμα δημοκρατικής νομιμοποίησης.

Το δικαιοδοτικό σύστημα της Ε.Ε. αναβαθμίζεται με αποτέλεσμα το πρώην ΔΕΚ

(Δικαστήριο Ευρωπαϊκής Κοινότητας) και νυν ΔΕΕ (Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής

Ένωσης) με όλα τα υπόλοιπα δικαιοδοτικά όργανα να έχουν μεγαλύτερη νομική ισχύ,

καθώς η αρμοδιότητά του επεκτείνεται σε όλους τους τομείς δραστηριότητας της

Ένωσης, συμπεριλαμβανομένου για πρώτη φορά του 3ου πυλώνα.

Ριζοσπαστικές θεωρούνται οι αλλαγές της Συνθήκης της Λισσαβώνας στο τομέα της

εξωτερικής παρουσίας, της αποτελεσματικότητας και της δράσης της Ε.Ε. προς τη

διεθνή Κοινότητα, τα τρίτα κράτη και γενικότερα στις διεθνείς πολιτικές και

οικονομικές σχέσεις της.

Ο νέος μόνιμος Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου και ο Ύπατος Εκπρόσωπος

για θέματα εξωτερικής πολιτικής και πολιτικής ασφάλειας, με υποχρέωση να

λογοδοτεί ενώπιον του Κοινοβουλίου, απαντά στο πάγιο αίτημα τρίτων χωρών

(κυρίως ΗΠΑ) για σταθερό συνομιλητή.

Ταυτόχρονα, ο Μόνιμος Πρόεδρος προετοιμάζει τις συναντήσεις, συντονίζει και

διασφαλίζει τη συνέχεια της δράσης της Ένωσης και, με την επιφύλαξη των

αρμοδιοτήτων του Ύπατου Εκπροσώπου, εκπροσωπεί την Ένωση προς τα έξω. Από

την πλευρά του, ο Ύπατος Εκπρόσωπος διορίζεται με ειδική πλειοψηφία από το

Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, με σύμφωνη γνώμη του Προέδρου της Ευρωπαϊκής

Επιτροπής. Ταυτόχρονα, με την ιδιότητα του Αντιπροέδρου της Επιτροπής, του

Προέδρου του Συμβουλίου εξωτερικών σχέσεων και του επικεφαλής της Ευρωπαϊκής

Υπηρεσίας Εξωτερικής Δράσης (ΕΥΕΔ), είναι σε θέση να διασφαλίσει τον συνεκτικό

χαρακτήρα της εξωτερικής δράσης συμπεριλαμβανομένης της ΚΕΠΑΑ.

11

Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο στις 29-30.10.2009 ενέκρινε τις βασικές αρχές της

Προεδρίας για την σύσταση της ΕΥΕΔ και κάλεσε το μελλοντικό Ύπατο Εκπρόσωπο

να παρουσιάσει πρόταση Κανονισμού για την οργάνωση και λειτουργία της νέας

Υπηρεσίας. Η ΕΥΕΔ, βάσει συγκεκριμένων αρχών που διέπουν την δομή και την

λειτουργία της, θα είναι η ευρωπαϊκή Διπλωματική Υπηρεσία της ΕΕ.

Στο επίπεδο εσωτερικής ανάπτυξης και εμβάθυνσης της Ε.Ε. οι νέες νομικές βάσεις

για την ανάπτυξη πολιτικών (π.χ. τουρισμός), η εμβάθυνση πολιτικών για την

αντιμετώπιση των λεγόμενων νέων προκλήσεων (κλιματική αλλαγή, περιβάλλον,

ενέργεια) και η κοινοτικοποίηση της μέχρι σήμερα δράσης διακυβερνητικού

χαρακτήρα (μετανάστευση, άσυλο, σύνορα) εμπλουτίζουν το ήδη υπάρχον πλέγμα

πολιτικών της Ένωσης.

Επίσης, η Συνθήκη (α) θεσμοθετεί τον άτυπο δημοσιονομικό προγραμματισμό μέσω

της ενσωμάτωσης του δημοσιονομικού πλαισίου στην Συνθήκη, και (β) ταξινομεί τις

αρμοδιότητες σε αποκλειστικές, μοιρασμένες και βοηθητικές.

Ειδικότερα:

Αποκλειστική αρμοδιότητα: Σε αυτό τον τομέα η Ε.Ε. έχει

αποκλειστικές αρμοδιότητες στο να κάνει ρυθμίσεις. Επίσης έχει την

αποκλειστική αρμοδιότητα στο να συμπεριλάβει μια διεθνή συνθήκη

όταν παρέχεται σε μια νομοθετική πράξη της ΕΕ.

Μοιρασμένη αρμοδιότητα: Η αρμοδιότητα στην νομοθεσία σε αυτό

τον τομέα μοιράζεται ανάμεσα στα κράτη μέλη και την ΕΕ.

Βοηθητική αρμοδιότητα: Εδώ η Ε.Ε. έχει το δικαίωμα στο να

βοηθήσει, να συντονίσει ή να συμπληρώσει τις πράξεις των κρατών-

μελών.

Αποκλειστική αρμοδιότητα

Μοιρασμένη αρμοδιότητα

Βοηθητική αρμοδιότητα

Ευρωπαϊκή Τελωνειακή Ένωση

περιοχή ελεύθερης αγοράς

εσωτερική αγορά κοινωνική

πολιτική, για τις διαστάσεις που ορίζονται απο

προστασία και βελτίωση της δημόσιας υγείας

βιομηχανία πολιτισμός

12

η ίδρυση κανόνων ανταγωνισμού που είναι απαραίτητοι για την λειτουργία της εσωτερικής αγοράς

νομισματική πολιτική για τα κράτη μέλη των οποίων το νόμισμά τους είναι το ευρώ

η διατήρηση των θαλάσσιων βιολογικών πηγών υπό την Κοινή αγροτική πολιτική

αυτή την Συνθήκη οικονομική,

κοινωνική και εδαφική ενότητα

αγροτική και αλιευτική εξαιρουμένη η αρμοδιότητα της διατήρησης των θαλάσσιων βιολογικών πηγών

περιβάλλον προστασία

καταναλωτή μεταφορά ενέργεια περιοχή

ελευθερίας, ασφαλείας και δικαιοσύνης

τουρισμός μόρφωση και

αθλητισμός πολιτική

προστασία διοικητική

συνεργασία

Τέλος, η Συνθήκη θεσπίζει ρήτρα εξόδου αν ένα κράτος-μέλος επιθυμεί να

αποχωρήσει από την Ε.Ε. Επίσης, απλοποιεί την ενεργοποίηση των ενισχυμένων

συνεργασιών και προβλέπει ότι για τη μόνιμη διαρθρωμένη συνεργασία απαιτείται

ειδική πλειοψηφία.

Μετά τη Λισαβόνα;

Θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι η Συνθήκη της Λισαβόνας είναι η τελευταία

μεγάλη Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση, καθώς η διαπραγμάτευση και η

επικύρωση μιας νέας συνθήκης αποδεικνύονται σχεδόν αδύνατες στην Ε.Ε. των 27

κρατών- μελών σήμερα (και ίσως περισσότερων αύριο).

Το σίγουρο, όμως, είναι ότι η Συνθήκη της Λισαβόνας δεν απαντά σε όλες τις

προκλήσεις και δεν καλύπτει σημαντικά ελλείμματα στην Ε.Ε.14. Όπως αποδεικνύει η

τρέχουσα διαχείριση της κρίσης του ευρώ και των δημοσιονομικών προβλημάτων

14Βλ. Ιωακειμίδης, Παναγιώτης 2009. «Λισαβόνα: Τέλος ή νέα αρχή;”, Περιοδικό Μεταρρύθμιση, 11 Δεκεμβρίου 2009.

13

των κρατών-μελών15, πρόκειται για μία Συνθήκη που διαπνέεται από τη φιλοσοφία

της διακυβερνητικότητας και την εξασθένιση της πολιτικής ενοποίησης16.

Επιβεβαιώνεται απλώς μια διεθνής συμφωνία συνένωσης κυρίαρχων κρατών που δεν

είναι η ίδια κυρίαρχη17. Μία Συνθήκη από την οποία εξακολουθεί να λείπει η

βούληση δημιουργίας ενός πανευρωπαϊκού δημοσίου χώρου, η ανάπτυξη μιας

πολιτικής δυναμικής έτσι ώστε οι πολίτες να νιώθουν ότι βρίσκονται πραγματικά πιο

κοντά στα θεσμικά όργανα της Ένωσης και στη διαδικασία λήψης των αποφάσεων18.

Σε μια Ε.Ε., ωστόσο, που οραματίζεται να ενοποιηθεί σε πολιτική ένωση, το

δημοκρατικό έλλειμμα των νομοθετικών και εκτελεστικών οργάνων της ΕΕ -όπως

αποδεικνύει η χαμηλή συμμετοχή στις Ευρωεκλογές του 200919- αποτελεί σοβαρό,

σχεδόν ανυπέρβλητο, εμπόδιο. Το «Ευρωπαϊκό Σχέδιο» δεν μπορεί να ολοκληρωθεί

χωρίς τη θέληση των κοινωνιών και χωρίς να αρχίσουν να διαμορφώνονται

κοινωνικές δομές και πολιτικοί θεσμοί μιας ευρωπαϊκής κοινωνίας20.

Όπως επισημαίνει ο Τσάτσος:

Το μέλλον πρέπει να το σχεδιάσουν άνθρωποι που, προκειμένου περί δημοκρατικών θεσμών, δεν μετρούν την αποτελεσματικότητα με το χρονόμετρο, αλλά με το αν ο θεσμός, όπως λειτουργεί, παράγει νομιμοποιητικά αποτελέσματα στη συνείδηση των πολιτών21.

15Βλ. Γλυνός, Γεώργιος 2010. «Η δυναμική ισορροπία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης: Η προϊστορία, η ιστορία και το μέλλον του ευρώ», (Αθήνα, Κείμενα Εργασίας ΕΛΙΑΜΕΠ, Νο. 6). Βλ. επίσης Sapir, Andre (2009), “The crisis and the governance of the euro area”, Paper for the 6th Delphi European Seminar. 16Βλ. Reh, Christine 2009. “The Lisbon Treaty: De-Constitunionalizing the European Union?”, Journal of Common Market Studies, 47 (3): 625-650. 17Αποτυπώνει, όπως πολύ σωστά υπογραμμίζει ο Χρυσοχόου, την πολιτική φύση της Ε.Ε. ως θεσμοθετημένου συστήματος οργανωμένης συγκυριαρχίας ή «συναρχίας», μεταξύ αλληλεπιδρώντων και συγκυρίαρχων κρατών. Βλ. Χρυσοχόου, Δ. 2006. Δοκίμιο για τη Διεθνή Θεωρία: Νέες Μορφές Κυριαρχίας και Συναρχίας, (Αθήνα, Εκδόσεις Παπαζήση), Chryssochoou, D. 2001. Theorizing European Integration, (London, Sage Publications). 18Βλ. Μανιτάκης, Α. 2004. Το «Σύνταγμα» της Ευρώπης αντιμέτωπο με την εθνική και λαϊκή κυριαρχία, (Αθήνα, Εκδόσεις Μανιτάκης). 19Βλ. Niedermayer, Oscar 2009. “The 2009 Elections to the European Parliament: Results and Expectations”, Paper for the 6th Delphi European Seminar.

20Βλ. Habermas, J. 2007. H Διάσπαση της Δύσης, (Αθήνα, Εκδόσεις Καστανιώτης, Μετφ. Α. Δασκαρόλη, Προλ. Ν. Κοτζίας), σ. 85-137. 21Βλ. Τσάτσος, Δ. Ευρωπαϊκή Συμπολιτεία, (Αθήνα, Εκδόσεις Καστανιώτης), σ. 106. Βλ. επίσης Τσάτσος, Δ. 2005. Τα μεγάλα θεσμικά της Ευρωπαϊκής Ένωσης, (Αθήνα, Εκδόσεις Σαββάλας, Εισαγωγή-Επιμέλεια Α.Γ. Πασσάς).

14

Η σημερινή συγκολλητική ουσία της διαδικασίας της ευρωπαϊκής ενοποίησης δεν

είναι, όπως το 1945, η υπέρβαση του πολέμου στην Ευρώπη, αλλά η αντιμετώπιση

της παγκοσμιοποίησης, θέμα εξαιρετικά σημαντικό και πολύπλοκο για να

αντιμετωπίζεται απλώς μέσω της μεγάλης ενιαίας αγοράς και της χαλαρής

συνεργασίας στην εξωτερική πολιτική.

Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης όπου κάθε κίνηση ελλοχεύει συνέπειες για όλες

τις πλευρές, τα κράτη-μέλη της Ε.Ε. οφείλουν να αναθεωρήσουν τον τρόπο

προσδιορισμού του εθνικού συμφέροντος και τη χάραξη της εξωτερικής πολιτικής

τους. Το πρώτο βήμα στην αντιμετώπιση υπερεθνικών προκλήσεων -η τρομοκρατία,

η μετανάστευση, η φτώχεια, η κλιματική αλλαγή- είναι η υπέρβαση από το «εγώ» στο

«εμείς», η δημιουργία ενός «ευρωπαϊκού raison d’etat” που θα συμπληρώνει χωρίς να

ακυρώνει το εθνικό συμφέρον22.

Η Ε.Ε. διαθέτει τα συστατικά για αυτόν το ρόλο. Διαθέτει ένα μοντέλο ήπιας ισχύος,

τουλάχιστον μια συλλογική πείρα, που αξίζει να εξαχθεί στον υπόλοιπο κόσμο, ο

οποίος προσπαθεί να βρεί τρόπους διαχείρισης της παγκόμιας αλληλεξάρτησης23. Θα

πρέπει, όμως, να αντιμετωπίσει τη γραφειοκρατία της, την τεχνοκρατική και

μονοδιάστατη προσέγγισή της, τη διαίρεση στην εξωτερική πολιτική (βλ. Ιράκ)24 και

τα διαφορετικά επίπεδα διακυβέρνησης που περιλαμβάνουν πολιτικές που

αποφασίζονται από τους κοινοτικούς/ενωσιακούς θεσμούς και άλλες που βρίσκονται

υπό τον αποκλειστικό έλεγχο των κρατών-μελών.

Θα πρέπει, όπως υπογραμμίζει ο Fery, να αντιμετωπίσει το χάσμα μεταξύ της

«νομικής» και «ηθικής» κοινότητας. Ενώ η πρώτη συμμορφώνεται σε ένα συνεκτικό

και αυτόνομο σύνολο κανόνων και ενεργεί σύμφωνα με νόμιμες και τυπικές

γραφειοκρατικές διαδικασίες, η δεύτερη (δηλαδή οι αντιλήψεις οι πρακτικές και η

αξίες των πολιτών) δεν εκφράζεται μέσα από μία ευρωπαϊκή δημόσια σφαίρα. Για να

συμβεί αυτό, όπως υπογραμμίζει, απαιτείται όχι μόνο η υπεροχή της πολιτικής 22Βλ. Γιαννής, Α. 2009. Από το «εγώ» στο «εμείς»: εξωτερική πολιτική στην εποχή της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Παγκοσμιοποίησης, (Αθήνα, Εκδόσεις Παπαζήσης). 23Βλ. Leonard, M. 2006. 21ος. Ο αιώνας της Ευρώπης, (Αθήνα, Εκδόσεις Κριτική, Μετφρ. Ξ. Γιαταγάνας, Πρόλογος Λ. Τσούκαλης), Todorov, T. 2004. Η νέα διεθνής αταξία. Στοχασμοί ενός Ευρωπαίου, (Αθήνα, Εκδόσεις Εστία, Μετφρ. Μ. Πάγκαλος). 24Βλ. Ντάλης, Σ. & Π. Τσάκωνας. (επιμ.). 2004. Η Ευρωπαϊκή Πολιτική Άμυνας και Ασφάλειας σε Σταυροδρόμι. Η Σημασία της για την Παγκόσμια και Περιφερειακή Ασφάλεια , (Αθήνα, Εκδόσεις Ι. Σιδέρης).

15

απέναντι στην οικονομία, αλλά και η διάπλαση μιας ευρωπαϊκής ιδιότητας του

πολίτη25.

Προς την κατεύθυνση αυτή το ζητούμενο δεν είναι μόνο η σύνταξη ενός Συντάγματος

ή μιας Μεταρρυθμιστικής Συνθήκης. Το ζητούμενο είναι και η διαμόρφωση μιας

βιώσιμης εναλλακτικής στη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση, ένα διαφορετικό

μοντέλο πολιτισμού, ένα διαφορετικό κοινωνικό μοντέλο με στόχο το κοινό καλό.

Μια προσέγγιση όπου το κριτήριο της οντότητας που ονομάζεται Ε.Ε. δεν μπορεί να

είναι μόνο οικονομικό και και γραφειοκρατικό26.

Μια προσέγγιση που θα:

1. θεραπεύσει τις αδύναμες κοινωνικές πραγματικότητες και θα αποτελέσει

ανάχωμα στην ανασφάλεια της παγκοσμιοποίησης27.

2. αντιμετωπίσει τα περιβαλλοντικά ζητήματα

3. αναγνωρίσει και να θεραπεύσει το πρόβλημα του δημοκρατικού

ελλείμματος στην ΕΕ

4. ενισχύσει το ρόλο της Κοινωνίας Πολιτών

5. επιτρέπει στην ΕΕ να παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο για την ειρήνη, τη

δημοκρατία και τη δικαιοσύνη στον κόσμο, προσφέροντας στα κράτη της

Ένωσης, όσο και σε εκείνα που επιθυμούν να ενταχθούν ή να

25Δύο είναι κατά τον Fery τα μέσα για την υλοποίηση αυτών των στόχων. Πρώτον, η καθιέρωση ενός ελάχιστου κοινωνικού εισοδήματος επιβίωσης σε όλους τους πολίτες της ΕΕ. Δεύτερον, η υιοθέτηση μιας Ευρωπαϊκής Χάρτας των Οπτιακουστικών Μέσων, που θα προνοεί και θα ευνοεί την πολιτιστική και παιδαγωγική αποστολή τους, ενισχύοντας και ανταμείβοντας τα προγράμματα που έχουν αυτόν τον χαρακτήρα. Βλ. Fery, Z.M. 2006, Tο ζήτημα του Ευρωπαϊκού Κράτους, (Αθήνα, Εκδόσεις Παπαζήση, Μεταφρ. Ν. Ζαρταμόπουλος, Πρόλογος Α. Μανιτάκης). 26Βλ. Γεωργίου, Θ. 2008. «Η Ευρώπη ως ομοσπονδία. Ανοιχτά ερωτήματα», Ευρωπαϊκή Έκφραση, Τχ., 68, σ. 6-10. 27Βλ. Κούγιας, Κ. 2008, «Σκέψεις για μια Κοινωνική Ευρώπη», Ευρωπαϊκή Έκφραση, Τχ., 69, σ. 26-32.

16

προσεγγίσουν την Ευρωπαϊκή Ένωση, ανάπτυξη με πολιτική και

κοινωνική συνοχή28.

Επί σειρά ετών η ολοκλήρωση της αγοράς προχωρούσε πιο γρήγορα από την

πολιτική ολοκλήρωση, η οποία τώρα θα πρέπει να καλύψει την απόσταση που τους

χωρίζει. Απαιτείται η αλλαγή του κρατούντος προτύπου, ένα νέο αφήγημα, που θα

οδηγήσει σε ένα νέο συνολικό πλαίσιο εσωτερική πολιτικής και που σε αντικατάση

εκείνου της Λισαβόνας θα δημιουργήσει μια νέα κοινωνικοοικονομική συμφωνία για

το μέλλον. Το πλαίσιο αυτό, σύμφωνα με τους Τσούκαλη, Cramme και Liddle29 θα

μπορούσε να στηριχτεί στους εξής επτά πυλώνες:

1. Μια ευρωζώνη παγιωμένη ως ζώνη οικονομικής ασφάλειας ανοιχτή σε όλα

τα κράτη-μέλη που επιθυμούν και είναι σε θέση να τηρήσουν σαφώς

καθορισμένους κανόνες.

2. Ένα ισχυρό πλαίσιο μακροοικονομικού συντονισμού που προωθεί την

ανάπτυξη και διευκολύνει αυστηρά προσδιορισμένες κοινωνικές επενδύσεις

με υψηλή οικονομική και κοινωνική απόδοση.

3. Μια νέα προσπάθεια ανοικοδόμησης και ισχυροποίησης της ενιαίας αγοράς

με διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις για την ενίσχυση του ανταγωνισμού.

4. Κινήσεις για ενιαία εξωτερική εκπροσώπηση της Ε.Ε. στον οικονομικό τομέα.

5. Νέους κανόνες «ακριβοδικίας», με ισχύ σε ολόκληρη την Ε.Ε., σε ό,τι αφορά

τη λειτουργία και την εποπτεία του χρηματοπιστωτικού συστήματος, το

συντονισμό στον φορολογικό τομέα και την εταιρική διακυβέρνηση.

6. Σταθερή και διαρκή έμφαση στην αειφορία και την πρόωθηση της μετάβασης

σε χαμηλές εκπομπές του διοξειδίου του άνθρακα.

7. Νέες και πιο αποτελεσματικές μορφές αλληλεγγύης και ανακατανομής, σε

συνδυασμό με μια εκ βάθρων μεταρρύθμιση του προϋπολογισμού της Ε.Ε.,

που θα εξαρτά τις οικονομικές ενισχύσεις από τις μεταρρυθμίσεις στις

πολιτικές που θα εφαρμόζουν τα κράτη-μέλη και θα απαντά στη διπλή

πρόκληση του δημογραφικού προβλήματος και της παγκοσμιοποίησης.

28Βλ. Κοππά, Μ. 2007. «Η διεύρυνση προς τα Βαλκάνια και η Τουρκία», Βήμα Ιδεών, Τχ., 6, σ. 5. 29Βλ. Τσούκαλης, Λουκάς, Olaf Cramme & Richard Liddle 2010. «Μια Ευρωπαϊκή Ένωση Ικανή να Ανταποκριθεί στη Νέα Παγκόσμια Εποχή», (Αθήνα, ΕΛΙΑΜΕΠ, Κείμενα Πολιτικής Νο. 13).

17

Συμπερασματικά

Η Ε.Ε. αποτελεί ένα μοναδικό επίτευγμα στην ιστορία της ανθρωπότητας. Στα

πενήντα δύο χρόνια ύπαρξής της, έχει συμβάλλει στην εδραίωση της ειρήνης, της

δημοκρατίας και της ευημερίας στην Ευρωπαϊκή ήπειρο. Επίσης, έχει βοηθήσει

καταλυτικά χώρες που εγκατέλειψαν ολοκληρωτικά και αυταρχικά καθεστώτα

(Ελλάδα, Ισπανία, Πορτογαλία, χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης) να

αναπτυχθούν οικονομικά και να σταθεροποιήσουν τους δημοκρατικούς τους θεσμούς.

Τέλος, έχει δημιουργήσει ένα πρωτότυπο σύστημα διακυβέρνησης που εισάγει νέες

αντιλήψεις στον τρόπο οργάνωσης της διεθνούς κοινωνίας. Αντιπροσωπεύει τη

μεγαλύτερη πρόοδο προς την κατεύθυνση της υπέρβασης του έθνους, καθώς έχει

18

κάνει τα περισσότερα βήματα όσον αφορά τη μεταβίβαση εξουσιών από τα κράτη-

μέλη στα κεντρικά θεσμικά της όργανα30.

Σήμερα, ωστόσο, το πολιτικό και θεσμικό της Ε.Ε. αδυνατεί να εξηγήσει με

ειλικρίνεια πώς ακριβώς οραματίζεται τη μελλοντική διαμόρφωσή της. Οφείλει,

λοιπόν, να επινοήσει έναν τρόπο δημοκρατικής πολιτικής συζήτησης για τα κρίσιμα

ευρωπαϊκά κοινωνικά και οικονομικά ζητήματα. Μόνο έτσι θα δημιουργηθούν οι

απαραίτητες νέες πηγές έμπνευσης επανακαθορισμού της αποστολής και των στόχων

της Ε.Ε., που θα προσελκύσουν και θα πείσουν τους Ευρωπαίους πολίτες ότι η Ε.Ε.

πρέπει να εξακολουθήσει να υπάρχει και να αναπτύσσεται γιατί προσφέρει το

καλύτερο σύστημα αντιμετώπισης των σημερινών περιφερειακών και παγκόσμιων

προκλήσεων.

Το πρωϊμό στάδιο της ευρωπαϊκής συνεργασίας έλαβε χώρα στο πλαίσιο του Ψυχρού

Πολέμου. Σήμερα, όμως, εξελίσεται στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, με

αποτέλεσμα οι πολιτικές της ΕΕ να απλώνονται όλο και περισσότερο σε περιοχές που

δεν έχουν σχέση μόνο με τα ζητήματα της αγοράς, όπως για παράδειγμα το

περιβάλλον, την μετανάστευση, το οργανωμένο έγκλημα, τρομοκρατία κ.α.

Η πραγματικότητα αυτή, όπως πολύ σωστά επισημαίνει ο Τσάτσος, όχι μόνο επιφέρει

πιο εκτεταμένη μεταφορά εθνικών αρμοδιοτήτων στο κέντρο λήψης της Ε.Ε., αλλά

καταστεί και τους ενωσιακούς θεσμούς πηγή πολιτικής εξουσίας. Που σημαίνει ότι η

άσκησή της απαιτεί για τις ευρωπαϊκές κοινωνίες επί των οποίων θα εφαρμόζονται

αυτές οι πολιτικές την ανάγκη δημοκρατικών και κοινωνικών κατοχυρώσεων. Η Ε.Ε.

«πρέπει να αποφασίσει αν θα παραμείνει ένα παντοδύναμο διοικητικό τέρας ή αν θα

μετασχηματιστεί σε μια νέα έννομη τάξη, όπου οι δημοκρατικές εγγυήσεις δεν θα

είναι μόνο τόσες, όσες επιτρέπει ο σκοπός της διοικητικής αποτελεσματικότητας,

αλλά αντιθέτως, η διοικητική αποτελεσματικότητα θα είναι τόσο, όση επιτρέπουν οι

θεμελιώδεις αρχές της δημοκρατίας.»31

30Βλ. Le Roy Bennett & James K. Oliver. 2006. Διεθνείς Οργανισμοί. Αρχές και Προβλήματα, (Αθήνα, Εκδόσεις Guttenberg, Μεταφρ. Ζ. Σαλίμπα, Χ. Κωνσταντινίδης, Πρόλογος Δ. Μπουργαντώνης), σ.295-343. 31Βλ. Τσάτσος, ό.π., σ. 141.

19