T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2229 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1228

EPSTEMOLOJ

Yazar Do.Dr. Murat BA

Editr Do.Dr. Demet TADELEN

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmclar Yrd.Do.Dr.Alper Tolga Kumtepe r.Gr. Hseyin Frat enol r.Gr.Yaar dl Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. Serpil Kodar Dil Yazm Danman Demet Yayla Grafiker Dilek Demirba Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi Epistemoloji ISBN 978-975-06-0903-9 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 3.800 adet baslmtr. ESKEHR, Temmuz 2011

indekiler

iii

indekilernsz ............................................................................................................ viii

Bilgi zerine lk Dnceler........................................................2GR .............................................................................................................. NSAN BLGSNN AYIRICI NTELKLER .................................................. BLG VE LOGOS .......................................................................................... NSANIN TARH NDEK BLGSEL SERVEN ....................................... BLG VE ENFORMASYON........................................................................... BLG VE NESNELLK.................................................................................... BLGNN DEER ........................................................................................ Trsel Veya Biyolojik Nedenler ................................................................... Gndelik veya Pratik Gerekeler ................................................................. Bilginin z Deerine Dayanan Gerekeler................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 3 4 7 8 9 11 11 12 12 13 16 18 19 21 22 23

1. NTE

Epistemoloji Nedir?................................................................... 24GR ............................................................................................................. KURAMSAL BR LEV OLARAK EPSTEMOLOJ........................................ EPSTEMOLOJNN TEMEL KONULARI VE SORUNLARI ........................... nsan Bilgisinin Kaynaklar ........................................................................... Bilginin Tanm ve Kavramsal Unsurlar ...................................................... Bilginin Olanakll ...................................................................................... Bilginin Toplumsal Boyutu ve Epistemolojinin Yeni Kimlii..................... FELSEFE TARH VE EPSTEMOLOJ ........................................................... EPSTEMOLOJK ZMLEMENN BAZI ANAHTAR KAVRAMLARI ........ Norm ve Normatiflik ..................................................................................... nermesel Bilgi............................................................................................. nermesel Doru.......................................................................................... Bilisellik ........................................................................................................ nan .............................................................................................................. Kant............................................................................................................... Epistemolojik Gerekelendirme ................................................................... zet................................................................................................................ Kendimiz Snayalm....................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 25 26 28 28 29 30 31 32 33 33 33 34 34 35 35 36 37 38 39 41 41 42

2. NTE

Bilginin Metafizik Temelleri ................................................... 44GR .............................................................................................................. SOKRATES NCES DNEMDE VARLIK SORUNSALININ 45

3. NTE

iv

indekiler

ORTAYA IKII............................................................................................. Felsefenin Balangc: Merak Duygusu ........................................................ Deiimin Felsefi Adan rdelenmesi ve Varlk Sorunsalnn Ortaya k .................................................................................................. PLATON VE ARSTOTELESN FELSEFELERNDE VARLIK SORUNSALI.... Platon ve Tmeller Kuram .......................................................................... Platon ve Epistemoloji .................................................................................. Aristotelesin Platon zerine Yorumu ve Tz Kavram .............................. METAFZK, ONTOLOJ VE EPSTEMOLOJ ............................................... GEREKLK, HAKKAT VE EPSTEMOLOJ ................................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

45 45 47 49 49 52 53 54 55 57 59 60 61 62 63

4. NTE

phecilik ve Bilginin Olanakll Sorunu ............................ 64GR .............................................................................................................. DESCARTESIN KKTEN EPSTEMOLOJK SORGULAMALARI ................. pheci Sorgulamalarn Motivasyonu ve Descartes rnei ....................... Sradan Bilgiye Dair Sra D pheler ....................................................... Yntemsel phe .......................................................................................... OLGUSAL DZENLLK KONUSUNDA HUMEUN PHECL ............. PHEC DNCELERE TEPK: MOOREUN SADUYUSAL YANITI.................................................................................. Argmann Arka Plan: Kesin Olarak Bilinenler ve Nesnelerin Var Olmasnn Anlam............................................................. ematik Hliyle Mooreun Argman ve karmn Deerlendirmesi ........ Saduyu Kavramna likin Notlar................................................................ PHEC TAVRIN FELSEF DEER ............................................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 65 66 66 67 69 71 72 73 73 74 75 78 80 82 83 83 84

5. NTE

Bilginin Kaynaklar Sorunu (1): Deneyimcilik....................... 86GR .............................................................................................................. DENEYMCLK NEDR?................................................................................ DENEYMCLN ARKA PLANI: DESCARTESIN EPSTEMOLOJK MRASI ........................................................................................................... Maddesel Dnyann Bilinmesi ve Temsil Epistemolojisi ............................ JOHN LOCKE ................................................................................................ Tabula Rasa ve Bilginin Oluumu................................................................ Locken Ontolojisi ........................................................................................ Locken Epistemolojisinin Genel Felsefi Grnm.................................. DAVID HUME ............................................................................................... Nesnelerin Bamsz Varl Sorunsal ......................................................... 87 87 88 89 90 91 92 93 94 94

indekiler

v

Nedenselliin Deneyimci zmlemesi ve Humeun Metafizik Kart Duruu .............................................................................. GEORGE BERKELEY..................................................................................... deaclk ve Deneyimcilik ............................................................................. Var Olmak Alglanmaktr .............................................................................. DENEYMCLN GENEL FELSEF DEERLENDRMES........................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

95 97 97 98 99 100 102 104 105 106 107

Bilginin Kaynaklar Sorunu (2): Usuluk ............................... 108GR .............................................................................................................. USULUK NEDR? ......................................................................................... USULUUN ARKA PLANI: ESK YUNANDAK NOUS KAVRAMI .......... DESCARTES ................................................................................................... Dnyorumdan Nesnelerin Bilgisine Giden Yol.................................. Algsal Bilginin Snrlar................................................................................. KANT.............................................................................................................. Deneyimciliin Hakkn Vermek ve Deneyimcilii Eletirmek .................. Epistemolojik Devrim ve Kanta Gre nsan Zihninin Etken Yaps ......... Kantn Ontolojisi: Bilisel Snrlarn Varlksal Sonular............................. Sentetik A Priori Olanakl mdr? .................................................................. Kantn Kavram Kavram ve Usuluk ........................................................ USULUK-DENEYMCLK TARTIMASI ZERNE ................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahar.............................................................. Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilcek Kaynaklar ................................................. 109 109 110 111 111 112 113 113 114 115 117 120 121 122 124 126 128 128 129

6. NTE

Algnn Epistemolojisi.............................................................. 130GR .............................................................................................................. ALGI PSKOLOJS......................................................................................... Alg Srelerinin Gizemine Bir rnek: Gz Yanlsamalar ........................ ALGI FELSEFESNN TEMEL KURAMLARI ................................................... Temsilcilik...................................................................................................... Grngclk................................................................................................ Gerekilik..................................................................................................... ada Bir rnek: Searlen Gereki Yaklam ....................................... ALGI TARTIMASININ DEERLENDRMES ............................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 131 132 133 134 135 136 137 138 141 144 146 148 150 150 151

7. NTE

vi

indekiler

8. NTE

nermesel Doru.................................................................... 152GR .............................................................................................................. NERMESEL DORUNUN FELSEF NEM ............................................... TEMEL DORULUK KURAMLARI................................................................ Karlk Kuram.............................................................................................. Badam Kuram .......................................................................................... Gereksizlik Kuram........................................................................................ Pragmaclk .................................................................................................... DORULUK KURAMLARININ DEERLENDRMES ................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 153 154 156 156 159 162 163 165 167 168 170 171 171 172

9. NTE

Bilgi Kavramnn zmlemesi.................................................174GR .............................................................................................................. BLG KAVRAMINI OLUTURAN UNSURLAR ............................................. BLGNN ZMLEMES VE TANIMI........................................................ EDMUND GETTIERN YIKICI ARGMANI VE SONRASI.......................... Gettierin Serimlemesi: Bilginin Gerek ve Yeter Koullar ......................... Gettierin Kar rnekleri.............................................................................. Gettiere yantlar ............................................................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 175 175 178 179 179 181 183 188 190 192 193 194 194

10. NTE

Bilgisel Gerekelendirme........................................................ 196GR .............................................................................................................. GERYE GTME VEYA GEREKENN GEREKES ............................... TEMELCLK................................................................................................... Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik ......................................................... Alg Verilerine Dayanan Temelcilik ............................................................. BADAIMCILIK ........................................................................................... Fiziksel Olgulara Dayanan Temelciliin Sorunlar ...................................... Alg Verilerine Dayanan Temelciliin Sorunlar .......................................... Badamcln Sorunlar ............................................................................. K GEREKELENDRME KURAMININ DEERLENDRMES ..................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 197 199 202 203 203 204 205 205 208 208 211 213 215 216 216 217

indekiler

vii

Etik, Estetik ve Dinsel Bilgi Trleri zerine Tartmalar... 218GR .............................................................................................................. ETK LKELER BLGNN NESNES MDR? ................................................. Etik - Ahlak Fark .......................................................................................... Etik Bilginin Kkenine likin Dnceler .................................................. Bir rnek: Kantn Etik Grnde Akln Rol........................................... Evrensel Boyutta Etik Bilginin Olanakll Konusunda ekinceler .......... ESTETK YARGILARIN VE SANATIN BLGYLE BR LGS VAR MIDIR? ................................................................................................... Platonun Sanat-Bilgi likisine Yaklam .................................................... Geleneksel Bilgisel Yaklama Bir Kar k............................................. TANRI KONUSUNDA BLGLENME SORUNSALI........................................ Tanrnn Varl Bilgisinin Sradan Bilgiden Fark ...................................... Tanrnn Varlnn Aklc Yntemlerle Kantlanmas................................. Tanrnn Varlnn Bilinmesinde lt Sorunu ......................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 219 220 220 221 223 224 226 226 227 229 229 230 232 233 234 236 237 237 238

11. NTE

Epistemolojide Eletirel Yaklamlar ve Yeni Gelimeler... 240GR .............................................................................................................. GEREKELENDRME KONUSUNDA YEN YAKLAIMLAR ........................ PHECLE ADA BR YANIT: KONUUYORUZ, O HLDE PHECLK YANLI OLMALI.................................................... Geleneksel Dil Anlaynn Eletirisi ............................................................ Anlam ve Dil Konusunda Farkl Bir Yaklam ............................................ Wittgenstein ve phecilik ........................................................................... EPSTEMOLOJDE DOALCILIK.................................................................. TOPLUMSAL EPSTEMOLOJ VE FEMNST EPSTEMOLOJ ..................... RICHARD RORTYNN PRAGMACI TEPKS ............................................... Rortynin Pragmaclnn Ana Hatlar.......................................................... Rortynin Fayda Kavram Konusunda Tartmalar.................................... roni ve Olumsallk ....................................................................................... Rortynin Dncelerinin Genel Deerlendirmesi ...................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 241 242 243 243 244 245 246 247 249 249 250 250 251 254 256 258 259 259 260

12. NTE

Szlk ................................................................................... 261

viii

nsz

nszEpistemoloji kitab, felsefeye yeni balayanlarn veya felsefe bilgisine sahip olup zellikle epistemolojik tartmalar merak edenlerin keyifle okuyup bilgilenecekleri bir kitap niteliindedir. Kitap, hem epistemolojik sorunsallar temele alarak hem de felsefe tarihi gzetilerek yazlmtr. Metin ierisinde yer alan tartmalar okuru felsefi dnmeye yneltecek ekilde hazrlanmtr. On iki niteden oluan kitabn ilk nitesi, epistemolojinin temel kavram olan bilgi kavram zerine genel bir giri niteliinde yazlmtr. Bu nitede genel olarak insan bilgisinin ayrc nitelikleri ele alnm, bilgi ve enformasyon arasndaki farka deinilmi, bilginin nesnel yn ile bilginin z deerine dayanan gerekeler ortaya konmutur. kinci nite, felsefenin en temel alanlarndan biri olarak epistemolojinin kendisi zerine bir giri nitesidir. Bu nitede bilginin kaynaklar, bilginin tanm ve kavramsal unsurlar, bilginin olanakll, bilginin toplumsal boyutu gibi epistemolojinin temel sorunlar ve epistemolojik zmlemenin temel kavramlar olan nermesel bilgi, nermesel doru, norm ve normatiflik, bilisellik, inan, kant ve gerekelendirme gibi kimi kavramlar tantlmaktadr. Bu niteyle birlikte epistemolojinin ne tr bir ilevi yerine getirdiini aklayabilecek ve epistemolojinin Bat Felsefesinde iki bin yl akn sredir urat temel konulara ilikin genel dzeyde fikir sahibi olacaksnz. nc nite, epistemoloji ile metafizik arasndaki ilikiyi gsteren bir nitedir. Buna gre, bir yandan metafizik ve ontoloji kavramlar ile epistemoloji arasndaki ilikiler, dier yandan da gereklik ve hakikat kavramlar ile epistemoloji arasndaki ilikiler aratrlmtr. Drdnc nitede, Descartesn kkten epistemolojik sorgulamalar, Humeun olgusal dzenlilik konusundaki phecilii ve pheci dncelere tepki olarak Mooreun verdii saduyusal yant ele alnm ve pheci tavrn felsefi deeri gsterilmeye allmtr. Beinci ve altnc niteler bilginin kayna ve kavramsal yaps konusunda felsefe tarihinde olduka nemli bir yere sahip olan iki gre ayrlmtr: Deneyimcilik ve usuluk. Buna gre beinci nitede deneyimciliin ne olduu ele alnm, Locke, Hume ve Berkeleyin birbirinden farkl deneyimci tez ve argmanlarna yer verilmi ve bu dorultuda da deneyimciliin genel bir felsefi deerlendirmesini yapabilmeniz amalanmtr. Altnc nitede ise usulua genel bir giri yapldktan sonra, Descartes ve Kant gibi usularn temel iddialar incelenmitir. Bu niteyle birlikte, Descartesn fikirlerinin usuluk asndan neden nemli olduunu kavrayabilecek, Kantn ontoloji ve epistemoloji alanlarnda gerekletirdii kuramsal devrimin ayrntlarn renecek ve usu grn genel bir deerlendirmesini yapabildikten sonra usuluk ile deneyimcilii karlatrabileceksiniz. Algnn epistemolojisi balkl yedinci nitede ncelikle gz yanlsamalarndan yola klarak alg psikolojisine bir giri yaplm, alg kavramna ilikin ada bilimsel yaklamlar aklanm, daha sonra ise alg felsefesinin temel kuramlar arasnda saylan temsilcilik, grngclk, gerekilik ve zel olarak da John Searlen gereki yaklam incelenerek alg tartmasnn genel bir deerlendirmesi yaplmtr.

nsz

ix

Sekizinci nite nermesel doru kavramna ayrlm bir nitedir. Bu niteyle birlikte nermesel dorunun felsefi nemini kavrayabilecek, ve temel doruluk kuramlar olan karlk kuram, badam kuram, gereksizlik kuram ve pragmaclk grlerini renebileceksiniz. Ayrca ad geen bu kuramlarn gl ve zayf ynlerini tartabileceksiniz. Bilgi kavramnn zmlemesine ayrlm olan dokuzuncu nitede bilgi kavramn oluturan inan, doruluk ve gerekelendirme unsurlarn aklayabilecek, bu dorultuda epistemolojide olduka nemli bir yer tutan bilginin l tanmn yapabileceksiniz. Yine bu nitede yirminci yzylda Edmund Gettierin bilginin kavramsal koulu salansa bile bilginin oluamayabileceini gsterme amac tayan argmann ve bu argmana verilen yantlar renerek bu tartmalarn bilgi kavramnn zmlemesi asndan ne sonular verdiini kavrayabileceksiniz. Onuncu nite bilgisel gerekelendirme konusunu ele almaktadr. Geriye gitme kavramnn aklanmasnn ardndan, en nemli iki gerekelendirme kuram olan temelcilik ve badamclk kuramlar incelenmi, bu grler kuramsal olarak gl ve zayf ynlerini tartabileceiniz ekilde ortaya konmutur. On birinci nite etik, estetik ve dinsel bilgi trleri zerine tartmalara ayrlmtr. Bu nitede, dorudan algladmz dnyaya ilikin bilginin tek bilgi tipi olmadn renecek, bu farkl bilgilenme biimlerini etik ilkeler bilginin nesnesi midir?, estetik yaglarn ve sanatn bilgiyle bir ilgisi var mdr? ve Tanrnn varl bilgisi sradan bilgiden hangi alardan farkldr? gibi sorularla tartabileceksiniz. Son nite olan on ikinci nite epistemolojide eletirel yaklamlara ve zellikle yirminci yzyldaki yeni gelimelere ayrlm bir nitedir. Bu niteyle birlikte bilgisel gerekelendirme konusunda balamclk kuram gibi yeni yaklamlar, Wittgensteinn anlam ve dil konusunda getirdii farkl yaklam, doalclk, toplumsal epistemoloji ve feminist epistemoloji alanlarndaki tartmalar ve son olarak ta Richard Rortynin pragmac grn kavrayabileceksiniz. Bu kitabn hazrlanmasnda byk bir titizlikle alan ve epistemoloji alannda uzman olan kitabn yazar Boazii niversitesi Felsefe Blm retim yesi Do. Dr. Murat Baa teekkrlerimi sunarm. Epistemoloji kitabnn Trkiyede bu alanda yazlan felsefe kitabnn sayca azl dnlecek olursa nemli bir a kapataca kesindir. Kitabn oluturulmasnda bata retim tasarmcs Yard. Do. Dr. Alper Kumtepe olmak zere emei geen herkese teekkrlerimi sunar, siz sevgili rencilerimizin felsefenin ok nemli bir aratrma alan olan epistemolojiyi keyif ve merakla renmenizi ve baarl olmanz dilerim. Editr Do.Dr. Demet Tadelen

1 Epistemoloji

EPSTEMOLOJ

AmalarmzBu niteyi tamamladktan sonra; nsan dier canllardan ayran temel zelliklerden bazlarn aklayabilecek, basit farkndalk eidini betimleyip, bunlar insana zg bilgiden ayrp, insan bilgisi ile logosun balantsn anlayabilecek, Bilginin znellik ve nesnellik arasnda nasl bir dengede durduuna ilikin bir n fikir sahibi olabilecek, Bilginin deerinin farkl boyutlarn ayrp bunlara ilikin aklama getirebileceksiniz.

Anahtar KavramlarKavramsallatrma Bilme potansiyeli Logos Simgesellik Enformasyon Nesnellik Biyolojik deer Pratik deer z deer

erik Haritas

Bilgi zerine lk Dnceler

GR NSAN BLGSNN AYIRICI NTELKLER BLG VE LOGOS NSANIN TARH NDEK BLGSEL SERVEN BLG VE ENFORMASYON BLG VE NESNELLK BLGNN DEER

Bilgi zerine lk DncelerGRBu kitapta felsefenin en temel alanlarndan biri olan epistemolojiyi (bilgibilim) tantp baz aklamalar, tartmalar ve irdelemeler sunacaz. Epistemoloji, ele ald konular ve zmeye alt sorunlar asndan, Bat dnyasnda felsefenin ilk ortaya kt zamanlardan itibaren merkezcil bir konuma yerlemitir. Yeni a boyunca ve zellikle 17. ve 18. yzyllarda epistemoloji, felsefenin en dinamik ve zengin alan hline gelmi ve o dnemde bilgi sorunsal zerine nemli yaklamlar ve tezler sunulmutur. Gnmzde de, hem geni bir literatre yaylm olan ada tartmalar hem de 20. yzyl balarndan bugne epistemoloji disiplininin geleneksel kimliine ve yapsna getirilen arpc eletirilerle beraber, bilgi konusundaki kuramsal tartmalar daha da renkli bir dnsel alan yaratmtr. Denebilir ki felsefenin gnmzdeki konumunu anlamann iyi bir yolu, epistemolojinin u anki konumunu anlamaktan gemektedir. Epistemoloji asl ura alan felsefe olmayan insanlar da ilgilendiren ynler barndrmaktadr. rnein, bilimsel, sanatsal ve dinsel konularda alan ve eser reten insanlar da epistemoloji disiplini iinde retilen fikirlerle ilgilenmektedirler. Bilgi, anlama, yorumlama gibi nemli hedeflere ynelen aratrmaclar, yrttkleri ilevler zerine dnrken, dncenin soyutluk dzeyinin ve sorgulamann seviyesinin ykselmesi ile birlikte zaman zaman kendilerini bilgi kavramna ve bilgilenme srelerine ilikin baz felsefi sorular sorarken bulurlar. Bu trden kuramsal soru ve tartmalarn farkl zeminlerde gndeme gelmesinin doal bir sonucu olarak, epistemolojik konular ve argmanlar dier aratrma alanlarnda da bilinir olmu ve eitli balamlarda kullanlr hle gelmitir. Epistemoloji alannn kimliine, yapsna, unsurlarna, zmeye alt sorunlara ve alt alanlarna ilikin kapsaml aklamalara ve tartmalara ilerleyen nitelerde gireceiz. Ancak epistemolojinin inceliklerine ve kuramsal ayrntlarna girmeden nce yaplmas gereken i, gnlk dilde srekli olarak kullandmz bilgi kavramnn kendisine dnmek ve baz n saptamalar yapmaktr. Felsefeciler irdeledikleri bilgi kavram konusunda belli zmlemeler ve aklamalar getirmekte, bu ilevler de sz konusu kavram anlama asndan daha ileri gitmemize olanak tanmaktadr. Buna karn aklda tutulmas gereken bir nokta, bilgi kavramnn felsefenin kuramsal giriimlerinden nce gndelik dile ve gndelik yaama ait olduu gereidir. Biz gnlk durumlar iinde doal bir ekilde bilme ilevleri iinde yer alan varlklarz. Srekli olarak ve yaygn bir biimde bilgisel alveri iinde ol-

Epistemoloji felsefe dnda aratrma yrten insanlar da ilgilendiren bir alandr.

4

Epistemoloji

mak bizim en sradan zelliklerimizden biri olarak grnr. Doal olarak, bu ekilde yaklaldnda bilgi, zerinde konumaya demeyecek kadar ak ve yaamn iinde barnan bir unsur veya olgu olarak kendini gsterir. Kitabn bu ilk blmlerinde insann bilgi kavram ve bilgi edinme sreleri ile olan ilikisi konularnda baz gzlemler ve saptamalar yapacaz. Elbette felsefi dncenin derinliklerine ve inceliklerine girdike, bilgiye dair baz ilgin akl yrtmelerle ve beklenmedik sorunlarla karlaacaz. Ancak ilk olarak bilgi adn verdiimiz ve zerinde ok da dnmediimiz kavramn gndelik bir resmini ekerek genel bir anlamsal tablo izmeye alalm.

NSAN BLGSNN AYIRICI NTELKLERFiziksel anlamda bakldnda, insan bedeni doann bir parasdr.

Doada canllarla canszlar temel bir anlamda birbirinden ayrlrlar: Canllar kendiliklerinden devinim veya deiim yaratabilirler.

Evrende var olan eylere baktmzda insann byk oranda dier fiziksel nesnelerle ortak zellikler tadn grrz. Fiziksel bir bedene sahip olmaktan dolay, talar ve aalar gibi biz de dardan gelen etkilere maruz kalr, etkilere tepki veririz. nsan bedeni, ayn bir kaya paras gibi, yksekten brakldnda yer ekimine uygun bir ekilde dnyann merkezine doru harekete geer. Veya insann fiziksel varl, ayn bir bitki veya hayvan gibi, zaman-mekn boyutlarnda belli bir noktada ortaya kar, geliimini srdrr ve fiziksel yapsnn olgunlamasnn ardndan hcresel bozulma ve yok olma srelerine girer. Bizler hem organik olan varlklarla hem de cansz olarak nitelediimiz fiziksel nesnelerle byk ortaklklar barndrrz. Ancak gzlemleyebildiimiz dnya, tm bunlara ek olarak, insan olmann bizi dier var olan eylerden kkten bir biimde ayrdn da ortaya koymaktadr. Bir kayadan farkl olarak insan organik deiim ve geliim srelerine girme kapasitesine sahiptir. Bir bitkiden farkl olarak insan be duyusu araclyla kendini darya aar. Ve dier hayvanlardan farkl olarak, insan, artc zihinsel yetenekler barndrr ve bu yetenekleri kullanarak hem kendini hem iine doduu dnyay nemli oranda deitirebilir. Bu konu zerinde biraz duralm. nsan bedeni, doadaki nesneler arasnda bir dier fiziksel nesne gibi dursa da, dier nesnelerde bulunmayan bir dinamizme sahiptir. Ancak bu dinamizmin ne kadarnn insan trne zg olduu, ne kadarnn ise baka trden canllarla paylaldnn ortaya konulmas gerekiyor. Dier trlerle ortak ynler barndrma durumu, en genel ifadesini canl olmak kavramnda bulur. Eski Yunann nl felsefecilerinden bazlar evrelerindeki dnyann evrensel ileme ilkelerini aklamaya alrken, basit ancak nemli dnsel sonular olabilecek saptamalar yapmlard. Aristoteles (M.. 384-322), bitkilerin, hayvanlarn ve insanlarn kendiliklerinden hareket veya deiim yaratabilme yetisine sahipken (rnein, bir bitkinin boyunun uzamas, bir hayvann yerini deitirmesi, vb.), talarn ve kayalarn kendiliklerinden devinim veya deiim yaratabilme kapasitesinden yoksun olduklarn gzlemlemiti. Talar ve kayalar, dardan kaynaklanan nedenlerle ypranp dalsalar da, byme ve lme gibi sreler veya durumlar yaamazlar. Bu durum, eer Aristoteles haklysa, dnyann varlksal dzeninin kabaca ikiye ayrlabileceini ve canl-cansz ayrmnn nemli bir niteliksel blnmeye karlk geldiini gsterir. Aristotelesi bir tarzda dnrsek, bitkilerin, hayvanlarn ve insanlarn (yani can-llarn) kendiliklerinden devinime yol ama ya da kendiliklerinden deiimden geme potansiyelinin olduunu belirtebiliriz. Tabii ki, karmaklk ve gelimilik ynnden bakarsak, bir sincap maydanozdan, insan da bir sincaptan ok farkl bir potansiyele veya cana sahiptir. Ancak, daha genel bir ifadeyle, canllarn bu karmak evrende ilgin bir farknn ve ayrcalnn olduunu dnmek olanakl grnmektedir.

1. nite - Bilgi zerine lk Dnceler

5

Bu balamda, insann dier varlklarla nasl benzetiinin ve nasl ayrldnn saptanmas, insan insan klan zelliklerin kavranmasnn da yolunu aar. Benzemeye bir rnek verirsek: Can olan yani, dar bir anlamda bakldnda, kendiliinden deiim yaratabilen varlklar arasnda hayvanlara ve insanlara zg zelliklerden biri, algsal olarak dnyaya ak olabilmektir. Bir ta paras veya demir ktlesi dnyadan fiziksel olarak etkilenebilir; ancak almaya ak deildir. O halde, alg yetisine sahip olma tm hayvan trlerinde ortak olarak bulunan bir zellik olarak kaydedilebilir. Buna karn, dier hayvanlarla bizim aramzdaki ayrm noktalar da dikkat ekici llerdedir. rnein, biz insanlarn dnyann etkilerine bilinli bir ekilde ak canllar olmamzn sonularndan biri, bilgi edinebilen, bilgi yoluyla karmak iler baarabilen varlklar olmamzdr. Bu da bizi bu nitenin ana temas olan bir noktaya getirir: Genel olarak ifade edildiinde, insan denen canly insan yapan (ve kayda deer bir dzeyde dierlerinden farkl klan) en nemli zelliklerden birinin bilgi kavram veya bilginin gereklemesinde yattn dnrz. nsan, fiziksel bir bedene sahip olma itibaryla fiziksel dnyann dier nesneleri arasnda bulunan, ancak dier varlklarn yapamad bir takm zel ilevleri gerekletiren bir varlktr. Bilmek, bilgi sahibi olmak, bilgiyi ileyerek yeni bilgiler ve dnyevi deiimler yaratmak insann temel ilevleri arasndadr. Bu noktada sorulabilecek kritik bir soru udur: Bilgi yalnzca ve btnyle insana zg olan ve sadece insan tanmlayan bir olgu mudur, yoksa bizim baka canl trleriyle de paylatmz ve ortaklatmz ynleri var mdr? Bu aamada, sorunun felsefi derinliklerine ok inmeksizin ve temel baz gzlemlerden hareketle, ele aldmz konu zerinde dnmeye devam edelim. rnein, evremizde gzlemlediimiz dier memeli hayvanlarn bizden daha basit canllar olmakla birlikte bir tatan, iekten veya tost makinesinden daha akll olduklarna inanrz. Kpeimiz ardmz zaman koarak gelir; kedimiz karn acknca kendisini beslememiz iin talepkr bir tavrla miyavlamaya balar. Kedinin davranlarna bakarak yaptmz Tekirin karn ackm tr bir karmn ardndan, verdiimiz mamay itahla yemesini izleyince, onun sergiledii davranlarn gerekten alktan kaynaklandn ve bize verdii sinyalleri doru yorumladmz dnrz. Baka bir deyile, kedinin srarc bir ekilde miyavlayarak ayaklarmz arasnda dolamasnn tesadfi olmadna, o tr davranlarn kedinin sahip olduu akln bir sonucu olduuna inanrz. Her ne kadar insana gre ok daha basit yapda grnse de, kedinin ortaya koyduu eylemler canszlardan ve bitkilerden farkl olarak bir tr zekya sahip olduunu gsterir. Fakat bu iyi gerekelendirilmi dncelerden ilham alarak, kedinin o anda gayet bilinli bir tarzda bizi bilgilendirdii sonucuna varmamz biraz aceleci bir karm olur. Yine de, daha az iddial olacak bir ekilde, kedinin ackmasnn bize ynelik belli davranlarda bulunmasna neden olduunu syleyebiliriz. Sahibine ynelik miyavlama davranlarna girmenin kedi asndan bilgi balamnda tam olarak ne anlama geldii ise, zerinde dnmeye ve speklasyona ak bir sorun olarak grnmektedir. Kedinin dnyaya dair neleri bildii veya baka bir canlya bilgi aktarm yapp yapamayaca son derece tartmal konulardr. Ancak daha kesin olan bir nokta udur: Kedinin kendisi, vcudunda gerekleen ve fiziksel bir olgu olan bedende yiyecek/enerji ihtiyacnn artmas durumundan bir ekilde haberdar olmal, yani acktnn isel sinyallerini almaldr aksi hlde kedi ksa srede lrd. Hem insanlar hem de hayvanlar karnlarnn acktnn veya canlarnn yandnn kolayca farknda olurlar. hllerimizin farknda olmak, zerinde dnmeden gerekletirdiimiz ok temel bir farkndalk trdr. Bir dier ilgin rnek, hayvan-

nsann en ayrc zelliklerinden biri bilinli bir ekilde bilgi edinmeye ak olmaktr.

nsanlar ve dier memeliler arasnda nemli baz benzerlikler olsa da, hayvanlarn da bilgi sahibi olduklarn sylemek tartmaya ak bir iddiadr.

6

Epistemoloji

eit temel veya basit farkndalk olduu sylenebilir. Bunlardan ilki i hllere ynelik farkndalklar, ikincisi evreye ynelik igdsel farkndalk ve ncs de deneyimleyerek ve bedenin pratik yapmas sonucu ortaya kan bilme durumlardr.

nsanlarn sahip olduu dnya bilgisi, hayvanlarnkinden farkl olarak dilsel ve kavramsaldr.

larn yn saptama gibi konularda kaydettikleri baarlardr. Sahiplerinden yzlerce kilometre uzaa braklan kpeklerin eve dn hikyeleri zellikle gazete ve televizyonlarda ska karmza kar. Kularn toplu hlde g etmeleri ve belli bir hedefe hi sapmadan ulamalar da dier bir rnektir. Hayvanlarn bu tr durumlarda zor bir ii baaryor olduklarna phe yoktur. Ancak, doa iinde baaryla yn tayini yapan, yani deyim yerindeyse, bir tr igdsel farkndalk sahibi olan bir hayvann bu nedenden dolay bilgi sahibi olup olmad kesin bir tarzda saptanmas daha etrefilli bir konudur. Hayvanlarda olduu iddia edilen bu iki farkndalk trnn her trl tartmadan uzak olduunu elbette syleyemeyiz. En azndan igdnn nasl bir ey olduu ve hatta gerekten olup olmad konusunda nemli soru iaretleri vardr. Ancak bu farkndalklar, eer gerekten var iseler, belki bilginin ilkel trleri olarak listemizde not edebileceimiz durumlardr. Bu doutan gelen farkndalklara ek olarak, vcudun sahip olduunu varsaydmz baka ilgin bilgi eitleri de bulunabilir. Bisiklet binmeyi renen bir insann veya bir sirk hayvannn bilgisi szel deil, bedensel bir bilmedir. Benzer bir ekilde yzmeyi renmenin yolu kitap okumaktan deil, bedeni kullanarak denemeler yapmaktan geer. Bu bilme trne de renilmi bedensel bilme adn verelim. Yukardaki paragrafta, basit ve hatta hayvans diye niteleyebileceimiz farkndalk tipinden sz ettik: hllere dair farkndalk, dnyaya/doaya ynelik igdsel farkndalk ve renilmi bedensel bilme. (Burada farkndalk deyimini, her hangi bilinlilik veya st dzey bilisellik anlam yklemeksizin, temel bir ifade olarak kullandk nk bu farkndaln bilgisel anlamda nasl bir duruma karlk geldii ve hangi zihinsel dzeylerde gerekletii konularnda herhangi bir argman gndeme getirmedik.) imdi konunun baka bir boyutuna geelim. rnein, bir kpein veya maymunun bilgi sahibi olduklar iddialar karsnda genelde kafamzda soru iaretleri uyanr. Bunun nedenini bir para irdelemekte yarar var. Bu soru iaretlerinin esas nedeni, bizim bilginin tipik rneklerinden bahsederken aklmza ilk gelen durumlarn, acktn bilmek veya yzmeyi bilmekten ziyade, kavramsal yaplarn varln gerektiren rnekler olmasdr. Ben u anda bir gezegende yayorum, 12nin karesi 144tr, ve Dn bir arkadamla buluup kahve imitim: Btn bu saydklarmn bilgisine sahip olduumu rahata iddia edebilirim. Tm bunlar olanakl klan nemli bir unsur, benim doal bir dil olan Trkeyi konumam ve bir kavram daarcna sahip olmamdr. Bu kavram daarc son derece eitli ve zengin bir btne karlk gelir. Benim sahip olduum kavramlar arasnda rnein unlar vardr: Benlik, gezegen, say, arkada, kahve, sv ime eylemi, renk, gl kokusu, ma, yozlama, zlem, Tanr, felsefe vb. (Burada kartrlmamas gereken bir nokta udur: Sv ime eylemi hayvanlarn da doal olarak gerekletirebilecei bir eylemdir; ancak tahminen yalnzca insanlar Sv ime eyleminin kavramna sahiptirler.) Dnyaya ilikin bilgilenmem bu kavramlarn dolaymyla ortaya kmaktadr. Eer biz insanlar karmak ve gelimi memeliler olarak dier tm canl trlerinden bir ekilde ayrlyorsak, bu farklln en nemli aklamas bizim dilsel, kavramsal ve akl yrtmeye ilikin yeteneklerle donatlm varlklar olmamzdan gemektedir. Bu yeteneklerin veya kapasitelerin tmn ksaca logos sahibi olma ifadesiyle betimleyebiliriz.

1. nite - Bilgi zerine lk Dnceler

7

Yaamdan rnekler Hayvanlarn av peindeyken uygulad stratejilerden bazlar artc dzeyde olabilmektedir. rnein, kartallar kaplumbaa gibi sert kabuklu kara hayvanlarn gl peneleriyle kavrayp ykseklerden kayalara brakarak paralarlar ve etlerini yerler. Kartaln bylesi bir beceri sergilemesi hem davran ve zihin zerinde alan bilim insanlarn hem de bilginin kavramsal incelemesini yapan felsefecileri ilgilendiren ynler iermektedir. Burada dikkat eken temel bir nokta, kartaln stratejik planlama sonucu gibi grnen davranlarnn insanlarn bilinli eylemleri ile nemli byk bir benzerlik gsterdiidir. Ancak bu tr benzerliklere ramen, konuya eletirel ve derinlemesine bakmakta yarar var. Grne gre, kartal esas itibaryla bir problem zmektedir. Problem udur: D sert kabukla evrili olan kaplumbaa etine nasl ulalr? Kartaln bu problemi zmede eylemsel baarya ulayor olmas, insann aklna kartaln bir bildii var dncesini getirmektedir. Ancak buradan karmamz gereken genel sonu tam olarak ne olmaldr? Sonuca gtren bylesi bir yntemi bilmenin ve uygulamann bir hayvan iin doada varln srdrebilme asndan ne kadar nemli olduu ortadadr. Her zaman bilincinde olunmasa da, bilgi ve bilgisel uygulama yaamsal bir deer tar. Dahas, hayvanlar dnyas gzlendiinde, bilginin belli rneklerinin artc incelikler ierdii de sylenebilir. Bununla birlikte, yukardaki rnekteki kartaln eitli fiziksel hesaplar veya bilinli akl yrtmeler sonucu doru yntemi bulduunu sylememiz zordur. Kaplumbaann etine ulaabilmeyi salayan stratejik bilgi, doann bir paras olan kartaln derin hesaplara girmeksizin ve tahminen kendiliinden (yani doal olarak) sahip olduu bir farkndalktr. Bu elbette etkileyici bir olgudur. Kartal, zellikle de av biraz iriceyse, kaplumbaann kabuunun krlmas iin, diyelim ki, 3 metre deil de 50 metre ykselmesi gerektiini nasl bilmektedir? Daha da kritik olarak, bu tablo, kartaldan insana geldiimizde nasl deimektedir? Felsefi bir merakla sorarsak, insann bilgi daarcn zel ve farkl klan ynler nelerdir? Bilginin insana zg boyutlar hangileridir? Bu sorulara yant vermeye almak, insann kendisini daha iyi tanmasna ve tanmlamasna da olanak tanyacaktr.

SIRA SZDE nsann bilgi dnyasnn inceliklerini anlamann iyi bir yolu karlatrmal bir yntem izleyerek dnya bilgimizin dier hayvanlardan nasl farkllatn saptamaktr. Bu konuda siz de gzlemlerinize dayanarak ve akl yrtmeler yaparak insann sahip olduu bilginin DNELM zellikleri konusunda felsefi bir tablo oluturmaya aln.

1

SIRA SZDE

DNELM S O R Unsann sahip olduu bilginin en nemli nitelii logos iermesidir. Logos D KKAT temel olarak mantk, akl, gereke ve sz gibi kavramlarla ilikili bir SIRA SZDE deyimdir.

BLG VE LOGOS

S O R U

nceki blmde, kavramsallatrmay gerektiren ve szel dolama giren bilgi trnn, dier farkndalk veya bedensel bilme hllerinden oldukaTfarkl ynler DKKA ierdiini belirttik. Pek ok kiinin zerinde uzlaaca gibi, kavramsal/szel bilginin insana zel ve onun bilisel farkllklarn yanstan bilme tr olduu rahatSIRA SZDE lkla iddia edilebilir. Bu anlamda insan zel klan nitelikleri en iyi betimleyen felsefi deyimlerden biri olan logos konusunda bir parantez aarak bu kavramn anlam ve bilgi asndan nemine dair aklamalar getirelim. Yunanca bir deyim olan AMALARIMIZ logos, biyo-loji, psiko-loji, epistemo-loji gibi disiplin adlarnda son ek olarak da yer alr ve aklama, gereke, sebep, mantk, bilim, kelam gibi deiik an T A P lamlara gelir. Logos, en genel anlamyla, akla ve aklcla aitK olan ile ilintilendirilmitir. Buradaki aklcln mutlaka insan aklna dair olmas gerekmez. BunaTELEVZYON

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

8

Epistemoloji

felsefe tarihinden bir rnek verebiliriz: nl Alman felsefeci G. W. F. Hegel (17701831), biz insanlarn akla sahip canllar iken, bizim kavramaya altmz varlk alannn baka bir deyile bizi evreleyen gerekliin aklclktan nasibini almam (veya belli bir dzenden veya mantktan yoksun) olmasnn btnyle sama olduunu dnm ve bilen-bilinen ayrmnn kesin hatlarla yaplmasna kar kmt. Bu dnceye gre, hem bilen zneler hem de bilinen nesneler ayn aklc ve sresel byk dzenin (genel olarak, bir logosun) iinde yer alrlar. Benzer rnekleri bilim alanlarndan da verebiliriz. Modern an ve Modern zihnin en parlak rnlerinden biri olan Galille-Newton fizii, evrenin yapmsal alfabesinin matematiksel olduu inancna dayanr. O yzden nesneler aras fiziksel ekimi ifade eden yasalar, Modern bilimin paradigmasna gre, belli blgelerde deil evrenin her kesinde matematiksel bir kesinlik dhilinde geerlidir. Ksacas, insann dnda kalan evren iin de aklc bir dzen (veya bir logos) erevesinde iliyor diyebiliriz. nsan bilgisinin hayvansal farkndalklardan farkl olarak logos barndrdn dnmek, insana zg bilgilenmenin temel olarak kavramsal, szel ve gerekelendirmeye ak bir ynnn olduunu sylemeye karlk gelir. Bu konunun ayrntlarna ilerideki nitelerde deineceiz. Bu aamada not etmemiz gereken dnce, felsefe tarihinde ska karmza kan logos kavramnn insan bilgisinin ayrt edici ynlerinin tanmlanmasnda nasl kullanlabileceidir. Kavramsalla veya simgesellie dayanan bilginin, logosun zsel nitelikleriyle (gereke, sebep, mantk, sz, vb.) nasl rtt ve yukarda hayvans olarak betimlediimiz basit bilme eitlerinden nasl ayrld dikkate deer bir nokta olarak kendini gstermektedir.

NSANIN TARH NDEK BLGSEL SERVENu ana kadar bilginin biz insanlar dier varlklardan ayran niteliinden ve trmz iin tad kritik nemden sz ettik. Bu noktada bir parantez ap, yukarda tarttmz noktalar nda, insann dnya zerindeki arpc tarihine bu kitabn ilgi perspektifinden hzl bir ku bak yorum getirelim. nsan dier hayvanlarla karlatrldnda fiziksel dnyayla ba etme asndan byk bedensel avantajlara (byk diler, iri peneler, karanlkta keskin gr yetenei vb.) sahip olmasa da, ilk zamanlardaki dezavantajn zihinsel veya ilevsel becerileri sayesinde atlatm ve etkileyici bir tarihsel yol kat ederek ta devrinden nternet ana kadar uzanmtr. Bu macerada insan dier trlerden ayran bir kopma noktas, insann dnyay alglama ve evreyle ba etme gibi basit ilevlerin tesine geerek, simgeselletirme sayesinde bilgiyi (zihninde olduu kadar) bedeni dnda biriktirmenin yollarn kefetmi olmasdr. Bir hayvan yaamsal deneyimlerini yavrularna aktarma ansna fazlaca sahip deilken, dnyaya gelen her bebek ktphaneleri ve inanlmaz hacimdeki elektronik bellei doldurmu olan bir dnya bilgisi okyanusuna domaktadr. nsan doal yetilerine ek olarak dilsel ve kavramsal bir varlk olmas sayesinde bilgiyi simgeletirerek trdeleriyle paylaabilmekte ve karlkl olarak aktarabilmektedir. nsan trnn ilk ortaya kt alardan farkl olarak, harfler, kelimeler, iaretler ve dier kavramsal simgeler insann bilgiye ulamasnn ve bilgiyi ilemesinin artk temel yolu olmulardr. Bu anlamda simgesel yaplar bizim neredeyse ikinci bir doamz hline gelmi ve varlmz tanmlayan ana unsurlara dnmlerdir. Modern insan, bu hliyle, kavramsalln ve bilginin bir rn ya da sonucudur. Eer fizik, kimya, biyoloji, matematik, mhendislik, tarm ve dier pek ok alanda biriktirdiimiz bilimsel bilgiler ve sanat, felsefe gibi alanlarn yaammzda sunduu kavramlatrmalar veya simgesel derinlikler

Gnmz insannn dnyas byk oranda kavramlar ve dilsellik araclyla ekillenmitir.

1. nite - Bilgi zerine lk Dnceler

9

yaammzdan ekilip alnsayd, tahminen, yalnzca doada ayakta kalmaya alan basit bir memeliye dnerdik. te bylesi bir sreten geerek yoluna devam eden ve yaam boyunca dnyaya srekli olarak kavramlarn penceresinden bakan modern insann bilgi olarak ald ey, bir kedinin veya sincabn sahip olabilecei bilgilerden niteliksel ve kategorik olarak ayrlmaktadr. Bu basit nermenin sonular, aslnda, insan ve dier canllarn bilme ilevlerinin yaplar konusunda da dnmeye deer bir durum yaratmaktadr. Evimdeki kedi rneine dnelim: Benim dnya bilgim asndan bakldnda, sahip olduum kedi evcil, sevimli ve oyuncu bir hayvandr. Benim onunla ilgilenmemi ve acktka beslememi beklemektedir. Ancak kedinin asndan bakldnda ki bir kedinin asndan yaama bakmak bizim iin tahminen olanakszdr ortaya kan durum son derece farkl olabilir. Her ne kadar evde hayvan besleyen kiiler hayvanlarna insans nitelikler (candan, keyifli, kindar, iyi dost vb.) atfetmeye eilim gsterseler de, bu eilimlerin hayvanlarn gerek doasndan ziyade bizim kavramlarmz, deerlerimizi ve duygusal gereksinimlerimizi yanstyor olma olasl da dk deildir. Diyelim ben kedinin sahibi ve onu seven bir insan olduumu biliyorum. Peki, kavramlardan yoksun olduunu dndmz kedinin benim bir sahip veya onu seven bir kii olduumu bildiinden kolayca sz edebilir miyiz? Kedinin yemek vakti geldiinde ve benim yaklaan ayak seslerimi duyduunda beni elimde kedi mamas ile grme beklentisine girdiini sylemek akla uygundur; ancak bunun tesinde kediye atfedebileceimiz bilgisel ve kavramsal durumlar tartmaya daha fazla aktr. Elbette bizim buradaki amacmz kavramsallktan yoksun grnen hayvanlarn bilgi asndan ne durumda olduklarn saptamak deil bu i byk oranda deneysel bilimle uraan aratrmaclara kalan bir sorunsal oluyor. Ancak bu tr dnce deneyleri bilgi konusunda daha nce zerinde ok kafa yormadmz baz konularda zihnimizi zorlama ve bilgi kavramn daha anlalr klma ynnde yararl bir yntem olarak grlebilir. u ana kadar daha ok bilginin doas zerine fikirler retip, kavramsal (veya iinde logos barndran) bilginin nemine dikkat ekmeye altk. Yukarda sergilediimiz akl yrtmelerden, bilginin her boyutuyla insana ait ve tmyle kavramsallkla rl bir olgu olduunu karmak yanl olabilir. Ancak bu tartmalar insanlarn edindikleri bilgi trlerine ve onlarn i dinamiklerine k tutmas asndan deer tamaktadrlar.

BLG VE ENFORMASYONimdi gndelik bilgi kavramnn baz inceliklerine girerek bu konudaki anlaymz daha rafine hle getirmeye alalm. Sradan sohbet ortamlarnda veya bilimsel balamlarda bilginin yan sra, onunla ilintili baka baz nemli kavramlar ve deyimler de kullanrz. Bunlar arasnda en kayda deer olanlardan biri enformasyondur. Enformasyon deyimi Trkeye Bat dillerinden gemi olup, Arapas malumattr (malum olan, yani bilinen eyler anlamnda). Bu deyimin tartmalarmz ve zmlemelerimiz asndan nemi, onun sk sk bilgi ile kartrlmas veya bilgi ile elenik tutulmasndan kaynaklanmaktadr. Elbette bu iki kavramn kartrlmas bouna deildir. Hem enformasyon hem de bilgi kavramlar birbirine ok benzeyen balamlarda ve benzer gramer yaplar iinde kullanlmaktadr. rnein, insanlarn bilgi ve enformasyon sahibi olma durumlarndan bahsederiz. Veya iinde bulunduumuz zamanlar tanmlarken bazen Bilgi a bazen de EnBilgi ve enformasyon kavramlar genellikle e anlaml olarak kullanlsa da bu kullanm olduka yanltcdr.

10

Epistemoloji

Enformasyon kavram, bilgi asndan, hammadde olma anlam tar.

formasyon a deyimlerini yeleriz. Fakat bu iki kavramn benzer kullanmlar olsa da, aralarnda belli farklar olduunu da sylemek olanakl grnmektedir. lk olarak, bilgi ve enformasyon kavramlarnn dilsel kullanmlarnn birbiriyle tam rtmediini belirtebiliriz. Her ne kadar sahip olma kavram hem bilgi hem de enformasyon iin kullanlabilir grnse de, bu iki kullanm arasnda nemli farklar da vardr. Enformasyon toplumsal olarak dolamda bulunan ve farkl iletiim birimleri arasnda aktarlabilen unsurlardr. Bilgi ise, enformasyonla ortak zellikler tamasnn yan sra, bilmek kelimesinin gsterdii gibi en temelinde fiil veya eylem kipinde ifade edilebilecek bir zihinsel durumdur. nsanlar ok sayda zihinsel faaliyet iinde bulunabilirler: Dnmek, inanmak, istemek, niyet etmek, zlemek, bilmek, vb. Enformasyon, her ne kadar zihnimizin iinde ileyebileceimiz bir unsur olsa da, insan bilgisi kavramna genelde atfedildii ekliyle bir zihin durumu deildir. Bu fikirlerden hareketle, enformasyonun daha ok bir tr bilisel ham madde olduunu ve insan bilgisine temel oluturabileceini dnebiliriz. Bunu gndelik bir rnek zerinden biraz amaya alalm. Diyelim ki ben iki politikac arasnda gelien gncel bir tartmann ve bu politikaclar arasnda karlkl olarak yaplan yolsuzluk sulamalarnn ardndaki gerei renmek (yani ksaca gerei bilmek) istiyorum. amzda bunu yapabilmenin en etkili ve hzl yolu basn yayn organlarn kullanarak bu konuda enformasyon edinmek olacaktr. Bu amala bavurduum resm belgeler, gazeteler, kitaplar, nternet siteleri ve yorumcularn fikirleri benim bu konu zerinde bilgi sahibi olma veya bilgilenme yolunda ilerlememi salayacaktr. Ancak, edindiim duyum paracklar veya enformasyonun her biri gerei tamak zorunda deildir. rnein, bu politikaclarn fikirleri dorultusunda yayn ve propaganda yapan nternet sitelerinin ieriklerini dikkatle okuduumu varsayalm. Bu durumda ben enformasyon edinme amacma uygun hareket ediyor olduumu syleyebilirim. Ancak, enformasyon edinme srecinde farkl kaynaklardan gelen bilisel malzemeyi toplamam benim aratrmakta olduum konuda aradm yant elde etmi olduum ve bilgiye ulatm anlamna gelmeyebilir. Ben, aklc bir bilisel varlk olarak, bana ulaan bilgisel ham maddenin ne ierdiini bilmenin tesine gemek gibi bir amaca sahibim. Eer sadece enformasyon toplamak benim iin yeterli ve tatmin edici olsayd, konuyla ilgili birka Internet sitesine girip ieriklerini okuduktan sonra bilme servenimi sonlandrdm dnrdm. Fakat, bilindii gibi, bilgi peinde koan insanlar genelde gzlerini enformasyon paralarnn tesinde bir hedefe dikerler. Bu da onlarn olduka kark, zahmetli ve logosun st dzeyde kullanmn gerektiren ilere girmelerine neden olur. (rnein, bir enformasyonun kmesinin dier enformasyon paralar ile tutarlln test etmek, eldeki enformasyonun miktarn arttrmak iin aratrmalara ve sorgulamalara devam etmek, vb.) O hlde, bilgi ile enformasyon/malumat arasnda kayda deer farklarn olduunu savlayabiliriz. Bu konunun kuramsal derinliklerine, bilginin kavramsal zmlemesi ile ilgili ksmlara geldiimizde deineceiz.SIRA SZDE Gndelik bilgilenme durumlarmz zerinde dnerek, enformasyon kavramn daha ak hle getirmeye ve kavramsal zelliklerini ortaya karmaya aln. Bu deneme, gnlk yaamda ok sk kullandmz ancak tm inceliklerini fark edemediimiz enformasDNELM yon kavramn ve onun bilgisel roln daha anlalr klacaktr.S O R U

SIRA SZDE

2

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

1. nite - Bilgi zerine lk Dnceler

11

BLG VE NESNELLKYukarda belirttiimiz tartmayla ilgili bir dier konu da, bilginin nesnellik kavram ile ilikisidir. Dnmek, inanmak, istemek, arzulamak nasl insana zg zihinsel durumlarsa, bilmek de insanlarn gerekletirdii zihinsel bir ilevdir. Ve bizim yaama dair edindiimiz bilgiler zihinselliimiz iinde barnrlar. Ancak meseleyi bu ekilde ortaya koymak, bilginin nesnellii balamnda belli bir oranda kafa karklna neden olabilir. Zihinsel durumlar bizim znelliklerimiz iinde yer alan, yani zneye ait unsurlardr. rnein ben, ortada belli bir neden yokken, aniden Brezilyada olmay isteyebilirim. Bu benim znelliimle ilgili ve zihnimin iinde olan bir durumdur. Veya, son derece mantksz bir ekilde, dnyann aslnda dikdrtgen prizmas eklinde olduu ynnde gl bir inanca sahip olabilirim. Eer dnyada zihinler olmasayd, inanlar, istekler ve bilgiler de olmazd. Bu anlamda her zihinsel durum, tikel bir zihinde veya zihinlerde barnabilir. Peki, eer bu doruysa, zihinsel bir durum olan bilmenin, ayn inan veya arzu gibi, nesnellikten uzak ve keyfi bir hal olduunu syleyemez miyiz? Yukarda betimlenen akl yrtme nemli bir soru iareti uyandrr nk biz bilgi kavramnn znellie ya da keyfilie yakn olmadn dnrz. rnein, ben Dnya ile Ay arasndaki ortalama uzakln yaklak 384400 kilometre olduunu biliyorum. Bu bilgiyi tuttuum yer, doal olarak, belleim veya zihnimdir. Ancak bu bilginin benim zihnimde barnmas, onun mutlaka znel olduunu gstermez. Bilgi zihnimde tutulsa da, ieriinin veya doruluunun belirlenmesi benim znelliimden ve keyfi tercihlerimden bamsz gerekleir. Eer Dnya ile Ay arasndaki ortalama uzaklk gerekten 384400 kilometre civarndaysa, bunun nedeni kendim veya zihinsellik sahibi olan dier insanlar deil, evrendeki nesnelerin konumlardr diye dnrz. Yrtmekte olduumuz bu tartma, bilginin neden olduka ilgin ve kafa kartrc ynler ieren bir kavram olduunu da ortaya koymaktadr. Eer ben mart kavramn ak hle getirmeye alyor olsaydm, dnyadaki martlara ynelik aratrmalar yapar ve somut gzlemlerimi baz kuramsal unsurlarla birletirerek belli bir sonuca ulardm. Veya, eer ilgi duyduum konu, gece grdm ryalarda gezdiim yerlerin listesini karmak gibi benim znelliimi kapsayan bir durum olsayd, uyandktan sonra kendi belleimi yoklama yoluyla gerekli almay retmi olurdum. Ancak bilgi kavramnn irdelenmesi, pek ok dier felsefi kavramda olduu gibi, ne nesnel dnyann fiziksel nesneleri zerinde yaplan bilimsel aratrmalara, ne de yalnzca benim kiisel hllerimi veya znelliimi ieren ahsi bir servene benzemektedir.

znelerin zihinsel bir durumu olan bilgi, ierii nedeniyle nesnel bir yn tar.

BLGNN DEERBu nitede en son olarak bilgi kavramnn deeri zerine saptamalarda bulunacaz. Her ne kadar bilginin deeri kavram yaln ve olduka sradan bir konuya karlk geliyor izlenimi verse de, aslnda bu kavrama farkl alardan yaklamak olanakl grnmektedir. Bu ynlerin en nemli olanlarnn hakkn verebilmek ve tartmay biraz derinletirebilmek iin, bilginin deerini ana balk altnda inceleyeceiz. Elbette aada nerilen l ayrmn mutlak olduu ve konuyla ilgilenen herkesin kabul edecei gibi bir varsaymla hareket etmiyoruz. Yine de, bu boyutun, bilginin deeri sorunsal kapsamnda en temel baz noktalara deindiini dnebiliriz.Bilginin farkl anlamda deeri olduu sylenebilir: Bilginin yaamsal veya trsel deeri, bilginin pratik veya arasal deeri ve bilginin z deeri.

12

Epistemoloji

Trsel Veya Biyolojik NedenlerYukarda da ksaca belirttiimiz gibi, insan son derece gelimi bir memeli tr olarak eitli biimlerde bilgilenme kapasitesine sahip bir varlktr. Bilginin deeri konusunda en temel dzeyde belirtilebilecek bir nokta udur: Dnyaya dair bilgimizin en kritik ilevlerinden biri, d etkenlerle ba etme, doadan gelecek tehditlere kar bireyin yaamas ve trn devamnn salanmas ynnde etkin rol oynamaktr. nsan Bilgisinin Ayrc Nitelikleri balkl blmde, i hllere dair farkndalk, doaya ynelik igdsel farkndalk ve renilmi bedensel bilme adlarn verdiimiz, tip farkndalk tanmlamtk. Bu tip bilginin, insana zg kavramsal dnya bilgilerinden farkl ve daha ilkel diyebileceimiz farkndalklara karlk geldiini belirtmitik. Bu ilkel ya da temel diyebileceimiz bilgiler yaamn devamna hizmet eder. rnein, yrtc etobur memelilerle dolu bir ormanda, eer bir ceylan yaknndaki otlarn kmldadn fark ettiinde kama refleksi gstermeseydi, yaamda kalma olasl son derece dk olurdu. lkel bir farkndalk rnei olan evredeki sra d devinimleri tehdit olarak alglayabilme, ceylan trnn yok olmadan devam edebilmesi anlamnda kritik neme sahiptir. Bu temel anlamyla bakldnda, bilgi yaam olanakl klar. Belli bir organik gelimilik dzeyinin stne kan her canl iin bilgi yaamsaldr. Biyolojik bir tr olan insann yaam mcadelesinde ayakta kalabilmesinde, kavramsal gerelerle oluturulan bilgilerin de nemli bir rol stlendiini dnebiliriz. Elbette modern bilim ve teknolojinin bizi gtrmekte olduu noktann ve ortaya kard sorunlarn (rnein, doann kirlenme hznn artk baedilemeyecek bir dzeye yaklamas) bykl ve ciddiyeti tartmasz bir gerektir. Bununla birlikte, basit bir pusuladan tp bilimi sayesinde ileri dzeye getirilmi tedavi yntemlerine kadar pek ok bulu insan trn tehlikelerden koruma, yaam sresini arttrma ve yaam niteliksel olarak iyiletirme amalarna hizmet etmektedir.

Bilgi yaamsal ve trsel nedenlerden dolay deerlidir.

Gndelik veya Pratik Gerekelernsann sahip olduu bilgilerin byk bir ksm, eylemsel boyutta yarattklar sonular ve nedensel ilikileri nedeniyle deerlidir. Baka bir deyile, bilgi deerlidir nk hem gndelik hem de bilimsel balamlarda ie yarar. Bu noktada, gndelik veya toplumsal nedenlerin bilgiyi deerli klmas olgusunu incelememiz gerekiyor. Pratik veya pragmatik gerekelerden dolay bilginin deerli olmas, yukarda incelediimiz trsel veya biyolojik nedenlerden kaynaklanan deerden daha farkl bir dinamie sahiptir. Yaamsal nedenler yznden ortaya kan deer, bir anlamda insana verili olan (yani insann doula beraber getirdii) unsurlar ve olgular kapsar. Buna karn, bilgiyi bizim iin deerli klan nedenlerin ezici ounluu, doal koullarmz ve biyolojik alt yapmzdan ziyade, insann bilinli olarak ortaya koyduu tasarlama ve eyleme girme srelerinin sonular ile ilgilidir. Bu kme iine giren gerekeler yani kavramsallatrmay gerektiren, toplumsal yap iinde szel dolama giren, logos barndran unsurlar, pratik anlamda teleolojik (ereksel) diyebileceimiz bir kimlie sahiptirler. Bilgi edinmeyi ekici ya da avantajl klan pratik gerekelerin daha somut bir ekilde anlalmas iin, X konusunda bilgilenmek iyidir nk Y biiminde kurulan cmlelerde Ynin iinin nasl doldurulduuna dikkat etmek yardmc olabilir. Baz tipik rneklere ksaca gz atalm. K aylarnda sokaa kmadan nce meteorolojinin hava raporunu dinleriz nk emsiyesiz yakalanmak ve hastalanmak

Bilgi pratik veya ereksel nedenlerden dolay deerlidir.

1. nite - Bilgi zerine lk Dnceler

13

istemeyiz. Belediye seimleri ncesi adaylarn konumalarn takip ederiz nk bize yarar dokunacak bir adayn seilmesi bizim iin nemlidir. dnyasnn iinde olanlar, bilgi sahibi olmann onlar yaptklar ilerde gl kldn ve rakipleri karsnda avantaj saladn ksa srede kefederler. Ve bazen kuramsal bilgi edinmenin dl entelektel deil toplumsal-psikolojik yollardan gelir. Daha ak ifade dersek, zaman zaman insanlar edindikleri tarihsel, fiziksel, sportif, sanatsal bilgileri belleklerinde tutmann dln toplumsal takdir veya hayranlk gibi yollardan alrlar. vg alma ve takdir edilme nedeniyle insann benliinin doyuma ulamas, bilincinde olalm ya da olmayalm, insanlar iin ok nemli bir mutluluk kayna ve motivasyon nedenidir. zetlersek, bilgi edinme isteinin nedeni ounlukla bilgiye duyulan saf arzu deildir. Gnlk yaamda ve bilimsel/teknolojk balamlarda bilgi bu kadar iimize yarayan yani, arasal nitelikte bir olgu olmasayd, bizim iin deeri de bu denli yksek ve kritik olmazd.

Bilginin z Deerine Dayanan Gerekelerimdi bilgiyi deerli veya arzu edilir klan nc tr nedene gelelim. Bilgi yalnzca doal ve arasal gerekelerle deil, kendi iinde ve kendinden dolay da deerli bir kavramdr. Baka bir deyile, belli alardan bakldnda, bilgi sonularndan ve bize salad yararlardan deil, daha dolaysz ve dorudan bir tarzda deer kazanr ve bizim iin nemli konuma gelir. Aka grlecei gibi, bu fikir veya yaklam nemli bir lde felsefi bir temele dayanr. Ancak iin bu boyutuna gemeden nce, bilginin z deerine dayanan gerekelere daha bilindik bir perspektiften yaklamaya alalm. Elimizdeki sorunsal daha somut hle getirmek iin yle bir senaryo dnelim. Diyelim ki, pek ok insann imrenecei, her ynyle ekici bir yaam srmektesiniz. ok iyi maddi gelir getiren, size zihinsel doyum veren ve toplumsal olarak da size yksek saygnlk salayan bir mesleiniz var. Gen bir insansnz ve salkl bir yaam srmektesiniz. evreniz sizi seven ve sizin de ok sevdiiniz insanlarla sarlm durumda. nemli sanatsal yeteneklere ve entelektel birikime sahip bir insansnz. Baka bir deyile, hem basit bedensel zevkler hem de zihinsel/manevi doyum anlamnda dolu dolu bir hayatnz var. Byle bir yaam srerken, bir gn gvendiiniz bir kaynaktan ok arpc bir duyum alyorsunuz. Bu kaynak, deneyimlediiniz dnyann gerek deil sanal olduunu, doumunuzdan bu yana teknolojik yntemler araclyla sistematik bir ekilde kandrlmakta olduunuzu, aslnda bedene sahip bir insan deil laboratuvarda tutulan ve elektronik uyarmlar sonucu dnyada yaadn sanan bir beyin olduunuzu size sylyor. Tabii eer bu doruysa, yaamnz btnyle bir yalan zerine kurulmu demektir. Bu senaryoda yle bir gelime daha olduunu varsayalm: Size sz konusu iddiann gerekten doru olup olmadn bilme ans verilsin. Eer dilerseniz, deneyimlediiniz dnyann gerek mi sanal m olduunu ve aslnda bedensiz bir beyin olup olmadnz kesin bir ekilde renebilirsiniz. Bu trden bir bilgiyi edinmeyi semenin basit ve kolay bir seim olacan varsayamayz. Bylesi bir kararn, bir insann verecei en zor kararlardan biri olaca aktr. Eer iddiann doruluunu renmekten vazgeerseniz, yaamnz her zamanki gibi mutluluk iinde gemeye devam edecek; ancak eer gerei renme karar verirseniz, yaamnzda sahip olduunuzu dndnz her eyi kaybetme riski ile kar karya kalacaksnz. Byle bir durumda oumuz her eye ramen iddiann doruluunu renmeyi seerdik. Neden? nk gerei renmenin bizde yaratabilecei olas psiko-

14

Epistemoloji

Bilgi, yararlarndan bamsz olarak, kendi iinde deerlidir.

lojik ykma ramen, gereklikten tamamen kopma dncesinde oumuza itici gelen bir yn vardr. Sanal veya yalan bir dnyann sunduu zevkler ve mutluluklar ne olursa olsun, srekli kandrlma hlinde yaamaktansa, gerek dnyann kendisini deneyimlemek isteriz. O yzden, yukarda betimlenen tarzda mkemmel ancak sanal bir yaam srmekte olan bir insan, iinde yaad dnyann gerek olmayabilecei phesi karsnda bilgilenmeyi ve gerei renmeyi isteyecek ve kandrlmakta olduu phesiyle yaamaya katlanamayacaktr. Bu durum bize, bilginin zaman zaman rahatsz edici sonular dourma olaslna ramen kendisi iin arzu edilebilecek bir ey olduunu gsterir. Baka bir deyile, insanlar olumsuz sonulara veya skntya neden olsa bile, cahil veya kandrlm bir konumda bulunmaktansa bir olayn dorusunu veya asln bilme ynnde tercih kullanrlar. Bunun evrensel bir kural olarak herkes iin ve her durumda geerli olduunu elbette syleyemeyiz. rnein, insanlarn gerekten kama, gerekle yzlememe, hayal dnyasna kayma gibi eilimler gstermeleri sradan olaylar olarak gzlemlenebilir. Buna karn, zellikle dnme alkanlklar bulunan insanlarn yaamnda bilginin arasal deerin tesinde bir anlam ifade ettiini belirtmemiz yanl olmaz. rdelemekte olduumuz konunun geldii bu noktada, bilginin felsefi deerine ilikin baz saptamalar yaparak bu niteyi sonlandracaz. Bilgiyi deerli klan unsurlar irdelerken, en son olarak bilginin z deeriyle ilintili olan gerekelerden sz ettik ve sonularndan bamsz olarak bilginin kendisi iin istenecek bir olgu veya zihinsel durum olabileceini belirttik. Bu durum, bilgi kavramna felsefi ilgilerle yaklaan insanlar asndan nemli bir noktay gndeme getirmektedir. nsanlar bilgi gibi kritik bir kavrama her trl yarar ve sonucundan bamsz olarak sadece dnsel veya felsefi bir merak yznden ilgi duyabilirler. Bu durumu, bir anlamda, insann logos sahibi veya logos iinde yer alan bir varlk olmasyla aklayabiliriz. Yukarda da irdelediimiz gibi insan, dier hayvanlar gibi, algsal yetenekleri olan ve dnyadan almaya ak olan bir varlktr. Dahas, insann sahip olduu merak etme yeteneinin de hayvanlarla paylalan bir zellik olduu grlebilir. Ancak, bir kedinin merakndan farkl olarak, insann meraknn nitelikleri ve karmaklk derecesi onu deimeye ve dnmeye yatkn, kendi varlksal snrlarn her zaman zorlamaya eilimli bir canlya dntrmtr. Bir rnek vermek gerekirse, tm canllar bir noktada lmle buluurlar ancak yalnzca insan sonlu bir yaamn anlamn merak eder ve lme dair kayg duyar. Benzer ekilde, tm hayvanlar dnyay alglayp doann iinde ba etme mekanizmalar kullanrlarken, yalnzca insan algnn tesine geerek eitli bilme, anlama ve yorumlama biimleri gelitirmitir. Baka bir deyile, insan yalnzca harekette veya eylemde bulunmaz; ayn zamanda hareketlerine st dzey bir yorum getirme istei de gelitirebilir. Bu yorumlama ve anlama istei/yetenei, bilim, felsefe, din, sanat gibi insana zg st dzey (yani ycelmi ve incelmi) eylem kiplerinin veya toplumsal alanlarn olumasna neden olmutur. nsann yalnzca nefes alp veren, yiyen, ien, reyen ve benzeri doal ilevlerde bulunan bir hayvan olmayp, merakn st snrlarna kabilen bir varla dnmesinin en etkileyici davurumlarndan biri, felsefi meraktr. Felsefeyle uraan kiiler, rnein, yalnzca iyi veya adil olarak kabul gren davranlarn erevesinde bulunmakla yetinmeyip, iyilik ve adalet kavramlarnn inceliklerine ilikin sorular sorar ve ounlukla sorgulanmayan varsaymlar ve fikirleri sorgularlar. Benzer ekilde, felsefe merak olan insanlar, her gn doal olarak gerekletirdiimiz bilgisel eylemlerin dzeyinde kalmayp, bilgi kavramnn incelikleri zerine kafa yormaya ynelirler. nsan olmann bir paras olan merak etme kapasitesinin bir uzants, bu balamda, bilgiye dair daha st dzey bilgi edinme ve kavraya ulama arzusudur.

1. nite - Bilgi zerine lk Dnceler

15

Bir sonraki nitede inceleyeceimiz gibi bu merak duygusu ve kuramsal sorgulamalar Batnn dnsel dnyasnda epistemoloji ad verilen felsefe alannn ortaya kp gelimesine ve bugnk konumuna gelmesine neden olmutur. Bilgiyi belli bir amaca ynelik olarak veya belli bir kar nedeniyle istemek anlalr bir SIRA SZDE durumdur. Ancak bilgi sonularndan bamsz olarak istenecek bir ey olabilir mi? Bilgiyi kendisi iin isteme kavram zerinde fikir reterek bu kavram daha ak ve anlalr bir DNELM hle getirmeye aln.S O R U

3

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

16

Epistemoloji

zetA M A

1

nsan dier canllardan ayran temel zelliklerden bazlarn aklayabilmek. Her ne kadar insann dier gelimi hayvan trleriyle ok sayda ortak yn bulunsa da, bilgi sz konusu olduunda insan nemli baz noktalarda hayvanlardan ayrlmaktadr. nsann doal dilleri ve simgesel yaplar kullanmas ve bu yolla bilgiyi yalnzca belleinde deil bedeninin dnda da depolayabilmesi, karmak kavramsal sistemler gelitirmesine, dier trlerin byk oranda tesine gemesine ve bilgi/teknoloji araclyla dnyay dntrmesine neden olmutur. Bilgi asndan bizi gelimi hayvan trlerinden ayran en temel zellik, doayla ba etme srelerinde kullandmz mekanizmalarn igdsel durumlardan ibaret olmamasdr. Dier hayvan trlerine ait canllarn da belli anlamlarda bildii sylenebilir ancak bilincin ve kavramlatrmalarn sonucunda ortaya kan bilgiler hayvansal bilgiden kategorik olarak farkl olmak durumundadr. basit farkndalk eidini betimleyip, bunlar insana zg bilgiden ayrp, insan bilgisi ile logosun balantsn aklayabilmek. Bilgi adn verdiimiz zihinsel durum sz konusu olduunda, ncelikle basit farkndalk durumunu ayrmak ve tanmlamak doru olacaktr. lk olarak, gelimi hayanlarda kendi i hallerini bilme diyebileceimiz bir farkndalk olduunu dnebiliriz. Acktn veya susadn bilmek bu snfa giren farkndalklardr. kinci olarak, yn bulabilme gibi durumlarda ortaya kan evreye ynelik igdsel farkndalklar vardr. nc olarak da, deneyim sonucu renilmi bedensel bilmeden bahsedebiliriz. Bisiklet srerken dengede durabilmek iin belli bir sre pratik yapmak arttr. Eer bisiklete binmeyi renmek iin yalnzca arkada tavsiyelerine kulak vermek veya bisiklet srme konusunda kitap okumak gibi bir yntem izlersek baar ansmzn dk olaca kesindir. Bu basit veya hayvans diyebileceimiz farkndalk tr, nemli ilevleri olmalarna karn, insann bilgisel dnyasn veya bilgi daarcn en iyi yanstan trler deildir. nsann bilgi dnyasnn en temel niteli-

i; dilin, kavramlarn ve akln bilinli kullanmnn bilgilenme srelerinde temel ve yapc rol oynamalardr. Bu saydmz unsurlarn tm, logos adn verdiimiz bir kavram veya nitelii tanmlar. nsan, gelimi bir hayvan olarak, basit veya temel baz farkndalklara doal olarak sahiptir. Ancak hayvanlarda bulunmadna inandmz logos, insann zihinsel dnyasn dier canllarn dnyasndan ayran bir boyuta karlk gelir. zetle dersek, insann kelimelerle ve kavramlarla ifade edebildii ve st dzey zihinsel srelerin ilevini gerektiren bilgiler, dier hayvanlarn gerekletiremeyecei bir kategoriye aittir. Bilginin znellik ve nesnellik arasnda nasl bir dengede durduuna ilikin bir n fikir sahibi olabilmek. Her zne zihinsel dnyas kapsamnda eitli bilgiler tar. Bu anlamda bir eyi bilmek, bir eyin doruluuna inanmak veya bir eyi yapmaya niyet etmek gibi znenin zihinsellii kapsamnda gerekleen bir olgudur. Ancak, bir eyi bilmek ile bir eyin doruluuna inanmann veya bir eyi arzu etmenin birbirinden olduka farkl olduu aktr. nandmz ve arzu ettiimiz eyler konusunda dnyann fiziksel bir balaycl yoktur. Bir insan Fatih Sultan Mehmetin hl yaadna inanabilir veya aalarn ikolatadan yaplm olmasn dileyebilir. Bilgi ise farkl bir zihinsel durumdur. Eer bir arkadanz Fatih Sultan Mehmetin hl yaadna inanyorum derse, onun iddiasnn akl d olduunu syleyebilirsiniz ancak Hayr, buna inanmyorsun gibi bir ifadeyle arkadanza kar kamazsnz. Buna karn Fatih Sultan Mehmetin hala yaadn biliyorum iddiasnda bulunan bir kiinin durumu olduka farkldr. Bilgi iddiasnda bulunan bir insan, dnyada gerekten ne olup bittiini doru aktarma ykmllne girmi demektir. O yzden, Kedilerin utuuna inanyorum. cmlesi o insann kendi kansn aktarma anlamnda znel bir ifade iken, Kedilerin utuunu biliyorum cmlesi dnyann nesnel yapsnn nasl olduunu aktarma iddias nedeniyle nesnel bir yn olan bir ifadedir. Bu durum bilgi kavramnn incelikler ieren ve karmak bir yaps olduunu da gstermektedir.

AM A

3

A M A

2

1. nite - Bilgi zerine lk Dnceler

17

AM A

4

Bilginin deerinin farkl boyutlarn ayrp bunlara ilikin aklama getirebilmek. Bilginin birden ok anlamda deerli olduunu dnmek olanakl grnmektedir. lk olarak, bilmenin veya farkndaln, ok temel bir anlamda, bir tre ait canllarn yaamlarn ve trlerini devam ettirebilmeleri asndan deer tadn belirtebiliriz. kinci olarak, yaamn pratik boyutu asndan, bilgi sonular itibaryla deerlidir. Bilgi sahibi olan insanlar, genel olarak, daha baarl ve daha avantajl bir konuma gelirler. Toplumsal alanda bilginin arzu edilen bir ey olmasnn temel aklamas da budur. Ancak bu iki nedenin dnda bilgiyi deerli klan baka bir boyutun olup olmad nemli bir soru olarak karmza kmaktadr. Daha ak olarak ifade edersek, bilginin yalnzca kendi iinde bir deer olup olmad zerinde dnlmesi gereken bir tartma konusu sunmaktadr. Hi bir grnr yarar olmasa bile biz yine de bilgilenmeyi ve gerekleri bilmeyi ister miydik? Bu soruya belki bazlar hayr diyerek yantlayacaktr. Ancak u da bir gerektir ki, pek ok bilinli insan cahil kalmaktan veya dnyaya ilikin byk oranda yalan-yanl bilgilerle yayor olmaktan mutlu olmazd. Dahas, yalanlara inanmann ok byk avantajlar da olsa da, insanlarn ou doru bilgiler edinmeyi ve gereklerle balarnn kopmamasn tercih ederdi. Bu yzden, bilginin nc bir tr deer ierdiini, yani sonularndan bamsz bir ekilde kendi iinde deerli olarak da grlebileceini belirtebiliriz.

18

Epistemoloji

Kendimizi Snayalm1. Aadakilerden hangisi insann ayrt edici bir zelliidir? a. nsan bedeninin doann bir paras olmas b. nsann algsal kapasitelerinin olmas c. nsann karmak zihinsel niteliklere sahip olmas d. nsan bedeninin yerekimi gibi doa kanunlarna uymas e. nsann be duyuya sahip olmas 2. Aristoteles aadaki grlerden hangisini savunmutur? a. Canl varlklar hareket etme ve deime potansiyeline sahiptir. b. Canl varlklar yer ekimi kanununa aykr hareket edemezler. c. Cansz varlklar hareket etme ve deiim balatabilme potansiyeline sahiptir. d. Cansz varlklar yer ekimi kanuna aykr hareket edemezler. e. Cansz varlklar hareket etme ve deime potansiyeline sahiptir. 3. Aadakilerden hangisi i durumlara ya da hllere ilikin farkndalk rneidir? a. Bir insann bahede yeni kesilen imenlerin kokusunu almas b. Kularn g srasnda ynlerini bulma yeteneine sahip olmas c. Bir insann evrenin byklnn bilincine varmas d. Bir insann cannn skldnn farkna varmas e. Bir insann gnein konumuna bakarak gnn hangi zamannda olduunu tahmin etmesi 4. Aadakilerden hangisi renilmi bedensel bilme rneidir? a. Bir insann gmleine dkmeden ieden sv iebilmesi b. Bir insann taklmadan ve hzl bir ekilde 100e kadar ikier ikier saymas c. Bir insann Gne Sistemi'ndeki gezegenleri eksiksiz bir ekilde belirtmesi d. Kularn havalarn soumasyla birlikte gneye doru g etmeye balamas e. Bir insann ilkokula balad gn anmsamas 5. nsan bilgisinin logos ierdiini sylemek, aadaki sonulardan hangisini dourmaz? a. Dnya bilgimizin akla uygun bir yap iermesini b. Dnya bilgimizin yalnzca alglardan gelen bilgiye dayanmasn c. Dnya bilgimizin mantksal ilevleri gerekli klmasn d. Dnya bilgimizin szel bir yn olmasn e. Dnya bilgimizin gerekelendirme ve aklc yollardan destekleme sreleri iermesini 6. Aadakilerden hangisinin insann tarihsel serveninin bir paras olma olasl dktr? a. nsann yrtc hayvanlarn sahip olduu doal avantajlara sahip olmamas b. nsann dier hayvanlarda olmayan baz st dzey niteliklere sahip olmaktan dolay avantajl konuma gelmesi c. nsann simgesel yaplar kullanarak hayvanlarn sahip olmad belli avantajlar salam olmas d. Simgesel yaplarn modern insann ikinci bir doas konumuna gelmesi e. nsann grme gibi algsal yetilerinin tarihsel geliim srecinde dier hayvan trlerinden avantajl konuma gelmesine neden olmas

1. nite - Bilgi zerine lk Dnceler

19

Okuma paras7. Sradan bir evcil kedi iin aadaki nermelerden hangisi en uygun ifadeyi ierir? a. Bir kedi kavramlar kullanma yoluyla evresini anlar ve bilir. b. Bir kedinin bilgisel yaps insanlarnkinden niteliksel olarak farkl olabilir. c. Bir kedinin kavramlar onun algsal sreleri sonucu oluur. d. Kavramsallk asndan bir kedi ile insan arasnda temel bir fark yoktur. e. Bir kedi zek veya zihin sahibi olmamas dolaysyla mekanik bir alete benzer. 8. Enformasyon kavramna ilikin adaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Enformasyon ve bilgi e anlaml deyimlerdir. b. Bilgi, enformasyonun miktarnn artmas ve birikmesi sonucu oluur. c. Enformasyon, gerekelendirme ile e anlamldr. d. Enformasyon sahibi olan bir insan mutlaka bilgi sahibi olmayabilir. e. Enformasyon, bilgisel ham madde olma kavramnn tesinde bir anlam tar. 9. Bilgi-nesnellik ilikisi iin aadakilerden hangisi geerlidir? a. Bilgi insanlarn kiisel olarak tercih ettikleri zihin durumuna verdikleri addr. b. Neyin bilgi olduu ve neyin olmad konusunda belirleyici olan, her znenin kendine zg seimleridir. c. Bilginin ierii znel tercihlerden bamsz bir yn tar. d. Bilgi ile inan e anlaml deyimlerdir. e. Bilgi temel olarak arzuya benzeyen bir zihinsel durumdur. 10. Bilginin z deerini ortaya koymas asndan aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Bilgi sahibi olmak doada yaam ansmz artrr. b. Bilgi sahibi olmak genelde sonularndan bamsz olarak deer tar. c. Bilgi sahibi olan insanlar doada hedeflerine daha kolay ular. d. Bilgi sahibi olan insanlar toplumsal alanda daha fazla kabul grrler. e. Bilgi sahibi olmak doal bir trn devam iin yksek deer tar. Gelenek, insan varlndan, bir ussal hayvan olarak sz eder. Yani tm hayvanlarn en zekisi. Usla ne anlatmak istediimizi, hayvanlar a priori darda brakmakszn yeterince geni olarak yaln bir biimde belirlemek kolay deildir...ngiliz filozof Roger Scrutonun ok gzel belirttii gibi, Usun ve ussalln tanmlar byk lde deiir; ylesine deiir ki, insanlarla hayvanlar arasndaki ayrm us terimleriyle tanmlamaya alrken, filozoflar gerekte usu, insanlarla hayvanlar arasndaki ayrm olarak tanmlarlar. lk yaklam olarak, usun, insann kendisi iin belirledii amalar gerekletirmenin en etkin aralarn bulma yetenei olduunu syleyelim. Bu anlamda, hayvanlarn da kendi uslar olduu, yaamlarn korumak, trlerini srdrmek iin zekice stratejiler gelitirdikleri aktr. Doal olarak, hibir hayvan atom bombas retmez, bilgisayar da kullanmaz, ama bu, onlarn zeka eksikliinden mi ileri gelir, yoksa bunlara gereksinim duymaylarndan m? Yaamak iin, ileri sonunda karmaklatrmakszn, yalnzca en kanlmaz olan yapmann yetersiz zeka belirtisi olduunu syleyebilir miyiz? Hayvan zekasyla insan zekas arasndaki ilk fark burada: zeka hayvanlarn gereksinim duyduklar eyi salamalarna yarar; buna karlk biz insanlarn yeni gereksinimler kefetmemize yarar. nsan doymak bilmez bir hayvandr, yaamnn ufkunda baka gereksinimlerin belirdiini grmeksizin baz gereksinimlerini doyurma yetisine sahip deildir. Baka biimde sylersek: hayvan usu, belirlenmi, saptanm belli amalar gerekletirmenin en iyi yollarn aratrr; insan usu ise belirlenmi amalar gerekletirmeye alr, ama ayn zamanda, ne denli belirsiz ya da saptanmam olursa olsun, yeni amalar gerekletirmenin yollarn da arar... Hayvanlarda zeka, yalnzca, onlar gereksinimlerine ya da temel yaamsal amalara ynlendiren igdlerinin hizmetindedir. Baka bir deyile, hayvanlarn davranm yalnzca ematik olarak yineledikleri bir durumlar balamna yant verir besin, iftleme, savunma vb. gereksinimi bunun nemi, bireysel seime deil, trn yaamn srdrmesine baldr. gdlerin hizmetindeki zeka byk bir etkinlikle iler, ama hibir zaman yeni bir ey icat etmez. Kukusuz baz primatlar yiyecek elde etmek ya da dmandan korunmak iin zekice yollar bulurlar, hatta bunlar grup iinde yaymay baarrlar. Ama uralarnn temelinde deimez bir biimde ilksel igdsel model yatar. Buna karlk, biz insanlar zekamz igdlerimizi doyurmak iin oldu-

20

Epistemoloji

unca, yeni gereksinim biimlerini yorumlamak iin de kullanrz: beslenme gereksiniminden, gastronomi eitliliini gelitiririz, iftlemeden erotizme varrz, savunma igdsnden savaa alrz vb. Hayvanlarda trn, trn karnn, trn genetik yaant birikiminin ok byk nemi vardr, bireyin ve onun zel yaantsnn zel amalarnn ise hemen hemen hi nemi yoktur. yle grnyor ki, hayvanlar daha doarken yaamlar boyunca reneceklerinin ounu bilerek douyorlar, oysa insanlarn hemen hemen her eyi sonradan rendiklerini syleyebiliriz: bu farkn altn izmek iin, kimileri, hayvansal (nceden belirlenmi) davranm karsnda, insansal (nceden belirlenmemi, zgr) davrantan sz ederler, bu terminolojik ayrm pek de aydnlatc olmayabilir de. Kesin olan bir ey varsa, o da u: hayvanlar, her zaman yaptklar, onlara ar yenilikler sunmayan eyleri iyi yapmay bilirler, oysa biz insanlar onlardan ok daha fazla lp bier, yanlr, ama buna karlk koullarda meydana gelen kkl deiikliklere daha iyi yant vermeyi biliriz. Bir hayvan, trne zg igdden olumsuz bir sonu alrsa, onun yerine kendisinin rendii ya da icat ettii bir baka ey koymay glkle baarr. Bunu, Galli mizah Julio Camba, bir yumuaka trnden sz ederken ok ho bir rnekle aklyor. Bu hayvan kumsalda kum altnda yaar, ininden kmak iin kumun stnde bir kk delik brakr. Sular ykseldiinde, beslenmek iin kumun altndan kar. Onu avlamak iin, pusuya yatt deliin azna bir nebze tuz konur, bylece deliin deniz suyuyla rtl olduuna inandrlr, dar kmas salanr. btn yaz onu avlamak iin zavall yumuakay ylesine arttm ki, diye anlatyor Julio Camba, deniz ykseldiinde, zavallck bunun benim koyduum tuz taneciiyle ilgili olduunu sanyor, deliin azna gerekten tuz koyduumda da, denizin ykseldiine inanyordu, igdsne gvenini yitiren hayvan gitgide dnen bir yarata dnt; artk rastlantyla bile olsa yapmak istediini baaramyordu! aka bir yana, gerek u ki, o yumuakann dt durumda...bir insan olsayd, denizin gelgitini dorulamak iin bir ey icat ederdi...ya da alkanlklarn ve beslenme dzenini deitirmeye alrd...Biyolog Johannes Uexkll, bir sinein dnyasnda yalnzca sinekle ilgili eylere, bir denizkestanesinin dnyasnda ise, yalnzca denizkestanesiyle ilgili eylere rastladmz sylemitir. Buna karlk, biz insanlar kendimizi nesnelerden uzaklatrma, biyolojik olarak kendimizi onlardan ayrma, onlar kendi nitelikleri olan, ok kez bizim gereksinimlerimiz ya da korkularmzla

hi iliii olmayan nesneler gibi grme yeteneine sahibiz. Bu nedenle baz ada filozoflar...hayvanlarn iinde yaadklar ortam ile biz insanlarn iinde yaadmz dnyay birbirinden ayrrlar...Hayvanlarn ortamnda yansz hibir ey yoktur, her ey trn varln srdrebilmek iin gereksindii eyin yararnadr ya da ona kardr; insanlarn dnyasnda ise her ey bulunur, insanlarla hibir iliii olmayan ya da artk hibir iliii kalmam, yitirmi olduklar ya da henz erimedikleri eyler bile...Gerek u ki, ne olursa olsun, hayali bir zoolojik bahede homo sapiensin yaam koullarn, onun doal ortamn yeniden yaratmak olanaksz olurdu. Bizim doal ortammz btn ortamlarn btn; varolan, artk varolmayan, henz varolan her eyden olumu bir dnyadr. Srekli olarak deimekte olan bir dnyadr. Yalnzca yarasalarn ve yumuakalarn deil, empanzelerin, bize ok daha fazla benzeyen teki hayvanlarn yaam biimleri de, birbirlerinden binlerce kilometre uzaklkta yaasalar bile temelde ayndr; buna karlk, birka yz metrelik bir uzaklk (hepimiz ayn biyolojik tre ait olsak da) insan gruplarnn davran biimlerini deitirmeye yeter. Niin? Her eyden nce, dilin varlndan tr. nsan dili (herhangi bir insan dili), hayvan dilleri denen dillerden, insan fizyolojisinin, teki primatlardan ya da memelilerden farkllnda oranla ok daha derinden farkldr. Dil sayesinde, artk varolmayan ya da henz varolmayan eylerin insanlar iin nemi vardr...Varolamayan eylerin de! Hayvan dilleri denen diller her zaman trn biyolojik sona eriine gndermede bulunur: ceylan yaknlarda bir aslan ya da bir yangn olduu konusunda trdelerini uyarr, arnn dnp durular, bal alnacak ieklerin nerede, hangi uzaklkta olduu konusunda arkadalarna bilgi verir vb. Ama insan dilinin nceden belirlenmi bir ierii yoktur, hangi konuda olursa olsun konumaya yarar- imdi ya da gelecekteayn zamanda henz olmayan eyleri icat etmeye ya da olabilecek eylerin olanakllna yahut olanakszlna gnderme yapar. nsan dilinin anlamlar, soyutlamalardr, maddi nesneler deil... nsan dilinin belirgin zellii, znel duygular normal olarak, herhangi bir baka hayvanda olduu gibi, devinimler, tavrlarla da dile getirilebilen korku, fke, honutluk aa vurma olana salamas deil, bakalarnn bizimle paylatklar bir belirlenmi gereklikler dnyasn nesnelletirmesidir. Bazen, bir yz buruturmann ya da bir omuz silkmenin, herhangi bir szel iletiden ok daha fazla anlatabilecei sylenir. Belki de bunlar, iimizde olup biteni daha iyi dile getirirler, ama

1. nite - Bilgi zerine lk Dnceler

21

Kendimizi Snayalm Yant Anahtarkukusuz bizim dmzda olanlar dilden daha iyi iletemezler. Dilin baat grevi dnyadaki beni aklamak deil, dnyay anlamama ve ona katlmama yardmc olmaktr... Ne olursa olsun, Ernst Cassirerin ok tannm ada dnrlerden bir bakas insan simgesel bir hayvandr demekte hakl olduu aktr. Simge nedir? Bir fikri, bir duyguyu, bir istei, bir toplumsal treyi temsil eden bir iaret. Ayn zamanda, insan toplumunun yeleri tarafndan stnde uzlamaya varlm geleneksel bir iaret; dumann atein varln gstermesi ya da bir hayvann ayak izlerinin, o hayvann oradan getiini belirtmesi gibi, baka bir eyin varln gsteren doal bir iaret deil...Simgeler fizik gereklie yalnzca dolayl olarak gnderme yaparlar, ama buna karn zihinsel, dnlm, tasarlanm, anlamlardan oluan, az ya da ok bilgili primatlar olarak deil, yalnzca insanlar olarak iinde yaadmz bir gereklii dorudan doruya belirtirler. Sylenceler, dinler, bilim, sanat, politika, tarih, doal olarak felsefe...btn bunlar, en stn simgesel sistem olan dile dayal simgesel sistemlerdir. ylesine deer verdiimiz yaam ya da ylesine korktuumuz lm de yalnzca fizyolojik olaylar deil, ayn zamanda simgesel srelerdir: bu nedenle bazlar fiziksel yaamlarn varolusal simgeleri savunmak iin feda etmeye hazrdrlar, bedenin lmnden daha ok korktuumuz simgesel lmler de vardr. Kaynak: Fernando Savater (2001). Yaam Sorular, eviren: adan Karadeniz. stanbul: letiim Yaynlar, s. 110-123. 8. d 1. c Yantnz doru deilse, nitenin nsan Bilgisinin Ayrc Nitelikleri ksmnda