energija ekonomija ekologija 1-2-2009

7/25/2019 Energija Ekonomija Ekologija 1-2-2009

1/316

ekonomija

ekologija

ListSa

veza

energeti~ara

Broj1-2

/Godi

na

XI/Mart2009.

UDC

620.9

IS

SN

br.

0354-8651


2/316

NF]VOBSPEOP TBWFUPWBOKF

V PSHBOJ[BDJKJ

TBWF[B FOFSHFUJ_BSB

qpe qplspwjufmktuwpn

Njojtubstuwb svebstuwb j fofshfujlf-

Njojtubstuwb obvlf j ufiopmp|lph sb{wpkbNjojtubstuwb ajwpuof tsfejofj qsptupsoph qmbojsbokb

Njojtubstuwb flpopnjkf j sfhjpobmophsb{wpkb-

QLT- KQ FQT- OJT b/e/ Opwj Tbe-

KQ FNT- KQ Tscjkbhbt

[CPSOJL SBEPWB

[mbujcps 35/14/ . 38/14/311:


3/316

energija

ekonomijaekologijaEnergija/Ekonomija/Ekologija

Broj 1-2, mart 2009.

Osniva~ i izdava~Savez energeti~ara

Predsednik SEProf. dr Nikola Rajakovi}

Sekretar SENada Negovanovi}

Glavni i odgovorni urednikProf. dr Nenad \aji}

Adresa RedakcijeSavez energeti~ara11000 BeogradKnez Mihailova 33tel. 011/2183-315faks 011/2639-368

E-mail:[email protected]

www.savezenergeticara.org.rs

Kompjuterski prelom EKOMARKDragoslav Je{i}

[tampaAkademskaizdanja,Beograd

Godi{nja pretplata- 8.000,00 dinara- za inostranstvo 16.000,00

dinara

Teku}i ra~un SEbroj 355-1006850-61

Radovi su {tampani u izvornomobliku uz neophodnu tehni~kuobradu.Nijedan deo ove publikacijene moè biti reprodukovan,presnimavan ili preno{en bezprethodne saglasnosti Izdava~a.

IZDAVA^KI SAVET

Dr Petar [kundri},ministarrudarstva i energetike

Mr Boìdar \eli}, ministar zanauku i tehnolo{ki razvoj

Mr Mla|an Dinki}, ministarekonomije i regionalnograzvoja

Dr Oliver Duli}, ministar ìvotne

sredine i prostornog planiranjaDr Kiril Krav~enko, gen.direk-tor NIS ad

Milo{ Bugarin, predsednik PKSDragomir Markovi}, gen.dir.

JP EPS-aDr Dimitrij Mali{ev, predsednik

UO NIS a.d.Petar Kneèvi}, predsednik UO

EPS-aDu{an Mraki}, dràvni sekretarProf.dr Ivica Radovi}, dràvni

sekretarDr Slobodan Ili}, dràvni

sekretarNeboj{a ]iri}, dràvni sekretarLjubo Ma}i}, direktor Agencije

za energetiku SrbijeDr Milo{ Milankovi}, gen.dir.

JP Elektromreà SrbijeDu{an Bajatovi}, gen.dir.

JP SrbijagasSr|an Mihajlovi}, gen.dir.

JP TransnaftaMr Zlatko Dragosavljevi}, gen.

dir. JP PEURanko Vojinovi}, izvr{ni dir.

EP CGBranislava Mileti}, gen.dir.

EP Republike SrpskeDrago Davidovi}, predsednik

SE Republike SrpskeDr Tomislav Simovi}, gen.dir.

Montinvest ad

Dr Vladan Pirivatri}, gen.dir.Energoprojekt HoldingDragan Tomi}, zam.gen.dir.

JP EPS-aZoran Predi}, gen.dir.

JKP Beogradske elektraneDr Bratislav êperkovi},

predsednik UO JP TransnaftaStevan Mili}evi}, direktor

PD EDB, dooDragan Popovi}, direktor

PD TENT, d.o.o.Goran Kneèvi}, direktor

PD HE \erdap, dooSava \uri}, iz.direktor

NIS NaftagasOlivera Basta, iz.direktor

NIS PetrolVladimir Te{i}, iz.direktor

NIS TNGDesimir Bogi}evi}, direktor

PD Elektrosrbija, d.o.o.Vladan Jovi~i}, direktor

PD RB Kolubara, d.o.o.@eljko Baji}, direktor

PD Elektrovojvodina, dooZoran Obradovi}, direktor

PD Panonske TE-TOJanko ôbrda, direktor

Novosadske toplaneAleksandar Janji}, direktor

PD Jugoistok, d.o.o.Ivan Sav~i}, direktor

PD Centar, doo

Ra{a Babi}, direktorTermoelektro, ad

Milorad Markovi}, predsednikHK Minel

Marko Pejovi}, potpredsednikSE

Dr Dragan Kova~evi}, gen.dir.EI Nikola Tesla

Dr Vladan Batanovi}, gen.dir.Institut Mihajlo Pupin

Dr Zlatko Rako~evi}, gen.dir.Instituta Vin~a

Prof.dr Miodrag Popovi},dekan Elektrotehni~kogfakulteta Beograd

Prof.dr Nenad Gvozdenac,Tehni~ki fakultet Novi Sad

Prof.dr Milun Babi}, Ma{inskifakultet u Kragujevcu

Dr Svetislav Bulatovi},EFT Group

Slobodan Babi},Rudnap Group

Tomislav Papi}, zam. pok. sek.Dr Vladimir @ivanovi}, SEDragojlo Baàlac, SE

REDAKCIONI ODBOR

Dr Aca Markovi}, zam.dir.Agencija za energetiku Srbije

Slobodan Petrovi}, sekretarOdbora za energetiku PKS

Dr Ozren Oci}, Nis Petrol RNPProf.dr Petar \uki}, TMFDragan Nedeljkovi}, novinarDr Vojislav Vuleti}, gen.sek.

Udruènje za gasRadi{a Kosti}, direktor

Elektroistok izgradnjaDr Danilo [ukovi}, direktor

Instituta za dru{tvene naukeSavo Mitrovi}, direktor

Sever SuboticaDr Branislava Lepoti}, dir.

JP TransnaftaMom~ilo Cebalovi}, dir.za

odnose s javno{}u EPSDr Du{an Nestorovi},

NIS RNPDr Predrag Stefanovi},

Institut Vin~aIvica Ristovi}, JP PEUDr Du{an Unkovi}, NIS a.d.Jelica Putnikovi}, novinarMiroslav Sofroni},

PD TENT d.d.Mile Danilovi}, dir.

Termoelektro EnelProf.dr Vojin ôkorilo, RGFKrstaji} Sekula, novinarRoman Muli}, SEDobrica Filipovi},

NIS NaftagasRade Borojevi},

Privredna komora Beograda

Nikola Petrovi}, dir.ENERGETIKA d.o.o.Tomislav Mi}ovi}, dir.za

odnose s javno{}u NIS


4/316

energija

ekonomijaekologija

ENERGETIKA 2009ORGANIZACIONI ODBOR

Predsednik: Milun Babi}Sekretar: Nada Negovanovi}

^lanovi: Milo{ Nedeljkovi}, Ivica Radovi}, Neboj{a ]iri},Radoslav Strikovi}, Ljubo Ma}i}, Milo{ Bugarin,

Milan Jankovi}, Dragomir Markovi}, Du{an Bajatovi},Bratislav ^eperkovi}, Vladan Pirivatri}, Milo{ Milankovi},

Sava \uri}, Olivera Basta,Miroslav Babi}, Zoran Predi}, Dragan Kova~evi},Vladan Batanovi}, Zlatko Rako~evi}, Vladimir Te{i}, Svetislav Bulatovi}, Nenad Popovi}, Slobodan Babi}, Tomislav Simovi}, Marko Pejovi},

Radi{a Kosti}, Milorad Markovi}, Nikola Petrovi}, Milan Radunovi}, Aca ]esarevi}


5/316

energija

ekonomijaekologija

Sadràj[007]Vladimir @ivanovi}, Dejan Mandi}, Miodrag Mesarovi}

Energetika Srbije u dugoro~nom periodu

[014]Miodrag Arsi}, Aleksandar Veljovi}, @ivko [arko}evi}, Marko Rakin,Zoran Radakovi}Implementation of European Directives on Energy

[019]Milun Babi}, Dobrica Milovanovi}, Neboj{a Jovi~i},Du{an Gordi}, Vanja [u{ter{i}, Milan Despotovi},

Dubravka Jeli}, Davor Kon~alovi}Novi koncepti i iskustva u {kolovanju inènjera energeti~ara[027]Dejan Mandi}, Miodrag Mesarovi}

Sigurnosni aspekti snabdevanja energijom u normalnim i kriznimsituacijama

[033]Miodrag Mesarovi}, Milan ]alovi}Prepreke razvoju kogeneracije u Srbiji i njihove posledice

[039]Z. Veli~kovi}, N. Ivankovi}Ekonomski instrumenti u za{titi ìvotne sredine

[045]Polka Todovi}Zna~aj i cilj Nacionalne strategije razvoja energetskog sektora Srbije

[049]Dragoljub Sekulovi}Urbana arhitektura u funkciji oblikovanja kvalitetnije ìvotne sredine

[053]Miodrag Regodi}Primena daljinske detekcije pri istraìvanjima energetskih sirovina

[059]D. Danilovi}, V. Karovi}-Mari~i}, N. \aji}, D. Ivezi},B. Medi}, S. Nedeljkovi}, R. Popovi}, V. MirkovPlanirane i ostvarene aktivnosti Programa ostvarivanja Strategije raz-voja energetike Republike Srbije do 2012. godine u naftnom sektoru

[068]Milan Lon~arevi}Kako pasivnu aktivu, neotkrivene rezerve nafte i gasaRepublike Srbije, pretvoriti u aktivnu vrednost

[073]Borimir Medi}, Dragan Jovi~i}, Ivan Ba{i}Podzemna erupcija ugljendioksida na gasnom polju Be~ej

[078]Aleksandar Stevanovi}, Rajko Simin

Perspektiva razvoja mreà stanica za komprimovani prirodnigas u Srbiji

[083]Zoran M. Popovi}Transport sirove nafte i njenih derivata u Srbiji: sada{njost i budu}nost


6/316

energija

ekonomijaekologija [090]Tomislav Simovi}, Ranko Rakanovi}

Transportni sistem Srbije i prevoz energenata

[095]Tomislav Simovi}, Ranko Rakanovi}Prilog prognozi veka eksploatacije rezervoara

[098]Dejan Ivezi}, Nenad \aji}, Toma Tanaskovi}, Marija @ivkovi}, Milo{Tanasijevi}, Du{an Danilovi}, Vesna Karovi} Mari~i}, Mirko Todorovi},Dragan Zlatanovi}, Sa{a GalikRazvoj gasne infrastrukture u Isto~noj Srbiji

[104]Rade Guberini}, Miodrag Deni}, Du{ko \ukanovi}Perspektive eksploatacije metana kao energenta iz leì{tauglja jame RMU Soko

[106]Branko Lekovi}, Vesna Karovi} Mari~i}, Du{an Danilovi}Mogu}nosti transporta prirodnog gasa

[110]Thomas Franta, Milo{ @ivanov,Mio{ SlankamenacHidrauli~na impulsna metoda za oporavak bu{otina za vodu

[114]Brki} Miodrag, Laslo Na|, Viktor Dogan, Milo{ @ivanovJedno re{enje za realizaciju prenosa informacija u sistemima zageofizi~ki karota`

[119]Vujadin Aleksi}, Miodrag Arsi}Uzroci i posledice korozionih o{te}enje za{titnih ~eli~nih ceviu naftnoj industriji

[126]P. Stefanov, D. BalkoskiIzmena i dopuna programa ostvarivanja strategije - Modul: Prenoselektri~ne energije

[133]Nikola Rajakovi}, Du{an Nikoli}, Vladimir M. [iljkutUvo|enje sistema za daljinsko upravljanje i o~itavanje brojila uelektrodistributivnim preduze}ima

[138]Milenko Jevti}, Du{ko Sunari}, Nedeljko Stojni}Nova elektrohidrauli~ka tehnologija

[142]Milenko Jevti}, Du{ko Sunari}, Nedeljko Stojni}, Z. Nikoli}, S. Joki}Program modernizacije i osposobljavanja HE Peru}ica zaostvarenje projektovane snage i proizvodnje elektri~ne energijei uklju~enje u tehni~ki sistem upravljanja elektroenergetskimsistemom Crne Gore

[148]Ku~era, S., Ku~era, M., Gutten, M., [ebk, M.Efect of Asymmetry on Reliability of a Distribution Transformer inSTAR-DELTA Configuration

[151]Andreja Todorovi}, Miroljub Jevti}, Dardan Klimenta, Jordan Radosavljevi}Odre|ivanje grupe sprezanja energetskih transformatora pomo}utrenutnih vrednosti napona

[157]êdomir Zeljkovi}, Sini{a Zubi}, Nikola Rajakovi}Primjena algoritma za minimizaciju tro{kova na ekonomsku procjenuisplativosti uvo|enja distribuirane proizvodnje

[163]Lazar Petrovi}Parazitna elektromagnetna zra~enja u informaciono -komunikacionim sistemima

[168]Miroslav Elezovi}, Lazar Petrovi}, Radi{a Stefanovi}, Nikola Leki}

Za{tita elektronske opreme od naponskih udara u mreì za napajanje[174]Goran \uki}

Ispitivanje i re{avanje problema vi{ih harmonika u niskonaponskojmreì - deo 1 (Tehnika faznog pomeranja i eliminatori strujeneutralnog provodnika)

[191]Goran \uki}Ispitivanje i re{avanje problema vi{ih harmonika u niskonaponskojmreì - deo 2 ( Harmony ure|aji, 5-7 i 11-13 eliminatori, drive ure|aji,lineator)

[207]Goran \uki}Vi{i harmonici-uzroci, posledice, standardi koji ih defini{u i na~inieliminisanja

[220]Goran \uki}

Jedna varijanta algoritma za digitalnu usmerenu za{titu - deo 1- algoritam usmerenog releja[233]Goran \uki}

Jedna varijanta algoritma za digitalnu usmerenu za{titu - deo 2- simulacija rada usmerenog releja


7/316

energija

ekonomijaekologija [242]Ivan Jankovi}, Mijat Milo{evi}

Trgovina elektri~nom energijom u JP Elektroprivreda Srbije[247]N. [ijakovi}, I. [kokljev, I. Trkulja

Pore|enje razli~itih metoda za prora~un i dodelu prekograni~nihprenosnih kapaciteta kori{}enih u Evropi u okviru procedureupravljanja zagu{enjima

[251]Ivana ôj~i}, Tomislav Milanov, Du{an Vukoti},Neke specifi~nosti u napajanju elektri~nom energijom objekata op{te

kulture na konzumu EDB[253]Tomislav Milanov, Ivana ôj~i}Neke specifi~nosti u napajanju elektri~nom energijom objekatametalske, hemijske i gra|evinske industrije na konzumu EDB

[258]Tomislav Milanov, Ivana ôj~i}Neke specifi~nosti u napajanju elektri~nom energijom objekatapoljoprivrede i prehrambene industrije na konzumu EDB

[263]Ivana ôj~i}, Tomislav Milanov, Mr. Du{an Vukoti}Neke specifi~nosti u napajanju elektri~nom energijom objekatatrgovine na konzumu EDB

[266]Radi{a Radisavljevi}, Aleksandar Stankovi}, Tomislav MilanovNeke specifi~nosti u napajanju elektri~nom energijom objekata javnerasvete na konzumu EDB

[271]R.MilankovReklamacije kupaca na kvalitet elektri~ne energije i merenja

[277]Slobodan Damnjanovi}Analiza specifi~nih kvarova u srednjenaponskoj i niskonaponskojmreì

[280]Tomislav Milanov, dipl. el. ing.Komentar strukture potro{nje elektri~ne energije na konzumu PDElektrodistribucija Beograd

[288]Andrija Todorovi}, Miroljub Jevti}, Jordan Radosavljevi}, Dardan KlimentaMetodologija merenja stepena iskori{}enja asinhronih generatora imotora

[293]Zoran Nikoli}, Du{an Nikoli}Mogu}nost napajanja izolovanih potro{a~a u Srbiji sa fotonaponskimpanelima

[296]A. Mitrovi}, P. Nik{i}Kreiranje elektroinstalacionih {ema primenom AutoCAD-a

[299]Nenad Stevanovi}, Daliborka Ili}, Aleksandar Dimitrijevi}Harmonijski sastav struje neutralnog voda u niskonaponskoj na-pojnoj mreì Direkcije Kolubara Povr{inskih kopova

[]Aleksandar Rosi}, Dejan Kovini}Prototip suvog energetskog transformatora sa namotajima vi{eg naponazalivenim epoksi smolom pod vakuumom

[087]Todorov Lj. DraganEnergizeri sporta kao moduli medijatizacije snage nacije


8/316

energija

Prof. dr Vladimir @ivanovi}, Dejan Mandi}, dr MiodragMesarovi}Srpski nacionalni komitet Svetskog saveta za energiju (WEC), Beograd

UDC: 620.9.001.6 (497.11+100)

Energetika Srbije udugoronom periodu

1. Energetika u svetu1.1. Milenijumski ciljevi

Razradom milenijumskih ciljeva UN(The UN Millennium goals) Svetskisavet za energiju (WEC) je u svojojmilenijumskoj izjavi (TheMillenniumStatement) postavio tri cilja odrivostirazvoja energetike. Skovana kao triA to su dostupnost (Accessibility)savremenoj, prihvatljivoj energijiza sve, raspoloivost (Availability)u smislu kontinuiteta snabdevanja

i kvaliteta i pouzdanosti usluga, teprihvatljivost (Acceptability) u smislusocijalnih ciljeva i ciljeva u vezi sazatitom ivotne sredine. Otada suovi ciljevi osnova rada WEC i onisu obeleili i analize u Scenarijimaenergetske politike do 2050. godine(Energy Policy Scenarios to 2050) [1].

Dostupnost (Accessibility)energijeznai da je minimalni nivokomercijalnih usluga (u oblikuelektrine energije, stacionarnihupotreba i transporta) raspoloiv sacenama koje su i prihvatljive (dovoljno

niske da zadovolje potrebe siromanih)i odrive (cene koje odraavaju punemarginalne trokove proizvodnje,

prenosa i distribucije da bi podralefinansijsku sposobnost snabdevaa daodre i razvijaju ove energetske usluge).Snabdevanje dve milijarde ljudi kojisu danas bez pouzdane komercijalneenergije jedan je od milenijumskihciljeva koji treba ostvariti.

Raspoloivost (Availability)energijese odnosi na dugorono snabdevanje

bez prekida kao i kratkoroni

kvalitet usluga. Nedostaci energijemogu ugroziti privredni i drutvenirazvoj, tako da je neophodan dobrodiversifikovan program domaih iliuvoznih (putem ugovora) energetskih

RezimeMnoge promene u svetu od interesa za razvoj energetike su se dogodile na prelazu unovi vek, tako da ih treba uzeti u obzir pri dugoronom planiranju energetike (novepretpostavke o stanovnitvu, cenama nafte i gasa, klimatskim promenama, te o razvojutehnologije). Postalo je oigledno da su stvarni problemi dananjice pojave masovneenergetske potronje, izmenjena geopolitika konstelacija, trina mosve manjeg brojavelikih snabdevaa nafte i prirodnog gasa, pomeranje cena energije navie svuda u svetu,uloga vladine politike i regulative u odreivanju energetske strukture i vrednosti gasova saefektom staklene bate, kao i regionalizacija trita energije koja zahteva harmoniziranestandarde i regulativu. Kljuni izazov sa kojim e se u najveoj meri suoiti vlade,privreda i drutvo izraen je u razradi milenijumskih ciljeva UN u oblasti dugoronograzvoja energetike do 2050. godine.Navedene okolnosti u vezi sa milenijumskim ciljevima razvoja energetike u svetu i posebnou Evropi nisu imale adekvatnog odjeka u Srbiji. Visoka energetska zavisnost, velika

osetljivost na kratkotrajne i pogotovo na produene prekide u kontinuitetu snabdevanjapojedinim energentima iziskuju da se naa struna javnost vrlo ozbiljno pozabavisigurnou snabdevanja privrede i stanovnitva u realnim uslovima u kratkoronom,srednjoronom i dugoronom periodu. U tom smislu ovaj referat treba shvatiti kaonastojanje i doprinos za strunu debatu, predloge i sugestije kako usmeravati energetkuSrbije u dugoronom periodu, uvaavajui izmenjene okolnosti i nove svetska stremljenja,zbog ega je u referatu znaajna panja poklonjena prikazu stratekih opredeljenja i meraza ostvarenje milenijumskih ciljeva za odrivi razvoj energetike u svetu do 2050. godine.

Long-Term Issues of Serbian Energy Sectorany changes of interest for energy development have taken place at the beginning ofthe new century, that have to be taken into account with long-term energy planning (newassumptions on population growth, oil and gas prices, climate change, as well as on thenew technologies development). It became obvious that the real problems of the presentworld are an increase in energy consumption, modified geopolitical contellaton, market

power of an ever smaller number of large suppliers if oil and natural gas, a worldwideupwards shift of energy prices, the role of governmental policy and legistation inestablishing energy structure and values of greenhouse gasses, as well as a regionalisationof energy market, that requires harmonised standards and legislative. The key challengethat the governments, economy and society will mostly face with is the implementation ofthe UN Millenium goals in the long-term energy development by the year 2050.

The circumstances related to the Millenium goals in energy development in the world andin Europe in particular did not have an adequate echo in Serbia. High energy dependenceand large vulnerability to the short and particularly to the longer interruptions incontinuity of the supply with certain energy cariers require from our professionalcommunity to pay a serious attention to the security of energy supply to the economy andpopulation in real conditions in the short, medium and long terms. With that in mind, thepresent report should be considered as an endeavour to contribute to the professionaldebate, proposals and suggestions on how to direct energy sector in Serbia in the long

term, taking care of the changed circumstances and of the new strivings of the world.Considerable attention in the report is paid to present strategic decisions and measures toimplement Millenium goals for sustainable development of energy in the world by the year2050.

Key words:Millenium goals, energy policy, sustainable development

[007]


9/316

energija

trita (Kalifornija, Ukrajina,Belorusija). Sve analize ukazuju naudvostruenje potronje ukupne energijeu periodu do 2050. godine, a osnovno

pitanje je koji resursi su raspoloivi ikako ih koristiti. Potrebe energetskogsektora u investicijama su ogromne:

prema procenama IEA samo do 2030.godine trebalo bi da iznose 20000milijardi $. Jasno je da e znaajneinvesticije u uljne kriljce, kaptiranjeugljenika i njegovo skladitenje,

biogoriva, nuklearnu energiju, kao i zaefikasniji transport, zavisiti od vladinihodluka. Oekuje se vie konkurencijeizmeu proizvoaa energije i krajnjihkorisnika nego izmeu izvora energije.Ukupni pritisak na energetski sisteme uticati na promenljivost i likvidnosttrita. Cenovni okovi za naftu i gase verovatno ubrzati prelaz od tihenergenata, sa posledinim uticajima

(pozitivnim i negativnim) na ostvarenjeciljeva o 3A.

Jedan od kljueva za adekvatnuproizvodnju energije i investicije uinfrastrukturu je uspostavljanje pravilaza investicije u energetici, u prenosu itrgovini. Osim Free Trade Agreement iThe Energy Charter Treaty u SevernojAmerici, ne postoji globalni sporazumo takvim pravilima. Nije jasno koji

bi oblik globalna trita energije(trgovinski ugovori) mogla imati,regionalni ili irom sveta. tavieverovatno je da e oni podstai politike

saveze budunosti. Nikako nije jasnoda li e energetski divovi koji se

pojavljuju kao proizvoai ili potroaienergije (Kina, Indija, Brazil, Rusija,Indija i Kina-BRIK) formirati saveze,ili e se opredeliti za meusobnukonkurenciju. Vie javno-privatnih

partnerstava u razvoju energetikesigurno e igrati vanu ulogu u buduim

povezivanjima. Svetska trgovinskaorganizacija (WTO) trebalo bi da bude

pozvana da pripremi jedno poglavlje oenergetici koje bi pokrilo sve aspekterazvoja energetike, ukljuujui ivrednost SO2emisija.

Do 2035. godini u Severnoj Americi,Evropi i delu Azije bie ostvarenidovoljni i pouzdani fiziki ikomercijalni sistemi za snabdevanjeenergijom. Nivoi obezbeenosti ifizikog i komercijalnog sistema trebalo

bi da bude iznad 99% (manje od 2 satanedeljno bez snabdevanja). Pouzdanostsnabdevanja nekih komercijalnih

preduzea sa visokom tehnologijommorao bi da bude najmanje 99,999%ili via da bi oni bili konkurentni. Do

2050. ovaj uslov moe da bude proirenna najvei deo Azije, Afriku i LatinskuAmeriku. Da se dostignu ovi zahtevi

potrebno je sutinsko angaovanjeenergetske privrede na saradnji i

integraciji na globalnom planu.Istovremeno, vlade igraju odluujuuulogu da ostvare sigurnost da usloviza investiranje postoje i da finansijskeinstitucije mogu predvideti razuman

povraaj uloenog kapitala.

Zabrinutost u vezi sa zatitom okolinepredstavlja jedan od najvanijih faktora

koji oblikuju budunost energetikeirom sveta. Osnovni ciljevi (koji trebada ine osnovu diskusija o post-Kyotosporazumu) su: znatno usporiti stopurasta emisija do 2020. zbog korienjaenergije, uprkos znaajnom porastuopte potronje energije. Ovo se moeuglavnom postii utvrivanjem ceneCO

2globalno dovoljno visoko da

pokrene trite i utie na ponaanje alii dovoljno nisko da bude kompatibilnasa snanim privrednim rastom u svimregionima sveta. Gradei na ovimosnovama, do 2035. godine treba

stabilizovati emisije CO2i iniciratiproces apsolutnog smanjenja emisijaugljenika razdvajanjem privrednograsta i emisija gasova staklene bate.U dekadama koje slede do 2050.neprekidno smanjivati emisije CO

2bez

ugroavanja univerzalne raspoloivostikomercijalnih energetskih usluga. Sveistiji energetski izvori, tehnologijesa nultom emisijom povezane sanaprednim tehnologijama stokiranjaenergije, sve robustniji portfolionaprednih tehnologija za proizvodnjui prenos elektrine energije moguda olakaju dalje smanjenje emisijaCO

2, vodei ka svetu sa zaista niskim

njegovim nivoom.

Oigledno je da je novi nivopromiljene energetske politike,regulative u energetici, te investicijau energetici neophodan danas i unekoliko narednih godina ukolikotreba da se ostvari energetska odrivostu vremenskom periodu 2035.-2050. godine. Stoga postoji snana

potreba da se ostvare visok nivosaradnje i povezivanja i u privatnom

i javnom sektoru, kao i odrivi razvojsnabdevanja energijom te da se spreeantropogene klimatske promene. Ovinivoi saradnje su takoe bitni ukolikoglobalni energetski intenzitet (/BDP)treba da nastavi da se smanjuje, alie biti potrebno vreme (najmanje dokraja posmatranog perioda) da se optaenergetska potronja stabilizuje. Ciljda se ima sve vie energetskih resursai raspoloivih opcija za konverziju ustvari je dostian u kraem periodu, arezultat je da e energetska struktura biti

sve vie diversifi

kovana.to se tie razlika izmeu regiona,Evropa, generalno, moe da gleda savie optimizma nego drugi na svojusposobnost da smanji energetski

usluga. Kljuje drati sve energetskeopcije otvorenim.

Prihvatljivost (Acceptability) energijese odnosi na javno mnenje i problemezatite okoline, pokrivajui nekoliko

pitanja: unitavanje uma, degradacijazemljita ili poveanje kiselosti naregionalnom nivou; unutranje ili

lokalno zagaenje takvo koje potieod sagorevanja tradicionalnih goriva(biomase), ili zbog niskog kvaliteta

briketa uglja ili proizvodnje drvenoguglja; emisije gasova staklene batei klimatske promene na globalnom

planu; nuklearna sigurnost, upravljanjeotpadom i proliferacija; moguinegativni uticaji velikih brana ilimodernih razvojnih projekata biomasevelikih razmera. Odgovor na oveizazove su iste tehnologije i njihovtransfer u zemlje u razvoju.

1.2. Strate{ka opredeljenja i mereza ostvarenje milenijumskihciljevaDanas ukupna potronja primarneenergije u svetu iznosi oko 12000 Mten,ali gotovo dve milijarde ljudi nema

pristup komercijalnim oblicima energije,a jo milijardu samo periodinoima nepouzdan pristup. Ako gotovo

polovina svetske populacije nastavi daivi u takvim okolnostima, svet kaocelina e se suoiti sa optom pretnjomstabilnosti i kvaliteta ivota. Do 2035.

broj ljudi bez pristupa savremenim

energetskim uslugama bi mogao dabude prepolovljen sa dve na jednumilijardu uz minimalni nivo potronjeza sva domainstva u svetu (kaoekvivalent u elektrinoj energiji) od500 kWh po stanovniku godinje, dok

bi do 2050. ovaj broj stanovnika mogaoda bude opet prepolovljen, na 500miliona. Da se ovo dostigne potrebno

je ostvariti nivo meunarodne saradnjebez presedana, kao i angaovanostvlada i energetske privrede, te uvoenjenove paradigme za transfer tehnologijeod razvijenih zemalja ka siromanimzemljama, ukljuujui i investiranjekapitala.

U prethodnim godinama deavali su seznaajni poremeaji u dobavi energijeiz podruja u kojim je raspoloivado podruja kojim je bila potrebna injenoj konverziji u odrivu stacionarnu,elektrinu energiju i energiju za potrebetransportnih usluga. Najvei broj

poremeaja se odnosio na neadekvatnostfizike infrastrukture (pomorski i renitransport, cevovodi, prenos elektrineenergije itd.), to je bila posledica

nedovoljnih investicija (SevernaAmerika, Zapadna Evropa, LatinskaAmerika), mada su se neki dogodili izkomercijalnih, regulatornih, politikihrazloga, odnosno zbog nedostataka

[008]


10/316

energija

intenzitet, ali ona brine i o sigurnostisnabdevanja. Africi, veruje se, bie

potreban dui period nego drugimregionima da smanji energetskiintenzitet (venajvei) i da proiristrukturu energije, imajui u vidunjenu poziciju da danas troi znatnomanje energije po stanovniku. I Azija iAfrika vide nastavak korienja uglja

jo dui niz godina. Afrika i LatinskaAmerika imaju ozbiljne dileme oko

prihvatljivosti s obzirom na sadanjinizak nivo. Severna Amerika vidi

prihvatljivost kao najvanije pitanje saizuzetkom Meksika gde je prihvatljivost

jo uvek glavni problem.

Neophodni su snani i konzistentnidugoroni signali o energetskimciljevima i politikama. Ovi signali bitrebalo da budu postavljeni na dva

principa: da su sve energetske opcijena stolu a da izbor zavisi od izvora

svake zemlje i regionalne integracijetrita, te da je mogue ostvaritiudvostruenje globalnog snabdevanjaenergijom i neprekidan privredni razvoju harmoniji sa drutvom sa niskimnivoom ugljeninih gasova. Potrebni su

jasni, pouzdani signali za finansijere daoseaju sigurnost u investiranju odrivihenergetskih projekata uz povraajuloenog kapitala. Razvoj energetike,koji je neophodan, neposredno zavisiod obezbeenih investicija i stabilnogfinansiranja. Vlade nisu teile da oenergetskim politikama tritu aljusnane i konzistentne signale; kako jeenergetika blisko povezana sa drugimdrutvenim ciljevima, kao to su zatitaokoline i ivotni standard, za koje susignali slati, investitori su teili daizbegnu dugorone odrive energetske

projekte u korist brzih reenja.

Neophodni su regulatorni okvirikoji osiguravaju atraktivnost trita ikonkurentnost energetskoj privredi.Energetska sigurnost zavisi odsposobnosti da se energetski resursirealizuju i koriste efikasno i uz

minimalnu tetu za okolinu. Da bi setrite energije razvijalo, potrebno jeda vlade ustanove pouzdana osnovna

pravila za kompeticiju, jer je haos tetanza trite i stanovnitvo. Meutim,suvie veliko uplitanje vlade ometasposobnost energetske privrede da

prui efikasne usluge u skladu sazahtevanom potronjom. etiri oblastiza poboljanje politike i regulatornihsignala su: pravila za trgovanjeenergijom, ukljuujui zatitu okoline;obnovljeni napori da se u regionuharmonizuje regulativa; primena pravilakonkurentnosti za energetske kompanijekoje treba da poboljaju efikasnost iupravljanje rizikom; i razumni trokoviza istraivanja i razvoj i blagovremenu

zamenu stare sa istom tehnologijom.

Javni i privatni sektori zajednikiidentifikuju specifine istraivakei razvojne projekte i odreuju okvirefinansiranja da bi ih ostvarili. Kako je

politika sve vie i vie panje poklanjalakratkoronim problemima koji su seodnosili na energetiku, istraivanje

i razvoj u energetici za dugoronepotrebe, koje su po pravilu vodilevlade, pali su na najnii nivo jo odranih 70-ih. Ako problemi energetskeodrivosti (definisani kao tri A) treba da

budu ostvareni za globalnu populaciju,tada su potrebni mnogo vie i mnogo

bolje integrisani (vladini i iz energetskeprivrede) fondovi za istraivanje, razvoji demonstracije odrivih energetskihtehnologija, i to sada.

Za reavanje dugoronog razvojaenergetike neophodne su smele inekonvencionalne mere. Oekuje seda vlade sa energetskom industrijommoraju da identifikuju probleme,raspoloive tehnologije, potrebe zaistraivanja i razvoj, kao i pravcenapred, sa ciljem da se obezbedisigurnost iste energije za transport injegovu konverziju i da se pozabavesa tekim problemom emisija gasovastaklene bate iz tog sektora. Nove

paradigme za transfer tehnologije semoraju prihvatiti da uspeh moe da

bude obostran (razvijene zemlje kaonim u razvoju ili obrnuto) i da se

menjaju u toku vremena. Razvijanjemenarodnog okvira da se osigurapostepeni transfer tehnologije kritianje za energetsku odrivost. Energine ikoordinirane mere da se stanovnitvoobui o energiji, od osnovnih principado kritinih odluka koje se morajudonositi.Bez uverenja javnosti irazumevanja znaaja energetike i pitanjakoja su s njom povezana, javnost nemoe da bude obavetena o odlukamao kursu koji drutvo treba da sledi.Ove politike akcije e dugo ii doostvarenja da odrivi razvoj energetike,sa svojim koristima za oveanstvo,moe da ide napred bez tetnih efekatakoji su esto povezani sa proizvodnjomili korienjem razliitih energrtskihresursa ili nosilaca energije. Oveokolnosti se meusobno ne iskljuujui svaka moe da sadri karakteristikedrugih, ali one zaista definiu generalneoblasti politikih akcija, te se morarazmatrati uticaj koji e te politikeakcije imati na ostvarenje ciljeva 3A od2005. do 2050. godine.

Uticaj postavljenih scenarija se

razlikuje od regiona do regiona i jasnoilustruje zabludu o pristupu energetskojpolitici kroz jedna veliina odgovarasvima. Svaki region se sukobljavasa jedinstvenim skupom energetskih

problema. Dok postoje stvari kojesu zajednike, mnogo je toga to je

jedinstveno za region(e). Vano je da seprihvati da e energetska politika bitirazliita od regiona do regiona, kao iizmeu nacija, posebno unutar nekihod veoma kompleksnih regiona. Bietakoe i unutar-regionalnih efekata kao

to su konfl

ikti u vezi sa trasama, utiuina cene energije u celom svetu.

1.3. Strate{ka opredeljenja i mereu Evropskom regionuEvropski region bez Rusijeje vedanas visoko rangiran u odnosu naispunjenje milenijumskih ciljeva 3A.Sa ukupnom potronjom primarneenergije u Evropi danas od oko 2100Mten, gotovo sve zemlje na zapadnomdelu kontinenta su ostvarile 100%dostupnosti energije potroaima, dokse nivo postepeno smanjuje ka istoku,

ali su i ovde ciljevi dostini za nekolikonarednih godina. Meutim, vremesigurne i jeftine energije za Evropu je

prolo. Izazovi vee uvozne zavisnosti,klimatskih promena i viih cena energijesu problemi sa kojim se suoavaju sveevropske zemlje.

Uz postojee trendove i politiku uvoznazavisnost e se poveati od 50% ukupne

potronje energije na 65% u 2030.god.(podatak se odnosi na zemlje Evropskeunije). Oekuje se da e uvoz gasado 2030.god. porasti sa 57% na 84%,

a nafte od 82% na 93%. Sline, iakoneto blae ocene, vrede manje-vie iza ostale evropske zemlje, izvan EU.Raspoloivost energije bi, dakle, moglaozbiljno biti dovedena u pitanje, arizici od prekida u snabdevanja rastu.Istovremeno, potronja elektrineenergije u EU raste po stopi od 1,5%godinje, a postojea infrastruktura ielektrane dostigle su kraj svog radnogveka. Za zamenu zastarelih kapacitetai nove izvore zbog porasta potronje unarednih 25 godina potrebno je oko 900milijardi evra.

Kombinacija instrumenata zasnovanihna tritu, sa snanom regulatornom

praksom u veini zemalja Evrope,pokazuje da je cilj da se ostvariprihvatljivost, visoko na listi prioritetau energetici evropskih zemalja. Pa ipak,mnogi od elemenata koji bi imali znatanuticaj na prihvatljivost jo nisu na snazi,

pa se procenjuje da e, uz sadanjepolitike u energetici i saobraaju, nivoemisija gasova staklene bate, biti

povean do 2030.god za 5%. Sadanjaenergetska politika u Evropi nije

odriva.Energetika zahteva dugoroni pristup.Ciljevi koje treba ostvariti do 2020.i dalje do 2050.god. trae aktivnuenergetsku politiku, sposobnu da

[009]


11/316

energija

odgovori na mogunosti koje nudenove tehnologije, a, s druge straneupuuju na globalno partnerstvo da bise spreile ozbiljne klimatske promene.Zbog toga polazna taka opte evropskeenergetske politike jeste borba protivklimatskih promena, ogranienja rizikazbog uvoza nafte i gasa, razvoj internogkonkurentnog trita, uz stimulacijuenergetske efikasnosti i investicija. Ovoznai promenu evropske energetike uvisoko energetski efikasnu energetsku

privredu sa niskim nivoom emisijaSO

2i, za odreeni broj godina, znatno

poveanje lokalne proizvodnje saniskim emisijama tetnih gasova.

Evropska komisija je, u skladu saprethodnim ocenama, kroz Zelenuknjigu (Green Paper) pripremilastrateke ciljeve u energetici saodgovarajuim Akcionim planomsa nizom mera koje je, u okvirima

zajednike politike, potrebno sprovestiu odreenim periodima vremena:

poveanje energetske efikasnosti,poveanje udela obnovljivih izvora uukupnoj proizvodnji, dalja liberalizacijatrita, stvaranje minimalnih tehnikihuslova za prekogranini promet,

podsticaj globalnih aktivnosti zaspreavanje klimatskih promena,

podsticaj istraivanja da bi se ubrzaorazvoj konkurentnih tehnologija saniskim emisijama CO

2, podsticaj

naporima za korienje distribuiraneobnovljive energije, kao i unapreenjemehanizama solidarnosti da bi seublaile posledice eventualnih kriznihsituacija.

Energetska trita i geopolitikasituacija su poslednjih godina znatno

promenjeni, a strateki ciljevi i Akcioniplan, uzeti zajedno, koji predstavljajusutinu zajednike evropske energetske

politike, trebalo bi da energetiku uEvropi u novim uslovima odluujue

pokrenu u pravcu odrive, sigurne ikonkurentne energetske privrede saniskim nivoom emisija tetnih gasova.

2. Energetika Srbije udugoro~nom periodu u novimokolnostima

2.1. Energetika Srbije iMilenijumski ciljeviOsnovna poruka sadrana umilenijumskoj izjavi (TheMillenniumStatement) [1] Svetskog saveta zaenergiju praena je konstatacijomda je davno trebalo doneti odlukeo odrivoj svetskoj energetskoj

budunosti karakterisanu trima

navedenim ciljevima odrivosti razvojaenergetike (ostvarenje dostupnostisavremenoj, prihvatljivoj energiji zasve, raspoloivosti energije u smislukontinuiteta snabdevanja i kvaliteta i

pouzdanosti usluga, te prihvatljivostienergije u smislu socijalnih ciljevai ciljeva u vezi sa zatitom ivotnesredine). Ta izjava ukazuje na put za onekoji formiraju nacionalnu energetsku

politiku da vesada donesu vaneodluke koje e obezbediti da se ostvari

progres u smislu tih ciljeva u periodu

2030.-2050. godine.Dugoroni ciljevi energetske politikeSrbije postavljeni Zakonom o energetici

potiu iz potrebe uspostavljanjakvalitativno novih radnih i razvojnihuslova unutar sektora proizvodnje i

potronje energije u stvorenim novimokolnostima u zemlji i u regionuJugoistone Evrope. Oekuje se da tod novi podsticaj ekonomskom razvojuSrbije kroz poveanje energetskeefikasnosti, intenzivniju primenuobnovljivih izvora energije, smanjenjetetnih emisija iz sektora proizvodnje

i potronje energije, kao i olakanjeintegracije u regionalno i Evropskotrite energije. Meutim, Strategijarazvoja energetike Srbije obuhvata samokratak period do 2015. godine, pri emunavedeni milenijumski ciljevi UN u njojnemaju pravog odraza.

Relativno visoka uvozna zavisnosti nizak stepen konverzije primarneu finalnu energiju u Srbiji stavljajuenergetska meu najvanija pitanjavladinog interesovanja. Glavne teme surelativno niska energetska efikasnost,

koja ini visokom potronju energijepo jedinici drutvenog proizvodai svrstava Srbiju nisko u pogleduenergetskog intenziteta, i objektivnoveliki uticaj energetike na ivotnusredinu. Stoga ove teme, uz niskecene energije, zavreuju sadanju

posebnu panju u okviru ekonomske,energetske i ekoloke politike u Srbiji.U nastavku je dat pregled energetskesituacije po sektorima i mera koje se ukratkoronom periodu moraju preduzetida bi se stvorila adekvatna polaznaosnova za dugorona usmeravanjarazvoja energetike u okviru pripremaza izradu nove dugoronije strategijerazvoja energetike, zasnovane namilenijumskim ciljevima i specifinimokolnostima kojih se Srbija mora drati.

2.2. Mogu}nosti i neposrednizadaci razvoja energetike SrbijeTo i dugogodinji rad i poznavanjestanja u energetici Srbije omoguujuda se pri tome pokrenu i neka vedue vreme zapostavljena pitanja.To se pre svega odnosi na kanjenje

u projektovanju i izgradnji novihkapaciteta za proizvodnju elektrineenergije za zadovoljavanje rastue

potronje i zamenu starijih kapacitetakoji treba da se prevedu u rezervu

ili da se gase usled tehnike itehnoloke zastarelosti ili iscrpljenostienergetskog potencijala. Ovo tim pre toistraivanje, projektovanje i uzgradnjanovih kapaciteta hidroelektrana,termoelektrana na ugalj i rudnika ugljatraje izmeu 7 i 10 godina pri realnoraspoloivim finansijskim sredstvima.

Zahvaljujui uspeno izvedenimrekonstrukcijama i modernizacijiveine postojeih termo i nekihhidroenergetskih objekata i njihovomkvalitetnom odavanju, kao i povoljnimhidrolokim prilikama u nekim

predkritinim vremenskim razdobljimauzbegnute su mogue brojne potekoe,ali je vedolo do kritinog periodakada se sigurnost i kontinuitetsnabdevanja potroaa u Srbiji ne moe

pouzdano obezbediti, ak i ako bi uovom globalno kritinom vremenu bila

obezbeena sva potrebna sredstva zafinansiranje. Zadovoljavajua sigurnostsnabdevanja elektrinom energijom sene moe obezbediti bez odgovarajuegnivoa rezervnih termoelektrana i vrnihakumulacionih hidroenergetskih izvorana pogodnim lokacijama, kao i vreg

povezivanja sa elektroprivredamasusednih zemalja,slika 1.

Kod nas je zadnji izvor za proizvodnjuelektrine energije izgraen i putenu pogon 1992. godine, a od tada jezaustavljena izgradnja nekih zapoetihobjekata (Kolubara B i ToplodolskaReka). Takoe su prekinute zapoete(zajedno sa elektroprivredamaSlovenije, Hrvatske i Makedonije)aktivnosti na istraivanju i pripremamaza izgradnju novih termoenergetskihi rudarskih kapaciteta na Kosovskom

basenu, koje su vebile u poodmaklojfazi. Ovi projekti su uticali da se u Srbijizaustave ranije zapoete aktivnostiistraivanjima za izbor lokacija zaizgradnju nuklearnih elektrana i naistraivanju nuklearnih sirovina i

proizvodnji uran-koncetrata iz uvoznih

fosfata u procesu proizvodnje fosfatnihubriva. Navedene aktivnosti bi trebale

biti nastavljene, jer se u dugoronomperiodu na sve od njih mora raunati.

Za korienje znaajnogpreostalog ekonomski iskoristivoghidroenergetskog potencijalamoguom izgradnjom veih i manjihvienamenskih objekata kao da

je izostao ozbiljniji interes. Malehidroelektrane, geotermalne vode itople stene, biomasa, novi i obnovljiviizvori u vidu solarne i energije vetra se

pominju tek kao neto to je iskoristivpotencijal, ali se ne iznose objektivnorealne vrednosti. Sve to nije mogueutvrditi bez odgovarajuih istraivanja i

projektovanja.

[010]


12/316

energija

Korienje preostalog iskoristivogpotencijala na zajednikom vodotokusliva reke Drine je nedavno

promovisano i delimino su zapoetezajednike aktivnosti sa RepublikomSrpskom, koje e verovatno trajati

neto due zbog nedostatka sredstavai oskudnosti strunjaka. Kada e moida se govori o izgradnji nekih objekata,sem male Buk Bijele, teko je

predvideti.

Naa zemlja je veoma deficitarnau nekim znaajnim energetskim

potencijalima (nafta, gas,visokokvalitetni ugalj) i po specifinimukupnim rezervama energije je naveoma niskom nivou i spada u dosta

siromane zemlje. To navodi na potrebuda se ne zaboravi trajno znaajanenergetski potencijal i poznata nalazitauljnih kriljaca, iji se sadraj kerogenakree do oko 10%, a ukupne rezerve

iznose blizu 3 milijarde tona ili oko200 miliona tona ekvivalentne nafte. Zanjihovo korienje su u svetu razvijenekomercijalne tehnologije, a kod nas seo tome gotovo i ne razmilja, iako jeu prethodnom periodu bilo ozbiljnih

akcija da se utvrde mogunosti i efektinjihovog korienja.

Mali ugljeni baseni, kojih ima oko 25sa ukupnim rezervama uglja na nivouod oko jedne milijarde tona preteno

Slika 1 Elektroenergetski izvori i prenosna mrea Srbije

[011]


13/316

energija

mrkog i mrko-lignitskog uglja sa

moguom godinjom proizvodnjom 4-6miliona tona je znaajan potencijal zasnabdevanje industrije i stanovnitva,kao i za zapoljavanje radne snage

pre svega u nedovoljno razvijenimpodrujima. Za mnoga leita suuraena studijska istraivanja iinvesticiono-tehnika dokumentacija,ija bi inovacija veoma doprinela da seree aktuelni problemi u ovoj oblsti.

Najzad, da se osvrnemo i na veomaaktuelno pitanje proizvodnje i

prerade nafte i prirodnog gasa, kaoi na snabdevanje ovim energentima.Geoloke rezerve nafte i gasa na

podruju Vojvodine, Podunavlja iPomoravlja iznose svega oko 60miliona tona ekvivalentne nafte, odega su bilansne rezerve oko 22 milionatona ekvivalentne nafte. Ove koliinesu dovoljne samo za podravanjesigurnosti snabdevanja privrede i

potroaa u kratkotrajnom periodu.Zato se, pored nastavka istraivanjanaftno-gasnih podruja u zemlji, moranastaviti sa ovim istraivanjima uinostranstvu u uslovima koncesija, to je

puno znaajnih rizika i neizvesnosti, uznedostatak finansijskih sredstava.

Za uredno snabdevanje potroaa uzemlji treba raditi kako to radi razumansvet. Neki to reavaju ratovima i

Slika 2 Trase regionalnih gasovoda

ucenama, to nije opredeljenje veine

zemalja, kao ni nae. Zbog toga jepovezivanje sa mreom gasovodai naftovoda sa proizvoaima ovihenergenata iz zemalja koje su bogaterezervama nafte i prirodnog gasa, veoma

primereno naim uslovima i potrebama.Nae iskustvo sa jednostranimnapajanjem, kao to je bio sluaj sanaftovodom preko Hrvatske ili slepimkrakom gasovoda preko Maarskeukazuje na mogue velike rizike inedovoljnu pouzdanost. Snabdevanjegasom gasovodom iz velikih nalazita uRusiji samo preko Ukrajine u dva maha

se pokazalo nedovoljno pouzdanimi zato opredeljenje na magistralnigasovod preko Bugarske prua mnogovei stepen pouzdanosti snabdevanja,slika 2. Ovo tim pre to se, uz zavretakpodzemnog skladita u BanatskomDvoru, a kasnije u Markovcu i Mokrinu,

pouzdanost snabdevanja potroaa moepoveati na oko godinu dana, to bi biloveoma zadovoljavajue.

Snabdevanje sirovom naftom vodenimi kopnenim putem je pouzdanoi zadovoljavajue do izgradnje

najavljenog magistralnog naftovoda odKonstance na Crnom Moru do Trsta ipovezivanje Rafinerije Panevo,slika3. Rekonstrukcijom, modernizacijomi poveanjem kapaciteta Rafinerije

Panevo za proizvodnju plemenitih

derivata sa vrlo visokim iskorienjemsirove nafte je vrlo poeljan, zahtevani prihvatljiv savremeni poduhvat, kojiima viestruki znaaj za nau zemlju istoga ga treba podsticati za za ubrzanurealizaciju.

Toplotna energija za potronju uindustriji i za zagrevanje stanova i

poslovnog prostora i drugih potroaa,proizvedena u postrojenjima zakombinovanu proizvodnju elektrinei toplotne energije ima viestruke

povoljnosti (energetske, tehnoloke,ekonomske, sigurnosne, ekoloke idruge). I ove grejne sezone se potvrdiloda je najsigurnije grejanje u gradovimaiji su toplotni izvori koristili domaavrsta goriva (Obrenovac, Lazarevac,Kostolac-Poarevac, Kragujevac).Uz vangradske lokacije postrojenjana vrsta goriva i otpad postigli bise viestruko povoljni efekti, presvega ekonomski. Uvozni gas treba

pre svega koristiti u tehnoloke idruge industrijske svrhe, a njegovosagorevanje samo za proizvodnjutoplotne ili elektrine energije nije

racionalno, sem u kombinovanojproizvodnji. U tom smislu trebaaktivirati i projekat mogueg korienja

postrojenja TENT-a za snabdevanjeBeograda toplotnom energijom.

[012]


14/316

energija

Upravljanje potronjom i poveanjeenergetske efiksnosti oigledno se nemoe unaprediti bez znaajnih meraza racionalno korienje svih vrsta ioblika energije u svim fazama ivota irada, poev od strunog rada u nauci iistraivanju, projektovanju, izgradnji,transformaciji, skladitenju, transportu/

prenosu, distribuciji i korienjuenergije.

Ekonomska cena energije svih vrsta ioblika je nezamenljiv i nezaobilazanfaktor usmeravanja potroaa na

briljivo i racionalno korienjeenergije, to se kod nas zanemaruje vedecenijama. Stoga je nuno uklanjanjecenovnih dispariteta uz primeravanjecena energenata trokovima

proizvodnje.

Srbija se ne stara da namenski zatitiprostore na kojima su pogodni uslovi zarazvoj odreenih energetskih objekatai kapaciteta. Stoga je nuno formiranje

prostornih planova posebne namene radizatite veidentifikovanih lokalitetasa resursima i rezervisanja istraenih

mesta pogodnih za lociranje pojedinihenergetskih izvora u budunosti.

Stalno praenje stanja, kontrola ipreduzimanje mera za spreavanjeprekograninih i lokalnih zagaenjamora da se postavi kao kontinualan

posao radi preventivne zatitestanovnitva, biosfere i hidrosfere.U tom smislu je nuno sprovoenjemera zatite i unapreenja kvalitetaivotne sredine, uz praenje savremenih

propisa Evropske Unije. Od posebnogznaaja je i preduzimanje mera za

smanjenje emisija gasova sa efektomstaklene bate radi spreavanja nastankanepovratnih klimatskih promena u tzv.post-Kyoto periodu, posle 2012.godine.

3. Zaklju~akSrbija je energetski siromana zemlja,te se za sigurno snabdevanje potroaaenergijom mora osmisliti dugoronastrategija razvoja energetike, primerenalokalnim i globalnim uslovima.Zadovoljenje potreba prirataja

potronje elektrine energije na baziraspoloivih domaih izvora primarneenergije je mogue jo dve - tri decenije,to je vedovoljno upozorenje zaozbiljnu zabrinutost i blagovremenotraenje odgovarajuih reenja zanaredni period. To se odnosi i nasnabdevanje ostalim vidovima energije,

prvenstveno toplote za grejanje ivotnogi radnog prostora i goriva za pogontransportnih sredstava. Pri tome jenuno voditi rauna o diversifikacijiizvora i/ili pravaca snabdevanja ioslanjanju na raspoloive domaeresurse radi poveanja sigurnostisnabdevanja potroaa i usporavanjarasta uvozne zavisnosti. Posebno vaanaspekt dugoronog razvoja energetike

je poveanje energetske efikasnosti ucelom lancu od proizvodnje primarne

energije, preko njene konverzije usekundarnu do finalne potronje. Uz sveto je neophodno drastino smanjivanjeemisija zagaujuih materija i gasovasa efektom staklene bate radi zatitei unapreenja ivotne sredine ispreavanja nepovratne promene klime.

Sveukupno gledano, za sve navedenosu potrebni brojni strunjaci i ekspertiiz brojnih multidisciplinarnih oblastiniza komplementarnih disciplina itreba da budu timski i specijalistikiobjedinjeni da bi se u celini postigli

optimalni rezultati u tekuemidugoronom periodu. Dakle, ovazapaanja i sugestije treba da inicirajuiru raspravu i podsticaj na kreativan radu dugoronom vremenskom periodu u

svim strunim sredinama, iroj javnostii dravnim institucijama Srbije.

Reference[1]. ***Energy Policy Scenarios to2050, World Energy Council, London,2007

[2]. *** An Energy Policy forEurope, SOM 2006, Brussels, 2007

[3]. N. aji, M. Mesarovi: Long

Term Outlook of Energy Sectorin Serbia, 17. Forum HrvatskogEnergetskog Drutva Dan Energije uHrvatskoj, Zagreb, 2008

[4]. D. Mandi, M. Mesarovi:Sigurnost snabdevanja kao strateko

pitanje razvoja nacionalne energetike,asopis Elektroprivreda br. 4 2008.,str. 39-46

[5]. ***Zakon o energetici Srbije,Slubeni glasnik Republike Srbije broj84/04

[6]. ***Strategija razvoja energetike

Republike Srbije do 2015. godineSlubeni glasnik Republike Srbije broj44/05

Slika 3 Predviena trasa panevropskog naftovoda

[013]


15/316

energija

Miodrag Arsi}, Aleksandar Veljovi}Institute for Materials Testing IMS, Belgrade@ivko [arko}evi}Technical College, ZveanMarko RakinFaculty of Technology and Metallurgy, University of BelgradeZoran Radakovi}Faculty of Mechanical Engineering, University of Belgrade

UDC: 621.5.01/.048 : 009 (4+497.11)

Implementation ofEuropean Directiveson Energy

1. IntroductionThe pressure equipment Directiverefers to manufacturers of equipmentas e.g. pressure vessels, tanks, heatexchangers, steam generators, boilers,industrial piping installations, safetyequipment and pressure armatures.Such pressure equipment is widelyused in the processing industry (oil andgas, chemical industry, pharmaceutics,

plastics industry, rubber, food andsimilar articles), and in industriesthat apply high temperature processes

(glass, paper and steel), in power energyinstallations, and also in equipmentfor distributing and applying heat, air-conditioning, and transport and storageof gas.

The Machinery Directive appliesto all products we call machines, ormachinery appliances as: operatingmachinery, all types of machinesfor processing and refining that arestationary or mobile, or are hand-drivenand hand-held, pumps, compressors,testing machines, for packaging, and

etc. Likewise, the Directive includesall mobile machinery applied in geo-mining for groundwork, or harvesting,lifting equipment (including fieldelevators with and without liftablecontroller unit, as well as self-poweredlifting equipment), snow removaldevices, freight vehicles for loadingas part of crane, sowing equipment onmobile machines, etc. This directiveapplies to the machine and devicesgroup as: almost all vehicles for humanand freight transportation on land, sea

and air.The responsibility of the manufacturer,or supplier of full structured aggregatesis that all equipment parts must conformto the requirements of the corresponding

AbstractThe Pressure Equipment Directive PED 97/23/EC regards only the design,

manufacture and conformity assessment of pressure equipment and assemblies of

pressure equipment, and applies to equipment subject to a maximum allowable

pressure exceeding 0.5 bar.

When pressure equipment is installed at an energy producing facility, then it may

fall within the scope of other Directives. For instance, a compressor assembly

falls within the scope of the Pressure Equipment Directive 97/23/EC, /1/, Simple

Pressure Vessels Directive 87/404/EEC, /2/, Machinery Directive 98/37/EEC,

/3/, and the Low Voltage Directive (LVD) 2006/95/EC, /4/, since parts of the

assembly, the compressor, tanks, condenser, measurement and regulation devices

and instruments, armature, electromotor and other elements, all individually fall

within the scope of a particular directive. Transportable pressure equipment fallswithin the scope of Directive 99/36/EC, /5/. The responsibility of the manufacturer,

or supplier of aggregates, in the form of a structure, is such that all parts of the

equipment must conform to the requirements of the corresponding directive.

The paper gives a review and basic characteristics of the new and general

approach to standardization and technical conformity only for pressure equipment

and machines, that pertain to structural integrity.

Key words:Pressure Equipment Directive, Machinery Directive, energyinstallations, safety.

Primena Evropskih direktiva u energetici

Direktiva za opremu pod pritiskom (Pressure Equipment Directive PED 97/23/

EC) se odnosi samo na projektovanje, izradu i ocenjivanje usaglaenosti opremepod pritiskom i sklopova, namenjenih za najvii dozvoljeni pritisak vei od 0,5 bar.Kada se oprema pod pritiskom ugrauje u neki energetski objekat onda ona moeda podlee veem broju direktiva. Na primer, kompresorski agregat, podleeDirektivi za opremu pod pritiskom 97/23/EC /1/, Direktivi za jednostavne posude

pod pritiskom 87/404/EEC /2/, Direktivi za maine 98/37/EEC /3/ i Direktivi za

niskonaponsku opremu 2006/95/EC /4/ jer delovi agregata, kompresor, rezervoari,

hladnjak, merno-regulacioni ureaji i instrumenti, armatura, elektromotor i drugielementi svaki pojedinano podlee odgovarajuoj direktivi. Za prenosnu opremupod pritiskom primenjuje se i Direktiva 99/36/EC /5/. Odgovornost proizvoaa,odnosno isporuioca agregata kao sklopa je da svi delovi opreme budu usaglaenisa zahtevima odgovarajue direktive.U radu je dat pregled i osnovna obeleja novog i opteg pristupa standardizaciji i

tehnikom usaglaavanju samo za opremu pod pritiskom i za maine, koji se odnosena integritet konstrukcija.

Kljune rei: Direktiva za opremu pod pritiskom, Direktiva za maine,energetski objekti, bezbednost.

[014]


16/316

energija

Directive. A compressor aggregateis shown inFig. 1. Although this isa simple power source structure, itconforms to many directives.

2. Pressure EquiopmentDirectivesPressure equipment, or structuresworking in conditions that are eitherequal to or that fall short of prescribedvalues, must be designed andmanufactured according to successfulengineering practice for the sakeof assuring operational safety. The

equipment and/or structures must havecorresponding instructions for use andmust bear manufacturers labels. Theequipment and/or structures must not belabeled with conformity symbols.

Prior to marketing pressure equipment,that fall into categories I to IV, theequipment must undergo proceduresfor assessing compliance (modules).According to the equipment category,the manufacturer is given a choiceof modules, shown inFig. 2.Manufacturers may decide between the

procedure based on the manufacturingcontrol of process/product and theprocedure based on the system ofquality assurance. Modules applied tocategories beyond dangers of pressure

can also be applied to lower categories.

Modules for products in categoriesII, III and IV require concernment ofauthorised bodies, accredited byMember State, for issuing approvalsand/or monitoring the quality systemof the manufacturer and/or directtesting of the product. Authorisedindependent organisations may also beaccredited from the Member State forissuing qualified welding technologiesand certificates of qualified weldersand personnel for performing non-destructive tests, as required for pressureequipment and structures in categoriesII, III and IV. User inspectorates mayalso be accredited by the Member Statefor performing tasks of authorised

bodies within their companies accordingto modules Al, Cl, F and G (the CEmark will not be attached to pressureequipment and structures assessed byuser inspectorates).

2.1 Basic requirements forpressure equipment safetyThe responsibility resulting from

basic safety requirements determinedfor pressure equipment may alsobe applied on to structures, if thereis risk of appropriate danger. Basicsafety requirements are mandatory.

Responsibilities defined in theserequirements are applied only if there isappropriate danger from in the pressureequipment when it is used in conditionsanticipated by the manufacturer. Themanufacturer must analyze the dangerin order to define the risks of pressurecorresponding to the equipment.Analysis of danger must be consideredin the design and manufacture. Basicsafety requirements are interpreted andapplied such as to take into account themost modern and valid good practiceat the time of design and manufacture,

as well as technical and economic factsthat are within the high level scope ofhealth protection and general safety.

Pressure equipment must be designed,manufactured and inspected and, ifnecessary, equipped and embodiedin such a way to assure its safetywhen put into operation accordingto the manufacturers instructions orin reasonably predictable conditions.When selecting the most acceptablesolutions, the manufacturer mustcomply to defined principles in the

following order: eliminate or minimize the danger tothe lowest level;

apply appropriate safety measureswhen the danger is unavoidable;

Figure 1 Compressor aggregate

[015]


17/316

energija

inform the user of the dangers thatstill exist and specify whether certainactions are to be taken that will reducethe risks at the time of installing(assembly) and/or use.

If there is a possibility, or a misuse canbe predicted that may lead to potentialdanger, pressure equipment must be

designed to eliminate false use. Ifthis is not possible, the manufacturermust notify these issues to the user, bymeans of technical documentation and/or by warning signs on the pressureequipment.

Basic design requirements

Pressure equipment must be designedbased on the appropriate loads, functionand other predictable conditions. Thefollowing facts must also be taken intoaccount, in particular:

internal, or external pressure environmental and workingtemperature

static pressure and contents mass inworking and test conditions

loads from traffic, wind, earthquakes forces and moments developing frombeams, connection supports, pipelines,and etc.

corrosion and erosion, fatigue, and etc. decomposition of unstable fluids.

The possibility of various loadsappearing synchronously should betaken into account. Corresponding

safety factors are to be used in thedesign and universal well knownmethods, so that the appropriate safetylevels are determined consistently,

pertaining to all possible errors.

Allowed stresses for pressure equipmentmust be limited according to predictableerrors in operating conditions. Safetyfactors must be applied that eliminatedecrease in strength that may appearduring manufacture, in real workingconditions, stresses, calculation modelsas well as material characteristics and

behaviour.Upper requirements can be fulfilled byapplying one of the following methods,as necessary at the time instant, and ifwith a supplement or combined withanother method: design by empirical formulae design by analytical methods design by fracture mechanics.

Basic requirements for manufacture

The manufacturer must provide forproper performance of all processes,

specified in the design phase, byapplying certain techniques and validprocedures, particularly in the aspectof mentioned herewith. Preparation ofcomposing parts (e.g. shaping and edgecutting for welding) may not resultin the creation of notches that couldlead to damages and cracks, or changein mechanical characteristics, thatmay lower the safety of the pressureequipment. Inseparable joints andneighbouring zones must not have anysurface or internal damages (defects),that are a threat to equipment safety.

Properties of inseparable joints mustfulfil minimal characteristics specifiedfor materials to be joined, as far as otherrelevant property values are not takeninto design calculation.

Inseparable joining of parts that aresubjected to pressure and parts directlyconnected to pressure equipment must

be executed by qualified personnel incompliance to corresponding working

procedures.

For pressure equipment, categoriesII, III and IV, the working procedures

and personnel must be confirmed by acompetent third party that, by choice ofmanufacturer, can be:

authorised organisation third party authorised body, authorisedby the Ministry for internal economicaffairs.

In order to issue these confirmations,the organisation, third party authorised

body, must perform tests and tests listedin corresponding conformed nationalharmonised standards, or equivalenttests, or to recognize results when given

from a third party.Non-destructive tests of inseparablejoints on pressure equipment should beperformed by qualified personnel. Forpressure equipment of categories IIIand IV, the qualified personnel must beconfirmed by a third party authorised

body, appointed by the Ministry ofinternal economic affairs, as accordingto art. 13 in these regulations.

In situations when there is risk ofdanger, should material propertieschange due to the manufacturing

procedure up to the extent that the safetyof pressure equipment is downgraded,then an appropriate heat treatmentis to be applied in the particularmanufacturing phase.

Figure 2 Flow diagram for conformity assessment procedures of pressure equipment (Directive 97/23/EC)

[016]


18/316

energija

Basic material requirements

Materials used for producing pressureequipment must be applicable forthe designed function, for a plannedlifespan. Welding consumables andother joining materials also must fulfilcertain requirements before and after

joining.

Materials for parts loaded by pressuremust have:

corresponding properties for allworking conditions that can benormally predicted and for all testconditions, and particularly, they musthave sufficient toughness, strength andresistance to fracture,

sufficient chemical resistance to fluidsfound in pressure equipment

chemical and physical propertiesrequired for safe work must not

be jeopardized during the planned

component lifespan, must not be considerably threatenedby aging,

must be fit for intended processingprocedures,

must be selected so that largerunwanted effects are avoided whendifferent materials are brought intocontact.

The manufacturer must provideelements in his technical documentationthat indicate compliance to materialspecifications from the requirements, in

one of the following ways:by using materials that comply with

harmonised standards,by using materials included by

approval for materials for pressureequipment,

through appropriate approvals formaterials.

If the manufacturer of materials has anappropriate system of quality assurance,certified by competent certifying body,accredited by JUAT or registered inEU, and who has passed the special

assessment for materials, then thecertificates issued by the materialmanufacturer can be considered inconformity with relevant requirementsin this article.

Harmonised standards

Intercorrelative position of the PressureEquipment Directive and standards isgiven inFig. 3.

Harmonised standards are standards ofthe same topic, approved by different

bodies for standardization that enable

mutual replacement of product, processand services or mutual acceptance oftest results or offering information inaccordance to standards JUS/ISO/IECInstructions 2:2001.

Harmonized standards concretizetechnical requirements and define testmethods. Application of harmonisedstandards approves the minimal safetyconditions required by the Directive.Harmonised standards for equipmentincluded by directive, are given byequipment type, for now only for:

pressure vessels that are not heatedEN 13445 parts 1-6

boilers with high water capacityEN 12953 parts 1-12

boilers with water heating pipesEN 12952 parts 1-15

industrial tubes, pipelinesEN 13480 parts 1-6

3. Machinery DirectiveThe Machinery Directive that

includes also machine devices, definesrequirements in the design, marketingand launching safety machines andthe procedure for issuing the requiredEU markings on conformity. Directive98/37/EEC and Annex 98/79/EECcontain four Sections and nine Annexes.They refer to:

manufacturers that are based in one ofthe EU members or

authorised representative of a certainmanufacturer that is based in oneof the EU members, e.g. a different

importer of machines in EU.It is also the obligation of those thatassemble machines and machine partsof various manufacturers, and thosewho produce machines for privateuse. Obligations are mandatory alsofor those manufacturers or machine

parts produced to be installed intoother machines, but cannot functionindividually. The manufacturer orimporter of these machines or devicesmust issue an confirmation that this

product type can be put into use only

after safety technical verifi

cations areperformed on the entire machine, withthe installed parts.

Prior to the first machine start-up,the manufacturer (or its authorized

representative in EU) must writetechnical documentation necessary forconformity assessment of the productaccording to the requirements of theDirective and operating instructions,that are to be included with the machineas constitutive part of product.

The procedure for determining

conformity, specified by directive, isgiven inFig. 4.

Directive 98/37/EEC and Annex 98/79/EEC contain four Sections and nineAnnexes.

Section Idefines the aim, field ofapplication, the marketing and freetrade of products. As stated in thisSection, this Directive is to be applied tomachines, and appropriate requirementsconcerning the safety and healthare defined in Annex I. The area ofapplication of the Machinery Directive

concerns also individual safety partsthat are released on the market. Also,exceptions are given in detail, and asemphasized, in cases when the riskfor machines or safety components,invoked by this directive, is covered inanother Directive, then this Directiveis not to be applied. In other cases,when the risk for machines is generallyoriginated by electric means, then thistype of machine will be entirely covered

by Directive 73/23/EEC.

Section II defines procedures for

conformity assessment. Conformityassessment procedures in this Sectionare invoked in Annex VDeclarationof conformity and Annex VITestingtypes.

Section III defines CE marking.CE marking must be comply with

provisions given in Annex III. Safetycomponents do not have CE markings.All machines and safety componentsmust follow ECDeclaration ofConformity.

Section IV gives the final provisions

that relate to activities in applying theDirective.

Annexes define: the contents of thedeclaration of conformity, CE marking,machine types and safety parts,minimal criteria that should accountfor EU members for application ofthe certification body and transitional

provisions.

3.1 Basic requirements formachine safetyResponsibilities that originate from

basic requirements for safety ofmachines and devices are also appliedto structures if the risk of dangerexists. Basic safety requirements aremandatory and refer to:

Figure 3 Mutual position ofdirectives and standards

[017]


19/316

energija

Figure 4 Diagram of machine and safety component

general (conceptual provisions,

approaches for integrating safety,materials and products, lighting,outlining machines in the with respectto handling)

control and command devices safety measures in mechanical threats requirements defined for safety

devices safety measures for other dangers maintenance general instructions food processing machines machines that hand-held, or hand

guided

wood treating machines and similarmaterials workplaces hand-operated devices safety measures against dangers

caused mechanically safety measures and other dangers special requirements for lifting

devices with non-mechanicaloperation

labels operating instructions danger from poor visibility freedom of movement

lighting adjustment parts hindered movement fire danger danger of dust, gas etc.

3.2 Harmonized standards

The CEN/CENELEC standardizationprogramme, in relation to requirementsof Directive 98/37/EEC, is dividedinto several groups (categories) withthe aim to avoid repetition and rendera logical reason that will help in thequick enactment of standards and theirsimple referencing to other standards.According to the adopted programmeon standards hierarchy, they are dividedinto standards of type A, B, and C.Groups of these standards are divided inthe following way:

Standards A type (basic standardsfor health and safety requirements)give the basic concept, principles fordesigning and general aspects so thatthey can be applied to all machinesand devices, and they relate to asingle safety aspect or a single type ofsafety, that may be applied to a widerange of machines,

Standards B1 relate to individualsafety aspects (e.g. surfacetemperature, noise, vibrations, safetydistances)

Standards B2 relate to safety devices

(e.g. two-handed commands,blockage devices, pressure sensingdevices)

Standards C relate to specificmachine type and give detailed

safety requirementsfor individualmachines or machinegroup (e.g. cuttingtool machines,groundworkmachines, machinesin the food industryand etc).

It is important tomention that theexercise of safety andhealth protection arethe basic requirementsof this Directiveand standard. Theydo not relate onlyto the conception,design, structure andmanufacture of themachine, but alsorelate to their use and

exploitation. The finalgoal is to be able to

produce only withthose machines thatdo not endanger theconsumer during theexploitation, serviceand repair.

4. Insread ofConclusionsSafety of energy

structures is defined by a large

number of EU directives and technicalregulations, whereupon the energyequipment manufacturer is responsibleso that all equipment parts are to be incompliance with the requirements of thecorresponding directive. The complexityin implementing EU directives in energyis obvious. The problem and solution

proposal is shown inFig. 5.

Figure 5. Diagram of the complexity inimplementing EU directives on energy.

AcknowledgmentsThis paper is realized as part of

project number 14014: Researchand development of a method forintegrity and reliability assessmentof welded pipes in the oil industry,financed by the Ministry of Scienceand Technological Development of theRepublic of Serbia.

References1. Pressure Equipment Directive 97/23

EC

2. Simple Pressure Vessels Directive87/404/EEC

3. Machinery Directive 98/37/EEC4. Low Voltage Directive 73/23/EEC

[018]


20/316

energija

Milun Babi}, Dobrica Milovanovi}, Neboj{a Jovi~i},Du{an Gordi}, Vanja [u{ter{i}, Milan Despotovi},Dubravka Jeli}, Davor Kon~alovi}

Mainski fakultet, Kragujevac

UDC: 620.9.009 : 378.096

Novi koncepti i iskustvau kolovanju inenjeraenergetiara

1. UvodAko jedna drava poput Srbije sa 7 498001 stanovnika, po popisu stanovnitvaiz 2001. godine koji je uraen po tzv.novoj metodologiji, regrutuje oko 350novih studenata godinje na studijeenergetskih profila na svim svojimuniverzitetima, tj. oko 0,95% populacijekoja svake godine upie univerzitetskestudije, onda se mora postaviti

pitanje daljeg razvoja srbijanskogenergetskog sektora. I to u istorijskimokolnostima u kojima su problemi

sigurnosti snabdevanja energijomi smanjenja njenog uea u cenisvakog industrijskog proizvoda, postalinajvanija strateka i politika pitanjasavremenog sveta. Doda li se ovome iinjenica da inenjerske studije u Srbijigodinje upisuje oko 12% od ukupnoupisane studentske populacije, a imajuiu vidu da se od njih oko 10%, poslenaknadnih obuka i dokolovavanja,moe produktivno ukljuiti u energetskisektor, onda razvojna pitanja energetikeu Srbiji postaju jo dramatinija. Da

ne poveavamo dramu podseanjemna obespokojavajuu prosenu duinustudiranja na tehnikim fakultetima,koja iznosi vie od osam godina.

Poto ivimo u epohi promenaizazvanih burnim tehnolokimnapretkom, koji je u direktnoj vezisa ubrzanim naunim razvojem, i dasu zbog toga poremeena gotovo svasvojstva unutar-drutvenih relacija, onda

je logino to se u prvi plan probijajusaznanja o vanosti inenjera, i posebnoinenjera-energetiara, kao i o potrebi

da se sa velikom odgovornou pristupinjihovom kolovanju i negovanju.

Svetska iskustva pokazuju da uspeniinenjeri postaju sve vie medijatoriizmeu nauke, investitora i javnosti,

a u oblasti energetike i kao svojevrsni

interfejsi izmeu rastuih potrebaza energijom, sve manjih zalihaneobnovljivih energenata, zagaenjaivotne sredine, globalnog otopljavanjai raznih iskonskih ili indukovanihstrahova od korienja nuklearneenergije. Uoeno je da tim pokuajimaomasovljavanja inenjerskih studija,i posebno kolovanju inenjera-energetiara, najvie smeta jaz koji

je stvoren izmeu nauke i javnogmiljenja, a to je sa sobom donelonerazumevanje, nepoverenje u nauku, i

ufi

nalu - nezainteresovanost mladih zatakvu vrstu zanimanja.

U razvijenim zemljama se odavno,sa vie ili manje uspeha, nastoji da senavedeno stanje promeni korienjem

Umesto rezimeaNakon to mi je moj dragi kolega i prijatelj, nauni savetnik Instituta zaNuklearne nauke Vina dr Stevan Joki, poklonio svoj prevod knjige [1], i nakonto sam je u dahu proitao, rodila se u meni ideja da naslanjajui se na njenusadrinu, zajedno sa svojim saradnicima, pokuam da javnosti izloim metodologijurada i neke rezultate kragujevake kole energetike i procesne tehnike, verujuida naa iskustva mogu biti od koristi i drugim tehnikim fakultetima u Srbiji radipoveanja broja mladih koji se opredeljuju za studije tehnike, a posebno onihstudijskih celina na kojima se koluju strunjaci energetskog profila. (Prof. Dr in.Milun J. Babi, ef Katedre za energetiku i procesnu tehniku Mainskog fakulteta uKragujevcu)

Instead of abstract

After Stevan Jokic, PhD, science adviser of The Vinca Institute of NuclearScience, the dear colleague and friend of mine, has given me his translation of thebook [1], that I have read in a blink of an eye, an idea was born in my mind. Theidea was to using the books contents and assistance of my associates show to thepublic methodology of our work and some of the results of Kragujevac energy andprocess engineering school. We believe that our experience could be of benefitto other technical faculties in Serbia regarding to increase the number of youngpeople interested in technical studies and especially to one that choose curriculumwhich is giving education to future energy experts. (Professor Milun Babic, PhD,Chief of Department of Energy and Process Engineering at Faculty of MechanicalEngineering)

suptilnijih i kompleksnijih metoda,

pri emu se veoma insistira narazvijanju kritikog duha radi borbeprotiv lai, propagande i prodavacailuzija. Tamo gde se postie slabijiuspeh u motivisanju mladih dastudiraju inenjersku energetiku, a nekuburi se sa novcem, vlade i privreda

pribegavaju klasinom uvozu gotovihstrunjaka iz zemalja u razvoju.Formiranje evropskog prostora i sve

jaa globalizacija, kao i nastojanjanacionalnih zajednica da obezbedenedostajue inenjere, izaziva pojavu

velike konkurencije na tritu radnesnage, u kojoj male i siromane zemljenemaju ansu da proces migracije itransfera formiranih strunjaka okrenu

prema sebi. Zato zemlje kao to je

[019]


21/316

energija

Srbija razvoj svoje privrede i energetikemoraju zasnivati na kadrovima kojesame otkoluju. A Srbija ih kolujemalo, pri emu se mnogi odmah

po zavretku studija zapoljavaju ubogatijim zemljama, ili tamo nastavljajusvoja poslediplomska usavravanja sakojih se, po pravilu, nikad ne vraaju.

Slobodan domai inenjerski prostorse, zbog toga, sve vie popunjavastrunjacima koji nemaju mnogo vezesa inenjerijom i energetikom, a koji,dalje, da bi zatitili svoje pozicije - okosebe agregiraju lica svog ili slinogstrunog profila, smanjujui na taj nainkvalitet i efikasnost radnih procesau koje su ukljueni, inei domauindustriju sve nekonkurentnijom, tomoe Srbiju, u finalu, da trajno veeza poziciju nerazvijene i za ivotneizazovne zemlje.

Poslednji je trenutak da se naprednavedenim procesima stane na put!

Neophodna je smiljena akcija ivlade, i privrede, i univerziteta. Morase brzo prevazii kriza inenjerskihzanimanja i otkloniti razlozi koji utiuna nenaklonjenost mladih prema nauci,tehnici, i posebno prema energetici. Da

bi se gradijenti interesovanja mladihusmerili prema nauci i inenjeriji,moraju se dobro osmisliti i sinhronosprovesti mnoge motivacione mere.Kratak pregled takvih uspenih merai njihovih dometa moe se nai u

literaturi, a mi emo ovaj rad posvetitiviegodinjim naporima i metodamaKatedre za energetiku i procesnutehniku Mainskog fakulteta uKragujevcu (u daljem tekstu KEPT)za promociju zanimanja inenjera-energetiara i motivisanje studenata dastudiraju mainsku tehniku i energetsko-

procesno inenjerstvo. Zato emo unastavku, pokuati da sistematizujemoi opiemo metode koje primenjujemo,da bi potom prikazali i prodiskutovalinjihove uinke, a sve sa ciljem da

podstaknemo ostale univerzitetskesredine na sline akcije i na takmienjeu korist cele nacije.

2. Aktuelna optere}enjau {kolovanju nau~nog iin`enjerskog podmlatkaKako se formirala postojea odbojnostmladih prema nauci i inenjeriji? Kogtrenutka i iz kojih razloga je dolo doraskida simpatija i mladih i starijih

prema nauci i inenjeriji? Kakose desilo da se nekadanje gotovoslepo poverenje ljudi prema ovim za

ivot nasuno potrebnim oblastimapretvori u neinteresovanje, pa i unepoverenje? U literaturi koja se baviovom problematikom, moe se nairevija razloga kojima se pokuava da

se objasni zato su se razvijene zemljenale u situaciji da se njihovi mladi umalom broju opredeljuju da studirajuinenjeriju i inenjersku energetiku.Meu njima se istiu sledei:

1.1 poljuljano poverenje oveka u

nauku, jer je veina ljudi, zbognovouspostavljenih medijskih i

politikih matrica, izgubila jasnukorelaciju izmeu naunika koji usvojim rukama imaju budunostoveanstva i inenjera kaovesnika srenog ivota, racionalnihtehnokrata i uspenih organizatoranae svakodnevice;

1.2 sumnja da nauka i inenjerija

oveanstvu donose isto onoliko

loeg, koliko donose dobrog,usled koje se u ljudima, zbogmasovnog korienja sredstavatehnikog progresa, poeo da uvlai

kompleks krivice, jer im mediji,ali i komunikacijski nenadarenii/ili neobueni strunjaci, vrlosugestivno govore da masovna

primena naunih i tehnikihdostignua ini graane tetnijim od

parazita;

1.3 poveanje nesimpatija prema

nauci i tehnici, jer kompleksnostproblema koje obrauju naunicii inenjeri je sve vie takvihrazmera da oni nisu u stanju da dajuinstant odgovore na prozivkemedija i politiara koji iz svojih

potreba kreiraju instant drutvenuatmosferu i koji prilino esto,zarad uskih interesa, menjaju svoje

pozicije prema glavnim naunim iinenjerskim izazovima dananjice;

1.4 neobuenost naunika i inenjera

da pravilno i marketinki dobro

komuniciraju sa javnou, a estoi izostanak njihove elje da izau izmnogo godina kliirane autistino-magijske atmosfere oboenihznalaca i magova i da modernizujusliku o sebi koju upuuju drutvu;

1.5 upotreba nejasno definisanihpojmova i tradicionalnih

procedura, to u uslovima sveeih privrednih i drutvenih krizai zbog sve naglaenije potrebedrutva za odluivanjem pokratkom postupku, pojaava iinae visoki stepen nerazumevanja ineprihvatanja nauke i inenjerije;

1.6 preveliko optereenje tradicijom

i teorijom nastavnih procesa u

okviru kojih se koluju inenjeri

i naunici, to je u neskladu sa

injenicom da savremeni mladiljudi vie nisu skloni naunimutopijama, a nije u skladu nisa porastom njihove svesti isvesti njihovih roditelja da su

nauno-tehnoloki problemisve kompleksniji i udaljeniji odsvakodnevnog ivota, i da zahtevajuveliku kompetentnost, pa se zbogtoga opredeljuju za zanimanja kojane zahtevaju veliki trud, a traenasu na tritu radne snage;

1.7 jo uvek prisutno, nasleeno,

ubeenje akademskog sveta dasteena diploma univerziteta

predstavlja stalnu propusnicu

za odgovarajue zaposlenje, jeristraivanja pokazuju da za strunui naunu promociju, pored diplometreba imati i druge atribute, tj. bitii harizmatian, i imati linost, i bitisposoban u voenju i ubeivanjutima, a, takoe, i da globalizacijaekonomije namee nove jedinstvenekriterijume kompetentnosti, kao iinjenicu da poslodavci prilikomregrutovanja novih radnika

preferiraju one koji su inteligentni,prilagodljivi i sposobni za trenutnoukljuivanje u svakodnevne, ali i ukompleksne, poslove;

1.8 kult vladavine novca i elja

mladih da do novca to pre

dou, podstaknut osloboenjemkapitalizma od svog istorijskog

protivnika poetkomosamdesetih godina prolog veka ilegitimizacijom neokapitalizma kao

jedinog politikog i ekonomskognaina organizacije drutva, doveo

je do iznenadno snane erupcijeodlunih i preduzimljivih deakalakog novca, i uinili smenimlikove anonimnih, studioznih inepristrasnih istraivaa i inenjerakoji su vezani za uspeh svojihmisija u odnosu na likove odlunihi preduzimljivih deaka lakognovca i na njihove modele lakog i

brzog bogaenja i

1.9 neusklaenost postojeih

inenjerskih profila i nastavnih

planova i programa po kojima se

studenti koluju na univerzitetima,sa trenutnim potrebama

industrijskog i energetskog sektoradovela je do toga da mladi inenjerine uspevaju da naprave brze iuspene karijere, i s tim u vezi - niostvarenje svojih potreba za brzimfinansijskim efektima na poetkusvojih karijera.

Ako se napred pobrojanimoptereenjima koje su detektovaliistraivai stanja u zapadnim razvijenimzemljama pridodaju, specifine

okolnosti dvadesetogodinje politiko-drutveno-ekonomske tranzicije izkoje Srbija nikako da izie, i svespecifino domae teme i dileme koje

pritiskuju na privredno-ekonomski i

[020]


22/316

energija

kompletan univerzitetski prostor, ondaje logino to se svake godine samo0,95% studentske populacije upisujena energetsko-inenjerske profiledomaih univerziteta, i to je kadrovskasituacija u energetskom sektoru ozbiljnodovedena u pitanje.

Pratei nepovoljnu situaciju u vezi

sa kolovanjem podmlatka za naukui inenjeriju, a posebno za inenjereenergetskih profila, i analizirajuinapred pobrojana i druga optereenjakoja udaljavaju mlade od tih oblasti,KEPT, preko dvadeset godina, raznimmerama pokuava da okrene trendove ida stimulie mlade na studije energetikei procesne tehnike. Normalno,zbog nemogunosti da utie na svaoptereenja opisana u takama od 2.1do 2.9, i na puteve i brzinu tranzicijeu Srbiji, panja KEPTbila je svevreme okrenuta uklanjanju optereenjakoja su bila u njenoj nadlenosti, adelom, koliko je na to mogla da utie,i u nadlenosti Mainskog fakultetau Kragujevcu. O tim pokuajima,

primenjenim merama i ostvarenimrezultatima bie rei u narednimodeljcima ovoga rada.

3. Sagledavanja neophodnihpromena u {kolovanju nau~nog iin`enjerskog podmlatkaUlog vezan za promenu interesovanjamladih za istraivanja i inenjeriju,

u srpskim uslovima, je veoma veliki,jer treba regrutovati hiljade inenjerai istraivaa radi zamene generacijakoje masovno odlaze u penziju, ili su

postale gotovo neupotrebljive zbogpsihikih trauma i dugogodinjegapstiniranja sa kreativnih poslova,a to je uzrokovano nespretnimsprovoenjem i predugim trajanjemtranzicije, hiperinflacijom, privrednimlomovima, ratovima i formiranjem noveklase vlasnika privatizovanih preduzea,koji, najee, upravljaju firmama uiji su posed uli bez elementarnih

organizaciono-tehniko-tehnolokihznanja i sposobnosti da podstaknu i

podre neophodni proces inovacija.Jer u otvorenoj, globalistikoj,ekonomiji u koju i Srbija eli da seukljui, inventivnost upravljakih

privrednih struktura i inenjera, kaoglavnih kreatora savremenog tehniko-tehnolokog progresa, predstavlja jednood osnovnih merila uspenosti.

Nama je od poetka sunovratainteresovanja mladih za studijeinenjerije bilo jasno da gree

propovednici sumraka nauno-tehnoloke sfere i da to ine zaradkratkotrajnih interesa grupa i cehova,

pa smo zato stalno govorili da naukai tehnika mogu da nau svoju pravu

ansu izmeu ekstremnih poloajaklatna, koje se kree izmeu drutvakoje odbacuje naivno verovanjeidrutva koje eli da bude informisano.Takoe smo se stalno zalagali da debatao statusu istraivaa i inenjera zahtevai odgovarajuu transparentnost, jercivilno drutvo oekuje od njih da mu

daju potrebne informacije i objanjenja,ali i da u povratu uzmu u obzir njegovomiljenje, jer se na taj nain moeuspeno napustiti pozicija izolovanostii ostvariti fuzija sa civilnim drutvomkome istraivai i inenjeri sutinski

pripadaju. KEPTje uoila i da je krizuinenjerskih studija, posebno onihenergetskog profila, pratila pojavaniza novih zanimanja koja su nicala nanedostacima otkrivenim u strukturnommodelu na kome je mnogo godinaunazad poivala operativna snagaove strune i naune brane. Posebno

nam je, u tom smislu, bila indikativnanespremnost inenjera i univerziteta dase prilagoavaju novim okolnostima,izostanak njihove spremnosti da primekritiku javnosti, ali i njihova spremnostda lakomisleno sudbinu inenjerije ienergetskog sektora prepuste razvojnojinerciji.

KEPTje bilo oigledno da inenjerskozanimanje mora duboko da setransformie i da se njegova misijamora obogatiti novim i privlanijimsadrajima, te da inenjeri moraju

da iziu iz svoje vremene kule odslonovae i odgovore na primerennain zahtevima trita znanja i usluga.Da bi se to postiglo, ta, po naoj oceni,revolucionarna promena karakterainenjerskog poziva morala je bitiosmiljena i zapoeta u kolama, ina univerzitetu, pri emu je gradijenttih promena morao biti usmeren ne

prema proizvodnji super-tehniarakoje karakterie iroki spektar znanja,veprema kolovanju i formiranjusnalaljivih inenjera-preduzetnikai inovatora sposobnih da organizujui koordiniraju poslove i da preneseentuzijazam na timove kojimarukovode. Savremeni inenjer, akoeli punu prihvatljivost i drutvenu

promociju, ne sme vie da bude onajkoji tritu namee proizvode na kojekorisnik treba da se adaptira, veda se

postavi u poloaj korisnika da bi muolakao ivot. On ne treba samo dakreira proizvode koji e samo sluitinjihovim korisnicima, veproizvodeuz koje, ili sa kojima, e korisnicimaivot biti lep. Inenjer, vie ne sme

da bude samo detaljista naoruansvojim formulama i pametnjakovikoji reava probleme mehanikom

primenom raznih matematikih modela,vetreba da poseduje globalne vizije

konkretnih tehniko-tehnolokih ienergetskih procesa i funkcionisanja

preduzea kao celine. Od savremenoginenjera se oekuje i da poznajeorganizaciju i logistiku proizvodnjei plasmana, marketinga, postprodaje,kao i da je u stanju da uspostavljadijalog u svim sferama odgovornosti,

ali i da uspeno obavlja svaku funkcijuu proizvodnoj hijerarhiji. Savremeniinenjer, dalje, mora biti osposobljen da

prvi anticipira i uoava probleme i rizikeu realizaciji projekata i proizvodnje, daih na efikasan nain predstavlja timu ukome dejstvuje i svom menadmentu.A da, pri tom, svaka njegova aktivnostmora biti utemeljena na naunimi tehniko-tehnolokim znanjima!Posebno je vano da u toku kolovanja

budui inenjer u sebi oseti varnicekreativnosti, da bude uvek spremanda saslua druge, da bude sposoban

da vlada kompleksnim situacijama,da samoinicijativno preuzimaodgovornost, da bude timski igra,ali i da nikada ne zaboravi da mora

posedovati neophodnu struno-naunu imenadersku kompetentnost.

U toku naeg viegodinjeg nauno-istraivakog, strunog i obrazovnogangamana, mi smo utvrdili da glavnakarakteristika obrazovnog pristupa nesme da bude samo kvalitet i koliinauskostrunog inenjerskog znanja,veda studenti tehnike u toku svojihstudija moraju uverit

energija ekonomija ekologija 1-2-2009

Documents