MontenegroEUROPEAN UNIONDELEGATION TO MONTENEGRO

Government of Montenegro Ministry for Human and Minority Rights

Empowered lives, Resilient Nations.

ŽENE U POLITICI-Uvid u najbolje evropske politike i prakse u osnaženju žena za političku participaciju, uključujući uticaj uvođenja kvota-

Gender Programme IPA 2010

This document has been produced with the �nancial assistance of the European Union

Napomena:

Ovo istraživanje je za potrebe Programa rodne ravnopravnosti IPA 2010 uradila konsultantkinja UNDP Daliborka Uljarević.

Istrazivanje je rađeno u periodu od jula do oktobra 2011. godine.

Program rodne ravnopravnosti partnerski sprovode Delegacija Evropske unije u Crnoj Gori, Program Ujedinjenih nacija za razvoj, kancelarija u Crnoj Gori i

Ministarstvo za ljudska i manjinska prava Crne Gore, Odjeljenje za rodnu ravnopravnost.

Stavovi i zaključci dati u istraživanju ne moraju se obavezno poklapati sa stavovima i zaključcima partnera u Programu rodne ravnopravnosti.

ŽENE U POLITICI

-uvid u najbolje evropske politike i prakse u osnaženju žena za političku participaciju, uključujući uticaj uvođenja kvota -

Sadržaj:

I. Sažetak ..............................................................................................................3

II. Politički aktivizam žena – tradicija i perspektive .............................................4

III. Standardi u političkoj zastupljenosti žena – pravni okvir i primjena ...............5a. Savjet Evrope ....................................................................................................5b. Evropska unija ..................................................................................................6c. OEBS ................................................................................................................8d. UN ....................................................................................................................8

IV. Unaprijeđenje učešća žena u političkom životu i procesu odlučivanja – odabrane prakse i njihov razvoj kroz izborne sisteme..............................................10• Švedska ...........................................................................................................10• Norveška .........................................................................................................12• Njemačka ........................................................................................................14• UK ..................................................................................................................16• Slovenija .........................................................................................................18• Region: Hrvatska, Makedonija, Srbija ...........................................................19

V. Statistički podaci o prisutnosti žena u Skupštini Crne Gore, lokalnim parlamentima, vladinim organima i pravosuđu........................................................21

VI. Političke partije u Crnoj Gori i odnos prema uključenju žena .......................24

VII. Zaključci .........................................................................................................27

VIII. Preporuke ........................................................................................................29

IX. Literatura ........................................................................................................32

X. Prilozi .............................................................................................................34

XI. Summary and recommendations ....................................................................40

Sažetak

Cilj ovog dokumenta je da pruži uvid u najbolje evropske politike koje su vodile ka osnaženju žena za političku participaciju, uključujući i uti-caj uvođenja kvota, kroz standarde ustanovljene od strane ključnih međunarodnih organizaci-ja, ali i kroz ilustrativne prakse pojedinačnih država i njihove zakonodavne okvire iz kojih Crna Gora može učiti korisne lekcije. Dodatno, dokument daje presjek stanja crnogorske poli-tike, praksi i statistika koje treba da obezbijede podsticajan materijal za diskusiju u Crnoj Gori o modalitetima afirmacije učešća žena u politici i dostizanja rodno izbalansirane zastupljenosti.

Za Crnu Goru su obavezujući dokumenti međunarodnih organizacija u kojima je članica -Savjeta Evrope, Organizacije za bezbijednost i saradnju u Evropi (OEBS) i Ujedinjenih nacija, ali i onih čijem članstvu stremi - Evropske unije. Ovi dokumenti ustanovljavaju solidne okvire za razvoj zakonskih tekstova i praksi u promociji jednakih šansi žena i muškaraca u političkom životu zajednice kojoj pripadaju njene članice ili one države koje su na putu da to budu.

Proces uvođenja žena u sferu donošenja političkih odluka je neravnomjeran, spor i obilježen brojnim izazovima. U zemljama poput Švedske i Norveške postignut je značajan napredak. Istovremeno, neke od vodećih članica Evropske unije, poput Njemačke ili Ujedinjenog kraljevstva, još moraju dosta toga uraditi, iako je riječ o vrlo različitim stanjima i modalitetima daljeg razvoja događaja. Slo-venija, prva od bivših republika SFRJ, koja je ušla u Evropsku uniju, i danas se suočava sa prilično niskim stepenom učešća žena u političkom životu. Situaciju u regionu – Hrvats-ka, Makedonija i Srbija – karakterišu slični iza-zovi i relativno niska participacija žena. Crna Gora ima najmanji procenat žena u svojom nacionalnom parlamentu u poređenju sa ovim državama, a potencijal promjene, kroz postojeće političke partije, ostaje ograničavajući.

Polazeći od toga da je demokratija vlada-vina naroda i za narod, ne može se ignorisati činjenica da više od 50% tog naroda čine žene. S obzirom da su nacionalni parlamenti ogled-alo jednog društva, prirodno je da se u tom ogledalu nađu žene u adekvatnoj zastupljenos-ti. To zahtijeva niz koraka u promjeni zakono-davnog i institucionalnog okvira, ali i u načinu promišljanja koje produkuje socijalne kon-strukte sa unaprijed definisanim ulogama za pripadnike određenih polova. I žene i muškarci podjednako učestvuju u izgradnji stereotipa po kojima su rodni identiteti ti koji muškarce vežu za rat i takmičenje, a žene za mir i saradnju, što praksa ne dokazuje uvijek. Feministkinje nijesu saglasne da li žene koje ulaze u politiku trebaju demonstrirati tradicionalne muške kara-kteristike – čvrstinu, agresiju, kompetitivnost i spremnost da koriste silu kad god je to potrebno, ili bi one trebalo da promijene političku agendu udaljavajući je od muških preokupacija hijer-arhije i dominacije. Upravo ta ambivalencija je dobila svoj najjači izraz u reakcijama feminist-kinja na Margaret Thatcher, koja je vodila poli-tiku na odlučniji i snažniji način nego muški političari njenog doba i uspijela ih pobijediti u njihovoj sopstvenoj igri. Posebno je pitanje da li je i na koji način to popravilo poziciju žena u političkom životu Ujedinjenog kraljevstva.

Pozitivan je podatak da se ukupna zastu-pljenost žena u parlamentima uvećava širom svijeta. No, žene i dalje predstavljaju manjinu u tim istim parlamentima, a sama tendencija rasta je ostaje prilično spora i neujednačena. Praksa usvajanja kvota, koja dobija svoj izraz na međunarodnom nivou, jedan je od načina odgovora na ovaj istorijski izazov koji se poka-zuje djelotvornim. No, same kvote, kao afir-mativna akcija, ne rješavaju pitanje podzastu-pljenosti žena u politici niti mijenjaju politički sistem koji je dominantno oblikovan od strane muškaraca. Razvoj demokratske političke kul-ture je podjednako važan segment u obliko-vanju društva otvorenog za drugačije i drugost.Stoga, dokument nudi i jedan set opštih i posebnih preporuka za različite zainteresovane strane, koje u sinergiji svojih aktivnosti mogu doprinijeti da rodna ravnopravnost praktično zaživi u političkom životu Crne Gore i pro-cesu demokratizacije i evropeizacije društva.

3

Politički aktivizam žena – tradicija i perspektive

Dominanti obrasci ponašanja koji se zasniv-aju na tradicionanim podjelama uloge žena su svojstveni, u određenoj ravni, i zemljama koje danas prednjače u afirmaciji rodne ravno-pravnosti, kao i onima koje su označene kao problematične u ovom domenu. Ono što ih razli-kuje su: pristupi identifikaciji problema, sprem-nost i sposobnost političkih elita da pristupe njegovom rješavanju, strategije razvoja odgo-vora i posvećenost primjeni usvojenih rješenja.

Koncept ljudskih prava podrazumijeva punu posvećenost unaprijeđenju i zaštiti svih ljud-skih prava za sve ljude, uključujući i politička. U savremenom crnogorskom okviru, to zahtijeva i kreiranje i sprovođenje posebnih mjera radi dostizanja izbalansiranog prisus-tva i učešća žena u političkim zbivanjima.

Žene su u Crnoj Gori, kroz uglavnom neparti-jske organizacione oblike, a najčešće kroz nevladine organizacije i individualne javne istupe, imale nezamjenljiv uticaj u promociji antirantnog angažmana, obrazovanja o rodnoj ravnopravnosti i stavljanja na agendu pitanja političke participacije žena. Ti vrijedni i neri-jetko usamljeni napori, koji su neodvojivi dio demokratizacije svakog društva, su rezultirali različitostima i fragmentacijom pristupa, koji je limitirao razvoj ženskog pokreta i njegove domete u Crnoj Gori. Do određenih promjena je došlo, iako su daleko od željenih, a dodatna snaga se očito oblikuje i u akademskim krugo-vima, iz kojih je nedavno stigla jasna podrška zakonskom rješenju koje bi doprinijelo izbalan-siranom učešću žena u nacionalnom parlamentu.

Nema opravdanja za politiku ignorisanja kom-petencija i kapaciteta žena ukoliko se želi gra-diti istinska demokratija. Država i političke partije su u obavezi da preduzmu adekvatne ak-tivnosti kako bi riješili problem sistemske mar-ginalizacije žena u političkom spektrumu, jer to predstavlja strukturalni problem koji svoje ko-rijene ima u nejednakoj raspodjeli ekonomske

i političke moći, tradiciji opterećenoj stereotip-ima i predrasudama oko uvriježenih uloga žena i muškaraca, koje bitno ograničavaju žene u os-tvarenju njihovih potencijala i profesionalnih ambicija. Donosioci odluka nose direknu odgo-vornost za promjenu ovog stanja, uz naznaku da se radi i o dugoročnom procesu promjene opšte društvene klime i stavova javnosti. Samim tim, neohodna je sinergija brojnih aktera.

Jednakost između žena i muškaraca je funda-mentalni kriterijum demokratije koji bi trebalo da bude obogaćen kroz rodno ravnomjernu zas-tupljenost u političkom životu i odlučivanju. To ne smije biti formalno-tehnički proces, već iz-raz svijesti donosilaca odluka i samog društva o potrebi iskorišćenja svih ljudskih resursa, radi bolje vladavine koja je zasnovana na jed-nakim šansama za sve i uvažavanju različitosti. Stoga je politička volja od presudnog značaja u uspostavljanju odgovarajućih politika i praksi. Tradicije u političkoj participaciji žena u Crnoj Gori nema, što je otežavajuće za dalji razvoj. Perspektiva će dominantno za-visiti od postojećih političkih elita, upornosti ženskih organizacija i njihovih inicijativa, kao i drugih dijelova civilnog društva koje se zalaže za vrijednosti demokratske zajednice.

4

Standardi u političkoj zastupljenosti žena – pravni okvir i primjena

a. Savjet Evrope

Savjet Evrope predstavlja najstariju panevrop-sku međunarodnu međuvladinu organizaciju koja je osnovana 1949.godine, sa ciljem da stvori zajedničku demokratsku i pravnu oblast u okviru čitavog kontinenta, obezbijeđujući poštovanje svojih osnovnih vrijednosti: ljud-skih prava, demokratije i vladavine pra-va. Danas ovu organizaciju čini 47 država članica. Crna Gora je postala punopravna članica Savjeta Evrope 11. maja 2007.godine.

Evropska konvencija za zaštitu ljudskim prava i osnovnih sloboda (EKLJP), kao fundamen-talni dokument Savjeta Evrope je obavezujući sva sve njene države članice. EKLJP u članu 14 propisuje zabranu diskriminacije po bilo kojem osnovu, jasno navodeći pol kao jednu od mogućih osnova diskrimacije: „Uživanje prava i sloboda predviđenih u ovoj Kon-venciji obezbjeđuje se bez diskriminacije po bilo kojem osnovu, kao što su pol, rasa, boja kože, jezik, vjeroispovest, političko ili drugo mišljenje, nacionalno ili socijalno porijeklo, veza s nekom nacionalnom manji-nom, imovno stanje, rođenje ili drugi status“

Evropska socijalna povelja vlade država članica Savjeta Evrope obavezuje da obezbijede da „svi zapošljeni imaju pravo na jednake mogućnosti i jednak tretman u pogledu zapošljavanja i namještenja bez diskriminacije na osnovu pola.“

Deklaracija o jednakosti između žena i muškaraca Komiteta ministara Savjeta Ev-rope od 16. novembra 1988.godine ustanov-ljava jednakost između žena i muškaraca kao princip ljudskih prava, obavezni dio demokratije i imperativ za socijalnu pravdu.

Šefovi država i vlada članica Savjeta Evrope su na II samitu ove organizacije u Strazburu, 10. i 11. oktobra 1997.godine, naglasili „važnost izbalansiranije zastupljenosti muškaraca i žena u svim sektorima, uključujući politički život“ i pozvali na „kontinuirani razvoj s ciljem da se postigne djelotvorna jednakost u pogledu mogućnosti za žene i muškarce“.

Preporuka Rec(2003)3 Komiteta ministara državama članicama o balansiranom učešću žena i muškaraca u političkom i javnom odlučivanju navodi da je „balansirano učešće žena i muškaraca pitanje punog uživanja ljud-skih prava, socijalne pravde i neophodan us-lov za bolje funkcionisanje demokratskog društva“, čijom se realizacijom dolazi do „boljeg i efikasnijeg vođenja politike kroz pon-ovno definisanje političkih prioriteta i stavl-janje novih pitanja na političku agendu, kao i do popravljanja kvaliteta života za sve“. Ovo obavezuje države na niz opštih i posebnih mjera u cilju ohrabrivanja, stimulacije i podržavanja učešća žena u političkom i javnom odlučivanju.

Savjet Evrope je gore navedene principe inko-rporirao u sopstvenu praksu, što je rezultiralo i obavezom svih država članica da u deleg-acijama za Parlamentarnu Skupštinu Savjeta Evrope (PSSE) imaju žene poslanice, na os-novu Rezolucije Parlamentarne Skupštine 1348(2003) o izbalansiranoj zastupljenos-ti polova u PSSE. Zbog nepoštovanja ove odredbe, u januaru 2011. godine, Crna Gora je, sa Srbijom i San Marinom, bila opomenu-ta da promijeni stalni sastav delegacije kako bi obezbijedila i učešće žena, i tek nakon te promjene dobila je akreditaciju sa sesiju.

Posebno je dragocjena Rezolucija Parlamen-tarne Skupštine 1489(2006) o mehanizmi-ma obezbijeđenja učešća žena u procesima odlučivanja, koja, pored ostalog, poziva države članice i države posmatračice da u dosti-zanju izbalansiranosti polova u procesima

5

odlučivanja osiguraju makar 40% žena u svim vladinim i izbornim tijelima, kao i da uspostave unutar nacionalnih i regionalnih skupština odbore za jednakost žena i muškaraca.

Ove osnovne i brojne druge odredbe su uti-cale da države članice ubrzaju razvoj sopst-venog zakonodavstva u pravcu eliminacije nejednakosti među polovima i sljedstveno tome uspostave antidiskriminacione prakse. b. Evropska unija

Evropska unija je jedinstvena ekonomska i politička organizacija, nastala nakon II sv-jetskog rata, koju trenutno čini 27 evropskih država. Član 1 Ugovora o EU navodi da je Unija formirana sa zadatkom da „organi-zuje na dosljedan i solidaran način odnose država članica i njihovih naroda“. Njeni os-novni ciljevi su: podsticanje uravnoteženog i trajnog privrednog i socijalnog razvoja i vi-sokog stepena zapošljenosti; potvrda iden-titeta na međunarodnoj sceni; jačanje zaštite prava i interesa državaljana; stvaranje prostora slobode, bezbijednosti i pravde; i očuvanje tekovina zajednice. Crna Gora trenutno ima status države kandidata za članstvo u EU i očekuje dobijanje datuma pregovora.

Politike rodne ravnopravnosti posljednjih de-cenije počinju da budu fokus i Evropske unije, kako u zakonodavnom dijelu, tako i u praksama. Ugovor iz Amsterdama, iz 1997.godine, donosi detaljniju regulaciju ljudskih prava, a u okviru toga i principa jednakog tretmana za muškarce i žene i zabranu diskriminacije na osnovu pola, uz prepoznavanje pozitivne akcije kao legit-iminog načina za eliminisanje nejednakosti između žena i muškaraca na radnom mjestu. Ovo se posebno odnosi na dopunu člana 119 originalnog Ugovora (koji je postao u Amster-damskom član 14) i u kojem stoji: „Savjet ... će usvojiti mjere da obezbijedi primjenu prin-cipa jednakih mogućnosti i jednakog tretmana za žene i muškarce u pitanjima zapošljavanja i zanimanja, uključujući i princip jednake za-rade za jednak rad ili rad jednake vrijednosti. U pogledu obezbijeđenja potpune jednakosti u praksi između žena i muškaraca u radu, prin

cip jednakog tretmana neće spriječiti države članice da održavaju ili usvajaju mjere koje daju posebne prednosti kako bi se olakšalo da manje zastupljeni pol radi u okviru svog zanimanja ili da spriječi ili kompenzira mane u profesionalnim karijerama.“ Upravo je uključenje ove klauzle podiglo obaveznost na jednak tretman i afirmativnu akciju na nivo ugovora i vezalo princip afirmativne akcije za dostizanje „pune jednakosti u prak-si“, a ne samo zaštite jednakih mogućnosti.

Još ranije su neki segmenti nejednakosti među polovima bili identifikovani i jasno adresirani dokumentima Unije, poput Direktive Sav-jeta 75/117/EEC od 10.februara 1975.godine o približavanju zakona država članica koji se odnose na primjenu principa jednakih zarada na muškarce i žene, zatim Direktive Savjeta 76/207/EEC od 9.februara 1976. o primjeni principa jednakog tretmana za muškarce i žene u pogledu pristupa zapošljavanju, stručnoj obuci i unaprijeđenju uslova rada (dopunje-na i izmijenjena 2002.godine), kao i drugim direktivama o jednakosti u socijalnoj i zdravst-venoj zaštiti. Posebno je značajna Direktiva Savjeta 97/80/EC od 15.decembra 1997.go-dine o teretu dokazivanja u slučajevima dis-kriminacije po polu, koja propisuju obavezu državama “da, kada osobe koje smatraju da im je nanesena šteta zbog toga što nije ispoštovan princip jednakog tretmana utvrde, pred su-dom ili drugim nadležnim tijelom, činjenice na osnovu kojih se može pretpostaviti da je bilo direktne ili indirektne diskriminacije, a da bude na respondentu da dokaže da nije bilo kršenja principa jednakog tretmana“.

Ipak, prepoznavanje uloge žena u političkom odlučivanju, odnosno odsutnost žena iz ove sfere je išlo nešto sporije. Od Preporuke 84/635/EEC Savjeta od 13.decembra 1984.godine o promovisanju pozitivne akcije za žene do Rezolucije Savjeta od 27.marta 1995.godine o uravnoteženom učešću muškaraca i žena u odlučivanju prošla je decenija. Ovim dokumentom EU potvrđuje da je „neophod-no uložiti svaki napor da se uvedu promjene u strukturama i stavovima koji su suštinski za istinsku jednakost pristupa pozicijama odlučivanja muškaraca i žena u političkoj,

6

ekonomskoj i kulturnoj sferi“, ali i prop-isuje niz vrlo konkretnih aktivnosti koje bi države članice trebale redovno sprovoditi.

Rezolucija Evropskog parlamenta o ženama u odlučivanju kao razuman cilj postavlja 40% učešća i „primjećuje da upotreba kvota kao prelazne mjere pomaže da se izjednačiuključenost muškaraca i žena u politički život i traži obezbijeđivanje političke obuke i informacija za žene kandidatkinje od strane partija tako da mogu ući u politički život sa potpunim samopouzdanjem“.

Međutim, u okviru samog Evropskog parla-menta ova željena kvota nije dostignuta. Danas je u Evropskom parlamentu 34.92% poslanica, uz naznaku da članice imaju velike diskrepance u zastupljenosti oba pola, počev od Finske koja ima 61.54% poslanica do Malte koju u ovoj instituciji zastupa 0% poslanica. Grafikon daje detaljan pregled zastupljenosti žena u Evrop-skom parlamentu po državama članicama:

Žene u Evropskom parlamentu Država lanica Broj poslanika/ca Broj žena %

1 Finska 13 8 61,54 2 Švedska 18 10 55,56 3 Estonija 6 3 50,00 4 Holandija 25 12 48,00 5 Danska 13 6 46,15 6 Francuska 72 33 45,83 7 Slovenija 7 3 37,50 8 Slova ka 13 5 38,46 9 Latvija 8 3 37,50 10 Njema ka 99 37 37,37 11 Belgija 22 8 36,36 12 Ma arska 22 8 36,36 13 Portugal 22 8 36,36 14 Rumunija 33 12 36,36 15 Španija 50 18 36,00 16 Austrija 17 6 35,29 17 Bugarska 17 6 35,29 18 Kipar 6 2 33,33 19 Ujedinjeno kraljevstvo 72 24 33,33 20 Gr ka 22 7 31,82 21 Irska 12 3 25,00 22 Litvanija 12 3 25,00 23 Italija 72 16 22,22 24 Poljska 50 11 22,00 25 eška republika 22 4 18,18 26 Luksemburg 6 1 16,67 27l Malta 5 0 0,00 Ukupno 736 257 34,92

Izvor: Rober Schuman fondacija

c. OEBS Organizacija za bezbijednost i saradnju u Evropi (OEBS) predstavlja najve u regionalnu organizaciju u oblasti bezbijednosti na svjetskoj ravni. ini je 56 država iz Evrope, centralne Azije i sjeverne Amerike. Cilj OEBS-a je da bude forum za politi ke pregovore i odlu ivanja u oblastima ranog upozoravanja, sprije avanja sukoba, upravljanja krizama i situacijom nakon sukoba, što uklju uje tri dimenzije: politi ko-vojnu, ekonomsku i zaštitu životne sredine, kao i humani aspekt.

7

c. OEBS

Organizacija za bezbijednost i saradnju u Ev-ropi (OEBS) predstavlja najveću regionalnu organizaciju u oblasti bezbijednosti na sv-jetskoj ravni. Čini je 56 država iz Evrope, cen-tralne Azije i sjeverne Amerike. Cilj OEBS-a je da bude forum za političke pregovore i odlučivanja u oblastima ranog upozoravan-ja, spriječavanja sukoba, upravljanja kriza-ma i situacijom nakon sukoba, što uključuje tri dimenzije: političko-vojnu, ekonomsku i zaštitu životne sredine, kao i humani aspekt.

Dokumenti OEBS-a nemaju istu pravnu snagu kao oni koje usvaja Savjet Evrope i Evropska unija, ali činjenica da oni nas-taju političkim konsenzusom obavezuje države članice da ih poštuju i primjenjuju.

Kroz Završnu helsinšku deklaraciju Parla-mentarne skupštine OEBS-a iz 1993.godine države članice se pozivaju da „preduzmu pozi-tivne mjere za povećanje stepena učešća žena u političkom životu“, dok Otavska deklaracija Parlamentarne skupštine OEBS-a iz 1995.go-dine direktno veže brzinu ekonomske transfor-macije zemlje za pravni, ekonomski i politički status žena u društvu. Kopenhaška deklaracija Parlamentarne skupštine OEBS-a iz 1998.go-dine traži od Ministarskog savjeta da „naloži svim institucijama OEBS-a da preduzmu efikasne korake kako bi osigurale primjenu datih preporuka – naročito onih koji se odnose na potpuno učešće žena u aktivnostima OEBS-a, uključujući i proces donošenja odluka“.

U okviru Povelje za evropsku sigurnost iz novembra 1999. godine države članice OEBS-a izražavaju „odlučnost da jedna-kost između žena i muškaraca učinimo sas-tavnim dijelom naše politike, kako na ni-vou država, tako i unutar Organizacije“.

Napori OEBS-a u unaprijeđenju rodne zastupljenosti u politici se mogu kon-statovati i kroz Bukureštansku deklarac-iju Parlamentarne skupštine iz 2000.godine, dok Berlinska deklaracija Parla-mentarne skupštine ističe važnost jačanja uloge žena u parlamentarnim delegacijama.Tokom 2004.godine OEBS je usvojio Akcioni plan za unaprijeđenje rodne ravnopravnosti čiji je jedan od prioriteta i podsticanje država članica da predlažu više žena kandidatkinja za pozicije unutar OEBS-a, posebno za visoke funkcije, kako bi se uravnotežila zastupljenost polova.

d. UN

Ujedinjene nacije (UN) su međunarodna međuvladina organizacija osnovana 1945. go-dine od strane 51 države. UN ima 4 osnovna cil-ja: očuvanje mira u svijetu; razvoj prijateljskih odnosa među narodima; pomoć narodima da radeći zajedno unaprijeđuju život siromašnih ljudi, iskorijenjuju glad, bolesti i nepismenost, a ohrabruju poštovanje prava i sloboda svih; kao i da predstavljaju centar koji će uskladiti akcije članica kako bi postigle ove ciljeve. UN se aktivno bavi pitanjima mira i bezbijednos-ti, ekonomskog razvoja, ljudskih prava, hu-manitarnim i međunarodnim pravom. Gener-alna skupština UN je na sjednici od 28. juna 2006. godine odobrila prijem Crne Gore u UN, čime je Crna Gora postala 192. članica UN.Osnovni dokument Ujedinjenih nacija – Uni-verzalna deklaracija o ljudskim pravima navo-di da se svako ima pravo da učestvuje u vladi svoje države. Nezavisnost i osnaženje žena i unaprijeđenje ženskog društvenog, ekonomskog i političkog statusa je ključno za uspostavljanje transparentne i odgovorne vlasti i administracije, kao i održivog razvoja u svima sferama života.

8

Generalna skupština Ujedinjenih nacija je 1952.godine usvojila Konvenciju o političkim pravima žena koja je bila izraz država ugov-ornica da se ženama obezbijedi pravo glasa pod istim uslovima kao i muškarcima, ali i pravo da budu birane za javne pozicije.

Glavni dokument koji definiše pitanje žena u društvu i unaprijeđenja njihovog položaja je Konvencija o eliminiciji svih oblika nasilja (CE-DAW), usvojena 1979.godine. Ona u pream-buli afirmiše princip da “žene i muškarci treba da učestvuju i doprinose na osnovu jednakosti u razvoju društvenih, ekonomskih i političkih procesa i da dijele podjednako u unaprijeđenim uslovima života”. Član 7 CEDAW-a obav-ezuje države članice UN da “preduzimaju sve adekvatne mjere za otklanjanje diskriminacije žena u političkom i javnom životu zemlje, a posebno su dužne osigurati, pod jednakim us-lovima kao i muškarcima, pravo žena da: (a) glasaju na svim izborima i javnim referendumi-ma i da budu birane u sva tijela koja se biraju putem javnih izbora; (b) učestvuju u kreiranju i sprovođenju vladine politike i da zauzimaju rukovodeće položaje i obavljaju sve javne funkcije na svim nivoima vlasti; (c) učestvuju u radu nevladinih organizacija i udruženja koja se bave javnim i političkim životom u zem-lji. U verziji ove Konvencije iz 1986.godine u članu 4 stoji da “Usvajanje privremenih speci-jalnih mjera sa ciljem de facto uspostavljanja jednakosti između muškaraca i žena od strane država ugovornica neće biti uzeto kao diskrim-inacija u smislu koji definiše sadašnja Konven-cija, niti će ni na koji način osnažiti posljedice održanja nejednakosti ili odvojenih standarda; ove mjere će biti suspendovane onda kada se dostignu ciljevi jednakosti u mogućnostima i tretmanu”. Vrlo sličnu odredbu je sadržavala i Deklaracija o eliminaciji diskriminacije nad ženama iz 1967.godine u svom članu 4.

9

Unaprijeđenje učešća žena u političkom životu i procesu odlučivanja – odabrane prakse i njihov razvoj kroz izborne sisteme

• Švedska

Švedska predstavlja jednu od tri države članice Savjeta Evrope koja je dostigla minimum od 40% žena u svojom nacionalnom parlamentu (Riksdag), odnosno liderski se pozicionirala u tom dijelu sa 46% poslanica od ukupnog broja od 346 članova/ca parlamenta, dok su joj najbliže Finska sa 41.5% i Holandija sa 41.3%. Ovu izuzetnu poziciju Švedska dobro drži i u svjetskim razmjerama, u kojima se ukupni prosjek kreće oko 15%. U Evropskom par-lamentu je njen prosjek 55, 56% žena, što je značajno iznad ukupnog prosjeka zastupljenos-ti žena u ovom tijelu iz svih država članica.

Švedska za izbor predstanika/ca u nacional-nom parlamentu koristi sistem parijskih lista sa dvostepenom raspodjelom mandata. Najveći dio mandata (310) se raspodjeljuje na nivou regionalnih višemandatnih izbornih jedini-ca (29) dok se kompenzacioni mandati (39) raspodjeljuju na nacionalnom nivou. Man-dati koje su partije osvojile na regionalnom nivou se oduzimaju od broja mandata koje bi lista osvojila da je Švedska jedna izborna je-dinica. Uslov za učešće izborne liste u procesu raspodjele mandata je ispunjavanje naciona-lnog zakonskog cenzusa od 4%. Ovaj uslov ne mora biti ispoštovan ukoliko je izborna lista u jednoj od regionalnih izbornih jedinica osvojila najmanje 12% glasova. Švedski iz-borni sistem predviđa korišćenje zatvorenih neblokiranih izbornih listi koje omogućavaju preferencijalno glasanje. Biračima stoji na raspolaganju jedan preferencijalni glas, a kandidata/kinja da bi bio izabran/a za pred-stavnika/cu, na bazi preferencijalnih glasova, mora da osvojih najmanje 8% glasova svoje izborne liste u izbornoj regionalnoj jedinici.

Kvote su izraz dobrovoljnosti samih političkih partije, a sve trenutno parlamentarne političke partije su ih definisale kroz svoje interne do-kumente.

Same kvote nijesu bile presudne za ovakvo stan-je u Švedskoj. Dugo su ih određene političke partije odbijale kao metod iz ideoloških razloga, ali su praktično pokazale da prepoznaju značaj učešća žena u politici. Tako je, na primjer, Parti-ja centra (Centerpartiet), koja je imala najveći broj žena u švedskom parlamentu u odnosu na sve druge, bila do 2009.godine bez ikakvih odredbi o kvotama ili preporukama koje se na njih odnose u svojim osnovnim dokumentima.

Analitičari nemaju jedinstven odgovor što je zaista uzrokovalo ovaj razvoj stvari, ali mno-gi snažan impuls vide u takmičarskom duhu političkih partija koje su željele da se pred-stave kao savremene, sposobne da odgovore na izazove koje donosi moderno društvo, a je-dan od njih je emancipacija žena i sljedstve-no tome, njihovo traženje mjesta u procesima odlučivanja. To je proizvelo važnu lančanu reakciju, a vjetar u leđa bio je i za to povoljan izborni sistem. No, činjenica da nijesu sve parti-je imale propisale kvote i preporuke u dugom vremenskom okviru, ukazuje i na snažan uti-caj demokratske političke kulture, otvorenost društva za žene u najraznovrsnijim profesi-jama, visok stepen obrazovanosti žena, uku-pni ekonomski prosperitet koji je i žene činio ekonomski samostalnijima, kao i protestantski i građanski pristup koji je djelovao podstica-jno. Sve to je kulminaciju doživjelo u ključnoj godini – 1974. - kada je zastupljenost žena u parlamentu skočila sa 14 na tada impresivnih

10

21%, da bi 1988. godine dostigla 38%. Samo se tokom izbora 1991. godine neznatno smanjila, a trend je vraćen u pozitivnom smjeru u svim narednim izborima i ostao do danas nesmanjen.

Kvote su bliske partijama lijevih ideologija. Zelena partija (Miljöpartiet de Gröna) ih je uvela 1981.godine, propisujući da 40% bilo kojeg pola mora biti zastupljeno u svim parti-jskim tijelima, što je 1987.godine prošireno i na izborne liste, a 1997.godine je uvećano na 50%. Slično ovom razvoju, Partija ljevice (Vänsterpartiet) je 1987. godine uvela odredbu da partijske liste moraju sadržati isti procenat žena kao i geografske odnosno izborne oblasti na kojima se te liste nalaze, što je 1990. go-dine definisano sa minimumom od 40%, a 1993. godine uvećano na 50%. Najveća partija – Socijaldemokratska (Socialdemokraterna) je, takođe, 1987.godine uvela 40% kao mini-mum zastupljenosti oba pola na svim parti-jskim nivoima, uz obrazloženja da tako daje odgovor na strukturnu diskriminaciju žena, da bi 1990. godine to bilo prošireno na „jednaku zastupljenost oba pola“. Na drugoj strani, parti-je centra i desnice nijesu pokazivale sklonost uvođenju kvota, već su se radije opredijeljivale za posebne pristupe određenim ciljnim gru-pama (Liberalna partija i Demohrišćanska partija) ili opštim ciljevima (Konzervativna partija i Partija centra). Ipak, Liberalna partija (Folkpartiet liberalerna) još od 1972.godine ima politiku sprovođenja minumuma od 40% zastupljenosti bilo kojeg pola u svojim organ-ima. Ovo je vodilo do toga da je 1974.godine partija uvela pozicioniranje makar jedne žene na tzv. sigurna mjesta na partijskim listama u opštinama. Hrišćansko demokratska partija (Kristdemokraterna) je uvela preporuku od mi-numum od 40% bilo kojeg pola zastupljenosti 1987.godine, dok su, u tom periodu, Konzerva-tivna partija (Moderata samlingspartiet) i Parti-ja centra to uradile kroz svoje opšte izjave o važnosti uvećanja broja žena u parlamentima, jer je uvjerenje tih partija bilo da kvote nijesu dobre za nezavisnu procjenu kandidata/kinja.

Iako su birale različite načine, švedske političke partije su pokazale da imaju svijest o ulozi žena i važnosti njihovog doprinosa u političkom životu, ali i realnih prepreka koje se mogu prevazići samo uz podržavajuće poli-tike i prakse partija, nezavisno od toga da li su one bile precizno uređene kvotama ili su na drugi način efektuirane. Ove partije su prešle dug put od definisanja „žena kao problema“ do „muškaraca kao problema“, što je značilo i da je fokus odgovornosti za promjenu stav-ljen na muškarce. Zato im nije bio potreban poseban zakon koji reguliše zastupljenost žena u parlamentu, niti on u Švedskoj postoji i da-nas. Ali, švedski parlament ulaže kontinuirane napore da omogući svima jednake šanse za učešće. Na simboličkoj ravni, bilo je važno i otvaranje dnevnog centra za djecu 1999.go-dine, u samom švedskom parlamentu, koji je kao servis besplatan. Brojna istraživanja koja uključuju parlamentarce/ke i koja se odnose na kvalitet njihove zastupljenosti se sprovode redovno i rezultiraju ozbiljnim de-batama o daljem suštinskom unaprijeđenju uključenosti žena u procese donošenja odluka.

11

• Norveška

Na parlamentarnim izborima u Norveškoj 2009.godine, od 169 mjesta u nacionalnom parlamentu (Storting) 67 su zauzele žene, što čini 39.6%, a taj procenat Norvešku visoko rangira u evropskim i svjetskih razmjera-ma zastupljenosti žena u političkom životu.

Norveški izborni sistem je zasnovan na prin-cipima direktnih izbora i proporcionalne zas-tupljenosti u okviru svih izbornih jedinica. Glasači/ce direktno glasaju za predstavnike/ce svoje jedinice kroz davanje glasa izbor-noj listi, a proporcionalna zastupljenost se ostvaruje tako što se narodni predstavnici/ce rangiraju na osnovu broja dobijenih glasova.

Odličan rezultat u političkoj zastupljenosti žena u Norveškoj je posljedica velikih promje-na koje su se desile u toj zemlji u posljednjih 40 godina, ne samo u oblasti ravnopravnosti polova u procesu odlučivanja, već pozicije žene u čitavom društvu. Feministički pokret koji je značajno ojačao 70-ih i 80-ih go-dina prošlog vijeka, imao je presudan uticaj na ove procese, a svoju podršku je našao i u Laburističkoj partiji (Det Norske Arbeider-parti). Ta simbioza je navela neke analitičare na upotrebu kovanice „državni feminizam“, opisujući izrazito povoljan institucionalni ok-vir koji je postao saveznik ženama u borbi za njihova prava. Država je sprovodila brojne mjere koje su pružale mogućnost ženama za napredak u karijeri, uključujući i politiku koja garantuje svakom djetetu mjesto u vrtiću, ako se za isto prijavi. Dugo je trebalo da se promi-jeni odnos u kojem su za žene bile rezervisane uloge onih koje brinu za djecu i domaćinstvo, a za muškarce one koje se odnose na donošenje odluka, zarađivanje i održanje moći u društvu. Pokazalo se kao ključno pružanje realnog izbo-ra ženama i muškarcima u smislu posvećivanja karijeri ili porodici, uz obezbijeđenje struk-tura koje to mogu podržati. Ipak, i pored gen-eralno pozitivne klime u prihvatanju rodne

ravnopravnosti, bilo je potrebno uvesti do-datna zakonska rješenja kojima bi se ženama omogućio jednak tretman u politici. Tako je 1973.godine donešen Kraljevski dekret za obezbijeđenje jače prisutnosti žena u državnim organima. To prati 1978.godine Zakon o rod-noj ravnopravnosti, a 1981.godine njegova dopuna, koja u vidu člana 21 donosi obavezu da najmanje 40% osoba oba pola mora biti zas-tupljeno u lokalnim, regionalnim i državnim organima. Ova dopuna se nije direktno odnosi-la na izbore, pa je tako izostala kvota za iz-bore za parlament, lokalna i regionalna vijeća.

No, gotovo sve političke partije su uvele kvote u svoje dokumente, izuzev Konzervativne partije (Høyre) i Partije progresa (Framstegspartiet), tako da je sistem zaživio na političkom nivou. Sve ove partije sa propisanim kvotama su pred-vidjele najmanje 40% žena na svojim listama, a Laburistička partija je taj procenat uvećala na 50%. S obzirom da ne ulaze svi sa partijskih lista zaista u organe u koje se biraju, važna je bila i pozicija na kojoj su se žene nalazile, odnosno ko-liko su visoko stojale na tim listama. Na samim izborima, glasači su zahvaljujući izbornom za-konu mogli uticati ko će se u konačnici naći u predstavničkim tijelima rangirajući izabrane kandidate/kinje na samom biračkom listiću.

Znači, nije bilo dovoljno imati samo obrazo-vane i talentovane žene, već i mehanizme koji će obezbijediti da one svoj potencijal isko-riste u pozicioniranju u upravljačkim tijelima i na rukovodećim pozicijama. To je shvatila i norveška politička elita uvodeći kvote kako bi ubrzala razvoj sistema, a zasnivajući te svoje napore na principima pravičnosti (žene imaju pravo da učestvuju pod jednakim uslo-vima, kao i muškarci, u procesima donošenja odluka), upotrebe postojećih resursa (žene imaju drugačija iskustva nego muškarci i mogu unijeti drugačije perspektive i političke agende), odgovora na postojeće društvene 12

interese (žene bi trebale biti prisutne u politici, ne samo zato što imaju zajedničke interese kao muškarci, već i što mogu imati svoje posebne interese i samim tim i priliku da ih artikulišu).

Slično Švedskoj, 70-te godine prošlog vijeka su bile ključne za ulazak žena na velika vrata u norvešku politiku. Naime, do 1972.godine od-nos žena kao članica i zamjenica na nivou svih državnih organa bio je 10.5%, da bi 1973. go-dine bila uvedena prva pravila koja obezbijeđuju jaču zastupljenost žena. To je rezultiralo sa uvećanjem žena u ovoj sferi na 21.8% u 1979.godini, a u drugoj polovini 1980. godine na 30.6%. Ovakav napredak ne bi bio moguć bez odgovarajućeg zakonskog okvira koji se odno-sio na zastupljenost žena, ali je i sama društvena debata bila jako korisna i ubrzala je sam proces.

Važnost regulacije za čitav sistem se oslikava i kroz primjer učešća žena u upravnim od-borima. U 2004. godini su uvedena pravila po kojima mininum od 40% žena mora biti na rukovodećim pozicijama u kompanijama u kojima vlasništvo ima država. Do 2003.godine, u velikim kompanijama, svega 7% žena je učestvovalo u radu upravnih odbo-ra. Od 2006.godine ova pravila se primjen-juju na sve kompanije. Proporcija žena u up-ravnim odborima u 2008.godine bila je 45%.

Takođe, nedefinisane kvote unutar partija su pokazale neupitan uticaj na procentualnu (ne)zastupljenost žena. Naime, dvije partije koje nijesu uvrstile kvote u svoje dokumente imaju prilično nizak nivo žena u odnosu na partije koje imaju kvote. Na opštinskim izborima 2007.godine Socijalistička lijeva partija (So-sialistisk Venstreparti) je dostigla 50% zastu-pljenosti žena, Laburistička 42%, Liberalna 40.3%, Partija centra (Senterpartiet) 39.7%, Narodna hrišćanska partija (Kristelig Folkepar-ti) 36%, Konzervativna partija 33.6% i Partija progresa 28.1%. Laburistička partija, koja ima definisan minimum od 50% zastupljenos-ti žena, je taj cilj ostvarila na posljednjim

parlamentarnim izborima, a pošto ima premijera koji je taj princip prenio i na strukturu vlade, od 20 članova vlade je 10 žena odnosno 50%.

Norveški put bio je postepen, od izbora u 1945. godini na kojima je u parlament ušlo 7 žena do posljednjih u 2009. godini na kojima su žene osvojile 67 mjesta, ali uz stalan rast, koji je ubrzan od 1973. godine, kada su žene od prethodnih izbora (1969.godine) na kojima su imale 14 mjesta u parlamentu uvećale svoju zastupljenost na 24 mjesta, da bi ta brojka već 1977. godine iznostila 37 mjesta, i poslije ovih naglih skokova se stabilno dalje razvijala. Iako pitanje kvota nije bilo istovremeno usvojeno u političkim partijama, pri čemu one postoje u svim tim partijama danas, jasno je da nije bilo ni suštinskog otpora prema rodnoj ravnopravnosti kao principu, kao i da su definisane kvote po-mogle da ovaj princip brže i djelotvornije zaživi.

13

• Njemačka

Njemačka, po rang listi Interparlamentarne unije, zauzima dosta visoko 19-to mjesto među analiziranih 187 država sa 32.8% žena par-lamentarki u svom nacionalnom parlamentu (Bundestag). Ni u ovoj zemlji politička arena nije bila dovoljno privlačna ni propusna za žene do 70-ih godina prošlog vijeka, odnos-no bila je snažno dominirana muškarcima, a procenat žena u parlamentu nije prelazio 6%, ali od tada počinje polako da raste.

U Njemačkoj je na snazi mještoviti sistem proporcionalnog člana, po kojem biračima stoje na raspolaganju dva glasa. Prvi, primarni je za kandidata/kinju a drugi za partijsku listu. Izborna lista je zatvorena i blokirana tako da birači nemaju uticaja na redoslijed unutar liste. Birači mogu samo da ne iskoriste oba glasa ili da iskoriste glasajući za kandidata/kinju koji nije na partijskoj listi koju je birač izabrao. Polovina članova nacionalnog parlamenta se bira prostom većinom u 328 jednomandatnih izbornih jedinica, dok se druga polovina bira korišćenjem proporcionalnog sistema partijskih lista odnosno birači se opredjeljuju za jednu od izbornih lista. Propisani cenzus na nacional-nom nivou je 5%. Raspodjela direktnih man-data se vrši na nivou jednomandatnih izbornih jedinica, a mandata sa liste na pokrajinskom ni-vou gdje se izračunava koliko je mandata svaka od partija osvojila. Od tog broja se oduzimaju direktni mandati, a preostali mandati se raspod-jeljuju sa partijske liste slijedeći redoslijed koji je unaprijed utvrđen. Ukoliko partija osvoji više direktnih mandata nego ukupno na osnovu bro-ja osvojenih glasova dozvoljeno joj je da zadrži višak mjesta, a sastav nacionalnog parlamenta se uvećava do održavanja sljedećih izbora.

Ulazak Zelene partije (Bündnis 90/Die Grünen) u parlament 1983. godine, uveo je do tada najveći broj žena, pa je od 9.8% njihov broj porastao na 15.4% u samo tom izbornom

ciklusu, a tendencija rasta se od tada nastavlja do danas. Strah od gubitka glasova je motiv-isao i ostale partije da se okrenu ženama i ne dozvole da Zelena partija ostane usamljena u afirmaciji izbalansiranog učešća žena u politi-ci. Tome je u prilog išao i izborni sistem, koji je uvećavao šanse žena na samim izborima, a samim tim i partija na čijim su se listama nalazile. Tako su 2009.godine žene osvojile 44% mjesta kroz proporcionalan sistem, a 21% kroz većinski, dok su muškarci na is-tim izborima imali 79% kroz većinski sistem i 56% kroz proporcionalni. Ovo je otvorilo pitanje nominacije unutar partija, na čijim se listama i dalje žene nalaze niže pozicionirane od muškaraca što im značajno umanjuje šanse za izbor. U suštini, aktivni članovi političkih partija kontrolišu proces nominacije kandidata, a konačnu riječ daju partijske skupštine koji-ma dominiraju muškarci. Posljedično, to vodi napretku onih žena koje prolaze sve partijske ljestvice (što je nerijetko veliki izazov kroz prizmu porodičnih obaveza), igraju po pravil-ima, ne dovode u pitanje postojeće sisteme unutar partija niti uzrokuju valove promjena.

Veliku ulogu imaju i idelologije partija. Tako, partije ljevice, koje drže do većeg stepena jednakosti svih u društvu, pokazuju i daleko veću otvorenost. U Socijaldemokratskoj partiji Njemačke (Sozialdemokratische Partei Deutschlands), Zelenima i Lijevoj partiji (Die Linkspartei) procenat žena među poslani-cama je između 38 i 53, dok je u Hrišćansko-demokratskoj partiji, Hrišćansko-socijalnoj uniji (Christlich-Demokratische Union) i Parti-ji slobodnih demokrata (Freie Demokratische Partei) taj procenat između 15 i 25. Partije ljevice su uvele i kvote u okviru svojih in-ternih dokumenata, u čemu je pionirski poduh-vat sprovela upravo Zelena partija propisujući 1980.godine minimum od 50% zastupljenos-ti žena na izbornim listama i partijskim

14

funkcijama. Socijademokrate su kvote uvele 1988.godine, potaknute akcijom Zelenih, ali i strahom da će ukoliko to ne učine izgubiti glas-ove upravo od Zelenih, pri čemu su oni usvojili kvotu od 40% zastupljenosti žena na izbornim listama i u najužim partijskim organima. Lijeva partija se obavezala na jednaku zastupljenost muškaraca i žena. Na drugoj strani, Hrišćansko demokratska partija se obavezala na 33% zastupljenosti žena na partijskim listama i u najužim partijskim organima, ali njihov parti-jski statut dozvoljava varijacije ukoliko se to obrazloži nedovoljnim brojem kvalifikovanih ženskih kandidata. Hrišćansko-socijalna unija i Partija slobodnih demokrata su odbile bilo kakav oblik uvođenja kvota smatrajući da je to urušavanje koncepta uvažavanja individualnih postignuća. Danas, sve partije u njemačkom parlamentu imaju definisane partijske kvote.

Kada je 2005.godine Angela Merkel („Tevton-ska Tatcherka“, „Gospođa Evropa“, „Mama“) preuzela funkciju kancelarije, ona je bila prva žena na čelu savezne vlade, ali su i dalje svih 16 moćnih državnih guvernera bili muškarci. U 2011.godini, slika njemačke politike dobija više žensko lice i danas se među guvernerima nalaze 3 žene. Njemačke političarke uspijeva-ju sve češće da usklade napredak u karijeri i porodični život, o čemu svjedoči i primjer popularne ministarke rada Ursule von der Ley-en, majke sedmoro djece. Upravo takve žene, uglavnom iz Hrišćansko demokratske partije, počinju da mijenjaju pristup politici, uvode nove načine razmišljanja koji prihvataju da žene imaju podjednako pravo na porodicu i karijeru, iako to još nema dovoljnu podršku javnog mn-jenja. Interesantno je da Njemačka predstavlja jednu od država u kojoj su danas žene zastu-pljenije u politici nego u visokom obrazovanju ili pak, biznisu (svega je 2.2% žena u upravnim odborima). Analitičari ukazuju da i dalje domi-naraju „muške mreže“ unutar partija, a da žene napreduju samo ukoliko imaju snažne savezni-ke u muškim kolegama. U taj model se uklapa i

Merkelova, koja je 2000.godine preuzela part-iju od bivšeg kancelara Helmuta Kohla, kao njegov kadar, nakon što je tadašnji lider Wol-gang Schauble, morao da podnese ostavku zbog skandala oko partijskih donacija (ranije je bila jedina ministarka u njegovoj vladi). Iako popu-larnost njene partija pada, Merkelova je trenut-no u Francuskoj voljenija od Nikole Sarkozyja i predstavlja jednu od najmoćnijih evropskih političkih ličnosti. Realna i pragmatična, pro-tivi se proširenju EU izvan njenih mogućnosti (posebno punopravnom članstvu Turske), zemljama koje koriste euro zna da priprijeti kako da se brinu o zajedničkoj valuti, radi na jačanju evroatlanskih veza a u grčkoj javnos-ti je neomiljena zbog tvrdog stava prilikom odlučivanja o uslovima pomoći Unije Grčkoj.

Ovakav razvoj neumitno vodi do oblikovanja drugačije političke kulture u Njemačkoj, koja se sve manje opisuje kao stara „mačo politika“, poprimajući karakteristike konsesualnog pristu-pa. Neki to pripisuju izbornom sistemu, koji traži građenje koalicija, a samim tim i drugačiji liderski stil koji prednost daje pregovorima i ot-vorenosti za različitosti. Fokus na ličnosti An-gele Merkel, bez jačeg trenda rasta žena, stav-lja u drugi plan još uvijek postojeće barijere za veću zastupljenost žena u njemačkoj politici.

15

• UK

Ujedinjeno kraljevstvo, iako u mnogim sfera-ma može služiti kao model, u dijelu zastu-pljenosti žena je ispod prosjeka država Ev-ropske unije. Među ženama koje pokrivaju ministarske pozicije, prosjek u EU je 25.75%, a u UK 17.39% (4 žene od ukupno 23 člana kabineta Davida Camerona). Situacija je nešto bolja u zastupljenosti žena u Donjem domu nacionalnog parlamenta (Westminster) gdje imaju 21.88%, dok je EU prosjek 24.32%, a svakako najbliže EU je u samom Evropskom parlamentu gdje britanske poslanice zauzim-aju 33.33% mjesta, a EU prosjek je 34.92%.

U Ujedinjenom kraljevstvu je na snazi više izbornih sistema, što ima svoje posljedice i u zastupljenosti žena. Za izbor poslanika/ca u Donjem domu britanskog nacionalnog parla-menta koristi se sistem relativne većine. Tako je, prilikom održavanja izbora, zemlja podi-jeljena na 646 jednomandatnih izbornih jedi-nica u kojima se koristi sistem relativne većine, odnosno model po kojem pobjeđuje onaj kan-didat/kinja koji osvoji relativnu većinu tj. pred-nost nad svim ostalim kandidatima/kinjama koji konkurišu u toj izbornoj jedinici. Ovakav izborni sistem dovodi do visokog stepena dis-proporcionalnosti u odnosu na osobenosti biračkog tijela, a veoma je loš za afirmaciju balansirane zastupljenosti žena u političkom životu, jer se partije prilikom odabira kandidata dominantno odlučuju za muškarce računajući na činjenicu da njihov kandidat/kinja mora da bude najpopularniji u okrugu kako bi pobijedio. Različite političke partije su usvojile određene oblike pozitivne akcije koje pokušavaju inkorporirati u postojeće izborne sisteme.

Britanija nikada nije prednjačila u balansiranoj zastupljenosti žena u politici. Do prije 100 go-dina ona nije ni imala nijednu ženu poslanicu, odnosno tek je 1919.godine dobila prvu pred-stavnicu u Donjem domu, a 1958. godine u

Gornjem domu. Tokom vremena, te brojke su se popravljale, ali prilično sporo, sve do 1997. godine kada je na opštim izborima broj žena poslanica preko noći udvostručen sa 60 na 120. Smatra se da je tome značajno doprinio tzv. „all women shortlists (AWS)“ sistem pozitivne akcije, koji ponekad označavaju kao kontra-verzan, a koji je, iako dostupan svima, samo Laburistička partija (Labour party) koristila dozvoljavajući da u određenim izbornim jed-inicama budu kratke izborne liste na kojima su svi kandidati/kinje žene. Liberalne demokrate (Liberal Democrats) su na izborima za Evrop-ski parlament 1999.godine koristili i princip naizmjeničnog popisivanja muških i ženskih kandidata, a na izborima za grad London je primijenjen sistem udvostručavanja kandidata s obzirom na pol. Nakon izbora 2005. godine žene poslanice su među Laburistima činile 27.5%, Konzervativcima (Conservativs) 8.6% , Liberalima 16.1%, dok su u ukupnom odnosu u Donjem domu zauzimale 19.8%, što jeste uspjeh ako se pođe od toga da su na izborima 1979.godine žene osvojile svega 3%, ali svaka-ko nedovoljan uzimajući u obzir da se radi o zemlji koja ima brojne druge prednosti i koja nerijetko nosi lidersku poziciju u mnogim pro-cesima odlučivanja na međunarodnom planu.

Posljednje statistike ukazuju da je među mlađim poslanicima/cama broj izbalansiran, tako da danas od 28 poslanika/ca koji su ispod 30 godina u Donjem domu pola čine žene a pola muškarci. Ukupna slika je još daleko od poželjne, a i studije ukazuju da mlade žene nijesu posebno motivisane da se uključe u poli-tiku, što ne ulijeva optimizam u brzu promjenu ovakvog stanja. Ohrabruje činjenica da je situ-acija povoljnija kada se radi o zastupljenosti u drugim institucijama u UK (škotski, velški i parlament grada Londona), kao i na nivou EU.

16

Osnovni problem daljeg unaprijeđena iz-balansirane zastupljenosti žena u UK pred-stavlja sam izborni sistem koji je krajnje nepovoljan za žene i druge društvene grupe koje ostaju na nezadovoljavajućem nivou uključenja u politički život. Usvajanje parti-jskih kvota je, takođe, došlo dosta kasno i to inicirano međunarodnim pritiskom koji su po-mogle žene iz različitih partijskih internacio-nala, prije svega Socijalističke internacionale.

Iako je UK imalo jednu od najsnažnijih političkih figura u svjetskim razmjerama, u hladno-ratovskom periodu, rad Margaret Thatcher („Gvozdene Lejdi“) u afirmaciji žena u političkom životu Ujedinjenog kraljevstva bio je obrnuto proporcionalan njenom pregnuću u oblikovanju brojnih pitanja u svjetskim razmjerama. Ona je u potpunosti nastavila tradiciju čuvenih i moćnih britanskih vladarki – kraljice Elizabete, kraljice Viktorije i kraljice Elizabete Druge – koje nijesu ništa učinile za suštinsko unaprijeđenje pozicije žene u društvu, nezavisno od toga što je čitava britan-ska istorija značajno obilježena uticajem žena kao predvodnica u čijim periodima vladavine je bila respektabilan ili najjači faktor na global-nom planu. Pojedini analitičari to objašnjavaju njenim porijeklom iz niže srednje klase, drugi ultrakonzervativnošću koja je odlikovala, a treći njenim ličnim uvjerenjem da su žene os-vojile sva prava i da nikakva dodatna pozitivna akcija nije potrebna kako bi se ona dalje razvi-jala. Thatcherova je napravila istorijski pomak, probijajući stakleni partijski plafon, kao prva britanska premijerka, ali je u svom kabinetu imala samo još jednu ženu, pored same sebe. Analitičari navode da je Thatcherova brižljivo vodila računa o svojim interesima, i nerijetko u promotivne svrhe isticala činjenicu da je supru-ga i majka, dijelila recepte čitaocima i pričala o značaju harmoničnog porodičnog života.

Istovremeno, u sprovođenju svoje politike bila je daleko od mirovnih inicijativa, zamrznula je dječije dodatke, osuđivala samohrane ma-jke ili majke koje su dovodile djecu na posao u nemogućnosti da nađu druge načine da ih zbrinu dok rade, ukinula isporuku besplatnog mlijeka siromašnoj djeci, smanjila finansiranje institucija za korisnike socijalne pomoći, odbi-jala odgovornost države za svoje najsiromašnije građane/ke, lomila sindikalne organizacije što stoji i kao jedna od najupečatljivih akcija njene vladavine, a što je imalo nesagledive nega-tivne posljedice po ekonomski položaj žena, bilo da su i same bile zapošljene ili živjele u domaćinstvu čiji su članovi gubili posao. Žene su je optuživale da je izdala svoj pol i da želi da bude muškarac u muškom svijetu, a ona je sa istim žarom prezirala feminizam kao takav i u vođenju politike odbacivala bilo kakav „ženski“ pristup. Mada sama nije učinila ništa podsticajno za dalje uključenje žena u politiku, Thatcherova je ličnim primjerom nepovratno proširila horizonte mogućnosti žena u britan-skoj politici i srušila stereotipe o nesposob-nosti žena da vode državu. Samom činjenicom da je postojala, ma koliko to zvučalo kon-tradiktorno, izvršila je ogroman uticaj na promjenu percepcije žene u politici, iako je jasno da to nikad nije bila njena ambicija.

17

• Slovenija

Slovenija je postala članica Evropske unije 2004.godine, ali i dalje u afirmaciji rodne ravnopravnosti je značajno ispod prosjeka ze-malja EU, sa svega 14.4% poslanica u svom nacionalnom parlamentu (Državni zbor).

U Sloveniji je na snazi proporcionalni izborni sistem sa otvorenim listama kandidata/kinja za izbore za nacionalni parlament koji uključuje cenzus od 4% na nacionalnom nivou, sa izuzetkom 2 predstavnika/ce manjina. Država je podijeljena na 8 izbornih jedinica, dalje podeljenih na 88 izbornih okruga (11 okruga u svakoj jedinici). Birači mogu da glasaju za partijsku listu ili za pojedinačne kandidate/kin-je sa jasnom naznakom svog izbora kandidata/kinje, a mjesta se raspodjeljuju na proporcio-nalnoj osnovi. Svaka partija treba da odabere jedno ime sa liste kandidata za svaku od 88 izbornih okruga da predstavlja partiju, što je značajna prepreka u procesu imenovanja žena i jedan od razloga njihove podzastupljenosti u političkom životu. Predstavnici italijanske i mađarske etničke zajednice imaju posebne okruge za svaku od manjina i biraju se većinski.

Slovenija je u Socijalističkoj federativnoj re-publici Jugoslaviji (SFRJ) predstavljala jednu od najrazvijenijih republika, koja je praktično primjenjivala isto zakonodavstvo i prakse kao i ostale republike. To je značilo i uvođenje kvote od 30% za žene u statutima društveno-političkih organizacija od 1974.godine. No, samo je prvih godina ta odredba, koja nije našla svoj zakonski izraz, bila i poštovana, dok je kasnije broj žena u politici padao. Iako su žene činile 46% radne snage koja je doprinosila i punjenju nacionalnog budžeta sredinom 80-ih godina prošlog vijeka i oko 40% članstva Komunističke partije to se teško moglo zaključiti po slici koju je pružao politički spektar nakon izbora u Sloveniji.

Sa političkim i ekonomskim reformama koje su nastupile od 1986. godine u Sloveniji i koje su vodile uspostavljanju njene nezavisnosti, javljaju se i prve ženske političke grupe: Žene za politiku i Prener klub. Međutim, u previran-jama i velikim pitanjima koja su pratila prve višestranačke izbore 1990.godine, uspostavl-janje izbalansirane rodne zastupljenosti je os-talo ostalo za neka bolja vremena, a političke partije su liste kreirale manje više ignorišući žene. Neke od njih su i otvoreno napadale sistem kvota kao „sramno komunističko naslijeđe“. Novoosnovane partije, poput Lib-eralnih demokrata (nastali od ranije Socijalis-tilke omladine) su podržale kvote načelno, ali ih nijesu uvrstili u svoja dokumenta, dok je Socijalistička partija Slovenije zadržala 30% smatrajući da je to norma koja još nije imala priliku da se dokaže i da joj treba pružiti šansu. Tokom procesa priključenja Socijalističkoj in-ternacionali, Partija demokratske obnove (ranije Savez komunista Slovenije) je, uz pritisak koji donose obaveze članstva u samoj internacio-nali, kao i svojih ženskih aktivistkinja, ostavila odredbu od 30% u svojim osnovnim dokumen-tima. Ipak, sve to nije našlo praktičan izraz na izborima, pa je 1990.godine zastupljenost žena pala na 18% u odnosu na 26% iz sredine os-amdesetih godina, što je bio i snažan udarac feminističkom pokretu u Sloveniji kojem je zauzvrat data kompenzacija u vidu formiran-ja skupštinske komisije za ženske politike.

Aktivistkinje u političkim partijama su nas-tavile da rade i u jesen 1990. godine je u okviru Partije demokratske obnove formirana Ženska frakcija, a tokom 1991.godine, su i ostale političke partije pratile taj trend. Ni to nije uti-calo na faktičku promjenu stanja, jer su izbori 1992. godine donijeli još bolniji poraz – 13.3% žena parlamentarki. To je jasno pokazalo da kvote koje su samo labave partijske obaveze nijesu funkcionalne u datom kontekstu i

18

otvorilo prostor za inicijative za zakonsko uređenje kvota, kojih je od 1994. do 2004. go-dine bilo šest i sve su propale uz različite argu-mentacije, ali uz jednu konstantnu – vidljivi ot-por političkiih elita da prostor otvore za žene. To su dokazali i izbori 1996. koji su rezultirali sa 7.8% žena parlamentarki, ali i sa još snažnijim otporom prema kvotama jer je upravo koalicija Ujedinjena lista socijaldemokrata koja je na listama imala najveći procenat žena (42% ) bila i najveći gubitnik izbora, što je i tog političkog aktera vodilo ka omekšavanju ove odredbe u in-ternim dokumentima i snižavaju praga na 33%.

Tokom 2001. godine formira se tzv. Koalicija za jednakost - neformalna mreža aktivistkin-ja, liderki i predstavnika/ca različitih partija, sindikata, NVO-a i univerziteta, koja postaje ključna u zagovaranju za promjene ustava i uvođenju kvote od 40% na izbornim listama za Evropski parlament. Ni taj proces nije išao glatko, ali je uz podršku partijskih rukovodsta-va klubova iz Evropskog parlamenta (Partije evropskih socijalista, Evropske narodne parti-je i Liberala) rezultirao izborom 4 žene od 7 poslanika/ca koji su predstavljali Sloveniju u Evropskom parlamentu u prvom učešću u radu ove institucije, nakon prijema u EU.

Trend se popravlja od izbora 2000.godine kada žene osvajaju 13.3%, 2004. godine je to 12.2% i na posljednjim izborima 2008.godine 14.4%, što predstavlja do sada najveći pro-cenat i najavu trenda rasta žena u ovom tije-lu, iako je sve još daleko od željenog stanja.

Od 2006.godina Slovenija je u okviru svog iz-bornog zakona propisala da se na izbornim lis-tama mora naći minumum od 35% žena, kako bi lista bila verifikovana, pri čemu bi u tran-zicionom periodu, odnosno u prvom izbornom ciklusu nakon usvajanja zakona minimum od 25% zastupljenosti oba pola bio primijenjen.

• Region: Hrvatska, Makedonija, Srbija

Države regiona imaju proporcionalne iz-borne sisteme, sa međusobnim razlikama u broju izbornih jedinica i broju poslanika/ca.

Hrvatska se relativno dobro pozicionira u re-gionu sa 23.5% parlamentarki, što je i rezultat gotovo stalnog rasta od 1990.godine, sa jednim padom tokom izbora 2003.godine. I Hrvatskoj je, poput Slovenije, trebalo dugo da onu zas-tupljenost koja je postojala u periodu SFRJ, povrati u svoj nacionalni parlament (Sabor), jer je na prvim višestranačkim izborima 1990.godine u parlamentu bilo samo 4.6% poslanica. Iako je na čelu hrvatske vlade od posljednjih izbora održanih 2007. godine žena (pri čemu treba naglasiti da je ona došla na tu poziciju na polovini mandata nakon ostavke tada aktuelnog premijera), među 6 potpredsjedničkih pozicija nema nijedne žene, a od 12 ministarstava samo jedno vodi žena. Stoga, uticaj Jadranke Kosor kao premijerke na političku participaciju žena za sada ne proizvodi nikakve pozitivne efekte. Nastupajući izbori će pokazati da li drugačiji trendovi mogu biti uspostavljeni od strane drugih partija, za koje se procjenjuje da će zauzeti vlast.

Makedonija je u 2002. godina usvojila iz-borni zakon za izbore predstavnika/ca na-cionalnog parlamenta (Sobranie) u kojem čl. 37. određuje kako svaka lista kandidata mora sadržati 30% predstavnika oba pola. Na iz-borima te godina izabrano je 17,5% žena, za razliku od 1998.godine kada je izabrano 7,5% žena. Danas u makedonskom parlamentu od 120 mjesta 39 zauzimaju žene, odnosno 33%. U nedavno formiranoj makedonskoj vladi (2011.godine), od 23 člana/ice, 3 su žene, od kojih je jedna i potpredsjednica Vlade.

19

Srbija je, takođe, imala značajan pad žena par-lamentarki u nacionalnoj skupštini (Narodna skupština) nakon uvođenja višestranačja, da bi se tek nakon demokratskih promjena 2000. go-dine, počeo bilježiti postupan rast, pa je tako od 11.2% žena poslanica nakon izbora 2000.go-dine dostignuto 21.6% u tekućem sazivu. Ustav otvara prostor za uvođenje kvota kroz obavezu države da garantuje jednakost žena i muškaraca i razvija politike jednakih mogućnosti i mogućnost uvođenja afirmativne akcije. Ali, izborni zakon propisuje samo obavezne kvote za izborne liste od 30% kako bi lista bila veri-fikovana, što se ne pokazuje kao obavezujuće za partije da isti odnos preslika i na izabrane poslanike. Vlada Republike Srbije od 21 člana/ice, ima 3 žene u svom sastavu od kojih je jedna i potpredsjednica Vlade. Predsjednica Skupštine je žena, kao i većina potpredsjednica.

20

Statistički podaci o prisutnosti žena u Skupštini Crne Gore, lokalnim parlamentima, vladinim organima i pravosuđu

Na posljednjim parlamentarnim izborima u Crnoj Gori, koji su održani 2009. godine, učestvovalo je 16 izbornih listi, od čega je bilo 7 koaliacija i 9 političkih partija koje su se samostalno predstavile, dok je ukupan broj političkih partija koje su uzele učešća bio 23. Na svojim lis-tama, one su imale 967 kandidata, od čega su muškarci činili 85% (825) a žene 15% (142).

Statisti ki podaci o prisutnosti žena u Skupštini Crne Gore, lokalnim parlamentima, vladinim organima i pravosu u Na posljednjim parlamentarnim izborima u Crnoj Gori, koji su održani 2009. godine, u estvovalo je 16 izbornih listi, od ega je bilo 7 koaliacija i 9 politi kih partija koje su se samostalno predstavile, dok je ukupan broj politi kih partija koje su uzele u eš a bio 23. Na svojim listama, one su imale 967 kandidata, od ega su muškarci inili 85% (825) a žene 15% (142).

Izvor: Parlamentarni izbori 2009 – Prilog razvoju politi kog pam enja u Crnoj Gori, Centar za gra ansko obrazovanje, 2009. 21

Političke koalicije i partije su imale različite odnose prema uključenju žena u ovoj fazi iz-bora, a ukupan broj koji se oslikao u zastupljenosti u Skupštini Crne Gore u konačnici bio je 11%, što čini i trenutni saziv, uz izmjenu u odnosu na izbore da je jedna poslanica u poslaničkom klubu Pokreta za promjene (PzP) u međuvremenu zamijenjena sa poslan-ikom, a da je obrnuta promjena izvršena u klubu Demokratske partije socijalista (DPS).

Ukoliko kao pokazatelj uspijeha uzmemo odnos izabranih ženskih i muških kan-didata i samih lista, jasno je da nijedna od političkih partija nije dostigla onaj pro-cenat koji je imala na izbornim listama u smislu zastupljenosti žena, što ukazu-je na potrebu rješenja ovog pitanja kroz obavezujuću zakonsku normu u Crnoj Gori.

Politi ke koalicije i partije su imale razli ite odnose prema uklju enju žena u ovoj fazi izbora, a ukupan broj koji se oslikao u zastupljenosti u Skupštini Crne Gore u kona nici bio je 11%, što ini i trenutni saziv, uz izmjenu u odnosu na izbore da je jedna poslanica u poslani kom klubu Pokreta za promjene (PzP) u me uvremenu zamijenjena sa poslanikom, a da je obrnuta promjena izvršena u klubu Demokratske partije socijalista (DPS).

Izvor: Parlamentarni izbori 2009 – Prilog razvoju politi kog pam enja u Crnoj Gori, Centar za gra ansko obrazovanje, 2009. Ukoliko kao pokazatelj uspijeha uzmemo odnos izabranih ženskih i muških kandidata i samih lista, jasno je da nijedna od politi kih partija nije dostigla onaj procenat koji je imala na izbornim listama u smislu zastupljenosti žena, što ukazuje na potrebu rješenja ovog pitanja kroz obavezuju u zakonsku normu u Crnoj Gori. Izborni zakon nije prepoznavao važnost kvota, a novousvojeni tekst iz septembra 2011. godine samo je djelimi no riješio pitanje zastupljenosti žena obavezuju i politi ke partije da prilikom podnošenja izbornih lista imaju najmanje 30% kandidata/kinja manje zastupljenog pola. Smatra e se da izborna lista koja ne ispunjava ovaj uslov sadrži nedostatke, njen podnosilac e biti pozvan da ih otkloni, a ako to ne u ini izborna lista ne e biti proglašena. Socijalisti ka narodna partija (SNP) je imala amandman na izborni zakon kojim se pitanje kvota rješavalo na djelotvorniji na in, odnosno predlažu i da na listama ne može biti manje od 1/3 žena, a da redoslijed bude takav da se na svakih troje na listi na e po jedna predstavnica manje zastupljenog pola. To je, ina e, bilo rješenje koje je i ranije usaglašeno me u parlamentarkama, ekspertkinjama za ovu oblast, predstavnicama nevladinih organizacija, a podršku je dobilo i od akademske zajednice. Na žalost, kad je došlo do glasanja u Skupštini Crne Gore, parlamentarke nijesu bile jedinstvene tako da su prijedlog poslani kog kluba Socijalisti ke narodne partije podržale samo dvije parlamentarke iz drugih

22

Izborni zakon nije prepoznavao važnost kvota, a novousvojeni tekst iz septembra 2011. godine samo je djelimično riješio pitanje zastupljenosti žena obavezujući političke partije da prilikom podnošenja izbornih lista imaju najmanje 30% kandidata/kinja manje zastupljenog pola. Smatraće se da izborna lista koja ne ispunjava ovaj uslov sadrži nedostatke, njen podnosilac će biti pozvan da ih otkloni, a ako to ne učini izborna lista neće biti proglašena. Socijalistička narodna partija (SNP) je imala amandman na izborni zakon kojim se pitanje kvota rješavalo na djelotvorniji način, odnosno predlažući da na listama ne može biti manje od 1/3 žena, a da redoslijed bude takav da se na svakih troje na listi nađe po jedna predstavnica manje zas-tupljenog pola. To je, inače, bilo rješenje koje je i ranije usaglašeno među parlamentarkama, ekspertkinjama za ovu oblast, predstavnicama nevladinih organizacija, a podršku je dobilo i od akademske zajednice. Na žalost, kad je došlo do glasanja u Skupštini Crne Gore, par-lamentarke nijesu bile jedinstvene tako da su prijedlog poslaničkog kluba Socijalističke narodne partije podržale samo dvije parlamen-tarke iz drugih klubova – po jedna iz Socijali-demokratske partije i iz Demokratske partije socijalista, čime se opet pokazalo da su druge partijske kalkulacije potisnule značaj ovog pitanja i da je vrlo važan momenat izgubljen na duže staze. . Takođe, i partije koje nemaju poslanice, a ranije su pružale snažnu podršku ovom pitanju, u konkretnoj prilici da to dokažu nijesu bile na liniji ranije obećanog. Time su propuštene dvije prilike: da se zaista utiče na promjenu izbornog zakona koji bi obezbije-dio izbalansiranu zastupljenost žena, ali i da se pokaže da je to pitanje za parlamentarke izvan tekućih partijskih podjela što značajno slabi i njihov budući potencijal za promjene ovakve konstelacije odnosa, posebno imajući u vidu prilično složenu proceduru izmjene iz-bornog zakonodavstva koje traži 2/3 većinu.

Na lokalnom nivou, zastupljenost žena u lokalnim parlamentima u 14 opština, i u gradskoj opštini Golubovci u kojima su 2010.godine održani iz-bori, se kreće od 4.8% u gradskoj opštini Gol-ubovci odnosno 5.9% u Plužinama do 18.5% u Kolašinu, dok je ukupan prosjek 11.89%.

U Vladi je od 16 ministarstava na čelu samo jednog ministarka što je 6.4% zastupljenosti žena na ovom nivou donošenja odluka. U or-ganima državne uprave ima ukupno 189 lica sa statusom javnih funkcionera, od kojih su 66 ženskog pola odnosno 34.9%. Od ovog broja u ministarstvima je 99 javnih funkcionera od čega je 35 žena (35.3%), dok je u drugim or-ganima uprave 90 lica sa ovim statusom, a među njima 31 lice ženskog pola (34.45).

Stanje u dijelu izbalansirane zastupljenosti žena je znatno bolje u pravosuđu. Ukupan broj tužilaca u Crnoj Gori je 109, od čega je 64 žena, odnosno 58.7%, uključujući i najviše tužilačke funkcije. Slična pozitivna slika je i u sudstvu: ukupan broj sudija u Crnoj Gori je 260, od čega su 143 žene, odnosno 55%, uključujući i neke od najviših funkcija.

23

Političke partije u Crnoj Gori i odnos prema uključenju žena

Političke partije su presudne u procesu kreiran-ja politika i praksi koje će uključiti adekvatno učešće žena. U Crnoj Gori još ne postoji istin-sko opredijeljenje političkih partija da rodnu ravnopravnost uvrste u sastavni dio pitanja koja se odnose na demokratizaciju i evropeizaciju društva. Iako interna dokumenta političkih partija daju izvjestan prostor za afirmaciju žena, praksa je deprimirajuća i žene ostaju u ozbiljnoj manjini u rukovodećim organima.

Demokratska partija socijalista (DPS) u svom programu iz maja 2011.godine, koji nije pisan rodno senzitivnim jezikom, prepoznaje značaj rodne ravnopravnosti u okviru tačke 18 „Za društvo rodne ravnopravnosti“ i tome posvećuje tri uopštene, neobavezujuće rečenice: „Moramo pokazati viši stepen privrženosti ovom načelu modernih društava. Ta privrženost će se cijeniti kroz mjerljive rezultate. Ovakav odgovoran odnos, uz uvažavanje kulturološke specifičnosti našeg društva, približiće nas nivoima razvijenijih i zrelijih demokratija.“ U čitavom Programu nijesu ponuđene konkretne metode kojima bi se žene podstakle na učešće u politici. Samo je, u određenim dijelovima, konstatovano da muškaraci i žene imaju jed-naka prava i status u društvu, kao i jednake mogućnosti za ostvarivanje tih prava. Takođe, istaknuto je da su muškarci i žene jednako prisutni u svim područjima javnog i privat-nog života. Statut DPS-a članom 56 predviđa ogranizaciju žena, ali naziv organizacije, način i oblici organizovanje žena se, kako se to precizira, utvđuju odlukom Glavnog od-bora partije. Procenat žena na nivou predsjed-nika i potpredsjednika je 0%, u Predsjedništvu partija od 16 članova su 3 žene (18.75%), što čak predstavlja pomak u odnosu na stanje do posljednjeg partijskog Kongresa. Od 15 članova Izvršnog odbora su 3 žene (20%), a od 201 člana Glavnog odbora je 50 žena (24.8%).

Socijaldemokratska partija (SDP) je prva crnogorska politička partija koja je na vrlo kvalitetan i sistematičan način u svojim pro-gramskim dokumentima obradila pitanje rodne ravnopravnosti i političke participacije žena. Njena dokumenta nijesu pisala rodno senzitivnim jezikom, ali je naglašeno da iz-razi koji se koristi za fizička lica u muškom rodu, podrazumijevaju iste izraze u ženskom rodu. Na posljednjem kongresu, koji je održan početkom juna 2011. godine, usvojen je i novi program ove političke partije koji više nema poseban odjeljak o rodnoj ravnopravnosti niti to pitanje postoji više u fokusu partije, ako je suditi po ovom dokumentu. Član 17 Statuta, koji se odnosi na organizaciju SDP-a, predviđa kroz stalne oblike posebnog organizovanje Forum žena, koji okuplja i organizuje djelo-vanje članica i simpatizerki SDP-a. Naglašeno je da se Forum žena “bori se za prava žena i zaštitu tih prava, a naročito za: ravnopravnost polova; veće učešće žena u političkom i javnom životu; poboljšanje položaja žena u društvu i porodici; pružanje pomoći ženi i po-rodici.” Forum ima svoj program i strateške pravce. No, praksa SDP-a je potpuno anulirala odličnu osnovu postavljenu osnovnim doku-mentima. Na nivou predsjednika i potpred-sjednica, SDP nema žena, u Predsjedništvu su među 15 članova 3 žene (20%), a od 82 člana Glavnog odbora je svega 12 žena (14.5%).

Nova srpska demokratija (NOVA) u svom Programu iz 2009.godine, koji je pisan djelimično rodno senzitivnim jezikom, nema posebnog dijela koji tretira prava žena. U dijelu „Slobodno društvo“ je navedeno da ova partija promoviše rodnu ravnopravnost a fokus je stavljen na jačanje mehanizama u društvu za ženu-majku. „Svim majkama, tokom određenog vremenskog razdoblja prije i poslije porođaja, biće pružena posebna zaštita.

24

Tokom tog perioda, svim majkama biće obezbijeđeno pravo na socijalno osiguran-je i zaštitu, a majkama koje su zaposlene plaćaće se odsustvo u skladu sa standardima koji su na snazi u zemljama Evropske unije. Iskorijenićemo praksu kršenja radnih prava zaposlenih majki.“ Nema posebnih mjera i politike snaženja žena da se bave politikom. Član 45 Statuta predviđa Forum žena, kao dobrovoljnu organizaciju svojih članica, i da „Forum aktivno učestvuje u političkom životu NOVE i ima za cilj stvaranje ambijenta za što značajnije učešće žena u politici.“, Uključenje žena na partijskim funkcijama obezbjeđuje se tako što „Predsjednica Predsjedništva Fo-ruma žena je, po funkciji, član Glavnog od-bora, a predsjednice opštinskih foruma žena su, po funkciji, članovi opštinskih odbora“. Na nivou predsjednika i potpredsjednika nema žena, u Predsjedništvu su od 18 članova 2 žene (11.1%), u Izvršnom odboru među 20 članova je zastupljenost žena 0%, dok je u Glavnom odboru od 114 članova, 13 žena (11.4%).

Socijalistička narodna partija (SNP) u svom Programu iz 2010.godine, prepoznaje kao zasebno pitanje rodne ravnopravnosti, za koje se kaže „Rodna ravnopravnost je nužna pretpostavka demokratizacije našeg društva, ali i bitan uslov dokazivanja naše zrelosti u primjeni evropskih principa i vrijednosti. SNP CG ne želi da politiku rodne ravnopravnosti svodi na lingvističke obrasce i deklarativ-na zalaganja, već da istinski afirmiše ulogu žena i značaj njihovog učešća u društvenim angažmanima. Insistiramo na punoj društvenoj uključenost žena, na ravnopravnim uslovima za zapošljavanje i ostvarivanju svih drugih ekonomskih i socijalnih prava. Zalažemo se za ravnomjerno učešće žena na najvažnijim mjes-tima donošenja važnih političkih i ekonomskih odluka, nikada ne zanemarujući činjenicu da su žene većinska populacija u Crnoj Gori. “ Pose-ban dio opredijeljen je i za mehanizme koji omogućavaju da se žena posveti pored profesi-je i porodici. Statut SNP-a predviđa članom 67

organizaciju žena, kao dobrovoljnu organizaci-ju koju čine žene članice partije. Precizira se da „Organizacija žena bavi se položajem i pravima žena u društvu, kao i ostvarivanjem prava žena u skladu sa evropskim standardima i konvencijom. Način organizovanja i rada organizacije žena uređuju se posebnom odlukom Glavnog od-bora.“. SNP nema žena na nivou predsjednika i potpredsjednika, dok u Izvršnom odboru od 37 članova 11 čine žene (29.7%). U Glavnom odboru od 148 članova je 35 žena ili 23.6%.

Pokret za promjene (PZP) ima Program iz 2006.godine, koji nije pisan rodno senzitivnim jezikom, na sveobuhvatan način tretira ve-liki broj pitanja relevantnih za funkcionisan-je crnogorskog društva, ali ne pitanje rodne ravnopravnosti. No, u uvodnom dijelu nave-deno je da je ravnopravnost jedno od temeljnih civilizacijskih dobara, te da je stalni politički zadatak PzP-a očuvanje i naglašavanje ravno-pravnosti polova, kako u porodici i na radnom mjestu, tako i u javnom i društvenom životu. Ne postoje prijedlozi posebnih politika za osnaživanje žena u politici. Statut u Poglav-lju VII koje se odnosi na posebne (interesne) oblike organizovanja predviđa Klub, mrežu žena kao dobrovoljne organizacije koje čine članice PzP-a. Navodi se da se „Organizacija bavi položajem i pravima žena u društvu, os-tvarivanjem prava žena u skladu sa evrops-kim standardima i zalaže za aktivno učešće žena na svim nivoima i u svim aktivnosti-ma partije. Organizacija i djelovanje Kluba, Mreže žena uređuje se Pravilnikom donijetim od strane Predsjedništva partije na prijedlog samog Kluba, Mreže žena”. Na nivou pred-sjednika PzP nema ženu, ali na nivou potpred-sjednika od 3 člana jedna je žena (33.3%). Na nivou Predsjedništva od 20 članova su 2 žene (10%), a u Glavnom odboru od 100 članova 17 je žena (17%), što ukupni rezultat snižava.

25

Bošnjačka stranka (BS) u svom Programu iz 2005.godine, koji je dopunjen 2007.godine, a koji nije pisan rodno senzitivnim jezikom, ne prepoznaje kao posebno pitanje rodnu ravno-pravnost. Jedino u dijelu „Ljudska prava“ postoji opšta izjava o tome da demokrati-ja znači prava, slobode i jednakost ljudi i građana bez obzira na vjeru, naciju, rasu, pol, jezik, društveno-politički položaj i političko uvjerenje. Osim što ne postoje posebne mjere za osnaživanje žena u politici, predložene su mjere zaštite majki koje su odgojile više od troje djece, čime se funkcija žena u društvu svodi na usko reproduktivni okvir uz naglasak da „Žena koja rađa i uspješno podiže i odgaja podmladak, vrši važnu društvenu funkciju.“. U Statutu, u članu 28 kojim se uređuje izbor članova Glavnog odbora stoji da Forum žena delegira dva člana, ali ni u jednom drugom dije-lu Statuta se ne definiše ovo tijelo. Po podacima koji su dostupni javnosti nema u rukovodećim organima Bošnjačke stranke žena, pri čemu tre-ba naglasiti da nijesu javnosti dostupni podaci o sastavu Predsjedništva i Glavnog odbora.

Hrvatska građanska inicijativa (HGI) u svom Programu iz 2003.godine, koji nije pisan rodno senzitivnim jezikom, ima poseban dio pod na-zivom „Žene“ u kojem stoji „HGI smatra da su prava žena u Crnoj Gori znatno zapostavljene pri čemu misli na njihove interese, ljudska i građanska prava. Zato će se HGI snažno zala-gati za ravnopravni udio žena u svim segmen-tima života, odnosno za apsolutnu ravnotežu među polovima i konačno napuštanje konzer-vativnog mišljenja koji životni prostor žene u Crnoj Gori uglavnom svodi samo na brigu o obitelji. U tom smislu HGI zalagat će se za punu afirmaciju žene kao studenta, vrhunskog menadžera, naučnika, političara, umjetnika.“ Nema prijedloga posebnih mjera za osnaživanje žena u politici. Statut ne prepoznaje bilo kakav vid organizacije žena, Ipak, to je jedina parti-ja koju vodi žena, dok je Predsjedništvu od 8 članova 1 žena (12.5%), a u izvršnom odboru od

15 članova su 2 žene (13.3%). Interesantan je podatak da je jedina predstavnica ove partije u Skupštini Crne Gore žena, a da ista nije članica nijednog od gore navedenih rukovodećih organa.

Detaljni podaci zastupljenosti žena u albanskim partijama nijesu javno dostupni, ali u njihovim najvišim rukovodstvima, čiji se članovi pojavljuju u javnosti, nijesu identifiko-vane žene kao funkcionerke, niti su ikad imali poslanicu u Skupštini Crne Gore. U program-skom dijelu, pitanje rodne ravnopravnosti ne postoji, niti su programi pisani rodno senzi-tivnim jezikom, a sljedstveno tome bilo kakve afirmativne mjere za političku participaciju žena su izostale. Izuzetak je Forca, koja u svom Pro-gramu, ima dio posvećen rodnoj ravnopravnos-ti, a u okviru ciljeva na koje Forca usmjerava svoje djelovanje navedeno je i aktivno učešće žena u političkom životu i partijskim organima, bez speficikacije posebnih politika kojima bi se to dostiglo. Takođe, član 34 Statuta iz 2011. Force predviđa organizaciju Foruma žena kao organizacije članica partija. Dodatno, Statut Demokratskog saveza u Crnoj Gori (DSCG) iz 2005.godine, u članu 1, u okviru Opštih odredbi navodi da se Statutom, između ostalog, uređuju pitanja ravnopravnosti predstavljanja polova u organima partije. To se dalje precizira u članu 53 „Žene su ravnopravni članovi i imaju pra-vo da biraju i budu birane u svim strukturama partije, bez ograničenja. DSCG zalagaće se da žene budu predstavljene u partijskim struktura-ma srazmjerno ukupnom broju žena u članstvu partije. Žene, članice DSCG, imaju Forum žena kao partnersku organizaciju DSCG-u.“

26

Zaključci

Uspostavljanje balansirane zastupljenosti žena je proces koji zahtijeva punu posvećenost svih aktera u društvu, ali i vrijeme. Nijedna od uspješnih priča se nije dešavala preko noći, pre-thodilo joj je dosta toga u datum društvu i onom što utiče na oblikovanje i razvoj tog društva.

Od 1945.godine i prosječnih 3% žena u parla-mentima, došlo se do 19% u 2011.godini, što je prilično spor razvoj. To prati i neujednačenost po državama, pri čemu dobru stranu medalje drže skandinavske zemlje sa 42% zastupljenosti žena i stabilnim trendom daljeg rasta. Među 25 država koje imaju 30% ili više žena u svojim parlamentima, nalaze se i one sa bogatom političkom tradicijom, kao i države u razvoju, a 75% ovih država je usvojilo, kroz zakonske okvire ili partijske programe, mjere kojima se promoviše političko učešće žena. Univer-zalni međunarodni standardi u ovoj oblasti ne postoje, ali je postoje dokumenta i prakse koji su se pokazali kao dobri i funkcionalni.

Brojni su izazovi u postizanju balansirane zastupljenosti žena u političkom životu. To počinje od najbližeg okruženja koje najčešće karakteriše nezadovoljavajući ekonomski razvoj, nepodržavajuća društvena i politička kultura i izborni sistem. Osim toga, u okviru partija kadrovska politika je zasnovana na partijskim pravilima i normama bez senzibi-liteta za drugačije i drugost, a samim tim i za rodne razlike. U konačnici, na dugom putu koji će žena proći da bi bila izabrana, pored izbor-nog sistema, ključna je podrška partije koju će dobiti tokom kampanje, finansijska sred-stva koja ima na raspolaganju, razvoj kulture u sredini u kojoj živi i nivo političke volje.

Istraživanje koje je Interparlamentarna unija (IPU) objavila 2008.godine a koje se ticalo identifikovanja elemenata koji pomažu obliko-vanje parlamenata otvorenih za žene i rodnu ravnopravnost („gender senstive parliaments“),

sljedeće oblasti pozicionira kao ključne:

1) podršku vladajuće partije u parlamentu; 2) rad parlamentarnih odbora, uključujući od-bore koji se fokusiraju na rodnu ravnopravnost i status žena; 3) rad ženskih grupa u parlamentu, koje pre-vazilaze postojeće partijske podjele;4) nova pravila rada samog parlamenta.

Bez obzira na države iz kojih dolaze, raz-voj društvenih i kulturnih procesa, čini se da se žene susrijeću sa sličnim izazovima pokušavajući da postanu dio političkih procesa u kojima su akterke a ne statistkinje. Nerijetko se one vide kao strana tijela u tim procesima, a njihov doprinos ostaje nedovoljno valorizo-van, posebno unutar političkih partija koje su i dalje „muški klubovi“, a samim tim se radije u predlaganju kandidata za različite pozicije opredjeljuju za tzv. sigurne varijante – kolege muškarce. Međutim, ni pojava žena na viso-kim pozicijama u određenim zemljama nije neminovno vodila značajnijoj promjeni uku-pne pozicije žena u dijelu njihove uključenosti u politiku. To ukazuje da je pored uključenja žena potrebno raditi i na promjeni kulturnih obrazaca i unaprijeđenju postojećih procedura.

Nema sumnje da je proces evropskih inte-gracija Crne Gore vrlo ljekovito djelovao na mnoga pitanja koja opterećuju demokratizac-iju društva. U tom kontekstu, međunarodno obavezujući dokumenti, čija je potpisnica i država Crna Gora, su dali snažan pod-strek pozicioniranju rodne ravnopravnosti, a posljedično i mjesta i uloge žena u procesima odlučivanja, na društvenoj agendi. Ovo je vodilo usaglašavanju zakonodavnog okvira, kreiranju strategija i akcionih planova, kao i uspostav-ljanju odgovarajućih institucionalnih meha-nizama radi postizanja rodne ravnopravnosti.

27

Komparativna praksa ukazuje da sve dok postoji istinska politička volja da se pristupi rješavanju nejednake zastupljenosti polo-va, moguće je i rješenje koje neće biti samo u kvotama, iako su se kvote pokazale kao važan i moćan mehanizam, prije svega, na nivou političkih partija, s tim da je njihov učinak varirao. Interesantno je naglasiti i da političke partije koje koriste mjere pozitivne akcije su upravo one koje imaju najbolju zastu-pljenost žena na pozicijiama za koje se biraju.

Zastupljenost žena na pozicijama donošenja odluka u Crnoj Gori je daleko od međunarodno definisanih i prihvaćenih standarda i na-jboljih praksi, a svakako i od javnog interesa. Načini na koje su ovaj problem druge države riješavale su različiti, kao i uticaji razvijenih i primijenjenih strategija. Kvote su se poka-zale kao nezaobilazan impuls koje doprinosi uspostavljanju balansa, ali samo onda kada su obavezne i živuće među političkim partijama. Više od 30 država ima propisane kvote u ok-viru svojih ustava ili izbornih zakona za nacio-nalne skupštine, a u više od 50 država kvote su postale sastavni dio internih partijskih do-kumenata za izborne procese. Skandinavske zemlje se kotiraju najbolje u ovom segmentu, mada nijesu sve uvodile kvote kako bi dostigle sadašnji stepen razvoja, jer su razvoj političke kulture i drugi faktori bili povoljni, što ukazuje na potrebu pažljive procjene konteksta u kojem se određene mjere kreiraju kako bi one bile istinski djelotvorne i vodile izbalansiranom učešću žena u procesima donošenja odluka.

Takođe, izborni sistemi i izborni zakoni imaju presudan uticaj. Većinski sistemi su rješenje koje značajno ograničava izbalansiranu zastu-pljenost polova, dok proporcionalni i mješoviti sistemi omogućavaju uvođenje institucional-nih mjera koje podržavaju afirmativne akcije u postizanju balansirane zastupljenosti polova. Kvote nijesu djelovale kao magija koja mun-jevito rješava problem zastupljenosti žena u politici, ali jesu značajno uticale na njihovu

izbalansiranu zastupljenost, iako postoje razlozi za njihovo uvođenje, kao i snažni otpori istom. Dodatno, to je imalo i pozitivan uticaj na razvoj unutrašnje političke kulture u datim zemljama.

Na kraju, treba podvući i uticaj institucional-nih, socio-ekonomskih i kulturnih okvira, iako je presudna uloga samih političkih partija i postojanje političke volje ovih aktera da mi-jenjaju postojeće stanje. Partije su te koje se prilagođavaju, i čak kad promjene krenu od manjih, veće neće propustiti priliku da preuzmu vodeću ulogu. One, samostalno ili kroz uticaj na vlasti mogu uticati na eliminisanje struk-turnih barijera, što je pojedincima vrlo teško, a u određenim okolnostima i nemoguće.

28

Preporuke

Proces demokratizacije i evropeizacije kroz koji Crna Gora prolazi donosi niz promjena u svim sferama društva, ali to prati različit kvalitet i di-namika. U tom kontekstu, status, uloga i doprinos žena u procesu odlučivanja, na žalost, još uvijek ostaju potcijenjene kategorije, što rezultira sa nedovoljnom iskorišćenošću potencijala žena, nejednakom raspodjelom moći i odgovornosti između muškaraca i žena u političkom životu. Nema jednostavnih rješenja za složena p