ekoturystyka szans„ rozwoju gmin wokó‡ zbiornika dobczyckiego · ekoturystyka szans„ rozwoju...

Ekoturystyka szans¹ rozwoju gminwokó³ Zbiornika Dobczyckiego

Ecotourism as a development chance for the communities

located around the Dobczyce Water Reservoir

SMART (Zrównowa¿one Wspieranie Procesów Transformacji Regionalnej) to RegionalnaOperacja Ramowa realizowana przez cztery regiony (Aragonia w Hiszpanii, Saksonia w Niemczech,Zachodnia Macedonia w Grecji i Ma³opolska), d¹¿¹ce do wypracowania nowych instrumentów wspo-magaj¹cych rozwój regionów podlegaj¹cych transformacji gospodarczej i podniesienia efektywno�cirealizowanych programów rozwoju regionalnego. Program umo¿liwia realizacjê wspólnych przed-siêwziêæ ró¿nego typu podmiotom z regionów partnerskich; szczególnie promowana jest wspó³pracainstytucji, które dotychczas nie mia³y do�wiadczeñ we wspó³pracy miêdzynarodowej.

Stosuj¹c siê do wytycznych Strategii Lizboñskiej, partnerzy SMART zamierzaj¹ ukierun-kowaæ gospodarki swoich regionów ku przysz³o�ci (tzw. gospodarka oparta na wiedzy) oraz sta-wiæ czo³a wywo³anym przez uboczne efekty transformacji gospodarczej problemom, zwi¹zanymz wykluczeniem spo³ecznym i zarz¹dzaniem �rodowiskiem.

W ramach programu dzia³aj¹ trzy grupy robocze, które stanowi¹ forum wymiany do�wiad-czeñ, analizy dobrych praktyk i stworzenia nowego podej�cia do zrównowa¿onego rozwoju re-gionalnego. Efektem finalnym prac ekspertów bêdzie Strategia SMART � dokument stanowi¹cypodsumowanie trzyletniego okresu realizacji projektu.

Proces wypracowywania Strategii SMART jest jednocze�nie okresem gromadzenia infor-macji i zdobywania do�wiadczenia. Pierwsza runda podprojektów (w 2006 r.) testuje nowe po-mys³y, a zdobyta przy tej okazji wiedza zostanie zawarta w roboczej wersji dokumentu StrategiiSMART. G³ówne jej za³o¿enia zostan¹ nastêpnie przetestowane w trakcie drugiej rundy podpro-jektów (w 2007 r.). Oprócz opracowania Strategii SMART � w ramach projektu zaproponowanezostan¹ rekomendacje zastosowania wypracowanych rozwi¹zañ w Regionalnych ProgramachOperacyjnych, stanowi¹cych podstawê pozyskiwania funduszy strukturalnych w kolejnym okre-sie programowania (2007-2013). Szeroka wymiana dobrych praktyk pomiêdzy regionami part-nerskimi RFO SMART jest integraln¹ czê�ci¹ tego procesu.

SMART wspó³finansowany jest ze �rodków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regional-nego w ramach Programu Inicjatywy Wspólnotowej INTERREG IIIC Po³udnie.

SMART (Sustainable Management and Actions to Promote Regional Transition) is aRegional Framework Operation between four regions (Aragón/Spain, Ma³opolska/Poland, Sachsen/Germany and Dytiki Makedonia/Greece) that are eager to develop new instruments for regionaldevelopment in the light of economic transition processes and its impact on social cohesion andthe environment using the available Objective-1/2 programmes of the European Cohesion Policy.SMART gives to different actors from involved regions an opportunity to participate in internalpilot projects; the priority is given to those less experienced in this area.

Following the headlines of the Lisbonne Strategy, the SMART regions aim to direct theirregional economies towards the future (knowledge-based economy) and to tackle the problems ofsocial inclusion and environmental management caused by side-effects of this economic transi-tion. To reach those objectives, the SMART regions established a structure of three workinggroups to exchange experiences, to analyse best practice and to develop together new approachesfor a sustainable regional development. These working groups elaborate an interregional strategyand observe pilot projects that test the components of the strategy.

The strategy development process can be understood as a learning cycle: In a premierwave of internal projects (2006), new pilot ideas are tested and its learning is used as input to thestrategy development process. The major axes of the interregional strategy are then tested in asecond wave of internal projects (2007) to verify their appropriateness. In addition to the strategydevelopment process, SMART will propose specific recommendations to promote the integrationof the elaborated approaches into the Regional Development Plans and Operational Programmesbeing the base for structural funds interventions in the financial period 2007-2013. The transfer ofbest practice between the SMART regions will be integral part of this process.

SMART is part-financed from European Regional Development Fund (ERDF) under Com-munity Initiative Programme INTERREG III C South.

Urz¹d Gminy i Miasta Dobczyce

Ekoturystyka szans¹ rozwoju gminwokó³ Zbiornika Dobczyckiego

Ecotourism as a development chance for the communitieslocated around the Dobczyce Water Reservoir

Dobczyce 2006

Publikacja �Ekoturystyka szans¹ rozwoju gmin wokó³ Zbiornika Dobczyckiego� zosta³a wydanaw zwi¹zku z realizacj¹ przez Gminê Dobczyce wspólnie z Gmin¹ Fuendetodos w Aragoniii Grosspoesna w Saksonii projektu �New environmental touristical strategy for rural sustainabletourism� (Nowa strategia trwa³ego rozwoju turystyki na obszarach wiejskich w oparciu o �rodo-wisko naturalne).

Projekt �NET Rural Sustainable Tourism� uzyska³ dofinansowanie z programu RFO SMARTwspó³finansowanego przez Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego w ramach InicjatywyWspólnotowej INTERREG IIIC Po³udnie.

Recenzenci rozdzia³ów�Walory przyrodnicze i kulturowe �cie¿ek dydaktycznych w okolicach Zbiornika Dobczyckiego�oraz �Ptaki Zbiornika Dobczyckiego (1986-2006). Ró¿norodno�æ, liczebno�æ, rozmieszczeniei ochrona�: prof. dr hab. Jan Lach, dr hab. Jacek Wasilewski, profesor Akademii Pedagogicznejw Krakowie

© Copyright by the Municipality of DobczyceDobczyce 2006

Redakcja:Anita Bokwa, Maciej Malinowski

Fotografie na ok³adce:Zbiornik Dobczycki (fot. S. Stoch)Perkoz dwuczuby (fot. M. Baran)

Korekta tekstów polskich:Maciej Malinowski

Sk³ad i druk:Wydawnictwo PROMO

31-236 Kraków, ul. Feliñskiego 25/9tel./faks (+48) 12 418 34 47, tel. kom. 502 43 13 54, e-mail: [email protected]

Projekt ok³adki:Pawe³ Kuta�

Printed in Poland

ISBN: 83-92641-6-9

Wydawca:Urz¹d Gminy i Miasta Dobczyce

32-410 Dobczyce, Rynek 26, tel. (+48) 12 37-21-750, www.dobczyce.pl

Spis tre�ciContents

Pawe³ MachnickiEkoturystyka impulsem dla rozwoju okolic Zbiornika Dobczyckiego...........................Ecotourism as an impulse for the development of the areas aroundthe Dobczyce Water Reservoir ��...............................................

Andrzej Sasu³aO pracach Zespo³u Koordynacyjnego ds. Gospodarki Przestrzennej w zlewniZbiornika Dobczyckiego��.....................................The activity of the Coordination Group for the spatial managementin the Dobczyce Water Reservoir�s basin ��...........................

Zenon PijanowskiRozwój obszarów wiejskich w Polsce � historia, tera�niejszo�æ i potrzeby zmian �....�The development of rural areas in Poland: Past, present and the need of changes ��.�

Anita Bokwa, Wojciech MaciejowskiWalory przyrodnicze i kulturowe �cie¿ek dydaktycznych w okolicachZbiornika Dobczyckiego ��.............................Natural and cultural values of the didactic routes in the DobczyceWater Reservoir�s vicinity ..............................................................................................

Micha³ BaranPtaki Zbiornika Dobczyckiego (1986-2006). Ró¿norodno�æ, liczebno�æ,rozmieszczenie i ochrona................................................................................................The birds of the Dobczyce Water Reservoir: Diversity, number, spatial distributionand protection in the years 1986-2006............................................................................

.......7

.....16

.....23

.....28

.....30

.....44

.....50

.....72

.....79

...102

Maria Topa, Anna Sto¿ekHistoria Muzeum Regionalnego PTTK im. W³adys³awa Kowalskiegow Dobczycach��.....................................................................................................History of the Wladyslaw Kowalski PTTK Regional Museum in Dobczyce ��.....

Juan Manuel Lapuente, Pamela Carolina KösterFuendetodos: New environmental tourist strategyfor sustainable rural development ��......................................................................Nowa strategia ekoturystyczna jako element zrównowa¿onego rozwojuobszarów wiejskich na przyk³adzie Fuendetodos w Hiszpanii ��...

Gabriela LantzschGrosspoesna: Tourism development in the New Lake District near Leipzig ��..Grosspoesna jako przyk³ad rozwoju turystyki na Nowym Pojezierzu ko³o Lipska ��.

Gilian CadicHow can tourism development and water quality protection be conciliated?.................Jak pogodziæ rozwój turystyki z ochron¹ jako�ci wody?.................................................

...111

...115

...119

...143

...150

...165

...171

...173

7

Pawe³ Machnicki

Ekoturystyka impulsem dla rozwoju okolicZbiornika Dobczyckiego

Idea zainicjowania nowych kierunków rozwoju gospodarczego gmin le¿¹cychnad Zbiornikiem Dobczyckim przez rozszerzenie jego funkcji o ekoturystykê wynikaz powszechnie zg³aszanego przez mieszkañców tych gmin zapotrzebowania na rekre-acyjne u¿ytkowanie wody. Raba stanowi³a od zawsze miejsce odpoczynku mieszkañ-ców tych terenów oraz tradycyjny cel przyjazdów letników. Ponadto inicjatywa ta opierasiê tak¿e na szerokiej dyskusji spo³ecznej na temat roli i znaczenia budowli wodnych.Zapory wodne ju¿ od wielu lat s¹ postrzegane nie tylko jako symbole nowoczesno�cii rozwoju, ale te¿ jako destrukcyjne i kosztowne ingerencje w �rodowisko naturalneoraz w byt lokalnej spo³eczno�ci. Zalewanie wod¹ znacznych, czêsto zaludnionychobszarów powoduje przesiedlenia ludno�ci (Krakowski 2001), po³¹czone nieraz ze znisz-czeniem lokalnych wiêzów kulturowych oraz znaczne, postrzegane w d³u¿szej per-spektywie, straty przyrodnicze. Miêdzynarodowa Komisja Wysokich Zapór (ICOLD)zaleca, aby z zapory najwiêksz¹ korzy�æ odnios³a miejscowa ludno�æ. Tymczasem lud-no�æ gmin po³o¿onych nad Zbiornikiem Dobczyckim po 20 latach jego funkcjonowa-nia wci¹¿ jest przekonana, ¿e ta zasada nie zosta³a w pe³ni zastosowana, a powstanieZbiornika nie przynosi korzy�ci w mo¿liwie szerokim zakresie.

Zbiornik Dobczycki posiada nastêpuj¹ce parametry techniczne:

l pojemno�æ Zbiornika: ca³kowita 127 mln m3, wyrównawcza 84,7 mln m3,przeciwpowodziowa 25,8 mln m3, martwa 4,5 mln m3;

l powierzchnia zalewu: przy poziomie maksymalnym 1065 ha, przy pozio-mie normalnym 950 ha, przy poziomie minimalnym 335 ha;

l g³êboko�æ: maksymalna 29,1 m, �rednia 11 m;l powierzchnia zlewni: 771 km2;l poziom piêtrzenia: normalny 269,9 m n.p.m., maksymalny 272,6 m n.p.m.;l d³ugo�æ linii brzegowej: ok. 46 km;l liczba mieszkañców w zlewni: ok. 190 000.

Ekoturystyka szans¹ rozwoju gmin wokó³ Zbiornika DobczyckiegoEcotourism as a development chance for the communities located around

the Dobczyce Water ReservoirDobczyce 2006

8

Pawe³ Machnicki

G³ówn¹ funkcj¹ Zbiornika Dobczyckiego jest zapewnienie poboru wody dlawodoci¹gu krakowskiego (pobór gwarantowany 3,5 m3s-1), a ponadto Zbiornik spe³-nia równie¿ funkcje przeciwpowodziowe oraz umo¿liwia produkcjê energii elektrycz-nej w przyzaporowej elektrowni wodnej (moc instalowana 2,5 MW).

Na pytanie, sk¹d mo¿na pozyskaæ czyst¹ wodê, jest tylko jedna odpowied�:z czystego �rodowiska naturalnego. Ochrona sanitarna ujêcia wody pitnej jest czym�absolutnie zrozumia³ym i powinna stanowiæ jednolity system bezpieczeñstwa. Z tegopowodu Zbiornik Dobczycki zosta³ objêty zakazem u¿ytkowania rekreacyjnego(ryc.1.), jednak fakty wskazuj¹, ¿e zakaz ten nie jest elementem wspomnianego sys-temu, ale raczej zas³on¹ dymn¹. W procesie inwestycyjnym budowy Zbiornika wodypitnej, którego zlewnia jest tak du¿a i tak intensywnie u¿ytkowana gospodarczo,zabrak³o �rodków na budowê kanalizacji sanitarnej z oczyszczaniem �cieków, niejest zorganizowana skuteczna zbiórka odpadów, o czym �wiadczy ich zaleganie nabrzegach, nie s¹ zabezpieczone wody opadowe odprowadzane z dróg, nie ma tak¿esprawnego systemu monitorowania, kontrolowania i reagowania na zagro¿enia, nies¹ w koñcu prowadzone na szerok¹ skalê dzia³ania edukacyjne i promuj¹ce zacho-wania ekologiczne. Zaleg³o�ci te próbuj¹ wielkim wysi³kiem zniwelowaæ samorz¹-dy gmin, jednak czas i skuteczno�æ tych dzia³añ nie s¹ zadowalaj¹ce. Miêdzy bada-czami trwa dyskusja na temat stanu zagro¿enia jeziora eutrofizacj¹ oraz jej skutkówdla produkcji wody pitnej. To zagro¿enie stawia siê jako argument dla dalszego nie-dopuszczania zbiornika do rekreacji, przy czym jedna grupa udowadnia, ¿e zagro¿e-nie nie jest du¿e, inna ¿e przekroczenie granicy katastrofy jest bliskie. Utrzymywa-nie takiego status quo do niczego nie prowadzi, poniewa¿ zagro¿enia z ograniczone-go i kontrolowanego rekreacyjnego u¿ytkowania Zbiornika stanowi³yby jedynie nie-wielki u³amek zagro¿eñ, jakie wynikaj¹ z obecnego stanu kanalizacji sanitarnejw zlewni. Podobnie ma siê problem z odpadami.

Ryc. 1. Ograniczenie dostêpu do Zbiornika Dobczyc-kiego, fot. P. Machnicki

Fig. 1. Limitation of the access to the Dobczyce WaterReservoir. Photo by P. Machnicki

9

Ekoturystyka impulsem dla rozwoju okolic Zbiornika Dobczyckiego

Zlewnia rzeki, szczególnie takiej, na której znajduje siê Zbiornik wodypitnej, powinna podlegaæ szczególnemu kontraktowi spo³ecznemu, w ramach któ-rego wszelkie aspekty zarz¹dzania wodami i �rodowiskiem oraz aspekty gospo-darcze i ludzkie powinny byæ u�wiadamiane, negocjowane i przyjmowane dorealizacji jako miejscowe prawo. Do podobnego wniosku doszed³, powo³any przezMarsza³ka Województwa, Zespó³ Koordynacyjny, któremu postawione zosta³ozadanie zbadania warunków, na jakich dopuszczenie Zbiornika do rekreacji by-³oby mo¿liwe. Okre�lenie ram takiego kontraktu dla Zbiornika Dobczyckiegonie jest celem niniejszego artyku³u ani te¿ celem konferencji �Ekoturystyka szans¹rozwoju gmin wokó³ Zbiornika Dobczyckiego� (Dobczyce 18 wrze�nia 2006 r.)realizowanej w programie SMART. Naszym celem jest pokazanie, czym jest eko-turystyka, jak¹ rolê edukacyjn¹ mo¿e spe³niaæ oraz jak mo¿e przyczyniæ siê dolokalnego rozwoju gospodarczego. Celem konferencji i opracowañ zawartychw niniejszej publikacji jest tak¿e zachêcenie decydentów do podjêcia ryzykasprawdzenia, czy inne spojrzenie na ochronê Zbiornika Dobczyckiego i inna jejrealizacja nie bêd¹ skuteczniejsze w d³u¿szej perspektywie czasu. Chodzi o zmianêfilozofii ochrony Zbiornika i zlewni Raby z ochrony biernej, opartej na zaka-zach, których skuteczno�æ podawana jest w w¹tpliwo�æ, na ochronê czynn¹ opart¹na kulturze aktywno�ci i odpowiedzialno�ci wszystkich uczestników. Podkre�liænale¿y, ¿e kreowanie takich postaw jest jednym ze strategicznych kierunków okre-�lonych w Strategii Rozwoju Województwa Ma³opolskiego do 2015 r. i opierasiê na: �Promowaniu kultury aktywno�ci, odpowiedzialno�ci, kreatywno�ci i in-nowacyjno�ci indywidualnej jako podstawy rozwoju gospodarki, przy czym do-tyczy to wszystkich sfer ¿ycia gospodarczego w regionie, z rolnictwem w³¹cz-nie�. Tê proponowan¹ filozofiê mo¿na by syntetycznie pokazaæ, porównuj¹c stanobecny ze stanem po¿¹danym, o jakim my�limy, co pokazuje poni¿sza tabela:

Stan obecny: ochrona bierna

Obowi¹zuje zakaz u¿ytkowania Zbiorni-ka do celów rekreacyjnych.Istnieje obawa przed kar¹ za z³amanie za-kazu u¿ytkowania.Problemy ochrony nas nie dotycz¹, bo s¹instytucje odpowiedzialne za to.

Nie ma praktycznego wp³ywu na stopieñzainteresowania mieszkañców stanemZbiornika i jego otoczenia oraz ochron¹.

Stan po¿¹dany: ochrona czynna

Okre�lone s¹ warunki u¿ytkowania Zbior-nika do celów rekreacyjnych.Istnieje obawa przed kar¹ za z³amanie wa-runków u¿ytkowania.Problemy ochrony nas dotycz¹, bo s¹ in-stytucje odpowiedzialne za ochronê i mog¹zaostrzyæ warunki u¿ytkowania, czego niechcemy.Pojawi siê praktyczny wp³yw na stopieñzainteresowania mieszkañców stanemZbiornika i jego otoczenia oraz ochron¹.

w �wiadomo�ci i mentalno�ci mieszkañców

10

Pawe³ Machnicki

Gromadzenie wody pitej w sztucznych zbiornikach jest wynikiem koniecz-no�ci cywilizacyjnych i wynika g³ównie z powodu gwa³townego rozwoju miast przyjednoczesnym zanieczyszczeniu du¿ych rzek. Nie jest zadaniem uczestników konfe-rencji ocena, w jakim stopniu Zbiornik Dobczycki spe³ni³ zak³adane dla niego cele

Zbiornik jest chroniony i dostêp do niegowymaga od nas spe³nienia okre�lonych wa-runków, ale warto siê nimi zainteresowaæ.Jest mo¿liwa promocja walorów Zbiorni-ka i jego otoczenia.Rozumiemy, dlaczego Zbiornik dopuszczo-ny jest do rekreacji na do�æ restrykcyjnychwarunkach, ale uwa¿amy to za s³uszne.

Wszystkie instytucje maj¹ staæ na stra¿y tychcelów i funkcji Zbiornika, jakie zosta³y dlaniego uzgodnione miêdzy nimi a spo³ecz-no�ciami lokalnymi (kontrakt dla zbiornika)

Jeste�my zainteresowani inwestowaniemw ochronê �rodowiska, w tym bezpo�redniego�rodowiska Zbiornika, i jest to priorytetem, boZbiornik kreuje dla nas istotne, dodatkoweszanse rozwojowe. Zaopatrzenie w czyst¹ wodêdo picia nie jest zmartwieniem tylko dla Kra-kowa, bo limituje te dodatkowe szanse.

W ogólnym bilansie zanieczyszczeñ toKraków zanieczyszcza �rodowisko w stop-niu znacznie wiêkszym ni¿ gminy nadra-biañskie i inne gminy wiejskie. Zarównomieszkañcy Krakowa, jak i innych gminmaj¹ do�æ nisk¹ �wiadomo�æ ekologicz-n¹, a zakazy i karanie nie odnosz¹ skut-ków. Wprawdzie dajemy sporo pieniêdzydla zwi¹zku gmin, którego zreszt¹ jeste-�my cz³onkiem, na inwestycje kanalizacyj-ne, ale wspólnie nie radzimy sobie zado-walaj¹co z tymi problemami. Musimy zro-biæ co� wiêcej!

Zbiornik jest chroniony i niedostêpny, niewarto siê nim interesowaæ.

Nie jest mo¿liwa promocja walorów Zbior-nika i jego otoczenia.Nie rozumiemy (wiêkszo�æ), dlaczego niemo¿na dopu�ciæ Zbiornika do rekreacji,i uwa¿amy to za nieuzasadnione.

Dana instytucja ma staæ na stra¿y tych ce-lów i funkcji Zbiornika, które wynikaj¹bezpo�rednio z celu jej powo³ania.

Jeste�my zainteresowani inwestowaniemw ochronê �rodowiska, w tym bezpo�red-niego �rodowiska Zbiornika, ale nie jest topriorytetem, bo Zbiornik nie kreuje dla nasistotnych, dodatkowych szans rozwojo-wych. Je�li ma byæ tylko zmartwieniem, tobardziej dla Krakowa.

To nie Kraków zanieczyszcza �rodowisko,z którego czerpana jest dla niego woda pit-na, tylko mieszkañcy gmin nadrabiañskich;maj¹ oni nisk¹ �wiadomo�æ ekologiczn¹i na takich najlepsze s¹ zakazy i wzmoc-nienie kontroli oraz karanie.Dajemy sporo pieniêdzy dla zwi¹zkugmin, którego zreszt¹ jeste�my cz³onkiem,na inwestycje kanalizacyjne, tak wiêcniech gminy nad nim po³o¿one radz¹ so-bie z problemem. Nic wiêcej nie mo¿emyzrobiæ!

w �wiadomo�ci mieszkañców Krakowa

w �wiadomo�ci instytucji

w �wiadomo�ci turystów

w �wiadomo�ci samorz¹dów gmin po³o¿onych nad jego brzegami

11


i czy poniesione nak³ady mia³y sens ekonomiczny, niemniej nie sposób pomin¹ærefleksj¹ tych zagadnieñ. Inicjatorzy projektu oraz konferencji podjêli próbê rozsze-rzonego zdefiniowania Zbiornika Dobczyckiego nie tylko jako cysterny na wodêpitn¹ oraz rezerwuaru przeciwpowodziowego, ale jako obszaru o atrakcyjnych walo-rach przyrodniczych i krajobrazowych. Taka perspektywa pozwala poszukiwaæ in-nego uzasadnienia dla ochrony i jednocze�nie inaczej spojrzeæ na potencja³ Zbiorni-ka, w tym gospodarczy. Oczywi�cie Zbiornik nie jest naturalnym obszarem przyrod-niczym, jest tworem sztucznym, niemniej jego wysokie warto�ci przyrodnicze wy-magaj¹ wsparcia i ochrony. Warto�ci krajobrazowe Zbiornika nie s¹ kwestionowane,ale te¿ nie podlegaj¹ �wiadomej ochronie i kszta³towaniu.

W tym miejscu nale¿y odpowiedzieæ na pytanie, jaka dziedzina gospodarkijest najbardziej predestynowana do tego, aby wykorzystywaæ walory przyrodniczei krajobrazowe przy jednoczesnej ich ochronie. Zdaniem inicjatorów konferencji tak¹ga³êzi¹ jest turystyka, a w szczególno�ci jej kwalifikowana odmiana: ekoturystyka.

Podstawowym dogmatem w gospodarce turystycznej jest takie dzia³anie, bynie straciæ walorów, dla których ludzie przyje¿d¿aj¹ na dany obszar. Dla ekoturysty-ki s¹ to walory przyrodnicze i krajobrazowe. Turystyka ma predyspozycje do wdra-¿ania w niej samej i poprzez ni¹ zasad ekorozwoju, a ekoturystyka jest �ci�le zwi¹za-na z pojêciem zrównowa¿onego rozwoju, jest jego elementem. To po³¹czenie jestszans¹, któr¹ chcemy wykorzystaæ nad Zbiornikiem Dobczyckim. Je¿eli zdefiniuje-my Zbiornik jako obszar chroniony tak¿e ze wzglêdu na warto�ci przyrodnicze, to s¹wyra�ne wytyczne, jak powinna wygl¹daæ ekoturystyka i dlaczego jest potrzebna. S¹one zawarte w rekomendacji Rady Europy nr 95 10 Komitetu Ministrów w sprawiepolityki zrównowa¿onego rozwoju turystyki na obszarach chronionych. Rekomen-dacje te traktuj¹ prawo do wykorzystywania tych walorów chronionych w celachturystycznych, jako prawo naturalne, stawiaj¹c jednocze�nie warunki koniecznejochrony, jako równie naturalne.

Ekoturystyka jest zjawiskiem polegaj¹cym na takim u¿ytkowaniu i zagospo-darowaniu turystycznym �rodowiska przyrodniczego, aby zapewnione by³o utrzyma-nie równowagi w systemach ekologicznych. Nale¿y wiêc za³o¿yæ rozwój takich formu¿ytkowania, które nie zak³ócaj¹ funkcjonowania przyrody. Podstawowe programyu¿ytkowe powinny sprowadzaæ siê do obs³ugi odpowiednich, wynikaj¹cych z uwarun-kowañ przyrodniczych, form turystyki (R¹kowski, za: Natura� 2006). Ekoturystykajest biznesem, z którego organizatorzy czerpi¹ zyski z warto�ci �rodowiska przyrodni-czego, obs³uguj¹c ludzi szukaj¹cych kontaktu z przyrod¹. Jest ona alternatywnym dlaturystyki masowej podej�ciem do modelu turystyki i turysty, a ekoturysta to cz³owiekzaniepokojony degradacj¹ przyrody, chc¹cy poznaæ jej prawa i procesy naturalnei zrozumieæ zagro¿enia cywilizacyjne, by wspomóc czynnie jej ochronê, miêdzy inny-mi po to, by móg³ teraz i w przysz³o�ci wypoczywaæ w mo¿liwie naturalnym i nieska-¿onym �rodowisku. We wspomnianej rekomendacji Rady Europy wyra�nie podkre�lasiê zmianê postaw turystów, �którzy staj¹ siê coraz bardziej ch³onni na ideê ochronyprzyrody i ochrony �rodowiska�. Obecne gospodarowanie na Zbiorniku Dobczyckimnie daje szans turystom na realizacjê takiej postawy. Ide¹ ekoturystyki jest nie tyleforma czy charakter turystyki, co rozwój lokalnych spo³eczno�ci w oparciu o turysty-

12

Pawe³ Machnicki

kê, któr¹ uprawia siê w celu regeneracji si³ fizycznych i psychicznych w procesie obco-wania z przyrod¹ i kultur¹ regionu, w czasie wolnym od nauki i pracy.

Propozycja zrealizowania w ramach podprojektu SMART �cie¿ek edukacyjnych,pozwalaj¹cych zapoznaæ turystów z bogactwem i problemami przyrodniczymi wystêpu-j¹cymi nad Zbiornikiem Dobczyckim oraz usytuowania miejsc obserwacji przyrody,w tym ptactwa, wychodzi naprzeciw wspomnianym ideom. Skierowanie oferty do grupymi³o�ników obserwacji ptactwa, która rekrutuje siê z osób o wysokiej kulturze ekolo-gicznej, jest elementem �wiadomego zarz¹dzania zasobami �rodowiska. Do�wiadczenianaszych partnerów z Gminy Fuendetodos z Aragonii, którzy z powodzeniem realizuj¹rozwi¹zania w zakresie edukacji ekologicznej i �rodowiskowej, wskazuj¹, jak bardzowa¿nym elementem jest powszechno�æ edukacji i propagowanie wysokiej kultury. W tedzia³ania powinny byæ w³¹czone wszystkie �rodowiska i instytucje odpowiedzialne zaZbiornik Dobczycki. Atrakcj¹ turystyczn¹ mog¹ byæ równocze�nie z walorami przyrod-niczymi budowle hydrotechniczne, zapora, ujêcie i zak³ad uzdatniania wody, nawet oczysz-czalnia �cieków, pod warunkiem ¿e bêdzie stworzony interesuj¹cy program oraz przyja-zne przyjêcie, nastawione na turystê jako klienta i sojusznika, a nie intruza. Tu dobrymprzyk³adem s¹ dzia³ania naszego kolejnego partnera, gminy Grosspoesna z Saksonii,oraz gmin s¹siednich, które skutecznie wykorzystuj¹ jako atrakcjê turystyczn¹ dawneobiekty i maszyny z kopalni odkrywkowych wêgla brunatnego. W tym kontek�cie otwarciekorony zapory w Dobczycach dla spacerowiczów i turystów mia³oby wrêcz wymiar sym-boliczny. Proponujemy tak¿e opracowanie i stworzenie �cie¿ki edukacyjnej, pokazuj¹cejprocesy ochrony, pozyskiwania i uzdatniania wody.

Czy ekoturystyka bêdzie faktycznie �ród³em rozwoju dla lokalnych spo³eczno-�ci? Nie da siê tego zadekretowaæ, bo nie bêdzie ona mia³a charakteru masowego. Trak-tujemy to jako pierwszy, ma³y krok, który ma wszystkich nauczyæ, jak wdra¿aæ programwykorzystania Zbiornika Dobczyckiego do celów rekreacyjnych bezpiecznie. Czysta eko-turystyka stanowi 5-8% obrotów �wiatowego biznesu turystycznego, ale ten udzia³ wzra-sta. Samych mi³o�ników obserwacji ptaków zarejestrowanych w Europie jest oko³o5 mln. Je¿eli powstan¹ nowe gospodarstwa agroturystyczne, je¿eli istniej¹ce bêd¹ mia³ywiêksze dochody, je¿eli powstanie nowa restauracja i nie bêd¹ upadaæ sklepy lokalne,a �rodowisko naturalne i ochrona wody pitnej na tym nie ucierpi¹, to bêd¹ to wystarcza-j¹co pozytywne mierniki. Zak³adamy, ¿e ekoturystyka bêdzie dzia³alno�ci¹ uzupe³niaj¹-c¹, a nie podstawow¹ ga³êzi¹ i �ród³em dochodów mieszkañców, dlatego trzeba j¹ zaini-cjowaæ niewielkimi nak³adami i stopniowo rozwijaæ, wspieraj¹c w ró¿nych formach.

Kontynuacja zainicjowanych obecnie dzia³añ bêdzie mo¿liwa dziêki inicja-tywie LEADER+, gdy¿ spo³eczno�æ piêciu gmin le¿¹cych w s¹siedztwie ZbiornikaDobczyckiego stworzy³a Lokaln¹ Grupê Dzia³ania oraz opracowa³a strategiê, w któ-rej istotne miejsce zajmuje rozwój agroturystyki. Szereg projektów bêdzie realizo-wanych równie¿ w ramach programów rolno�rodowiskowych.

Znakomitymi przyk³adami do�wiadczeñ, dzia³añ i wyników, prezentowany-mi podczas konferencji, bêd¹ przyk³ady z regionu Rhone Alpes, a tak¿e opracowaniawykonane podczas wspólnych praktyk w Dobczycach przez studentów z Montpel-lier i Politechniki Krakowskiej pod kierunkiem Gilian Cadic i Barbary Kopczyñskiejoraz praca Anity Bokwy i Wojciecha Maciejowskiego, a tak¿e opracowanie Micha³aBarana, pokazuj¹ce zasoby przyrodnicze okolic Zbiornika Dobczyckiego.

13


Analizuj¹c ten bogaty materia³ badawczy i porównawczy oraz zastosowane weFrancji rozwi¹zania i efekty, przy poszanowaniu podstawowych ró¿nic miêdzy jezioremd�Aiguebelette a Zbiornikiem Dobczyckim, mo¿na wysnuæ nastêpuj¹ce konkluzje:

1. Na dobrze utrzymanym i chronionym przed zanieczyszczeniami jeziorzeaktywno�æ rekreacyjna, sportowa i turystyczna nie stanowi¹ zagro¿enia dlajako�ci pobieranej wody pitnej. Ochrona musi dotyczyæ ca³ej zlewni,z uwzglêdnieniem odprowadzania maksymalnej ilo�ci �cieków, tak¿eoczyszczonych, poza jezioro. Tê tezê potwierdzaj¹ równie¿ wyniki pracstudialnych naszych partnerów z Bawarii (Trinkwassertalsperre... 2006).

2. Optymalne wykorzystanie i ochrona zlewni zbiornika, rzeki lub jeziora,stanowi¹cych jednolity uk³ad biologiczny, hydrologiczny i spo³eczny, naj-lepiej s¹ realizowane w trybie �kontraktu dla rzeki�, uwzglêdniaj¹cego wie-lo�æ aspektów i interesów wszystkich aktorów spo³ecznych, w podporz¹d-kowaniu zasadzie zrównowa¿onego rozwoju. Kontrakt powinien byæ spo-rz¹dzony z uwzglêdnieniem ekologii, ekonomii i cz³owieka, w tym jegopotrzeby wypoczynku w kontakcie z wod¹ oraz potrzeb edukacyjnych.

3. Je¿eli turystyka staje siê istotnym �ród³em dochodów mieszkañców, tozaczynaj¹ oni lepiej rozumieæ i chroniæ walory, dla których tury�ci chc¹do nich przyje¿d¿aæ, w tym ograniczaj¹c intensywno�æ antropopresji.Wa¿nym walorem gospodarczym staje siê czyste �rodowisko, w tymw szczególno�ci woda i zwi¹zana z ni¹ przyroda oraz krajobraz. Przyk³adjeziora d�Aiguebelette wskazuje, ¿e konieczne jest po³¹czenie wydzielo-nych stref aktywno�ci sportowej i rekreacyjnej z du¿ymi strefami ochro-ny przyrody, niedostêpnymi bezpo�rednio dla tej aktywno�ci, ale stano-wi¹cymi istotny walor turystyczny, przyrodniczy i krajobrazowy.

4. Zarz¹dzaj¹cy jeziorem musz¹ mieæ odpowiednie narzêdzia do kszta³to-wania tych stref, w postaci planów zagospodarowania, prawa pierwoku-pu, �rodków finansowych, a tak¿e wsparcia autorytetów naukowych, ba-daczy oraz wsparcia politycznego z pozycji co najmniej regionu.

5. Znaczna oferta rekreacyjna, sportowa i turystyczna w otoczeniu jeziorapowoduje, ¿e presja bezpo�rednia ze strony turystów na jego wody jestzmniejszona. Kszta³towanie oferty turystycznej nie powinno koncentro-waæ siê wy³¹cznie na walorach �rodowiska wodnego, ale wykorzystaæwszelkie inne walory otoczenia (�cie¿ki i stanice rowerowe, konie, lotniei inne formy, tak¿e dobr¹ gastronomiê). W przypadku Zbiornika Dobczyc-kiego intensywny sezon k¹pielowy i sportów wodnych móg³by trwaæ oko³o2 miesiêcy, natomiast rozwiniêta dziêki niemu baza mog³aby w sposóbmniej intensywny s³u¿yæ innym rodzajom aktywno�ci rekreacyjnej i tu-rystycznej, bez mno¿enia obci¹¿eñ �rodowiskowych. Przyk³ad francuskiwskazuje, ¿e mo¿liwe jest takie zarz¹dzanie zarówno po stronie poda¿y,jak i popytu, które umo¿liwia kontrolowanie i regulowanie stopnia nie-korzystnej antropopresji na �rodowisko jeziora (stopniowe i warunkowekoncesjonowanie oraz monitoring).

14

Pawe³ Machnicki

W tym miejscu warto wspomnieæ, ¿e turystyka jest najwa¿niejsz¹ dziedzin¹gospodarki regionu Rhone Alpes � daje 180 000 miejsc pracy i 31 mld euro obrotówrocznie. Stanie siê tak¿e prawdopodobnie jedn¹ z najwa¿niejszych dziedzin rozwojuMa³opolski. Zagadnienie wykorzystania Zbiornika Dobczyckiego do rekreacji i tury-styki jest wiêc zagadnieniem wa¿nym z punktu widzenia szans rozwojowych gmin nadnim po³o¿onych, jednocze�nie na tyle trudnym, ¿e nieprzemy�lane dzia³ania i decyzjenie mog¹ wchodziæ w grê. Projekt stworzenia �cie¿ki edukacyjnej i wie¿y do obserwa-cji przyrody oraz krajobrazów otoczenia zbiornika przygotowany przez Gminê Do-bczyce nie narusza obecnie istniej¹cych stref i nie wymaga zmian w dotychczasowymsposobie ochrony. �cie¿ka doprowadzaæ bêdzie turystów w pobli¿e wód jeziora, a wie-¿a widokowa bêdzie jednocze�nie punktem granicznym penetracji. Planujemy nawi¹-zanie wspó³pracy z mi³o�nikami przyrody i obserwacji ptactwa oraz � we wspó³pracyz Oddzia³em PTTK w Dobczycach, nadle�nictwem, Instytutem Geografii i Gospodar-ki Przestrzennej UJ � przeszkolenie przewodników w tym zakresie. Wa¿ne bêdzie tak-¿e przekazanie tej wiedzy miejscowej ludno�ci, osobom prowadz¹cym gospodarstwarolne i kwatery turystyczne.

Warto w tym miejscu przywo³aæ historiê prac badawczych i tworzenia Muzeum Regio-nalnego PTTK w Dobczycach. Powsta³o ono dziêki pasji mieszkañców naszej gminy, którzyw latach 60. XX wieku potrafili przebiæ siê z niestandardowym my�leniem o roli zabytku arche-ologicznego w kreowaniu nowej dziedziny: gospodarki turystycznej. Dzi� nie wyobra¿amy sobieDobczyc bez muzeum w zamku, a zmieniaj¹ca siê doktryna konserwatorska potwierdzi³a racjêdzia³aczy d¹¿¹cych do odbudowy ruin i ich turystycznej aktywizacji. Realizowany obecnie projektjest tak¿e komplementarny z innymi dzia³aniami z zakresu rozwoju turystyki, takimi jak kszta³to-wanie centrów wsi i publicznej infrastruktury obs³ugi turystów, wyznaczanie nowych tras spacero-wych, rowerowych, wspieranie powstawania o�rodków hippicznych, tradycyjnego rzemios³ai lokalnych produktów ¿ywno�ciowych. Aktywizowanie przedsiêbiorczo�ci, nawet na niewielk¹skalê, jest wa¿n¹, przewidywan¹ korzy�ci¹ z realizacji projektu. Jedn¹ z podstawowych korzy�ciwydaje sie w³¹czenie do dzia³alno�ci gospodarczej zasobów nieu¿ytkowanych i podlegaj¹cychdegradacji, takich jak grunty porolnicze, nieu¿ytki, dawne drogi i �cie¿ki. Istotnym zasobem, którymóg³by byæ aktywizowany, s¹ domy mieszkalne i budynki gospodarcze, posiadaj¹ce obecnie spo-ro powierzchni i kubatury, stosunkowo ³atwej do zaadoptowania na cele us³ugowe, turystyczneczy agroturystyczne. Te zasoby s¹ na tyle du¿e, ¿e mo¿liwo�æ ich aktywizacji poci¹gn¹æ powinnaza sob¹ znaczny wzrost przedsiêbiorczo�ci mieszkañców oraz zainteresowanie inwestorów ze-wnêtrznych. Szczególnie istotne znaczenie z punktu widzenia rozwoju spo³eczno�ci lokalnych makszta³towanie postaw przedsiêbiorczo�ci mieszkañców, które wymaga zarówno nowych impul-sów z otoczenia, nowych szans, jak i wsparcia. Wa¿n¹ korzy�ci¹ bêdzie os³abienie opozycji intere-sów mieszkañców w stosunku do interesów ekologicznych, zwi¹zanych z zapewnieniem czysto-�ci pobieranej wody pitnej, podnoszenie ich �wiadomo�ci oraz zdyscyplinowanie wymuszonepozytywnymi, a nie negatywnymi wzglêdami ekonomicznymi.

Materia³ przygotowany na konferencjê pokazuje, ¿e zasoby przyrodniczei krajobrazowe Zbiornika Dobczyckiego s¹ znaczne, ale same w sobie nie s¹ jeszczeofert¹ turystyczn¹. Równie¿ sama �cie¿ka edukacyjna i wie¿a widokowa nie tworz¹ jesz-cze takiej oferty, gdy¿ nie mo¿e jej stanowiæ jedynie udostêpnienie zbioru ju¿ wystêpuj¹-cych elementów topograficznych i przyrodniczych, ale musz¹ ni¹ byæ programy ich wy-

15


korzystania. Mog¹ to byæ ró¿norodne akcje i dzia³ania stanowi¹ce bod�ce turystycznei ekologiczne, np. zwi¹zane z tworzeniem warunków dla pomna¿ania gatunków zagro-¿onych i znikaj¹cych z naszego terenu, np. ptaków (miejsca gniazdowania, sztuczne wyspylêgowe), ochrona i tworzenie warunków dla p³azów, ryb i ro�lin wodnych (oczka wodne,mokrad³a, ochrona resztek lasów ³êgowych w dolinach potoków, zachowanie natural-nych koryt i dolin oraz renaturyzacja cieków).

Innym kierunkiem uzupe³niaj¹cym ofertê turystyczn¹ powinno byæ uwypu-klanie elementów warto�ciowych przyrodniczo i krajobrazowo: drzew, ska³, jarów,³¹k (budowa ogrodzeñ, ukwiecenie i t³o ro�linne, zabezpieczenie zdrowotne, infor-macja o gatunku, wieku, historii, zdarzeniach i legendach, np. lipa �Marysieñka� naStarym Mie�cie w Dobczycach). Równie konieczne jest zadbanie o punkty widoko-we (tablice informacyjne, przecinka korytarzy widokowych, parkingi lub miejsca dozatrzymania siê, ogrodzenia i szlabany zabezpieczaj¹ce przed nadmiern¹ penetracj¹,ma³a architektura). Dla silniejszego prze³o¿enia projektu na rozwój lokalny propo-nujemy tak¿e jego kontynuacjê w zakresie pomocy w organizacji wzorcowego i pilo-ta¿owego gospodarstwa agroturystycznego. Pomoc polega³aby na przygotowaniudiagnozy stanu, analizy mo¿liwo�ci i przygotowaniu programu obejmuj¹cego liczbêmiejsc zakwaterowania, niezbêdne standardy, atrakcje wypoczynkowe oraz ekono-mikê przedsiêwziêcia (pomoc w stworzeniu biznesplanu oraz pozyskaniu funduszy).

Jeste�my przekonani, ¿e po³¹czenie aktywno�ci mieszkañców, ekoturystów,instytucji odpowiedzialnych za ochronê przyrody i Zbiornika Dobczyckiego orazorganizacji spo³ecznych doprowadzi do po¿¹danego przez nas stanu, w którym prio-rytetowe zapewnienie czysto�ci wody w Zbiorniku Dobczyckim nie tylko da siê po-godziæ z nap³ywem turystów, ale poprzez odpowiedni¹ organizacjê i zarz¹dzaniebêdzie korzystne dla jego �wiadomej ochrony.

Fotografie ilustruj¹ce artyku³ znajduj¹ siê na koñcu publikacji.

Literatura:

Krakowski W., 2001, Refleksje po wybudowaniu zespo³u zbiorników Czorsztyn-Nie-dzica i Sromowce Wy¿ne: zyski czy straty?, IX Konf. Technicznej Kontroli Zapór,Rytro, 29-31 maja 2001, ref. nr 14 (CD ROM).

Natura 2000 motorem ekorozwoju w naszej gminie, Portal Informacyjno-Edukacyj-ny �Natura 2000 a turystyka�, Instytut na Rzecz Ekorozwoju, adres internetowy:http://www.natura2000.org.pl/ , data pobrania: 24.07.2006.

Trinkwassertalsperre Dobczyce Integratives Sanierungs- und Schutzkonzept, 2006,Schlegel GmbH & Co.KG, Bawarski Zarz¹d Wodny w Hof, archiwum UrzêduGminy i Miasta Dobczyce.

Zrównowa¿ony rozwój terenów przyleg³ych do Zbiornika Dobczyckiego � raport EtienneCouvreur przygotowany w ramach projektu wspó³pracy bilateralnej Województwa Ma-³opolskiego z Regionem Rhone Alpes pn. Zagospodarowanie turystyczne Jeziora Do-bczyckiego oraz ochrona wody pitnej. Archiwum Urzêdu Gminy i Miasta Dobczyce.

Pawe³ MachnickiZastêpca Burmistrza Gminy i Miasta Dobczyce

16

Pawe³ Machnicki

Pawe³ Machnicki

Ecotourism as an impulse for the development of theareas around the Dobczyce Water Reservoir

The idea of initiating new directions of economic development in the commu-nities around the Dobczyce Water Reservoir by introducing ecotourism results fromthe common need of the inhabitants to use the water body for recreation. The Rabariver has been always a place of recreation and the touristic attraction for the visitors.The idea is also an element of a public discussion about the role and importance of thewater constructions. The dams have been percepted for years not only as symbols ofprogress but also as destructive and expensive disturbance of natural environment andpeople�s life. Flooding vast and densely populated areas causes local migrations (Kra-kowski 2001), often associated with the destruction of culture links and background,together with large and long lasting natural losses. The International Commission ofLarge Dams suggests that it is the local community that should benefit most due to theconstruction of a dam. But people living in the communities around the DobczyceWater Reservoir, after 20 years of its functioning, still are not convinced that this rule isvalid. The reservoir does not bring profits in an expected wide range.

The main parameters of the Dobczyce Water Reservoir are as follows:

l total capacity: 127 million cu m;l retarding capacity: 84.7 million cu m;l flood capacity: 25.8 million cu m;l dead capacity: 4.5 million cu m;l area: 1065 ha at maximum water level, 950 ha at normal water level, 335

ha at minimum water level;l depth: maximum 29.1 m, mean 11 m;l reservoir basin area: 771 sq km;l mean pool level: 269.9 m a.s.l.;l maximum pool level: 272.6 m a.s.l.;l shoreline length: about 46 km;l number of inhabitants in the reservoir basin: about 190 000.

The main function of the Reservoir is providing the potable water for the CracowAgglomeration (warranted water intake 3.5 cu m per sec). Moreover, the Reservoir is anelement of flood protection system and is used for energy production (the installed power2.5 MW). Clean water can be found only in clean environment. The protection of thepotable water intake is absolutely understandable and should be a well organized safetysystem. Therefore, the Reservoir cannot be used for recreation (Fig. 1). However, the facts

17

Ecotourism as an impulse for the development of the areas around the Dobczyce...

prove that this ban is not an element of a safety system but only an element masking the realsituation. The construction of the reservoir in such a large and intensively used river basinwas not accompanied with the construction of sewage system and water purification sta-tions. The garbage collection is not well organized as the trash can be found at the reservoirbanks. The waste road waters are not controlled, there is no monitoring system and finallythere is no ecological education organized. The authorities of the local communities try tomanage those unaccomplished tasks but the effectiveness of their actions is not satisfacto-ry. Various researchers present different opinions about the state of the Reservoir�s eu-trophication and its impact on the water quality. It is an argument against the recreationfunction of the reservoir. However, limited and controlled recreational usage would causea much less danger for the water quality than the lack of sewage systems in the Raba riverbasin. In the area around a water reservoir all aspects of water management should bemanaged with the local community via negotiations, discussions and passing commonagreements, treated as local law. The Coordination Group established by the Marshall ofthe Malopolska Vivodship is of the same opinion. The Group�s task is defining the condi-tions under which the recreation at the Reservoir would be possible. The aim of the confer-ence organized within the SMART project (Ecotourism as a development chance for thecommunities located around the Dobczyce Water Reservoir, Dobczyce 18th Sep., 2006)and of this book is showing what the ecotourism is, what educational role it can play andhow it can contribute to the local economic development. We also wish to encourage thedecision makers to take the risk of changing their attitude to the Reservoir�s protection.Maybe other strategies will be more effective in a longer time perspective. The philosophyof the Reservoir�s and Raba river basin protection should be changed from the passive one,based on bans of doubtful effectiveness, into the active one based on activity culture andthe responsibility of all persons involved. Such attitude promotion is one of the aims in theDevelopment Strategy of the Malopolska Voivodship by 2015 and it is based on �promot-ing the culture of activity, responsibility creativity and individual innovation as a basis forthe economic development; it concerns all zones of economic activity in a region, includ-ing agriculture�. The proposed philosophy can be presented by the comparison of the presentstate with the expected one, as shown in table 1.

passive protection (present)No recreational function of the reservoir.

There are punishments for breaking thebansWe are not concerned about the protectionproblems because there are institutions re-sponsible for that.

There is no possibility to influence the de-gree of inhabitants� interest in the state ofthe reservoir and its protection.

active protection (expected)The conditions for recreational usage ofthe reservoir are defined.There are punishments for breaking theconditions of the usage.We are concerned about the protectionproblems because there are institutionsresponsible for that and they can make theconditions of usage more restrict, whichwe do not wish.There will be a real impact on the degreeof inhabitants� interest in the state of thereservoir and its protection.

The mentality and perception of the inhabitants

18

Pawe³ Machnicki

passive protection (present)The reservoir is protected and not accessi-ble. It is not worth to get interested with it.The promotion of the reservoir�s and itsenvirons values is not possible.

Most of us do not understand why the reservoir isnot used for recreation, we think it is not justified.

passive protection (present)Each institution manages those functionsof the Reservoir which are directly con-nected with its own aims and functions.

passive protection (present)We are interested in investing in environ-ment�s protection, including the areas closeto the Reservoir, but that is not the prioritybecause the Reservoir does not create forus additional and significant developmentchances. If there is a problem about theReservoir, it is the problem of the author-ities in Cracow.

passive protection (present)It is not Cracow that degradates the environ-ment from which the potable water is taken. Itis done by the people living in the communi-ties in the Raba river basin. Their ecologicalawareness is rather low and so the best way tomanage with them is establish many bans, en-hance controlling and punishment. We give lotsof money to the Raba river communities asso-ciation, to which we also belong, to constructthe sewage systems. So the communitiesshould manage with the problem themselves.Is there anything else we could do!

active protection (expected)The reservoir is protected and the accessto it requires fulfilling some conditions. Itis worth to get interested with it. The pro-motion of the reservoir�s and its environsvalues is not possible.We understand why the recreation in the res-ervoir is limited and we think it is justified.

active protection (expected)All institutions should care and managethose aims and functions of the Reservoirwhich are agreed among the institutionsand the local communities.

active protection (expected)We are interested in investing in environ-ment�s protection, including the areasclose to the Reservoir, and that is the pri-ority because the Reservoir create for usadditional and significant developmentchances. Providing clean potable water isa problem concerning not only Cracow,because it limits those additional chances.

active protection (expected)In the total balance of environmental pollutionit is Cracow that degradates the environmentand the degree of that is much larger than in theRaba river communities or other rural commu-nities. The inhabitants of both Cracow and ru-ral communities have low ecological aware-ness. Bans and punishments are not effective.We give lots of money to the Raba river com-munities association, to which we also belong,to construct the sewage systems. But we do notmanage the problem well enough. So we haveto do something more together!

Table 1. The elements of present (passive protection) and expected(active protection) philosophy of the Dobczyce Reservoir management

The mentality and preception of the institutions

The mentality and perception of the authorities of the communities locatedaround the Reservoir

The mentality and perception of the Cracow�s inhabitants

The mentality and perception of the tourists

19


Gathering potable water in the reservoirs is necessary due to the civilisation-al development. The cities grow rapidly and rivers are very polluted. The partici-pants of the project and conference attempted to broaden the definition of theDobczyce Reservoir. It is not only the potable water container and an element of theflood protection system but also the area of attractive natural and landscape values.Such a perspective allows look for other justification for the Reservoir�s protectionand also see its economic potential. The reservoir is not a natural area, but its naturalvalues need protection. The landscape values of the Reservoir are not questioned, butthey are not protected or intentionally modified. Tourism, and especially eco-tourismseems to be the best way to use the Reservoir�s values and protect them at the sametime. The basic paradigm of tourism is to act in such a way as to not lose the valuespeople come to see. For ecotourism those are natural and landscape values.Ecotourism is an element of the sustainable development. It is the chance that wewant to use in the area around the Dobczyce Reservoir. If we define the Reservoir asthe area protected due to its natural values then we should follow the recomendationof the Council of Europe about the sustainable development of tourism in the pro-tected areas. Both using and protecting those values are natural.

Eco-tourism is such usage and management of natural environment that thebalance in ecological systems is preserved (R¹kowski, za: Natura� 2006). It is alsoa business where its organizers get profits from the natural values by providingservices to people looking for the direct contact with the nature. Ecotourism is analternative for the mass tourism and an ecotourist is a person concerned about thedegradation of the natural environment who wants to learn about natural laws andprocesses and understand the civilisation threats. Such a person wants to contributeto the nature protection in order to be able to have the possibility of passing free timein natural and clean environment. The present management of the Dobczyce Reser-voir does not allow the tourists to realize such an approach. The idea of ecotourism isnot just the form or character of the tourism but the development of local communi-ties based on the tourism, realized in order to recover physical and mental well-beingby the contact with the nature and culture of the region in the free time.

The project realized within SMART programme consists of organizing edu-cational routes which allow tourists learn about the richness and problems of thenatural environment of the Dobczyce Reservoir. Additionally places for birds obser-vation will be installed. Those actions are the answer to the mentioned ideas. Attract-ing bird watchers is an element of intentional management as those are usually per-sons of a high ecological awareness. The experience of our partners from Fuendeto-dos (Aragon, Spain) in educational and environmental education prove how impor-tant the education and promoting high environmental culture are. All institutionsresponsible for the functioning of the Dobczyce Reservoir should be involved insuch actions. The technical installations can also be a touristic attraction if only aninteresting visiting programme will be prepared and the tourist will be welcomed andnot treated as an intruder. A good example are the actions of our other partner, theGrosspoesna community (Saxony, Germany) where old lignite mines are used as atourist attraction. Opening the Dobczyce Dam for tourists would be then rather sym-

20

Pawe³ Machnicki

bolic. We propose also organizing an educational route showing the processes ofwater protection, acquisition and purification.

Will ecotourism be an impulse for development for local communites? It willnot be a massive phenomenon, rather the first, little step teching everyone how to usethe Dobczyce Reservoir safely for the recreation. Ecotourism makes 5-8% income oftourism globally, but that share increases. There are 5 million bird watchers registeredin Europe. If only new agrotouristic farms will emerge and those existing will havelarger income, if a new restaurant will be open and local shops will be not closed down,and the natural environment and water protection will be not endangered, then theresults will be already very good. Ecotourism is supposed to be an additional, not basicsource of income for the inhabitants. Therefore it should developed gradually. Thecontinuation of the present actions will be possible thanks to the initiative LEADER+.Five communities located around the Reservoir established Local Group of Action andworked out a strategy with agrotourism as an important element. Some projects will berealized also within agriculture-environment programmes.

Very good examples of experience, actions and results, presented during theconference, are the works realized in the region Rhone Alpes (France) and the re-ports prepared in Dobczyce together by students from Montpellier (France) and Cra-cow University of Technology, under the supervision of Gilian Cadic and BarbaraKopczyñska, the paper by Anita Bokwa and Wojciech Maciejowski about the naturalresources and values of the area in the vicinity of the Dobczyce Reservoir and thepaper by Micha³ Baran about the birds living in the vicinity of the reservoir.

The analysis of that rich material and the solutions used in France, and takingunder consideration the differences between the lake d�Aiguebelette and theDobczyce Reservoir, the following conclusions can be formulated.

1. If a lake is well managed and protected from the pollution, the recreational,sport and tourism activity are not a danger for the potable waterquality. The protection must be realized in the whole basin and includedepositing as much sewage as possible outside the lake. That concept isproved to be right by the results of the works completed by our partnersin Bayern region (Germany) (Trinkwassertalsperre� 2006).

2. The optimal usage and protection of a reservoir, river or lake basin, whichis a biological, hydrological and social system, is best realized as a �con-tract for the river�. It respects the needs of all actors and is in accordancewith the sustainable development. It should also include ecological, eco-nomic and human aspects, e.g. the need to spend the free time in contactwith nature and educational needs.

3. If the tourism becomes an important source of income for the inhabitantsthen they begin to better understand and protect the natural values forwhich the tourists come. They limit the intensity of the anthropopression,clean environment (especially clean water, nature and landscape) becomesan important economic value. The example of the lake d�Aiguebeletteshows that it is necessary to merge some zones of sport and recreationactivity with large zones of natural protection, not accessible directly for

21


that activity, but making a significant touristic, natural and landscape val-ue.

4. The institutions responsible for the reservoir management must have cer-tain tools to control and manage those zones. That includes sufficientfunds, the pre-emption, support of scientists and politicians at regionallevel.

5. If in the area around the reservoir there is a rich touristic offer developedthen the tourists do not concentrate only on the reservoir and the pressureand danger for the water quality is decreased. Therefore, the touristicoffer should not concentrate only on the values of the lake itself, but alsouse other values available, e.g. biking routes, horse riding, gliding. In thecase of the Dobczyce Reservoir, the intensive swimming and water sportsseason could last for 2 months. However, the accompanying infrastruc-ture could be used for other kinds of touristic activity without additionalenvironmental burden. The French example shows that it is possible toregulate supply and demand in such a way as to control the anthropopres-sion (e.g. gradual and conditional licenses and monitoring).

Tourism is the most important branch of economy in the region of Rhone Al-pes with 180 000 employees and 31 billion euro of trade turnover per year. It willprobably become one of the most important development areas in Ma³opolska. There-fore, the issue of using the Dobczyce Reservoir for tourism is important as a chance forthe development of the communities located around it. It is also so difficult that care-less actions and decisions cannot be allowed. The project of an educational route andthe watch tower to observe nature and landscapes, prepared by the Dobczyce commu-nity, does not affect the existing protection zones. The route will take tourists in thevicinity of the Reservoir and the tower will be the furthest point accessible. We plan tocooperate with nature lovers and bird watchers. We also wish to train guides in cooper-ation with foresters, members of the Polish Tourist and Country-Lovers Society andthe Institute of Geography and Spatial Management, Jagiellonian University. It will beof great importance to transfer that knowledge to the local community, owners of farmsand guest rooms. The Regional Museum in Dobczyce was established thanks to thepassion of the inhabitants of our community. In 1960s, they managed to realize an ideaof using the archeological monument in creating a new branch of tourism. Today wecannot imagine Dobczyce without the castle, and the changing approach of the artconservation experts proved that the decision to rebuilt the ruins of the castle and acti-vate them for tourism was right. The project realized at present is in accordance withother actions as modifying the centers of the villages, constructing the public infra-structure for touristic services, organizing new walking and biking routes, supportingthe horse riding centers, traditional craft and local food production. Activation of theenterprise, even in a small scale, is an important and predictable outcome of the project.One of the basic benefits seems to be inclusion of the unused and getting degradatedresources to the economic activity. Those are areas not used for agriculture any more,waste lands, old roads and paths, old houses. Those resources are so large that their

22

Pawe³ Machnicki

activation should cause significant increase of inhabitants� enterprise and the interestof external investors. An issue especially important for the development of local com-munities is strengthening the enterprise skills among the inhabitants. It demands newexternal impulses and support. An important profit will be bringing the interests of theinhabitants closer to the ecological interests linked to providing clean potable water.Moreover, the ecological awareness of the inhabitants will be improved and theirbehaviour will be in accordance with ecological demands due to positive economiceffects and not due to bans and punishments.

The material prepared for the conference shows that the natural and land-scape resources of the Dobczyce Reservoir are large but they are not a touristic offerthemselves. Also the educational route and watch tower alone are not yet such anoffer. Giving access to some natural and topographic elements must be completedwith the programmes of their usage. Those may be various actions which are touris-tic and ecological stimuli, e.g. creating conditions for multiplication of the endan-gered species like birds, by preparing the nests for them or artificial islands. It canalso be the protection and creating good conditions for the existence of reptiles, fishand water plants (ponds, protection of forests in stream valleys, conservation of nat-ural river beds, renaturalization of the rivers and streams). Another direction of com-pleting the touristic offer should be popularizing the objects of high natural and land-scape values, e.g. old trees, isolated rocks, gorges, meadows (e.g. by installing theinformation boards, the old linden �Marysieñka� as an example). View points shouldbe also well managed e.g. by constructing parking plots and so-called little architec-ture. The project should be continued by supporting the organization of a modelagrotouristic farm by preparing the analysis of its possibilities and the business plan.

We are convinced that bringing together the activity of the inhabitants, eco-tourists, institutions responsible for the protection of nature and the Reservoir andsocial organizations will lead to the situation when the priority of providing cleanwater in the Reservoir will be in accordance with its touristic function, and the well-organized management will be beneficial for its protection.

Pawe³ MachnickiVice Mayor of the Dobczyce Town and Community

Translated by Anita Bokwa

23

Andrzej Sasu³a

O pracach Zespo³u Koordynacyjnegods. Gospodarki Przestrzennej

w zlewni Zbiornika Dobczyckiego

Inspiracj¹ do powo³ania przez Marsza³ka Województwa Ma³opolskiego Ze-spo³u Koordynacyjnego ds. Gospodarki Przestrzennej w zlewni Zbiornika Dobczyc-kiego (Zarz¹dzenie nr 128/2005 z 18 listopada 2005 r.) by³o wyst¹pienie Gminyi Miasta Dobczyce z sugesti¹ rozwa¿enia mo¿liwo�ci zmiany gospodarki przestrzen-nej i u¿ytkowania zlewni Zbiornika Dobczyckiego oraz rozszerzenia funkcji akwe-nu. Wykorzystane tutaj zosta³y � w ramach wspó³pracy Województwa Ma³opolskie-go z francuskim regionem Sabaudii � do�wiadczenia francuskie w korelacji ochronyczysto�ci wód powierzchniowych, szczególnie akwenów otwartych, stanowi¹cych�ród³o wody dla wodoci¹gów komunalnych, z turystycznym u¿ytkowaniem zbiorni-ka wodnego i jego zlewni.

Oczywistym warunkiem ewentualnej zmiany gospodarki przestrzennej i u¿yt-kowania terenu w zlewni górnej Raby i samego Zbiornika Dobczyckiego jest konse-kwentna realizacja programu budowy infrastruktury, chroni¹cej Rabê przed zanie-czyszczeniami, przede wszystkim kanalizacji i oczyszczalni �cieków. Dlatego Ze-spó³ Koordynacyjny skoncentrowa³ siê g³ównie na tych podstawowych zagadnie-niach. Odby³y siê dot¹d dwa posiedzenia Zespo³u Koordynacyjnego, a mianowicie:

� pierwsze posiedzenie na temat �Oceny � po 20 latach � skutków spiêtrze-nia wody rzeki Raby zapor¹ w Dobczycach, skuteczno�ci ustanowionych stref ochron-nych dla ujêcia wody pitnej (dla wodoci¹gów krakowskich), jako�ci wody w Zbior-niku Dobczyckim, innych skutków istnienia tego Zbiornika�; oraz

� drugie posiedzenie na temat �Programu budowy kanalizacji i oczyszczalni�cieków w zlewni górnej Raby i Zbiornika Dobczyckiego, dotychczasowej realizacjiprogramu i planów na nastêpne lata�.

Przedstawione w czasie tych dwóch posiedzeñ Zespo³u informacje i dysku-sja, a tak¿e przekazane koordynatorowi tematu � po posiedzeniach � dodatkowe ma-teria³y rysuj¹ nastêpuj¹cy stan i g³ówne wnioski:



24

Andrzej Sasu³a

1. Spiêtrzenie wód Raby zapor¹ w Dobczycach i utworzenie ponad 20 lattemu Zbiornika Dobczyckiego nie zosta³o poprzedzone budow¹ infra-struktury, szczególnie kanalizacji i oczyszczalni �cieków, niezbêdnychdla ochrony czysto�ci wody górnej Raby, jej dop³ywów i samego Zbior-nika Dobczyckiego. Jedynym wyj¹tkiem by³a oczyszczalnia �cieków dlaMy�lenic, uruchomiona w 1976 r.

2. Prowadzone badania jako�ci wody w zlewni Raby wskazywa³y � a¿ doroku 2000 � systematyczny wzrost zanieczyszczenia, w tym zwi¹zkamiazotu i fosforu. Doprowadzi³o to do skumulowania w Zbiorniku Dobczyc-kim pierwiastków biogennych, czyli prze¿y�nienia, eutrofizacji wód, sta-nowi¹cego przyczynê rozwoju organicznych zanieczyszczeñ wtórnych(fitoplanktonu i w kolejnych fazach organizmów pokarmowych) a¿ domasowych zakwitów sinic, zawieraj¹cych toksyny szkodliwe dla jako�ciwody, ujmowanej przez Miejskie Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kana-lizacji w Krakowie dla Krakowskiego Zespo³u Miejskiego, a tak¿e Do-bczyc, My�lenic oraz wielu wsi Województwa Ma³opolskiego.

3. Od 2000 r. stan czysto�ci Raby, a tak¿e w ujêciu wody MPWiK ze Zbior-nika Dobczyckiego zacz¹³ siê poprawiaæ g³ównie w wyniku realizacjiprogramu budowy kanalizacji (wybudowano ok. 300 km kanalizacji)i oczyszczalni �cieków w Rabce, Mszanie Dolnej oraz kilku du¿ychgminach wiejskich, a tak¿e radykalnych zmian w rolniczym u¿ytkowa-niu terenów zlewni (zmniejszenie obci¹¿eñ ³adunkami zwi¹zków azotui fosforu): zmniejszeniem powierzchni gruntów ornych, podatnych naerozjê i sp³yw nawozów do wód, ograniczeniem intensywno�ci nawo-¿enia, zmniejszeniem obsady byd³a i popraw¹ stanu technicznego gno-jowników.

4. Poprawê tê ilustruj¹ nastêpuj¹ce wska�niki dla 2004 r.:a) stê¿enie azotu amonowego w wodzie Raby zmniejszy³o siê z 0,8

do 0,53 mg. dcm-3, tj. o ok. 30%, i wróci³o do poziomu z 1990 r.;b) stê¿enie fosforu zmniejszy³o siê z 0,25 do 0,12 mg. dcm-3, tj.

o ok. 50%, i wróci³o do poziomu z 1980 r.;c) zahamowany zosta³ wzrost stê¿enia azotu azotanowego i azotynowe-

go do poziomu sprzed 1985 r.Efekt by³by jeszcze bardziej widoczny, gdyby rozbudowana zosta³a i zmo-dernizowana przestarza³a ju¿ oczyszczalnia my�lenicka (zarówno udzia³azotu ogólnego, jak i fosforu w odp³ywie z my�lenickiej oczyszczalni�cieków stanowi 40% ca³ego ³adunku azotu ogólnego i fosforu w wodzieRaby dop³ywaj¹cej do Zbiornika Dobczyckiego).

5. Obecnie jako�æ wody czerpanej ze Zbiornika Dobczyckiego przez MiejskiePrzedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kanalizacji SA w Krakowie jest ocenianajako najlepsza w�ród �róde³ wody stanowi¹cych podstawê zaopatrzeniaw wodê Krakowskiego Zespo³u Miejskiego (Rudawa, D³ubnia, Sanka).

6. Procesy eutrofizacji nie zosta³y jednak przerwane i w przysz³o�ci bêd¹zagra¿aæ jako�ci wody pobieranej ze Zbiornika Dobczyckiego dla zaopa-

25

O pracach Zespo³u Koordynacyjnego ds. Gospodarki Przestrzennej...

trzenia w wodê Krakowskiego Zespo³u Miejskiego, My�lenic, Dobczyci innych miejscowo�ci.

7. Wa¿nym instrumentem by³ Program Ochrony Wód Górnej Raby, przyjêtyprzez Zwi¹zek Gmin Dorzecza Górnej Raby i Krakowa, w którym to pro-gramie � oprócz parametrów inwestycyjnych � okre�lono wymagania, ja-kim maj¹ odpowiadaæ oczyszczone �cieki odprowadzane do wód w zlewnigórnej Raby, a w tym zaostrzone � w stosunku do ówczesnych przepisów �normy odno�nie azotu i fosforu, które zosta³y wprowadzone do pozwoleñwodno-prawnych oczyszczalni uruchamianych przed rokiem 2002.

8. Od 2002 r. Rozporz¹dzenie Ministra �rodowiska (zaktualizowane 8 lipca 2004 r.)przesta³o traktowaæ zbiorniki zaporowe (jakim jest Zbiornik Dobczycki na Rabie)jak jeziora naturalne, wymagaj¹ce zaostrzonych norm odno�nie do odprowa-dzanych �cieków do wód. �Skorzysta³o� z tego ju¿ kilka nowych oczyszczalniw zlewni Raby (np. Pcim, Kasinka), w odniesieniu do których wydaj¹cy po-zwolenie wodnoprawne starostowie przestali stosowaæ wytyczne zawartew powo³anym powy¿ej Programie Ochrony Wód Górnej Raby, oparte na obli-czeniach uwzglêdniaj¹cych gro�bê eutrofizacji Zbiornika Dobczyckiego.

9. Odczuwa siê brak przewidzianego w ustawie �Prawo wodne� planu go-spodarowania wodami dla dorzecza górnej Raby, w którym mo¿na okre-�liæ wymagania adekwatne do lokalnych potrzeb, Regionalny Zarz¹dGospodarki Wodnej w Krakowie zapowiada opracowanie takiego planudo roku 2009, co bêdzie ju¿ spó�nione, gdy¿ procesy eutrofizacji nie zo-sta³y przerwane i bêd¹ siê powtórnie nasilaæ.

10. Ze wzglêdu na ograniczon¹ wielko�æ �rodków finansowych i d³ugie procesyprzygotowania i realizacji inwestycji w dziedzinie kanalizacji i oczyszczalni�cieków nale¿y d¹¿yæ do optymalnego wykorzystania tych �rodków poprzezodpowiednio skonstruowany program, co w szczególno�ci dotyczy kolejno-�ci realizacji oczyszczalni �cieków i zwi¹zanej z nimi kanalizacji. Istniej¹cyprogram budowy kanalizacji i oczyszczalni �cieków, pozostaj¹cy g³ówniew kompetencji Zwi¹zku Gmin Dorzecza Górnej Raby i Krakowa, nie jestoptymalny, gdy¿ jest on wypadkow¹ ró¿nych dzia³añ i mo¿liwo�ci, przedewszystkim aktywno�ci¹ w³adz samorz¹dów gmin, a tak¿e przestrzennymi,terenowymi, formalnoprawnymi i technicznymi mo¿liwo�ciami przygoto-wania inwestycji i stosunkiem mieszkañców do tego typu inwestycji.

11. Absolutnym priorytetem w inwestycjach na rzecz ochrony wód Zbiorni-ka Dobczyckiego, stanowi¹cego �ród³o �surowej� wody dla wodoci¹gukrakowskiego, a tak¿e My�lenic, Dobczyc i innych miejscowo�ci Woje-wództwa Ma³opolskiego, jest rozbudowa i radykalna modernizacja oczysz-czalni �cieków w My�lenicach; Miasto/Gmina My�lenice z³o¿y³a odpo-wiedni wniosek o finansowanie ze ZPORR.

12. Kolejnymi � ze wzglêdu na blisko�æ Zbiornika � s¹:a) oczyszczalnia �cieków w Stró¿y (z Trzebuni¹); Zwi¹zek Gmin

Dorzecza Górnej Raby i Krakowa z³o¿y³ odpowiedni wniosek dofinansowania ze ZPORR;

26

Andrzej Sasu³a

b) oczyszczalnia �cieków w Krzczonowie (z Tokarni¹); zainteresowaneGminy nie s¹ w stanie rozwi¹zaæ problemu lokalizacji oczyszczalni.

13. Zastosowanie w oczyszczalniach �cieków technologii usuwania zwi¹zkówazotu i fosforu prowadzi do wzrostu zarówno kosztów inwestycyjnych, jaki eksploatacyjnych oczyszczalni �cieków, które ponosiæ musi gmina. Roz-wa¿yæ zatem nale¿y mo¿liwo�æ znalezienia sta³ych form dofinansowaniaeksploatacji oczyszczalni �cieków, usuwaj¹cych zwi¹zki azotu i fosforu.

14. Obserwowana od 2000 r. poprawa stanu czysto�ci wód Raby daje prze-s³ankê do prognozy, ¿e proces eutrofizacji wód w Zbiorniku Dobczyckimzostanie spowolniony. W zwi¹zku z tym Prezes Zarz¹du Miejskiego Przed-siêbiorstwa Wodoci¹gów i Kanalizacji SA w Krakowie wyrazi³ gotowo�æpodjêcia dyskusji o zmianach w funkcji tego akwenu i zasiêgu oraz wa-runkach funkcjonowania strefy ochronnej ujêcia wody � pod warunkiemzagwarantowania dalszej poprawy jako�ci wody, w szczególno�ci sku-tecznego usuwania zwi¹zków azotu i fosforu w oczyszczalniach funkcjo-nuj¹cych w dorzeczu górnej Raby, a eksploatacja tych oczyszczalni za-pewni niezawodne funkcjonowanie i dotrzymanie ustalonych warunków.

15. Stanowi to przes³ankê do kontynuacji dyskusji nad ewentualnym zmniej-szeniem zasiêgu strefy ochrony bezpo�redniej ujêcia wody MPWiK, cowarunkuje mo¿liwo�æ rozszerzenia funkcji Zbiornika i dopuszczenie in-nych sposobów zagospodarowania zlewni w³asnej Zbiornika, objêtej stref¹ochrony po�redniej ujêcia wody, w tym dopuszczenia � w ograniczonymi skutecznie kontrolowanym zakresie � funkcji turystyczno-rekreacyjnych.

16. Mo¿e to prowadziæ do dyskusji nad zmian¹ obowi¹zuj¹cej decyzji(z 4 wrze�nia 1982 r.) Prezydenta Miasta Krakowa �o ustanowieniu stre-fy ochronnej ujêcia wody dla miasta Krakowa na rzece Rabie w Dobczy-cach�, a w konsekwencji do zmian gospodarki przestrzennej w gminach,le¿¹cych w zlewni Zbiornika Dobczyckiego.

17. Podstaw¹ do ewentualnej zmiany obowi¹zuj¹cej decyzji bêd¹ wyniki in-terdyscyplinarnego Studium na temat mo¿liwo�ci zmiany funkcji Zbior-nika Dobczyckiego i jego zlewni z uwzglêdnieniem ochrony czysto�ciwody w Zbiorniku Dobczyckim. Studium takie wykona zespó³ reprezen-tuj¹cy wiedzê i do�wiadczenie w zakresie:a) in¿ynierii i gospodarki wodnej;b) biologii wód;c) technologii wody;d) prawa wodnego i administracji wodnej;e) planowania przestrzennego.Zespó³ oparty jest na naukowcach Instytutów Politechniki Krakowskiej przywspó³pracy z Instytutem Ochrony Przyrody � Zak³adem Biologii Wód Pol-skiej Akademii Nauk oraz Instytutem Rozwoju Miast w Krakowie.Wniosek Urzêdu Marsza³kowskiego Województwa Ma³opolskiego do Wo-jewódzkiego Funduszu Ochrony �rodowiska i Gospodarki Wodnej o finan-sowanie Studium zosta³ przez Fundusz rozpatrzony pozytywnie.Przewiduje siê, ¿e opracowanie Studium zostanie zakoñczone w pa�dzierniku b.r.�

27

O pracach Zespo³u Koordynacyjnego ds. Gospodarki Przestrzennej...

18. Studium to bêdzie przedmiotem kolejnego posiedzenia Zespo³u Koordy-nacyjnego ds. Gospodarki Przestrzennej w zlewni Zbiornika Dobczyckie-go, rozwa¿aj¹cego propozycje zmian gospodarki przestrzennej i u¿ytko-wania terenu w zlewni Zbiornika Dobczyckiego, w tym wprowadzenie ogra-niczonych form u¿ytkowania turystycznego/rekreacyjnego na wodach zbior-nika i w jego zlewni, a tak¿e podstaw¹ do ewentualnej zmiany ustaleñ de-cyzji z 1982 r. o ustanowieniu strefy ochronnej ujêcia wody pitnej (dlawodoci¹gów krakowskich) na rzece Raba w Dobczycach, która obejmujeobszar zbiornika wodnego wraz z jego zlewni¹ bezpo�redni¹ od zapory dooczyszczalni �cieków w My�lenicach, a ponadto zlewniê potoków Trze-me�nianka i Wolnica.

19. Z dotychczasowych prac Zespo³u Koordynacyjnego ds. Gospodarki Prze-strzennej w zlewni Zbiornika Dobczyckiego wynika, ¿e warunkami nie-zbêdnymi do ewentualnej zmiany gospodarki przestrzennej i u¿ytkowa-nia terenu oraz akwenu w strefie ochronnej ujêcia wody pitnej na rzeceRabie w Dobczycach jest:a) pilna rozbudowa i modernizacja my�lenickiej oczyszczalni �cieków;b) realizacja kanalizacji i oczyszczalni �cieków w Stró¿y (z Trzebuni¹);c) rozwi¹zanie problemu lokalizacji oczyszczalni �cieków w Krzczono-

wie (z Tokarni¹);d) na³o¿enie na starostów obowi¹zku uwzglêdniania w pozwoleniach

wodno-prawnych oczyszczalni �cieków warunku usuwania zwi¹zkówazotu i fosforu ze �cieków;

e) rozwi¹zanie problemu dofinansowywania oczyszczalni �cieków;usuwaj¹cych ze �cieków zwi¹zki azotu i fosforu;

f) w opracowywanym planie gospodarowania wodami dla dorzeczaWis³y wydzielenie i wykonanie w pierwszej kolejno�ci planu gospo-darowania wodami dla dorzecza górnej Raby;

g) opracowanie studium nt. mo¿liwo�ci zmiany funkcji ZbiornikaDobczyckiego i jego zlewni z uwzglêdnieniem ochrony czysto�ci wodyw Zbiorniku Dobczyckim;

h) oparte na powy¿szym studium wyst¹pienie Miejskiego Przedsiêbior-stwa i Kanalizacji SA (MPWiK) w Krakowie o korektê granic strefyochronnej ujêcia wody, uwarunkowane przekonaniem, ¿e zmniejsze-nie obszaru strefy ochronnej (lub zmiana zakazów i ograniczeñgospodarowania w strefie) nie pogorszy warunków ochrony czysto�ciujmowanej przez MPWiK wody, a w ramach zmniejszonego obszarustrefy bêdzie mo¿na zastosowaæ intensywniejsze dzia³ania ochronne.

Andrzej Sasu³aWicemarsza³ek Województwa Ma³opolskiego

28

Andrzej Sasu³a

Andrzej Sasu³a

The activity of the Coordination Groupfor the spatial management

in the Dobczyce Water Reservoir�s basinSummary

The Coordination Group was established by the Marshall of the Ma³opolskaVoivodship on the 18th Nov., 2005, following the initiative of the Dobczyce commu-nity to consider the change of the spatial management and land use in the DobczyceReservoir�s basin, together with widening the functions of the object. The Ma³opol-ska Voivodship cooperates with the French region of Savoy and their experienceconcerning the protection of potable water sources combined with touristic usage ofwater reservoirs was used. The change of the spatial management and land use in theupper Raba river basin and the Reservoir basin can be achieved only if the infrastruc-ture protecting the water from pollution is provided, mainly sewage systems andwater purification stations.

The Group gathered information which allows characterize the present stateof water protection in the considered area and plan further actions. The constructionof the Dobczyce Water Reservoir was realized without building sewage systems andwater purification stations in the Raba river basin. The only exception was the puri-fication station in My�lenice opened in 1976. The water quality monitoring�s resultsindicated constant increase of nitrogen and phosphor pollution until 2000. That cau-sed the eutrophication and development of phytoplankton which is a great danger forthe potable water quality. Since 2000 the water quality has been constantly impro-ving due to the construction of 300 km of sewage system, opening the water purifica-tion stations in Rabka and Mszana Dolna, and changes in land use (less arable landhas been cultivated and less fertilizers were used). The improvement is proved by thefollowing measurements: in 2004 the concentration of ammonium nitrogen in theRaba river water diminished by 30% comparing to that of 2000 and the concentrationof phosphorus decreased by 50%. The result would be even better if the old purifica-tion station in My�lenice was modernized, as the nitrogen and phosphorus deliveredby the station to the Raba river makes 40% of their whole amount reaching the Do-bczyce Water Reservoir. At present the quality of the water in the Dobczyce WaterReservoir is evaluated as the best one comparing to other sources of potable waterfor Cracow. The process of eutrophication has not been stopped and it will endangerthe Reservoir�s water quality in the future. In 2002 there was a change of the lawconcerning the water reservoirs which enabled delivering to such objects more pollu-ted waters than before. It caused an increase in water pollution delivery from some

29

The activity of the Coordination Group for the spatial management...

purification stations in the Raba river basin. There is no plan of water managementfor the upper Raba river basin. The plan is supposed to be prepared by 2009 by theRegional Water Management Office but it seems to be too late to stop the eutrophica-tion process. The investments in sewage systems and purification stations are long-lasting and very expensive. Therefore, the funds available should be used in an opti-mized way. At present the absolute priority is the modernization of the purificationstation in My�lenice for which the application for funds from European Union regio-nal development programme has been submitted. Then the purification stations haveto be constructed in Stró¿a and Krzczonów. The technologies allowing eliminationof nitrogen and phosphorus from the water in purification stations are very expensive.The costs must be covered by the communities. Therefore, permanent sources offinancial support for such stations and communities should be defined. The improve-ment of the Raba river water quality since 2000 allows predict that the eutrophicationprocess will be slowed down in the future. Therefore, it is possible to consider thepossibility of changing the function of the reservoir, providing the constant improve-ment of the water quality. The protective zone around the reservoir could be dimini-shed and the reservoir could be used in a limited way for tourism. Further administra-tive decisions will depend on the results of the interdisciplinary report about thepossibilities of changing the function of the Dobczyce Reservoir providing the pro-tection of water quality. The Report will be prepared by the group of scientists, con-sisting of experts in water management, water biology, water technology, water law,spatial planning, in October 2006.

Andrzej Sasu³aVice Marshall of the Ma³opolska Voivodship

Cracow


30

Zenon Pijanowski

Rozwój obszarów wiejskich w Polsce� historia, tera�niejszo�æ i potrzeby zmian

1. Wprowadzenie

Zmiany ustrojowe rozpoczête w Polsce przed szesnastu laty sta³y siê powa¿-nym impulsem do poszukiwania nowych rozwi¹zañ w zakresie kszta³towania i roz-woju obszarów wiejskich. Zarysowuj¹cy siê wówczas nowy model rolnictwa w for-mie gospodarstw rodzinnych wymaga³ pilnie przewarto�ciowañ i wprowadzenia no-wych pojêæ w zakres przedsiêwziêæ realizowanych dotychczas w naszym krajuw ramach polityki rolnej.

Prowadzona do chwili wej�cia Polski do Unii Europejskiej polityka rolna, pre-feruj¹ca wy³¹cznie politykê cenowo-dochodow¹, a eliminuj¹ca politykê strukturaln¹� a wiêc zasadniczo odbiegaj¹ca od standardów europejskich � spowodowa³a, ¿e obec-nie w Polsce nie wykszta³ci³y siê normalne, w³a�ciwe dla Europy Zachodniej, zasadykszta³towania i rozwoju obszarów wiejskich. Wizja rozwoju wsi i rolniczej przestrzeniprodukcyjnej nie znalaz³a i nie znajduje tak¿e dzisiaj swojego wyrazu w miejscowychplanach zagospodarowania przestrzennego, które nie s¹ opracowywane pod k¹tem spe³-nienia oczekiwañ spo³eczno�ci wiejskiej (Flury 1987, Pijanowski 1990).

Celem niniejszego opracowania jest analiza i ocena dotychczasowego stanurozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce. Wykonana analiza i ocena orazobecne funkcje i polityka pañstwa w tym zakresie pozwol¹ na okre�lenie niezbêd-nych i koniecznych przedsiêwziêæ inwestycyjnych dotycz¹cych zrównowa¿onego roz-woju obszarów wiejskich w Ma³opolsce i Polsce.

2. Metodyka opracowania

Rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich w Europie w ci¹gu ostatnich 150 latzale¿ny jest od polityki gospodarczej poszczególnych pañstw, a szczególnie tej jejczê�ci dotycz¹cej rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, któr¹ definiuje siê jako



31

Rozwój obszarów wiejskich w Polsce � historia, tera�niejszo�æ i potrzeby zmian

�polityka rolna�. Pojêcie to pojawi³o siê w naukach ekonomicznych po raz pierwszyw koñcu XIX w., obowi¹zuje do dzi� i obejmuje ogó³ zasad, jakimi pañstwo powinnosiê pos³ugiwaæ przy udzielaniu pomocy wsi i rolnictwu. Przedsiêwziêcia inwestycyj-ne z zakresu polityki strukturalnej, bêd¹ce czê�ci¹ polityki rolnej, stanowi¹ funda-ment rozwoju wsi i rolnictwa.

Analizuj¹c dotychczasowy stan rozwoju obszarów wiejskich w Polscew aspekcie realizacji polityki strukturalnej, nale¿y postawiæ pytanie: Czy mo¿liwejest w³a�ciwe wykonywanie za³o¿eñ polityki strukturalnej UE na obszarach wiej-skich w Polsce w oparciu o obecnie obowi¹zuj¹ce prawo (krajowe) i strukturê admi-nistracji? Próbê odpowiedzi na to pytanie poprzedzi analiza dotychczasowych naj-istotniejszych przedsiêwziêæ w tym zakresie w Polsce w latach 1919-1939, 1944--1989, 1990-2004 i po integracji Polski z Uni¹ Europejsk¹ (UE), stanowi¹cych gene-zê obecnej sytuacji problemowej oraz jej najistotniejsze obecnie bariery.

Przeprowadzona analiza bêdzie stanowiæ podstawê przedstawienia propozy-cji najpilniejszych dzia³añ w Polsce na rzecz nowoczesnej polityki strukturalnej naobszarach wiejskich.

3. Rozwój obszarów wiejskich w Polsce

3.1. Okres 1918-1939

Odzyskanie w 1918 r. niepodleg³o�ci przez Polskê zwi¹zane by³o z integra-cj¹ obszarów o ró¿nym stopniu rozwoju gospodarczego. Postawiono przede wszyst-kim na politykê strukturaln¹, poprzez przyjêcie przez sejm podstawowych aktówprawnych, a wiêc ustawy o reformie rolnej (1919 r.), melioracjach (1921 r.), którychzakres by³ znacznie szerszy ni¿ dzi�, i scaleniach gruntów (1923 r.). Zakres przedsiê-wziêæ inwestycyjnych realizowanych w ramach polityki strukturalnej w okresie miê-dzywojennym, maj¹cy g³ównie na celu rozwój rolnictwa, a po�rednio wsi, realizo-wany by³ przez dwa podstawowe dzia³ania:

l melioracje rolne, które mia³y za zadanie:� przystosowanie i w³¹czenie ca³ych dolin rzecznych jako obszarów

nieu¿ytecznych (zabagnionych, zalewanych kilka razy w roku) doprodukcji rolniczej; oraz

� poprawê jako�ci gleb przez regulacjê stosunków wodnych za pomoc¹drenowañ;

l scalenia gruntów, które mia³y za zadanie:� organizacjê i tworzenie gospodarstw rodzinnych przez poprawienie

roz³ogu dzia³ek, a tym samym obni¿enie kosztów produkcji i zwiêk-szenie dochodu.

Sposoby prowadzenia inwestycji, jak i ich zakres by³y podobne jak w wiod¹-cych krajach Europy. Tworzono spó³ki melioracyjne lub stowarzyszenia, bêd¹ce g³ów-nym inwestorem tych przedsiêwziêæ. W okresie tym zmeliorowano ponad 2,5 mln ha

32

Zenon Pijanowski

u¿ytków rolnych i wykonano scalenia na pow. ponad 5,4 mln ha u¿ytków rolnychi le�nych nale¿¹cych do 860 tys. gospodarstw po³o¿onych w 10 tys. wsi. �redniorocznie scaleniami obejmowano oko³o 270 tys. ha, a w 1931 r. rekordowo scalono566 tys. ha. Prace prowadzono na poziomie europejskim.

3.2. Okres 1944-1990

Realizacja polityki rolnej w Polsce po II wojnie �wiatowej zwi¹zana by³az powstaniem nowego ustroju spo³eczno-politycznego, w którym upañstwowionoprzemys³, transport i bankowo�æ, czê�ciowo ziemiê oraz wprowadzono gospodar-kê planow¹. Kreowana przez ówczesne w³adze polityka rolna zak³ada³a zbudowa-nie socjalistycznych podstaw rozwoju rolnictwa oraz tworzenie Pañstwowych iSpó³dzielczych Gospodarstw Rolnych, zwanych równie¿ �o�rodkami kultury rol-nej i postêpu�. Zasadniczym dokumentem, który stworzy³ podwaliny tej polityki,by³ dekret z 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej. Bardzo wa¿nym elemen-tem polityki rolnej sta³o siê dla w³adzy socjalistycznej utworzenie sektora gospo-darki pañstwowej w rolnictwie. W zwi¹zku z tym od 1948 r. prowadzono dzia³aniana rzecz kolektywizacji i uspo³ecznienia ziemi. Zlikwidowano reaktywowan¹ powojnie dzia³alno�æ szeregu przedwojennych organizacji spo³eczno-zawodowych ispó³dzielni rolniczych, wprowadzaj¹c nowe, pañstwowe. Celem polityki rolnejpañstwa by³a maksymalizacja produkcji �rodków ¿ywno�ciowych oraz tworzeniesektora pañstwowego i spó³dzielczego w rolnictwie (Pijanowski 1990, 1999, Raj-da 1995, Ko¿uch 2000). Procesy zmian, jakie wyst¹pi³y wówczas w gospodarce, azw³aszcza w rolnictwie, postawi³y bardzo konkretne wymagania wobec obszarówwiejskich. Funkcje tych obszarów, uto¿samiane wy³¹cznie z g³ównym �ród³emutrzymania ludno�ci wiejskiej, ograniczone by³y do wytwarzania �rodków ¿ywno-�ciowych, zapewnienia miejsca zamieszkania i pracy dla ponad 55% ludno�ci kra-ju oraz dostarczania rezerwy si³y roboczej dla nierolniczych ga³êzi gospodarki,lokalizowanych poza terenami wiejskimi.

Pomimo braku zdecydowanych dzia³añ na rzecz zmiany struktur agrarnychgospodarstw rodzinnych pañstwo w miarê mo¿liwo�ci popiera³o przedsiêwziêciainwestycyjne na rzecz rozwoju rolnictwa. S³u¿y³y temu od pocz¹tku lat 60. XX w.dzia³ania w ramach polityki cenowo-dochodowej i polityki strukturalnej, maj¹ce nacelu wyrównanie dochodów i poziomu ¿ycia ludno�ci na wsi i w mie�cie. Politykastrukturalna zmierza³a ku temu, ¿eby stworzyæ fundamenty pod wzrost produkcjiro�linnej i zwierzêcej poprzez prowadzenie przedsiêwziêæ melioracyjnych, scalenio-wych, budownictwa inwentarskiego, jak równie¿ budowê (tylko niektórych) urz¹-dzeñ infrastruktury technicznej wsi � g³ównie elektryfikacji, zaopatrzenia w wodêoraz sieci dróg lokalnych. Podstawowymi inwestycjami, które s³u¿y³y rozwojowiprodukcji rolniczej, by³y melioracje wodne. Mia³y one za zadanie g³ównie w³¹czeniedo produkcji rolnej obszarów nieu¿ytecznych i poprawê stosunków wodno-powietrz-nych gleb za pomoc¹ drenowañ oraz ochronê terenów rolnych przed powodzi¹. Opróczmelioracji w ramach polityki strukturalnej wykonano po wojnie scalenia i wymianêgruntów rolnych na przesz³o 4 mln ha (ustawa o scaleniach � 1968 r.). Scalenia po-

33


prawia³y roz³óg dzia³ek, u³atwia³y prowadzenie prac mechanizacyjnych i powodo-wa³y zmniejszenie kosztów gospodarowania. Prac tych jednak nie skoordynowanoz robotami wodno-melioracyjnymi, a ich skutek dla poprawy struktury gospodarstwindywidualnych by³ stosunkowo ma³y. Prace scaleniowe obejmowa³y do koñca lat70. XX w. g³ównie te wsie, w których ³¹czny obszar u¿ytków rolnych stanowi¹cychw³asno�æ Pañstwowego Funduszu Ziemi wynosi³ ponad 10%. Po scaleniu dzia³ekoddanych pañstwu za rentê lub gospodarstw upad³ych obszar scalony w³¹czano doPañstwowych Gospodarstw Rolnych, Spó³dzielni Produkcyjnych lub Kó³ek Rolni-czych. Przedsiêwziêcia te okaza³y siê wiêc narzêdziem koncentracji i upañstwowie-nia ziemi, ale nie poprawi³y za bardzo struktury gospodarstw indywidualnych (Pija-nowski 1999, 2005).

Na prze³omie lat 60. i 70. XX w. rolników objêto bezp³atn¹ opiek¹ lekarsk¹oraz mogli oni uzyskiwaæ rentê i emeryturê. Zakres przedsiêwziêæ realizowanychw ramach polityki rolnej pañstwa przedstawia schematycznie ryc. 1.

Na potrzeby polityki strukturalnej, czyli na rzecz gospodarki wodnej i me-lioracji, scaleñ gruntów i budownictwa rolniczego, pracowa³o wówczas w admini-stracji, biurach projektowych i przedsiêbiorstwach ponad 400 tys. osób. Bran¿a tadzi� istnieje w formie szcz¹tkowej. Cech¹ charakterystyczn¹ dla przedsiêwziêæ re-alizowanych w ramach polityki strukturalnej by³ brak koordynacji oraz przywi¹zy-wanie zbyt ma³ej wagi do ekologicznych funkcji obszarów wiejskich.

Podczas gdy w rozwiniêtych krajach Europy Zachodniej w ostatnich piêæ-dziesiêciu latach zakres melioracji ulega³ systematycznej zmianie i od pocz¹tku latsze�ædziesi¹tych s³u¿y³ rozwojowi wsi i rolnictwa (Flury 1987, Pijanowski 1990,

POLITYKA ROLNA 1956 -1968

POLITYKA ROLNA 1969-1989

Polityka socjalna

– Renty i emerytury – S³u¿ba zdrowia

Polityka cenowo-dochodowa

Polityka strukturalna

– Kredyty – Ceny kontrakt. – Sektor pañstwowy – Sektor spó³dziel. – Gospodarstwa

rodzinne

– Ochrona przed powodzi¹

– Melioracje – Scalenia gruntów – Budownictwo

rolnicze

Ryc. 1. Zakres przedsiêwziêæ realizowanych w ramach polityki rolnej na obszarach wiejskichw Polsce w latach 1956-1968 oraz 1969-1989

Fig. 1. Actions undertaken within the agricultural policy in rural areas in Poland in the years1956-1968 and 1969-1989

34

Zenon Pijanowski

Magiel 2000), w Polsce panowa³ w tym wzglêdzie zastój, pomimo ¿e zmienia³y siêwarunki gospodarowania (np. mechanizacja robót) i warunki �rodowiska. Mo¿najednak przyj¹æ hipotezê, ¿e u podstaw stagnacji le¿a³y za³o¿enia polityczne, zgodniez którymi rolnictwo mia³o siê opieraæ docelowo na wielkoobszarowych gospodar-stwach pañstwowych i spó³dzielczych. Z za³o¿eniami tymi nie sta³a w sprzeczno�ci� wobec ci¹g³ego niedoboru �rodków ¿ywno�ciowych na rynku � d¹¿no�æ do wzro-stu plonów, dziêki czemu melioracje, scalenia, w tradycyjnym rozumieniu, popiera-no i silnie dotowano. Na pocz¹tku lat 70. XX w. nast¹pi³o o¿ywienie gospodarczeszczególnie na obszarach o walorach przyrodniczych w zwi¹zku z przejêciem funk-cji uzdrowiskowo-turystycznej.

3.3. Znaczenie obszarów wiejskich w aspekcie planowania przestrzennego

Do 1989 r. obszary wiejskie przeznaczone by³y g³ównie do produkcji �rod-ków ¿ywno�ciowych. Problematykê wsi i rolnictwa przedstawiano pod widocznymwp³ywem pogl¹dów ukszta³towanych w warunkach chronicznego niedoboru pro-duktów ¿ywno�ciowych. Dominowa³a opcja maksymalizacji produkcji, nie za� eko-nomicznego wyniku produkcji. Problemy op³acalno�ci i konkurencyjno�ci produkcji¿ywno�ci nie by³y wystarczaj¹co analizowane, a przynajmniej wyników takich stu-diów odpowiednio nie propagowano i nie wykorzystywano (Pijanowski 1990, Ko³o-dziejski 1995).

Regiony, zdominowane przez wysoko dotowane PGR-y, traktowano jakoswoiste enklawy postêpu rolnego i dobrobytu wsi. Problemy dostrzegano tam raczejw sferze konfliktów funkcjonalnych i w naruszaniu równowagi �rodowiska (chemi-zacja rolnictwa, wielotysiêczne fermy hodowlane) ni¿ w sferze ekonomicznych aspek-tów produkcji ¿ywno�ci i funkcjonowania gospodarki wiejskiej. Problem niskiejkonkurencyjno�ci gospodarki rolniczej w niektórych regionach by³ ju¿ jednak za-uwa¿alny. Jej t³em i przyczyn¹ okazywa³y siê, jak s¹dzono, przede wszystkim nieko-rzystne warunki agrotechniczne, s³abe wyposa¿enie infrastrukturalne oraz niski po-ziom kwalifikacji zawodowych rolników.

3.4. Okres po 1989 r.

Zmiany spo³eczno-polityczne, jakie dokona³y siê w Polsce w 1989 r., za-pocz¹tkowa³y proces wdra¿ania mechanizmów rynkowych w miejsce nakazowo--rozdzielczego systemu zarz¹dzania gospodark¹ narodow¹. Wolny rynek bardzoradykalnie zmieni³ sektor rolny w Polsce. W okresie 1990-1991, zwanym �okre-sem terapii wolnorynkowej� (Ko¿uch 2000), nast¹pi³a liberalizacja mechanizmówcenowych (uwolnienie cen), po³¹czona z ca³kowitym otwarciem polskiej gospo-darki na konkurencjê zagraniczn¹ przy równoczesnej likwidacji dotacji do produk-tów rolno-¿ywno�ciowych. Recesja gospodarcza w latach 1990-1992 spowodowa-³a drastyczne obni¿enie dochodów realnych ludno�ci rolniczej na obszarze ca³egokraju. W 1992 r. stanowi³y one zaledwie 53% dochodów z 1989 r. i by³y najni¿szeze wszystkich pozosta³ych sektorów polskiej gospodarki. Zmniejszenie siê real-

35


nych dochodów w rolnictwie stanowi³o � obok bardzo drogiego kredytu oraz za-d³u¿enia rolnictwa � istotn¹ barierê dla modernizacji gospodarstw rolnych (Ko-¿uch 2000).

Zmiany ustrojowe i polityka antyinflacyjna realizowana od 1990 r. oznacza-³y radykalne pogorszenie i zmianê sytuacji w rolnictwie i w jego otoczeniu. Jakoprzyk³ad warto podaæ fakt, ¿e dotacje do postêpu biologicznego, o�wiaty rolniczej,inwestycji melioracyjnych i scaleñ by³y na poziomie 5% z lat 1965-89. Do 1995 r.politykê roln¹ charakteryzowa³a liberalizacja mechanizmów cenowych, po³¹czonaz otwarciem polskiej gospodarki na konkurencjê zagraniczn¹, likwidacja dotacji doproduktów rolno-¿ywno�ciowych, gwa³towny spadek wsparcia producentów rolnych,a tak¿e podejmowanie dora�nych przedsiêwziêæ zamiast wykreowania polityki rol-nej jako polityki sektorowej. Po tym okresie charakterystyczne dla polityki rolnejsta³o siê nieznaczne wzmocnienie ochrony producentów rolnych przed konkurencj¹zagraniczn¹ oraz tworzenie agencji rz¹dowych, za po�rednictwem których pañstwooddzia³ywa³o na sektor rolny. Nale¿y tu tak¿e dodaæ, i¿ �rodki finansowe, s³u¿¹cerealizacji polityki rolnej pochodzi³y w tym okresie z bud¿etu pañstwa i stanowi³y18,2% (do 1989 r.), z czego oko³o 65-75% tej sumy stanowi³y dotacje do ubezpie-czeñ spo³ecznych (Ko¿uch 2000).

Po 1989 r. opracowano wiele dokumentów strategicznych, które mia³y sta-nowiæ podstawê dla rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich. Niestety, dokumentyte i zawarte w nich programy, ze wzglêdu na brak �rodków bud¿etowych dla ichrealizacji, mia³y raczej znaczenie polityczne i propagandowe ni¿ praktyczne. Opra-cowany w 1999 r. dokument �Spójna polityka strukturalna rozwoju obszarów wiej-skich i rolnictwa�, w którym wykorzystano do�wiadczenia AGENDY 2000 UE,a wiêc dzia³añ wspólnoty na rzecz zrównowa¿onego rozwoju wsi, ze szczególnymnaciskiem na jej pozarolnicze aspekty � by³ dokumentem strategicznym, którywyznaczy³ kierunki dzia³añ, je�li chodzi o zmiany strukturalne obszarów wiejskichi rolnictwa w Polsce w okresie przygotowañ Polski do cz³onkostwa w UE (MRiG¯1999).

Od 1990 r. realizowano kilka programów przedakcesyjnych dotycz¹cychrozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, które mia³y na celu przyspieszenie i przy-gotowanie Polski do wst¹pienia do Unii Europejskiej. By³y to: trzy programy PHAREzwi¹zane z pomoc¹ dla rolnictwa w zakresie doradztwa, organizacji i zarz¹dzania;budowy instytucji i operacyjnych programów regionalnych oraz programSAPARD � przygotowuj¹cy akcesjê Polski do UE. Nale¿y je okre�liæ jako wa¿nei celowe programy. Za niekorzystny uznaæ trzeba natomiast fakt, i¿ realizowanew ca³ym kraju programy wdra¿ano przy du¿ym braku koordynacji, je�li chodzio przestrzenne i ekonomiczne oddzia³ywanie tych inwestycji na rozwój � równie¿w ujêciu ponadlokalnym. Wymienione programy przedakcesyjne zosta³y przez stro-nê polsk¹ w pe³ni wykorzystane finansowo. Z ca³¹ pewno�ci¹ zaspokojone zosta³oprzez to wiele lokalnych potrzeb w gminach wiejskich. Trzeba jednak postawiæ pyta-nie: Czy przyczyni³y siê one do realizacji celów publicznych w prawdziwym tegos³owa znaczeniu, czy tylko do partykularnych, krótkowzrocznych lokalnych intere-sów politycznych?

36

Zenon Pijanowski

Podsumowuj¹c ten okres, nale¿y postawiæ zasadnicze pytanie: Czy bez stwo-rzenia ca³o�ciowych rozwi¹zañ systemowych w zakresie kreowania i realizacji kom-pleksowego kszta³towania obszarów wiejskich uda siê Polsce w³a�ciwie wykorzy-staæ du¿o wiêksze �rodki dostêpne w latach 2007-2013? Chaotyczny rozwój zabudo-wy, skutkuj¹cy nieuzasadnionymi kosztami infrastruktury technicznej, dysproporcjepomiêdzy rozwojem sieci wodoci¹gowej i kanalizacyjnej czy te¿ zamieranie proce-sów racjonalizacji i ochrony rolniczej i le�nej przestrzeni produkcyjnej � to najwa¿-niejsze w skali kraju, negatywne efekty braku realizacji w³a�ciwej polityki struktu-ralnej w Polsce.

4. Polityka rolna i rozwój obszarów wiejskich po akcesji

Przekszta³cenia na obszarach wiejskich i w rolnictwie stanowi¹ zgodnie z Naro-dowym Planem Rozwoju (NPR) na lata 2004-2006 podstawowy kierunek rozwoju spo-³eczno-gospodarczego Polski � g³ównie z uwagi na ogromne zapó�nienie i problemysocjalne na wsi. Za³o¿enia NPR realizowane s¹ na obszarach wiejskich w naszym krajuw ramach Sektorowego Programu Operacyjnego �Restrukturyzacja i Modernizacja Sek-tora ¯ywno�ciowego oraz Rozwój Obszarów Wiejskich 2004-2006� (SPO-ROL) oraz�Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich� (PROW). Rozwi¹zywanie problemów wsi wspie-rane jest równie¿ w ramach innych programów, w�ród których najwa¿niejszym wydajesiê byæ Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego (ZPORR). Wy-mienione programy, jak równie¿ p³atno�ci bezpo�rednie s¹ realizowane z powodze-niem na terenie ca³ego kraju. Do koñca 2006 r. trafi na obszary wiejskie Polski dziêkipomocy UE ponad 10 mld euro, to jest kilka razy wiêcej ni¿ przed akcesj¹.

Podstaw¹ realizacji za³o¿eñ NPR s¹ konkretne dzia³ania, w tym inwestycjew gospodarstwach rolnych, scalenia, melioracje, odnowa wsi, renty strukturalne,wspieranie obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania, programy rol-no�rodowiskowe, zalesienia itp. Bardzo niekorzystne jest to, i¿ wdra¿a siê je w ist-niej¹cych ramach instytucjonalnych i organizacyjnych (przy braku kompetencji) ad-ministracji rz¹dowej i samorz¹dowej. Ramy te stanowi¹ obok �wiadomo�ci politycz-nej i spo³ecznej zasadnicz¹ barierê dla uzyskania w³a�ciwego efektu tych dzia³añ,g³ównie dlatego, ¿e obecnie obowi¹zuj¹ce ramy wdra¿ania programów UE lub ina-czej � instrumenty realizacji polityki strukturalnej w Polsce � kreuj¹ sektorowo�ædzia³ania i brak koordynacji (Pijanowski 1999, 2003, 2005).

Wycinkowe, w¹skie oraz nieskoordynowane dzia³ania inwestycyjne skutku-j¹ zwykle wycinkowym i nie zawsze spójnym z innymi dzia³aniami efektem. Nieste-ty, taki model postêpowania praktykowany jest przy realizacji inwestycji na obsza-rach wiejskich w Polsce. Najlepszym przyk³adem mog¹ byæ melioracje wodne i sca-lenia gruntów, wykonywane w ró¿nych okresach. Równie¿ np. infrastruktura tech-niczna i regulacja w³asno�ci gruntów na terenie wiejskich jednostek osadniczych s¹dzia³aniami rzeczowo i czasowo nieskoordynowanymi. W konsekwencji powstajeprzestrzennie i ekonomicznie nieuzasadniony bez³ad. Dotyczy to g³ównie terenówzabudowanych, nie bêd¹cych przez to powszechnie atrakcyjnym miejscem zamiesz-kania i inwestowania.

37


5. Wymagane kierunki rozwoju obszarów wiejskich w Polsce

5.1. Funkcje i kierunki rozwoju

Zapocz¹tkowany w Polsce w 1990 r. proces zmian spo³eczno-politycznych,jak równie¿ wyniki badañ naukowych w zakresie rozwoju obszarów wiejskich, szcze-gólnie w ramach wspó³pracy z Politechnik¹ Federaln¹ w Zurychu w latach 1980--2002, wykaza³y konieczno�æ nowego spojrzenia na problematykê rozwoju wsi i rol-nictwa (Flury 1987, Pijanowski 1990). W obecnych warunkach spo³eczno-gospo-darczych obszary wiejskie pe³ni¹ wiêcej i bardziej ró¿norodnych funkcji ni¿ podanow pkt 3.2., 3.3. Najwa¿niejsze z nich to:

l miejsce zamieszkania i przestrzeñ ¿yciowa ludno�ci nierolniczej;l rozwój rzemios³a, drobnego przemys³u i us³ug;l powstanie nowych miejsc pracy poza rolnictwem;l po³¹czenia komunikacyjne ró¿nych regionów;l rozwój turystyki, agroturystyki, rekreacji i sportu;l buforowanie i filtracja zanieczyszczeñ powietrza;l deponowanie i wykorzystywanie odpadów przemys³owych i komunal-

nych;l ekologiczna kompensacja obci¹¿eñ i zaburzeñ naturalnych uk³adów przy-

rodniczych.

Nale¿y tu tak¿e dodaæ, i¿ w okresie ostatnich piêtnastu lat nast¹pila modyfi-kacja pojêcia �funkcja terenu�. W nowym ujêciu funkcja terenu jest to sposób, w jakijest on u¿ytkowany do produkcji dóbr materialnych oraz przeznaczony na inne cele,wed³ug stopnia zaspokajania potrzeb spo³ecznych (Ko³odziejski 1995, Pijanowski1999). To oczywiste, ¿e rozdzielenie funkcji tradycyjnych od nowych nie jest mo¿li-we, stanowi¹ one jedn¹ ca³o�æ i prowadziæ bêd¹ w przysz³o�ci do aktywizacji tere-nów wiejskich.

Do spe³nienia ca³ej gamy wymienionych funkcji i zadañ tereny wiejskie musz¹byæ przygotowane w sensie odpowiedniego ukszta³towania czynników przyrodni-czych i w³asno�ciowych oraz infrastruktury technicznej i socjalnej. Powinny s³u¿yætemu przede wszystkim: planowanie przestrzenne, in¿ynieria �rodowiska, jak rów-nie¿ w³a�ciwa polityka gospodarcza, a szczególnie polityka rolna pañstwa. Innymis³owy � musi to byæ rozwój wielofunkcyjny i zrównowa¿ony. Aby spe³nia³ te zasadyi kryteria, powinien dotyczyæ gospodarki wraz z restrukturyzacj¹ sektora rolnego,osadnictwa wraz z infrastruktur¹ techniczn¹ i socjaln¹ oraz ochrony �rodowiska.

5.2. Planowanie przestrzenne a rozwój obszarów wiejskich

Du¿e znaczenie, je�li chodzi o rozwój obszarów wiejskich w Polsce, ma w³a-�ciwe planowanie przestrzenne, w którym uwzglêdniona bêdzie wizja rozwoju ob-szarów wiejskich. Ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym, wspó³zale¿na z pa-

38

Zenon Pijanowski

kietem ustaw o ustroju terytorialnym pañstwa, umacnia spolaryzowany dwubiegu-nowo system funkcjonowania polityki przestrzennej, w którym:

l polityka przestrzenna gmin, oparta na planach zagospodarowania prze-strzennego, prowadzona jest autonomicznie i samodzielnie przez samo-rz¹dy lokalne (gminy) jako jej podmioty;

l polityka przestrzenna zagospodarowania kraju jest ogniwem wi¹¿¹cymwspó³zale¿nie polityki zagospodarowania przestrzennego gmin, powia-tów, województw oraz koncepcje polityk sektorowych naczelnych i cen-tralnych organów administracji pañstwowych.

Mo¿liwo�ci przekszta³ceñ w rolnictwie polskim i wi¹¿¹ce siê z tym formygospodarki przestrzennej s¹ �ci�le powi¹zane z ogólnymi procesami rozwoju kraju,jak i wp³ywem powi¹zañ z Uni¹ Europejsk¹. Dalsza integracja z Uni¹ Europejsk¹bêdzie mia³a du¿y wp³yw na zmniejszenie liczby rodzinnych gospodarstw rolnychoraz zwiêkszenie ich powierzchni, co w d³u¿szej perspektywie radykalnie zmniejszyliczbê zatrudnionych bezpo�rednio w produkcji rolniczej.

W koncepcjach i programach integracyjnych nale¿y uwzglêdniæ wystêpuj¹cedu¿e zró¿nicowania regionalne. Wywo³uj¹ one potrzebê zró¿nicowanej polityki za-równo w stosunku do przestrzeni przyrodniczej, jak i przestrzeni spo³eczno-gospodar-czej. Jedno z ca³¹ stanowczo�ci¹ nale¿y stwierdziæ, ¿e w obecnej ustawie o zagospoda-rowaniu przestrzennym nie wypracowano �narzêdzi� wielofunkcyjnegoi zrównowa¿onego rozwoju obszarów wiejskich (Ko³odziejski 1995, Pijanowski 1999).

6. In¿ynieryjne kszta³towanie �rodowiskaa rozwój obszarów wiejskich w Polsce

Podstawowym warunkiem, który musi byæ spe³niony przy konstruowaniuwizji i programów rozwoju wsi czy gmin wiejskich, jest godzenie interesów indywi-dualnych, spo³ecznych, ekonomicznych i ekologicznych. Znane s¹ dwa fundamen-talne podej�cia do rozwi¹zywania tego problemu: podej�cie dedukcyjne i systemowe(Schmid 1984, Pijanowski 1990). W rozwi¹zywaniu problematyki kszta³towania �ro-dowiska i rozwoju obszarów wiejskich nale¿y stosowaæ podej�cie systemowe, po-niewa¿ pozwala ono traktowaæ z³o¿one problemy rozwoju jako spójny system ele-mentów wzajemnie na siebie oddzia³ywaj¹cych.

6.1. System celów i przedsiêwziêæ inwestycyjnych

Przy ustalaniu za³o¿eñ systemu celów i przedsiêwziêæ inwestycyjnych narzecz rozwoju wsi oraz kszta³towania i ochrony �rodowiska przyrodniczego nale¿ywykorzystaæ metodê znan¹ w literaturze �wiatowej pod nazw¹ �system engineering�(Schmid 1984). Technika in¿ynierii systemowej jest jednym ze sposobów, a wiêcwzorców my�lenia, s³u¿¹cych do kompleksowego rozwi¹zania problemów. Nie mo¿eona zast¹piæ wiedzy zawodowej, znajomo�ci sytuacji, psychologii, etyki, polityki

39


czy fantazji, jest jednak metod¹ pozwalaj¹c¹ wykorzystaæ te wiadomo�ci i umiejêt-no�ci w sposób pe³ny i efektywny. Rozwi¹zania problemów trudnych, ró¿norodnychi z³o¿onych wymagaj¹ zastosowania techniki systemowej i dopiero przy jej pomocyrozwi¹zania te mog¹ byæ w³a�ciwe i oryginalne, w odró¿nieniu od problemów pro-stych, których rozwi¹zania nale¿¹ do zadañ rutynowych o standardowych metodachich rozwi¹zywania.

Kieruj¹c siê przyjêtymi za³o¿eniami w proponowanym systemie celów dlakszta³towania i rozwoju obszarów wiejskich, trzeba wyodrêbniæ cel nadrzêdny, celeg³ówne, podcele i cele czê�ciowe. W przyjêtej metodyce system celów rozga³êzia siêa¿ do momentu, gdy trudno jest w³a�ciwie rozró¿niæ cele od sposobów ich realizacji(przedsiêwziêæ). Pomiêdzy celami czê�ciowymi mog¹ powstawaæ ró¿ne zale¿no�ci.Cele te mog¹ byæ b¹d� sprzeczne i konkurowaæ ze sob¹, b¹d� wzajemnie siê uzupe³-niaæ (byæ komplementarne). Opracowanie systemu celów s³u¿y uporz¹dkowaniu po-trzeb (przedsiêwziêæ) i propozycji mieszkañców b¹d� administracji samorz¹dowej.Nastêpnie usystematyzowanie ich wed³ug wa¿no�ci potrzeb oraz kierunku i zakresudzia³ania stanowi podstawê planowania i dzia³añ dla ich realizacji. Oprócz propozy-cji mieszkañców, samorz¹du i podmiotów gospodaruj¹cych przy ustalaniu systemucelów uwzglêdnia siê zarówno problematykê zawart¹ w planach zagospodarowaniaprzestrzennego (plany miejscowe), jak i zasoby �rodowiska przyrodniczego, innymis³owy � wszystko to, co mo¿e mieæ wp³yw na zmianê i polepszenie istniej¹cychwarunków.

Celem nadrzêdnym dotycz¹cym kszta³towania i rozwoju terenów wiejskichjest ich zrównowa¿ony i wielofunkcyjny rozwój. Aby rozwój by³ zrównowa¿ony, do-tyczyæ musi równocze�nie gospodarki, osadnictwa i ochrony �rodowiska przyrodni-czego. Te trzy obszary dzia³añ stanowi¹ g³ówne cele rozwoju. Szczegó³owe sprecy-zowanie celu nadrzêdnego, celów g³ównych, podcelów oraz celów czê�ciowych uj-muje siê w schemat obejmuj¹cy pe³ny zakres proponowanych przedsiêwziêæ w for-mie �SYSTEMU CELÓW�. Dla oceny wzajemnego oddzia³ywania celów sporz¹-dza siê matrycê konfliktów (Schmid 1984).

7. Dyscyplina naukowa kszta³towanie �rodowiskaa problematyka rozwoju obszarów wiejskich

Powstanie w Polsce w latach 1953-1955 na uczelniach rolniczych Wydzia-³ów Melioracji Wodnych, a pó�niej Oddzia³ów Geodezji Urz¹dzeñ Rolnych wi¹za³osiê z kszta³ceniem kadry in¿ynierskiej w zakresie melioracji wodnych i geodezji rol-nej. Specjali�ci ci byli odpowiedzialni za projektowanie, wykonawstwo i eksploata-cjê urz¹dzeñ wodno-melioracyjnych oraz wykonywanie podk³adów geodezyjnych,ewidencjê gruntów i prowadzenie prac scaleniowych. Przedsiêwziêcia te, wchodz¹-ce w zakres �polityki strukturalnej� bêd¹cej czê�ci¹ �polityki rolnej�, wykonywanedo 1990 r. na du¿¹ skalê � mia³y przede wszystkim za zadanie stabilizacjê i wzrostprodukcji rolniczej (Pijanowski 1990, 2005). Zmiany polityczno-spo³eczne, jakienast¹pi³y w Polsce w 1989 r., jak równie¿ wspó³praca nauki polskiej z nauk¹ euro-pejsk¹ (Niemcy, Austria, Holandia, Szwajcaria) spowodowa³y bardzo szybkie zmia-

40

Zenon Pijanowski

ny jako�ciowe w tym zakresie. W 1992 r. w obrêbie nauk rolniczych w miejsce dys-cypliny naukowej melioracje wodne powsta³a nowa kszta³towanie �rodowiska, którazajmuje siê:

l celami, metodami i sposobami s³u¿¹cymi zrównowa¿onemu rozwojowiwsi i rolnictwa;

l przewidywaniem skutków dzia³alno�ci gospodarczej w �rodowisku orazl popraw¹ stanu �rodowiska przyrodniczego.

Podejmuj¹c siê okre�lenia zakresu problemowego dyscypliny naukowej�kszta³towanie �rodowiska�, nale¿y stwierdziæ, ¿e posiada ona znacznie poszerzonyzakres problemowy i rzeczowy pola badawczego i utylitarnego ni¿ mia³a dyscyplina�melioracje wodne� (Rajda 1995, Somorowski 1994).

W ujêciu wê¿szym dyscyplina ta � wykorzystuj¹c nauki in¿ynierskie � zaj-muje siê problemami rozwoju �rodków technicznych, biologicznych i strukturalnychs³u¿¹cych dzia³alno�ci cz³owieka w �rodowisku przyrodniczym i przestrzeni wiej-skiej, a w szczególno�ci okre�laj¹cych:

l metodologiê postêpowania;l diagnozê i opis stanu technicznego;l techniczno-ekonomiczne i spo³eczne warunki realizacji przedsiêwziêæ orazl metody kontroli efektów podejmowanych dzia³añ.

W obrêbie dyscypliny �kszta³towanie �rodowiska� podstawowym obiektemdzia³añ jest �rodowisko, a technika i nowe sposoby realizacji, jakkolwiek wa¿ne, s¹tylko �rodkiem, narzêdziem zachowywania, u¿ytkowania i kszta³towania �rodowi-ska przyrodniczego. Powstanie nowej dyscypliny naukowej �kszta³towanie �rodo-wiska� stanowi³o podstawê restrukturyzacji Wydzia³ów Melioracji Wodnych, któreprzyjê³y now¹ nazwê In¿ynierii �rodowiska i Melioracji (Geodezji) lub In¿ynieryj-nego Kszta³towania �rodowiska. Wydzia³y te s¹ odpowiedzialne za rozwój obsza-rów wiejskich. Prezentowane wyniki badawcze �wiadcz¹ o tym, ¿e nauka przygoto-wana jest metodycznie do realizowania w praktyce problematyki zrównowa¿onegorozwoju.

Praktyczne kszta³towanie �rodowiska jest realizacj¹ przedsiêwziêæ technicz-no-przyrodniczych z zakresu in¿ynierii �rodowiska na bazie planowania przestrzen-nego i systemu celów, które decyduj¹ o zrównowa¿onym rozwoju obszarów wiej-skich.

8. Potrzeby organizacyjne i prawne w zakresie kszta³towania i rozwoju

Odpowiadaj¹c na postawione w metodyce opracowania pytanie, czy mo¿li-wa jest w³a�ciwa realizacja za³o¿eñ polityki strukturalnej UE na obszarach wiejskichw Polsce, analizuj¹c rodzaj i zakres przedsiêwziêæ inwestycyjnych wykonywanychw ramach polityki rolnej na obszarach wiejskich w Polsce, a szczególnie realizacjê

41


programu SAPARD i II filaru Wspólnej Polityki Rolnej (PROW i SPO), odpowied�jest jednoznacznie negatywna.

W Polsce brak jest nowoczesnego procesu inwestycyjnego rozwi¹zuj¹cegoproblematykê rozwoju obszarów wiejskich w obszarach: gospodarki ze szczegól-nym uwzglêdnieniem rolnictwa, osadnictwa wraz z infrastruktur¹ oraz ochrony�rodowiska. Dlatego proponuje siê stworzenie procesu inwestycyjnego pod robocz¹nazw¹ �Postêpowanie dla kszta³towania i rozwoju obszarów wiejskich�. Nowy pro-ces inwestycyjny musi byæ �ci�le skoordynowany z miejscowymi planami zagospo-darowania przestrzennego, realizowaæ przewidziane funkcje terenu i powinien sk³a-daæ siê z dwóch faz: planowania i realizacji (Pijanowski 2003) ( ryc. 2). Ramy insty-tucjonalne nowego procesu inwestycyjnego oparte powinny byæ na Samorz¹dzieWojewództwa, w którego kompetencjach znajduje siê polityka strukturalna dotycz¹-ca rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa oraz polityka regionalna. Urzêdom Mar-sza³kowskim podleg³e s¹ zarówno Wojewódzkie Zarz¹dy Melioracji i Urz¹dzeñWodnych, jak i Wojewódzkie Biura Geodezji i Terenów Rolnych. Nale¿y zaznaczyæ,i¿ obecnie rola tych instytucji jest marginalna. Jednostki te powinny byæ po³¹czoneorganizacyjnie i merytorycznie w ramach nowej jednostki: �Wojewódzkiej Dyrekcjidla Kszta³towania i Rozwoju Obszarów Wiejskich�. Instytucja ta podlega³aby Samo-rz¹dowi Województwa i pe³ni³aby funkcjê koordynatora i wykonawcy dzia³añ narzecz rozwoju obszarów wiejskich.

Równie istotne jak ramy organizacyjne czy finansowe nowego procesu in-westycyjnego s¹ odpowiednie ramy prawne. Istniej¹ce ustawy i rozporz¹dzenia

Projekt Generalny Obszary

zabudowane •Infrastruktura •Tereny inwestycyjne •Plan odnowy wsi

Tereny otwarte

•Planowanie rolnicze •Infrastr. rolnicza •Kszt. krajobrazu

Planowanie przestrzenne

Inne plany

Plany ochrony

Faza planowania

(koordynacji)

Faza realizacji

(wieloletnia i kompleksowa,

wg przyjêtych etapów)

Kompleksowa realizacja • Przygotowanie terenów pod inwestycje w ramach

scaleñ i wymiany gruntów budowlanych • Kompleksowa realizacja urz¹dzeñ infrastruktury

technicznej • Infrastruktura socjalna • Kompleksowa realizacja odnowy wsi i ochrony

dziedzictwa kulturowego na terenach wiejskich jednostek osadniczych

• Scalenie i wymiana gruntów przy szczególnym uwzglêdnieniu istniej¹cych dzier¿aw

• Drogi rolnicze • Przygotowanie terenów pod du¿e inwestycje

publiczne (autostrady, ochrona p. powodzi¹ itp.) • Melioracje wodne (podstawowe i szczegó³owe) • Inwestycje na rzecz ochrony przyrody, krajobrazu i

dóbr kulturowych

Ochrona p. powodz.

Ryc. 2. Schemat nowego �Postêpowania dla kszta³towania i rozwoju obszarów wiejskich�oraz jego stosunek do wybranych opracowañ planistycznych

Fig. 2. Scheme of the new procedure: “A procedure of formation and development of rural areas”and its links with chosen planning works

42

Zenon Pijanowski

o melioracjach wodnych czy scaleniach nie przystaj¹ do obecnych potrzeb. Dlategodzisiaj w Polsce, na wzór ustawodawstwa niemieckiego lub szwajcarskiego, potrze-ba ustawy, która by ca³o�ciowo, w jednym procesie inwestycyjnym, rozwi¹zywa³azagadnienia rozwoju obszarów wiejskich. W 1995 r. na Akademii Rolniczej w Kra-kowie opracowano wstêpny projekt ustawy o �kszta³towaniu i rozwoju obszarówwiejskich�. Ustawa ta z przyczyn zmian personalnych w Ministerstwie Rolnictwanie zosta³a wprowadzona pod obrady sejmu.

9. Podsumowanie

Analiza i ocena metodyki postêpowania oraz rodzaju przedsiêwziêæ inwe-stycyjnych realizowanych w ramach polityki rolnej dla rozwoju rolnictwa i obsza-rów wiejskich w latach 1944-2004 wykaza³a zasadnicze ró¿nice w prowadzeniu tejproblematyki w porównaniu z wiod¹cymi krajami Europy Zachodniej. Nale¿y stwier-dziæ, ¿e podstaw¹ tych ró¿nic by³a realizacja celów politycznych. Do 1990 r. celempolityki rolnej pañstwa sta³a siê maksymalizacja produkcji �rodków ¿ywno�ciowychoraz tworzenie sektora pañstwowego i spó³dzielczego w rolnictwie. Natomiastw Europie Zachodniej wspierano rozwój gospodarstw rodzinnych (towarowych)i rozwój obszarów wiejskich. Po 1990 r. a¿ do chwili akcesji z UE polska politykarolna nie mia³a w³a�ciwego wsparcia materialnego. W okresie tym zupe³nie pomi-niêto politykê strukturaln¹, która stanowi fundament rozwoju obszarów wiejskich.

Najtrudniejsza sytuacja w tym zakresie, bior¹c pod uwagê stosunki w³asno-�ciowe, wielko�æ i rozdrobnienie gospodarstw, potrzeby w zakresie retencji wod-nych i inne, panuje na obszarze woj. ma³opolskiego, podkarpackiego i �wiêtokrzy-skiego, chocia¿ obszary te maj¹ bardzo du¿e zasoby �rodowiska przyrodniczego.Propozycja wykorzystania in¿ynierii systemowej dla tworzenia programów inwe-stycyjnych dla zrównowa¿onego rozwoju wsi i rolnictwa oraz stworzenie nowychram prawnych i organizacyjnych dla powo³ania Wojewódzkich Zarz¹dów dla �kszta³-towania rozwoju obszarów wiejskich� jest jedyn¹ i w³a�ciw¹ propozycj¹ � now¹propozycj¹, nie praktykowan¹ dotychczas w Polsce.

Wprowadzenie nowego procesu inwestycyjnego i utworzenie Wojewódz-kich Zarz¹dów ds. Kszta³towania i Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz prywatnychi/lub komunalnych przedsiêbiorstw wykonawczych spowodowa³oby powstaniedocelowo na obszarach wiejskich oko³o 300 tys. nowych miejsc pracy, a w³¹czaj¹cw to zaplecze materia³owo-techniczne, takie jak ¿wirownie czy transport, jeszczewiêcej. Wydzia³y In¿ynierii �rodowiska i Geodezji Uczelni Rolniczych w Polsces¹ w pe³ni przygotowane do kszta³cenia wysoko wykwalifikowanych kadr, zajmu-j¹cych siê nowoczesnym kszta³towaniem i rozwojem obszarów wiejskich w Pol-sce i w Europie.

Najbardziej oczekiwanym pozytywnym efektem bêdzie jednak mo¿liwiepe³na absorpcja �rodków UE i ich w³a�ciwe wykorzystanie. Tylko mo¿liwie pe³newykorzystanie tych �rodków na merytoryczne programy spowodowaæ mo¿e za³o¿o-ny efekt w postaci szybkiego rozwoju obszarów wiejskich w Polsce, jak podkre�la³podczas swojej ostatniej wizyty w Warszawie Franz Fischler � Komisarz ds. rolnych

43


UE (Fischler 2000). Mo¿na zaryzykowaæ stwierdzenie, i¿ wprowadzenie w ¿ycienowego procesu inwestycyjnego to po reformie samorz¹dowej i stabilizacji wzrosturozwoju gospodarczego �trzecie ko³o zamachowe� rozwoju Polski.

Powszechne wprowadzenie nowego procesu inwestycyjnego zaowocowa³o-by niew¹tpliwie równie¿ w sferze niematerialnej. Chodzi o takie warto�ci, jak:

l wk³ad w rozwój cywilizacyjny polskiej wsi;l aktywizacja spo³eczno�ci wiejskich dla nowej wspólnej idei;l porz¹dek przestrzenny;l efektywniejszy wk³ad w ochronê przyrody, krajobrazu i warto�ci kultu-

rowych.

Powy¿sze wp³ynie na postrzeganie wsi i �rodowisk lokalnych zarównoz zewn¹trz, jak i od wewn¹trz, czyli na poczucie wiêzi i dumy ze swojej ma³ej ojczy-zny. Nowy proces inwestycyjny spowoduje jednak przede wszystkim rozwój wsi, cojest faktem dokonanym w krajach, które od niedawna sta³y siê naszymi partneramiw poszerzonej UE.

Literatura:

Fischler F., 2000, Ländliche Entwicklung im 21. Jahrhundert. Zukunft und Entwic-klung ländlicher Räume, Z. f. Kulturtechnik und Landentwicklung, 3, 112-120.

Flury U., 1987, Gesamtmeliorationen nach Mass in Polen und in der Schweiz, Zesz.Nauk. AR w Krakowie, 205, Sesja Naukowa, 67-97.

Ko³odziejski J., 1995, Za³o¿enia koncepcji polityki przestrzennego zagospodarowa-nia kraju �POLSKA 2000 PLUS�, Sympozjum naukowe: Polityka regionalnaw rozwoju obszarów wiejskich, SGGW, Warszawa.

Ko¿uch A., Ko¿uch B., Kutkowska B., 2000, Polska polityka rolna u progu XXIwieku, Nauka-Edukacja, 1-174.

Magel H., 2000, Dorferneuerung - Modell für Eigeninitiative und Zukunftsoffenheit,Z. f. Kulturtechnik und Landentwicklung, 6, 274-278.

Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki ¯ywno�ciowej, 1999, Spójna Polityka Struk-turalna Rozwoju Obszarów Wiejskich i Rolnictwa, Warszawa.

Pijanowski J.M., 2003, Das Gestaltungsverfahren für die Entwicklung des ländli-chen Raums. Ein Ansatz zur koordinierten Gestaltung räumlicher Strukturen imländlichen Raum Polens, praca doktor., Institut für Raum- und Landschaftsen-twicklung ETH Zürich, Zurych.

Pijanowski Z., 1990, Prace naukowo-badawcze i projektowe w ramach planowa-nych melioracji kompleksowych na obiekcie Trybsz, Zesz. Nauk. AR w Krako-wie, 238, Sesja naukowa 45, 175-191.

Pijanowski Z., 1999, Kszta³towanie i rozwój obszarów wiejskich w Polsce, Konfe-rencja SITWM Warszawa, Wspó³czesne problemy melioracji, gospodarki wod-nej, kszta³towania i ochrony przestrzeni rolniczej w Polsce a wymogi Unii Euro-pejskiej, Warszawa, 15-20.

44

Zenon Pijanowski

Pijanowski Z., 2005, Entwicklung des ländlichen Raums in Polen, Agrarische Rund-schau, Herausgeber: Ökosoziales Forum Österreich, 2, 29-34.

Rajda W., 1995, Kszta³towanie terenów wiejskich, Zesz. Nauk. AR w Krakowie, 298,Sesja naukowa, 45, 9-21.

Schmid W., Flury A., 1984, Systemtechnisches Vorgehen in der Güterzusammenle-gung, Verlag der Fachvereine Zürich, 1-129.

Somorowski Cz., 1994, O zakresie problemowym dyscypliny naukowej Kszta³towa-nia �rodowiska, Materia³y konferencyjne, Poznañ.

Zenon PijanowskiKatedra Melioracji i Kszta³towania �rodowiska

Akademia Rolnicza im. H. Ko³³¹taja w Krakowie

Zenon Pijanowski

The development of rural areas in Poland:Past, present and the need of changes

Summary

1. Introduction

The change of political system in Poland, started 16 years ago, forcednew directions in the development of rural areas and in the agriculture policy.Since the entry to the European Union (EU), the agriculture policy realized inPoland has been directed toward the increase of income, while the structuralpolicy has been eliminated. Therefore, there are no national rules of rural areasdevelopment, as is the case in the Western Europe. The plans of local spatialmanagement do not reflect any vision of agricultural production space develop-ment; they do not fulfil the expectations of the farmers (Flury 1987, Pijanowski1990).

The aim of this paper is the analysis and evaluation of the Polish agricul-ture and rural areas� present state and development so far. It will allow define thenecessary investments concerning sustainable development of rural areas in theregion of Ma³opolska and in the whole Poland.

45

The development of rural areas in Poland...

2. Methods of analysis

During last 150 years the development of agriculture and rural areas in Eu-rope has been dependent on the economic policy of certain countries. The term agri-cultural policy has been introduced in economics at the end of the 19th century. Thoseare the rules the state should follow while supporting the rural areas. The invest-ments within structural policy, as a part of agricultural policy, are of fundamentalimportance for the development of rural areas and agriculture.

Is it possible to realize the structural policy of the EU in the rural areas inPoland with the present law and state administration? Before answering that questionI shall analyse the most important actions undertaken in that matter in the years 1919-1939, 1944-1989, 1990-2004 and after the accession to EU. It forms the backgroundof the present situation and explains the main barriers.

3. The development of rural areas in Poland

3.1. 1918-1939

Poland regained independence in 1918 and areas of various level of economicdevelopment had to be integrated. The structural policy was realized as the parlia-ment passed the agricultural reform act (1919), land reclamation act (1921), and landmerge act (1923). The investments in rural areas were realized within:

l Land reclamation, aiming at:� adaptation of marshy or flooded river valleys for the agricultural

production;� improving soil quality by regulation of ground waters;

l Land merging, aiming at:� organization of family farms, lowering production costs, increasing

income.

Like in the rest of Europe, the investments were carried by enterprises orassociations. Over 2.5 million ha were subject of land reclamation and 5.4 million haof land was merged from 860 thousand farms placed in 10 thousand villages.

3.2. 1944-1990

After the Second World War the agricultural policy in Poland followed thenew political system. The socialistic basis of agriculture was to be achieved by creatingstate farms. In 1944 the decree about agricultural reform came into force. The statesector of agriculture was to be created. From 1948 many actions were organized todiminish the importance of the private sector. The aim was to achieve maximum pro-duction of food (Pijanowski 1990, 1999, Rajda 1995, Ko¿uch 2000). The rural areas�functions were supposed to be: food production, living and working space for 55% of

46

Zenon Pijanowski

the country population and the reserve of working force for the other sectors of econo-my placed in non-rural areas. From the 1960s, the state promoted the actions within theeconomic and structural policy aiming at equating the living conditions and income inrural and urban areas. Electricity, roads and water supply were provided in many vil-lages. Main investments were land reclamation and land merging. About 4 billion ha ofland were merged due to an act of 1968. Until the end of 1970s, land merging wasrealized mainly in the villages where the state owned over 10% of land. After mergingthe land from e.g. retired farmers or abandoned farms, state farms were created. There-fore, those actions were used to realize state interests and their impact on individualfarms was negligible (Pijanowski 1999, 2005). In 1960s and 1970s the agriculturalpolicy was widened with the elements of social care, i.e. free health care and the possi-bility of obtaining the retirement payment by farmers. The actions realized within theagricultural policy are presented in Fig. 1. The structural policy was realized by 400 000employees working in administration, firms and planning offices. Today the number ismuch less. At that time the actions within the structural policy were poorly coordinatedand not directed toward ecological functions of rural areas. In the 1970s many villagesbegan to develop the touristic and spa activities.

3.3. The significance of rural areas in spatial planning

Until 1989 rural areas were used mainly to produce food. As there were stillshortages in food availability, the focus was on increasing the production, while the eco-nomic effect was neglected. Profitableness and competitiveness of food production werenot analyzed well enough (Pijanowski 1990, Ko³odziejski 1995). Regions dominated bystate farms were percepted as areas of welfare, the problems were seen only in functionalconflicts and in the disturbance of ecological balance. However, the problem of low com-petitiveness was already noticed in some regions but its reasons were defined as badnatural conditions, poor infrastructure, low qualifications of the farmers.

3.4. After 1989

The socio-political changes which took place in Poland after 1989 forced thefree marker mechanisms to replace the socialistic planned economy. Radical changesoccurred in the Polish agriculture. In the years 1990-1991, Polish economy openedcompletely to the foreign competition and at the same time all state subsidies foragriculture production were abolished. The economic recession in the period 1990-1992 caused a drastic decrease in the farmers� income. Together with expensive creditsit was a huge barrier for the modernization of the farms (Ko¿uch 2000). After 1995Polish producers began to be protected from the foreign competition and a few gov-ernmental agencies were established to moderate the agricultural sector.

After 1990 a few pre-accession programmes were realized in Poland concerningthe development of agriculture and rural areas, in order to prepare Poland to join EU, e.g.PHARE and SAPARD. Poland used all available resources and many local needs weresatisfied. But were the public aims really achieved? However, the lack of the nation-wide

47


solutions concerning complex development of rural areas caused chaotic building invest-ments, disproportions between water supply and sewage systems construction and aban-doning the protection of forest and agriculture production spaces.

4. Agricultural policy and the developmentof rural areas after the accession to EU

Changes in agriculture and rural areas are given high importance in theNational Plan of Development. They are realized within a few programmes, sup-ported by EU with 10 milliard euro by 2006. The realized actions include invest-ments in farms, land reclamation, land merging, retirement payments, forestationetc. The disadvantage is that the programmes are realized within existing stateinstitutions. The present instruments of Polish structural policy create lack ofcooperation between various sectors (Pijanowski 1999, 2005, Pijanowski J. 2003).

5. Needed directions of rural areas development in Poland

5.1. Functions and directions of the development

At present the rural areas have some new functions:

l living space for non-farmers;l craft, small industry and services development;l creation of new, non-agricultural work places;l communication between regions;l tourism, agrotourism, sport and recreation development;l air pollution filtering;l industrial and municipal waste deposition and recycling;l ecological compensation of the environmental burden.

To fulfil those functions, the rural areas need spatial planning, environmentalengineering and economic policy including agricultural policy. It must be a multi-func-tion and sustainable development concerning restructurisation of the agricultural sec-tor, settlements with technical infrastructure and natural environment protection.

5.2. Spatial planning and the development of rural areas

According to the present law in force, the spatial planning policy is based on:l community spatial planning, carried independently by communities;l national spatial planning, linking the plans of regions, economy sectors

and state administration.

Further integration with EU will cause the decrease of family farms and theincrease of their area which in the future will cause the decrease in the number of

48

Zenon Pijanowski

people working in that sector. There are huge regional differences. So far our lawdoes not offer tools for the multi-function and sustainable development of rural areas(Ko³odziejski 1995, Pijanowski 1999).

6. Environmental engineeringand the development of rural areas in Poland

The systemic approach (Schmid 1984, Pijanowski 1990) should be used tosolve problems of environmental engineering and the development of rural areas asit allows treat complicated problems as a system of interactive elements.

6.1. The system of aims and investments

The overall aim concerning the development of rural areas is their sustaina-ble and multi-function development. To make the development sustainable it mustconcern at the same time economy, settlements and natural environment protection.Those are the main aims of development. Careful definition of the overall aim, mainaims and partial aims can be put into a scheme called the system of aims. To evaluatethe interaction among aims, a matrix of conflicts is prepared (Schmid 1984).

7. The science discipline �environment forming�and the issues of rural areas� development

In the 1950s, in Polish agricultural universities, the chairs of land reclamationand geodesy were established. The courses prepared the future engineers to work withplanning and building water and land reclamation infrastructure, to make geodetic maps,and to merge land. Those actions were parts of structural policy which contributed toagricultural policy and aimed mainly at stabilisation and increase of agricultural produc-tion (Pijanowski 1990, 2005).

In 1992 the discipline �land reclamation� was replaced with a new one: �en-vironment forming� which deals with:

l aims and methods serving sustainable development of rural areas andagriculture;

l forecast of the outcome of economic activity in the environment;l improvement of the natural environment�s state (Rajda 1995, Somorowski 1994).The discipline uses technical background and deals with the problems of the

development of technical, biological and structural means which are used in humanactivity in the natural environment and rural areas, namely:

l methodology;l diagnosis and description of the technical state;l technical, economic and social conditions of the investment realization;l methods of the control of the effects.

49


8. Organizational and legal needsin environment�s forming and development

At present it is not possible to realize properly the EU structural policy in ruralareas in Poland. There is no modern investment process. Therefore, the author wishesto propose such a process named �A procedure of formation and development of ruralareas�. It should be coordinated with local plans of spatial management, realize plannedfunctions of the area, and consist of the phase of planning and the phase of realization(Pijanowski 2003) (Fig. 2). The process should be realized in the voivodship officeswhich are the governmental representatives in the regions of the country. They areresponsible for the structural policy concerning rural areas and regional policy. Alsothe law should be changed so as to match to the present situation.

9. Conclusions

The agricultural policy realized in Poland in the years 1944-2004 differed sig-nificantly from the ones realized in Western Europe. Until 1990 the main aim of thePolish agricultural policy was maximum increase of food production and establish-ment of state sector in agriculture, while in Western Europe family farms were support-ed and rural areas were developed. From 1990 until 2004 Polish agricultural policy wasnot supported financially and the structural policy was omitted. The most difficult sit-uation concerning land property, the size of farms and needs for water retention is inthe Ma³opolskie, Podkarpackie and �wiêtokrzyskie regions (voivodships) although thenatural resources are rather rich there. Introducing the new investment procedure andestablishing new firms to realize it could create 300 000 new work places.

Introduction of the new investment process would also bring non-materialprofits such as:

l contribution to the civilisation development of the Polish rural areas;l activisation of rural communities for the new common idea;l spatial order,l more effective protection of natural environment, landscape and cultural values.All those factors will improve external and internal perception of rural areas

and will contribute to the development of rural areas so as to help them achieve thelevel of similar areas in EU.

Zenon PijanowskiDepartment of Land Reclamation and Environmental Development

Agricultural University of CracowCracowPoland


50

Anita Bokwa, Wojciech Maciejowski

Walory przyrodnicze i kulturowe�cie¿ek dydaktycznych w okolicach Zbiornika Dobczyckiego

1. Wstêp

Gmina Dobczyce le¿y w malowniczym terenie pogórskim, a blisko�æ aglo-meracji krakowskiej sprawia, ¿e jest to obszar czêsto wykorzystywany przez miesz-kañców Krakowa do wypoczynku weekendowego. Na terenie gminy wytyczono szlakiturystyczne i rowerowe (ich szczegó³owy opis mo¿na znale�æ w serwisie interneto-wym gminy: www.dobczyce.pl), a ponadto ju¿ urz¹dzono lub zaplanowano do wy-konania w najbli¿szym czasie �cie¿ki dydaktyczne. Obecnie mo¿na przej�æ tak¹ �cie¿k¹nazwan¹ ��ladami historii� po Dobczycach. Prowadzi ona spod budynku UrzêduGminy i Miasta Dobczyce przez Rynek na wzgórze Jeleniec i dalej na wzgórze zam-kowe. Druga jest planowana w Brzezowej i ma przebiegaæ od parkingu ko³o szko³y,drog¹ obok Stacji Naukowej Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwer-sytetu Jagielloñskiego, do wie¿y widokowej, która ma powstaæ na Zuchowej Górze.Trzecia �cie¿ka, w formie zamkniêtej pêtli, bêdzie prowadziæ z Kornatki przez lasyna stoku pasma Glichowca, czê�ciowo nowo wytyczon¹ �cie¿k¹, a czê�ciowo ju¿istniej¹cym ¿ó³tym szlakiem i z powrotem do Kornatki przez las Burletki. Planuje siêtak¿e wytyczenie po³¹czenia �cie¿ki drugiej z trzeci¹. �cie¿ki s¹ lub bêd¹ odpowied-nio oznakowane i zaopatrzone w tablice informacyjne. To wa¿ny element infrastruk-tury turystycznej gminy, s³u¿¹cy promocji jej walorów przyrodniczych i kulturowych,zw³aszcza tych mniej znanych i znajduj¹cych siê z dala od g³ównych dróg. Niniejszeopracowanie stawia sobie za cel ukazanie w syntetyczny sposób g³ównych cech �ro-dowiska przyrodniczego i kulturowego po³udniowej czê�ci gminy Dobczyce i na tymtle wyeksponowanie miejsc i obiektów szczególnie interesuj¹cych i posiadaj¹cychwalory edukacyjne. �cie¿ki dydaktyczne maj¹ bowiem nie tyle epatowaæ efektowny-mi atrakcjami, w³a�ciwymi dla tzw. przemys³u czasu wolnego, ile raczej nak³aniaæosoby odwiedzaj¹ce gminê do odpoczynku aktywnego tak¿e intelektualnie.



51

Walory przyrodnicze i kulturowe �cie¿ek dydaktycznych...

2. �rodowisko przyrodnicze

2.1. Po³o¿enie

Obszar, na którym wytyczono �cie¿ki dydaktyczne, po³o¿ony jest po po³u-dniowej stronie Zbiornika Dobczyckiego, który rozci¹ga siê miêdzy My�lenicamia Dobczycami i zosta³ utworzony na rzece Rabie, oko³o 30 km na po³udnie od Kra-kowa. Wed³ug podzia³u Polski na regiony fizycznogeograficzne (Kondracki 1988)Zbiornik i tereny go otaczaj¹ce s¹ po³o¿one na Pogórzu Wielickim, stanowi¹cymczê�æ Pogórza Zachodniobeskidzkiego. Wed³ug podzia³u administracyjnego krajuZbiornik Dobczycki i jego najbli¿sze otoczenie znajduj¹ siê na terenie województwama³opolskiego, w powiecie my�lenickim i w przewa¿aj¹cej czê�ci w gminie Do-bczyce. Przez gminê prowadz¹ drogi z Wieliczki do Mszany Dolnej (nr 964)i z My�lenic do Bochni (nr 967).

2.2. Budowa geologiczna

Po³udniowa czê�æ gminy Dobczyce w podziale geologicznym Polski le¿yw obrêbie Zachodnich Karpat Fliszowych (Ksi¹¿kiewicz 1953, Unrug 1979), którepowsta³y w neogenie w czasie alpejskich ruchów orogenicznych. Ca³y obszar oto-czenia Zbiornika Dobczyckiego charakteryzuje siê p³aszczowinowym stylem tekto-niki, a buduj¹ce pod³o¿e utwory fliszowe sk³adaj¹ siê z serii naprzemianleg³ych ³a-wic piaskowców, ³upków ilastych i wapnistych oraz zlepieñców, które zosta³y sfa³-dowane i przemieszczone ku pó³nocy (Limanowski 1905).

2.2.1. Tektonika

Fa³dowanie utworów p³aszczowin i ich nasuniêcie w kierunku pó³noc-nym nast¹pi³o na prze³omie miocenu i oligocenu. Na ska³y przedmurza Karpatzosta³y nasuniête od po³udnia masy p³aszczowiny �l¹skiej razem z pod�cielaj¹c¹j¹ p³aszczowin¹ pod�l¹sk¹, a z kolei na ni¹ zosta³a nasuniêta p³aszczowina ma-gurska, co spowodowa³o silne zgniecenie jednostki �l¹skiej (Ksi¹¿kiewicz i in.1965, Ksi¹¿kiewicz 1972). Omawiany obszar le¿y w brze¿nej strefie pó³nocnejczê�ci p³aszczowiny �l¹skiej, na pograniczu antyklinalnego wypiêtrzenia Siod³aDobczyc i formy synklinalnej zwanej Nieck¹ Kornatki-Brzezowej. J¹dro Siod³aDobczyc buduj¹ warstwy godulskie z wk³adkami ³upków pstrych, które zapadaj¹na obu skrzyd³ach pod k¹tem 30-46o pod warstwy istebniañskie dolne. General-ny przebieg tej antykliny odbywa siê wzd³u¿ osi SWW-NEE (Szubert 1992).Opisan¹ formê antyklinaln¹ przecina system poprzecznych uskoków o przebieguwzd³u¿ osi NW-SE, które spowodowa³y powstanie oddzielnych, poprzesuwanychwzglêdem siebie bloków (Ksi¹¿kiewicz i in. 1965). O ich istnieniu �wiadcz¹ nie-zgodne kontakty kolejnych ogniw stwierdzone w ods³oniêciach i wierceniach.Im dalej na zachód w stronê My�lenic, tym rozbicie p³aszczowiny �l¹skiej jestwiêksze.

52


2.2.2. Stratygrafia

Badany obszar znajduje siê w obrêbie wschodniego fragmentu p³aszczowiny�l¹skiej wynurzaj¹cej siê na powierzchniê spod ska³ p³aszczowiny magurskiej, któ-rej czo³o nasuniêcia przebiega 7-12 km na po³udnie od rozpatrywanego odcinka do-liny Raby (Szubert 1992). Pod utworami p³aszczowiny �l¹skiej zalega kompleks skalnyp³aszczowiny pod�l¹skiej, przy czym na powierzchni brak jest jej wychodni (Ksi¹¿-kiewicz 1953).

Najstarszymi ska³ami jednostki �l¹skiej ods³aniaj¹cymi siê na powierzchnis¹ warstwy godulskie, które uformowane zosta³y w górnej kredzie (cenoman-turon-senon), w trzech odmianach facjalnych (Burtan 1993). Nale¿¹ do nich: ³upki pstre,piaskowce glaukonitowe z warstwami ³upków pstrych, a tak¿e ³upki zielone i pia-skowce glaukonitowe. Silnie u³awicone piaskowce zbudowane s¹ ze s³abo obtoczo-nych ziaren kwarcu, blaszek muskowitu i biotytu, ponadto zawieraj¹ ziarna glauko-nitu, który nadaje im szarozielonkaw¹ barwê (Szubert 1992, Burtan 1993). Ca³kowi-ta mi¹¿szo�æ tego kompleksu skalnego osi¹ga 1500 m, a ich obecno�æ stwierdzonow Brzezowej i Dobczycach-Przedmie�ciu.

Ponad warstwami godulskimi znajduje siê kompleks ³upków pstrych (turon),o bardzo niewielkiej mi¹¿szo�ci (kilkana�cie metrów). Utwory te to ma³o odporneczerwone i zielone, silnie zapiaszczone ³upki ilaste z muskowitem, a czêsto z nalota-mi tlenków manganu (Szubert 1992). Wiêksze powierzchnie zajmuj¹ one na tereniemiasta Dobczyce (na po³udnie od Góry Zamkowej, rejon Przedmie�cia) oraz na po-³udnie od Kornatki.

Najwy¿sze ogniwo stratygraficzne p³aszczowiny �l¹skiej w granicach opra-cowania tworz¹ warstwy istebniañskie (senon-paleocen), w obrêbie których wyró¿-nia siê warstwy istebniañskie dolne i górne (Burtan 1993). Warstwy istebniañskiedolne stanowi¹ jasne, silnie spêkane, grubo³awicowe piaskowce arkozowe, z³o¿onez ziaren s³abo obtoczonego kwarcu i bia³ego skalenia, z wk³adkami ciemnych ³up-ków ilastych, mu³owców i zlepieñców (Szubert 1992). Zajmuj¹ one najwiêksz¹ po-wierzchniê na badanym obszarze, m.in. buduj¹c masyw Góry Zamkowej czy okoliceKornatki i Brzezowej. Warstwy istebniañskie górne rozwinê³y siê jako ³upki prze-dzielone wtr¹ceniami i soczewkami piaskowców, które tym samym dziel¹ je na ³upkiistebniañskie dolne oraz ³upki istebniañskie górne. £upki istebniañskie dolne tworz¹zapiaszczone ³upki ilaste z muskowitem oraz wk³adkami cienkich ³awic piaskow-ców. Powy¿ej znajduj¹ siê wapniste i gruboziarniste piaskowce barwy ciemnej wy-stêpuj¹ce w postaci grubych ³awic oraz zlepieñce, zawieraj¹ce du¿¹ ilo�æ bry³ i oto-czaków ska³ egzotycznych, g³ównie krystalicznych. £upki istebniañskie górne toz kolei ciemne ³upki ilaste, w których lokalnie pojawiaj¹ siê ³awice syderytów (Bur-tan 1993). Ca³kowita mi¹¿szo�æ warstw istebniañskich górnych osi¹ga 1700 m (Szu-bert 1992), a na powierzchni ukazuj¹ siê na po³udnie od Burletki i w okolicy Kornat-ki (dolina Olszanicy).

Utwory czwartorzêdowe reprezentowane s¹ g³ównie przez wystêpuj¹ce p³a-tami gliny lessowate, gliny deluwialne na stokach, osady rumoszowe na szczytachi stromych zboczach, jak te¿ ¿wiry, otoczaki i gliny fluwioglacjalne wy�cielaj¹ce

53


dno doliny Raby. Odnaleziono równie¿ osady polodowcowe, jako ¿e plejstoceñskil¹dolód ze zlodowacenia krakowskiego w ca³o�ci przykry³ tereny Pogórza Wielickie-go, dochodz¹c w Dobczycach po Górê Zamkow¹ (Klimaszewski 1948). Najm³odszy-mi osadami s¹ ¿wiry i piaski aluwialne spotykane w dnie doliny Raby i jej dop³ywów.

2.3. Rze�ba

W podziale Polski na jednostki geomorfologiczne po³udniowa czê�æ gminyDobczyce stanowi fragment Pogórza Wielickiego (Klimaszewski 1972). Charakte-rystycznym dla niego typem rze�by jest typ pogórzy �rednich z fragmentami zrów-nania pogórskiego (Starkel 1972), którego najwy¿sze partie tworz¹ szerokie, sp³asz-czone garby wzniesione 350-420 m n.p.m. (Bajgier 1992).

Dzisiejsza rze�ba otoczenia Zbiornika Dobczyckiego zaczê³a siê kszta³to-waæ jeszcze w ostatniej epoce trzeciorzêdu � pliocenie. W tym czasie uformowanazosta³a powierzchnia zrównania pogórskiego, jak równie¿ za³o¿ona zosta³a dolinarzeki Raby. Obecnie poziom pogórski zachowany jest w postaci wyra�nych sp³asz-czeñ na grubo³awicowych piaskowcach i zlepieñcach istebniañskich dolnych, nawysoko�ci 350-420 m n.p.m. oraz 110-140 m nad dno doliny Raby (Klimaszewski1958, Bajgier 1992), np. w masywie Góry Skalnej, Góry Styrek, miejscowo�ci Brze-zowa i na po³udnie od niej. Wiek zrównania pogórskiego M. Klimaszewski (1958)okre�li³ jako dolnoplioceñski, jednak wyniki nowszych badañ geologicznych sk³oni-³y L. Starkla (1972) i W. Zuchiewicza (1984) do odm³odzenia go jako górnoplioceñ-skiego.

Poni¿ej poziomu pogórskiego widoczne jest zrównanie poziomu przydolin-nego. Le¿y ono od 60 do 100 m ponad dnem doliny Raby (Starkel 1972), �cinaj¹cswoj¹ powierzchni¹ warstwy godulskie na Przedmie�ciu w Dobczycach i piaskowceistebniañskie dolne pomiêdzy Kornatk¹ a Dobczycami. Wiek powstania tego pozio-mu okre�la siê na dolnoczwartorzêdowy (Starkel 1972, Zuchiewicz 1984).

Oba poziomy zrównania s¹ silnie rozcz³onkowane przez gêst¹ sieæ dolin rzecz-nych, nale¿¹cych do dorzecza Raby. Szeroka dolina samej Raby przecina ca³y oma-wiany obszar z po³udniowego zachodu na pó³nocny wschód, biegn¹c uko�nie w sto-sunku do g³ównych struktur geologicznych, jak i inicjalnej powierzchni zrównaniapoziomu pogórskiego. Dolina ta, bêd¹ca obecnie w stadium dojrza³ym, posiadaukszta³towane w plejstocenie i holocenie sterasowane dno, którego szeroko�æ do-chodzi do 1,5 km. Wyra�ne zwê¿enie doliny (ok. 650 m) miêdzy Gór¹ Ja³owcow¹a Gór¹ Zamkow¹ uznaje siê za prze³om strukturalny (Bajgier 1992). W³a�nie onowykorzystane zosta³o do wybudowania zapory Zbiornika Dobczyckiego. Poni¿ej za-pory dno doliny Raby ponownie ulega rozszerzeniu nawet do szeroko�ci 2 km.W jego obrêbie koryto Raby jest bardzo krête, silnie podcinaj¹c zbocza doliny,a zmiany jego przebiegu zachodz¹ce g³ównie przy wysokich stanach wody by³y nie-gdy� charakterystyczn¹ cech¹ tej rzeki. W plejstocenie, w okresach glacjalnych doli-na Raby by³a zasypywana utworami akumulacyjnymi, a ich rozcinanie w okresachmiêdzylodowcowych doprowadzi³o do powstania systemu teras. Na badanym ob-szarze z ca³ego systemu zachowa³y siê jedynie dwie najni¿sze terasy znajduj¹ce siê

54


w dolinie Raby. Obecnie jednak razem z pokrywami holoceñskimi, zwi¹zanymi zewspó³czesn¹ akumulacj¹ rzeki oraz jej wcinaniem w g³¹b, w du¿ej mierze s¹ zalaneprzez wody Zbiornika Dobczyckiego.

Charakterystyczne w rze�bie otoczenia Zbiornika Dobczyckiego s¹ te¿ osu-wiska (fot. 1 � fotografie znajduj¹ siê w za³¹czniku na koñcu tomu). Ich powstaniei istnienie w du¿ej mierze wi¹za³o siê z erozj¹ boczn¹ Raby podcinaj¹cej swoje zbo-cza, st¹d du¿e ich zagêszczenie wystêpuje w strefie brzegowej Zbiornika Dobczyc-kiego (Bajgier 1992). Nale¿¹ do nich przede wszystkim osuwiska frontalne, któremodeluj¹ zbocza doliny Raby m.in. na po³udniowych zboczach Góry Zamkowejw Dobczycach, w Podgórzu oraz w Gaiku-Brzezowej, gdzie znajduje siê du¿y ze-spó³ osuwisk skalnych konsekwentno-obrotowych.

2.4. Klimat

W podziale klimatycznym Polski wed³ug E. Romera (za: Czemerda 1993)omawiany obszar zaliczony zosta³ do klimatów podgórskich w krainie PogórzaPrzemysko-Wielickiego. R. Gumiñski (1951) w³¹czy³ ten obszar do dzielnicyPodkarpackiej, Hess (1965) za� do piêtra umiarkowanie ciep³ego. Obecnie w oko-licach Zbiornika Dobczyckiego dzia³aj¹ dwie stacje prowadz¹ce pomiary mete-orologiczne: stacja klimatologiczna IMGW w Dobczycach (od 1976 r.) i StacjaNaukowa Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiel-loñskiego w Gaiku-Brzezowej (od 1963 r.). Serie pomiarowe s¹ jednak jedno-rodne od stycznia 1988 r., czyli od momentu, kiedy ukoñczono nape³nianie Zbior-nika Dobczyckiego. Na podstawie danych ze stacji w Gaiku-Brzezowej (wspó³-rzêdne: ^ = 49°52�N, l = 20°04�E, h = 302 m n.p.m.) z lat 1988-2004 mo¿nastwierdziæ, ¿e �rednia roczna temperatura powietrza na tym terenie wynosi 8,6ºC,a jej warto�ci waha³y siê od 7,7ºC w 1997 r. do 9,9ºC w 2000 r. W �rednimprzebiegu rocznym najch³odniejszy jest styczeñ (�rednia wieloletnia temperaturamiesiêczna: -0,9ºC), za� najcieplejszy lipiec (18,5ºC). Absolutne maksimum tem-peratury mia³o miejsce 20 sierpnia 2000 r., kiedy jej warto�æ osi¹gnê³a 34,5ºC,za� absolutne minimum wyst¹pi³o 28 grudnia 1998 r.: -26,1ºC. �rednia rocznatemperatura maksymalna (czyli najwy¿sza w ci¹gu doby) wynosi 13,0ºC, za�minimalna (czyli najni¿sza w ci¹gu doby) 4,9ºC. Dni mro�nych (temperaturamaksymalna < 0ºC) by³o w Gaiku-Brzezowej �rednio 30 w roku, dni bardzo mro�-nych (t min. < -10ºC) 14,2, dni z przymrozkiem (t min. < 0ºC, t maks. > 0ºC)66,5, dni gor¹cych (t maks. > 25ºC) 28, dni upalnych (t maks. > 30ºC) 4,3. Kli-mat Pogórza Wielickiego uleg³ znacznemu ociepleniu pod koniec XX w. w po-równaniu z latami 50. i 60. Wówczas Hess (1965) zaliczy³ Pogórze Wielickie doobszarów, w których �rednia roczna temperatura na wysoko�ci 280-750 m n.p.m.wynosi³a 6-8°C, czyli do piêtra umiarkowanie ciep³ego, jednego z piêter klima-tycznych wyró¿nionych w polskich Karpatach Zachodnich. Obecnie nale¿a³obyprawdopodobnie zaklasyfikowaæ omawiany teren do piêtra ciep³ego, nie wyró¿-nionego przez Hessa (Bokwa, Matuszyk 2005). �rednia roczna suma opaduw Gaiku-Brzezowej wynosi 761,8 mm, a w latach 1988-2004 waha³a siê od 542,8 mm

55

w 1993 r. do 1058,3 mm 1996 r. �rednie miesiêczne sumy wahaj¹ siê od 29,6 mmw styczniu do 120,4 w lipcu (ryc. 1).

Opady atmosferyczne pojawiaj¹ siê w 200 dniach w roku, najczê�ciej s¹ to opadyo sumach dobowych 1,1-5,0 mm (66 dni), 0,1-1,0 mm (57 dni) i �ladowe, czyli o sumie dobo-wej poni¿ej 0,1 mm (32 dni). Opadów obfitych, o sumie dobowej przekraczaj¹cej 10 mm, by³ow Gaiku-Brzezowej �rednio 22 w roku, z tego 15 o sumach 10,1-20,0 mm i 7 o sumach powy-¿ej 20 mm. Przez 36 dni w roku mo¿na siê spodziewaæ opadów �niegu. �rednie roczne us³o-necznienie (czyli liczba godzin z dop³ywem bezpo�redniego promieniowania s³onecznego dopowierzchni ziemi, kiedy tarcza s³oneczna jest widoczna na niebie) w Gaiku-Brzezowej wyno-si 1521,4 godziny. Wiatr najczê�ciej wieje z zachodu (24,2% przypadków) i po³udniowegozachodu (16,7%). Ciszê atmosferyczn¹, czyli brak wiatru, notuje siê w 14,5% przypadków. Dniparnych, uci¹¿liwych z bioklimatycznego punktu widzenia (prê¿no�æ pary wodnej >18,8 hPa wII terminie obserwacyjnym) jest w Gaiku-Brzezowej �rednio 15,6 w roku, dni z burz¹ 26,7, dniz gradem 1,4, dni z mg³¹ 36,9. Badania Obrêbskiej-Starklowej i in. (1991) pozwoli³y stwier-dziæ, ¿e jest to teren o korzystnych warunkach bioklimatycznych. Warunki solarne (us³onecz-nienie) sprzyjaj¹ helioterapii (czyli leczeniu lub wspieraniu leczenia dzia³aniem promieniowa-nia s³onecznego). Temperatura jest na tym terenie zazwyczaj nieco ni¿sza ni¿ w Krakowie, coma pobudzaj¹cy i hartuj¹cy wp³yw na mieszkañców Krakowa w czasie wypoczynku weeken-dowego. Wybudowanie Zbiornika z³agodzi³o kontrasty termiczne w jego najbli¿szym otocze-niu i polepszy³o przewietrzanie terenu dziêki zmniejszeniu szorstko�ci pod³o¿a. Natomiast ba-dania nad wp³ywem Zbiornika na klimat lokalny (Obrêbska-Starklowa 1995) wykaza³y, ¿ewp³yw ten jest zauwa¿alny tylko w najbli¿szym otoczeniu Zbiornika, który otaczaj¹ stromezbocza dawnej doliny Raby. Wyniki monitoringu zanieczyszczeñ powietrza na terenie woje-wództwa ma³opolskiego, prowadzonego przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony �rodowiskaw Krakowie, pozwalaj¹ stwierdziæ, ¿e okolice Zbiornika Dobczyckiego to tereny o czystympowietrzu, gdzie dopuszczalne normy zanieczyszczeñ nie s¹ przekraczane (Raport� 2005).

0.0

20.0

40.0

60.0

80.0

100.0

120.0

140.0

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

miesi¹ce

mm

-5.0

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

oC

opady

temperatura


Ryc. 1. �rednie miesiêczne warto�ci temperatury powietrza i opadów atmosferycznych w Gaiku-Brzezowej (1988-2004)

Fig. 1. Mean monthly air temperature and precipitation in Gaik-Brzezowa (1988-2004)

56

2.5. Wody powierzchniowe

Okolice Zbiornika Dobczyckiego to obszar z gêst¹ sieci¹ cieków sta³ych i okresowych,nale¿¹cy do dorzecza Raby, prawego dop³ywu Wis³y. Najwa¿niejszym elementem systemu wódpowierzchniowych omawianego terenu jest Zbiornik Dobczycki. Do Zbiornika Dobczyckiego ucho-dz¹ potoki, które kiedy� by³y dop³ywami Raby: prawobrze¿ne � Trzeme�nianka, Bulinka, Ratanicai Brzezówka i lewobrze¿ne � San, Dêbnik i Wolnica. Zlewnia w³asna zbiornika ma powierzchniê78,2 km2, powierzchnia zlewni jego bezpo�rednich dop³ywów za� to 64,4 km2. Gêsto�æ sieci rzecz-nej wynosi oko³o 5 km/km2 (Materek 2000, Waksmundzki 1993). W latach 1972-1974 opracowa-no projekt techniczny Zbiornika i w 1974 r. rozpoczêto I etap budowy. Budowê zapory ukoñczonow 1985 r., w czerwcu 1986 r. rozpoczêto pobór wody z ujêcia wie¿owego w Zbiorniku dla wodoci¹-gu krakowskiego, a w styczniu 1987 r. przekazano zbiornik i zaporê do eksploatacji. Ca³kowitenape³nienie Zbiornika do normalnego poziomu piêtrzenia nast¹pi³o w grudniu 1987 r. (Materek2000; Zbiornik...). Zbiornik ma d³ugo�æ ok. 10 km, szeroko�æ 0,8-1,3 km. Przy normalnym pozio-mie piêtrzenia wody (269,9 m n.p.m.) powierzchnia Zbiornika wynosi 950 ha, pojemno�æ 99,2 mlnm3, �rednia g³êboko�æ 10,5 m. Najwa¿niejsz¹ funkcj¹ Zbiornika jest dostarczanie wody pitnej dlaKrakowa. Zbiornik pokrywa 60% potrzeb Krakowa w zakresie wody pitnej, dostarczaj¹c mu co-dziennie 150 tys. m3 wody. Gwarantowany pobór wody to 3,5 m3/s (Mazurkiewicz 1996). CzaszêZbiornika dzieli siê na trzy baseny: Basen My�lenicki (od cofki Zbiornika do zach. stoku GóryJa³owcowej), Basen Dobczycki (od zapory po ujêcie wody i cypel Gaika) i Basen (Zatokê) potokuWolnica (dawna dolina potoku Wolnica). Dla zabezpieczenia w³a�ciwego gospodarowania wod¹ wotoczeniu Zbiornika wydzielono trzy strefy ochrony:

1) strefa I � strefa ochrony bezpo�redniej ujêcia wody pitnej; jest to obszar wpromieniu 3 km od ujêcia; obowi¹zuje ca³kowity zakaz wstêpu do tej strefy,nie wolno tam prowadziæ ¿adnej dzia³alno�ci gospodarczej;

2) strefa II � strefa ochrony po�redniej, wydzielona wokó³ ca³ego Zbiornika; jejgranice wyznacza siatka znajduj¹ca siê w ró¿nej odleg³o�ci od linii brzego-wej; tu tak¿e nie prowadzi siê ¿adnej dzia³alno�ci gospodarczej;

3) strefa III � strefa otulinowa, dopuszczona jest tu ograniczona dzia³alno�æ gospodar-cza, zwi¹zana z prowadzeniem gospodarstw rolnych, przy czym nie wolno w tejstrefie grzebaæ zwierz¹t, wylewaæ smarów i olejów, wysypywaæ �mieci, myæ samo-chodów, stosowaæ �rodki ochrony ro�lin tylko zgodnie z zaleceniami s³u¿b rolnych(Lach 1992).

Zbiornik dostarcza tak¿e energii elektrycznej. Elektrownia przyzaporowa, usytu-owana przy prawym stoku doliny poni¿ej zapory, ma moc 2,5 MW i �redni¹ roczn¹ pro-dukcjê energii 6,78 GWh. Dla zapewnienia mo¿liwo�ci migracji ryb w Rabie w zaporzeumieszczona zosta³a przep³awka, u¿ywana od po³owy marca do koñca wrze�nia (Materek2000). Wezbrania na omawianym terenie wystêpuj¹ najczê�ciej od czerwca do lipca. Szcze-gólnie katastrofalne powodzie wyst¹pi³y w latach 1931, 1934, 1958, 1960, 1970, 1997. W1997 r. Zbiornik spe³ni³ bardzo wa¿n¹ rolê w ochronie przeciwpowodziowej, redukuj¹cfalê powodziow¹ Raby z 870 do 300 m3/s (Materek 2000, Waksmundzki 1993).

Zbiornik Dobczycki to najbardziej chroniony, a zarazem najbardziej zagro¿ony ele-ment �rodowiska omawianego terenu. G³ównym zagro¿eniem jako�ci wody w Zbiorniku


57


jest eutrofizacja, czyli proces zwi¹zany z nadmiern¹ produkcj¹ materii organicznejw zbiorniku wodnym i z wtórnym jego zanieczyszczeniem. Za przyczynê tego pro-cesu uwa¿a siê wzbogacenie wód w mineralne sk³adniki pokarmowe dla ro�lin orazzwi¹zki stymuluj¹ce ich rozwój, g³ównie fosforany. Nadmiern¹ eutrofizacjê traktujesiê jak zanieczyszczenie. Ostatecznym jej skutkiem jest dyskwalifikacja wód i ichnieprzydatno�æ do celów u¿ytkowych (Leksykon... 1995). Eutrofizacja ka¿dego zbior-nika zaporowego to zjawisko normalne i w sposób naturalny przebiega bardzo po-woli, ale mo¿e byæ znacznie przyspieszona, gdy wody dop³ywaj¹ce do zbiornikawnosz¹ ze sob¹ du¿e ilo�ci zw³aszcza fosforu. Tymczasem Raba wnosi do Zbiornika88,63% ca³ej wody docieraj¹cej do niego (Starmach 2000b). Z tego powodu jako�æwód Raby ma decyduj¹ce znaczenie dla jako�ci wody w Zbiorniku. Czynnikami,które wzmagaj¹ procesy eutrofizacji wód zlewni Raby, s¹: rozdrobnienie gospodarstwrolnych, znaczne nachylenie terenów zajêtych pod uprawê, rozwój osadnictwa wdolinie Raby i jej dop³ywów oraz okresowy nap³yw du¿ej liczby turystów (Mazur-kiewicz-Boroñ 2000). Nale¿y jednak podkre�liæ, ¿e zw³aszcza w ostatnich latachgospodarka �ciekowa w znacznie wiêkszym stopniu przyczynia siê do eutrofizacjiZbiornika ni¿ rolnictwo (Guzik, Górka 2001). W latach 1994-1995 najwiêkszy rocz-ny ³adunek fosforu stwierdzono w Osieczanach poni¿ej My�lenic (70,9 ton fosforuna rok; dla porównania: poni¿ej Rabki 2,96, poni¿ej Mszany Dolnej 30,5), co stano-wi bezpo�rednie zagro¿enie dla jako�ci wody w Zbiorniku Dobczyckim. �rednie rocz-ne stê¿enie fosforu ca³kowitego mierzone w Osieczanach w latach 1994-1995 wy-nios³o 0,263 mg na dm3 wody, co kwalifikowa³o wody Raby do III klasy czysto�ci.Zrzuty �cieków z My�lenic, oddalonych o 2-3 km od zbiornika, powoduj¹ 3-krotnywzrost �redniego stê¿enia fosforu w wodzie Raby w porównaniu ze stê¿eniem powy-¿ej miasta. W porównaniu z latami 60. XX w. w latach 90. stwierdzono w Rabie dwarazy wiêksze ³adunki azotu i 20-krotnie wiêksze ³adunki fosforu. Od lat 90. obserwu-je siê stopniowy spadek tak stê¿eñ, jak i ³adunków. Powstrzymywanie eutrofizacjiwód to przede wszystkim budowa nowoczesnych oczyszczalni �cieków, eliminuj¹-cych fosforany (Mazurkiewicz-Boroñ 2000). Konsekwencj¹ wysokiej ¿yzno�ci wódZbiornika s¹ czêste zakwity glonowe, znacznie pogarszaj¹ce jako�æ wody (Bednarz2000). Niestety, wody Zbiornika s¹ tak¿e zanieczyszczane �mieciami, które trafiaj¹do górnej Raby albo z dzikich wysypisk �mieci, okresowo zalewanych przez rzekê,albo s¹ wprost do niej wrzucane (fot. 2).

2.6. Gleby

Struktura pokrywy glebowej w otoczeniu Zbiornika Dobczyckiego, podob-nie jak na ca³ym Pogórzu Karpackim, charakteryzuje siê du¿ym stopniem mozaiko-wato�ci jednostek glebowych. Jest to przede wszystkim wynik urozmaiconej rze�byterenu i natê¿enia procesów morfogenetycznych (Adamczyk i in. 1989, Skiba 1993).Podstawow¹ ska³ê macierzyst¹ dla gleb opisywanego obszaru stanowi zwietrzelinaska³ fliszowych (kompleks piaskowców i ³upków). W okolicy Brzezowej wystêpuj¹równie¿ py³y lessopodobne, przykrywaj¹ce ska³y fliszowe, natomiast w dolinie rzekiRaby utwory fluwioglacjalne i ¿wiry aluwialne. Z danych pochodz¹cych z map gle-

58


bowo-rolniczych (1978), prac S. Zasoñskiego (1981), B. Adamczyka i in. (1989),S. Skiby (1993) i M. Drewnika (1993) wynika, ¿e gleby po³udniowego otoczeniaZbiornika Dobczyckiego s¹ raczej ma³o zró¿nicowane i spotyka siê tu nastêpuj¹cetypy gleb (Systematyka gleb Polski 1989): gleby brunatne kwa�ne, gleby p³owe, gle-by glejowe, rankery i mady.

Gleby brunatne kwa�ne (Dystric Cambisols) na omawianym obszarze wy-tworzy³y siê na zwietrzelinach ska³ fliszowych. Charakteryzuj¹ siê one brunatnymzabarwieniem w profilu glebowym, z wyra�nie wykszta³conym poziomem brunat-nienia (Bbr � cambic), który powsta³ wskutek procesów intensywnego wietrzenia.W wyniku tych procesów powstaj¹ bowiem do�æ trwa³e zwi¹zki ¿elazisto-próch-niczno-ilaste, które na ziarnach mineralnych tworz¹ swoiste otoczki (Skiba 1993).Odczyn w profilu glebowym zwykle jest niski (pH 5.0). W poziomach próchnicz-nych jego warto�æ spada nawet do pH 3.5. Gleby brunatne kwa�ne spotykane s¹p³atami w okolicach Dobczyc, natomiast du¿e powierzchnie zajmuj¹ na po³udniugminy w masywach górskich Syberii, Kaczej Góry i Wielkiej Góry.

Gleby p³owe (Luvisols) okolic Zbiornika Dobczyckiego wykszta³ci³y siê napod³o¿u py³ów lessopodobnych. Utwory te charakteryzuj¹ siê g³êbokim profilemglebowym (100-150 cm), widoczn¹ obecno�ci¹ procesu iluwiacji (lessivagé) orazistnieniem poziomów glebowych � eluwialnego (Eet � luvic) i iluwialnego (Bt �argillic). Poziom eluwialny tworzy siê poprzez wymywanie przez przesi¹kaj¹ce wodyopadowe cz¹stek koloidalnych bez ich chemicznego rozk³adu. Z kolei poziom ilu-wialny powstaje w miejscu, gdzie odk³adaj¹ siê przemieszczone koloidy. Tworz¹one w szczelinach zbite nacieki, które s¹ ma³o przepuszczalne. Odczyn gleb p³o-wych jest kwa�ny w górnych poziomach profilu (pH 4.0-5.0) i bardziej obojêtnyw dolnych (pH 5.0-5.8) (Drewnik 1993). Do najczê�ciej wystêpuj¹cych podtypówspotykanych w tym obszarze nale¿¹ gleby p³owe typowe (Haplic Luvisols) i glebyp³owe opadowo-glejowe (Stagnic Luvisols). Towarzysz¹ im niekiedy p³aty gleb p³o-wych zdegradowanych (Cambic Luvisols). Gleby p³owe wystêpuj¹ na sp³aszczeniachoraz s³abo nachylonych zboczach w otoczeniu doliny Raby.

Gleby glejowe (Gleysols) kszta³tuj¹ siê w warunkach silnego uwilgotnienia,które jest wynikiem p³ytko zalegaj¹cego poziomu zwierciad³a wód gruntowych. Nad-mierne nasycenie wod¹ prowadzi do powstawania warunków s³abego natlenieniai dzia³ania procesów redukcji. Wp³ywaj¹ one na redukcjê zwi¹zków ¿elaza trójwar-to�ciowego (Fe+++) do dwuwarto�ciowego (Fe++), przy wspó³udziale mikroorgani-zmów beztlenowych (Uggla 1983, Konecka-Betley i in. 1993). Charakterystyczn¹cech¹ tych gleb jest wystêpowanie w wy¿szych poziomach du¿ych ilo�ci materiiorganicznej oraz istnienie sinych, zielonkawych lub rdzawych przebarwieñ w pozio-mach glejowych. Na badanym obszarze gleby glejowe spotykane s¹ p³atami w bli-skim s¹siedztwie gleb p³owych i brunatnych. Najczê�ciej tworz¹ siê w obni¿eniachterenu, przede wszystkim dnach okresowo odwadnianych parowów i w¹do³ów (Drew-nik 1993).

Rankery (Rankers), czyli gleby bezwêglanowe s³abo wykszta³cone ze ska³masywnych, charakteryzuj¹ siê dobrze rozwiniêtym poziomem próchnicznym, zale-gaj¹cym bezpo�rednio na s³abo zwietrza³ych, masywnych ska³ach fliszowych.

59


W otoczeniu Zbiornika Dobczyckiego towarzysz¹ one le�nym glebom brunatnymkwa�nym, w miejscach p³ytkiego zalegania litych ska³ piaskowcowych, natomiastrzadko tworz¹ wiêksze, samodzielne p³aty (Skiba 1993).

Mady (Fluvisols) obejmuj¹ wszystkie nadrzeczne akumulacyjne utwory alu-wialne, najczê�ciej drobno¿wirowe. W ich profilu widoczne s¹ bardziej lub mniejwyra�ne warstwy o zró¿nicowanej mi¹¿szo�ci oraz sk³adzie granulometrycznym. S¹bardzo zasobne w sk³adniki biogenne, a ich poziomy próchniczne zawieraj¹ 3-4%próchnicy. Najwiêksze powierzchnie mady zajmuj¹ w dnie doliny Raby w pobli¿uDobczyc (Skiba 1993).

Jak stwierdzili Skiba i in. (2002), wybudowanie Zbiornika Dobczyckiegonie spowodowa³o znacz¹cych zmian w pokrywie glebowej na terenach go otaczaj¹-cych.

2.7. Szata ro�linna

W podziale B. Paw³owskiego (1977) po³udniowe otoczenie Zbiornika Do-bczyckiego w ca³o�ci znajduje siê w obrêbie geobotanicznego Podokrêgu PogórzaFliszowego, w Okrêgu Beskidów, który zaliczany jest do Dzia³u Karpat Zachodnich,Prowincji Karpackiej i �rodkowoeuropejskiej Prowincji Górskiej. W rozmieszcze-niu pionowym badany obszar le¿y w siêgaj¹cym do oko³o 550 m n.p.m. piêtrze ro-�linnym pogórza.

Obecnie ca³y region cechuje bardzo silne przekszta³cenie antropogeniczne �ro-dowiska naturalnego, które wyra¿a siê rolniczo-osadniczym u¿ytkowaniem terenu,wcze�niej prawie ca³kowicie le�nego. W dolinie Raby charakterystycznym zbiorowi-skiem by³ las ³êgowy wierzbowo-topolowy (Salici-Populetum), który porasta³ najni¿-sze (obecnie zalane wodami Zbiornika) terasy, a dzi� zachowa³ siê tylko w kilku miej-scach wzd³u¿ koryta Raby w okolicy Dobczyc (Trzciñska-Tacik i in. 1973, Medwecka--Korna� i in. 1979). W wy¿szych partiach zastêpowa³o go zbiorowisko lasu ³êgowegogórskiego z olch¹ szar¹ (Alnetum incanae) (fot. 3). W ich otoczeniu naturalne zbioro-wiska ro�linne, których p³aty spotykane s¹ jeszcze dzisiaj m.in. w okolicach Dobczyc,Kornatki i Brzezowej, stanowi³y zbiorowiska gr¹dowe � gr¹d niski (Tilio-Carpinetumstachyetosum), a w nieco wy¿szych po³o¿eniach gr¹d wysoki (Tilio-Carpinetum typi-cum) (Zaj¹c 1993) (fot. 4). W ich drzewostanie dominuj¹ grab zwyczajny (Carpinusbetulus), buk zwyczajny (Fagus sylvatica), d¹b szypu³kowy (Quercus robur), klon polny(Acer campestre), sosna zwyczajna (Pinus silvestris), lipa drobnolistna (Tilia cordata)oraz lipa szerokolistna (T. platyphyllos). W najwy¿szych partiach badanego obszarustosunki fitosocjologiczne staj¹ siê podobne do uk³adu panuj¹cego w Beskidach. Zbo-cza górskie o ekspozycji po³udniowej, jak te¿ szczytowe partie wzniesieñ porastaj¹dêbowo-sosnowe bory mieszane (Pino-Quercetum) i kwa�na buczyna górska (Luzulo-Fagetum), w której dominuje buk, niekiedy z domieszk¹ �wierka i jod³y (Zaj¹c 1993).Z kolei zbocza pó³nocne porasta ¿yzna buczyna karpacka (Dentario glandulosae-Fa-getum), bory jod³owo-�wierkowe (Abieti-Piceetum) (fot. 5) lub mezofilne lasy jod³owezajmuj¹ce po�rednie stanowisko pomiêdzy buczynami a kwa�nymi jedlinami (Medwec-ka-Korna� i in. 1979, Zaj¹c 1993).

60


Dolina Raby, której równole¿nikowy przebieg sprzyja wnikaniu ro�lin ni¿o-wych na teren Pogórza Fliszowego, jest tak¿e siedliskiem zbiorowisk naskalnychi kserotermicznych. Spotyka siê tu paprocie naskalne nale¿¹ce do rodzaju zanokcica(Asplenium), wraz z rzadk¹ w innych czê�ciach Karpat zanokcic¹ pó³nocn¹ (Asple-nium septentrionale) (�wiês 1966), która spotykana jest w szczelinach kwa�nychska³ warstw istebniañskich (Zaj¹c 1993). Z innych gatunków na uwagê zas³uguj¹m.in. d¹brówka kosmata (Ajuga genevensis), cieciorka pstra (Coronilla varia), k³o-sownica pierzasta (Brachypodium pinnatum), sza³wia okrêgowa (Salvia verticiuata),lucerna sierpowata (Medicago falcata), pszeniec ró¿owy (Melampyrum arvense)i krzy¿ownica czubata (Polygata comosa) (Zaj¹c 1993).

Specyficzny �przej�ciowy charakter� doliny wykorzystuj¹ ro�liny wodnei bagienne: okrê¿nica bagienna (Hottonia palustris), oczeret jeziorny (Schoenoplec-tus lacustris), gr¹¿el ¿ó³ty (Nuphar luteum), grzybieñ bia³y (Nymphaea alba), rzêsatrójrowkowa (Lemna trisulca), szczaw lancetowaty (Rumex hydrolapatnum) i fio³ekmokrad³owy (Viola stagnina). Na siedliskach zwi¹zanych piaszczyskami wystêpuj¹kocanki piaskowe (Helichrysum arenarium) i jasieniec piaskowy (Jasione monta-na), których stanowiska udokumentowano w okolicy Dobczyc (Zaj¹c 1993).

W wyniku wielowiekowej ingerencji cz³owieka, której pocz¹tki siêgaj¹ cza-sów kultury ³u¿yckiej i celtyckiej, szata ro�linna regionu zosta³a wyra�nie zdegrado-wana. Wp³yw cz³owieka przejawia siê zarówno ca³kowitym wyginiêciem ro�lin, m.in.takich jak wid³ak torfowy (Lycopodium inundatum), salwinia p³ywaj¹ca (Salvinianatans) czy kotewka orzech wodny (Trapa natans) (Krupa 1882), jak równie¿ zmniej-szeniem siê liczebno�ci populacji niektórych ro�lin i przekszta³ceniem ich pierwot-nego sk³adu gatunkowego. Ponadto w wyniku tych procesów rozwinê³y siê synan-tropijne i ruderalne zbiorowiska zastêpcze. Nale¿¹ do nich m.in. zbiorowiska z po-krzyw¹ ¿egawk¹ (Urtico-Malvetum), stuligroszem psim (Sisimbrietum sophiae), ser-decznikiem i ³opianami (Leonuro-Arctietum tomentosi), wyk¹ czteronasienn¹ (Vicie-tum tetraspermae) czy rajgrasem wynios³ym (Arrhenatheretum elatioris) (Zaj¹c 1993).

2.8. �wiat zwierzêcy

Po³udniowe otoczenie Zbiornika Dobczyckiego w zoogeograficznej regio-nalizacji Polski znajduje siê w granicach okrêgu zachodniokarpackiego, stanowi¹ce-go integraln¹ czê�æ podregionu górskiego regionu Sudecko-Karpackiego (Kostro-wicki 1991). Charakterystyczn¹ cech¹ tego podregionu jest wystêpowanie dosyæbogatej i swoistej fauny (69 wyró¿niaj¹cych gatunków) (Kostrowicki 1991), z którejznaczna czê�æ zasiedla równie¿ okolice Zbiornika Dobczyckiego. W sk³ad tej faunywchodz¹ typowe gatunki górskie, jak salamandra plamista (Salamandra salaman-dra) czy traszka karpacka (Triturus montandoni).

2.8.1. Bezkrêgowce

�wiat zwierz¹t bezkrêgowych omawianego obszaru zosta³ poznany, nieste-ty, tylko fragmentarycznie. Systematyczne badania naukowe objê³y najbardziej cha-

61


rakterystyczne grup zwierz¹t bezkrêgowych, jak miêczaki (Mollusca) i owady (In-secta).

W obrêbie biocenoz wodnych (górskie potoki, ma³e naturalne oczka wodne,Zbiornik Dobczycki), nadbrze¿nych i szuwarowych dominuje drobna fauna bezkrê-gowa. Przy brzegach strumieni spotyka siê kie³¿e (Gammarus sp.), a w wartkim pr¹-dzie wody larwy ró¿norodnych gatunków owadów m.in. jêtek (Ephemeroptera), wi-delnic (Plecoptera), muchówek (Diptera), chru�cików (Trichoptera) i wa¿ek (Odo-nata). W zooplanktonie wód Zbiornika Dobczyckiego stwierdzono wystêpowanie48 gatunków bezkrêgowców, nale¿¹cych do wrotków (Rotatoria), wio�larek (Cla-docera) i wid³onogów (Copepoda). Do najbardziej popularnych gatunków nale¿¹oczliki (Cyclops strenuus, C. vicinus), s³oniczka Bosmina longirostris ) i rozwielitki(Daphnia cucullata, D. longispina) (Fleituch, Pociecha 2000).

Na l¹dzie najliczniej reprezentowane s¹ owady (Insecta), które stanowi¹ mie-szankê gatunków ni¿owych i górskich. W�ród nich najlepiej rozpoznano motyle (Le-pidoptera) i chrz¹szcze (Coleoptera), których bogactwu sprzyjaj¹ mozaikowoprzeplataj¹ce siê siedliska bujnych, ¿yznych ³¹k, upraw rolnych i p³atów lasu. Nale�nych polanach lataj¹ liczne motyle, w tym m.in. bielinek kapustnik (Pieris brassi-cae), rusa³ka pokrzywnik (Aglais urticae), sadownik pawie oczko (Nymphalis io)(fot. 6), sadownik ¿a³obnik (Nymphalis antiopa) czy górówki (Erebia sp.). (Góreckii in. 1995). W�ród chrz¹szczy (Coleoptera) stosunkowo czêsto spotyka siê gatunkiz rodzin ryjkowcowatych (Curculionoidea), ¿ukowatych (Scarabeidae), biegaczo-watych (Carabidae) i stonkowatych (Chrysomelidae). Do pospolitych chrz¹szczyokolic Zbiornika Dobczyckiego nale¿¹ m.in.: hurmak olszowiec (Agelastica alni)zasiedlaj¹cy ³êgi w dnie doliny Raby, stonka ziemniaczana (Leptinotarsa decemline-ata) wystêpuj¹ca w uprawach ziemniaka czy rynnica topolowa (Chrysomela populi)widywana na obrze¿ach lasu, a tak¿e kruszczyca z³otawka (Cetonia aurata), ¿ukwiosenny (Geotrupes vernalis), ¿uk gnojowy (G. stercorarius) i ogrodnica niszczy-listka (Phylloperta horticola). W �rodowiskach le�no-zaro�lowych do�æ czêste s¹�spotkania� z kleszczami (Ixodes sp.).

2.8.2. Krêgowce

W stosunku do zwierz¹t bezkrêgowych �wiat zwierz¹t krêgowych, szczegól-nie ryb, ptaków i ssaków, jest dobrze rozpoznany.

Ryby (Pisces) omawianego obszaru reprezentuje ponad dwadzie�cia piêægatunków, z których 17 ¿yje w wodach Raby i rzek zasilaj¹cych Zbiornik Dobczycki(Starmach 2000, Jelonek, Godlewska 2000). W wodach rzeki Raby na uwagê zas³u-guj¹ m.in. kleñ (Leuciscus cephalus), �winka (Chondrostoma nasus), lipieñ (Thy-mallus thymallus) i strzebla potokowa (Phoxinus phoxinus). W Brzezówce ¿yje pstr¹gpotokowy (Salmo trutta m. fario). W�ród ryb zbiornikowych du¿e znaczenie maj¹populacje sandacza (Stizostedion lucioperca), szczupaka (Esox lucius), leszcza (Abra-mis brama) i okonia (Perca fluviatilis) (Jelonek, Godlewska 2000).

W�ród 18 gatunków p³azów (Amphibia) ¿yj¹cych w Polsce w granicach ob-szaru badañ wystêpuje najprawdopodobniej 13 gatunków. Nale¿¹ do tej grupy m.in.

62


salamandra plamista (Salamandra salamandra) (fot. 7), 2 gatunki traszek, czylit. zwyczajna (Triturus vulgaris) i t. grzebieniasta (T. cristatus), a z p³azów bezogono-wych chronione ropucha szara (Bufo bufo), ropucha zielona (Bufo viridis) i kumakgórski (Bombina variegata).

Gady (Reptilia) wystêpuj¹ bardzo nielicznie. Z 8 krajowych gatunków tegorzêdu ¿yje tu 5 gatunków gadów: ¿mija zygzakowata (Vipera berus), zaskroniec(Natrix natrix), jaszczurka zwinka (Lacerta agilis), jaszczurka ¿yworodna (Lacertavivipara) i padalec (Anguis fragilis).

Najliczniejsz¹ gromadê krêgowców na tym obszarze stanowi¹ z pewno�ci¹ptaki (Aves), których zarejestrowano tu ponad 210 gatunków (Baran 2006). Z tejliczby oko³o 75 gatunków z pewno�ci¹ rokrocznie tu gniazduje, a 15 z du¿ym praw-dopodobieñstwem (Walasz i Mielczarek red. 1992, Baran 2006). Do najciekawszychprzedstawicieli awifauny regionu nale¿¹ m.in.: jaskó³ka dymówka (Hirundo rusti-ca), s³owik szary (Luscinia luscinia), bielik (Haliaeetus albicilla) i bocian bia³y (Ci-conia ciconia). Du¿a czê�æ gatunków wykorzystuje mozaikowo�æ lasów, pól upraw-nych i ³¹k, stanowi¹cych doskona³e miejsce lêgowe i siedlisko ¿erowania. Do takichptaków nale¿¹ np. myszo³ów zwyczajny (Buteo buteo), pustu³ka (Falco tinnuncu-lus), jastrz¹b (Accipiter gentilis) i ba¿ant (Phasianus colchicus). Licznie wystêpuj¹gatunki ptaków nadwodnych jak czapla siwa (Ardea cinerea), perkoz dwuczuby (Podi-ceps cristatus), ³yska (Fulica atra), mewa �mieszka (Larus ridibundus) czy zimoro-dek (Alcedo atthis).

Fauna ssaków (Mammalia) obejmuje tu ponad 40 gatunków (Pucek, Raczyñ-ski 1983, Gwiazda 2000, obserwacje w³asne). Ma³e ssaki owado¿erne reprezentuj¹ryjówka aksamitna (S. araneus), kret (Talpa europaea) i je¿ wschodni (Erinaceusconcolor) (fot. 8). Przedstawicieli rzêdu gryzoni (Rodentia) ¿yj¹ zarówno w �rodo-wiskach polno-zaro�lowym, m.in. mysz polna (Apodemus agrarius) czy nornik zwy-czajny (Microtus arvalis), jak i �rodowiskach le�nym � np. mysz zaro�lowa (Apode-mus sylvaticus) czy wiewiórka (Sciurus vulgaris). Na pograniczu tych �rodowisk¿yje zaj¹c europejski (Lepus europaeus). Z drapie¿ników na uwagê zas³uguj¹ ³asica(Mustela nivalis), gronostaj (Mustela erminea) i lis (Vulpes vulpes). Prawdopodobnewydaje siê wystêpowanie przybysza ze Wschodu, jakim jest jenot (Nyctereutes pro-cyonoides). Mozaika siedlisk ro�linnych, otwartych terenów ³¹k i gruntów ornychprzeplataj¹cych siê z wyspowo rozsianymi p³atami lasów sprzyja bytowaniu sarny(Capreolus capreolus). Bardziej zwarte kompleksy le�ne stanowi¹ z kolei ostojê dzi-ka (Sus scrofa) i jelenia europejskiego (Cervus elaphus). Spo�ród ssaków zwi¹za-nych ze �rodowiskiem wodnym wymieæ nale¿y rzêsorka rzeczka (Neomys fodiens),pi¿maka (Ondatra zibethicus) i wydrê (Lutra lutra).

3. Ciekawe obiekty przyrodnicze i kulturowe

3.1. �cie¿ka w Dobczycach ��ladami historii�

�cie¿ka dydaktyczno-spacerowa wyznaczona w Dobczycach pozwala zwie-dzaj¹cym zapoznaæ siê z zabytkami miasta, ale tak¿e lepiej zrozumieæ jego dzieje.

63


Najbardziej znanym zabytkiem ziemi dobczyckiej jest zamek królewski w Dobczy-cach (fot. 9). Wybudowany w XIII w., z biegiem wieków popad³ w ruinê. Zniszczy³ygo zw³aszcza potop szwedzki (1655 r.) i najazd ksiêcia siedmiogrodzkiego Rakocze-go (1657). W 1960 r., z inicjatywy W. Kowalskiego, prezesa Ko³a PTTK w Dobczy-cach, rozpoczêto odgruzowanie ruin zamku we wspó³pracy z Muzeum Archeolo-gicznym w Krakowie (Leñczyk 1970). Zamek znajduje siê na wzgórzu zamkowymi zajmuje powierzchniê zaledwie 1925 m2. By³a to jednak silna twierdza o potê¿-nych, kamiennych murach o grubo�ci od 9 m na dole do 5 m u góry, tzw. warowniatypu górskiego. Zachowa³y siê portale gotyckie i obramowania okienne. Na zamkus¹ dwa dziedziñce. Na �rodku górnego znajduje siê otwór studzienny wykuty w ska-le, g³êboki na 8 m, u¿ywany kiedy� jako magazyn ¿ywno�ciowy. W zamku mie�cisiê Muzeum Regionalne PTTK im. W. Kowalskiego z bogatymi zbiorami, obejmuj¹-cymi 1110 eksponatów. Obok zamku znajduje siê �redniowieczna cysterna na wodêwykuta w piaskowcu (fot. 10). Przy zamku widoczne s¹ pozosta³o�ci murów miej-skich z XIV w. (Kowalski, Sta�ko 1969; Piwowarczyk 1997). Dostêp do miasta ist-nia³ tylko od strony wschodniej, gdzie w ci¹gu murów znajdowa³a siê czworobocznabaszta z bram¹ miejsk¹. Dzi� pozosta³y z niej tylko ruiny. Przebieg obwarowañ po-d¹¿a³ za konfiguracj¹ wzgórza (Kornecki 1970). Na zachowanym fragmencie bramyznajduje siê wmurowana tablica upamiêtniaj¹ca 600-lecie lokacji miasta na prawieniemieckim dokonanej przez Kazimierza Wielkiego (Piwowarczyk 1997). Obok zam-ku ulokowano skansen budownictwa ludowego z piêcioma zabytkowymi budynka-mi drewnianymi: karczm¹, spichlerzem zbo¿owym, piêtrowym lamusem, wozowni¹i Domem Kultu Pochówkowego (Dobczyce 2004). Skansen utworzono w latach 1968--1972. Powsta³ on dziêki przeniesieniu do Dobczyc spichlerza zbo¿owego z 1863 r.z Zagórzan, karczmy �Na Zbóju� z 1830 r. z Krzyszkowic i piêtrowego kurnikaz 1890 r. z Gaika-Brzezowej. Budynki te mieszcz¹ ³¹cznie siedem sal z licznymieksponatami etnograficznymi. Za karczm¹ znajduje siê studnia z ¿urawiem, a przyspichlerzu, w którym odtworzono dawn¹ ku�niê, znajduje siê piaskowcowa figuraprzydro¿na, zwieñczona krzy¿em, z 1604 r., która przed wybudowaniem ZbiornikaDobczyckiego sta³a na rozstaju dróg obok dworu w Gaiku. Obok figury stoi drew-niany ul i baræ z XIX w. (Piwowarczyk 1997). Szczegó³owy opis zbiorów muzeumi skansenu mo¿na znale�æ w przewodniku Kowalskiego (2005).

W bezpo�rednim s¹siedztwie wzgórza zamkowego znajduje siê wzgórzeJeleniec ze starym cmentarzem i ko�cio³em pw. �w. Jana Chrzciciela. Na zabytko-wym cmentarzu komunalnym Jeleniec odnajdziemy pomnik konfederatów bar-skich, kamienny krzy¿ z XVIII w. i zabytkow¹ rze�bê anio³ka (Dobczyce. Para-fia... 2004). W pobli¿u znajduje siê drugi zabytkowy cmentarz zwany �Stró¿ni-c¹�, z kamienn¹ kaplic¹ z 1829 r., a nad wej�ciem do kaplicy umieszczono wewnêce kamienn¹ rze�bê Chrystusa Frasobliwego o cechach sztuki ludowejz 1. po³owy XIX w. Poni¿ej kaplicy stoi klasycystyczna kolumna z 1800 r. (Piwo-warczyk 1997). Nazwa �Jeleniec� pochodzi ze �redniowiecza, gdy na wzgórzu tymby³ zwierzyniec. Ko�ció³ pw. �w. Jana Chrzciciela (fot. 11) wybudowano w la-tach 1828-1834 z materia³u pochodz¹cego z rozebranych wówczas murów zamkudobczyckiego (Kowalski, Sta�ko 1969). Ko�ció³ s³u¿y³ wiernym do lat 50. XX w.

64


Obecnie oprócz nabo¿eñstw (odprawianych od maja do listopada) odbywaj¹ siêw nim koncerty i wystawy. Przed wybudowaniem obecnego ko�cio³a na tym miej-scu istnia³a wcze�niejsza �wi¹tynia, prawdopodobnie z XIII w. Zast¹piono j¹ po-tem kolejn¹ pod koniec XVI w. Obecny, trzeci ju¿ ko�ció³ powsta³ w tzw. stylujózefiñskim. Nazwa ta pochodzi st¹d, ¿e cesarz austriacki Józef II znany by³z ingerowania w najdrobniejsze szczegó³y ¿ycia spo³ecznego. Opracowa³ np. je-den styl i plan budowy ko�cio³ów, nazwany od jego imienia józefiñskim, którycharakteryzowa³ siê tym, ¿e ko�cio³y by³y jednonawowe, mia³y ma³e okienkai bardzo grube mury. Ko�ció³ wymurowany zosta³ z kamienia ³¹czonego z ceg³¹.Na pd. �cianie jest umieszczony zegar s³oneczny. Wewn¹trz znajduje siê m.in. kla-sycystyczny o³tarz g³ówny Kajetana Domasiewicza z Nowego S¹cza z 1851 r. oraznagrobek, epitafium Sebastiana Lubomirskiego z 1594 r., z bia³ego marmuru, za-chowany z poprzedniego ko�cio³a, a tak¿e dwie chrzcielnice: jedna pó�nobaroko-wa z XVIII w., a druga pó�norenesansowa z XVI w. Obie chrzcielnice, podobniejak epitafium, pochodz¹ ze starej XVI-wiecznej �wi¹tyni.

Obok ko�cio³a znajduj¹ siê rze�by przedstawiaj¹ce Chrystusa Ukrzy¿owa-nego, Matkê Bo¿¹ i �w. Jana Nepomucena (dwie ostatnie z 1768 r.), a tak¿e dzwon-nica z 1855 r. z kamienia ciosowego, przebudowana w 1874 r., z dzwonem �Jan�z 1504 r., na którym jest napis: Kto odla³ ten dzwon + Dobrej my�li jest on + Bo Bógda mu zbawienie + Wiêc nie troszczy siê o mienie + Dzwon ten zosta³ ulany + Nacze�æ �w. Jana oddany. Dzwon wykonano w czasach króla Aleksandra Jagielloñczy-ka, a napis jest w jêzyku niemieckim (gotyku). Dziêki temu napisowi Niemcyw czasie wojny w 1943 r. nie przetopili dzwonu na armaty. Pozosta³e dwa dzwonyzosta³y wykonane w 1975 r. w Przemy�lu. Patron tego ko�cio³a zosta³ uwiecznionyw herbie Dobczyc (Dobczyce. Parafia... 2004; Dobczyce 2004; Piwowarczyk 1997;Kowalski 2005). Obok ko�cio³a pw. �w. Jana Chrzciciela i figur Matki Boskiej i �w.Jana Nepomucena ro�nie lipa �Marysieñka�, pomnik przyrody, który upamiêtniazwyciêstwo polskiej armii pod Wiedniem w 1683 r. Drzewo ma obwód 482 cmi wmurowan¹ kapliczkê (Kowalski, Sta�ko 1969; Dyl¹g, Sadowski 2005; Dobczy-ce...; Dobczyce. Parafia... 2004). W czasie dzia³añ wojennych w 1945 r. lipa zosta³azniszczona w 50%, a potem zrekonstruowana przez Komisjê Ochrony Zabytkówi Przyrody PTTK w Dobczycach. Ubytki i pêkniêcia zosta³y zamurowane, a urwanyszczyt zakryty okr¹g³ym dachem pokrytym gontem. W �rodkowej czê�ci drzewaznajduje siê �grota�, a w niej pos¹g Matki Boskiej Niepokalanie Poczêtej (Kowalski2005).

W latach 1947-1949 w centrum Dobczyc, na miejscu kaplicy z 1816 r., wy-budowano ko�ció³ parafialny pw. Matki Bo¿ej Wspomo¿enia Wiernych (fot. 12).Powsta³ on przy rynku, który ma kszta³t ulicówki, rozszerzaj¹cej siê ku po³udniowi,i pochodzi z 1768 r., kiedy to miasto przenios³o siê ze wzgórza zamkowego do doli-ny Raby. Ko�ció³ wykazuje cechy stylu eklektycznego, jest trójnawowy, bazyliko-wy, z wie¿¹ umieszczon¹ na osi nawy g³ównej. �ciany �wi¹tyni zdobi polichromiazespo³u artystów kierowanych przez Jerzego Witkowskiego, wykonana w latach 1985--1988. Okna wype³niaj¹ witra¿e z lat 60. i 70. XX w. W o³tarzu g³ównym umiesz-czona zosta³a XV-wieczna Pieta z warsztatu Wita Stwosza. Przy jednym z filarów

65


znajdujemy XVII-wieczn¹ figurê Chrystusa Frasobliwego. W nawie bocznej wid-nieje pó�norenesansowa chrzcielnica z czerwonego, wêgierskiego marmuru, z po-cz¹tku XVII w. Ufundowana zosta³a przez Sebastiana Lubomirskiego i pierwotnieznajdowa³a siê w ko�ciele pw. �w. Jana Chrzciciela. W przedsionku ko�cio³a na �cia-nie zawieszono drewniany, gotycki Krucyfiks z drugiej po³owy XV w. Przed ko�cio-³em do 2003 r. znajdowa³a siê figura Naj�wiêtszej Maryi Panny Niepokalanie Poczê-tej z 1904 r., któr¹ nastêpnie przeniesiono do Ogrodu-Drogi Krzy¿owej z ty³u ko-�cio³a (Piwowarczyk 1997; Dobczyce. Parafia... 2004).

Przy dobczyckim rynku zachowa³o siê kilka drewnianych domów z XIX w.,szczytami zwróconych do ulicy. Dom pod numerem 12 ma ozdobny szczyt, dom podnumerem 23 murowany parter, a domy pod numerami 25 i 36 zbudowano w styluklasycystycznym (Piwowarczyk 1997). Na rynku dobczyckim znajduje siê figura�w. Floriana z 1768 r., wykonana z piaskowca, w stylu ludowo-barokowym. Przed-stawia �w. Floriana w stroju rzymskiego legionisty. Jest on patronem stra¿akówi hutników i jego pos¹gi czêsto umieszczano w miastach, w nadziei, ¿e wówczas�wiêty bêdzie je strzeg³ od po¿aru. W pobli¿u dawnego m³yna w Dobczycach stoibarokowy pos¹g �w. Jana Nepomucena z 1782 r., wykonany z piaskowca. Jest topatron mostów i orêdownik w czasie powodzi, mia³ zatem strzec miasta przed wyle-wami Raby (Dobczyce. Parafia... 2004).

Ze wzgórza zamkowego widaæ doskonale zaporê Zbiornika Dobczyckie-go. Jest to zapora ziemno-betonowa, miêdzy Gór¹ Ja³owcow¹ a Gór¹ Zamkow¹,o wysoko�ci 30,6 m, szeroko�ci 8,5 m i d³ugo�ci 617 m (Zbiornik...).

3.2. Planowana �cie¿ka w Brzezowej

Planowana �cie¿ka dydaktyczna w Brzezowej ma prowadziæ do wie¿ywidokowej na Zuchowej Górze, która ma powstaæ w ramach projektu �New envi-ronmental touristical strategy for rural sustainable tourism� (Nowa strategia trwa-³ego rozwoju turystyki na obszarach wiejskich w oparciu o �rodowisko natural-ne). Projekt ten jest realizowany przez Gminê Dobczyce wspólnie z gminamiFuendetodos w Aragonii (Hiszpania) i Grosspoesna w Saksonii (Niemcy) jakoelement programu SMART (�Zrównowa¿one wspieranie procesów transformacjiregionalnej�), finansowanego ze �rodków Europejskiego Funduszu RozwojuRegionalnego w ramach Inicjatywy Wspólnotowej INTERREG IIIC Po³udnie.Planowana �cie¿ka przebiegaæ ma obok Stacji Naukowej Instytutu Geografiii Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagielloñskiego w Gaiku-Brzezo-wej (fot. 13). Przed wybudowaniem Zbiornika Dobczyckiego, nad Rab¹, 3 kmna pd.-zach. od Dobczyc znajdowa³ siê maj¹tek ziemski zwany Gaikiem, któryzawsze nale¿a³ do zamku dobczyckiego. By³ to pa³ac z 1818 r. zbudowanyz materia³u pochodz¹cego z ruin zamkowych (fot. 14). W 1949 r. w maj¹tkupowsta³o Pañstwowe Gospodarstwo Rolne, przejête 1 lutego 1958 r. przez Uni-wersytet Jagielloñski, który urz¹dzi³ tam swoje Rolnicze Zak³ady Do�wiadczal-ne (Kowalski, Sta�ko 1969). Od listopada 1963 r. w maj¹tku tym dzia³a³a StacjaNaukowa IG i GP UJ, prowadz¹ca pomiary ci¹g³e meteorologiczne. Budowa

66


Zbiornika Dobczyckiego spowodowa³a wyburzenie tych zabudowañ i przenie-sienie Stacji Naukowej na pobliskie wzniesienie. Przy obecnych zabudowaniachStacji widoczny jest fragment alei akacjowo-lipowej, kiedy� prowadz¹cej dodworu w Gaiku, a obecnie w kierunku Zbiornika (fot. 15). Stacja posiada 30miejsc noclegowych i jest wykorzystywana sezonowo na potrzeby terenowychzajêæ dydaktycznych dla studentów Uniwersytetu Jagielloñskiego, Uniwersytetu�l¹skiego, Uniwersytetu Wroc³awskiego i Akademii Bydgoskiej. Przez ca³y roks¹ prowadzone pomiary i obserwacje meteorologiczne, w poszerzonym zakresiew porównaniu z IMGW (Obrêbska-Starkel i in. 2005). Z wie¿y widokowej naZuchowej Górze widaæ pó³nocne brzegi Zbiornika Dobczyckiego, gdzie w 1983 r.w Brz¹czowicach zosta³a za³o¿ona Stacja Biologiczno-Rybacka Zak³adu Bio-logii Wód Instytutu Ochrony Przyrody PAN, zajmuj¹ca siê badaniami ekosys-temów Zbiornika i jego dop³ywów oraz nadzorem nad gospodark¹ ryback¹. Pra-cownicy Stacji to specjali�ci z zakresu chemii, mikrobiologii, algologii, zoologiii rybactwa. Prowadzone na Stacji badania dotycz¹ oceny potencja³u biogenicz-nego zlewni Zbiornika, czyli rytmu rocznych przep³ywów substancji biogennych,oraz rozwoju zbiorowisk ro�linnych i zwierzêcych (Starmach 2000a).

Z wie¿y widaæ tak¿e ujêcie wody znajduj¹ce siê na lewym brzegu Zbiorni-ka, powy¿ej zapory, w formie ujêcia wie¿owego przylegaj¹cego do zbocza. Zapew-nia pobór wody w pe³nym zakresie zmienno�ci poziomów Zbiornika (£agosz 2000,Materek 2000). Wodê ze Zbiornika mo¿na pobieraæ z trzech g³êboko�ci: 3,45 m (po-ziom I), 9,65 m (poziom II) i 15,8 m (poziom III). Pozwala to na pobór wodyw danym momencie z poziomu o najlepszych parametrach chemicznych i biologicz-nych (Mazurkiewicz 1996). Ujêcie wody znajduje siê na Ja³owcowej Górze. Na wzgó-rzu tym z jednej strony mie�ci siê O�rodek Wypoczynkowo-Szkoleniowy MPWiK�Ja³owcowa Góra� z drugiej za�, polsko-radziecki cmentarz wojenny. Patrz¹cz wie¿y w kierunku zachodnim widaæ zabudowania Drogini. Wybudowano tam nadZbiornikiem w 1991 r. ko�ció³ filialny pw. �w. Wojciecha (fot. 16), w miejsce wy-burzonego w 1986 r. ko�cio³a znajduj¹cego siê kiedy� na terenie zajêtym obecnieprzez wody Zbiornika. Ko�ció³ ten by³ z kolei wybudowany w 1910 r. na miejscustarszego, drewnianego, który sp³on¹³ w 1908 r. Od 1997 r. przed ko�cio³em znajdujesiê barokowa figura �w. Jana Nepomucena z I po³owy XVIII w., wykonana z pia-skowca (Mysiñski 2004). W Drogini-Banowicach znajduje siê najwiêkszy na opisy-wanym terenie cmentarz wojenny z okresu I wojny �wiatowej. Pochowano tam¿o³nierzy ró¿nych jednostek, g³ównie z armii austro-wêgierskiej: Polaków, Austria-ków, Ukraiñców, Tyrolczyków. Polegli oni na polach walki pod Sieprawiem, Osie-czanami i Trzeme�ni¹, wielu ¿o³nierzy zmar³o z ran w szpitalu w My�lenicach. Spo-czywaj¹ tam tak¿e Rosjanie i Niemcy, którzy walczyli pod Glichowcem (Dyl¹g, Sa-dowski 2005).

3.3. Planowana �cie¿ka w Kornatce

Planowana �cie¿ka dydaktyczna w Kornatce rozpoczyna siê w centrum miej-scowo�ci, blisko ko�cio³a parafialnego. Pocz¹tkowo prowadzi ona w kierunku

67


wschodnim i schodzi na dno doliny Olszanicy, po której pokonaniu rozpoczyna siêpodej�cie na górê D¹browê (410 m n.p.m.) biegn¹ce w du¿ej czê�ci w �rodku borujod³owo-�wierkowego. Osi¹gaj¹c sp³aszczenie wierzchowinowe, docieramy do ¿ó³-tego szlaku turystycznego, gdzie sama �cie¿ka skrêca w prawo w kierunku po³u-dniowo-zachodnim. W tym miejscu warto na moment skrêciæ w lewo (na pó³noc),aby po kilku minutach doj�æ do asfaltowej drogi w pobli¿u osady Zajazd. Z tego-miejsca miejscu w s³oneczne dni rozci¹ga siê piêkna panorama okolicy w kierunkuwschodnim, w stronê doliny Krzyworzeki (fot. 17). Pod¹¿aj¹c dalej planowan¹�cie¿k¹ i ¿ó³tym szlakiem, trawersujemy od wschodu górê Syberia (426,8 m n.p.m.),a nastêpnie okr¹¿aj¹c od wschodu i po³udnia wzniesienie Kaczej Góry (434 mn.p.m.), schodzimy do doliny niewielkiego potoku Rokitka (fot. 18). Obserwuj¹cbieg koryta Rokitki, mo¿emy znale�æ tu �wietne przyk³ady procesów erozji bocz-nej, które uwydatniaj¹ siê pod postaci¹ licznych zakrêtów, które rzeczka wyciê³aw ma³o odpornym, ¿wirowym materiale aluwialnym. Na uwagê zas³uguj¹ te¿ ro-sn¹ce miejscami naturalne p³aty górskiego ³êgu nadrzecznego. Docieraj¹c do po³u-dniowych krañców Kornatki, skrêcamy w prawo, opuszczaj¹c ¿ó³ty szlak. Po pra-wej stronie drogi mijamy le�niczówkê, a kilkadziesi¹t metrów dalej skrêcamyw lewo (na po³udniowy wschód) tu¿ przy osadzie domków letniskowych Rokitka.Tu¿ za ni¹ na koñcu sp³aszczenia stokowego, nale¿¹cego do wzniesienia WielkiejGóry (402 m n.p.m.) i opadaj¹cego ku dolinie Brzezówki, znajduje siê wspania³abaszta skalna zbudowana z piaskowca (fot. 19). Osi¹ga ona wys. 5 m i �rednicê8 m (Dyl¹g, Sadowski 2005).

Pod¹¿aj¹c dalej planowan¹ �cie¿k¹, kierujemy siê na miejscowo�æ Za-sañ, a pó�niej skrêcamy w prawo (na pó³nocny zachód) w stronê miejscowo�ciBurletka. Po drodze w lesie Burletka, na pó³nocnych stokach wzniesienia Tru-pielec, zachowa³o siê 14 pras³owiañskich kopców, stanowi¹cych wczesno�rednio-wieczne mogi³y (kurhany ca³opalne) (fot. 20). Po raz pierwszy przebadano jew okresie miêdzywojennym i znaleziono popió³, wêgielki oraz kilka skorup. Ba-dania te by³y potem kontynuowane przez Muzeum Archeologiczne w Krakowiepo II wojnie �wiatowej (Leñczyk 1970). Szczegó³owe informacje o po³o¿eniui rozmieszczeniu tych, a tak¿e jeszcze ponad 20 innych kurhanów znale�æ mo¿naw pracy D. Dyl¹ga i P. Sadowskiego (2005). Blisko kurhanów planowana �cie¿-ka dydaktyczna kieruje nas dalej na pó³nocny wschód. Przechodzimy przez doli-nê rzeki Brzezówki i po jej drugiej stronie skrêcamy na wschód w stronê Kornat-ki. Po naszej lewej (pó³nocnej) stronie wznosi siê masyw góry Styrek (366 m n.p.m.).W jej partiach szczytowych, w pobli¿u osiedla domków letniskowych, od stronyzatoki Brzezówki wznosi siê kolejny skalny ostaniec zwany �Diabelski Kamieñ�(fot. 21). Stanowi go skalna baszta zbudowana z odpornego piaskowca isteb-niañskiego o wymiarach 5,0 x 3,5 m i wysoko�ci 4,5 m (Kowalski, Sta�ko 1969,Dyl¹g, Sadowski 2005). St¹d te¿ roztacza siê wspania³a panorama w kierunkupo³udniowym (fot. 22). Wêdrówkê po planowanej �cie¿ce dydaktycznej koñczy-my w Kornatce przy budynku remizy stra¿ackiej. Z innych ciekawych obiektówprzyrodniczych w najbli¿szej okolicy planowanej �cie¿ki dydaktycznej na uwa-gê zas³uguj¹ równie¿ nieczynne obecnie kamienio³omy piaskowców w okolicy

68


Dobczyc i Drogini (Kowalski, Sta�ko 1969), a tak¿e okaza³ych rozmiarów drze-wa, w tym równie¿ pomnikowe, m.in. dêby o obwodzie w pier�nicy 475 cm czy377 cm (Dyl¹g, Sadowski 2005).

4. Wnioski

Promocja ju¿ istniej¹cych i wytyczanie nowych �cie¿ek dydaktycznychw gminie Dobczyce s¹ narzêdziem aktywizacji tych terenów pod k¹tem turystykirozumianej jako element zrównowa¿onego rozwoju regionu. Dotychczasowy roz-wój turystyki na tym obszarze polega³ g³ównie na krótkotrwa³ych pobytach weeken-dowych lub budowie tzw. drugich domów przede wszystkim przez mieszkañcówaglomeracji krakowskiej. Teren gminy by³ postrzegany g³ównie jako miejsce, gdziemo¿na pla¿owaæ nad rzek¹ i wybraæ siê na grzyby do pobliskiego lasu. Dzia³ania testanowi³y i stanowi¹ �ród³o potencjalnych zagro¿eñ dla �rodowiska przyrodniczego(np. za�miecanie dolin rzek, lasów, wje¿d¿anie samochodami do lasu), gdy¿ s¹ naj-czê�ciej realizowane bez poszanowania przyrody, przy braku szacunku dla odwie-dzanego terenu i egoistycznym nastawieniu na maksymalizacjê pozytywnych do-znañ bez ogl¹dania siê na skutki swoich poczynañ.

Aby polepszyæ sytuacjê, nale¿y zatem przede wszystkim zmieniæ nastawie-nie turystów odwiedzaj¹cych gminê i pomóc im dostrzec jej bogactwo przyrodniczei kulturowe. Odpowiednio przygotowane i oznakowane �cie¿ki dydaktyczne oraztowarzysz¹ce im materia³y informacyjno-promocyjne s¹ z pewno�ci¹ istotnym ele-mentem takich dzia³añ. Ponadto �cie¿ki maj¹ wysokie walory edukacyjne i mog¹byæ wykorzystane przez nauczycieli szkó³ podstawowych i ponadpodstawowych dokszta³towania u m³odzie¿y, czyli przysz³ych turystów, w³a�ciwych postaw wobec�rodowiska geograficznego. Zaprezentowane trzy �cie¿ki dydaktyczne prezentuj¹najciekawsze obiekty przyrodnicze i kulturowe po³udniowej czê�ci gminy, przy czymdo w³a�ciwej i pe³nej ich percepcji konieczna jest znajomo�æ szerszego kontekstugeograficznego i historycznego. To za� zostanie przynajmniej w podstawowym za-kresie zapewnione przez tablice informacyjne na trasie �cie¿ek i atrakcyjne materia-³y informacyjne.

Niniejsze opracowanie mo¿e byæ natomiast wykorzystywane do lepszegoprzygotowania siê zarówno nauczycieli (ucz¹cych przyrody, geografii, historii i bio-logii), jak i uczniów do prawdziwie edukacyjnej wycieczki po ziemi dobczyckiej,wycieczki przyczyniaj¹cej siê do rozwoju intelektualnego i moralnego uczniów.

Literatura:

Adamczyk B., Niemyska-£ukaszuk J., Dro¿d¿-Hara M., 1989, Rola gleby w zabez-pieczeniu czysto�ci wód zbiornika wodnego w Dobczycach, Acta Agraria et Si-lvestra, Ser. Silvestra, 28.

Bajgier M., 1992, Rze�ba Pogórza Wielickiego za szczególnym uwzglêdnieniem wspó³-czesnych procesów stokowych w otoczeniu zbiornika wodnego w Dobczycach,Roczniki Nauk.-Dydakt. WSP w Krakowie, Prace Geogr., XIV, 33-61.

69


Baran M., 2006, Ptaki Zbiornika Dobczyckiego. Ró¿norodno�æ, liczebno�æ, rozmiesz-czenie i propozycje ochrony, niniejszy tom.

Bednarz T., 2000, Ocena ¿yzno�ci wód Zbiornika Dobczyckiego i jego wybranychdop³ywów za pomoc¹ glonowego testu wzrostowego [w:] Zbiornik Dobczycki.Ekologia � eutrofizacja � ochrona, J. Starmach, G. Mazurkiewicz-Boroñ (red.),Zak³ad Biologii Wód im. Karola Starmacha PAN, Kraków, 211-214.

Bokwa A., Matuszyk K., 2005, Wystêpowanie zjawisk atmosferycznych niekorzyst-nych dla rolnictwa na Pogórzu Wielickim, Woda-�rodowisko-Obszary Wiejskie,t. 5, z. 14, IMUZ Falenty, 57-68.

Burtan J., 1993, Budowa geologiczna Ziemi My�lenickiej [w:] Monografia ZiemiMy�lenickiej, t. 3, Geografia, K. German (red.), Universitas, Kraków, 11-35.

Czemerda A., 1993, Klimat Ziemi My�lenickiej [w:] Monografia Ziemi My�lenic-kiej, t. 3, Geografia, K. German (red.), Universitas, Kraków, 49-62.

Dobczyce, 2004, ArtTVvision, Kraków.Dobczyce. Parafia Matki Bo¿ej Wspomo¿enia Wiernych, 2004, Wyd. Turystyczne,

Kraków.Drewnik M., 1993, Gleby okolic Stacji Naukowej Zak³adu Klimatologii Instytutu

Geografii Uniwersytetu Jagielloñskiego w Gaiku-Brzezowej, Praca magisterskaw arch. Zak³adu Gleboznawstwa IGiGP UJ, Kraków.

Dyl¹g D., Sadowski P., 2005, Beskid My�lenicki. Przewodnik, Oficyna Wyd. �Re-wasz�, Pruszków.

Fleituch T., Pociecha A., 2000, Zooplankton [w:] Zbiornik Dobczycki. Ekologia� eutrofizacja � ochrona, J. Starmach, G. Mazurkiewicz-Boroñ (red.), Zak³ad Bio-logii Wód im. Karola Starmacha PAN, Kraków, 113-120.

Gumiñski R., 1951, Meteorologia i klimatologia dla rolników, PWRiL, Warszawa.Guzik C., Górka Z., 2001, Gospodarka rolna w rejonie Zbiornika Dobczyckiego na

Rabie [w:] Przemiany �rodowiska na Pogórzu Karpackim, t. 1, Procesy, gospo-darka, monitoring, IG i GP UJ, Kraków, 105-123.

Gwiazda R., 2000, Awifauna i inne krêgowce [w:] Zbiornik Dobczycki. Ekologia� eutrofizacja � ochrona, J. Starmach, G. Mazurkiewicz-Boroñ (red.), Zak³ad Bio-logii Wód im. Karola Starmacha PAN, Kraków, 149-162.

Hess M., 1965, Piêtra klimatyczne w polskich Karpatach Zachodnich, Zesz. Nauk.UJ, Prace Geogr., 11.

Klimaszewski M., 1948, Polskie Karpaty zachodnie w okresie dyluwialnym, PraceWroc³awskiego Tow. Nauk, 7.

Klimaszewski M., 1958, Rozwój geomorfologiczny Polski w okresie przedczwarto-rzêdowym, Przegl. Geogr., XXX, 3, 3-37.

Klimaszewski M., 1972, Podzia³ morfologiczny Polski Po³udniowej [w:] Geomorfo-logia Polski, t. 1, M. Klimaszewski (red.), PWN, Warszawa.

Kondracki J., 1988, Geografia fizyczna Polski, PWN, Warszawa.Konecka-Betley K., Ku�nicki F., Zawadzki S., 1993, Systematyka i charakterystyka

gleb Polski [w:] Gleboznawstwo, B. Dobrzañski, S. Zawadzki (red.), PWRiL,Warszawa, 328-480.

Kornecki M., 1970, Zabytki sztuki [w:] Monografia powiatu my�lenickiego, t. 1, Hi-

70


storia, M. Rydlowa (red.), Wyd. Literackie, Kraków, 285-356.Kostrowicki A.S., 1991, �wiat zwierzêcy [w:] Geografia Polski. �rodowisko przy-

rodnicze, L. Starkel (red.), PWN, Warszawa, 495-514.Kowalski W., 2005, Dobczyce. Muzeum Regionalne PTTK w zamku i skansenie, Urz¹d

Marsz. Woj. Ma³opol., Dobczyce.Kowalski W., Sta�ko J., 1969, Dobczyce. Przesz³o�æ i tera�niejszo�æ, Wyd. Arty-

styczno-Graficzne, Kraków.Krupa J., 1882, Przyczynek do florystyki ro�lin naczyniowych, Spraw. Kom. Fizjogr.,

16, 205-214.Ksi¹¿kiewicz M., 1953, Karpaty fliszowe miêdzy Olz¹ a Dunajcem [w:] Regionalna

geologia Polski, t. 1, Pol. Tow. Geol., Kraków, 305-361.Ksi¹¿kiewicz M., 1972, Budowa geologiczna Polski, t. IV: Tektonika, cz. 3: Karpaty,

Wyd. Geol., Warszawa.Ksi¹¿kiewicz M., Samsonowicz J., Rühle E., 1965, Zarys geologii Polski, Wyd. Geol.,

Warszawa.Lach J., 1992, Ekologiczne i gospodarcze problemy zbiornika retencyjnego Dobczy-

ce, Roczn. Nauk.-Dydakt. WSP w Krakowie, 151, Prace Geogr. XIV, 79-92.Leksykon Ochrony �rodowiska, 1995, Fundacja Ecobaltic, Gdañsk.Leñczyk G., 1970, Zabytki archeologiczne [w:] Monografia powiatu my�lenickiego,

t. 1, Historia, M. Rydlowa (red.), Wyd. Literackie, Kraków, 9-25.Limanowski M., 1905, Rzut oka na architekturê Karpat, Kosmos, 30.£agosz T., 2000, Zadania i funkcje gospodarcze zbiornika [w:] Zbiornik Dobczycki.

Ekologia � eutrofizacja � ochrona, J. Starmach, G. Mazurkiewicz-Boroñ (red.),Zak³ad Biologii Wód im. Karola Starmacha PAN, Kraków, 11-13.

Materek E., 2000, Hydrologia dop³ywów i zbiornika [w:] Zbiornik Dobczycki. Eko-logia � eutrofizacja � ochrona, J. Starmach, G. Mazurkiewicz-Boroñ (red.), Za-k³ad Biologii Wód im. Karola Starmacha PAN, Kraków, 15-31.

Mazurkiewicz G., 1996, Zbiornik Dobczycki � �ród³em wody pitnej dla Krakowa,Aura, 8, 12-14.

Mazurkiewicz-Boroñ G., 2000, �ród³a biogenów w zlewni zbiornika [w:] ZbiornikDobczycki. Ekologia � eutrofizacja � ochrona, J. Starmach, G. Mazurkiewicz-Boroñ (red.), Zak³ad Biologii Wód im. Karola Starmacha PAN, Kraków, 43-54.

Medwecka-Korna� A., Denisiuk Z., Dziewolski J., 1979, Szata ro�linna - potencjal-na ro�linno�æ naturalna [w:] Atlas miejskiego województwa krakowskiego, PAN,UM Kraków, Kraków, 17.

Mysiñski A., 2004, Z Drogini do Osieczan. Dzieje zatopionej i przeniesionej parafiipw. �w. Wojciecha, Parafia rzymsko-katolicka pw. �w. Wojciecha w Osieczanachk. My�lenic, Osieczany.

Obrêbska-Starklowa B., 1995, Differentiation of topoclimatic conditions in a Carpa-thian Foreland valley based on multiannual observations, Zesz. Nauk. UJ, PraceGeogr., 101.

Obrêbska-Starklowa B., Olecki Z., Kowanetz L., 1991, Klimat i bioklimat gminyDobczyce w aspekcie potrzeb rekreacji ruchowej, Zesz. Nauk. UJ, Prace Geogr.,84, 119-164.

71


Obrêbska-Starkel B., Bokwa A., Matuszyk K., 2005, Zakres i metody badañ klimatulokalnego i mikroklimatu na Stacji Naukowej IG i GP UJ w Gaiku-Brzezowejw latach 1964-2004 [w:] Krzemieñ K., Trepiñska J., Bokwa A. (red.), Rola stacjiterenowych w badaniach geograficznych, Wyd. IG i GP UJ, Kraków, 47-56.

Paw³owski B., 1977, Szata ro�linna gór polskich [w:] Szata ro�linna Polski, W. Sza-fer, K. Zarzycki (red.), Warszawa.

Piwowarczyk E., 1997, Przewodnik po Dobczycach (historia i dzieñ dzisiejszy), Wyd.Ksiê¿y Sercanów, Kraków.

Pucek Z., Raczyñski J. (red.), 1983, Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce, PWN,Warszawa.

Raport o stanie �rodowiska w województwie ma³opolskim w 2004 roku, 2005, Bi-blioteka Monitoringu �rodowiska, Wojewódzki Inspektorat Ochrony �rodowi-ska w Krakowie.

Skiba S., 1993, Gleby Ziemi My�lenickiej [w:] Monografia Ziemi My�lenickiej, t. 3,Geografia, K. German (red.), Universitas, Kraków, 77-85.

Skiba S., Drewnik M., Szmuc R., 2002, The soil cover in Gaik-Brzezowa (WieliczkaFoothills), Prace Geogr. IG i GP UJ, Kraków, 109, 21-30.

Starkel L., 1972, Karpaty Zewnêtrzne [w:] Geomorfologia Polski, t. 1, M. Klima-szewski (red.), PWN, Warszawa.

Starmach J., 2000a, Wstêp [w:] Zbiornik Dobczycki. Ekologia � eutrofizacja � ochrona,J. Starmach, G. Mazurkiewicz-Boroñ (red.), Zak³ad Biologii Wód im. Karola Star-macha PAN, Kraków, 9-10.

Starmach J., 2000b, Hydrobiologia dop³ywów [w:] Zbiornik Dobczycki. Ekologia �eutrofizacja � ochrona, J. Starmach, G. Mazurkiewicz-Boroñ (red.), Zak³ad Bio-logii Wód im. Karola Starmacha PAN, Kraków, 39-42.

Systematyka gleb Polski, 1989, Roczn. Glebozn., XL, ¾.Szubert M., 1992, Budowa geologiczna strefy brzegowej zbiornika retencyjnego na

Rabie w Dobczycach, Roczniki Nauk.-Dydakt. WSP w Krakowie, Prace Geogr.,XIV, 19-31.

�wiês F., 1966, Rozmieszczenie Asplenium septentrionale (L.) Hoffm. i Aconitummoldavicum Hacq w po³udniowej Polsce, Fragm.. Floristica et Geobot., 12, 2,135-140.

Trzciñska-Tacik H., Zaj¹c E.U., Zaj¹c A., 1973, Mapa zbiorowisk ro�linnych Rolni-czego Zak³adu Do�wiadczalnego UJ, Gaik-Brzezowa, Zesz. Nauk. UJ, Prace Bot.,1, 57-85.

Uggla H., 1983, Gleboznawstwo rolnicze, PWN, Warszawa.Unrug R. (red.), 1979, Przewodnik geologiczny po zachodnich Karpatach fliszowych,

Wyd. Geol., Warszawa.Waksmundzki K.A., 1993, Stosunki wodne Ziemi My�lenickiej [w:] Monografia Zie-

mi My�lenickiej, t. 3, Geografia, K. German (red.), Universitas, Kraków, 63-75.Walasz K., Mielczarek P. red., 1992, Atlas ptaków lêgowych Ma³opolski 1985-1991,

Biologia Silesiae, Wroc³aw.Zaj¹c A., 1993, Szata ro�linna Ziemi My�lenickiej [w:] Monografia Ziemi My�lenic-

kiej, t. 3, Geografia, K. German (red.), Universitas, Kraków, 87-92.

72


Zasoñski S., 1981, G³ówne kierunki glebotwórcze na utworach py³owych PogórzaWielickiego, Roczn. Glebozn., 34, 4.

Zbiornik wodny Dobczyce, Materia³y informacyjne ODGW w Krakowie.Zuchiewicz W., 1984, Ewolucja pogl¹dów na genezê i wiek karpackich powierzchni

zrównañ, Przegl. Geol., 8/9.

Anita Bokwa, Wojciech MaciejowskiInstytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej

Uniwersytet JagielloñskiKraków


Natural and cultural values of the didactic routesin the Dobczyce Water Reservoir�s vicinity

Summary

1. Introduction

The Dobczyce community is located in a picturesque foreland area and thevicinity of Cracow makes it an attractive destination of the weekend recreation. De-tailed information about walking and bike trails can be found at: www.dobczyce.pl.Apart from that, three didactic routes are planned or already organized. At presentthe route named �Following the traces of history� exists in Dobczyce. It starts in theTown Market Square, near the Community Office, and goes to the Jeleniec hill andcastle hill. The second route is planned in Brzezowa and will follow from the parkingplot, along the road near the Research Station of the Institute of Geography andSpatial Management, Jagiellonian University, to the watching tower which will beconstructed at the Zuchowa Góra Mt. The third route, in the form of a loop, will gofrom Kornatka through the forests on the Glichowiec Range slope and through Bur-letka back to Kornatka. The route will partially use a yellow touristic trail. All routeswill be well signed and provided with information boards. This paper aims at show-ing the main features of the natural and cultural environment of the southern part of

73

Natural and cultural values of the didactic routes...

the Dobczyce community in order to present the places and object of special interestand educational values. The didactic routes are made not to attract people with pop-ular touristic infrastructure and therefore to contribute to the �leisure industry�, butrather to convince the tourists that there are also other ways to spend the free timewhich may activate both body and mind.

2. Natural environment

The area with the didactic routes is located south of the Dobczyce WaterReservoir. The Reservoir was constructed on the Raba river, between the towns ofMy�lenice and Dobczyce, about 30 km south of Cracow. According to Kondracki(1988) the area belongs to the Wieliczka Foothills. In the administrative division theReservoir and its environs belong to the Ma³opolska Voivodship, My�lenice districtand Dobczyce community. From geological point of view the area is located withinthe Western Flysch Carpathians (Ksi¹¿kiewicz 1953, Unrug 1979), which originatedin Neogene during the Alpine orogenesis. The Flysch consists of alternate layers ofsandstones, conglomerates and slates. They were folded and moved northward inMiocene and Oligocene. The Quaternary sediments consist of loess and glacifluvialclays, gravels and pebbles which can be found in the Raba river. Also post-glacialsediments can be found as the Scandinavian ice cap during the Cracow glaciation inPleistocene covered the Wieliczka Foothills (Klimaszewski 1948). The youngestsediments are alluvial ones in the Raba river and its tributaries� valleys. The charac-teristic land forms of the Wieliczka Foothills are flattened ridges reaching 350-420 ma.s.l. (Bajgier 1992). The present relief of the area began to emerge in Pliocene, thelast period of the Tertiary. Then the flattening level was formed and the primary Rabariver valley was shaped. The valley crosses the area from south-west to north-east, its1.5 km wide floor is divided into terraces. Between the Ja³owcowa Góra Mt. and theZamkowa Góra Mt. the valley is much narrower (650 m) as it is a structural gorge(Bajgier 1992). It was used to construct the dam of the Dobczyce Water Reservoir.Landslides (photo 1 � for all photos see attachment at the end of the volume) arecharacteristic feature of the area relief. They are caused by the Raba river erosion andmany of them occur around the reservoir.

The climate of the Dobczyce Water Reservoir environs may be characterizedwith the data from the meteorological station located at the Research Station of theInstitute of Geography and Spatial Management, Jagiellonian University in Gaik-Brzezowa (49°52�N, 20°04�E, 302 m a.s.l.), operating since 1963. The present meas-urement series is homogenous since 1988 when the reservoir was completely flood-ed. The data used here come from 1988-2004. Mean annual air temperature is 8.6°C,the coldest month is January (mean monthly air temperature -0.9°C), the warmest isJuly (18.5°C). Mean annual sum of precipitation is 761.8 mm (Fig. 1). The resultsobtained by Obrêbska-Starklowa et al. (1991) prove that this area has good biocli-matic conditions. Also the air quality is very good (Raport� 2005).

The most important element of surface waters system is the Dobczyce WaterReservoir, built in the years 1974-1987. It is 10 km long, 0.8-1.3 km wide and the

74


mean depth is 10.5 m. The reservoir provides about 60% of potable water for Cra-cow. Around the reservoir there are three protective zones distinguished (Lach 1992).There is also a water power plant installed at the dam (2.5 MW) (Materek 2000). Themain danger for the reservoir state and functioning is the eutrophication. The Rabariver brings about 90% of water to the reservoir (Starmach 2000b). Its basin is thesource of nitrogen and phosphorus due to the activity of many small farms, highinclination of cultivated slopes, development of settlement in the Raba river valleyand temporal presence of a large number of tourists (Mazurkiewicz-Boroñ 2000).Unfortunately, the reservoir is also contaminated with garbage from illegal dumpinggrounds in the upper Raba river basin (photo 2).

The soils, formed on the Flysch rocks, form a complicated mosaic due to therelief of the area and the intensity of the morphogenetic processes (Adamczyk et al.1989, Skiba 1993). The following types of soils can be found around the DobczyceReservoir: Dystric Cambisols, Luvisols, Gleysols, Rankers and Fluvisols (Drewnik1993, Skiba 1993).

The vegetation of the area is strongly transformed by the human activity. Theforests have been replaced to a large extent by cultivated fields and orchards. Theforest communities which used to be abundant and today occur only in small patchesare willow-poplar forest (Salici-Populetum and Alnetum incanae) (photo 3) (Trzciñska-Tacik et al. 1973, Medwecka-Korna� et al. 1979), oak-hornbeam forest (Tilio-Carpi-netum stachyetosum and Tilio-Carpinetum typicum) (photo 4) (Zaj¹c 1993). Moun-tain slopes are covered by forests consisting of oak, beech, spruce, pine and fir (Pino-Quercetum, Luzulo-Fagetum, Dentario glandulosae-Fagetum, Abieti-Piceetum (photo5) (Medwecka-Korna� et al. 1979, Zaj¹c 1993). Water plants are represented by Hot-tonia palustris, Schoenoplectus lacustris, Nuphar luteum, Nymphaea alba, Lemnatrisulca, Rumex hydrolapatnum and Viola stagnina (Zaj¹c 1993).

The animal world around the Dobczyce Reservoir is rather differentiated.Invertebrates are represented by molluscs and insects. Species typical for waters arethose belonging to Gammarus sp., Ephemeroptera, Plecoptera, Diptera, Trichop-tera, Odonata, Rotatoria, Cladocera, Copepoda, and the most popular species areCyclops strenuus, C. vicinus, Bosmina longirostris and Daphnia cucullata, D. long-ispina (Fleituch, Pociecha 2000). Land insects consist of butterflies (Pieris brassi-cae, Aglais urticae, Nymphalis io (photo 6), Nymphalis antiopa, Erebia sp.) and cock-chafers (Agelastica alni, Leptinotarsa decemlineata, Chrysomela populi, Cetoniaaurata, Geotrupes vernalis, G. stercorarius and Phylloperta horticola; Górecki et al.1995). There are over 20 species of fish living in the Raba river and the Reservoir,e.g. Leuciscus cephalus, Chondrostoma nasus, Thymallus thymallus, Phoxinus phox-inus, Salmo trutta m. fario, Stizostedion lucioperca, Esox lucius, Abramis brama,Perca fluviatilis (Starmach 2000, Jelonek, Godlewska 2000). There are 13 species ofamphibias, e.g. salamander (Salamandra salamandra) (photo 7), newts (Triturusvulgaris and T. cristatus) and frogs (Bufo bufo, Bufo viridis and Bombina variegata).Reptiles are not very numerous (Vipera berus, Natrix natrix, Lacerta agilis and An-guis fragilis). The most abundant group of vertebrates consists of birds, exceeding200 species (Baran 2006, this volume). There are also over 40 species of mammals

75


(Pucek, Raczyñski 1983, Gwiazda 2000), e.g. shrew (S. araneus), mole (Talpa euro-paea), hedgehog (Erinaceus concolor) (photo 8), mouse (Apodemus agrarius), squirrel(Sciurus vulgaris), hare Lepus europaeus), weasel (Mustela nivalis), ermine (Muste-la erminea), fox (Vulpes vulpes), roe-deer (Capreolus capreolus), wild boar (Susscrofa), deer (Cervus elaphus), musk-rat (Ondatra zibethicus), otter (Lutra lutra).

3. Points of interest at the didactic routes

3.1. The route in Dobczyce �Following the traces of history�

The route takes the tourists to the most important historical monuments ofthe town and helps to understand its past. The most famous monument of the Dobczyceis the royal castle (photo 9). It was built in the 13th century but with time it wasturned into a ruin, especially after the Swedish invasion of 1655 and Rakoczy inva-sion in 1657. In 1960, the renovation of the castle started. It was initiated by W.Kowalski, the head of local touristic office, and realized in cooperation with thearcheological museum in Cracow (Leñczyk 1970). The castle is located at a hill andoccupies the area of only 1925 sq meters. It was a fortress with thick walls (9-5 m).Gothic portals and window frames can be still seen. The castle has two courtyardsand is turned into the regional museum at present, with exhibitions consisting of over1000 objects. A Medieval water container hewn in a rock can be found by the castle(photo 10). The remainings of the city walls come from the 14th century (Kowalski,Sta�ko 1969; Piwowarczyk 1997). There was a gate in the eastern part of the walls.Next to the castle there is a Skansen museum with five wooden buildings typical forthe rural areas of the region (Dobczyce 2004). It was established in the years 1968-1972 by bringing to Dobczyce wooden buildings moved away from a few villages,including those destroyed due to the construction of the water reservoir. Totally thereare seven exposition rooms organized, with ethnographic exhibitions (Piwowarczyk1997, Kowalski 2005). Close to the castle there is the Jeleniec Hill with an old cem-eteries and the church of St. John the Baptist (photo 11). It was constructed in theyears 1828-1834 using the material from the royal castle, being in ruin at that time(Kowalski, Sta�ko 1969). The church was used regularly until 1950s, now it is usedfor the ceremonies from May to November and also for concerts and exhibitionsthroughout the year. Before the present church was constructed, in the same placethere was first a church built in the 13th century, replaced in the 16th century by anoth-er one. On the southern wall of the present church a solar clock was installed. Insidethere is e.g. an altar of 1851, tombstone of Sebastian Lubomirski from 1594 and twobaptismal fonts (from 16th and 18th centuries). Next to the church there is a belfryfrom 1855 with the bell �John� from 1504. It is the only bell of the three ones belong-ing to the church that was not destroyed by the Nazi Germans during the SecondWorld War and the reason was a German inscription on the bell. The face of thechurch�s patron is in the heraldic arms of the town of Dobczyce (Dobczyce. Parafia...2004; Dobczyce 2004; Piwowarczyk 1997; Kowalski 2005). Another interesting objectclose to the church is the old linden named �Marysieñka� with 482 cm circumfer-

76


ence, a natural monument, with a little shrine inside of it (Kowalski, Sta�ko 1969;Dyl¹g, Sadowski 2005; Dobczyce...; Dobczyce. Parafia... 2004). In the years 1947--1949, the church of Saint Mary the Succour of the Faithful (photo 12) was con-structed at the Town Market Square. Inside there are e.g. two baptismal fonts fromthe 13th and 17th century, a sculpture showing Pieta from 15th century, and a Gothiccross from 15th century (Piwowarczyk 1997; Dobczyce. Parafia... 2004). In the TownMarket Square there are a few wooden houses from the 19th century (Piwowarczyk1997) and St. Florian figure from 1768. Close to the old mill there is a figure of St.Nepomucen from 1782 (Dobczyce. Parafia... 2004). From the castle there is a greatview of the reservoir�s dam which is 30.6 m high, 8.5 m wide and 617 m long(Zbiornik...).

3.2. Planned route in Brzezowa

The planned didactic route in Brzezowa will lead to the watch tower atthe Zuchowa Góra Mt. The tower will be built within the project �New environ-mental touristical strategy for rural sustainable tourism�, realized together withthe communities of Fuendetodos (Spain) and Grosspoesna (Germany) as an ele-ment of the SMART Programme, financed by the EU initiative INTERREG IIICSouth. The route will go close to the Research Station of the Institute of Geog-raphy and Spatial Management of the Jagiellonian University in Gaik-Brze-zowa (photo 13). Before the construction of the Dobczyce Reservoir, 3 km south-west of Dobczyce, near the Raba river there was an estate named Gaik whichalways belonged to the castle in Dobczyce. It was a palace from 1818 built fromthe material taken from the ruins of the castle (photo 14). In 1949 a state agricul-tural farm was organized there and on 1st Feb., 1958, the Jagiellonian Universityestablished its agricultural experimental station there (Kowalski, Sta�ko 1969).Since November 1963, the Research Station of the Institute of Geography andSpatial Management has operated in Gaik-Brzezowa and constant meteorologi-cal measurements have been carried. The construction of the Dobczyce Reser-voir was the reason of the destruction of the palace and moving the station to thenearby hill top. Today a part of the acacia-linden alley can be seen, which usedto lead to the palace and now ends in the waters of the reservoir (photo 15). TheStation has 30 accommodation places and is used in summer by the students ofthe Jagiellonian University, Silesian University, Wroc³aw University and By-dgoszcz Academy during their field classes. The meteorological measurementsand observations are carried all year long and their scope is wider than the one atstandard stations (Obrêbska-Starkel et al. 2005). From the watch tower at theZuchowa Góra Mt., the northern reservoir bank can be seen where in 1983 inBrz¹czowice the Biological and Fishery Station of the Department of WaterBiology, Polish Academy of Sciences was established. The scope of the Stationactivity covers studies on the reservoir�s ecosystems, supervision of the fisherymanagement, the evaluation of the biogenic potential of the reservoir�s basin andannual rhythm of the biogenic substances flow, together with the monitoring of

77


the development of flora and fauna in the reservoir (Starmach 2000a). Waterintake point can also be seen from the watch tower. It is located on the leftreservoir�s bank, at the slope of the Ja³owcowa Góra Mt. and provides waterfrom three levels: 3.45 m, 9.65 m and 15.8 m deep, so that the potable water canbe provided regardless the water level in the reservoir and also the level deliver-ing water of the best quality can be chosen at a certain moment for water intake(£agosz 2000, Materek 2000, Mazurkiewicz 1996). On the Ja³owcowa Góra Mt.there is a hotel named �Ja³owcowa Góra�. On the other side of the mountainthere is a Polish-Soviet war cemetery. Looking from the watch tower to the westone can see the buildings of Droginia. In 1991, the St. Adalbert church wasconstructed at the reservoir�s bank (photo 16). It replaced the church which wasconstructed in 1910 in the place close to Raba river and then destroyed in 1986during the preparations for the reservoir�s construction. Since 1997 the Baroquefigure of St. Nepomucen is placed in front of the church (Mysiñski 2004). InDroginia-Banowice there is a large cemetery from the First World War, with gravesof the Polish, Austrian, Ukrainian and German soldiers (Dyl¹g, Sadowski 2005).

3.3. Planned route in Kornatka

The planned route in Kornatka begins in the centre of the village, close tothe church. First it goes to the east, to the bottom of the Olszanica Creek valley.Then it climbs to the D¹browa Mt. peak (410 m a.s.l.) through fir-spruce forest.After reaching the flattened ridge top we enter the yellow trail and the route turnsto the south-west. At that point it is worth to leave the route for a while and go tothe left (i.e. to the north) to reach the road near Zajazd. On clear days from thatplace one can see a beautiful panorama to the east, toward the Krzyworzeka Creekvalley (photo 17). After coming back to the route and yellow trail we soon reachthe Syberia Mt. (426.8 m a.s.l.), and then going around the Kacza Góra Mt. (434m a.s.l.) we descend to the Rokitka Creek valley (photo 18). Observing the Rok-itka Creek river-bed we can see good examples of side erosion processes caus-ing the formation of the river-bed�s bands, cut in the alluvial gravels. Along thecreek there are patches of natural forest growing on marshy area (Alnetum inca-nae). After reaching south border of Kornatka we turn right, leave the yellowtrail, go by the forester�s lodge and then turn to the left (i.e. to the south-east) bythe so-called summer houses in Rokitka. A bit further, at the end of the flattenedpart of the slope, belonging to the Wielka Góra Mt. (402 m a.s.l.) and descendingtoward the Brzezówka valley, we find a beautiful isolated rock built of sand-stone (photo 19), 5 m high and 8 m wide (Dyl¹g, Sadowski 2005). Following theplanned route we go toward Zasañ and then turn to the right (i.e. north-west)toward the village of Burletka. In the forest near Burletka, on the northern slopesof the Trupielec Mt., there are 14 early medevial grave-mounds (photo 20). Theywere first examined in the 1920s and 1930s and some ashes and ceramics werefound. The studies were then continued by the archaeological museum in Cra-cow after the Second World War (Leñczyk 1970). Going further to the north-east

78


we cross the Brzezówka Creek valley and turn to the east toward Kornatka. Tothe north there is the Styrek Mt. (366 m a.s.l.) with the isolated rock named�Devil rock� (photo 21), built of the sandstone, 5 m long, 3.5 m wide and 4.5 mhigh (Kowalski, Sta�ko 1969, Dyl¹g, Sadowski 2005). From the Styrek Mt. wehave a beautiful panoramic view to the south (photo 22). The route comes to theend in Kornatka, by the fire station. Other interesting objects close to the routeinclude inactive quarry of sandstone near Dobczyce and Droginia (Kowalski,Sta�ko 1969), and old, monumental trees e.g. oaks of 475 cm and 377 cm cir-cumference (Dyl¹g, Sadowski 2005).

4. Conclusion

The promotion of already existing didactic routes and organizing the newones in the Dobczyce community is the way to activate tourism in that area, meant asan element of the sustainable development. So far the tourism in this area consistedmainly of short weekend stays or building the so-called second houses by the peopleliving in Cracow. The area of the Dobczyce community has been percepted mainly asthe area suitable for sun bathing at the river bank and mushrooming. Those actionshas been potentially endangering the natural environment, e.g. by leaving garbage inriver valleys, entering forests with cars etc. The tourism has been realized withoutthe respect for nature and the visited area, and with an egoistic attitude to achievemaximum profits regardless the effects of the actions. To improve the situation it isnecessary to change the tourists� attitude and help them see the natural and culturalrichness of the community�s area. The didactic routes, properly prepared and signed,together with information and promotion materials, are important elements of suchactions. Moreover, the routes have numerous educational values and can be used bythe teachers to develop the proper attitude to the nature of the students, who are thefuture tourists. The presented three didactic routes show the most interesting naturaland cultural objects in the southern part of the Dobczyce community. But for theirproper and complete perception, the knowledge of the wider geographical and his-torical context is necessary. That will be shown, at least in the basic scope, via theinformation boards placed in the routes and via information materials. This paper canbe used e.g. by the teachers and students to prepare for the really educational excur-sion to the Dobczyce community, contributing to the intellectual and moral develop-ment of the young people.

Anita Bokwa, Wojciech MaciejowskiInstitute of Geography and Spatial Management

Jagiellonian UniversityCracowPoland


79

Micha³ Baran

Ptaki Zbiornika Dobczyckiego (1986-2006).Ró¿norodno�æ, liczebno�æ, rozmieszczenie i ochrona

1. Wstêp

Ptaki to element przyrody, który jest bardzo spektakularny pod wzglêdemwygl¹du, zachowañ oraz liczebno�ci. Tê grupê zwierz¹t stosunkowo ³atwo jest ob-serwowaæ i badaæ. Nieprzypadkowo Unia Europejska z ptaków uczyni³a elementwska�nikowy do ochrony przyrody, wydaj¹c tzw. Dyrektywê Ptasi¹, która okre�lagatunki i liczebno�ci ptaków, które powinny byæ chronione w Obszarach SpecjalnejOchrony w ramach sieci Natura 2000 (Makomaska-Juchiewicz, Tworek 2003).

Obserwacjami i badaniami ptaków zajmuj¹ siê nie tylko specjali�ci i naukowcy.Birdwatching jest obecnie w Zachodniej Europie jednym z najbardziej popularnych zain-teresowañ, np. w Wielkiej Brytanii, Holandii, krajach skandynawskich. Wokó³ tego hob-by tworzy siê swoistego rodzaju przemys³ niszowy, obejmuj¹cy swym zakresem sprzêtoptyczny oraz fotograficzny, ksi¹¿ki, czasopisma czy te¿ turystykê przyrodnicz¹.

Polska, szczególnie po wst¹pieniu do Unii Europejskiej, sta³a siê krajem bar-dzo atrakcyjnym dla obserwatorów ptaków z Zachodu. Paradoksalnie opó�nienia roz-wojowe spowodowa³y zachowanie bardzo cennych przyrodniczo obszarów oraz uchro-nienie gatunków, które w krajach rozwiniêtej gospodarczo UE praktycznie ju¿ niewystêpuj¹.

Powstanie na terenie trzech gmin (Dobczyce, My�lenice oraz Siepraw) Zbior-nika Dobczyckiego spowodowa³o wytworzenie siê nowego �rodowiska przyrodni-czego, ale zarazem wp³ynê³o na pewne ograniczenia rozwojowe dla s¹siaduj¹cych zezbiornikiem obszarów, ze wzglêdu na konieczno�æ jego ochrony. Do tej pory nie-mo¿liwe jest wykorzystanie zbiornika do celów rekreacyjnych, tj. wêdkarstwa, ¿e-glugi czy te¿ k¹pieli. Taki stan rzeczy sprzyja przyrodzie akwenu, szczególnie bytu-j¹cym tu ptakom, które nie s¹ nadmiernie niepokojone przez cz³owieka.

Celem niniejszego artyku³u jest przedstawienie bogactwa awifauny Zbiorni-ka Dobczyckiego, wskazanie najbardziej atrakcyjnych miejsc Zbiornika oraz pór roku,



80

Micha³ Baran

podczas których ptaki wystêpuj¹ najliczniej. Ponadto w pracy zawarte zosta³y wska-zówki dotycz¹ce ochrony, uatrakcyjnienia akwenu dla ptaków oraz dotycz¹ce pro-wadzenia obserwacji na Zbiorniku. Turystyka przyrodnicza, edukacyjna lub rekre-acyjna mo¿e stanowiæ alternatywn¹ mo¿liwo�æ wykorzystania Zbiornika Dobczyc-kiego przez lokaln¹ spo³eczno�æ oraz turystów.

Dziêkujê za udostêpnienie swoich niepublikowanych obserwacji terenowychprzez nastêpuj¹ce osoby: Andrzej Bisztyga [AB], Edward Bobe³ [EB], Micha³ Ciach[MC], Robert Gwiazda [RG], £ukasz Kajtoch [£K], Miros³aw Kata [MK], Pawe³ Ko-³odziejczyk [PK], Krzysztof Kus [KK], Pawe³ Malczyk [PM], Jacek Niemiec [JN],Damian Nowak [DN], Cezary Pióro [CP], Damian Wiehle [DW] (inicja³y autoraw tek�cie [MB]). Dziêkujê równie¿ Regionalnemu Zarz¹dowi Gospodarki Wodnejw Krakowie za umo¿liwienie wej�cia na zaporê, Miejskiemu Przedsiêbiorstwu Wodo-ci¹gów i Kanalizacji w Krakowie za jednorazowe udostêpnienie terenu ujêcia wie¿o-wego do prowadzenia obserwacji nurów w Basenie Dobczyckim w listopadzie 2003 r.

2. Materia³y i metody

Praca oparta zosta³a w g³ównej mierze na obserwacjach w³asnych, które prze-prowadzono w latach 1997-2006. £¹cznie by³y to 263 dni obserwacji, których roz-k³ad w ci¹gu roku obrazuje ryc. 1. Ptaki obserwowano za pomoc¹ lornetek: 15x50,10x42 oraz lunet 25-50x60 i 50x82. Obserwacje prowadzono z brzegu, g³ówniew miejscach najwiêkszych koncentracji ptaków, w zale¿no�ci od pory roku oraz po-ziomu piêtrzenia Zbiornika. Podczas równomiernego rozmieszczenia ptaków na akwe-nie obje¿d¿ano Zbiornik samochodem, stwierdzaj¹c liczbê gatunków i liczebno�æz punktów widokowych (ryc. 2). Ponadto wykorzystano dane z lat 1986-2006, za-warte w literaturze oraz niepublikowane informacje od obserwatorów, którzy prowa-dzili obserwacje nad Zbiornikiem.

Okre�lenie ptaki wodno-b³otne stosowane w artykule dotyczy gatunków wy-szczególnionych pogrubieniem w tabeli. S¹ one zasadniczo zbie¿ne z zakresem po-danym przez Ferensa i Wasilewskiego (1977) z dodatkiem kilku gatunków. Obser-wacje wymagaj¹ce opinii Komisji Faunistycznej uzyska³y akceptacjê z wyj¹tkiemstwierdzenia gêsi egipskiej z 2006 r., która to obserwacja jest w trakcie rozpatrywa-nia.

3. Ró¿norodno�æ gatunkowa i liczebno�æ ptaków na Zbiorniku Dobczyckim

Na sk³ad i liczebno�æ awifauny Zbiornika Dobczyckiego ma wp³yw kilkaczynników, takich jak: po³o¿enie geograficzne, podgórski charakter akwenu, g³êbo-ko�æ, aktualny poziom piêtrzenia, zagospodarowanie bezpo�redniego otoczenia (np.lesiste brzegi) czy niedostêpno�æ zbiornika dla rekreacji. Nale¿y podkre�liæ, ¿e ró¿-norodno�æ gatunkowa, jak i liczebno�æ ptaków zmienia siê zarówno w ci¹gu sezonu,jak i w ci¹gu wielu lat (Gwiazda 1996a). Wraz z naturaln¹ sukcesj¹ pojawiaj¹ siênowe �rodowiska dla ptaków, a zanikaj¹ inne. Widoczne jest to na przyk³ad w obsza-rze cofki, gdzie od lat 90. XX w. do 2003 r. istnia³y bardzo dobre warunki dla ptaków

81

Ptaki Zbiornika Dobczyckiego (1986-2006)...

siewkowatych (mielizny, wyspy z naniesionego przez Rabê i inne dop³ywy materia-³u, fot. 1; Baran, Gwiazda 2006). W tym¿e roku w wyniku utrzymuj¹cego siê niskie-go stanu wody obszar ten zosta³ zaro�niêty przez ro�linno�æ krzewiast¹, g³ównie przezwierzby Salix sp. Powsta³ nowy biotop, korzystny dla ptaków preferuj¹cych zakrza-czenia (fot. 1, fotografie na koñcu publikacji). Podobny proces mo¿e powtórzyæ siêw przysz³o�ci w p³ytkiej Zatoce Wolnicy. Bardziej stabilnym �rodowiskiem jest otwartatoñ wodna Basenu Dobczyckiego i My�lenickiego.

3.1. Gatunki oraz grupy ptaków

W trakcie badañ stwierdzono ok. 226 gatunków na Zbiorniku oraz w jegobezpo�rednim otoczeniu (tabela). Jest to porównywalna liczba ze znacznie bardziejintensywnie badanym Zbiornikiem Rzeszowskim (227 gatunków; Kawa 2004). Obec-no�æ �rodowiska jeziornego zwiêksza w znaczny sposób liczbê gatunków wystêpu-j¹cych na danym obszarze. Dla porównania w le¿¹cej nieopodal Gminie Pcim, przezktór¹ tak¿e p³ynie rzeka Raba, lecz nieposiadaj¹cej wiêkszych akwenów, liczba stwier-dzonych gatunków ptaków jest ponad dwukrotnie ni¿sza (109 gatunków; Baran 2003).Brak podobnych akwenów w promieniu wielu dziesi¹tków kilometrów powoduje,¿e ptaki wybieraj¹ Zbiornik Dobczycki jako miejsce lêgów oraz odpoczynku pod-czas wêdrówek.

Ró¿norodno�æ gatunkowa zmienia siê w ci¹gu roku (ryc. 3). Najbardziejobfitymi w gatunki ptaków s¹ miesi¹ce, w których odbywa siê ich migracja, tj. ma-rzec-maj oraz lipiec-pa�dziernik. Czerwiec, podczas którego odbywaj¹ siê lêgi, jest

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50


dni

Ryc. 1. Sumaryczna liczba dni obserwacji w poszczególnych miesi¹cach roku na ZbiornikuDobczyckim w latach 1997-2006 (N=263 dni)

Fig. 1. Total number of days with observations in particular months, in the years 1997-2006, atthe Dobczyce Water Reservoir (N=263 days)

82

Micha³ Baran

ubo¿szy w gatunki, gdy¿ na Zbiorniku Dobczyckim jest ma³o miejsc dogodnych dogniazdowania (poziom wody w tych miesi¹cach jest stosunkowo wysoki, brzegiwysokie; Gwiazda 1996a). Najwiêksze wahania liczebno�ci gatunków wystêpuj¹w zimie, kiedy to podczas zupe³nego zlodzenia tafli mog¹ wyst¹piæ minimalne licz-by taksonów ptaków wodno-b³otnych (lub wrêcz mo¿e ich nie byæ wcale!) (ryc. 3).

Poni¿ej przedstawiono przegl¹d rzêdów ptaków Zbiornika Dobczyckiego wraz z wy-mienionymi stwierdzeniami rzadszych gatunków, wiêkszymi liczebno�ciami orazciekawszymi fenologicznie datami. Kolejne numery przy nazwach rzêdów oznacza-j¹ nazwy gatunków zamieszczone w tabeli.

Rz¹d Gaviiformes � Nury (1-3)Stwierdzono wystêpowanie 3 gatunków nurów, które jako typowi rybo¿ercy

znajduj¹ doskona³e warunki do ¿erowania na Zbiorniku. Optymaln¹ por¹ do obser-wacji nurów s¹ miesi¹ce: pa�dziernik, listopad i grudzieñ, pod warunkiem brakupokrywy lodowej. Na Zbiorniku Dobczyckim stwierdzono najwiêksz¹ zimow¹ kon-centracjê nura czarnoszyjego w Ma³opolsce (32 osobniki) 6 XII 1987 r. (Walasz 2000).

Bardzo interesuj¹cymi stwierdzeniami faunistycznymi by³y listopadoweobserwacje przez dwa lata z rzêdu lodowca (2-6 XI 2003 r. [MB, JN, CP]

Ryc. 2. Zbiornik Dobczycki � punkty widokowe, z których prowadzono obserwacje: 1. Zaporaw Dobczycach (fot. 18 i 19); 2. Wzgórze Zamkowe w Dobczycach (fot. 18); 3. Ujêcie wie¿owe

MPWiK (fot. 18); 4. Brzezowa (zakrêt drogi, fot. 18); 5. Most na Zatoce Wolnicy; 6. Brz¹czowice(park); 7. Droginia (ko�ció³); 8. Droginia; 9. Uj�cie Raby do Zbiornika Dobczyckiego (wraz ze

stawkami PZW)

Fig. 2. View points from which the observations were made: 1. The dam in Dobczyce (Photo 18i 19); 2. Castle Hill in Dobczyce (Photo 18); 3. Water intake station (Photo 18); 4. The village of

Brzezowa (Photo 18); 5. The bridge over the Wolnica Bay; 6. The park in the village ofBrz¹czowice; 7. The church in the village of Droginia; 8. Droginia; 9. The Raba river estuary at

the Dobczyce Water Reservoir

i

83


(fot. 2) oraz 28 XI 2004 r. [MC] (Komisja Faunistyczna 2004 i 2005). Gatunekten normalnie po sezonie lêgowym na Islandii przebywa u wybrze¿y Norwegii,Wielkiej Brytanii oraz Francji. W Polsce notuje siê maksymalnie kilka stwier-dzeñ lodowca rocznie, w s¹siedniej S³owacji w sumie stwierdzony zaledwie czteryrazy (Danko 2002).

Rz¹d Podicipediformes � Perkozy (4-8)Na zbiorniku obserwowano 5 gatunków perkozów (fot. 3). Ze wzglêdu na du¿e

koncentracje perkoza dwuczubego (do 450 osobników) oraz sk³ad jego diety ma on wrazz innymi rybo¿ercami istotny wp³yw na redukcjê zakwitów glonów planktonowych(Gwiazda 2000b). Perkoz rdzawoszyi i zausznik stwierdzane rzadko na przelotach.

Rzadki perkoz rogaty stwierdzany by³ jedynie kilka razy � 4 XII 1990 r.� 2 ([RG], Gwiazda 2000a), 23 X 1999 r. � 2 [MB]; 8 XI 2003 r. � 8 [MB, DW]).

Rz¹d Pelecaniformes � Pe³nop³etwe (9)Jeden gatunek, zwiêkszaj¹cy systematycznie liczebno�æ na Zbiorniku � kor-

moran. Maksymalne koncentracje tego gatunku to 25 IX 1998 r. � 460 oraz 7 X 1998 r.� 470 osobników [MB]. Podobnie jak w przypadku perkozów wg teorii biomanipu-lacji obecno�æ kormorana mo¿e byæ dla Zbiornika korzystna (Gwiazda 2000b).

0

5

10

15

20

25

30


gatunki

Ryc. 3. �rednia miesiêczna (s³upek bia³y), minimalna dzienna (s³upek czarny) i maksymalnadzienna (s³upek kreskowany) liczba gatunków ptaków wodno-b³otnych przebywaj¹cych na

Zbiorniku Dobczyckim w ci¹gu roku. Na podstawie 244 dni obserwacyjnych

Fig. 3. Mean monthly (white bar), daily minimum (black bar) and daily maximum (dashed bar)number of water fowl species occurring at the Dobczyce Water Reservoir during the year; based

on the 244 observation days

84

Micha³ Baran

Rz¹d Ciconiiformes � Brodz¹ce (10-19)Na Zbiorniku istnieje kolonia lêgowa czapli siwej w Drogini (fot. 4). Poza

sezonem lêgowym gatunek ten osi¹ga koncentracje do 200-230 osobników (7 X 1998 r.,[MB]).

Pozosta³e gatunki czapli spotykane wy³¹cznie na przelotach: czapla bia³aw liczbie do 23 osobników (11 XI 2003 r., [MB]), w niektóre lata równie¿ zimuje(20 XII 1998 r. � 2; 1 I 1999 r. � 3; 9 I 1999 r. � 3; 23 I 1999 r. � 2; 4 XII 2004 r.� 4 [MB]). Czapla purpurowa - 2 obserwacje: 3 VI 1987 r. - 1 i 12 VIII 1987 r.� 1 ([RG], Gwiazda 2000a). B¹k � 21 VII 1988 r. � 1 [RG], 30 I 1993 r. � 1 ([KK],Walasz 2000). �lepowron � VIII 2000 � 2 os. Czapla nadobna obserwowana corocz-nie w latach 1999-2004, do 5 osobników (3-11 IX 1999 r., [MB]). B¹czek � zaledwie2 stwierdzenia (14 VIII 1998 r. � 2 na stawkach PZW; 27 V 2005 r. � 1 samiec [MB]).Bocian bia³y � 3 pary lêgowe (My�lenice, Droginia, Dobczyce, fot. 5), na przelotachdo 22 osobników (17 VIII 1998 r., [MB]). Warzêcha � 1 obserwacja w II po³owiemaja 2000 r. ([MK], Komisja Faunistyczna 2001).

Rz¹d Anseriformes � Blaszkodziobe (20-44)Bardzo liczna grupa ptaków, z³o¿ona z ³abêdzi, gêsi oraz kaczek. £abêd�

niemy � obecny przez ca³y rok, maksymalnie 15 X 2000 r. � 36 osobników [MB].15 X 2005 r. obserwowano ptaka z obro¿¹ nr 49JA, zaobr¹czkowanego 31 I 2004 r.na Wêgrzech (Esztergom, Komarom, 47.48N, 18.44E, [MB]). Gêsi ze wzglêdu nabrak miejsc ¿erowiskowych (oziminy) s¹ rzadkimi go�æmi na Zbiorniku. Przypadekzimowania - gê� bia³oczelna � 5 XII 1997 r. � 1 doros³y ([PM], Walasz 2000) Cieka-wymi stwierdzeniami s¹ 2 obserwacje gêsi egipskiej (10-11 VII 2000 r. � 1 [MB,JN]; 22 IV 2006 r. � 1 [MB]), Komisja Faunistyczna 2001). Dominantem w okresiepó�nojesiennym i zimowym jest krzy¿ówka osi¹gaj¹ca koncentracje do 3000-3200osobników (15 XII 2002 r. � cn 3000 na zaporze; 4 XII 2004 r. � 3000-3200 przyzaporze [MB]). Nurogê� od kilku lat zasiedla dolinê Raby wraz ze Zbiornikiem Do-bczyckim, gdzie od 2000 r. wyprowadza regularnie lêgi. Jest to jedyne miejscew Ma³opolsce wzglêdnie du¿ej populacji lêgowej tego gatunku (Kajtoch, Piestrzyñ-ska-Kajtoch 2005). Poza sezonem lêgowym do ok. 75 osobników (9 I 1999 r., [MB]).Inne ciekawsze obserwacje blaszkodziobych: szlachar do 10 osobników (X 1991 r.,[RG]), bielaczek � maksymalnie do 4 osobników 1 XII 2001 r. [MB], g¹go³ � 14 III1999 r. koncentracja 115-120 [MB]. Kaczki morskie: edredon � jedna samica z³apa-na w sieci rybackie w III dekadzie IX 2002 [RG], uhla � najwiêksze stado 11 XI 1998 r.� 8 [MB], markaczka � 7 XII 1999 r. � 1 os. ([RG], Gwiazda 2000a), 11 XI 1998 r. �1 samica [MB], 17 XI 2001 r. � 1 samica [MB]; lodówka � 19 XII 1987 r. � 2 os.,X 1999 � 1 os. ([RG], Gwiazda 2000a). Kaczki nurkuj¹ce: podgorza³ka � 21 IX 1987r. � 4 os, 17 X 1987 r. � 1 os., 2 VIII i X 1988 r. � 2 os. , 19.VIII.1992 r. � 3 os. ([RG],Gwiazda 2000a), 20-21 V 2001 r. � 1 samiec [MB]; 1 VI 2001 r. � 1 [MB], czernica(fot. 6) � najwiêksza koncentracja 18 III 1999 r. i 24 X 2002 r. � 40 [MB]; g³owienka� najwiêcej � 24 X 2002 r. � 50 [MB], ogorza³ka � 29 X 1991 r. � 1 samiec ([RG],Gwiazda 2000a), 7 X 2001 r. � 2, 17 X 2002 r. � 1 [MB]. Kaczki p³ywaj¹ce: krakwa� zimuj¹ca � 3 XII 2005 r. � 1 samica [MB], cyraneczka � najwiêksze skupienie

85


� 18 X 1998 r. � 115 [MB]; cyranka � najwiêksze stado 3 IV 2004 r. � ok. 28 [MB];ro¿eniec � 1 IX 2005 r. �10 samic [MB]; �wistun � 1 IV 2006 r. � 107 [MB]; p³asko-nos � 3 IV 2004 r. � 28 [MB];

Rz¹d Falconiformes � Szponiaste (45-60)Ptaki drapie¿ne chêtnie przelatuj¹ i poluj¹ w pobli¿u akwenów wodnych,

gdzie zazwyczaj znajduj¹ obfite �ród³o pokarmu. Do gatunków typowo zwi¹zanychze �rodowiskiem wodnym mo¿na zaliczyæ: rybo³owa, spotykanego g³ównie w V orazIX i X. Maksymalnie do 2-3 osobników na raz (10 IX 2003 r., [MB]), bielika �najwiêkszego ptaka drapie¿nego Polski, który pojawia siê na zbiorniku pó�n¹ jesie-ni¹ i zim¹ (22 II 2002 r. � 1 m³ody [MB]; 8 XI 2003 r. � 1 doros³y + 1 niedojrza³y[MK]; 3 I 2004 r. � 1 [MB]; 2 I 2005 r. � 1 niedojrza³y [MB]; 3 XII 2005 r. � 3 [MB,AB]), kaniê czarn¹ z jednym stwierdzeniem 18 V 2002 r. � 1 [MB].

Pozosta³e ciekawe stwierdzenia szponiastych to: b³otniak ³¹kowy � 4 VIII2003 r. � 1 m³ody [MB]; b³otniak zbo¿owy � X 1991 r. � 1 [RG], myszo³ów � 20 III2005 r. � ok. 15 przelotnych [MB]; myszo³ów w³ochaty � 13 III 1999 r. [KK], orlikkrzykliwy � 20 IX 1998 r. � 4 kr¹¿¹ce nad pobliskimi My�lenicami [MB],2 IV 2006 r. � 1 przelotny w Osieczanach [£K]. Sokó³ wêdrowny � 4 X 1998 r.� 1 doros³y [MB]; 8 XI 2003 r. � 1 m³ody [MK]. Kobczyk przelotne pojedynczeptaki � 18 IV 2000 r. � 1 samica; 27 IV 2003 r. � 1 samiec; 1 V 2004 r. � 1 samica[MB]. Pustu³ka � 3 pary lêgowe w czapliñcu w 2002 [KK].

Rz¹d Galliformes � Grzebi¹ce (61-63)Na polach okalaj¹cych zbiornik lêgowe przepiórka, kuropatwa i ba¿ant.

Rz¹d Gruiformes � ¯urawiowe (64-70)Najbardziej spektakularn¹ obserwacj¹ na zbiorniku w trakcie jego badañ by³o

stwierdzenie 24 IV 1990 r. doros³ego samca karliczki. By³o to jak do tej pory jedynepowojenne stwierdzenie tego gatunku w Polsce ([RG], Gwiazda 1992, Tomia³ojæ,Stawarczyk 2003). Pozosta³e stwierdzenia ¿urawiowych: ¿uraw � najwiêksze stwier-dzone stado 42 ptaków 12 IX 1999 r. [KK]. Derkacz � ten zagro¿ony wyginiêciemgatunek spotykany na ko�nych ³¹kach g³ównie w Osieczanach i Zakliczynie. Wodnik� 28 IX 2004 r. � 1 [MB, AB]. Zielonka � 28 IV 2001 r. � 1 samica stawki PZW przycofce [MB].

Rz¹d Charadriiformes � Siewkowe (71-116)Wystêpowanie czê�ci tego rzêdu, tj. podrz¹d Charadrii � siewkowe, zosta³a

omówiona szczegó³owo w artykule Barana i Gwiazdy (2006). Stwierdzono wystê-powanie a¿ 32 gatunków siewkowców (fot. 7, 8, 9). Ciekawsze stwierdzenia: ostry-gojad � 2 obserwacje: 11 XI 1998 r. � 1 m³ody. [MB], 23 VIII 2001 r. � 2 osobniki[MK]. Szczud³ak � jedna obserwacja doros³ego 5 V 2003 r. ([MB, EB], KomisjaFaunistyczna 2004). Szablodziób � 27 V 2001 r. � 1 doros³y [MB]. Siewka z³ota� tylko jedno stwierdzenie pojedynczego ptaka 8 X 2002 r. [MB]. Biegus rdzawy� 3 obserwacje m³odocianych ptaków: 13 VIII 2002 r. � 1, 26 VIII 2003 r. � 3, 31VIII

86

Micha³ Baran

2003 r. � 1 [MB]. Piaskowiec (fot. 7) � stwierdzany o�miokrotnie, wy³¹cznie jesie-ni¹, w dniach 24-29 IX 2000 r. przebywa³o wyj¹tkowo du¿e stadko 19-20 osobników[MB]. Biegus malutki � najwiêksze stado cn 45 os. obserwowano 6 IX 1998 r. [MB].Biegus krzywodzioby � maksymalnie 9 ptaków 10 IX 2001 r. [RG]. Jedna obserwa-cja wiosenna 8 V 2002 r. � 3 ptaki [MB]. Biegus zmienny � najwiêksze stadko 68 os.25 IX 1999 r. [MB]. Biegus p³askodzioby � jedna obserwacja pojedynczego osobni-ka 13 VII 2003 r. [PK]. Bekasik � dwie obserwacje: 10 IV 1990 r. � 3, 10 X 2000 r.� 1 os. ([RG], Gwiazda 2000a). Dubelt � 2 stwierdzenia pojedynczych ptaków: 3 IX2000 r. [KK] oraz 25 IV 2003 r. [MB]. Szlamnik � 16 IV 2003 [RG] i 3 stwierdzeniajesienne m³odych ptaków 19 IX 2003 � 2, 23 IX 2003 r. � 1 oraz 17 X 2003 r. � 1 [MB].Kulik mniejszy � 11 VII 2000 r. � 1 [MB, JN], 10 VII 2003 r. � 1 [PK], 14 VII 2003 r.� 1 [MB, PK]. Brodziec p³awny: 14 X 1997 � 1 [RG], 8 V 2002 � 1 [MB], 6 VII 2002 r.� 2 [KK], 6 VIII 2002 r. � 1 [MB]. Kwokacz � najwiêksze stadko 66 os. 14 VII 2003 r.[MB, PK]. £êczak � do 120-130 os. � 30 VI 2003 r. [MB]. Kamusznik � 9 i 10 VIII1998 � 1, 20 VIII 2003 r. � 1 m³ody. [MB]. P³atkonóg szyd³odzioby � 31 V 2002 r.� 3 ptaki w szacie godowej, 10 IX 2002 r., 20 VIII 2005 r. � 1 m³odociany [MB].

Do ptaków siewkowych zaliczamy ponadto mewy, rybitwy i wydrzyki. Wa¿-niejsze stwierdzenia: wydrzyk ostrosterny � 20 IX 1988 r. � 1 ([RG], Gwiazda 2000a).Mewa bia³og³owa � 12 XI 2005 r. � 55 [MB]. Mewa ¿ó³tonoga � podgatunek nomina-tywny obserwowany g³ownie w IX i X, 19 VI 2003 r. stwierdzono 1 ptaka z podgatunkujasnop³aszczowego (L.f.intermedius/graellsii/heuglini) [MB]. Mewa pospolita � najwiêk-sze stado � 23-24 I 1990 r. � 1243 ([RG], Walasz 2000). �mieszka (fot. 10) � jedenz dominantów na Zbiorniku wczesn¹ wiosn¹ i pó�n¹ jesieni¹ � najwiêksze zgrupowaniado 4000 os. (Walasz 2000). Mewa czarnog³owa � 19 III 2004 r. � 1 para, 2 IV 2006 �2-3 ptaki. Byæ mo¿e lêgowa w okolicy, gdy¿ parokrotnie stwierdzana w 2006 r. tu¿ poni-¿ej Dobczyc [£K]. Rybitwa rzeczna � 15 VI � 6 VII 2002 r. � próba lêgu 35-40 par [MB].Rybitwa wielkodzioba � 17 VIII 1998 r. � 2 ([RG], Gwiazda 2000a), 5 IX 2000 r.� 3 [MB]. Rybitwa bia³oczelna � 14 VII 2003 r. � 1 [MB, PK]; 11 VII 2004 r. � 2 [MB],31 VII 2004 r. � 1 poni¿ej zapory [£K]; Rybitwa bia³oskrzyd³a oraz bia³ow¹sa � przelot-ne po kilka osobników, g³ównie wiosn¹. Rybitwa czarna � 8 V 1999 r. � 40-50 [MB].

Rz¹d Columbiformes � Go³êbiowe (117-120)Lêgowe i przelotne 3 gatunki. Sierpówka obecna przez ca³y rok.

Rz¹d Cuculiformes � Kuku³kowe (121)Jeden gatunek � kuku³ka, paso¿yt lêgowy, tak¿e na ptakach wróblowych

zwi¹zanych ze �rodowiskiem wodnym.

Rz¹d Strigiformes � Sowy (122-124)Puszczyk i uszatka stwierdzane w okresie lêgowym nieopodal Zbiornika [KK].

Uszatka b³otna � IV 1990 r. � 1osobnik w Zatoce Wolnicy [RG].

Rz¹d Apodiformes � Jerzykowe (125)Jeden gatunek � jerzyk regularnie ¿eruj¹cy nad Zbiornikiem.

87


Rz¹d Coraciiformes � Kraskowe (126-127)Ze �rodowiskiem wodnym zwi¹zany zimorodek, regularnie spotykany nad

Zbiornikiem. Dudek � dwie obserwacje � 13 IV 2003 r. � 1 [MB], wiosna 2004� 1 [AB] oraz cn 3 inne wiosenne obserwacje [RG].

Rz¹d Piciformes � Dziêcio³owe (128-133)Sze�æ gatunków dziêcio³ów stwierdzanych regularnie w lasach i zadrzewie-

niach ko³o Zbiornika przez ca³y rok.

Rz¹d Passeriformes � Wróblowe (134-226)Najliczniejsza grupa ptaków (Fot. 11-17). Niektóre zwi¹zane ze �rodowi-

skiem wodnym, inne spotykane na obrze¿ach Zbiornika (³¹ki, pola, lasy, wsie).Ciekawsze stwierdzenia: dzierlatka � V 2004 � 1 [MK], 10 X 2004 r. � 1 [MB,AB]. Pliszka ¿ó³ta podgatunku skandynawskiego M.f.thunbergii � 5 V 2003 r.� 1 samiec [MB]. Pliszka cytrynowa � 7 VI 2003 r. � 1 samiec ([MB], KomisjaFaunistyczna 2004). Siwerniak � 1 IV 2001 r. � 4-5; 24 XI 2001 r. � 2 os. [PM,DN], 16 II 2002 r. � 1, 16 III 2002 r. � 1, 13 IV 2003 r. � 1. �wiergotek rdzawogar-d³y � 8 V 2004 r. � 1 [PM], 10 X 2004 r. � 1 [MB, AB]. Podró¿niczek � 6 IX 1999 r.� 1 samiec, 17 VIII 2002 r. � 1 samiec [MB], 2 IV 2006 r. � 1 [£K]. Dzierzbaczarnoczelna � 18 V 2002 r. � 1 samiec, jedno z nielicznych stwierdzeñ w Polscew ostatnich latach tego wymieraj¹cego gatunku ([MB], Komisja Faunistyczna 2003).Jesieni¹ i zim¹ na brzegach zbiornika mo¿na spotkaæ ¿eruj¹ce na chwastach pó³-nocne gatunki ³uszczaków, niejednokrotnie w du¿ych stadach: czeczotkê, rzepo³u-cha czy jera.

3.2. Liczebno�æ

Maksymalne liczebno�ci niektórych gatunków przebywaj¹cych na Zbior-niku zosta³y przedstawione przy opisach taksonów. Natomiast liczebno�æ pta-ków w ci¹gu roku obrazuje ryc. 4. Jest ona zasadniczo ró¿na od maksymalnychkoncentracji ptasich gatunków (ryc. 3). �rednio najwiêcej osobników ptakówwodno-b³otnych mo¿emy spodziewaæ siê pó�n¹ jesieni¹ i zim¹, kiedy to kaczki,mewy, perkozy i kormorany koncentruj¹ siê w du¿e stada, co jest zbie¿ne zespostrze¿eniami Gwiazdy (1996b, 2000a). Notuje siê wówczas skupienia ptakówpowy¿ej 4000 osobników. Podobnie, jak w przypadku gatunków, minimalne liczbyosobników notuje siê w przypadku wystêpowania pokrywy lodowej na Zbiorni-ku, a tak¿e w trakcie sezonu lêgowego (brak dogodnych miejsc do gniazdowa-nia).

4. Ciekawe miejsca dla ornitofauny na Zbiorniku Dobczyckim

Najciekawsze miejsca i obszary Zbiornika Dobczyckiego obrazuje ryc. 5. S¹to miejsca lêgów, ¿erowania i odpoczynku gatunków charakterystycznych dla awi-fauny tego akwenu.

88

Micha³ Baran

4.1. Basen Dobczycki (fot. 18)

Miejsce pó�nojesiennych i zimowych koncentracji ptaków blaszkodziobych(g³ównie krzy¿ówki), mew, kormorana, perkozów i nurów. Tama wykorzystywanajest przez ptaki jako miejsce odpoczynku (fot. 19). Obserwacje na tej czê�ci akwenumo¿na prowadziæ z punktów widokowych nr 1, 2, 3, 4 (ryc. 2). Wej�cie na zaporêi ujêcie wie¿owe wody wymaga uzyskania zezwolenia od zarz¹dców obiektów (od-powiednio RZGW i MPWiK). Podczas ca³kowitego zlodowacenia Zbiornika ptakimo¿na obserwowaæ na Rabie poni¿ej zapory.

4.2. Zatoka Wolnicy

Bardzo p³ytka czê�æ Zbiornika z ro�linno�ci¹ wynurzon¹. Miejsce lêgów wielugatunków. Przy niskim poziomie piêtrzenia ods³aniaj¹ siê b³otniste brzegi atrakcyjnem.in. dla ptaków siewkowych i czapli. Obserwacje mo¿na prowadziæ z okolic mostuprzecinaj¹cego zatokê (nr 5 na ryc. 2) lub parku w Brz¹czowicach (nr 6 na ryc. 2).

4.3. Droginia

Las przylegaj¹cy do Zbiornika w tym miejscu to stanowisko lêgowe czaplisiwych, tzw. czapliniec (fot. 4). W lesie ponadto lêgnie siê pustu³ka, wrona siwa oraz

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

4500


osobników

Ryc. 4. �rednia miesiêczna (s³upek bia³y), minimalna dzienna (s³upek czarny) i maksymalnadzienna (s³upek kreskowany) liczba osobników ptaków wodno-b³otnych przebywaj¹cych na

Zbiorniku Dobczyckim w ci¹gu roku. Na podstawie 204 dni obserwacyjnych

Fig. 4. Mean monthly (white bar), daily minimum (black bar) and daily maximum (dashed bar)number of birds from water fowl species occurring at the Dobczyce Water Reservoir during the

year; based on the 204 observation days

89


gatunki typowo le�ne. Podczas niskich stanów wody ods³aniaj¹ siê miejsca ¿erowi-skowe dla siewkowych. Dobry widok na Basen My�lenicki (kormoran, perkoz dwu-czuby, nurogê�, gr¹¿yce).

4.4. Cofka

P³ytka czê�æ Zbiornika, systematycznie i bardzo szybko wymulana przezRabê. Do 2003 poro�niêta ubog¹ ro�linno�ci¹, a wiêc atrakcyjna dla ptaków siewko-wych (Baran, Gwiazda 2006). Obecnie zaro�niêta w ca³o�ci krzakami wierzb (Salixsp.), w których lêgn¹ siê i ¿eruj¹ ptaki wróblowe (potrzos, dziwonia, pokrzewki, fot.1). Atrakcyjnym miejscem, wykorzystywanym przez ptaki jako miejsce obserwacyj-ne, jest mur, biegn¹cy wzd³u¿ wa³u od Osieczan do Drogini. Na murku mo¿na spo-tkaæ najczê�ciej: pliszki (fot. 11), dzierzby, pokrzewki, krukowate. Na pocz¹tku cof-ki Zbiornika znajduj¹ siê trzy stawy PZW, na których mo¿na spotkaæ lêgowe krzy-¿ówki, kokoszkê wodn¹, remiza czy poluj¹ce zimorodki.

Ryc. 5. Zbiornik Dobczycki � najciekawsze pod k¹tem ornitologicznym obszary(zakreskowane). 1. Basen Dobczycki z zapor¹; 2. Zatoka Wolnicy; 3. Droginia z czapliñcem

i widokiem na Basen My�lenicki; 4. Cofka zbiornika; 5. Pola uprawne i ³¹ki ko�new Osieczanach (fot. 20); 6. Nowa cofka (fot. 21)

Fig. 5. The most interesting (from the ornithological point of view) areas of the DobczyceWater Reservoir (dashed). 1. The Dobczyce Pool with the dam; 2. The Wolnica Bay; 3. Thevillage of Droginia with the heron breeding colony and a view toward the My�lenice Pool;

4. The area of the retreat zone of the reservoir; 5. Cultivated fields and meadows inOsieczany (Photo 20); 6. The area of the retreat zone of the reservoir under extension

works (photo 21)

90

Micha³ Baran

4.5. Pola i ³¹ki ko�ne w Osieczanach (fot. 20)

Miejsce lêgów gatunków typowo polnych i ³¹kowych: przepiórki, derkacza,czajki (fot. 8), pliszki ¿ó³tej (fot. 11), kl¹skawki (fot. 13) oraz ¿erowania myszo³owa,pustu³ki, srokosza, krukowatych, szpaka.

4.6. Nowa cofka (fot. 21)

Obszar uj�cia Raby do Zbiornika Dobczyckiego od 2005 r. jest miejscempoboru ¿wiru do przebudowy drogi krajowej nr 7 na drogê ekspresow¹. Dotych-czas, zgodnie z projektem, poszerzono i pog³êbiono koryto rzeki. Docelowo maj¹powstaæ jeszcze wyspy, które bêd¹ dogodnym miejscem do gniazdowania i ¿ero-wania dla sieweczek (fot. 11), brod�ca piskliwego, mew, rybitw oraz innych gatun-ków ptaków.

5. Ochrona ptaków na Zbiorniku

5.1. Zagro¿enia

Dla ptaków lêgowych bardzo niekorzystnym zjawiskiem s¹ wahania po-ziomu wody w trakcie sezonu. Obni¿anie lustra wody powoduje dostêpno�æ miejscrozrodu dla ssaków drapie¿nych (np. lis, psy, koty). Z kolei zwiêkszanie pozio-mu piêtrzenia powoduje niejednokrotnie zalewanie gniazd po³o¿onych na wy-spach czy te¿ brzegach Zbiornika. Innym zagro¿eniem jest prowadzenie po³o-wów przez gospodarstwo rybackie (Starmach, Jelonek 2000). Ptaki nurkuj¹ce(nury, perkozy, kaczki nurkuj¹ce, ³yski, kormoran) mog¹ zapl¹tywaæ siê w sieci,które wykorzystuj¹ rybacy do po³owów ryb. Jednak straty nie przekraczaj¹ kilkusztuk rocznie (Gwiazda, inf. ust.). Czynnikiem limituj¹cym obecno�æ ptakówwodno-b³otnych w sezonie lêgowym jest brak odpowiednich miejsc do gniazdo-wania, tj. wysp, ro�linno�ci szuwarowej oraz dziuplastych drzew. Wczesn¹ wio-sn¹ nad Zbiornikiem w okolicach cofki oraz Zatoki Wolnicy obserwuje siê wypa-lanie zesz³orocznej ro�linno�ci. Zjawisko to mo¿e powodowaæ pewne stratyw lokalnej awifaunie.

5.2. Ochrona

Niemal wszystkie przebywaj¹ce na Zbiorniku gatunki ptaków podlegaj¹ochronie prawnej. Samo istnienie strefy ochrony bezpo�redniej i po�redniej ujêciaoraz inne ograniczenia w u¿ytkowaniu Zbiornika, wynikaj¹ce z funkcji akwenu� m.in. zakaz rekreacji, jest korzystne dla awifauny, gdy¿ ptaki nie s¹ nadmiernieniepokojone przez p³ywaj¹cy sprzêt, czy ludzi. Dzia³aniami, które w znaczny spo-sób polepszy³yby sytuacjê ptaków lêgowych na Zbiorniku Dobczyckim, by³ybyplatformy lêgowe dla rybitw, budki lêgowe dla nurogêsi i g¹go³a oraz kosze lêgo-we dla kaczek.

91


5.2.1. Platformy dla rybitw

Jest to metoda stosowana w Polsce, np. w Dolinie Górnej Wis³y, na zbior-nikach wodnych, które nie posiadaj¹ naturalnych wysp, p³ywaj¹cych ko¿uchówro�linnych oraz na których nastêpuj¹ wahania poziomu wody (http://www.cza-plon.most.org.pl/p/rybitwy.htm). Spo�ród rybitw wiele gatunków wymaga czyn-nej ochrony, gdy¿ s¹ silnie zagro¿one ze wzglêdu na przekszta³canie ich natural-nych terenów lêgowych przez cz³owieka (regulacja rzek, melioracje). Wiele gatun-ków jest rybo¿ernych, co mo¿e pozytywnie wp³ywaæ na trofiê Zbiornika (Gwiazda2000b).

Budowa kilku platform (np. o wymiarach 3x3m lub 4x2m) i zwodowanieich na otwartej toni wodnej (kilkana�cie, kilkadziesi¹t metrów od brzegu) spowo-dowa³oby powstanie �rodowiska dogodnego dla lêgów rybitw, mew, ale tak¿e pta-ków siewkowych. Platformy mog¹ byæ wykorzystywane przez ptaki równie¿ pozasezonem lêgowym do odpoczynku. Platforma sk³ada siê z drewnianej konstrukcji,p³otka ochronnego z siatki oraz czynnika wyporno�ciowego (np. plastikowych be-czek). Platformê kotwiczy siê na lince balastem w postaci wybetonowanych po-jemników (np. wiader). Wnêtrze platformy wysypuje siê ¿wirem, piaskiem lubszcz¹tkami ro�lin wodnych w zale¿no�ci od po¿¹danego gatunku rybitwy. Z powo-dzeniem do powy¿szych celów stosowano równie¿ wyeksploatowane barki(M. Kata, inf. ust.)

5.2.2. Budki lêgowe

Zawieszenie budek lêgowych pomys³u Soko³owskiego (Jab³oñski i in. 1983)dla puszczyka w zadrzewieniach b¹d� lasach w pobli¿u Zbiornika spowoduje mo¿li-wo�æ gniazdowania tracza nurogêsi w wiêkszej liczbie par, gdy¿ dotychczas brakby³o odpowiednich miejsc do z³o¿enia jaj przez ten gatunek (Kajtoch, Piestrzyñska--Kajtoch 2005). Dodatkowo stworzy to mo¿liwo�æ do za³o¿enia lêgów przez rzad-kiego w Ma³opolsce g¹go³a. Skrzynka lêgowa powinna mieæ wymiary: bok kwadra-towego dna 30 cm, wysoko�æ �cianki przedniej 50 cm, tylnej 55 cm, �rednica otworuwej�ciowego 12-15 cm (Jab³oñski i in. 1983).

5.2.3. Kosze lêgowe

Zak³adanie wiklinowych koszy lêgowych dla kaczek jest celowe na wodachstoj¹cych. Umieszcza siê je w ro�linno�ci wynurzonej w oddaleniu od brzegu, najle-piej na drewnianym pomo�cie, z którego kaczki maj¹ ³atwy dostêp do sztucznegogniazda. Pomost mocuje siê na palikach wbitych w dno. Kosze mog¹ mieæ formêkuli, dzbanka, po³ówki jaja z bocznym otworem wej�ciowym (Jab³oñski i in. 1983).Wprowadzenie i uatrakcyjnienie akwenu dla ptaków w postaci platform, koszy orazbudek lêgowych wymaga uzgodnienia z administratorami Zbiornika Dobczyckiegooraz terenów przyleg³ych.

92

Micha³ Baran

6. Kiedy, jak i czym obserwowaæ ptaki nad Zbiornikiem Dobczyckim?

6.1. Pory dnia i roku

Generaln¹ zasad¹ jest prowadzenie obserwacji ptaków rano i po po³udniu,kiedy ich aktywno�æ jest najwiêksza (Czapulak i in. 1987). Akweny takie jak Zbior-nik Dobczycki wp³ywaj¹ jednak na lokalny klimat (Mazurkiewicz-Boroñ 2000), st¹dnale¿y liczyæ siê z niesprzyjaj¹cymi warunkami obserwacyjnymi w miesi¹cach je-siennych oraz wiosennych, ze wzglêdu na wystêpuj¹c¹ wczesnym ranem mg³ê. Naj-wiêcej dni mglistych stwierdza siê od wrze�nia do stycznia, ze szczytem w listopa-dzie � �rednio 7,1 dnia z mg³¹ (niepublikowane dane z lat 1988-2003 ze Stacji Na-ukowej IG i GP UJ w Gaiku-Brzezowej). Z tego wzglêdu w tych miesi¹cach obser-wacje ptaków nale¿y rozpoczynaæ pó�niej, tj. ok. godz. 10.00, po opadniêciu mg³y.Nale¿y równie¿ pamiêtaæ, ¿e niejednokrotnie nad Zbiornikiem wiatr jest znaczniesilniejszy, a temperatura odczuwalna znacznie ni¿sza, co powoduje dyskomfortw prowadzeniu obserwacji (falowanie wody, przemarzniêcie obserwatora, drganiesprzêtu optycznego).

Po zamarzniêciu ca³o�ci Zbiornika (z regu³y grudzieñ-styczeñ) ptaki wod-ne przenosz¹ siê poni¿ej zapory, gdzie wystêpuje woda bie¿¹ca przez ca³¹ zimê.Na Zbiorniku i w jego s¹siedztwie wystêpuj¹ wówczas prawie wy³¹cznie ptakizimuj¹ce w zakrzaczeniach, zadrzewieniach oraz na polach uprawnych. Jesieni¹z regu³y wystêpuje ni¿szy poziom piêtrzenia Zbiornika, co powoduje ods³anianiesiê b³otnistych brzegów, mielizn i wysp, szczególnie na obszarze cofki oraz w Za-toce Wolnicy, co z kolei stwarza dobre warunki do obserwacji m.in. ptaków siew-kowych, kaczek, czapli.

6.2. Ksi¹¿ki

Dla pocz¹tkuj¹cego obserwatora ptaków czy te¿ mi³o�nika przyrody niezbêdnejest nabycie wiedzy, która umo¿liwi mu p³ynne wchodzenie w �wiat obserwacji orni-tologicznych, odpowiednie przygotowanie sprzêtowe, merytoryczne oraz etyczne.Dla tej grupy przyrodników zosta³o wydane ostatnimi laty wiele poradników (Cza-pulak i in. 1987, Van den Berg i in. 2003, Chandler, Unwin 2006). Wiedzê na tentemat mo¿na równie¿ znale�æ na stronach internetowych: http://www.ptaki.info/va-demecum/.

Ze wzglêdu na du¿¹ ró¿norodno�æ gatunkow¹ oraz upierzenia szat ptakówwystêpuj¹cych na Zbiorniku do ich rozpoznawania niezbêdna jest fachowa literatu-ra. Najlepszym przewodnikiem, który do tej pory ukaza³ siê w Polsce, jest ksi¹¿kaJonssona (1998), która zawiera komplet gatunków wystêpuj¹cych w naszym kraju,wiernie odwzorowanych na ilustracjach przez autora. Pozycja ta jest przet³umaczonaprzez najlepszych krajowych ornitologów. Natomiast uznawanym za najlepszy prze-wodnik w Europie jest Collins Bird Guide, dostêpny tylko w obcojêzycznych wyda-niach (Mullarney i in. 1999, Lontkowski 2000). Aby skonfrontowaæ stwierdzeniaoraz wystêpowanie ptaków na Zbiorniku Dobczyckim z historycznymi oraz wspó³-

93


czesnymi danymi z terenu Polski lub Ma³opolski, wskazane jest posiadanie dwuto-mowego dzie³a Tomia³ojcia i Stawarczyka (2003) oraz monografii Walasza i Miel-czarka (1992) i Walasza (2000).

6.3. Sprzêt optyczny

Prowadzenie obserwacji na du¿ych akwenach, takich jak Zbiornik Do-bczycki, wymaga u¿ycia specjalistycznego sprzêtu optycznego (fot. 22, 23). Nie-kiedy drobne szczegó³y identyfikacyjne w postaci drobnych detali kolorystycz-nych, sylwetek czy zachowañ ptaków s¹ trudno zauwa¿alne lub wrêcz niedo-strzegalne za pomoc¹ lornetek o s³abszych parametrach optycznych (Czapulaki in. 1987).

Do obserwacji na rozleg³ych obszarach toni wodnej powinno u¿ywaæ siêlornetek o powiêkszeniach 10x i nieco wiêkszych. Nie nale¿y przekraczaæ jednakparametru 12x, gdy¿ powy¿ej tego powiêkszenia obraz drga, co bardzo utrudnia ob-serwacje oraz niejednokrotnie uniemo¿liwia identyfikacje gatunków b¹d� wieku pta-ków (Betleja 2005). Dodatkowo im wiêksze powiêkszenie, tym mniejsze pole wi-dzenia, co z kolei powoduje du¿y dyskomfort w namierzaniu obiektu oraz utrudniaprzegl¹danie i liczenie du¿ych stad. Dodatkowymi cechami lornetek s¹ m.in.: ja-sno�æ, rozdzielczo�æ, ostro�æ, obecno�æ pow³ok antyrefleksyjnych, wodoszczelno�æ,jako�æ wykonania, ciê¿ar, minimalna odleg³o�æ ostrzenia, wykrêcane muszle oczne(dostosowanie dla osób nosz¹cych okulary) czy wreszcie cena (K³osowski 2006).Standardem s¹ aktualnie lornetki o parametrach 10x50, 10x42 (powiêkszenie x �red-nica obiektywu w mm). Ich wyboru mo¿na dokonaæ, opieraj¹c siê na obiektywnychtestach, takich jak zamieszczone na stronach http://www.optyczne.pl czy http://lune-ty.w.interia.pl/.

Optymalnym rozwi¹zaniem przy obserwacjach nad zbiornikami wodnymijest wykorzystywanie oprócz lornetki lunet obserwacyjnych. Powiêkszenie stosowa-ne w tych przyrz¹dach optycznych zawiera siê z regu³y pomiêdzy 20 a 60x, co gwa-rantuje znacznie wiêksze mo¿liwo�ci w porównaniu z lornetkami. Ró¿norodno�æ lunetoraz ich parametrów jest równie wielka jak w przypadku lornetek. Testy najpopular-niejszych mo¿na równie¿ znale�æ na http://lunety.w.interia.pl/.

W przypadku lunet obserwacyjnych oraz lornetek o du¿ych powiêkszeniachdodatkowo potrzebny jest solidny statyw, co ³¹czy siê z regu³y z jego du¿ym ciê¿a-rem (stabilno�æ zestawu). Na rynku polskim najbardziej popularne ze wzglêdu nanajkorzystniejszy stosunek ceny do jako�ci s¹ statywy firm Manfrotto oraz Velbon.Niepodwa¿aln¹ zalet¹ lunet sta³a siê ostatnio mo¿liwo�æ przekszta³cania ich w d³u-googniskowe obiektywy fotograficzne (tzw. technika digiscopingu). Za pomoc¹ me-chanicznego adaptera do okularu lunety przytwierdza siê kompaktowy/lustrzany aparatcyfrowy, który fotografuje obraz powsta³y w sprzêcie optycznym (fot. 23). Dziêkitakiemu zabiegowi otrzymujemy zestaw fotograficzny kilkakrotnie tañszy od kla-sycznego o podobnych parametrach. O tej nowatorskiej technice fotografowaniamo¿na przeczytaæ stronach www (http://www.digiscoping.republika.pl/) lub w cza-sopismach specjalistycznych (Faber 2005).

94

Micha³ Baran

7. Podsumowanie

1. Na Zbiorniku Dobczyckim i jego bezpo�rednim s¹siedztwie stwierdzonowystêpowanie ok. 226 gatunków ptaków.

2. Zbiornik jest atrakcyjny g³ównie dla awifauny przelotnej.3. Dla ptaków lêgowych brak jest wystarczaj¹cej liczby miejsc do gniazdo-

wania (niestablilny poziom wody, brak wysp, ko¿uchów ro�linnych, dziu-plastych drzew).

4. W ci¹gu roku najwiêcej gatunków ptaków wodno-b³otnych mo¿na stwier-dziæ na wiosnê III-V oraz jesieni¹ VII-X.

5. Na zbiorniku stwierdzono kilkadziesi¹t wa¿nych dla awifauny krajo-wej i regionalnej gatunków ptaków: lodowca, perkoza rogatego, czaplêpurpurow¹, czaplê nadobn¹, warzêchê, gê� egipsk¹, edredona, markacz-kê, lodówkê, kobczyka, karliczkê, ostrygojada, szczud³aka, szablodzio-ba, kamusznika, szlamnika, biegusa rdzawego, biegusa p³askodziobe-go, brod�ca p³awnego, dubelta, bekasika, p³atkonoga szyd³odziobego,mewê czarnog³ow¹, rybitwê czubat¹, wydrzyka ostrosternego, uszatkêb³otn¹, �wiergotka rdzawogard³ego, pliszkê cytrynow¹ oraz dzierzbêczarnoczeln¹.

6. Najwiêksze koncentracje osobników ptaków wodno-b³otnych notuje siêpó�n¹ jesieni¹ i wczesn¹ zim¹ (X-XII), pod warunkiem niezalegania po-krywy lodowej.

7. Najbardziej ciekawymi miejscami dla ptaków nurkuj¹cych, rybo¿er-nych s¹ okolice zapory (Basen Dobczycki), dla ptaków lêgowych orazprzelotnych siewkowatych, brodz¹cych � obszar cofki i Zatoki Wolnicy,pola w Osieczanach oraz czapliniec w Drogini.

8. Ochrona bezpo�rednia i po�rednia ujêcia wody sprzyja ochronie ptakówna zbiorniku.

9. Zalecanymi formami ochrony ptaków s¹: platformy dla rybitw, budkii kosze lêgowe dla kaczek.

10. Obserwacje ptaków na Zbiorniku Dobczyckim najlepiej prowadziæ zapomoc¹ lunety.

95


Lista ptaków Zbiornika Dobczyckiego. Czcionk¹ pogrubion¹ zaznaczono gatunkiwodno-b³otne lub zwi¹zane ze �rodowiskiem wodnym. Status: L � lêgowy, P � przelot-ny, Z � zimuj¹cy, O � osiad³y (lêgowy, nie odlatuj¹cy na zimê), + � zalatuj¹cy (rzadko,

<5 stwierdzeñ), Znak �?� postawiony za statusem oznacza � prawdopodobnie.

The list of birds living in the vicinity of the Dobczyce Water Reservoir. Water fowlspecies are marked in bold. Status: L � breeding in the area, P � migratory birds, Z �

wintering, O � sedentary (breeding, not migrating during the winter), + � reaching theregion (rarely, <5 cases); the question mark �?� after the status means �probably�.

Nazwa polskaPolish name

Nur rdzawoszyiNur czarnoszyiLodowiec

PerkozekPerkoz dwuczubyPerkoz rdzawoszyiPerkoz rogatyZausznik

Kormoran

B¹kB¹czek�lepowronCzapla nadobnaCzapla bia³aCzapla siwaCzapla purpurowaBocian czarnyBocian bia³yWarzêcha

£abêd� niemy£abêd� krzykliwyGê� zbo¿owaGê� bia³oczelnaGêgawaGê� egipska�wistunKrakwaCyraneczkaKrzy¿ówka

Nazwa angielskaEnglish name

Red-throated LoonBlack-throated LoonGreat Northern Loon

Little GrebeGreat Crested GrebeRed-necked GrebeSlavonian GrebeBlack-necked Grebe

Cormorant

BitternLittle BitternNight HeronLittle EgretGreat EgretGrey HeronPurple HeronBlack StorkWhite StorkSpoonbill

Mute SwanWhooper SwanBean GooseWhite-fronted GooseGreylag GooseEgyptian gooseWigeonGadwallTealMallard

Nazwa ³aciñskaLatin name

Gavia stellataGavia arcticaGavia immer

Tachybaptus ruficollisPodiceps cristatusPodiceps grisegenaPodiceps auritusPodiceps nigricollis

Phalacrocorax carbo

Botaurus stellarisIxobrychus minutusNycticorax nysticoraxEgretta garzettaArdea albaArdea cinereaArdea purpureaCiconia nigraCiconia ciconiaPlatalea leucorodia

Cygnus olorCygnus cygnusAnser fabalisAnser albifronsAnser anserAlopochen aegyptiacusAnas penelopeAnas streperaAnas creccaAnas platyrhynchos

NrNo.

1.2.3.

4.5.6.7.8.

9.

10.11.12.13.14.15.16.17.18.19.

20.21.22.23.24.25.26.27.28.29.

StatusStatus

PZPZ+

LZLZP+L

PZ

+++PPZLZ+PL+

PZ+P+++PZLZPZLZ

Rz¹d/Order: Nury � Gaviiformes � Loons

Rz¹d/Order: Perkozy � Podicipediformes � Grebes

Rz¹d/Order: Pe³nop³etwe � Pelecaniformes � Pelicans, Cormorants and Allies

Rz¹d/Order: Brodz¹ce � Ciconiiformes � Herons, Ibises and Allies

Rz¹d/Order: Blaszkodziobe � Anseriformes � Waterfowl

96

Micha³ Baran

Rz¹d/Order: Szponiaste � Falconiformes � Hawks, Eagles, Falcons and Allies

Rz¹d/Order: Grzebi¹ce � Galliformes � Pheasants, Grouse, Quail and Allies

Rz¹d/Order: ¯urawiowe � Gruiformes � Rails, Cranes and Allies

Rz¹d/Order: Blaszkodziobe � Anseriformes � Waterfowl

NrNo.

30.31.32.33.34.35.36.37.38.39.40.41.42.43.44.

45.46.47.48.49.50.51.52.53.54.55.56.57.58.59.60.

61.62.63.

64.65.66.67.68.69.70.


Ro¿eniecCyrankaP³askonosG³owienkaPodgorza³kaCzernicaOgorza³kaEdredonLodówkaMarkaczkaUhlaG¹go³BielaczekSzlacharNurogê�

TrzmielojadKania czarnaBielikB³otniak stawowyB³otniak zbo¿owyB³otniak ³¹kowyJastrz¹bKrogulecMyszo³ówMyszo³ów wlochatyOrlik krzykliwyRybo³ówPustu³kaKobczykKobuzSokó³ wêdrowny

KuropatwaPrzepiórkaBa¿ant

WodnikZielonkaKarliczkaDerkaczKokoszka£yska¯uraw


PintailGarganeyShovelerPochardFerruginous DuckTufted DuckScaupEiderLong-tailed DuckCommon ScoterVelvet ScoterGoldeneyeSmewRed-breasted MerganserGoosander

Honey-buzzardBlack KiteWhite-tailed EagleMarsh HarrierHen HarrierMontagu’s HarrierGoshawkSparrowhawkCommon BuzzardRough-legged BuzzardLesser Spotted EagleOspreyKestrelRed-footed FalconHobbyPeregrine

Grey PartridgeQuailPheasant

Water RailLittle CrakeBaillon’s CrakeCorn CrakeMoorhenCootCrane


Anas acutaAnas querquedulaAnas clypeataAythya ferinaAythya nyrocaAythya fuligulaAythya marilaSomatelia molissimaClangula hyemalisMelanitta nigraMelanitta fuscaBucephala clangulaMergellus albellusMergus serratorMergus merganser

Pernis apivorusMilvus migransHaliaeetus albicillaCircus aeruginosusCircus cyaneusCircus pygargusAccipiter gentilisAccipiter nisusButeo buteoButeo lagopusAquila pomarinaPandion haliaetusFalco tinnunculusFalco vespertinusFalco subbuteoFalco peregrinus

Perdix perdixCoturnix coturnixPhasianus colchicus

Rallus aquaticusPorzana parvaPorzana pusillaCrex crexGallinula chloropusFulica atraGrus grus

StatusStatus

PZLPLPPZ+LZ++++PZPZPZPLZ

L?P+PZP++PZL?PZLZ++PL+L?P+

OLO

+++LLLZP

97


Rz¹d/Order: Siewkowe � Charadriiformes � Shorebirds, Gulls and Allies

NrNo

71.72.73.74.75.76.77.78.79.80.81.82.83.84.85.86.87.88.89.90.91.92.93.94.95.96.97.98.99.100.101.102.103.104.105.106.107.108.109.110.111.112.113.114.115.116.


OstrygojadSzczud³akSzablodzióbSieweczka rzecznaSieweczka obro¿naSiewka z³otaSiewnicaCzajkaBiegus rdzawyPiaskowiecBiegus malutkiBiegus ma³yBiegus krzywodziobyBiegus zmiennyBiegus p³askodziobyBekasikBatalionKszykDubeltRycykSzlamnikKulik mniejszyKulik wielkiBrodziec �niadyKrwawodzióbBrodziec p³awnyKwokaczSamotnik£êczakBrodziec piskliwyKamusznikP³atkonóg szyd³odziobyWydrzyk ostrosternyMewa czarnog³owaMewa ma³a�mieszkaMewa pospolitaMewa ¿ó³tonogaMewa bia³og³owaRybitwa wielkodziobaRybitwa czubataRybitwa rzecznaRybitwa bia³oczelnaRybitwa bia³ow¹saRybitwa czarnaRybitwa bia³oskrzyd³a


OystercatcherBlack-winged StiltAvocetLittle PloverRinged PloverGolden PloverGrey PloverLapwingRed KnotSanderlingLittle StintTemminck’s StintCurlew SandpiperDunlinBroad-billed SandpiperJack SnipeRuffSnipeGreat SnipeBlack-tailed GodwitBar-tailed GodwitWhimbrelCurlewSpotted RedshankRedshankMarsh SandpiperGreenshankGreen SandpiperWood SandpiperCommon SandpiperTurnstoneRed-necked PhalaropeParasitic SkuaMediterranean GullLittle GullBlack-headed GullCommon GullLesser Black-backed GullCaspian GullCaspian TernSandwich TernCommon TernLittle TernWhiskered TernBlack TernWhite-winged Tern

StatusStatus

+++LP+PLZ+PPPPP++PP+P++PPL+PPZPL++++PLZPZPPZ++L+PLP


Haematopus ostralegusHimantopus himantopusRecurvirostra avosettaCharadrius dubiusCharadrius hiaticulaPluvialis apricariaPluvialis squatarolaVanellus vanellusCalidris canutusCalidris albaCalidris minutaCalidris temminckiiCalidris ferrugineaCalidris alpinaLimicola falcinellusLymnocryptes minimusPhilomachus pugnaxGallinago gallinagoGallinago mediaLimosa limosaLimosa lapponicaNumenius phaeopusNumenius arquataTringa erythropusTringa totanusTringa stagnatilisTringa nebulariaTringa ochropusTringa glareolaActitis hypoleucosArenaria interpresPhalaropus lobatusStercorarius parasiticusLarus melanocephalusLarus minutusLarus ridibundusLarus canusLarus fuscusLarus cachinnansSterna caspiaSterna sandvicensisSterna hirundoSterna albifronsChlidonias hybridusChlidonias nigerChlidonias leucopterus

98

Micha³ Baran

Rz¹d/Order: Go³êbiowe � Columbiformes � Pigeons and Doves

Rz¹d/Order: Kuku³kowe � Cuculiformes � Cuckoos and Allies

Rz¹d/Order: Sowy � Strigiformes � Owls

Rz¹d/Order: Jerzykowe � Apodiformes � Swifts and Hummingbirds

Rz¹d/Order: Kraskowe � Coraciiformes � Kingfishers and Allies

Rz¹d/Order: Dziêcio³owe � Piciformes � Woodpeckers and Allies

Rz¹d/Order: Wróblowe � Passeriformes � Songbirds and Allies

NrNo.

117.118.119.120.

121.

122.123.124.

125.

126.127.

128.129.130.131.132.133.

134135.136.137.138.139.140.141.142.143.144.145.146.147.148.149.150.151.152.153.154.155.


SiniakGrzywaczSierpówkaTurkawka

Kuku³ka

PuszczykUszatkaUszatka b³otna

Jerzyk

ZimorodekDudek

Krêtog³ówDziêcio³ zielonosiwyDziêcio³ zielonyDziêcio³ czarnyDziêcio³ du¿yDziêcio³ek

DzierlatkaLerkaSkowronekBrzegówkaDymówkaOknówka�wiergotek drzewny�wiergotek ³¹kowy�wiergotek rdzawogard³ySiwerniakPliszka ¿ó³taPliszka cytrynowaPliszka górskaPliszka siwaJemio³uszkaPluszczStrzy¿ykPokrzywnicaRudzikS³owik szaryS³owik rdzawyPodró¿niczek


Stock PigeonWood PigeonCollared DoveTurtle Dove

Cuckoo

Tawny OwlLong-eared OwlShort-eared Owl

Common Swift

KingfisherHoopoe

WryneckGrey-headed WoodpeckerGreen WoodpeckerBlack WoodpeckerGreat Spotted WoodpeckerLesser Spotted Woodpecker

Crested LarkWood LarkSkylarkSand MartinBarn SwallowHouse MartinTree PipitMeadow PipitRed-throated PipitWater PipitYellow WagtailCitrine WagtailGrey WagtailWhite WagtailWaxwingDipperWinter WrenDunnockRobinThrush NightingaleNightingaleBluethroat


Columba oenasColumba palumbusStreptopelia decaoctoStreptopelia turtur

Cuculus canorus

Strix alucoAsio otusAsio flammeus

Apus apus

Alcedo atthisUpupa epops

Jynx torquillaPicus canusPicus viridisDryocopus martiusDendrocopos majorDendrocopos minor

Galerida cristataLullula arboreaAlauda arvensisRiparia ripariaHirundo rusticaDelichon urbicaAnthus trivialisAnthus pratensisAnthus cervinusAnthus spinolettaMotacilla flavaMotacilla citreolaMotacilla cinereaMotacilla albaBombycilla garrulusCinclus cinclusTroglodytes troglodytesPrunella modularisErithacus rubeculaLuscinia lusciniaLuscinia megarhynchosLuscinia svecica

StatusStatus

LLOL

L

OL+

L

L+

LOOOOO

++LPLLPP+PZL+L?PLZPZZLZLLL++

99



NrNo.

156.157.158.159.160.161.162.163.164.165.166.167.168.169.170.171.172.173.174.175.176.177.178.179.180.181.182.183.184.185.186.187.188.189.190.191.192.193.194.195.196.197.198.199.200.


KopciuszekPleszkaPokl¹skwaKl¹skawkaBia³orzytkaKosKwiczo³�piewakDro�dzikPaszkot�wierszczakStrumieniówkaBrzêczkaRokitniczka£ozówkaTrzcinniczekTrzciniakZaganiaczPieg¿aCierniówkaGajówkaKapturka�wistunka le�naPierwiosnekPiecuszekMysikrólikMucho³ówka szaraMucho³ówka ¿a³obnaMucho³ówka bia³oszyjaRaniuszekSikora ubogaCzarnog³ówkaCzubatkaSosnówkaModraszkaBogatkaKowalikPe³zacz le�nyPe³zacz ogrodowyRemizWilgaG¹siorekDzierzba czarnoczelnaSrokoszSójka


Black RedstartRedstartWhinchatStonechatNorthern WheatearBlackbirdFieldfareSong ThrushRedwingMistle ThrushGrasshopper WarblerRiver WarblerSavi’s WarblerSedge WarblerMarsh WarblerReed WarblerGreat Reed WarblerIcterine WarblerLesser WhitethroatWhitethroatGarden WarblerBlackcapWood WarblerChiffchaffWillow WarblerGoldcrestSpotted FlycatcherPied FlycatcherCollared FlycatcherLong-tailed TitMarsh TitWillow TitCrested TitCoal TitBlue TitGreat TitNuthatchTreecreeperShort-toed TreecreeperPenduline TitGolden OrioleRed-backed ShrikeLesser Grey ShrikeGreat Grey ShrikeJay


Phoenicurus ochrurosPhoenicurus phoenicurusSaxicola rubetraSaxicola torquataOenanthe oenantheTurdus merulaTurdus pilarisTurdus philomelosTurdus iliacusTurdus viscivorusLocustella naeviaLocustella fluviatilisLocustella luscinioidesAcrocephalus schoenobaenusAcrocephalus palustrisAcrocephalus scirpaceusAcrocephalus arundinaceusHippolais icterinaSylvia currucaSylvia communisSylvia borinSylvia atricapillaPhylloscopus sibilatrixPhylloscopus collybitaPhylloscopus trochilusRegulus regulusMuscicapa striataFicedula hypoleucaFicedula albicollisAegithalos caudatusParus palustrisParus montanusParus cristatusParus aterParus caeruleusParus majorSitta europaeaCerthia familiarisCerthia brachydactylaRemiz pendulinusOriolus oriolusLanius collurioLanius minorLanius excubitorGarrulus glandarius

StatusStatus

LLLLPLZLZLZPL?PLLLLLLLLLLLLLLLOPL?P+OOO+OOOOOOLLL+OL

100

Micha³ Baran

Literatura:

Baran M., 2003, �wiat zwierz¹t, [w:] Sadowski P., Gmina Pcim. Monografia geogra-ficzno-historyczna, Witryna Wydawnicza Strona, Pcim.

Baran M., Gwiazda R., 2006, Siewkowce (Charadrii) Zbiornika Dobczyckiego � dy-namika przelotu, struktura gatunkowa i liczebno�æ w zale¿no�ci od poziomu wody,Chroñmy Przyr. Ojcz. 62 (4).

van den Berg A., van der Have T., Keijl G., 2003, Ptaki Europy. Przewodnikobserwatora i wskazówki do identyfikacji, Elipsa, Warszawa.

Betleja J., 2005, Sprzêt optyczny do obserwacji ptaków , Woliera, Wyprawyornitologiczne, wyd. spec. 1.

Chandler D., Unwin M., 2006, Obserwujemy ptaki. Poradnik dla pocz¹tkuj¹cych,Muza, Warszawa.

Czapulak A., Lontkowski J., Nawrocki P., Stawarczyk T., 1987, ABC obserwatoraptaków, Muzeum Okrêgowe, Radom.

Danko S. (red.), 2002, Rozsirenie vtakow na Slovensku, Veda, Bratislawa.Faber M., 2005, Digiskoping � ptaki jak na d³oni, Woliera, Wyprawy ornitologiczne,


NrNo.

201.202.203.204.205.206.207.208.209.210.211.212.213.214.215.216.217.218.219.220.221.222.223.224.225.226.


SrokaOrzechówkaKawkaGawronWrona siwaCzarnowronKrukSzpakWróbelMazurekZiêbaJerKulczykDzwoniecSzczygie³Czy¿Makol¹gwaRzepo³uchCzeczotkaKrzy¿odziób �wierkowyDziwoniaGilGrubodzióbTrznadelPotrzosPotrzeszcz


MagpieNutcrackerJackdawRookHooded CrowCarrion CrowRavenStarlingHouse SparrowTree SparrowChaffinchBramblingSerinGreenfinchGoldfinchSiskinLinnetTwiteRedpollCommon CrossbillRosefinchBullfinchHawfinchYellowhammerReed BuntingCorn Bunting


Pica picaNucifraga caryocatactesCorvus monedulaCorvus frugilegusCorvus cornixCorvus coroneCorvus coraxSturnus vulgarisPasser domesticusPasser montanusFringilla coelebsFringilla montifringillaSerinus serinusCarduelis chlorisCarduelis carduelisCarduelis spinusCarduelis cannabinaCarduelis flavirostrisCarduelis flammeaLoxia curvirostraCarpodacus erythrinusPyrrhula pyrrhulaCoccothraustes coccothraustesEmberiza citrinellaEmberiza schoeniclusMiliaria calandra

StatusStatus

OPL?ZPZO+OLOOLZ+LOOPZOPZPZ+LPZL?PZOLZL

101


wyd. spec. 1Ferens B., Wasilewski J., 1977, Fauna S³odkowodna Polski. Zeszyt 3. Ptaki (Aves),

PWN, Warszawa � Poznañ.Gwiazda R., 1992, Ponowne stwierdzenie kraliczki (Porzana pusilla) w Polsce, Not.

Orn., 33 (1-2), 164-165.Gwiazda R., 1996 a, Awifauna legowa zbiornika Dobczyckiego w pierwszych latach

jego istnienia, Chroñmy Przyr. Ojcz., 52 (3), 64-73.Gwiazda R., 1996b, Bird assemblages and the diet of waterfowl at the Dobczyce dam

reservoir in the first years of its existence, Folia zool., 45 (2), 161-169.Gwiazda R., 2000 a, Awifauna i inne krêgowce, [w:] Starmach J., Mazurkiewicz-

Boroñ G., Zbiornik Dobczycki. Ekologia-eutrofizacja-ochrona, Zak³. Biol. Wód.im. K. Starmacha PAN, Kraków, 149-162.

Gwiazda R., 2000 b, Rola troficzna ptaków wodnych, [w:] Starmach J., Mazurkiewicz-Boroñ G., Zbiornik Dobczycki. Ekologia-eutrofizacja-ochrona, Zak³. Biol. Wód.im. K. Starmacha PAN, Kraków, 185-192.

Jab³oñski B., Kuciñska E., Luniak M., 1983, Poradnik ochrony ptaków, LOP,Warszawa.

Jonsson L., 1998, Ptaki Europy i obszaru �ródziemnomorskiego, Muza, Warszawa.Kajtoch £., Piestrzyñska-Kajtoch A., 2005, Zasiedlanie dorzecza Raby przez nurogê�

Mergus merganser, Not. Orn., 46 (4), 244-246Kawa P., 2004, Ptaki zbiornika retencyjnego w Rzeszowie i terenów przyleg³ych

w latach 1982-2003, Ptaki Podkarpacia, 1.K³osowski P., 2006, Czym obserwowaæ ptaki?, Ptaki Polski, 1 (wiosna).Komisja Faunistyczna, 2001, Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2000,

Not. Orn. 42 (3), 193-214.Komisja Faunistyczna, 2003, Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2002,



Not. Orn. 46 (3), 157-178.Lontkowski J., 2000, Recenzja: Mullarney K, Svensson L., Zetterstrom D. Grant P. J.,

1999. Collins Bird Guide. HarperCollins, London, 400 pp., Not. Orn. 41 (1), 99-100.Makomaska-Juchniewicz M., Tworek S. (red.), 2003. Europejska sieæ ekologiczna

Natura 2000 � problem czy szansa?, IOP, Kraków.Mazurkiewicz-Boroñ G., 2000, Charakterystyka zlewni zbiornika, [w:] Starmach J.,

Mazurkiewicz-Boroñ G., Zbiornik Dobczycki. Ekologia-eutrofizacja-ochrona, Zak³.Biol. Wód. im. K. Starmacha PAN, Kraków, 35-38.

Mullarney K., Svensson L., Zetterstrom D., Grant P.J., 1999, Collins Bird Guide,HarperCollinsPublishers, London.

Starmach J., Jelonek M., 2000, Specjalistyczna gospodarka rybacka � jeden z czynnikówochrony jako�ci wód, [w:] Starmach J., Mazurkiewicz-Boroñ G., ZbiornikDobczycki. Ekologia-eutrofizacja-ochrona, Zak³. Biol. Wód. im. K. StarmachaPAN, Kraków, 233-240.

102

Micha³ Baran

Tomia³ojæ L., Stawarczyk T., 2003, Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebno�æi zmiany, PTPP �pro Natura�, Wroc³aw.

Walasz K., Mielczarek P., 1992, Atlas ptaków lêgowych Ma³opolski 1985-1991,Biologica Silesiae, Wroc³aw.

Walasz K. (red.), 2000, Atlas ptaków zimuj¹cych Ma³opolski, MTO, Kraków.

Strony internetowehttp://www.czaplon.most.org.pl/p/rybitwy.htmhttp://www.digiscoping.republika.pl/http://lunety.w.interia.pl/http://www.optyczne.plhttp://www.ptaki.info/vademecum/

Micha³ BaranMy�lenice

Micha³ Baran

The birds of the Dobczyce Water Reservoir:Diversity, number, spatial distributionand protection in the years 1986-2006

Summary

1. Introduction

Birds are the most spectacular element of nature concerning their look, beha-viour and number. It is rather easy to observe and study that group of animals. TheEuropean Union made birds an indicative element of nature protection by passing aso-called Bird Directive which defines the species and numbers of birds that shouldbe protected in the Areas of Special Protection within the network Natura 2000 (Ma-komaska-Juchiewicz, Tworek 2003). Observations and studies of birds are not onlymade by scientists. Birdwatching is one of the most popular hobbies in the Western

103

The birds of the Dobczyce Water Reservoir...

Europe at present, e.g. in Great Britain, the Netherlands, Scandinavian countries.Poland is an attractive country for the birdwatchers as there are still many wild areaspreserved, with species already almost exctinct in the Western Europe. The completeprotection of the Dobczyce Water Reservoir favours the peaceful existence of thebirds. The aim of this paper is to show the richness of the bird species occurringaround the Reservoir and to present the most attractive places and seasons forbirdwatching.

The acronyms used in the text, e.g. [AB] or [EB], are explained in the Ack-nowledgements.

2. Material and methods

The data used consist of the author�s observations made in the years 1997-2006 (Fig. 1), with binoculars 15x50 and 10x42, and spotting scopes 25-50x60 and50x82, from the reservoir�s bank. In the times of birds� abundance the number ofspecies and birds was determined while driving around the reservoir, from the viewpoints shown in Fig. 2. Also published and unpublished data from 1986-2006 wereused. The water fowl species are marked in bold in the table, and the term is used inaccordance with the list given by Ferens and Wasilewski (1977), with a few addi-tions. Observations for which the acceptance of the Avifaunistic Commission is re-quired were accepted, except the observation of the Egyptian goose, currently beinginvestigated.

3. Species diversity and numberof birds at the Dobczyce Water Reservoir

The species composition and the number of birds around the Dobczyce Re-servoir changes in short- and long-term, and depends on geographical location (theCarpathian Foothills), the depth of the reservoir, pool level, land management at thebanks and the ban for recreation (Gwiazda 1996a). From 1990s to 2003, the retreatzone of the reservoir was very favourable for the shore birds (photo 1, all photos canbe in the appendix at the end of the volume) (Baran, Gwiazda 2006). Then due tolong-lasting low pool level, the area was covered by the willows Salix sp. making anew biotope. More stable is the open area of the Dobczyce and My�lenice pools.

3.1. Species and bird groups

There were 226 bird species registered at the Dobczyce Reservoir and itsvicinity (table 1). There are no other reservoirs nearby so many birds chose that oneas breeding place or a place to rest during migrations. The species composition chan-ges during the year (Fig. 3). Below the main orders of birds living at the DobczyceWater Reservoir are presented with the observations of rare species and numbers ofmost common ones. The numbers in brackets correspond to the numbers given to thespecies in the table.

104

Micha³ Baran

Order: Gaviiformes (Loons; No. 1-3)There are three species of loons in the study area. They have splendid fe-

eding conditions at the reservoir where lots of fish can be found. It is best to observethe loons from October to December unless the lake is frozen. The largest amount ofloons in Ma³opolska in winter was observed at the Dobczyce Reservoir on 6th Dec.,1987 (Walasz 2000). The great northern loon was observed 2-6 Nov., 2003 [MB, JN,CP] (photo 2) and 28 Nov., 2004 [MC] (Komisja Faunistyczna 2004 and 2005). Thatspecies occurrs in Poland very rarely.

Order: Podicipediformes (Grebes; No. 4-8)There are five species of grebes in the study area (photo 3). The most com-

mon is great crested grebe (up to 450) and it reduces significantly the water blossomscaused by algae (the biomanipulation theory, Gwiazda 2000b). Red-necked grebeand black-necked grebe are very rare, seen only passing by.

Order: Pelecaniformes (Pelicans, Cormorants and Allies; No. 9)It is only one species, the cormorant, constantly growing in number. The

maximum concentration was observed on 25th Sep., 1998 (460) and 7th Oct., 1998(470) [MB].

Order: Ciconiiformes (Herons, Ibises and Allies; No. 10-19)In Droginia there is the grey heron breeding colony (photo 4). Apart from

breeding season their concentration reaches 200-230 (7th Oct, 1998, [MB]). Otherspecies of heron are seen only in migration, e.g. white stork, three pairs nesting (My-�lenice, Droginia, Dobczyce) (photo 5), 22 birds seen migrating on 17th Aug., 1998[MB].

Order: Anseriformes (Waterfowl; No. 20-44)It is a very numerous group of birds, consisting of swans, gooses and ducks.

Mute swan is present all year long, the maximum number (36) was observed on 15th

Oct., 2000 [MB]. Gooses are seen very rarely due to lack of feeding places. In lateautumn and winter mallards dominate with the concentration of 3000-3200. Goosan-der has occurred at the reservoir since a few years with regular breeding and it is theironly large breeding place in Ma³opolska (Kajtoch, Piestrzyñska-Kajtoch 2005). Themost interesting observed species are egyptian goose, eider, common scoter and fer-ruginous duck. The largest concentration of Tufted Duck (photo 6) occurred on 18thMarch, 1999, and 24th Oct., 2002: 40 birds [MB].

Order: Falconiformes (Hawks, Eagles, Falcons and Allies; No. 45-60)The birds of prey often come and hunt at the reservoir willingly as they find

food easily there. Typical species of the water environment are osprey (can be seen inMay, September and October), white-tailed eagle, the largest Polish bird of prey (lateautumn and winter) and black kite (seen once on 18th May, 2002 [MB]). Other spe-cies seen occasionally are: Montagu�s harrier [MB], hen harrier [RG], rough-legged

105


buzzard [KK], lesser spotted eagle [MB, £K], peregrine [MB, MK], red-footed fal-con [MB].

Order: Galliformes (Pheasants, Grouse, Quail and Allies; No. 61-63)On the fields around the reservoir quail, grey partridge and pheasant have

their nests.

Order: Gruiformes (Rails, Cranes and Allies; No. 64-70)The most spectacular observation was the male of Baillon�s crake on 24th

April, 1990. It has been the only observation of that species in Poland after the Se-cond World War ([RG], Gwiazda 1992, Tomia³ojæ, Stawarczyk 2003). Other obse-rvations concern: crane, corn crake, water rail and little crake.

Order: Charadriiformes (Shorebirds, Gulls and Allies; No. 71-116)The occurrence of the birds belonging to that order was discussed in detail in the

paper by Baran and Gwiazda (2006). There were 32 species documented (photo 7-9).The most interesting observations include e.g.: oystercatcher, black-winged stilt, avocet,golden plover, red knot, sanderling, curlew sandpiper, broad-billed sandpiper, jack snipe,great snipe, bar-tailed godwit, whimbrel, marsh sandpiper, turnstone, red-necked phala-rope. Also gulls, terns and skuas belong to that order and were seen at the reservoir.Black-headed Gull (photo 10) is one of the dominating species reaching even 4000 birds(Walasz 2000).

Order: Columbiformes (Pigeons and Doves; No. 117-120)There are three breeding and migratory species of that order that occur in the

study area. Collared dove is present all year long.

Order: Cuculiformes (Cuckoos and Allies; No. 121)There is only one species of that order, cuckoo, a breeding parasite in rela-

tion to the passerine birds living in the water environment.

Order: Strigiformes (owls; No. 122-124 in table 1)Tawny owl and long-eared owl were seen in their breeding period close to

the reservoir [KK]. Short-eared owl was seen in April 1990 in the Wolnica Bay [RG].

Order: Apodiformes (Swifts and Hummingbirds; No. 125)Common Swift regularly feeds at the reservoir.

Order: Coraciiformes (Kingfishers and Allies, No. 126-127)Kingfisher can be seen regularly at the reservoir. Hoopoe occurs in spring

[MB, AB, RG].

Order: Piciformes � Dziêcio³owe (Woodpeckers and Allies; No. 128-133)Six species of woodpecker can be seen regularly in the forests around the reservoir.

106

Micha³ Baran

Order: Passeriformes (Songbirds and Allies; No. 134 -225)The songbirds and allies are the most numerous group in the study area (pho-

to 11-17). Some of them are connected with the water environment, others with fields,meadows, forests and villages. The most interesting observations are: crested lark[MB, AB], yellow wagtail M.f.thunbergii [MB], citrine wagtail ([MB], Komisja Fau-nistyczna 2004), water pipit [MB, PM, DN], red-throated pipit [PM, MB, AB], blu-ethroat [MB, £K], lesser grey shrike, a species becoming almost extinct in Poland([MB], Komisja Faunistyczna 2003).

3.2. Number of birds

The changes in the number of birds during a year are shown in Fig. 4. Theydiffer significantly from maximum bird concentration shown in Fig. 3. On average,the largest number of water fowl species can be expected in late autumn and in win-ter, when ducks, gulls, grebes and cormorants make large flocks (Gwiazda 1996b,2000a). There may occur even over 4000 birds at the same time. The smallest num-ber of birds is noted when the reservoir is frozen and during the breeding season (dueto the lack of favourable nesting places).

4. Interesting ornithological places at the Dobczyce Water

The most interesting places are marked in Fig. 5 and those are breeding, fe-eding and resting places for the species occurring at the Dobczyce Water Reservoir.

4.1. The Dobczyce Pool (photo 18)

It is the place of late-autumn and winter concentration of the birds from theAnseriformes order (mainly mallards), gulls, cormorants, grebes and loons. The damis used by birds to rest (photo 19). Observations may be made from the view points1-4 (Fig. 2). When the reservoir is frozen the birds can be observed at the Raba riverbelow the dam.

4.2. The Wolnica Bay

It is a very shallow part of the reservoir, with water plants above thewater surface. Many species have their breeding places there. At low waterlevel, marshy banks can be seen and they are attractive e.g. for the shore birdsor waders and herons. Observations can be made from the bridge going across thebay (No. 5 in Fig. 2).

4.3. Droginia

The forest at the reservoir bank is the breeding place of grey heron (photo 4),kestrel and hooded crow. At low water level, feeding places for the shore birds can be

107


seen. There is also a good view at the My�lenice pool with cormorants, great crestedgrebe and goosander.

4.4. The area of the retreat zone of the reservoir

It is a shallow part of the reservoir, regularly and quickly silted up by theRaba river. Until 2003 it was covered with scarce vegetation, and therefore it wasattractive for the the shore birds (Baran, Gwiazda 2006). At present it is covered bythe willows (Salix sp.), where the passerine birds have breeding and feeding places(photo 1). The birds use the wall along the dyke between Osieczany and Droginia asan attractive observation point. Wagtails (photo 11), shrikes and crows can be seenthere most often. Close to the western side of the retreat zone of the reservoir thereare 3 ponds where mallards, moorhens, penduline tits and kingfishers can be seen.

4.5. Cultivated fields and meadows in Osieczany (photo 20)

It is a breeding place for species living in the fields and meadows: quail, corncrake, lapwing (photo 8), yellow wagtail (photo 11), stonechat (photo 13) and a fe-eding place for common buzzard, kestrel, great grey shrike, hooded crow and starling.

4.6. The area of the retreat zone of the reservoir under extension works (pho-to 21)

Since 2005 the area where the Raba river enters the Dobczyce Reservoir hasbeen used to extract the gravel for the construction of a road nearby. So far the riverbed was deepen and widened. Islands are planned to be constructed and they will bea good nesting and feeding place e.g. for plovers (photo 9), gulls and terns.

5. Bird protection at the Dobczyce Reservoir

5.1. Threats

Changes of water level are dangerous for birds during the breeding season,as the nests either become accessible for predatory mammals (e.g. fox, dogs, cats) orflooded if located on banks and islands. Another threat is fishing (Starmach, Jelonek2000). Diving birds (loons, grebes, ducks, coots, cormorants) may get tangled innets, but it happens only to a few birds per year. There are not enough places favoura-ble for building nests. In spring local farmers burn down old, dry grass which maycause some losses in bird population.

5.2. Protection

Almost all bird species occurring at the reservoir are protected. The reservoiris not accessible and not used for tourism so people do not disturb the birds. Actions

108

Micha³ Baran

that would significantly improve the situation of birds breeding at the reservoir are:breeding platforms for terns, breeding boxes for goosanders and goldeneyes and bre-eding baskets for ducks.

5.2.1. Platforms for terns

It is a method used in Poland e.g. in the Upper Vistula valley, at the waterreservoirs which do not have natural islands, floating vegetation and are characteri-zed by water level changes (http://www.czaplon.most.org.pl/p/rybitwy.htm). Manyspecies of terns should be protected actively as they are endangered by river regula-tions and land reclamation. Many species feed on fish which may positively influen-ce the reservoir�s fertility (Gwiazda 2000b). If a few platforms were built and placedon the reservoir it would create very good breeding conditions for terns, gulls andshore birds. The platforms should have dimensions 3 x 3 m or 4 x 2 m and be placedseveral meters away from the reservoir�s banks. Platforms may be used by the birdsafter the breeding season as resting places.

5.2.2. Breeding boxes

The location of breeding boxes invented by Soko³owski (Jab³oñski et al. 1983)for tawny owl in forests around the reservoir will enable nests construction for largernumber of goosanders and goldeneyes (Kajtoch, Piestrzyñska�Kajtoch 2005).

5.2.3. Breeding baskets

The breeding baskets for ducks work well in still waters. They are located inwater vegetation reaching above the water, far from the banks, preferably on a wo-oden stage from which ducks have easy access to the artificial nest. The stage isstabilised by stakes driven into the bottom. The baskets may have various shapes(Jab³oñski et. al 1983).

6. When and how can we observe the birdsat the Dobczyce Water Reservoir?

6.1. Seasons and time of the day

Birds should be observed in the morning and afternoon when they are mostactive (Czapulak et al. 1987). However, water reservoirs influence local climate (Ma-zurkiewicz-Boroñ 2000), so in autumn and spring morning observations may be distur-bed by the fog. The largest number of days with fog occurs from September to Januarywith the maximum in November, 7.1 day per month on average (unpublished data fromthe years 1988-2003 from the Research Station of the Institute of Geography and Spa-tial Management, Jagiellonian University, in Gaik-Brzezowa). Therefore, in those monthsthe observations of birds should be started later, about 10 a.m. when the fog disappears.

109


The wind speed is usually higher over the reservoir and the sensible temperature lowerwhich causes a discomfort in making observations (waves, movements of the observa-tion instruments, observers feeling cold). In December and January when the reservoiris frozen birds move below the dam where unfrozen water is available all winter long.In autumn the water level is usually the lowest which causes the marshy banks andislands to show up, especially in the retreat zone of the reservoir and in the WolnicaBay. It enables the easy observation of ducks, shorebirds, and herons.

6.2. Books

Birdwatchers can find all necessary information in various manuals (Czapu-lak et. al. 1987, Van den Berg et al. 2003, Chandler, Unwin 2006). Another source ofinformation is Internet, e.g.: http://www.ptaki.info/vademecum/. The best bird guidein Polish is the one by Jonsson (1998), and the best European one is Collins BirdGuide (Mullarney et al. 1999, Lontkowski 2000). To compare the occurrence of birdsat the Dobczyce Reservoir in the past and at present it is necessary to use the booksby Tomia³ojæ and Stawarczyk (2003) and the monographs by Walasz and Mielcza-rek (1992) and Walasz (2000).

6.3. Optical equipment

Bird observations at large reservoirs can be made only with special opticalequipment (photo 22, 23) (Czapulak et al. 1987). The binoculars should have magni-fication of 10 times (10x) but not more than 12 because it causes the image to twin-kle which makes impossible to identify the species or bird age (Betleja 2005). Thelarger magnification, the smaller field of view which makes difficult to count theflocks (K³osowski 2006). Standard binoculars have the parameters 10x50 and 10x42(magnification x lens diameter in mm). Apart from the binoculars, also spotting sco-pes are useful during the observations. Their magnification is from 20 to 60. Spottingscopes need tripods. The most popular are those by Manfrotto and Velbon. The spot-ting scopes can be turned into cameras (lens) of great focal length (the digiscopingtechnique) (Fot. 23) (http://www.digiscoping.republika.pl/) (Faber 2005).

7. Conclusions

1. There are about 226 bird species at the Dobczyce Water Reservoir.2. The Reservoir is attractive mainly for migrating birds.3. There are not enough breeding places due to changes of the water level,

lack of islands, no floating vegetation and no trees with holes scooped outin a tree trunk.

4. The largest number of water fowl species occurs in spring (March-May)and autumn (July-October).

5. There are many bird species at the Dobczyce Water Reservoir of nationaland regional significance: great northern loon, slavonian grebe, purple

110

Micha³ Baran

heron, little egret, spoonbill, egyptian goose, eider, common scoter, long-tailed duck, red-footed falcon, baillon�s crake, oystercatcher, black-win-ged stilt, avocet, turnstone, bar-tailed godwit, red knot, broad-billed sand-piper, marsh sandpiper, great snipe, jack snipe, red-necked phalarope,mediterranean gull, sandwich tern, parasitic skua, short-eared owl, red-throated pipit, citrine wagtail oraz lesser grey shrike.

6. The largest concentrations of water fowl species birds are observed inlate autumn and in winter (October-December), unless the lake is frozen.

7. The most attractive places for diving birds are those close to the dam (theDobczyce Pool), for the breeding birds, migrating shore birds and gralla-torial birds it is the retreat zone of the reservoir and the Wolnica Bay,fields in Osieczany and heron breeding colony in Droginia.

8. The direct and indirect protection of the water intake point is favourablefor the bird protection at the reservoir.

9. The preferred forms of bird protection are platforms for terns, breedingboxes and breeding baskets for ducks.

10.The observations of birds at the Dobczyce Water Reservoir are most effi-cient when made with a spotting scope.

Acknowledgements

The author thanks the following persons for providing their unpublished ob-servations: Andrzej Bisztyga [AB], Edward Bobe³ [EB], Micha³ Ciach [MC], RobertGwiazda [RG], £ukasz Kajtoch [£K], Miros³aw Kata [MK], Pawe³ Ko³odziejczyk[PK], Krzysztof Kus [KK], Pawe³ Malczyk [PM], Jacek Niemiec [JN], Damian No-wak [DN], Cezary Pióro [CP], Damian Wiehle [DW]. The observations made by theauthor are marked by [MB]. The author thanks the Regional Water ManagementOffice in Cracow for the agreement to enter the dam, and the Municipal Waterworksand Sanitation Office in Cracow for the agreement to use the water intake point inDobczyce to make observations of loons at the Dobczyce Pool in November 2003.

Micha³ BaranMy�lenice

111

Maria Topa, Anna Sto¿ek

Historia Muzeum Regionalnego PTTKim. W³adys³awa Kowalskiego w Dobczycach

Historia Dobczyc, ma³ego miasteczka wspaniale wkomponowanego w piêk-ny krajobraz doliny Raby, jest bogata i bardzo d³uga. Ju¿ we wczesnym �redniowie-czu istnia³a tutaj osada, której król Kazimierz Wielki potwierdzi³ w roku 1362 prawamiejskie. Z osob¹ wielkiego króla ³¹czy siê równie¿ zamek gotycki, w którym rezy-dowa³y znacz¹ce dla kraju rody: Wierzynków, Lanckoroñskich i Lubomirskich.O znaczeniu tej budowli �wiadczy fakt, ¿e go�cili tu ksi¹¿êta i monarchowie, a jejmury by³y �wiadkami wielu wydarzeñ historycznych. W okresie renesansu zamekstale rozbudowywano. O jego �wietno�ci w tym okresie mo¿e �wiadczyæ fakt, ¿ezamek liczy³ wówczas 76 pomieszczeñ (fot. 1 � fotografie znajduj¹ siê w za³¹cznikuna koñcu tomu). Wojny szwedzkie w II po³owie XVII wieku i dewastacje w wiekunastêpnym dope³ni³y dzie³a zniszczenia. Przez dwa wieki g³ówna budowla na wzgó-rzu zamkowym popad³a w ruinê, któr¹ pokrywa³a ziemia, drzewa i krzewy (fot. 2, 3).Dzi� nie pozosta³oby po niej prawie �ladu, gdyby nie ofiarny czyn mieszkañcówDobczyc, zw³aszcza dzia³aczy PTTK, skupionych wokó³ pasjonata miejscowych za-bytków, mgra W³adys³awa Kowalskiego (fot 4). Zas³ugi twórcy muzeum i równo-cze�nie jego kustosza od samego pocz¹tku by³y znacznie wiêksze, ni¿ te, które ³¹cz¹siê z przywracaniem �wiadectw przesz³o�ci. W �rodowisku dobczyckim dokona³ onrzeczy tak niezwyk³ej, ¿e do dzi� nosi ona miano dzie³a historycznego. W³adys³awKowalski, po�wiêcaj¹c najpiêkniejsze lata swojego ¿ycia, przywróci³ spo³eczeñstwu�wiadomo�æ historyczn¹, sta³ siê wzorem dla wielu muzeologów i spo³ecznych opie-kunów zabytków (Kowalski 1989).

My�l utworzenia Muzeum Regionalnego w Dobczycach zrodzi³a siê na po-cz¹tku lat 50. XX wieku. Niestety, z braku lokalu plan ten nie zosta³ zrealizowany.Dopiero rok 1959 przyniós³ nadziejê na otwarcie placówki kultywuj¹cej bogat¹ prze-sz³o�æ miasta i okolicy. Wtedy bowiem powsta³o Ko³o Mi³o�ników Dobczyc, którepoczyni³o starania o rozpoczêcie wykopalisk na Górze Zamkowej. W du¿ej mierze



112


przyczyni³a siê do tego wystawa historii miasta i zamku, sporz¹dzona na sze�ciuplanszach przez W³adys³awa Kowalskiego, a eksponowana w Miejskiej Bibliotecei obja�niana przez emerytowan¹ nauczycielkê Józefê Bergel, gorliw¹ orêdowniczkêutworzenia Muzeum.

Poniewa¿ Ko³o Mi³o�ników Dobczyc nie mog³o uzyskaæ osobowo�ci praw-nej, przeistoczy³o siê wiêc w Ko³o PTTK przy Oddziale w My�lenicach. Przy popar-ciu Zarz¹du Okrêgu PTTK w Krakowie, g³ównie Okrêgowej Komisji Ochrony Za-bytków oraz przewodnicz¹cego Powiatowej Rady Narodowej Józefa Æwika, po wie-lu trudno�ciach uzyska³o zgodê Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, dr HannyPieñkowskiej, na rozpoczêcie wykopalisk, z zastrze¿eniem jednak, ¿e prace prowa-dzone bêd¹ za pieni¹dze zgromadzone przez Ko³o. Dziêki wielkiemu zapa³owi cz³on-ków PTTK i m³odzie¿y, a tak¿e wielkiej ofiarno�ci spo³eczeñstwa rozpoczêto jesie-ni¹ 1960 r. prace odkrywcze (fot. 5), pod czujnym okiem niestrudzonego spo³eczni-ka, wybitnego archeologa Gabriela Leñczyka (Kowalski 1989). W czasie kolejnychprac wykopaliskowych, spod wielometrowej warstwy gruzu i ziemi, zaczê³y ukazy-waæ siê zrêby parteru zamku. Du¿e ilo�ci skorup, ceramiki, naczyñ szklanych, porce-lanowych, wielobarwnych kafli piecowych oraz metalowe czê�ci przedmiotów co-dziennego u¿ytku, znalezione podczas prac wykopaliskowych, da³y pocz¹tek za³o-¿eniu muzeum. Wyeksponowano je ju¿ w 1963 r. w ma³ym baraku, który sta³ przywej�ciu na wykopaliska, i udostêpniono je zwiedzaj¹cym.

Prace wykonywano najpierw spo³ecznie, by udowodniæ, ¿e marzenia mog¹staæ siê rzeczywisto�ci¹. Rado�æ z prac by³a ogromna, co jaki� czas odgruzowywanofragment jakiego� pomieszczenia, znajdowano wiele przedmiotów u¿ytkowych jakmisy, dzbany, fragmenty naczyñ glinianych, groty, czê�ci zbroi, fragmenty posadzek.Trzy lata pó�niej eksponaty przeniesiono do dwóch zrekonstruowanych sal zamko-wych, gdzie oficjalnie otwarte zosta³o Muzeum Regionalne PTTK. W 1966 r. udo-stêpniono do zwiedzania dawn¹ sieñ zamkow¹ i kaplicê, a dwa lata pó�niej lochwiêzienny (fot. 6, 7, 8). Wie�æ o odkopanych �skarbach� rozchodzi³a siê szerokopoza Dobczyce, st¹d te¿ liczba zwiedzaj¹cych i podziwiaj¹cych wykopaliska stalewzrasta³a. Mija³y miesi¹ce i lata. W 1975 r. prace wykopaliskowe przejêli archeolo-dzy: Stanis³aw Buratyñski, Antoni Jod³owski i Roman Zaj¹c. W 1980 r. do zwiedza-nia udostêpniono izbê tortur. W latach 1984-1985 oddano drug¹ piwnicê, urz¹dzaj¹cw niej Izbê Pamiêci Narodowej, a w latach 1989-1991 pomieszczenie nazwane pó�-niej sal¹ maszkaronów. Ostatni¹ komnat¹, która oddana zosta³a w 1995 r., by³a salaw zamku �rednim. Salê tê po�wiêcono i nazwano imieniem W³adys³awa Kowalskie-go, który zmar³ w 1993 r.

Prace wykopaliskowo-rekonstrukcyjne w wiêkszo�ci prowadzono w ramachczynu spo³ecznego. Pod koniec lat 80. XX w. jego warto�æ w przeliczeniu siêga³a 30mln z³. W latach 1960-1975 prace wspomagane by³y z dotacji Wojewódzkiego Kon-serwatora Zabytków w Krakowie, Wydzia³u Kultury PRN w My�lenicach oraz UrzêduMiasta Dobczyce. Od 1976 r. by³y dotowane przez Zarz¹d G³ówny PTTK w Warsza-wie, Zarz¹d Wojewódzki PTTK w Krakowie, Ministerstwo Kultury i Sztuki (stara-niem dra Franciszka Midury), zasilane dochodami ze zbiórek ulicznych, imprez or-ganizowanych przez Amatorski Zespó³ Teatralny, dotacjami miejscowych zak³adów

113

Historia Muzeum Regionalnego PTTK im. W³adys³awa Kowalskiego w Dobczycach

pracy, dobrowolnymi ofiarami mieszkañców Dobczyc oraz wiêkszymi dotacjamiindywidualnych fundatorów, których nazwiska warto tutaj wymieniæ: Julia i W³ady-s³aw Bartlagowie, Eleonora i Stanis³aw ¯arnowieccy z USA, Klub Miasta Dobczy-ce w Chicago, Teodor Wisiorek z Czas³awia. Ta dodatkowa pomoc pozwala³a nauzupe³nienie wci¹¿ niewystarczaj¹cych potrzeb op³acania indywidualnych fachow-ców, pracuj¹cych przy rekonstrukcji oraz zakupu materia³ów budowlanych. Bez nichdalsza odnowa zamku by³aby niemo¿liwa.

W rozwi¹zaniu tych trudno�ci po�pieszyli z pomoc¹ pozyskani dla sprawyodnowy zabytków � g³ównie zamku � patronowie: Dyrekcja i Za³oga Kopalni ¯upSolnych w Wieliczce (naprawa i budowa nowego mostu do zamku � lata 1976, 1987),Dyrekcja, Kierownictwo i Za³oga Wydzia³u Szynowego MPK Kraków (szyny na most,kraty do okien i drzwi, drzwi metalowe, wszelkie zabezpieczenia, odnowienie piwni-cy i zaplecza wraz z wyposa¿eniem, pomoc fizyczna, transport), Pañstwowy O�rodekMaszynowy Brz¹czowice �Dobczyce (instalacja elektryczna, wodoci¹gowa, transportsamochodowy i in.), Kierownictwo i Za³oga �Stomil� Dobczyce, m³odzie¿ Zespo³uSzkó³ Elektrycznych i Internatu w Dobczycach, Szkó³ Podstawowych z: Brzezowej,Winiar, Krzes³awic, Dobczyc i druhowie Ochotniczych Stra¿y Po¿arnych. Wszyscyoni pomagali przy pracach fizycznych, w zale¿no�ci od potrzeb.

W latach 80. XX w. rozpoczêta zosta³a budowa zapory wodnej u podnó¿azamku (fot. 9). Inwestycja ta wi¹za³a siê z usuniêciem starych budynków z terenówprzeznaczonych na zalanie. Wtedy zrodzi³ siê pomys³ na utworzenie przy zamkuskansenu, który mia³ byæ dzia³em etnograficznym muzeum, tym bardziej, ¿e pierw-szy obiekt zosta³ przewieziony ju¿ w 1968 r. � by³a to karczma, która tradycyjnienazywana jest �Na Zbóju� (fot. 10). Obecnie w sk³ad skansenu wchodzi sze�æ bu-dynków: wspomniana XIX-wieczna karczma, przeniesiona z Krzyszkowic, spichlerzprzeniesiony z Zagórzan, piêtrowy kurnik przeniesiony z dworu w Gaiku (dzisiajtren zalany przez wody jeziora), dwie wozownie oraz cha³upa ch³opska z Dobczyc,w której utworzona zosta³a ekspozycja dotycz¹ca zwyczajów pogrzebowych (fot.11). Ponadto na terenie skansenu znajduje siê najstarsza kapliczka ziemi dobczyckiej(1604 r.), studnia z ¿urawiem, kierat i zabytkowe ule. W wyposa¿eniu Muzeum po-siada 1000 eksponatów etnograficznych, które wype³niaj¹ m.in. izbê czarn¹, alkierz,izbê cechów, ku�niê oraz tworz¹ bogat¹ ekspozycjê sprzêtu rolniczego (fot. 12, 13).Na bazie skansenu pielêgnowana jest tradycja, kultura regionu, twórczo�æ regional-na i zanikaj¹ce obrzêdy. Wi¹¿e siê to z gromadzeniem i przechowywaniem zanikaj¹-cych warsztatów rzemie�lniczych, licznych przedmiotów u¿ytkowych, obrzêdowych,ubiorów, opisów zwyczajów i obrzêdów oraz przekazywaniem dorobku przesz³o�cim³odym pokoleniom poprzez pokazy twórczo�ci regionalnej oraz lekcje i warsztatymuzealne.

Muzeum Regionalne PTTK im. W³adys³awa Kowalskiego posiada dzisiaj5 dzia³ów: geologiczny, archeologiczny, historyczny, sztuki i kultury materialnej orazwspomniany ju¿ etnograficzny. Prawie 2 tysi¹ce eksponatów znajduje siê w 10 po-mieszczeniach w zamku i 10 w skansenie. Corocznie odwiedza nas prawie 20 tys.turystów z kraju i zagranicy. Udostêpniamy zamek dzieciom i osobom niepe³no-sprawnym. Tutaj odbywaj¹ siê spotkania okoliczno�ciowe i rodzinne. Tradycj¹ sta³y

114


siê ju¿ imprezy na rozpoczêcie sezonu turystycznego � rokrocznie 3 maja. Wtedy,z rynku w Dobczycach na wzgórze zamkowe, wyrusza orszak królewski. Na czeleorszaku, zawsze na koniu, jedzie król Kazimierz Wielki, którego na zamku wita kasz-telan. Tutaj wszyscy uczestnicz¹ w mszy �w., odprawianej w kaplicy zamkowej.W tym dniu mo¿na uczestniczyæ w historycznym pikniku, obejrzeæ walki rycerskiei zabawy plebejskie (fot. 14, 15). Muzeum udostêpnione jest artystom do organizacjiwystaw twórców profesjonalnych, wystaw poplenerowych oraz m³odzie¿y, która pre-zentuje swoje zainteresowania i prace plastyczne. W sali im. W³adys³awa Kowal-skiego odbywaj¹ siê koncerty muzyki dawnej.

Praca i dzia³alno�æ muzeum znana jest szeroko w regionie. Bardzo czêstocz³onkowie PTTK otrzymuj¹ telefony i pro�by o przyjêcie eksponatów � przedewszystkim etnograficznych, które stanowi¹ pami¹tki rodzinne, a warte s¹, by ocaliæje od zniszczenia i zapomnienia.

W ostatnich latach Oddzia³ PTTK Dobczyce wykona³ powa¿ne i kosztownezabezpieczenie skarpy wzgórza i murów zamku po szkodach popowodziowych(fot. 16). Ta inwestycja uratowa³a zabytek od czê�ciowego zniszczenia. Ponadto wy-konana jest koncepcja i projekt wykonawczy rozbudowy ruin.

G³ównym zamierzeniem projektowym jest dalsza odbudowa ruin w takimzakresie, aby uzyskaæ znaczn¹ powierzchniê ekspozycyjn¹, z równoczesnym utrzy-maniem charakteru trwa³ej ruiny. Elementy powsta³e w latach 60.-80. XX wiekuzostan¹ utrzymane jako �wiadek tych dzia³añ. Dalsza odbudowa bêdzie jednak pro-wadzona w taki sposób, aby nawi¹zywa³a do tradycyjnej formy zamku rozbudowy-wanego od �redniowiecza do XVII w. i podkre�la³a warto�æ historyczn¹ obiektu.Nadbudowane zostan¹ dwie baszty, co pozwoli na zaakcentowanie obiektu w tere-nie. Baszty te z pewno�ci¹ bêd¹ spe³nia³y charakter wie¿ widokowych. Rozbudowazamku uwzglêdnia historyczny podzia³ na dolny i górny, z dwoma dziedziñcami.Uzyskanie nowych pomieszczeñ bêdzie mia³o istotne znaczenie dla funkcjonowaniazamku nie tylko jako muzeum, lecz tak¿e jako obiektu kultury (Bicz-SuknarowskaM., 2004).

Literatura:

Bicz-Suknarowska M., 2004, Zamek w Dobczycach: aran¿acja ruin z czê�ciow¹ od-budow¹ skrzyde³ wschodniego i po³udniowego, Kraków.

Kowalski W., 1989, Dobczyce: Muzeum regionalne PTTK w zamku i skansenie, Brzo-zów.

Maria Topa, Anna Sto¿ekPolskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze

Oddzia³ w Dobczycach

115

History of the Wladyslaw Kowalski PTTK Regional Museum in Dobczyce


History of the Wladyslaw KowalskiPTTK Regional Museum in Dobczyce

The history of Dobczyce, a small town beautifully situated in the picturesquelandscape of the Raba River Valley, is rich and long. In the early Middle Ages asettlement already existed. In 1362 King Casimir the Great confirmed the previoustown charter. With the person of the King, the gothic castle was inhabited by fami-lies important to our country: the Wierzynek�s, Lanckoronski�s, and Luboronski�s,and Lubomirski�s. The significance of the castle was great; princes and monarchsvisited it, and its walls witnessed many historical events.

During the Renaissance the castle continued to develop and finally, it conta-ined 76 rooms (photo 1; for photos see attachement at the end of the volume). TheSwedish Wars in the second half of the 17th century, as well as the devastation in thenext century, ruined the castle. Having been the main building on the hill before, theremains of the castle were covered with weeds and other growth (photo 2, 3). Todaythere would not be the slightest trace if not for the devoted action of Dobczyce resi-dents, especially Polish Tourist and Country-Lovers Society (PTTK) activists follo-wing Wladyslaw Kowalski (photo 4) � a collector of antiques and one who apprecia-ted monuments.

Since the very beginning, the share of a museum creator and custodian at thesame time, was much greater than those previously connected with restoration. In theDobczyce society he managed to achieve something so unusual that until now it isregarded as a historical work. Wladyslaw Kowalski devoted the best years of his lifeand brought back a public awareness of history. He became a leader as a social pro-tector of monuments (Kowalski 1989).

The thought of creating an ethnographic museum in Dobczyce arose in theearly 1950�s. Unfortunately, because of lack of room, the plan was not accomplishedat that time. In 1959 it was a dream to open a place cultivating the rich culture of thetown and surrounding area. An association was founded by interested people. Theorganization began excavating Castle Hill. In the process six sheets exhibiting thehistory of the town helped greatly. The sheets had been prepared by Wladyslaw Ko-walski himself. The objects were displayed in the Town Public Library by a retiredteacher, Jozefa Bergel, who was a strong supporter of the planned museum.

Since the Dobczyce Lovers� Society could not be incorporated, it became thePTTK Tourism Society, a division of Myslenice PTTK. With the support of the PTTKBoard in Cracow, mainly the Commission for the Protection of Historic Monuments,and the Chairman of the County National Board, Jozef Cwik, the division in Dobczy-

116


ce gained the support of the Provincial Historic Sites and Monuments Conservation,Chairwoman dr Hanna Pienkowska, agreed to begin excavations; provided the workwould be financed with funds collected by the local Tourism Society.

Due to the unbelievable enthusuasm of the PTTK members and youth, aswell as the great generosity of the local society, the work started in 1960 (photo 5),under the watchful eye of an unremitting leader and outstanding archeologist, Ga-briel Lenczyk (Kowalski 1989).

During the excavations from under many meters of debris the groundfloor ofthe castle was unearthed. Countless shards of clay pottery, dishes, glass, colorfulstove tiles and metal pieces of everyday objects were found, which made the mu-seum display possible. The exhibits were first displayed in a small barracks and shownto the public in 1963 at no charge, to prove that dreams could come true. It was a joyat new rooms when everyday objects such as pitchers, bowls, pottery pieces, spear-heads, parts of suits of armor, and fragments of stone flooring were found.

Exhibits were moved into two restored castle rooms three years later, and theRegional Museum PTTK was formally opened. In 1966 the former castle hallwayand chapel were made available. Two years later, the dungeon was ready for visitors(photo 6, 7, 8). News of �treasures� found on Castle Hill was circulating widely,increasing the number of visitors to the Museum. Time passed and in 1975 the exca-vation was resumed by archeologists: Stanislaw Buratynski, Antoni Jodlowski, andRoman Zajac.

In 1980 a torture chamber was opened in the cellar. Between the years 1984--85, another chamber in the cellar was prepared to house National RemembranceExhibits, and still, in 1989-1991 a room later named masks� chamber was madeready. The last room completed in 1995, was in the middle castle. It was dedicated to,and named for Wladyslaw Kowalski, who had died in 1993.

Excavation and reconstruction work had been mainly done at no cost byvolunteers. At the end of the 1980�s the value of the work was estimated to be nearly30 million PLN. Between 1960 and 1975 expenses were partially covered by theProvincial Historic Sites and Monuments Commission in Cracow, Culture Depart-ment of the County Board in Myslenice, and the Municipality of Dobczye. Since1976 financial help came from the Main PTTK Board in Warsaw, Voivod PTTKBoard in Cracow, and Ministry of Culture and Arts (thanks to Dr. Franciszek Midu-ra). Additional funds came from street collections, donations from local businesses,Dobczyce residents, as well as individual gifts from Julia & Wladyslow Bartlaga,Eleonora & Stanislaw Zarnowiecki, Dobczyce Club of Chicago, USA, and TeodorWisiorek from Czaslaw. This help supplemented much needed money to pay profes-sional advisors as well as to purchase necessary materials. Without that help, workon the castle would have been impossible.

To overcome financial problems Museum patrons were gained. We are in-debted and grateful to acknowledge with thanks the management and staff at Wie-liczka Salt Mine (for repairing and building a new bridge to the castle, 1976-1987);management and staff of Rail Department MPK � Cracow (rails, bars for windowsand doors, metal doors, security system, redecorating the cellar and storage room

117

History of the Wladyslaw Kowalski PTTK Regional Museum in Dobczyce

together with suitable equipment, as well as transport); the State Machine Centre inBrzaczowice � Dobczyce (electric power grid, plumbing fixtures, transportation, etc.);management and staff of �Stomil� Dobczyce; students of Electric Schools and Boar-ding in Dobczyce; Primary Schools in Brzezowa, Winiary, Krzeslawice, Dobczyceand volunteer Fire Department officers. They graciously helped with physical work,depending on whatever task needed attention.

Building a dam at the foot of the Castle Hill was to begin in the 1980�s (photo9). The project entailed destroying all buildings in the area which was to be flooded.Just then an idea came, to create a �skansen� (an ethnographical museum under thesky). Its first object was brought in 1968 � it was an inn traditionally called �On theRobber� (photo 10). Today the Skansen consists of six buildings: the 19 th century innfrom Krzyszkowice, a granary from Zagorzany, a two-story poultry house from Gaik(the area under water today), two coach houses and a peasant cottage from Dobczy-ce, in which an exhibition of funeral traditions and customs is shown (photo 11).Apart from that, the Skansen includes the oldest shrine of Dobczyce Community(1604), a well with a shadoof, a treadmill and ancient beehives. The Museum conta-ins 1,000 ethnographic exhibits, which are in the Black Room, Alcove, Chamber ofGuilds, the Smithy, and has created a rich exposition of agricultural machines, tools,and equipment (photo 12, 13).

The Skansen is a basis to retain tradition, culture of the region, local arts anddisappearing rites. It is dedicated to preserving handicraft workshops on the decline,numerous historic utilitarian and ritual objects, clothes, descriptions of customs andrites, as well as handing down achievements from the past to new generations thro-ugh shows of regional creations, live lessons and museum workshops.

Today the Wladyslaw Kowalski Regional Museum has five divisions; geo-logical, archeological, historical, arts and material culture and, as mentioned be-fore, ethnographical. Almost 2,000 exhibits are contained in ten castle rooms,and 10,000 in the Skansen. We welcome 20,000 tourists annually. The Castle andSkansen are accessible to everyone, including children and the handicapped. Itis a place for family celebrations and traditionally begins the tourist season onMay 3rd. On that day, a royal retinue sets off from Dobczyce Market Square toCastle Hill. King Casimir the Great on horseback, leads the procession and isgreeted at the castle by a Castellan. Mass is celebrated in the castle chapel. Visi-tors can participate in a historical party, watch Knights fights and plebeian plays(photo 14, 15).

The Museum is open to professional and amateur artists whose art is shownin the Wladyslaw Kowalski Chamber. Medieval music concerts are also presented inthis chamber.

Museum activities are well known in the area. Occasionally, Museum mem-bers are offered objects (mainly ethnographic) which were family possessions, to bepreserved and shared with visitors. The PTTK Tourism Society in Dobczyce provi-ded a costly safeguard for the hill slope and castle walls after the 1997 flood (photo16). The effort saved the building from partial destruction. In addition, an extensionof castle ruins has been made.

118


An objective of the project is further expansion of the castle to acquire moreexhibition space without changing its character. The elements built between the latterpart of the 20th century remain as witness to the builders� efforts. The next parts of thecastle will resemble its traditional form created from the Middle Ages to the 17th

century and are intended to accent its historical value. Two towers are planned, whichshould make the castle more visible at a distance.

The extension of the castle rooms meets its historical value and will enhancethe buildings (Bicz-Suknarowska 2004).

Maria Topa, Anna Sto¿ekPolish Tourist and Country-Lovers Society (PTTK)

Branch Dobczyce

119

Juan Manuel Lapuente, Pamela Carolina Köster

Fuendetodos: New environmental tourist strategyfor sustainable rural development

1. Introduction

1.1. Geography

1.1.1. Physical geography

Fuendetodos is located at 0º57�E, 41º20�N, about 42 km to the south fromZaragoza, Aragón, North-eastern Spain. Fuendetodos is a small municipality, its ter-ritory spreads over 61.7 km2. The village itself is located about 750 m above sealevel, while the altitude within the territory varies between 540 m and 865 m a.s.l.Several minor ranges cross the area from east to west, marking the transition betweenEbro Basin and Iberian mountain System. This territory is comprised within a sedi-mentary region with abundance of gypsum, limestone and marle. Main ranges inFuendetodos, Currú, Entredichos and Sierra Gorda, are formed by Jurassic limesto-ne, about 120 m. y. old. The sedimentary layers have experienced a long term erosionprocess, giving place to the present landscape dominated by low hills and relict plate-aus and ploughed by deep gorges locally known as �foces�.

Fuendetodos is located in the Mediterranean Region, thus it is submitted to aMediterranean climate with a continental influence which produce hot summers andquite cold winters. There�s not an official meteorological record of Fuendetodos it-self, but as a reference, meteorological data from Cariñena, one of the closest sta-tions, could be given. Annual average maximum and minimum temperatures are 23.1ºCand 1.8ºC, respectively, with an annual average temperature of 13.7ºC. There is aprovisional precipitation record from Fuendetodos (last 8 years) that gives an annualaverage precipitation of 420 mm, which is midway between records from Cariñena(536.1 mm) to the West, and Belchite (290 mm) to the East. Therefore, this area is



120


submitted to a dry climate with the typical Mediterranean oscillation: rainy springand autumn and dry summer, being May the month with the highest precipitation andJuly the lowest. As a consequence of the low precipitation and the absence of riversor other permanent water surfaces out of small artificial ponds excavated for sheepand goats, there is an important water scarcity in the whole territory. Drinking waterfor people has been traditionally obtained from domestic wells and it was a problemalong dry periods until the 1980s, when it had to be brought in tanks. Nowadays,there is a deep well (340 m depth) which provides an abundant water supply, not onlyfor Fuendetodos, but for other two more villages. There�s also a project to bringwater from the closest reservoir in next years.

1.1.2 Political Geography

Fuendetodos belongs to Comarca de Campo de Belchite, one of the �comar-cas� in which Zaragoza province is divided. Comarcas are small administrative zo-nes, formed by several municipalities. One of the municipalities or a town is thecapital or head of the comarca and there is where administrative offices are. Campode Belchite is a medium sized comarca (1043.8 km2) but one of the less populated(5221 inhabitants in 2005). This comarca is formed by 15 villages with their respec-tive municipalities (Fig. 1, Tab. 1). Each comarca is a juridical district, so there is acourt in Belchite. There is also Guardia Civil (rural police), a sanitary centre, firemenstation, banks and other services. Belchite was one of the small important towns inAragón until de Civil War, when it suffered a strong depopulation, as strong as theone suffered by Fuendetodos itself.

Villages in Comarca Campo de Belchite Inhabitants (2005) Almochuel 42 Almonacid de la Cuba 297 Azuara 643 Belchite 1621 Codo 224 Fuendetodos 173 Lagata 141 Lécera 776 Letux 413 Moneva 103 Moyuela 301 Plenas 117 Puebla de Albortón 154 Samper del Salz 124 Valmadrid 92

Table 1. Communities in the comarca Campo de Belchite and the number of inhabitants (data from 2005)

Tabela 1. Gminy tworz¹ce comarca Campo de Belchite i liczba mieszkañców (dane z 2005 r.)

121

Fuendetodos: New environmental tourist strategy...

Zaragoza is the most populated of the three provinces that form Aragón, oneof the autonomous communities in Spain. More than a half of Aragón�s population(1 269 027 inhabitants in 2005) lives in the city of Zaragoza (647 373 in 2005).Contrasting with the trend observed in rural areas, the city of Zaragoza has beenconstantly growing along the last century. Between 2005 and 2006, the city has expe-rienced a growth of 1.58 %, raising up to 660 895 inhabitants. This growing rate ispartly explained by immigration coming from other countries but also by constantdropping of people from rural areas in Aragón. The closest and most depressed co-marcas, such as Campo de Belchite, are the most affected by the attraction of Zarago-za, becoming the most aged and depopulated. Despite this entire general context,Fuendetodos population has officially raised to 180 inhabitants (2006), but just aro-und 150 of them spend the whole year in the village. It is a unique case in the comar-ca: the only village that not only has not lost population but has increased it. Popula-tion of the village has experienced the same decrease and migration process along20th century than the rest of the comarca and most of Aragón region.

As reflected in Fig. 2, from the peaking 674 inhabitants that Fuendetodoshad just before Spanish Civil War, population has been constantly decreasing, untilthe last decade. This decreasing process has been parallel to the general trend inmost of Spanish rural areas and has obeyed to similar causes: changes in economic

Fig. 1. Fuendetodos municipality in its geographic context

Ryc. 1. Po³o¿enie gminy Fuendetodos

122


activities and the attraction of big cities. The vicinity of Zaragoza, just 42 km awayfrom Fuendetodos, has been a powerful motor for depopulation, not only in thisvillage, but in the whole Comarca de Campo de Belchite, which became one of themost heavily depopulated in Aragón. Nowadays, Campo de Belchite populationdensity is the lowest in Aragón, with 5.4 inhabitants per km2. As Fig. 3 shows,Comarca�s population experience a really intense aging process. This process isdue not only to migration, but to the general trend in Spain along last decades,when the Country�s population has been achieving growth 0, and even a negativegrowth in many rural areas, because of the decrease in the average number of chil-dren per mother.

1.2. Nature in Fuendetodos

1.2.1. Flora and vegetation

Dry, continental Mediterranean climate in the region, combined with the lit-tological substratum, allows the growth of a Mediterranean vegetation well adapted

0

100

200

300

400

500

600

700

800

1900

1920

1940

1960

1981

2005

Years

Inha

bita

nts

Fig. 2. Evolution of Fuendetodos population along 20th century

Ryc. 2. Zmiany liczby ludno�ci Fuendetodos w XX w.

123


to the harshness of the conditions. Potential vegetation in Fuendetodos should be anholm oak forest (Bupleuro - Quercetum rotundifoliae) on most of the municipality.Quite degraded remains of this forest can still be seen on the hillside of small ranges,like Entredichos or Sierra Gorda. The present vegetation is the result of the interac-tion of traditional human activities with the resilience of habitats. More than the 60%of Fuendetodos territory is covered by forests or scrubland; these are the successionstages of degraded natural forest, but are quite well preserved when compared withthe surrounding territories.

Most of forest in Fuendetodos is Mediterranean pine forest, dominated byPinus halepensis, or mixed forests with holm oak, Quercus ballota, and Halepo pine.In a more intensively grazed and degraded stage there is a scrub dominated by Quer-cus coccifera, belonging to Rhamno licyoidis � Quercetum cocciferae. Most of thescrubland is a rosemary dominated low scrub, with a high density of Juniperus pho-enicea and Juniperus oxycedrus. The highest parts of the territory present the asso-ciation Sideritido-Lavanduletum and the lowest ones Rosmarino-Linetum. These scru-blands present a significant naturalness degree, with a high diversity and a surprisin-gly great number of species.

Many of present species have been traditionally used for medical purposesand many of them are known as aromatic plants, for instance: rosemary Rosmarinusofficinalis, thyme Thymus vulgaris, lavender Lavandula latifolia, sage Salvia lavan-dulifolia and many others like Artemisia herba-alba or Santolina chamaeciparyssus.

The most degraded areas, where cereal crops and intensive sheep grazinghave eliminated most of vegetable cover, are still interesting as samples of steppe-like landscape, where many species are both interesting and useful, such as espartoLygeum spartum, used for centuries to make strings, sacks, baskets and espadril-les. These apparently harsh areas are very important as habitat for many stepparianbird species, thus are becoming protected nowadays (photo 1 � all photos can befound in the attachement at the end of the book).

Fig. 3. Age distribution pyramid for Comarca de Campo deBelchite, where Fuendetodos belongs

Ryc. 3. Piramida wieku dla comarca Campo de Belchite

124


Probably the most singular and characteristic vegetable landscape in Fuen-detodos is formed by the really special relictic vegetation sheltered in the �foces�.These steep and protected gorges allowed a vegetation characteristic of humid placesto survive in a so dry and continental area, as remains of the vegetation which cove-red a larger part of Ebro Basin along more humid periods (photo 2). There are deci-duous trees forests, with species such as Montpellier maple Acer monspessulanum,Celtis australis, Pistacia terebinthus, Amelanchier ovalis, where lianoid plants likehoneysuckles Lonicera etrusca, or ivies Hedera helix, Tamus communis, creep overthe trees. Shrubs such as mount jasmine Jasminum fruticans, grasses like Moliniacaerulea or violets Viola suavis fight for light in the undergrowth. An unmistakablesign of humid conditions is to find up to five different fern species, Polypodiumcambricum, Ceterach officinarum, Adiantum capilli- veneris, Asplenimum onopterisand A. trichomanes growing on the rocky walls shaded by the trees.This singularhabitat is used as shelter by many different animal species, as we will see later. Theimportance of this special environment has been appreciated by Fuendetodos inhabi-tants from ancient times, helping to its conservation.

1.2.2. Fauna

Diversity in habitats and vegetation gives a chance to develop a great animaldiversity. For such a small territory, there is an amazing species richness, favouredby the heterogeneity of habitats and landscapes which creates a great variety of eco-tones and ecological niches. As an example of this huge animal diversity we couldtake into account the 148 vertebrate species catalogued by now. This figure includes6 batrachians, 10 reptiles, 107 birds and 25 mammalians. Near all batrachian andreptile species are catalogued as special interest species because of their rarity orvulnerability. Should be highlighted the great variety of raptor species (accipitridae,falconidae & estrigidae) and stteparian bird species, most of them included in Ap-pendix I of Birds European Directive or catalogued of special interest in NationalSpanish Catalogue. Between daily raptors there are nesting or yearlong staying po-pulations of griffon vulture Gyps fulvus, Egyptian vulture Neophron pernocpterus,golden eagle Aquila chrysaetos, short-toed eagle Circaetus gallicus, booted eagleHieraaetus pennatus, black and red kites Milvus migrans and M. milvus, goshawkAccipiter gentilis, hen harrier Circus cianeus, merlin Falco columbarius, peregrineFalco peregrinus, kestrel Falco tinnunculus. Between nocturne raptors there are eagleowl Bubo bubo, long-eared owl Asio otus, scops owl Otus scops, little owl Athenenoctua and barn owl Tyto alba. Stteparian birds that could be highlighted are thestone curlew Burhinus oedicnemus, black-bellied and pin-tailed sandgrouses Pteroc-les orientalis and P. alchata, Dupont�s lark Chersophilus duponti, thekla lark Galeri-da theklae, calandra lark Melanocorypha calandra, short-toed lark Calandrella bra-chydactyla, woodlark Lullula arborea, tawny pipit Anthus campestris, black wheate-ar Oenanthe leucura.

Between mammalians some species deserve special attention because of the-ir preservation status and their ecological importance as predators, such as wild cat

125


Felis sylvestris, badger Meles meles, Genetta genetta or Martes foina. There are alsobig omnivores with an important impact in ecosystems, like wildboar Sus scrofa,whose population is controlled by a sustainable and quite respectful hunting, due tothe lack of its only other predator, wolf, formerly abundant. Recent population reco-very and expansion has brought back roe-deer Capreolus capreolus and wild goatCapra hispanica (photo 3). Their restablishment is a sign of the huge change inmanagement of rural areas and especially hillside, which is becoming recolonized bywild herbivores as large livestock herds disappear.

All this biodiversity that is becoming a new valuable and exclusive resour-ce for the attraction of ecotourism and sustainable development practices, has beenpreserved in Fuendetodos thanks to traditional uses of the territory, respectful withenvironment, low impacting and therefore sustainable until nowadays. Change fornew uses should be as respectful and sustainable as possible to avoid loosing theseresources.

1.2.3. History of uses of the territory

There has been some human influence in this area since Neolithic times.There are remains of ceramic and human habitation about 4000 years old in �Cuevade Los Encantados�, a cave in the limit of Fuendetodos Municipality. This peopleprobably practiced some non-watered agriculture in the drier and lower areas to theEast, leaving Fuendetodos holm oaks and pines forests for hunting and firewood.

In Roman times, there were important populations practicing watered agri-culture all around Fuendetodos. There is a roman reservoir preserved until nowadaysin Almonacid de La Cuba, 14 km away. This reservoir provided water to the romanvilla of Azuara, and the village of Belchite. Botorrita, 20 km to the NW had an evenolder agricultural tradition, as reflected in the celtiberian texts found in the ruins ofContrebia Belaisca. By this time, there wasn�t a stable population in Fuendetodos,but romans came regularly to extract �caracoleña� stone from their quarries, whichthey used to build the roman bridge over river Ebro, in Zaragoza and different con-structions in the Forum.

It was not until the 12th century, when a village was established as a repopu-lation of a territory gained to the Muslims by the Aragón kingdom. A castle wasconstructed and the whole territory was granted to the Count Juan Fernández deHeredia. The main problem for the growth of the village was the water scarcity fromits beginning. This is reflected in the legend of the public fountain which gave nameto the village (Fuendetodos means Fountain of Everybody), which is thought to haveallowed the permanent establishment of population in this place. During Middle Ages,Fuendetodos was a small village, completely surrounded by forests, where probablyCounts hunted from time to time. Agriculture and farming started developing then.By the 17th century, Fuendetodos municipality had a quite autonomous managementand it was used to control the still abundant resources provided by forests, pasturesand crops. Entredichos was grazed by cattle, and big sheep herds passed periodicallytrough this territory.

126


Unlike the surrounding municipalities, Fuendetodos preserved its forests asa good source of income and materials. This policy was continued by Counts ofFuentes, who obtained the control of most of the territory since the beginning of 18th

century. They had their own guard service to prevent people from surrounding villa-ges stealing firewood or hunting in Fuendetodos forests. This Status quo went onuntil Civil War. Afterwards, along forties, most of the pine forests were cut down tosell the wood and get an income very necessary after the abandonment of agricultureand farming forced by war. Unlike all the surrounding populations, Fuendetodosstayed in the republican side of the front along most of Civil War. All productiveactivities were difficult in these conditions, with the fascist positions in the sameborder of the municipality. The still big population of Fuendetodos, suffered a hugescarcity after the War that forced them to exploit their single still valuable resource:wood from the forest. Fortunately, just big trees were cut, so in a few years, forestswere naturally recovering all around. Unlike other surrounding areas, none of pinewoods of Fuendetodos were planted; they are the result of natural succession afterthe disturbance of cutting.

Along the thirties, the peaking population of 674 inhabitants used pretty in-tensively the Fuendetodos small territory. Every family had some sheep and goats,thus several tens of thousands of heads roamed the scrub and forests, entering even inforbidden places like Hoz Mayor. The almost complete lack of agricultural machine-ry meant the necessity of big labour to work in cereal crops and vineyards, abundantby that time. All the small valleys in the territory were completely cultivated, like allthe more or less flat areas were. Terraces to allow cultivation in many steep zoneswere constructed using the abundant stones of the territory. Attending to first aerialphotographs and testimonies of the elderly, this was the period of the lowest naturalvegetation cover in Fuendetodos.

The strong population decrease along the forties led to a significant aban-donment of further fields. There was a lack of labour but also a lack of necessity ofthe former intensive production. When machinery became popular, along fifties andsixties, population was decreasing so fast that no new field was created and many ofthe existing were abandoned, keeping in exploitation just the most productive andfertile. The same reduction was experienced by livestock. Cattle disappeared andsheep and goat decreased their numbers in proportion with people. Thus many for-mer fields became recolonized by spontaneous vegetation, and many of old pathsand roads in the hills and forests started disappearing, with small trees growing in themiddle of the way. When Cariñena Origin Denomination was created for wine of thisarea, farmers considered their vineyards as less profitable for the effort required intheir cultivation and pulled them all up, leaving the present agricultural landscapeformed just by cereal crops and some almond trees.

Hunting, which never was as intensive as in the surrounding areas, is stillpracticed nowadays by a small number of hunters. Around 40 hunters form an asso-ciation that keep game species under a low hunting pressure, allowing sustainabilityof their populations and even a slow recovery of the smallest. On the other hand, thishistory of forest preservation and recent farming abandonment, which could be inter-

127


preted as an obstacle for rural development, has left a really useful natural heritagethat gives a chance to new activities, such as ecotourism, more compatible with natu-re conservation and with the society new sensitivity for sustainable development.

1.3. Socioeconomic framework

As commented above, change in economic activities and the subsequent de-population have marked the socioeconomic context in Fuendetodos along last centu-ry. The formerly well populated area, dedicated to agriculture and farming, changedinto a low populated one dependant on services sector. Along centuries, the mainproductive sector was the primary, especially non-watered cereal agriculture and sheeprising. Pine and elm oak woods have been traditionally used to obtain different im-portant resources, such as charcoal, resin, wood and firewood, the profitability ofthese products led to preservation of a significant portion of Fuendetodos forests.

Ice production from gathered snow was really important for local economy,especially along 17th and 18th centuries. Ice was preserved in stone constructionslocally known as �neveras� and transported to Zaragoza on wagons to be sold inmarkets and rich houses along summer. The twenty two ice houses provided an im-portant income source to the several families working in this industry (photo 4). Thedevelopment of electric refrigeration along first decades of 20th century led to theprogressive abandonment of this activity, leaving the constructions remains as a verycharacteristic part of Fuendetodos landscape.

Exploitation of quarries has been an important activity from Roman times.The stone locally called �piedra caracoleña� has been well known in this region forits good construction characteristics. These characteristics are due to its special com-position: the stone is formed exclusively by aquatic snails fossils, from genus Pota-mides mainly. These Miocene fossils formed deep layers around 16 m. y. ago, whichwhere uncovered by erosion and left on hills surface, allowing an easy and profitableexploitation for centuries. The stones were cut and shaped in quarries and carried onwagons to Zaragoza and other places from roman times. Nowadays, there is still anactive quarry, which provides stone mainly for refurbishment of monuments anddecoration purposes. The long extent of this activity has left its track in Fuendetodoslandscape, with abundant remains of quarries all around the village.

Along the second half of 20th century, a huge change in economic activitiestook place in the whole area. Traditional activities were abandoned, mechanizationof agriculture and farming reduced the need of labour, and industrial developmentattracted people to big cities and surrounding towns. As a result of all these chan-ges, Fuendetodos� population lowed to a quarter, mostly old people and very fewchildren. Vineyards were pulled up, livestock decreased greatly and the only far-ming activity which became more productive was pork farming, which providesmaterial for the only industry in present Fuendetodos: cured ham. By the end of theeighties, depopulation process was apparently unstoppable. Economical crisis hadreduced employment of young people still living in the village and a solution wasneeded to avoid the definitive death of Fuendetodos. Fuendetodos had an advanta-

128


ge over the rest of villages in the �comarca� which allowed dreaming about a touri-stic alternative that gave a chance to create jobs: Goya was born here. For the lastdecades, tourism and services sector developed around it has been the motor oftransformation in Fuendetodos. Several infrastructures, such as a hotel, a hostel,three restaurants, little magazines had been creating some jobs in the village and aneconomic growth. Fuendetodos is the only village in �Comarca Campo de Belchi-te� whose population has experienced a growth, while the rest continued decre-asing.

There are few industries in the whole Comarca, most of them concentrated inBelchite. They provide employment for some of �Fuendetodinos�, as it does theconstruction. Anyway, most of working people in the whole Comarca are employedin sector of services, being agriculture the sector of economic activity decreasingmore rapidly. Distribution of Comarca�s working population in different sectors isreflected in Fig. 4. As occurs in the Comarca, most of working population in Fuende-todos works in Services Sector, while people completely dedicated to agriculture andfarming are very few nowadays. More recently, two years ago, wind power plantswith 97 windmills, generating electricity for 350 000 people, were installed in Fuen-detodos. These plants created some direct jobs, but more importantly, provided themunicipality with a significant income which is being reinvested in improving to-urist infrastructure and creating employment.

ECONOMIC SECTORS IN "COMARCA CAMPO DE BELCHITE"

Agriculture17%

Construction14%

Industry12%

Services57%

Fig. 4. Working population distribution by activity or economic sectorsin “Comarca de Campo de Belchite”

Ryc. 4. Zatrudnienie w poszczególnych sektorach gospodarki w „Comarca de Campo deBelchite”

129


2. Tourism in Fuendetodos

Fuendetodos is quite close to Zaragoza, which is halfway between Barcelonaand Madrid. There is communication by road directly to Zaragoza, northward, otherone going eastward trough Belchite, direction to Barcelona, and a third going we-stward trough Cariñena, well known for its wines, which could be used to come fromMadrid or Valencia. The localization and communications of Fuendetodos allow vi-sitor to come making small detours in their travels or in short weekend trips. On theother hand, cultural and historical interest of Fuendetodos has been considered foreducators as an important educational tool, thus every year, hundreds of schoolchil-dren groups come to the village. Spanish painter Zuloaga recovered memory of Goyabirthplace in the twenties; he bought his birth house and turned it into a museum.After Civil War and the subsequent looting, the house remained almost closed andforgotten for 50 years.

In order to attract a cultural tourism which was rising in Spain along theeighties and nineties, an important effort to refurbish the house and to promote Fuen-detodos as a tourist place was done. A museum with a collection of Goya�s engra-vings was created, refurbishing another old house of the village, and one of the oldschools, the one founded by Zuloaga himself, was turned into an exhibition room. Asexplained above, several restaurants and hostels were opened in this period. 1996,250th Goya�s birth anniversary was the inflexion point in the number of visitors co-ming to the village and in the knowledge of Fuendetodos as a tourist place. Manycontacts and relationships were made and different agreements with administrationswere developed. Number of visitors peaked this year up to 40 000, but more impor-tantly, opened the way for a sustained tourism which has kept in an average numberof about 20 000. As can be seen in Fig. 5, fluctuations are experienced from year toyear in the number of visitors and in the different categories of groups, always ke-eping the average amount for the last six years. The last months of 2006 are notreflected in this graph, because it�s not a complete year, but there has been a signifi-cant increase in the number of visitors when compared with same dates of the lastyear. Although is quite soon to do a proper analysis of this data, some comments willbe done later in this paper. Figure 9 shows clearly that the main category in numberof visitors is the one of those who come individually. This category accounts forpeople, mainly families, couples or groups of friends coming especially along week-ends and vacations. Categories of schoolchildren and other collectives are accountfor a relatively similar number of visitors, although distributed differently along yearas can be seen in Fig. 6. Under category of other collectives are included associa-tions, groups of pensioners, but also foreigner school groups from different coun-tries, especially from France, Belgium, Italy and United Kingdom. Much more fore-igners come along summer and Easter, but are included under the category of indivi-duals. As individuals come many people from countries mentioned above, Germany,and even Japan.

Figure 10 reflects how number of visitors fluctuates along year. Fluctuationis reflected for the last six years average in total visitors� number. Even though, clear

130


differences between months can be observed. Month with lowest number of visitorsis January. The whole winter is logically the lowest tourist season because of theclimatology. There�s just a domestic or inner tourism coming for short weekend vi-sits mainly from Zaragoza and other close populations. Just Christmas holidays al-low some people from the rest of Spain to come for a day or two. The peaking seasonis clearly spring, especially April. This can be explained for two reasons: Easter isthe kind of holiday more suitable for short trips than for further ones, so many indivi-dual visitors come along these vacations; on the other hand, most of school groupscome along these months, because of school programs necessities. Other clear butlower peak can be distinguished in August. Most people in Spain keep taking theirmain vacation in this month and despite they travel further, many of them show upmaking short detours, or even take a few days to stay in the village. Most of individu-als coming from other countries come in August, too.

3. Ecotourism as an alternative for sustainable development

The average annual number of visitors coming to Fuendetodos has been real-ly important for such a small village far away from the beach or the mountains.Anyway, thinking in sustainability terms, it had to be taken into account that a signi-ficant proportion of these visitors would come just once, to visit Goya�s birth houseand most of them wouldn�t spend the night in Fuendetodos. Artistic exhibitions and

GOYA'S MUSEUM VISITORS

0

2000

40006000

8000

10000

1200014000

16000

18000

2000 2001 2002 2003 2004 2005

YEAR

VIS

ITO

RS

NU

MB

ER

INDIVIDUALS

SCHOOLCHILDREN

OTHER COLLECTIVES

Fig. 5. Number of visitors per year registered in Goya’s birth house and museum alongthe last six years

Ryc. 5. Liczba odwiedzaj¹cych dom narodzin Goi i muzeum w ci¹gu ostatnich 6 lat

131


summer engraving workshops would just attract a minority public in a small number.In order to guarantee a sustainable activity along the whole year to the enterprisescreated to manage hostels and restaurants, some complementary tourist offer wasneeded.

As explained before, Fuendetodos is localized in a very dry, almost arid,cultivated and very degraded region, where natural landscape is quite rare. In con-trast with the surrounding municipalities, due to its different history and manage-ment, the municipality of Fuendetodos has preserved its forests, gorges and a veryspecial fauna and flora. So, these preserved natural landscapes, where traditionalactivities had left remains of ethnological and historical interest could be offered tovisitors as an attractive, pretty different and surprising when compared with the sur-roundings.

When coming to the village by road, most of landscape seen is arid andmonotone. This was the image that visitors coming to Goya�s birthplace took in their

GOYA'S MUSEUM VISITORS BY MONTHS

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

JANUARY

FEBRUARY

MARCH

APRILMAY

JUNE

JULY

AUGUST

SEPTEMBER

OCTOBER

NOVEMBER

DECEMBER

MONTH

AVE

RAG

E V

ISIT

OR

S N

UM

BE

R (2

000-

2005

)

Fig. 6. Fluctuation in total number of visitors to Goya’s museum along year. Average of totalnumber for last 6 years

Ryc. 6. Liczba odwiedzaj¹cych muzeum Goi w ci¹gu roku, warto�ci u�rednione z ostatnich 6 lat

132


retinas. This kind of landscape was attracting quite few visitors to this area, out of theornithologists and bird lovers who came seeking for steppe birds. A preliminary effortto make know the other natural potentials of Fuendetodos had to be done. On the otherhand, the preserved habitats should be kept well preserved, so a massive or disrespect-ful tourism wasn�t desired. As a first step, a trail network was developed with thesupport of LIFE program in year 2000. Name of the proposal was �Fuendetodos y laNaturaleza�. The objective of the network was to recover old paths and trails, crossingnatural landscapes and allowing walkers to come close to points of natural, historic orethnological interest. The local trail network was created with nine trails equipped withdirection and distance signs, historic information signs and viewpoint signs. An educa-tional trail was included surrounding the village, oriented more to historic and ethnolo-gical landmarks than to natural ones. A collection of leaflets with maps and text expla-ining the trails was edited and sold at the tourist places in the village. The trail networkhelped to improve people�s knowledge of Fuendetodos natural spaces, but brought fewvisitors who came specifically to walk on the trails.

At the beginning of 2005, the authors of the article, who were living at the villa-ge, proposed to Fuendetodos municipality the development of an integral project of Envi-ronmental Education. The municipality had been pursuing this kind of project for a longtime, thus rapidly supported. Along that year, the two biologists were contracted to workin the elaboration of the project. The aim of the project was to make know Fuendetodosnatural values and to sensitize people about importance of natural resources, their conse-rvation and rational use and the reconciliation of this with rural sustainable development.The project was developed with two main objectives in the short term:

a. The creation of an Environmental Education and Sensitizing Programoriented both to schoolchildren and general public.

b. The creation of a permanent infrastructure to lodge the activities of theprogram and to show Fuendetodos natural values.

First objective was materialized along 2005 by Fuendetodos municipality withthe creation of Fuendeverde with the support of Aragón Government and ZaragozaProvince Government. Second objective is being materialized along 2006, partly withthe Fuendetodos municipality own means, with the creation of a Botanical Garden ofNative Species, and partly with the support of SMART project which is allowing toelaborate the architectural plans and initiating works for refurbishment of a formerfarm to be transformed into a Nature School and Environmental Interpretation Centre.

3.1. Fuendeverde

Fuendeverde was designed along 2005 to be the Ecotourism and Environ-mental Education offer of Fuendetodos Municipality. The aim of this program was tocomplement the existing cultural and artistic offer in order to stimulate visitors tostay longer and know better the natural and historical values of the village. The mainpart of the program, which obtained economic and logistic support of autonomous

133


and local administrations, was the Environmental Education Program oriented tostudents. Simultaneously, an ecotourism offer of guided tours and thematic work-shops was published and promoted by the Municipality by its own means.

FUENDEVERDE ENVIRONMENTAL, ARTISTIC& CULTURAL EDUCATION PROGRAM 2005-06

1 Day Option(Nature & Goya)

Reception andpresentation ofF u e n d e t o d o senvironment

Guided tourGoya's BirthHouse, Museum& ExhibitonRoom

Guided tour byEntredichos Tra-il, working onenvironment andWind PowerPlant

Botany work-shop

Discussion andsend-off

2 Days Option

First day:

Reception andpresentation ofF u e n d e t o d o senvironment

Guided tour bylocal trail, wor-king on environ-ment and WindPower Plant

Animal Tracksworkshop

Astronomic tour

Second day:

Guided tourGoya's Birth Ho-use, Museum &Exhibiton Room

Goya's Landsca-pes workshop

Linoleum engra-ving workshop


3 Days Option

1st & 2nddays:

Same activitiesthan in two daysoption

Third day:

Guided tour byEducational tra-il

Man & Envi-ronment work-shop

Botany, Flora &Ve g e t a t i o nworkshop


4 Days Option

1st , 2nd & 3rddays:

Same activitiesthan in threedays option

Fourth day:

Guided tour bylocal trail, wor-king on ecology

Recycle yourEnvironmentworkshop

Orientation inNatural Envi-ronment Game


5 Days Option

1st , 2nd, 3rd &4th days:

Same activitiesthan in fourdays option

Fifth day:

Life in the Pondworkshop

Water & Lifeworkshop

Livestock Far-ming Nowa-days workshop


Table 2. Program of environmental, artistic and cultural education in 2005-2006 with differentoptions depending on the length of the stay (1 to 5 days)

Tabela 2. Program edukacji �rodowiskowej, artystycznej i kulturalnej w roku 2005-2006; opcje

programu w zale¿no�ci od d³ugo�ci pobytu (od 1-dniowego do 5-dniowego)

134


Fuendeverde Educational Program is designed to offer activities for studentsfrom 7 to 18 years old. The activities can extent from a day long visit to a 5 days longone. Activities include interpreted tours trough natural and historical landmarks andenvironmental thematic workshops. Activities are adapted to different ages and edu-cational levels, thinking in Educational Official Programs for each level but keepingflexibility for each student group necessities. Even though the program was thoughtfor primary and secondary educational levels, several school groups have broughtchildren as young as 3 years old, and some adult groups have already came to parti-cipate in it, therefore, flexibility and adaptation in the activities keep being reallyimportant. Table 2 shows different options and activities developed every day. Ascan be seen, the aim of the program is to offer a variety of activities, involving cultu-ral, artistic and environmental ones. To design the activities and their contents Offi-cial Educational Programs for each level were taken into account. Contents are direc-tly related to those taught in the different areas of knowledge for the primary andsecondary levels.

3.1.1. Fuendeverde Field Notebook

In order to make activities more specific for each level, educational materialswere specifically designed for three levels and edited for two by now. Specific Power-Point presentations are being used, but the main educational materials are the fieldnotebooks. These notebooks have been edited with the sponsorship of Aragón andZaragoza Governments Education and Environment Departments. There are two levelnotebooks by now, which have been used for primary (7�12 years old children) andsecondary (12-16 years old) educational levels respectively. The contents directly rela-ted to each level educational program, are adapted to the characteristics of each group,allowing teachers to consider the activities as a way to evaluate pupils in some topics.Contents are presented to pupils in an attractive way, with many illustrations and sche-mes that can be worked as games. Beside the pupil notebook, Teacher�s materials havebeen edited, to give them the chance to previously prepare the activities and to followtheir connexion to Educational Program in each knowledge area (Fig. 7, 8). The Muni-cipality obtained financial support from Aragón Government�s Education Departmentto develop the activities. This support accounted for stay expenses of Aragón publicschools in the village: hostel, meals and the activities themselves. Transportation expen-ses have to be paid by the participants. For course 2005-06, Economic support wasavailable just for public primary school; anyway, some private school and secondaryschool groups have come paying for their stay. There are rates established by the muni-cipality for every option in the program. To promote the program, for this first course,rates have been kept low, with the agreement of Hotel and Hostel managers. An inten-sive mailing campaign was done short after the beginning of this course. Leaflets expla-ining and detailing program activities and prices were sent both to public and privateschools. Simultaneously, several interviews and reports appeared both in press andradio. The promotion campaign started a little late this year because of a short delay inedition of leaflets, but has obtained a good answer anyway.

135


Fig. 7. Contents of Fuendeverde Field Notebook are directly related to those in Official Educa-tional Program, adapted to different knowledge levels and presented in a funny, attractive way

Ryc. 7. Zawarto�æ notatnika terenowego Fuendeverde to materia³y bezpo�rednio nawi¹zuj¹ce doprogramów nauczania, dostosowane do wieku uczniów i zaprezentowane w atrakcyjnej formie

Fig. 8. Educational materials, Field notebooks and Teacher’s materials, published with Aragónand Zaragoza Governments (DGA & DPZ) support

Ryc. 8. Materia³y edukacyjne, notatnik terenowy i materia³y dla nauczyciela

136


It may be a little soon to analyse the results of this first course that isn�tfinalized yet. There are still some groups that have to come within the present course,but some comments could be done:

a. Educational offer has been very well received. The complementarity ofcultural and environmental contents appears to be very interesting foreducators.

b. Despite delay in promotion, many educational centres became inte-rested, asked for additional information and details. For the nextcourse, promotion is being done just in time and a positive effect ofindirect publicity made by present course participants is expected.Promotion in surrounding Autonomous communities is being donetoo.

c. 14 groups have came, by now, for stays ranging from 1 to 4 days. Groupsize ranged from 12 to 120 pupils and pupils� ages from 3 to 18. Groupshave came from all Aragón, so arrival and departure times have beenvery variable, as it was the knowledge background of children. Flexibili-ty in activities and timetables has been crucial (photo 5).

d. Levels of participation and satisfaction with the programmed activitieshave been really good both in pupils and in teachers. Anyway, some im-provements suggested by experience are going to be done for next course(photo 6).

3.2. Activities for general public

Simultaneously to promotion of Educational Program, an ecotourismoffer was done to general public. Any kinds of visitors are expected to attendthis offer: families, groups of friends, associations or individuals. Offer consi-sts of guided thematic tours and thematic workshops of natural and culturalcontents. There are botanical, ornithological, historical, entomological and eco-logical routes and workshops. For guided tours, trail network is a really usefultool, being partially used and complemented with new routes created for Fuen-deverde. A leaflet was published and radio and press promotion was done. Someadult groups have come for these activities in single day stays, by now.

4. Infrastructures available to carry out the activities

The Council has provided to the village with some facilities, such as threerestaurants, a hotel and a hostel, which are rented to businessmen. School groupssleep in the hostel, that has a capacity for 45 people, and the meals are divided betwe-en two restaurants to distribute the profits. The former school, closed because of thelow quantity of children in the village, is used by Fuendeverde like a provisionalnature classroom. Is well equipped and is close to the hostel, what is very comforta-ble (photo 7, 8, 9).

137


5. Nature School and Visitor Centre (SMART project)

The objective of the Nature School is to create a permanent infrastructure forFuendeverde activities and to make know Fuendetodos environment by means of avisitor centre. The building will be situated in a former farm, property of the CityCouncil, which is going to be refurbished to become a Nature School and VisitorCentre (photo 10). The building refurbishment and the centre equipment is the partof Fuendeverde�s project that is going to be supported by SMART Project. This farmis near the church plaza, but out of the houses radius. The municipality wants topromote this area because of the historic ruins that contains. Precisely in front of thefarm there are the castle ruins that belong to the medieval castle of the 13th centuryand an ice- house ruins. The refurbishment project is carrying out by architect JesúsHeredia. The centre, conceived like a bioclimatic building, is going to take into acco-unt new alternatives energies production systems, like solar panels (Fig. 9, 10). Alsorainwater is going to be collected and windows will be situated thinking of the bestsolar orientation.

In the project, the centre contents are distributed in two floors. The entranceis situated in front of the castle and ice- house ruins, and a little plaza is projectedthere. In the ground floor, near to the entrance, is the reception and office. A bigclassroom and workshop place is in front of the reception and here is where the

Fig. 9. Picture of the project by architect Jesús Heredia showing the big windows in the firstfloor, designed to highlight the views and the sun heat during the winter

Ryc. 9. Projekt autorstwa Jesúsa Heredia pokazuj¹cy planowane du¿e okna na I piêtrzei instalacje do wykorzystania energii s³onecznej

138


Fuendeverde�s activities are going to have place. The classroom is thought to work ingroups, with tables for six or more people, a laboratory and a screen for projections.A sample of Fuendetodos natural resources is also in this floor and it continues thro-ugh the stairs, inviting to go up to the first floor. The first floor has great views, andFuendetodos landscapes can be enjoyed all around the building (Fig. 11). There is alandscape, ethnology and history zone, dedicated to explain land management and itssubsequent change along the village history, the old and present industries and activi-ties. Fuendetodos has suffered the same process than the majority of the Spanishvillages: the depopulation. That caused landscape changes because of the decrease ofactivities like grazing, agriculture, charcoal and firewood production, and many others.

Flora and vegetation zone is dedicated to show that, although the majority ofthe visitors who come to Fuendetodos think that our vegetation is poor in species andmonotonous, we have ten different habitats and a great quantity of vegetable species ineach one. We are going to explain that richness through posters and models. We arealready teaching, with Fuendeverde activities, to reveal the plants environments ada-ptations with the help of a binocular magnifying glass and a meticulous observation.That is a way to demonstrate that plants are not so similar despite of their appearanceand this is an interesting thing too show too. We are also preparing a botanic garden ofnative species to support the contents showed in the Nature School. The first idea wasto build it near to the Nature School to increase the new stuff in that area. But the smallarea available there, and the big space necessary to the botanical garden forced us to

Fig. 10. Picture of the project by architect Jesús Heredia showing the front of thebuilding and the main entrance

Ryc. 10. Projekt autorstwa Jesúsa Heredia pokazuj¹cy planowany front budynkui g³ówne wej�cie

139


find another place. Finally, the garden is being built in the recreation area of the villagewith the advantage that the watering system is already installed.

Thanks to the great vegetation biodiversity Fuendetodos fauna has also veryhigh species richness. The diversity of landscapes allows the animals to take updifferent ecological niches what increases the possibility of species coexistent. Thatis what we are going to explain in the zone dedicated to the local fauna. Usually,fauna is difficult to see in the field, overall with large groups. That is why we aregoing to give importance to animal tracks and teach how to find and how to interpretthem. We are also going to show how is the animals� life under the ground, in densand lairs in the different seasons.

There is a place dedicated to the local trails network. Fuendetodos trails usepart of the ancients roads, constructed along the centuries of history. They were usedto transport from Fuendetodos to Zaragoza goods such as ice, charcoal or a specialkind of stones from Fuendetodos� quarries. In the 1960s a lot of those roads wereabandoned and was necessary refurbishment works to recover them. The local trailsare not to long, between 2.55 kilometres to 6.3 kilometres, thought for every age

walker. Every trail begins and finishes in Fuendetodos and they are well signed. Tosportsmen or sportswomen who want to spend the whole day travel around Fuende-todos there is the Perimeter Path that has 41.2 kilometres. All of the seven trails havesome special interest point. Through the trails, people can achieve a general know-

Fig. 11. First floor distribution plan maintaining some original stone walls

Ryc. 11. Plan urz¹dzenia I piêtra z zachowaniem oryginalnych kamiennych �cian

140


ledge of Fuendetodos landscapes. We also offer guided tours across the trails to getthe most out of them.

Sustainable development area is dedicated to good habits, such as water sa-ving, garbage recycling, used tractors oil treatment, land uses and others that have aninfluence on habitants and visitors lives (Fig. 12). We dedicate a special place to talkabout renewable energies since Fuendetodos� City Council has important incomesdue to the 53 wind mills installed in municipal lands. In all Fuendetodos has 97 windmills and Fuendetodos� City Council has also rented some lands to solar panels in-stallation. We want to highlight the importance of searching new energies sources,more respectful with the environment. Thank to those incomes to the city council,Fuendetodos is able to dedicate a lot of efforts to nature management.

An audiovisual room is designed to show some Fuendetodos� nature films.The idea is, in the future, to have some web cameras in the �Hoz Mayor�, one of themost important habitats, where the raptors nest, to show on a live film what is happe-ning there at any moment. That place is also thought for some eventual activities thatneed an extra space, such as temporary exhibitions, talks and others. The interactionbetween different organisms is going to be represented in the Ecological Interactionsarea. The idea is to show how the relationship between humans and animals andbetween humans and plants is. We also want to emphasize how the interactions be-tween animals and plants are. Plants have developed some strategies to avoid ani-mals� teeth, like thorns, scales or downs but sometimes plants need animals to spreadseeds or help germination. We also will explain some special behaviour betweenanimals or between plants like parasitism or symbiosis cases. Since the idea is toattract tourism that expend, at least, the hole day in Fuendetodos we are going to

Fig. 12. Second floor distribution maintaining the windows and with a place to collect rain water

Ryc. 12. Plan urz¹dzenia II piêtra z zachowaniem oryginalnych okien i z miejscemdo zbierania wody

141


prepare weekends activities to realize at the Nature School dedicated specially tochildren, like one day-workshops.

6. Botanical garden of native species

This project is aimed to provide a complementary infrastructure to improveFuendeverde�s activities in next years. It is not financed by Smart Project, but byMunicipality own means. This is not an expensive plan and we are already lookingfor some grant. Last year we started with the planning and plot arrangement. The plotsize is 3000 square meters and it already has installed watering system. The botanicalgarden is a didactic but also a ludic project. The aim of this garden is to show asample of Fuendetodos� natural habitats and flora. It is designed to represent in thecentral subdivisions of the plot five of the main habitats present here. This gardenwill allow people, who don�t want or can�t walk along trails and guided tours, toknow vegetation and flora of Fuendetodos. For students coming to Fuendeverde Pro-gram is thought to become a very useful educational tool. Figure 13 shows the geo-metric design where the central subdivisions are going to represent the most impor-

Fig. 13. Botanical Garden design. A, B, C, D and the center of the plot are going to show the mostimportant Fuendetodos habitats

Ryc. 13. Projekt Ogrodu Botanicznego. Obszary A, B, C, D i �rodek bêd¹ prezentowaænajwa¿niejsze typy siedlisk

142


tant habitats in Fuendetodos. The other subdivisions are dedicated to the differentbotanic families represented in the municipality. The garden is going to be crossed bypaths not just to go for a walk but also to look closely at the plants. Benches are goingto be installed to rest or enjoy the garden. In the centre of the botanical garden isplanned to build a fountain, where the ponds vegetation is going to be represented.This will also have a decorative and refreshing role. We have transplanted trees andshrubs from road A- 220 which is being repaired and some plants have been remo-ved. We have also planted specimens extracted from Fuendetodos hillside and DGAnursery.

7. Conclusions and future plans

Ecotourism is becoming a consistent alternative for rural sustainable de-velopment. The case of Fuendetodos is an example of how an integral ecoto-urism project can be developed with limited means in a very small population.Fuendetodos had some advantages to facilitate the starting process: the touristtradition of the village and the attraction of Goya�s birthplace. It should be takeninto account that this initiative couldn�t be successful without local and regionaladministrations support. Future sustainability of the project should probably in-volve a stronger implication of private sector, but this would probably be hinde-red by small size of the village and limited resources. Socioeconomic interest ofthis kind of projects in rural areas could suggest the necessity of a long termsupport of administrations, as a strategy to guarantee the future sustainable deve-lopment. Fuendetodos is continuing with its projects in ecotourism and environ-mental education. This year groundwork is being laid, but hard work is still ne-eded to improve the offer quality. New infrastructures finishing expected for nextyear will probably be a great boost for the project, thus Municipality efforts willconcentrate in this.

Juan Manuel Lapuente, Pamela Carolina KösterMunicipality of Fuendetodos

Fuendetodos, ZaragozaSpain

143

Nowa strategia ekoturystyczna jako element zrównowa¿onego rozwoju...


Nowa strategia ekoturystycznajako element zrównowa¿onego rozwoju

obszarów wiejskich na przyk³adzieFuendetodos w Hiszpanii

Streszczenie

1. Po³o¿enie i charakterystyka gminy

Fuendetodos le¿y oko³o 40 km na po³udnie od Saragossy, w Aragonii,w pn.-wsch. Hiszpanii (0º57�E, 41º20�N). Powierzchnia gminy wynosi 61,7 km2. Jejobszar jest po³o¿ony na wysoko�ci od 540 do 865 m n.p.m. Kilka niewielkich pasmgórskich rozci¹ga siê na terenie oddzielaj¹cym zlewniê rzeki Ebro od Gór Iberyj-skich. W pod³o¿u dominuj¹ ska³y osadowe: gips, wapienie i margle. G³ówne pasmaw Fuendetodos: Currú, Entredichos i Sierra Gorda, zbudowane s¹ z wapieni juraj-skich licz¹cych 120 mln lat. D³ugotrwa³a erozja wytworzy³a na tym terenie krajobrazzdominowany przez niskie wzgórza i reliktowe p³askowy¿e, poorane g³êbokimi w¹-wozami. W Fuendetodos panuje klimat �ródziemnomorski, o cechach kontynental-nych, z gor¹cymi latami i zimnymi zimami. W samym Fuendetodos nie ma stacjimeteorologicznej, ale na podstawie danych z pobliskiej stacji Cariñena mo¿na okre-�liæ, ¿e �rednia roczna temperatura maksymalna wynosi 23,1ºC, minimalna za� 1,8ºC,za� �rednia roczna temperatura to 13,7ºC. W ci¹gu ostatnich 8 lat w Fuendetodosby³y wykonywane pomiary opadów atmosferycznych. �rednia roczna suma opadówwynosi 420 mm. Panuje tam zatem klimat suchy z deszczow¹ wiosn¹ i jesieni¹ orazsuchym latem. Najwy¿sze opady wystêpuj¹ w maju, a najni¿sze w lipcu. Niskie opa-dy oraz brak sta³ych cieków (z wyj¹tkiem ma³ych sadzawek dla owiec i kóz) powo-duj¹ niedostatek wody na ca³ym obszarze. Wodê pitn¹ czerpano zwyczajowo ze studniprzydomowych do lat 80. XX w., kiedy to braki wody by³y ju¿ tak dokuczliwe, ¿etrzeba by³o dostarczaæ j¹ z zewn¹trz beczkowozami. Obecnie dzia³a studnia g³êbino-wa (340 m) zapewniaj¹ca wodê nie tylko dla Fuendetodos, ale tak¿e dla dwu s¹sied-nich wsi. Planuje siê sprowadzanie wody z pobliskiego zbiornika wodnego.

Administracyjnie Saragossa to prowincja, która dzieli siê na jednostki ni¿-szego rzêdu zwane �comarca� (odpowiednik polskiego powiatu), sk³adaj¹ce siêz gmin. Fuendetodos nale¿y do comarca o nazwie Campo de Belchite, o powierzchni1043,8 km2 i liczbie ludno�ci równej 5221 osób (dane z 2005 r.) (tab. 1, ryc. 1).Belchite by³o znacz¹cym o�rodkiem miejskim w Aragonii do czasów wojny domo-wej, która spowodowa³a znaczne wyludnienie tych obszarów. Saragossa to najgê-�ciej zaludniona z trzech prowincji tworz¹cych Aragoniê, ponad po³owa ludno�ci

144


Aragonii (1,3 mln osób w 2005 r.) ¿yje w mie�cie Saragossa (647 tys. w 2005 r.).W przeciwieñstwie do obszarów wiejskich Saragossa wci¹¿ zwiêksza liczbê miesz-kañców, tak wskutek nap³ywu ludno�ci z innych regionów, jak te¿ wskutek migracjiludno�ci wiejskiej z Aragonii. Comarca le¿¹ce najbli¿ej Saragossy s¹ najbardziejnara¿one na te procesy, wyludniaj¹ siê, a �rednia wieku mieszkañców znacznie wzrasta.Liczba ludno�ci Fuendetodos w 2006 r. wzros³a do 180 osób, ale tylko oko³o 150z nich spêdza tam ca³y rok. Jest to jednak jedyna miejscowo�æ, gdzie zanotowanowzrost ludno�ci pomimo procesów migracyjnych zachodz¹cych na tym tereniew XX w. Jak widaæ na ryc. 2 przed wojn¹ domow¹ w Fuendetodos mieszka³o 674osób, potem liczba mieszkañców mala³a. Obecnie Campo de Belchite ma najni¿sz¹gêsto�æ zaludnienia w Aragonii: 5,4 osób na km2. Ludno�æ comarca jest coraz star-sza, nie tylko wskutek migracji, ale tak¿e z powodu procesu wystêpuj¹cego w ca³ejHiszpanii: zerowego, a nawet ujemnego przyrostu naturalnego (ryc. 3).

2. �rodowisko przyrodnicze

2.1. Flora

Suchy, kontynentalny klimat w po³¹czeniu z wêglanowym pod³o¿em stwa-rza dogodne warunki do rozwoju ro�linno�ci �ródziemnomorskiej. Ro�linno�æ po-tencjalna Fuendetodos to g³ównie d¹b skalny (Bupleuro-Quercetum rotundifoliae).Szcz¹tkowe pozosta³o�ci takich lasów wystêpuj¹ na zboczach niskich wzgórz jakEntredichos lub Sierra Gorda. Obecna ro�linno�æ to wynik dzia³alno�ci ludzi i zdol-no�ci przystosowawczych siedlisk. Ponad 60% obszaru Fuendetodos pokrywaj¹ lasylub zaro�la (fot. 1). Lasy Fuendetodos porasta g³ównie sosna (Pinus halepensis), s¹te¿ lasy mieszane sosnowo-dêbowe (Quercus ballota). Na obszarach intensywnychwypasów byd³a wystêpuj¹ zarosla z Quercus coccifera, nale¿¹cym do Rhamno licy-oidis � Quercetum cocciferae. Czêsto spotyka siê rozmaryn, a tak¿e Juniperus pho-enicea i Juniperus oxycedrus. W najwy¿ej po³o¿onych obszarach wystêpuj¹ zespo³ySideritido-Lavanduletum, a w najni¿ej po³o¿onych � Rosmarino-Linetum. Wiele ga-tunków od dawna u¿ywano jako leków lub do produkcji perfum: rozmaryn Rosmari-nus officinalis, tymianek Thymus vulgaris, lawenda Lavandula latifolia, sza³wia Sa-lvia lavandulifolia, a tak¿e Artemisia herba-alba czy Santolina chamaeciparyssus.Na obszarach uprawnych ro�nie ostnica Lygeum spartum, u¿ywana od dawna doprodukcji lin, worków, koszyków i sanda³ów. Maj¹ tam swoje siedliska ptaki typowedla stepów. W w¹wozach zwanych �foce� wystêpuj¹ najciekawsze reliktowe siedli-ska ro�linne z gatunkami, które kiedy�, w bardziej wilgotnych okresach, porasta³ywiêkszo�æ dorzecza Ebro (fot. 2). Lasy li�ciaste porastaj¹ klony Acer monspessula-num, Celtis australis, Pistacia terebinthus, Amelanchier ovalis, wystêpuje tam te¿ro�lina pn¹ca wiciokrzew przwiercieñ (Lonicera etrusca) i bluszcze Hedera helix,Tamus communis. W poszyciu mo¿na spotkaæ ja�min Jasminum fruticans, trawyMolinia caerulea i fio³ki Viola suavis. Wilgotne warunki umo¿liwiaj¹ wegetacjê piê-ciu gatunków paproci: Polypodium cambricum, Ceterach officinarum, Adiantum ca-pilli- veneris, Asplenimum onopteris i A. trichomanes.

145


2.2. Fauna

Jak na tak niewielki obszar wystêpuje tu du¿o gatunków dziêki znacznemuzró¿nicowaniu siedlisk i krajobrazu, co tworzy ró¿norodno�æ ekotonów i nisz ekolo-gicznych. Dotychczas skatalogowano 148 gatunków krêgowców, w tym 6 p³azów, 10gadów, 107 ptaków, 25 ssaków. Szczególnie p³azy i gady to gatunki rzadkie. Na uwagêzas³uguje du¿a ró¿norodno�æ drapie¿ników (accipitridae, falconidae i estrigidae) i pta-ków stepowych, wiêkszo�æ z nich zawarta jest w Za³¹czniku I Europejskiej Dyrektywyo Ptakach lub skatalogowana jako szczególnie interesuj¹ce w Narodowym KataloguHiszpanii. W�ród drapie¿ników dziennych s¹ gniazduj¹ce lub ca³oroczne gatunki jaksêp p³owy Gyps fulvus, sêp egipski Neophron pernocpterus, or³y Aquila chrysaetos,Circaetus gallicus, Hieraaetus pennatus, kanie Milvus migrans i M. milvus, jastrz¹bgo³êbiarz Accipiter gentilis, b³otniak Circus cianeus, kobuz Falco columbarius, sokó³wêdrowny Falco peregrinus, pustu³ka Falco tinnunculus. Nocne drapie¿niki to sowyBubo bubo, Asio otus, Otus scops, Athene noctua i Tyto alba. Ptaki stepowe to kulikBurhinus oedicnemus, stepówki Pterocles orientalis i P. alchata, skowronki Cherso-philus duponti, Galerida theklae, Melanocorypha calandra, Calandrella brachydacty-la, Lullula arborea, �wiergotek Anthus campestris, bia³orzytka Oenanthe leucura. W�ródssaków na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹ gatunki chronione i istotne ekologicznie jakodrapie¿niki, np. dziki kot Felis sylvestris, borsuki Meles meles, Genetta genetta i Mar-tes foina. Gatunki wszystko¿erne tak¿e s¹ istotne dla funkcjonowania ekosystemu, np.dzik Sus scrofa, którego populacja jest regulowana przez polowania wobec braku wil-ków, które kiedy� tu wystêpowa³y. Powróci³y jeleñ Capreolus capreolus i dzika kozaCapra hispanica, wobec likwidacji du¿ych stad hodowlanych i powrotu na ten terendzikich ro�lino¿erców (fot. 3). Ta bioró¿norodno�æ jest wa¿nym atutem dla rozwojuekoturyzmu i zrównowa¿onego rozwoju tego obszaru.

3. Zmiany u¿ytkowania terenu

Pierwsze �lady osadnictwa na tym terenie siêgaj¹ neolitu. W jaskini �Cuevade Los Encantados� odnaleziono ceramikê sprzed 4000 lat. W czasach rzymskichrozwija³o siê tu rolnictwo oparte na nawadnianiu, w Almonacid de La Cuba zacho-wa³ siê zbiornik na wodê z tego okresu. Dopiero w XII w. za³o¿ono wioskê. G³ów-nym problemem by³ niedostatek wody, st¹d legenda o fontannie, od której wziê³a siênazwa (Fuendetodos znaczy fontanna dla wszystkich). W �redniowieczu Fuendeto-dos by³o ma³¹ wsi¹, otoczon¹ lasami. W latach 40. XX w., po wojnie domowej,wiêkszo�æ lasów wyciêto w celu sprzeda¿y drewna. W latach 30. XX w. liczba lud-no�ci Fuendetodos wynosi³a 674 osób, wypas byd³a i ekstensywna gospodarka rolnadoprowadzi³y do prawie zupe³nego wyniszczenia naturalnej ro�linno�ci. Pó�niejszyodp³yw ludno�ci i mechanizacja rolnictwa spowodowa³y porzucenie wielu pó³ upraw-nych, na które zaczê³a wkraczaæ ro�linno�æ dzika. Obecnie na terenie gminy dzia³ako³o ³owieckie zrzeszaj¹ce 40 my�liwych. Regres rolnictwa na tym terenie przyczy-ni³ siê do zachowania naturalnych zbiorowisk ro�linnych, co stwarza szanse na roz-wój nowych rodzajów dzia³alno�ci, takich jak ekoturystyka.

146


4. Dzia³alno�æ gospodarcza

W XX w. Fuendetodos zmieni³o siê z gêsto zaludnionej rolniczej wioskiw obszar wyludniony i zale¿ny od sektora us³ug. Wcze�niej przez wieki g³ównym�ród³em dochodu by³o rolnictwo, a lasy sosnowo-dêbowe dostarcza³y drewna i wê-gla drzewnego. Wa¿ny element gospodarki stanowi³a produkcja lodu w XVII i XVIII w.Lód przechowywano w 22 kamiennych budowlach zwanych �neveras�, a potemwo¿ono do Saragossy, gdzie by³ on kupowany jako �rodek zapewniaj¹cy �wie¿o�æsprzedawanej ¿ywno�ci (fot. 4). Budowle te s¹ dzi� charakterystycznym elementemkrajobrazu Fuendetodos. Eksploatacja kamienio³omów w celu pozyskania budulcaby³a wa¿nym �ród³em dochodu w czasach rzymskich. Dzi� dzia³a tylko jeden kamie-nio³om, dostarczaj¹cy surowca do celów dekoracyjnych, natomiast na ca³ym obsza-rze s¹ liczne wyra�ne �lady dawnych kamienio³omów. W drugiej po³owie XX w.zmiany spo³eczno-ekonomiczne doprowadzi³y do tego, ¿e jedyn¹ op³acaln¹ form¹rolnictwa sta³a siê hodowla trzody chlewnej i produkcja szynki. Pod koniec lat 80.XX w. postêpuj¹ca depopulacja wydawa³a siê nieuchronna. Fuendetodos mia³o prze-wagê nad innymi miejscowo�ciami w �comarca� pozwalaj¹c¹ szukaæ nowych miejscpracy w turystyce. To tutaj urodzi³ siê Goya. Od kilku dziesiêcioleci jest to motoremrozwoju i przemian. Jak widaæ na ryc. 4, wiêkszo�æ ludno�ci w wieku produkcyjnymjest zatrudniona w us³ugach, rolników jest bardzo niewielu. Dwa lata temu zainstalo-wano 97 wiatraków produkuj¹cych energiê elektryczn¹ dla 350 000 ludzi. Instalacjete s¹ �ród³em dochodu dla gminy, który pó�niej inwestuje siê w polepszenie infra-struktury turystycznej i tworzenie nowych miejsc pracy.

5. Turystyka w Fuendetodos

Fuendetodos jest po³o¿one w pobli¿u Saragossy, w po³owie drogi miêdzy Bar-celon¹ i Madrytem. Posiada po³¹czenie drogowe z Saragoss¹, Belchite i Cariñena, zna-n¹ z produkcji wina. Mo¿na tu zatem wst¹piæ po drodze do jednego z wiêkszych miast,albo przyjechaæ w ramach turystyki weekendowej. Z drugiej strony nauczyciele doce-nili walory kulturowe i historyczne Fuendetodos i co roku miejscowo�æ odwiedzaj¹setki uczniów. Hiszpañski malarz Zuloaga w latach 20. XX w. kupi³ dom rodzinny Goii zamieni³ go w muzeum. Po spl¹drowaniu go w czasie wojny domowej budynek po-pad³ w zapomnienie i zaniedbanie na 50 lat. Odnowiono go w latach 80., kiedy tow Hiszpanii rozwija³a siê turystyka kulturalna. Utworzono muzeum z kolekcj¹ grafikGoi, odnowiono tak¿e inny dom i szko³ê, któr¹ ufundowa³ Zuloaga, i urz¹dzono tamsalê wystawow¹. W tym czasie otworzono kilka restauracji i hoteli. W 1996 r. �wiêto-wano 250. rocznicê urodzin Goi i Fuendetodos odwiedzi³o 40 tys. turystów, ale cowa¿niejsze by³ to pocz¹tek regularnego ruchu turystycznego, który utrzymuje siê obecniena poziomie 20 tys. turystów rocznie. Jak widaæ na ryc. 5, liczba przyjezdnych z rokuna rok nieznacznie siê waha. S¹ to g³ównie tury�ci indywidualni. Wycieczki szkolne totak¿e wa¿na grupa odwiedzaj¹cych, tym bardziej ¿e s¹ w�ród nich grupy z Francji,Belgii, W³och i Wielkiej Brytanii. Najmniej turystów pojawia siê w styczniu, a najwiê-cej w kwietniu. Najwiêcej osób z zagranicy przybywa w sierpniu (ryc. 6).

147


6. Ekoturystyka jako element zrównowa¿onego rozwoju

Du¿a liczba turystów zje¿d¿aj¹cych do Fuendetodos jest istotnym czynnikiemrozwoju dla tak ma³ej miejscowo�ci, ale wiêkszo�æ z nich odwiedza to miejsce tylkoraz i nie zostaje na noc. Wystawy artystyczne i letnie warsztaty litograficzne przyci¹ga-j¹ niewielk¹ liczbê osób. Aby zapewniæ ruch turystyczny przez ca³y rok i umo¿liwiæfunkcjonowanie hoteli i restauracji, konieczne sta³o siê opracowanie nowej oferty tury-stycznej. Postanowiono wykorzystaæ walory przyrodnicze, tzn. zachowane fragmentynaturalnego krajobrazu i ro�linno�ci. Krajobraz wokó³ Fuendetodos jest monotonny,nieatrakcyjny dla turystów, z wyj¹tkiem ornitologów poszukuj¹cych ptaków stepo-wych. Trzeba by³o najpierw wyeksponowaæ zachowane walory przyrodnicze, pamiê-taj¹c przy tym, ¿e wymagaj¹ one ochrony i masowa turystyka jesttam niewskazana. Wytyczono sieæ 9 szlaków w ramach programu LIFEw 2000 r. i zaopatrzono je w tablice informacyjne. Opracowano zbiór ulotek informa-cyjnych o szlakach. W 2005 r. autorzy niniejszego opracowania zaproponowali w³a-dzom gminy realizacjê edukacyjnego projektu �rodowiskowego, którego celem jest:

1) stworzenie edukacyjnego projektu �rodowiskowego dla m³odzie¿y szkol-nej i innych zainteresowanych osób;

2) stworzenie sta³ej infrastruktury na potrzeby realizacji programu i prezen-tacji walorów przyrodniczych gminy.

Pierwszy cel zrealizowano w 2005 r., tworz¹c Fuendeverde przy wsparciu zestrony rz¹du Aragonii i prowincji Saragossa. Drugi cel jest realizowany w 2006 r. po-przez utworzenie Ogrodu Botanicznego z miejscowymi gatunkami, a �rodki z projektuSMART s¹ wykorzystywane do odnowienia budynku dawnego gospodarstwa rolnego,gdzie ma byæ urz¹dzone Centrum Edukacji �rodowiskowej i Szko³a Przyrodnicza.

6.1. Fuendeverde

Celem Fuendeverde, czyli oferty ekoturystycznej i edukacyjnej gminy, by³ouzupe³nienie istniej¹cej ju¿ oferty kulturalnej i artystycznej, aby zachêciæ turystówdo d³u¿szego pobytu w miejscowo�ci i lepszego zapoznania siê z jej walorami przy-rodniczymi i historycznymi. Opracowano program edukacji �rodowiskowej dlauczniów w wieku 7-18 lat (pobyt od 1 do 5 dni), wycieczki z przewodnikiem, warsz-taty tematyczne i opublikowano materia³y promocyjne na ten temat. Tabela 2 poka-zuje ró¿ne mo¿liwo�ci pobytu w ramach programu. Tre�ci realizowane w projekcies¹ w �cis³ym zwi¹zku z programami nauczania realizowanymi w szko³ach.

6.2. Notatnik terenowy Fuendeverde

Opracowano materia³y edukacyjne dla trzech poziomów nauczania, a dladwu z nich (7-12 lat i 12-16 lat) ju¿ opublikowano. Wykorzystuje siê prezentacjew Power Point, ale podstaw¹ s¹ notatniki terenowe. Zawieraj¹ atrakcyjne ilustracje

148


i schematy, które mo¿na wykorzystaæ np. w grach edukacyjnych. Opracowano tak¿emateria³y dla nauczycieli (ryc. 7, 8). Gmina otrzyma³a wsparcie finansowe od rz¹duregionu na realizacjê programu edukacyjnego. Na pocz¹tku programu rozes³ano dowielu szkó³ informacje i ulotki. Ponadto materia³y informacyjne pojawi³y siê w pra-sie i radio. Dotychczasowe do�wiadczenia z realizacji programu s¹ nastêpuj¹ce:

a) oferta edukacyjna zosta³a dobrze przyjêta. Wzajemne uzupe³nianie siêtre�ci kulturowych i przyrodniczych jest bardzo interesuj¹ce dla nauczy-cieli;

b) mimo opó�nieñ w promocji wiele centrów edukacyjnych zainteresowa³osiê programem;

c) dotychczas w ramach programu przyby³o 14 grup na pobyty od 1 do 4dni. Grupy liczy³y od 12 do 120 uczniów w wieku od 3 do 18 lat (fot. 5);

d) poziom uczestnictwa i satysfakcji by³ do�æ wysoki zarówno u uczniów,jak i nauczycieli (fot. 6).

6.3. Dzia³ania nakierowane na inne grupy spo³eczne

Równolegle z programem edukacyjnym przygotowano ofertê ekoturystycz-n¹ dla innych grup spo³ecznych, np. ca³ych rodzin, grup znajomych, stowarzyszeñ,a tak¿e osób indywidualnych. Przygotowano wycieczki tematyczne z przewodni-kiem i warsztaty botaniczne, ornitologiczne, historyczne, entomologiczne i ekolo-giczne. Z oferty tej skorzysta³o ju¿ kilka grup w czasie jednodniowych pobytów.

7. Infrastruktura wykorzystywana do realizacji programu

Gmina zorganizowa³a w miejscowo�ci trzy restauracje, hotel i hostel, które s¹ dzier-¿awione. Grupy uczniów kwateruje siê w hostelu (45 miejsc noclegowych). Stara szko³azosta³a zamkniêta z powodu ma³ej liczby dzieci i jest wykorzystywana jako sala wyk³ado-wa na potrzeby programu, tym bardziej ¿e znajduje siê blisko hostelu (fot. 7, 8, 9).

8. Szko³a Przyrodnicza i centrum informacyjne (projekt SMART)

Celem Szko³y Przyrodniczej jest stworzenie sta³ej infrastruktury dla dzia³añw ramach Fuendeverde oraz spopularyzowanie �rodowiska Fuendetodos poprzez stwo-rzenie centrum informacyjnego. Dawna farma, w³asno�æ gminy, zostanie odnowionai przystosowana na potrzeby Szko³y i centrum (fot. 10). Prace te s¹ czê�ciowo finanso-wane z projektu SMART. Dwupiêtrowy budynek mie�ci siê w pobli¿u ko�cio³a, z dalaod domów. Obok farmy znajduj¹ siê ruiny zamku z XIII w. i ruiny jednego z domówlodowych. Pracami kieruje architekt Jesús Heredia. Budynek bêdzie wykorzystywa³odnawialne �ród³a energii, np. zostanie zaopatrzony w panele s³oneczne. Woda opado-wa zostanie gromadzona, a okna tak usytuowane, aby jak najefektywniej wykorzystaæenergiê s³oñca. Wej�cie usytuowane zostanie na wprost ruin zamku, a przed budyn-kiem planowany jest ma³y placyk. Na parterze przewidziano punkt informacyjny i du¿¹

149


salê na zajêcia z uczniami. Na piêtrze urz¹dzi siê ekspozycje tematyczne dotycz¹ce za-równo �rodowiska przyrodniczego, jak i dzia³alno�ci ludzkiej i historii tego regionu, szla-ków turystycznych, odnawialnych �róde³ energii, zrównowa¿onego rozwoju. Przewi-dziano salê audiowizualn¹, gdzie by³yby pokazywane filmy przyrodnicze i transmisjaon-line z kamery cyfrowej pod³¹czonej do internetu, a zamontowanej w �Hoz Mayor�,gdzie znajduj¹ siê gniazda ptaków drapie¿nych (ryc. 9-12).

9. Ogród botaniczny z miejscowymi gatunkami

Celem tego projektu jest zapewnienie dodatkowej infrastruktury dla programu Fu-endeverde. Finansuje go gmina. Ca³o�æ ma mieæ powierzchniê 3000 m2, funkcjonuje ju¿system nawadniaj¹cy. Ogród zgromadzi ró¿norodno�æ siedlisk i ro�lin w Fuendetodos. Po-zwoli to osobom, które nie mog¹ lub nie chc¹ i�æ na d³u¿sze wycieczki, zapoznaæ siê z flor¹tego regionu. Dla uczniów za� bêdzie to bardzo u¿yteczna pomoc dydaktyczna. �cie¿kibêd¹ tak zaprojektowane, aby da³o siê z bliska ogl¹daæ ro�liny. Przy �cie¿kach zostan¹zamontowane ³awki, a w �rodku ogrodu powstanie fontanna z ro�linno�ci¹ wodn¹ (ryc. 13).

10. Podsumowanie i dalsze plany

Ekoturystyka staje siê wa¿n¹ alternatyw¹ dla zrównowa¿onego rozwoju ob-szarów wiejskichs. Przypadek Fuendetodos pokazuje, jak mo¿na zrealizowaæ pro-jekt ekoturystyczny w ma³ej miejscowo�ci, maj¹c do dyspozycji jedynie ograniczo-ne �rodki. Fuendetodos mia³o pewne atuty u³atwiaj¹ce pocz¹tkowe dzia³ania: trady-cje turystyczne miejscowo�ci i atrakcjê turystyczn¹ w postaci domu rodzinnego Goi.Nale¿y podkre�liæ, ¿e ta inicjatywa nie mog³aby zostaæ zrealizowana bez wsparciafinansowego ze strony w³adz lokalnych i regionalnych. Aby projekt móg³ siê rozwi-jaæ w przysz³o�ci, potrzebne jest wiêksze zaanga¿owanie sektora prywatnego. Jest tojednak bardzo trudne z uwagi na ma³¹ liczbê mieszkañców.

Zainteresowanie spo³eczne takimi projektami wskazuje na konieczno�æ d³u-goterminowego wsparcia ze strony administracji pañstwowej, jako strategii zagwa-rantowania zrównowa¿onego rozwoju w przysz³o�ci. Projekty dotycz¹ce ekotury-styki i edukacji �rodowiskowej, realizowane w Fuendetodos, bêd¹ kontynuowane.Zrobiono pierwszy krok, ale wci¹¿ potrzeba du¿o pracy, aby poprawiæ jako�æ ofertyturystycznej. Wysi³ek w³adz gminy bêdzie siê koncentrowa³ na zakoñczeniu praczwi¹zanych z przygotowaniem infrastruktury technicznej dla potrzeb projektu, coz pewno�ci¹ stanie siê silnym impulsem dla dalszych dzia³añ.

Juan Manuel Lapuente, Pamela Carolina KösterUrz¹d Gminy Fuendetodos

FuendetodosHiszpania

T³umaczenie z jêzyka angielskiego: Anita Bokwa

150

Gabriela Lantzsch

Grosspoesna: Tourism developmentin the New Lake District near Leipzig

1. Introduction

The categories for the description and order of the society and its parts have changedin many respects. Until recently the various definitions of the conflict between centre andperiphery gave a series of cultural stimuli to the understanding of the time after the industri-alisation whilst the status of the periphery was being enhanced. However this geographicsubdivision of post-industrial city-planning seemed to loose prominence in the last years.Last but not least a unified Europe that changes our everyday life by its influences proposesnew challenges to the global players in politics and administration. In the region of theLeipzig New Lake District the consequences of the political change require particular atten-tion, sensibility and responsibility on the part of politics and administration.

While the structural change from a heavy-industry to a service-oriented socie-ty took place in the western part of Germany, e.g. in the Ruhr area over a period of atleast 30 years, this happened in our region with the German unification abruptly andwith consequences that were at first not foreseeable. Until about 15 years ago 20 open-cast coal mines extracted ca 150 mill. tons of lignite. Power stations, carbonizing andbriquette factories processed and refined this raw material. The end of the industrialculture that is completely related to the production and processing of coal in open-castmines in our region left behind until today visible but also invisible consequences: it isnot only the new lakes that will arise from the gigantic exhausted coal pits and will betransformed into future oases for tourists. Thousands of people lost their jobs with theclosing-down of the mining combines, lost their backing and the feeling of safeness �absolutely independent of their education level. Additionally there is the general demo-graphic shift and the trend to the society growing older.

Within these conditions it is rather hard for the population to understand theabstract and sometimes not noticeable influences of the European administration even



151

Grosspoesna: Tourism development in the New Lake District near Leipzig

though the moderation of the historic-social hardships comes in most cases from thisside. This may be done in form of infrastructural measures like the support of motor-way construction or projects for the promotion of small and medium-sized businessinitiatives or the strengthening of communities in the structural change as it is at-tempted by the SMART program.

In this text we will introduce Grosspoesna with regard to the above outlinedsituation. Here in the Leipzig New Lake District we pursue the aim to sustainabledevelop a community with an attractive surrounding that is worth living in. Benefi-cial conditions like child-orientation and education offers are provided and promotedwhile at the same time the historical heritage is preserved for strengthening the re-gional identification of the inhabitants. Another particularly important means for themoderation of the negative effects of the economic shift is the careful developmentof the landscape, above all of the former large-scale open-cast coal mines towards anappropriate tourism that satisfies ecological criteria. This is only possible when fruit-ful conditions for regional and over regional synergies are created by integrated think-ing and acting. Joint action and the emphasis on acting together � these traditionalcategories of social thinking and acting as they have been demanded since the age ofenlightenment can still enhance welfare and a peaceful coexistence even under thechanged present-day conditions. By this way of thinking new chances are opened upand in its actions the community of Grosspoesna will pursue this target. With thistext we will describe our measures and local conditions and illustrate in which waywe plan to approach the ideal of an open inviting community in Europe.

In the first paragraph we invite you to get to know our community and itsparts. By means of the largest continuous woodland in the close vicinity of Leipzig,the so-called Oberholz, we illustrate how our roots in a historic-cultural eco-sphereare fruitfully used today for educational and recreational offers. Under the headingEcological Education we introduce a prominent and successful concept that takesinto consideration the landscape development as well as the preservation of the his-torical heritage. All these measures have to be coordinated in a conceptually mean-ingful way. Due to the particular position of Grosspoesna in the newly developinglake district a concerted acting of the players directed towards tourism is at hand. Wedescribe in chapter four in which way this is implemented.

2. Grosspoesna

The district of Grosspoesna comprises an area of 4200 ha. Grosspoesna itselfis the largest settlement and administration seat and the villages Dreiskau-Muckern,Güldengossa, Seifertshain and Störmthal belong to the community. At present a totalof 5514 inhabitants live here. Against the demographic trend the population is stead-ily growing by one per cent per year. Grosspoesna marks the most northern point ofthe County of Leipziger Land. The community is situated in the vicinity of Leipzig,only about 13 kilometres away from the city centre, in the basin of the rivers Partheand Pleiße, south-east of the big city, in the Leipzig lowland. Topography presentsabstract figures: the latitude of 12°30� North and the longitude of 51°16� East passes

152

Gabriela Lantzsch

through the centre of Grosspoesna. The highest point measured on a hill northwest ofthe Oberholz marks 163.3 meters above sea level and the lowest point with 117 me-ters is the shoreline of the lake des Störmthaler Sees referred to the final water level.To compare - the lowest point in Leipzig measures 94.5 meters above sea level.

According to the statistics the mean annual temperature is 8.8°C; the mean annu-al maximum temperature is measured 33.0°C (absolute 38.5°C), the mean annual mini-mum -15.2°C (absolute -25.0°C). The mean annual rainfall amounts to 586 mm. Theclimatic and geographic situation is properly characterized by the adjective � temperate.

One peculiarity of the community is the continuously improving infrastruc-ture. Grosspoesna and its villages have an excellent traffic access. It can easily bereached via B-road S 38 (Leipzig-Grimma). Since August 2006 Grosspoesna hasbeen linked to the new motorway A38 with a direct junction. Thus the communitylies directly at the southern by-pass which completes the so far single ringroad aroundan East-German city. But the construction of new motorways is not yet finished. Inthe near vicinity of Grosspoesna the motorway A72 will be built until 2010 whichprovides easy access for the long-distance traffic. But Grosspoesna is not only withineasy reach for passenger and goods traffic but there are also regular bus lines toLeipzig, Borna, Grimma and Naunhof. Trains of private railway companies (Con-nex) go regularly between Leipzig-Geithain.

2.1. The history of the community

As early as 1190 there is the first certified mention but historians are not surewhether it refers to a settlement because the records tell of a man - Herr Pessene whohad bought a piece of land. The later name Grosspoesna could be derived from thisname. In the record Leipziger Stadtbuch there is an entry from the year 1359 whichmentions Grosspoesna . According to the usual name convention introduced by Franktribes when they drove back the here settling Slavs the settlement was given thesuffix �Groß�.On the history of the settlement of the region see Chapter 3: Oberholz.

The place has the typical character of the Saxon landscape and it developedsteadily. In 1617/18 the records of school visitations indicated an own school for thefirst time. In the year 1665 Christoph von Mühlbach, Sächsischer Oberpostmeisterand publisher of one of the very first newspapers - �Leipziger Post- und Ordinarien-Zeitung� purchased the Manor of Grosspoesna (photo 1 � all photos can be found inthe attachement at the end of the book). Possibly the most important break in thehistory of the community is the year 1813. In the time of the Battle of Nations theinhabitants had to flee twice. The looting was hard for the village and the chroniclestell of losses of several thousand Taler. Still today these times of suffering are re-membered. The sanitary and sick bay museum in Seifertshain (photo 2) gives aninsight in the adverse conditions of the medical treatment for the soldiers during theBattle of Nations. After 1833 the social situation changed, socage was abolished, thepeasants could buy their independence and in 1839 the first community council elec-tions took place. From 1878 to 1879 a school was built in close vicinity of the churchof Grosspoesna which is today the seat of the community administration.

153


In this time industrialisation shows the first impacts: the first water pipe wasbuilt in 1887 and in the same year Grosspoesna is linked to the railway network withthe opening of the line Geithain-Bad Lausick-Leipzig. After another three years, in1890, the railway station Grosspoesna was opened and a second railway track with asignal switch tower was built. With the turn of the century the thatched roofs disap-peared from the face of the community. In 1911 the village received electric streetlighting, a year later also street names. Only about 20 years later a second railwaystop was opened. After World War II Grosspoesna was at first under American occu-pation, but with the Yalta Treaty on June 2nd, 1945 it was put under Soviet occupa-tion. In 1974 the first major change in the structure of the community was realised.Grosspoesna represented now on also the interests of the inhabitants of Seifertshain.Directly after the change the Pösna Park � today an all-round shopping centre � wasplanned. The successful collection of signatures to rescue the Oberholz is regardedas a particularly positive event. 8000 people signed the petition to retain the largestcontinuous woodland area off Leipzig. In 1996 the community Störmthal with itspart Güldengossa was incorporated into Grosspoesna and in 1997 also Dreiskau-Muckern. In 1996 the secondary school was closed on the decision of the Kultusmin-isterium (Ministry for education and art). In the next year the community purchasesan area of 6500 m2 of the Old Manor in Dreiskau-Muckern. After another year thesociety for culture promotion Seifertshain was transformed into the registered socie-ty Socio-cultural Centre KuHstall e. V. which determines the life of the communitywith a wide range of cultural offers.

Today Grosspoesna has developed into a prospering community. With an un-employment rate of less than six per cent it lies far below the regional average. Theadministration works continuously on the careful development and strengthens thepositive strategic position by decisive investments and the preservation of rural struc-tures for the coming generations. Apart from agriculture, trade and craft a number ofservices develop here. Small and medium-sized trade and commercial enterprises char-acterize the economic life in Grosspoesna and its villages. The business park Störmthalwhich is taken up to 95 per cent and can be extended by another 14 ha, provides enoughspace for settling down businesses. Here for example, the world-famous pianos andgrand pianos of the trademark Blüthner are made in a family business.

Grosspoesna�s shopping centre Pösna Park (photo 3) with its ca 60 shops andapproximately 450 employees offers all kinds of services not only for the inhabitantsof the community. The medical treatment by local general practitioners and special-ists is secured. Grosspoesna and its villages possess modern and functional childcareinstitutions which are nearby and have ideal outdoor areas for playing and rollicking.The renovated primary school is in the centre of Grosspoesna and has after-schoolcare facilities. Accommodation suitable for elderly people round up the offers for allgenerations. Since 1987 there has been a library which provides also internet facili-ties. With the youth club �NO Name� the community supports an open meeting placefor young people which is attended by a social worker.

The Socio-cultural Centre KuHstall e. V. is the most important provider ofcultural offers, subsidised as an institution, and acts under the slogan �Culture for all

154

Gabriela Lantzsch

made by all�. With events, project development and implementation offers are real-ised which meet the needs of creative-artistic and movement-oriented activity andattempt to newly define the identity in the ever-changing Leipzig New Lake District.In the middle of the work is the half-year program with exhibitions, theatre and mu-sic performances, lectures and talks. Local events like the establishment of a songtrail through the Oberholz are organised as well as biological education tours bycanoe through the Leipzig riverside forest Auenwald. Likewise, such ambitiousprojects like the Mining Technology Park � a newly developing open-air museum �which will illustrate the functioning of an open-cast lignite mine in miniature are alsowithin the responsibility of the centre. Additionally, the archive �Südraumarchiv�collects and catalogues witnesses of the region in word and picture. In the Picture-sound Studios audio-visual and internet-based promotion material is produced forsmall enterprises and public institutions.

Altogether 44 registered societies and initiatives guarantee widespread lei-sure activities for all age groups. One of the most successful sports clubs is the table-tennis club (TTC) which has already brought about national champions. But alsovolleyball, football, bowling, badminton, judo, running or horse riding are very pop-ular.

2.2. The parts of the community Grosspoesna

2.2.1. Güldengossa

The village of Güldengossa lies directly at the edge of the future lakeStörmthaler See. A plain church, the old country inn, some old farmyards and smallcottages � the so-called Drescherhäuser � coin the picture of this place (photo 4). Aroll of honour and a commemoration plaque on the cemetery remind of the victims ofthe two World Wars. Surrounded by old trees the Güldengossa castle lies in its pictur-esque former park with a valuable tree population (photo 5). After a long time ofdisuse now an owner for the castle has been found. By the end of 2007 the recon-struction of the building and the park will be achieved. The establishment of an ex-clusive restaurant is planned.

2.2.2. Dreiskau-Muckern

Dreiskau-Muckern has had an exciting past. The village consisting of thetwo parts Dreiskau and Muckern was originally meant to give way to the open-castcoal mine but as lignite mining was down-sized after the change it was kept andrevived. On the history of the village see in Chapter 4.1: information about the EXPO-village. In the centre of the village there is the completely reconstructed Manor. Fundedby various subsidy programs and the community a multi-purpose utilizable sport hallwas built as well as the cosy and sympathetically equipped village kindergarten, theTechnology and Consulting Centre for Women in the �Göselhaus�, the former Man-or house and the Ecological Education Centre for Agriculture and Nature. Further-

155


more there is the gallery �Südraumgalerie� accommodated in one of the buildings(photo 6).

2.2.3. Seifertshain

This place is a typical road-side village which has received its shape in theMiddle Ages. Although Seifertshain cannot be regarded as a typical farm villageanymore its rural idyll has remained. Particularly valuable is the ensemble of thechurch with the church yard, the vicarage (photo 7), the old village school as well asorchards nearby. There is a romantic path leading to these buildings with traditionalnatural stone pavement. In the adjoining old school building there is today a museumpresenting a sick bay exhibition. Additionally, there are several stones called Apel-steine scattered all over the region that commemorate the historic Battle of Nationsagainst Napoleon. To commemorate the Battle of Nations off Leipzig so-called Apel-steine were erected at essential places of the former battlefield. Altogether 48 suchmemorials exist in and around Leipzig. The Leipzig-based citizen and writer Dr.Theodor Apel (1811-1867) let put up 44 of these milestones on his own expensesbetween 1861 and 1864, another four were put up in the years 1901-1994.

2.2.4. Störmthal

Well-kept three- or four-side farmyards coin the picture of Störmthal. Thevillage life is dominated by a centre of sports facilities which was reconstructed from2000 to 2002. It comprises a sports ground, a youth club, a volleyball hall and a pubwith bowling facilities. This all is in the close vicinity of the castle which was pur-chased by the community in order to reserve estates in the village centre. Musiclovers and Bach fans will know the historic-culturally remarkable church Kreuz-kirche (photo 8) where today regular concerts take place on the Hildebrandt organwhich was inaugurated by J.S.Bach himself in the year 1723 (photo 9). ZachariasHildebrandt is one of the most renowned organ makers of the Baroque period wholearned his trade with Gottfried Silbermann. Johann Sebastian Bach personally helpedHildebrandt with the tuning of the organ. The Baroque castle in the village was firstmentioned around 1300. Georg Graf Vitzthum von Eckstädt, one of the famous Ger-man art historians was the most well-known lord of the castle and lived there from1880 to 1945. The most famous son of the village is the theologian and liberal politi-cian Friedrich Naumann (1860-1919).

3. Oberholz: Nearby recreation

You can look far over the Leipzig lowland when you come by train on therailway line opened in 1887 from Leipzig towards Grosspoesna . When you reach thestation Oberholz the sky becomes a bit darker and the sun beams are trapped in thetops of mighty old trees: the forest Oberholz � 600 hectares of forest, heritage andinteresting natural space ready to explore. Today you find next to the railway line a

156

Gabriela Lantzsch

park&ride car park for easy access to the forest or the surrounding of Grosspoesna .For ages the inhabitants of Grosspoesna and the whole region have come here forrecreation as this oasis outside Leipzig offers a lot of attractions to recover and tolearn about the fauna, flora or history.

In- and outside the Oberholz there are many things stimulating and worthknowing, for example the Botanical Garden for Medicinal and Herbal Plants. A 7.5km long nature conservation and hunting information trail invites to learn a lot aboutthe forest. This circular way provides interesting information on numerous panelsabout game, hunting dogs, typical plants of the Oberholz up to using the wood forhunting. Another trail was initiated by the local choral society to establish song pan-els at special places of interest. Following these panels you can sing while traversingthe wood. At the edge of the forest there is a well-equipped playground in closevicinity of the country inn �Büffeltränke� (photo 10). Besides in a large enclosureyou can watch fallow deer.

The history of the regional settlement is also closely connected with thisforest. In early times men are said to have lived here. We guess that the Oberholz isthe remains of a huge forest arising after the youngest ice age. In the Bronze era,between 1800 and 600 B. C., in a period of relatively warm and dry climate peoplelived here in village-like communities. Near the historic rail station an earth bankthat leads regularly through the wood points to an early settlement. Of particularprominence is the inside ring. Such earthworks, the dating and importance of whichhas been discussed for over 100 years by archaeologists, are traces of men from thosedays that can be seen and entered today. Already in the 19th century extractions werestarted and numerous finds were made like shards from various epochs. But researchhas come to an end and there are no new archaeological results that provide exactinformation.

In the era of Slavic settlement (600�900 A.D.) these earthworks were notused which is untypical. Therefore it is assumed that a change of climate lead tomarshing and thickening the wood. On the other hand a long existing road systemcontinued serving for trading. Between 1100 and 1300 tribes from western areascame into the region and drove back the Slavs step by step. Wiprecht von Groitzschand Konrad von Wettin strengthened these undertakings in the 12th century which isverified by a memorial stone am Langen Weg. At this spot the wood was cleared andprepared for agriculture. While the Slavs mainly cultivated on available fields anddid fishing and beekeeping the new settlers were experienced in the then �modern�three-field agriculture. With the increasing damp the settling of the wood came to anend and the people moved more eastwards.

After roughly 100 years of settling history the era of the villages as theystill exist now began. Placenames like Groß- and Kleinpösna give evidence thatthe suffix �Klein� refers to an originally Slavic settlement whereas �Groß� goesback to the settlers from the west. Already in the Middle Ages, from 1240 on-wards, the Oberholz was owned by the Leipzig Dominican monks St. Pauli whosemonastery was situated on the present-day Augustusplatz in Leipzig at the placewhere the former University church stood. With the secularisation by the Duke

157


Moritz von Sachsen it went over in the ownership of the university in 1544. 20years earlier the still existing name is certified for the first time: �uff dem Ober-holtze� as it is written on a memorial stone (photo 11). With that time the periodof timber production started. University professors received their firewood fromhere, though the uncontrolled cutting was regulated as late as 1730 after the sur-veying and parcelling of the wood. From now on the Oberholz was regarded as acommon value and people enjoyed it, as it was en vogue in the Romantic periodto have walks in the nature. Partly the forest went over into private ownership inthe 19th century and was only state-owned from 1945 onwards. Today it belongsto the Staatsbetrieb Sachsenforst, Forstbezirk Leipzig and is managed accordingto the principles of sustainability. There are parts of mixed wood as well as con-ifers. A particularly great biodiversity has remained which holds for a rich faunaas well as a rampant flora. Lungwort, Evergreen or Anemone are native plants.And there are nature reserves like the largest incidence area of Mezeron (Daphnemezerenum) in Saxony and locations with some species of orchids are protected.For example at the earthwork ring the original composition of the wood (Pedun-culate oak/hornbeam) is retained. Furthermore there are small biotopes whichare also protected. In the Oberholz there live such animals as grass snakes, kitesor the long-eared owls as well as some kinds of bats. Besides there is a widevariety of mushrooms.

The forest Oberholz is the largest continuous woodland in the surrounding ofLeipzig and a nature and history memorial of extraordinary quality. Therefore natureconservation is carried out intensively in order to receive the officical classificationas a listed conservation landscape area. The efforts for the protection of the Oberholzreflect a regional identity and the relationship to the home area and deserve all roundsupport. Furthermore the community actively participates in the Saxon tree-plantingprogram. With approximately 60 hectares of own reforestation a continuous wood-land between Störmthal and Dreiskau-Muckern will arise. Further reforestation isplanned for a green belt around the lake Störmthaler See.

4. Ecological education

The focus of subsidising a future-oriented development of the communityaims at opening up and enlarging ecologically valuable areas within the communityboundaries. This holds for a permanent extension of forests by planting trees on theone hand and a purposeful development of the Störmthaler See. The cultivation ofareas only pays when the aim of the reuse will be reached. For this particularly twoinstitutions provide education and adventure offers which will be introduced in thefollowing passage. These are the Ecological Education Centre for Agriculture andNature which is situated in the former Manor of Dreiskau-Muckern and the Botani-cal Garden for Medicinal and Herbal Plants which lies at the edge of the forest Ober-holz in Grosspoesna. The education work is addressed above all to the coming gen-eration, i.e. the main target group of the Ecological Education Centre are schoolchildren who are prepared for their responsible ecological care.

158

Gabriela Lantzsch

4.1. Dreiskau-Muckern and its Ecological Education Centrefor Agriculture and Nature

The Ecological Education Centre for Agriculture and Nature is situated at avery special location � the village Dreiskau-Muckern which was originally meant togive way to an open-cast coal mine. In 1993 the village was planned to be abolished.No sign-post showed anymore the way to this place; it had become a ghost village.After the political change the remaining 50 inhabitants had new hopes. The absolute-ly different energy policy resulted in the closing-down of the large-scale open-castlignite mine. The revitalisation could be tackled and it was supported by the fact thatthe whole village was and is under preservation order. The process began in 1994with the promotion of the �Aktionsprogramm Ländlicher Raum Dorfentwicklung,Land- und Forstwirtschaft in Braunkohlelandschaften� (Action program � Rural area� Village development � Agriculture and forestry in former coal mining areas) by theFreestate of Saxony. RECHAR II and LEADER II, concerted initiatives of the Euro-pean Union, also funded the revitalisation. Road construction, energy and water sup-ply as well as telecommunication equipment were repaired or built completely new.

In an extensive procedure of Rural Reallocation public footpaths which hadbeen cut off by the coal mines were re-established and a network of walking andcycle routes and bridle paths were created. Besides the planners merged split areasthat were to give back to former owners. The greening concept that was proposed inthe local development concept was also implemented by the reallocation procedure.Of particular importance was to leave a grazing belt as a buffer between the housesand intensive agriculture. By means of particularly created instruments like the �Dor-fentwicklungs- und Sanierungsgesellschaft� (village development and revitalisationcompany) and the allocation commission incentives and contact offices were estab-lished to assist old and new inhabitants to move to the village or settle down theirbusiness here. The year 2000 marked a special step in the history of Dreiskau-Muck-ern. Grosspoesna participated in the project Bund-Länder initiative �Dorf 2000 �Beispiele nachhaltiger Landentwicklung� (Village 2000 � Examples of sustainablerural development). Within the World Exhibition EXPO 2000 the project �A livelyvillage in a landscape that is worth living� again intensified the efforts for the oncelost place. Last but not least the action �A village will find its population� led to thesettling of a number of creative people like artists, craftsmen and artisans with histor-ical trades like clay work (photo 12). Today the village lies in the middle of an idyll:close to the newly developing Störmthaler See and next to fields and forests. Theway to such a lovely and idyllic place was actively accompanied by the communityGroßpösna. 90 per cent of the old buildings were restored under the observation ofthe regulations for listed buildings, empty sites were filled by regarding the buildingdesign statutes of the village. The focus of the development was the creation of a newvillage centre which was found perfectly suitable in the old Manor. Today there areapart from the Ecological Education Centre for Agriculture and Nature opened in2001 also the Technology and Consulting Centre which helps to improve the busi-ness prospects for women. An old barn was reconstructed into a beautiful multi-

159


purpose hall which is used frequently by sportsclubs and for events. Next to it akindergarten cares for the youngsters and also rooms for commercial use were built.Furthermore there is the galery Südraumgalerie for exhibitions.

The Ecological Education Centre for Agriculture and Nature itself is a state-of-the-art project of the community of Grosspoesna and an important factor for re-gional ecological education. Its successful work is reflected by the satisfaction withthe care and the offers that expressed 90 per cent of all visitors asked. Neverthelessthere is a higher demand of double rooms and easier and more frequent access toDreiskau-Muckern mainly at weekends when there is no public transport at all whichcould still increase the success of the project.

In the year 2005 the Ecological Education Centre amounted to a total of4726 overnight accommodations. Looking back to the past years there is a clearrising trend of the demand. In the period from March to October the centre is mainlybooked up by school classes of the first up to fourth year coming from the surround-ing of ca 50 km. Outside this time mainly sportsmen and choirs use the excellentconditions for intensive training and rehearsing. In this case the catchment areas goesbeyond the region of Leipzig and the county of Leipziger Land. The guests comefrom the new and also old Federal states and the centre has had even visitors fromBulgaria.

Caring for a pleasant stay and offering suitable courses is done by a team ofseven people consisting of a full-time manager, a chef, an accountant, a caretaker aswell as personnel in job creation schemes. Besides the Ecological Education Centreoffers a place for alternative national service �Voluntary ecological year�. Free-lanc-es realise a wide range of interesting and informative offers e.g. a beekeeper tellsabout the world of bees. All in all a total of 225 projects were carried out in the year2005. In the building there is room for 58 visitors and it is fully equipped in accord-ance with the demands of disabled. Accommodation is in modern two- up to eight-bed rooms with two double rooms suitable for disabled with separate bathroom andelevator. Also in the outdoor spaces there is a variety of possibilities to recreate withsports activities and playing. Beside using the project areas the townsfolk can haveclose contact to the animals in the domestic animal zoo where sheep and goat live. Inthe specially designed nature discovery area the visitors can quench their thirst foradventure, for example with a log fire. With a swing rope track there is action andfurthermore you can learn about the healthy and delicious flora in the herb garden.The whole ensemble is completed by a little pond and stone puddles as well as awillow plantation. The project was implemented within only one year with the helpof funds. Today it is managed by the registered society Schola Oecologica e. V.

The ecological, nature oriented joint activity of man and environment is theidea that is disseminated. So there are educational offers indoors and outdoors. Spe-cial subject weeks have been developed which give an insight into agriculture, hor-ticulture, how to keep domestic animals and in traditional trades like clay work.Apart from nature the courses also inform about the historical and present-day coun-try life. Children learn how to grow corn and how bread and fresh müsli is producedout of the grain. How much work is necessary to make a wool pullover � this is an

160

Gabriela Lantzsch

experience you can learn in the domestic zoo. Particular emphasis is laid on thewholesome approach to regional traditions and culture. The young visitors are notonly invited to participate, they can also reflect the things learned in form of subjectdiaries for the documentation of the knowledge for later times. This wholesome ap-proach is supported by exemplary everyday behaviour like strict waste separation,using the water-stop button for kitchen devices, using solar energy and rainwater forthe flush.

However the facilities of the centre are by no means restricted to education.Choirs find best conditions for rehearsal weekends, sports groups stay here or work-ing teams come for a holiday trip. The kitchen follows ecological principles andprepares delicious meals for the guests. The extensive equipment of the centre im-plies a fireplace, a practical working room, a country kitchen, a small kiosk, sportsequipment and play devices, microscopy, party and board games, videos, books,rhythm instruments and bicycles for hire and last but not least there are various guidesand maps for excursions into the surrounding. The team is always ready to giveadvice to attractive destinations, to plan outings or to organise trips with horse andcarriage. Special undertakings increase indirectly the popularisation of the place, sothe centre is also a good location for conferences and meetings. In 2005 further edu-cation weekends for teachers and headmaster conferences took place in cooperationwith the Regional school board. Furthermore such popular events like the Leipzigfirewood and log market organised by the state enterprise Sachsenforst of the Forst-bezirk Leipzig were supported.

As a member of the Tourism society of the County of Leipziger Land thecentre is represented and implied in their publicity work on tourist fairs and variousevents. Further means for publication are the own homepage and entries in specificdatabanks like www.rollstuhlurlaub.de or www.gruppenfreizeiten.de. By the partici-pation in the popular sports walking event �7-Seen-Wanderung�, where in 2006 herewas a time-measuring and service point for walkers from all over Germany, it ispossible to increase again the popularity of the centre. In the near future the area isgoing to be extended by another hectare where a village in traditional clay buildingmanner will be erected.

4.2. The Forest Discovery Trail

In order to improve the attractivity of educational offers in forests and todisseminate it to the broad public the idea came up to realise a forest discovery trailwith the support of the Sächsisches Forstamt Leipzig (Saxon Forestry Board Leip-zig). The trail, the conception of which was part of a diploma work, matches perfect-ly to the project offers of the Ecological Education Centre for Agriculture and Naturein Dreiskau-Muckern. Along the 2.5 km long trail in reforested areas at the edge ofthe former coalmine Espenhain you find eleven interesting information stops fromthe realms of flora, fauna, forestry and mining. The community of Grosspoesna ap-plied for a grant at the Landesforstpräsidium for this project which was confirmed inNovember 2005. For realising it 20 000 EUR are planned in the budget of the com-

161


munity. With funds of 14 200 EUR it is refinanced and the self-financing revenue ofthe community can be reached by donations. The implementation of this project startedin January 2006 and ends in autumn 2006.

4.3. The Botanical Garden for Medicinaland Herbal Plants Grosspoesna-Oberholz

Another institution for the promotion of environmental responsibility andecologically oriented thinking and acting is the Botanical Garden for Medicinal andHerbal Plants which is situated directly at the edge of the forest Oberholz. It was laidout by druggists as an educational garden with exposition and collection characteralready in the year 1936. After World War II the rehabilitation of the neglected areabegan with an initiative of vocational school teachers. Until 1996 the City of Leipzigwas responsible for the garden, in particular after the change the Leipzig Departmentfor Youth and Education. The care of the garden was continued by a society for jobcreation until 2002 and since 2003 it has been looked after by the registered societyfor the promotion of the working life for women �Vereins zur beruflichen Förderungvon Frauen in Sachsen e. V.� which is supported by the Friends of the BotanicalGarden �Freundeskreis Botanischer Garten Oberholz e. V.� founded in 1991 and bythe community of Grosspoesna.

The garden provides an ever changing picture of gardenland with a big green-house in the middle. A network of paths leads the visitors of this education and demon-stration garden to numerous flower beds on which various useful plants grow that arearranged according to thematic order. Altogether 400 species of plants that are arrangedaccording to Heeger�s systematic grow on a two hectare area. The park-like gardenground is centred around medicinal plants for scientific and popular medicine as wellas homoeopathy. Furthermore rare poisonous plants but also the flora of regional river-side forests are looked after. This extraordinary collection and its preservation is thecore task of the garden. Further aims and tasks are the exchange of seeds with otherscientific institutions and the publication of knowledge and traditions of the use ofmedicinal plants. Besides expert consultations are offered and guided tours on a widerange of different subjects can be booked on advance notice. They inform about thecultivation and utilization of medicinal, herbal and spice plants as well as dye plantsand about their history, the cultivation of grown raw materials and elucidate aboutpoisonous plants in field and forest. Answers are given to such questions like whichautumn fruit are edible or poisonous. Besides the tours inform about flora and fauna inthe local wood nearby and explain the principle of eco-systems. A�white witch� tourpresents entertaining facts about herbs. Furthermore plants and collected materials areoffered for sale for the installation of a herbary. Instructions how to lay out a herbgarden are passed on as well as self-teaching is encouraged. Another peculiarity of thegarden is that special teas are served on demand. The barbecue place provides a pleas-ant atmosphere for your stay. With this Botanical garden traditional knowledge oneffects and the use of plants is mediated and kept because most of the cultivated speciesrepresent the last sources of historical seeds.

162

Gabriela Lantzsch

5. Tourism in the New Lake District

Our landscape owes its characteristic appearance to the newly developinglakes as the remains of lignite mining which will give the large countryside aroundLeipzig a new and attractive face. Thus the region is today also called Leipzig NewLake District. Here a new time begins which presents new challenges to the commu-nities and its population. In order to lay positive emphasis in a changing labour mar-ket the region has to offer services like tourism in the future which has to beginalready now. Overregional importance has the so-called �Straße der Braunkohle�, anorganisation that introduces at more than 100 places between Bitterfeld, Borna, Al-tenburg and Zeitz witnesses of the past industry and adds gastronomic, sports orleisure facilities to it. The 18 lakes that are diversely developed by the communitiesand aim at various touristic uses are already now shifting landscapes that are suitablefor the realisation of extraordinary touristic concepts.

In the future tourism will play a more dominant role for the development ofthe region and result in new jobs. Already now the Freestate of Saxony ranks secondamong the new Federal states after Mecklenburg-Vorpommern regarding the num-bers of overnight stays. Since 2000 the number of tourists has increased steadily inthe county of Leipziger Land whereas in other counties of Saxony the trend is ratherfalling. The reason for that is the permanently growing attractivity of the region dueto the newly developing lakes. So the county of Leipziger Land has gained comparedto traditional tourist highlights like Saxon Switzerland. This trend can be continuedand strengthened by the further development and conversion of former industrialareas into attractive places.

One of the efficient instruments for the promotion of the tourism and leisureindustry is the Tourism society of the County of Leipziger Land, a joint venture ofthe communities, enterprises and the County. A wide range of activities is concen-trated here and by means of an effective regional marketing it is advertised on fairsand other events to the visitors coming from the other Federal states and beyond.Also the possibilities of a permanently changing landscape are consequently used toopen up spaces for adventure and educational tourism which will soon disappearwith the rising of the water level. Latest trends of tourism determine already now theactivities so that the region is not defined as a touristic highlight only with the flood-ing of the last lake. The ever changing surrounding allows experiences which areimpossible in other traditional tourist destinations. Excursions into the open-cast coal-mines show that temporary ecological niches arise, for example time-limited oasesfor rare kinds of orchids. With vehicles suitable for cross-country tours like quadsinterested people are sustainably attracted and they want to know how the place willlook like in the future. So there are unique experiences even before the tourist devel-opment has taken place. Visitors become active witnesses of breathtaking changingprocesses and the productive utilization of a landscape the character of which resultsfrom particularly hard conditions.

One of the most innovative projects is the implementation of the interlinkageof the lakes and rivers which allows to navigate with a boat directly from the city

163


centre of Leipzig into the water landscape south of Leipzig. A number of large-scaleprojects and offers in the region add to the attractivity of these destinations. In Sep-tember 2006 a white-water course in the lake Markkleeberger See will start as one ofthe most ambitious sports facility project in the region. This state-of-the-art sportsproject is open for professionals as well as for hobby sportsmen and will be thelocation for national and international contests.

6. Measures of the community Grosspoesna

6.1. The lake Störmthaler See

Southeast of Leipzig there is the exhausted open-cast lignite mine Espenhainwithin the boundaries of the community Grosspoesna and the town Markkleeberg.Its area is divided into two parts due to the different altitude � in a northern and asouthern part � the future lakes Markkleeberger and Störmthaler See. Whereas thelake Markkleeberger See will have reached its final shape and water depth already inthe year 2006 the Störmthaler See will be flooded by 2011. It has a total area of 1437ha including the shore zone. The water surface measures 730 ha. The average waterdepth is 25 m, the deepest place measures 56 m. In future a 20 km long circular trackleads round the lake. The lake is flooded with excess water of the active coalminesProfen and Vereinigtes Schleenhain and is fed by rivers. This saves time compared tonatural flooding and provides a water quality that is suitable for bathing. As there isno danger of over-acidification by pyrite oxidation a cost-intensive water treatmentprocedure is not necessary (photo 13).

The mining activity gave the lake Störmthaler See its distinctive outline. Inthis connection the Magdeborn peninsula has been formed as a by-product of theextraction technology. It represents a special highlight in the landscape of exhaustedcoal mines and will project in north-west direction far into the lake. The peninsuladisposes of a beneficial nature setting which means that it consists of naturally grownground and has not been taken up by mining. Its long stretched shoreline is exposedto permanent sunlight from western direction. It has also got a bay with a distinctiveprofile. From all parts of the peninsula you have an exciting view on the lake and thesurrounding.

As a special feature the Magdeborn peninsula is designated as a specific areafor tourism and recreation in the Regional Guidance Plan (Flächennutzungsplan) ofGrosspoesna confirmed since 2005. At present the preparation planning for the me-dia development is under way. The estates are still to a large part in the ownership ofthe Lausitzer und Mitteldeutsche Bergbau-Verwaltungsgesellschaft mbH (LMBV)(reclamation company of the mining area).

The bay lying directly east of the Magdeborn peninsula has been designatedas a central location for watersports in the Local Development Plan of the communi-ty Großpösna in accordance with Regional plannings. The 2002 tourism concept ofthe TÜV-Akademie Leipzig (technical surveyor) attests it a considerable touristicpotential. Parts of the territory around the lake Störmthaler See and along its shore-

164

Gabriela Lantzsch

line will be prepared for soft tourism according to the criteria of an ecologicallysustainable landscape design. The aim is to create an environment with nature-relat-ed areas. Approximately 20 per cent of the adjoining ground will be reforested andadditionally further embankment areas will be greened.

Other than the usual shore inclination of 10° the cliffs that have been createdby the extraction technology near Störmthal and Güldengossa will be kept and re-stored in individual blocks. Already now a unique fauna and flora is developing here.Due to a specific soil condition numerous protected species of orchids are growinghere forming an extraordinary biosphere. Additionally, nice orchard terraces will belaid out at the cliffs. The planned system of walking ways and bridle paths givesaccess to the area for walking and excursions. Besides there will be a lagoon land-scape which is extremely rare in a former mining area. In the middle of the futurelake there will be the ca 70 ha large Göhren island which is the remains of an over-burden heap inside the open-cast mine. It forms an extremely valuable ecologicalsuccession area where access for nature fans will be allowed only partly under spe-cial conditions. All these plans offer a specific outlook for the development areas ofthe Magdeborn peninsula which differ significantly from other lakes.

6.2. Vineta

An extraordinary and innovative land-art project was developed to commem-orate such villages as Magdeborn which had to give way to coal mining. Under thename �Vineta� an artificial island will swim on the lake near the spot where theabolished church of Magdeborn used to stand. Its shape reminds of a church and itwill become not only a landmark visible from far away remembering the conse-quences of coal mining but also serve as a unique place for festivities such as mar-riages. The entire concept pursues a highly efficient low-energy room. Because of itsspecial construction and the usage of solar energy there is no extra heating necessary(photo 14)

6.3. A map for walking, cycling and bridle ways

Additional to the radical transformations of the landscape and the resultingtouristic upgrading of the region the community of Grosspoesna initiates the increas-ing attractivity by various marketing campaigns. As mentioned in the chapter aboutthe forest Oberholz a network of walking and cycling ways as well as bridlepaths isin existence which is published as a map tailormade for the community. The attrac-tive print matter proposes interesting excursions and tells on the side about the livelyhistory of the region, illustrates the sights and gives a survey of the various offers ofthe community. Particularly the production of the map reflects the integrative workof the community. Existing catering businesses and providers of interesting touristichighlights were invited to advertise their projects. In this way the tourist who hasbought this map has not only received an orientation guide for the community areabut at the same time a survey of the offers of Grosspoesna and its surrounding.

165

Grosspoesna jako przyk³ad rozwoju turystyki na Nowym Pojezierzu ko³o Lipska

6.4. The Mining Technology Park

In some years virtually nothing will remind of the past open-cast coal mines aroundLeipzig. The newly developing lakes will not show any obvious traces of the mining interven-tion in the landscape. The Mining Technology Park (BTP) cares for the preservation anddocumentation of witnesses from this period. On an area of 5,2 ha a coalmine in miniaturegives an insight into the mining procedures from the first preparatory cut over track dewater-ing up to renaturation. Apart from the gigantic large-scale mining equipment like a coal train,the bucket-wheel excavator SRs 1000n and the conveyor-belt stacker A2Rs-B 10000 theregistered society running the project collects every-day witnesses: from clothing of the min-ers to teaching material and tools � all objects that refer to coalmining find their place in thecollection of the BTP. A place of living history remembering a great era of the industrial pastwill arise here. This work is actively supported by the community of Grosspoesna. Practicalassistance comes also from the Freestate of Saxony, the towns Markkleeberg and Espenhain,the Tourism Society of the County Leipziger Land, the LMBV (reclamation company) andthe MIBRAG (coalmining company running the still active mines).

Gabriela LantzschMayor of the Grosspoesna Community

GrosspoesnaGermany

Gabriela Lantzsch

Grospoesna jako przyk³ad rozwoju turystykina Nowym Pojezierzu ko³o Lipska

Streszczenie

1. Wstêp

Ostatnio zaobserwowaæ mo¿na zmiany w relacjach spo³ecznych zachodz¹cychmiêdzy centrami miast i ich peryferiami. Wyra�ne dot¹d ró¿nice kulturowe wydaj¹ siês³abn¹æ. Jednocze�nie zjednoczona Europa zmienia ¿ycie codzienne ludzi i stawia nowe,globalne wyzwania przed politykami i w³adzami lokalnymi. W regionie Nowego Pojezie-rza ko³o Lipska konsekwencje zmian politycznych nak³adaj¹ na w³adze lokalne obowi¹zek

166

Gabriela Lantzsch

szczególnej odpowiedzialno�ci i ostro¿no�ci w podejmowanych dzia³aniach. W zachodniejczê�ci Niemiec przemiany zwi¹zane z transformacj¹ gospodarcz¹ i zmniejszeniem roli prze-mys³u ciê¿kiego na rzecz sektora us³ug mia³y miejsce w ostatnich 30 latach, natomiast wewschodniej czê�ci Niemiec proces ten rozpocz¹³ siê dopiero po zjednoczeniu kraju, a kon-sekwencje by³y trudne do przewidzenia. Jeszcze 15 lat temu ko³o Grosspoesny 20 kopalniodkrywkowych wydobywa³o 150 mln ton wêgla kamiennego, który od razu zu¿ywano doprodukcji energii elektrycznej lub przerabiano. Zaprzestanie wydobycia pozostawi³o wi-dzialne i niewidzialne �lady. W nieczynnych wyrobiskach powsta³y jeziora, a tysi¹ce ludzistraci³y pracê i poczucie bezpieczeñstwa. Nak³ada siê na to starzenie siê spo³eczeñstwa. Natym tle Grosspoesna, le¿¹ca na Nowym Pojezierzu ko³o Lipska, jest gmin¹ nakierowan¹ nazrównowa¿ony rozwój, po³o¿on¹ w atrakcyjnym otoczeniu, zapewniaj¹c¹ warunki do wy-chowania i kszta³cenia dzieci, chroni¹c¹ dziedzictwo historyczne. Niwelowanie negatyw-nych skutków przemian gospodarczych wymaga sprzyjaj¹cych warunków zarówno na po-ziomie regionalnym, jak i ponadregionalnym.

2. Po³o¿enie gminy Grosspoesna

Gmina Grosspoesna zajmuje powierzchniê 4200 ha. Sama Grosspoesna jest najwiêksz¹miejscowo�ci¹ i siedzib¹ w³adz gminy. Pozosta³e miejscowo�ci nale¿¹ce do gminy to Dre-iskau-Muckern, Güldengossa, Seifertshain i Störmthal. Gmina ma 5514 mieszkañców. Liczbaludno�ci wzrasta co roku o 1%. Grosspoesna jest najbardziej na pó³noc wysuniêtym obszaremokrêgu Lipska, oddalonym od samego Lipska o 13 km. Wspó³rzêdne geograficzne Grosspo-esny to 12°30�N, 51°16�E. Najwy¿szy punkt gminy le¿y ko³o Oberholz na wysoko�ci 163,3 mn.p.m., najni¿szy na 117 m n.p.m. (to linia brzegowa jeziora Störmthaler Sees). �rednia rocznatemperatura powietrza wynosi 8,8 °C, �rednia roczna maksymalna temperatura 33 °C (abso-lutne maksimum 38,5 °C), �rednia roczna minimalna temperatura to -15,2 °C (absolutne mini-mum -25,0 °C). �rednia roczna suma opadu to 586 mm. Grosspoesna le¿y w klimacie umiar-kowanym. Dostêpno�æ komunikacyjna jest bardzo dobra, Grosspoesna ma po³¹czenie z auto-strad¹ A38, dzia³a te¿ prywatna linia kolejowa.

2.1. Historia gminy

Grosspoesna pojawi³a siê w dokumentach historycznych ju¿ w 1190 r. W latach1617-1618 dzia³a³a tam szko³a. W 1665 r. by³ tam ju¿ dwór (fot. 1 � wszystkie fotografiew za³¹czniku na koñcu ksi¹¿ki). W 1813 r., w czasie bitwy narodów, mieszkañcy musieliuciekaæ dwukrotnie przed po¿og¹ wojenn¹. Miasteczko zosta³o doszczêtnie z³upione,dzi� dzia³a muzeum szpitalnictwa dokumentuj¹ce opiekê medyczn¹ w tamtych czasach(fot. 2). Po 1833 r. zmieni³y siê stosunki spo³eczne, upad³ feudalizm i w 1839 r. odby³y siêpierwsze wybory do rady gminy. W 1879 r. wybudowano szko³ê przy ko�ciele, dzi�siedzibê urzêdu gminy. Rozpoczê³a siê industrializacja. W 1887 r. doprowadzono liniêkolejow¹ i wybudowano wodoci¹g, w 1911 r. wprowadzono o�wietlenie elektryczne. PoII wojnie �wiatowej Grosspoesna najpierw by³a pod okupacj¹ amerykañsk¹, ale po trak-tacie ja³tañskim z 2 czerwca 1945 r. przesz³a pod okupacjê sowieck¹. W 1996 r. Störmthali Güldengossa zosta³y przy³¹czone do Grosspoesny, a w 1997 r. tak¿e Dreiskau-Muc-

167


kern. Dzi� Grosspoesna jest dobrze prosperuj¹c¹ gmin¹ z bezrobociem na poziomie po-ni¿ej 6%, czyli znacznie mniejszym ni¿ �rednia w regionie. Rozwija siê rolnictwo, han-del, rzemios³o, us³ugi. Park przemys³owy w Störmthal jest ju¿ wykorzystany w 95%i mo¿e byæ poszerzony o dalszych 14 ha. S¹ tam produkowane np. s³ynne fortepianymarki Blüthner. Centrum handlowe Pösna Park (fot. 3) mie�ci 60 sklepów i zatrudnia 450pracowników. KuHstall to centrum kulturalne, organizuj¹ce wszelkie formy aktywno�cikulturalnej, np. wystawy, przedstawienia teatralne, edukacyjne wyprawy kajakowe, urz¹-dzenie górniczego parku technologicznego (muzeum na otwartym powietrzu). Dzia³aj¹tak¿e kluby sportowe, najwiêksze sukcesy odnosi klub tenisowy.

2.2. Miejscowo�ci w gminie Grosspoesna

2.2.1. Güldengossa

Wioska ta le¿y tu¿ nad brzegiem przysz³ego jeziora Störmthaler See. Znajdujesiê tam ko�ció³, stara gospoda i stare domy z zagrodami (fot. 4), tzw. Drescherhäuser,a tak¿e cmentarz z grobami ofiar II wojny �wiatowej. W�ród starych drzew usytuowa-ny jest zamek Güldengossa (fot. 5), który ma byæ odnowiony do koñca 2007 r.

2.2.2. Dreiskau-Muckern

W centrum wioski znajduje siê odnowiony dwór, dziêki dotacjom wybudo-wano halê sportow¹ i przedszkole. Dzia³a centrum technologii i doradztwa dla kobiet�Göselhaus� oraz centrum rolniczej edukacji ekologicznej, a tak¿e galeria �Südraum-galerie� (fot. 6).

2.2.3. Seifertshain

Ta wioska o �redniowiecznych korzeniach posiada cenny ko�ció³ z dziedziñ-cem (fot. 7), star¹ szko³ê wiejsk¹ oraz liczne sady. W starym budynku szko³y urz¹-dzono muzeum. W okolicy jest kilka kamieni zwanych Apelsteine, upamiêtniaj¹-cych bitwê narodów.

2.2.4. Störmthal

¯ycie tej rolniczej wioski koncentruje siê wokó³ centrum sportowego z 2002 r.W pobli¿u mie�ci siê barokowy zamek kupiony przez gminê. W ko�ciele Kreuzkirche (fot.8) znajduj¹ siê organy firmy Hildebrandt (fot. 9), na których w 1723 r. gra³ sam Jan Seba-stian Bach. Tutaj urodzi³ siê teolog i liberalny polityk Friedrich Naumann (1860 -1919).

3. Oberholz � pobliska miejscowo�æ wypoczynkowa

W Oberholz znajduje siê kompleks le�ny o powierzchni 600 ha. Jest to ob-szar wypoczynkowy i rekreacyjny nie tylko dla mieszkañców Grosspoesny, ale na-

168

Gabriela Lantzsch

wet Lipska. Urz¹dzono tam ogród botaniczny, szlak przyrodniczy o d³ugo�ci 7,5 km,a tak¿e szlak �piewaczy z tablicami z piosenkami. W lesie znajduje siê plac zabawdla dzieci (fot. 10) oraz pami¹tkowy obelisk (fot. 11). Osadnictwo na tym tereniesiêga ery br¹zu 1800-600 lat p.n.e. Od 1240 r. Oberholz by³ w³asno�ci¹ dominika-nów z Lipska, w 1544 r. przeszed³ na w³asno�æ uniwersytetu w Lipsku. Od 1945 r. lasstanowi w³asno�æ pañstwow¹. Jest to las mieszany i iglasty, o du¿ej bioró¿norodno-�ci. Miodunka plamista i zawilec to gatunki miejscowe. W rezerwacie chronione jestwilcze ³yko (Daphne mezerenum), zachowa³ siê pierwotny kompleks dêbowo-grabo-wy. Z fauny spotkaæ mo¿na zaskroñce, kanie, sowy i nietoperze. W lesie wystêpujebogactwo grzybów. To najwiêkszy zwarty kompleks le�ny w regionie Lipska. Gminaprowadzi nasadzenia drzew miêdzy Störmthal i Dreiskau-Muckern.

4. Edukacja ekologiczna

Dzia³ania gminy nakierowane na przysz³y jej rozwój maj¹ na celu lepszezagospodarowanie i powiêkszenie obszarów cennych ekologicznie, znajduj¹cych siêna terenie gminy. Sadzone s¹ drzewa i postêpuje zagospodarowanie Störmthaler See.Kolejnym wa¿nym dzia³aniem jest edukacja ekologiczna, realizowana g³ównie przezcentrum rolniczej edukacji ekologicznej w Dreiskau-Muckern i ogród botanicznyw Grosspoesnie, skierowana przede wszystkim do m³odzie¿y.

4.1. Centrum rolniczej edukacji ekologicznej w Dreiskau-Muckern

Miejscowo�æ Dreiskau-Muckern mia³a znikn¹æ z powierzchni ziemi, liczono, ¿ena tym miejscu powstanie kolejna kopalnia odkrywkowa wêgla brunatnego. Po zjednocze-niu Niemiec zmieni³a siê jednak polityka energetyczna pañstwa, zaczêto zamykaæ okolicz-ne kopalnie. Rozpoczêto rewitalizacjê miejscowo�ci zarówno w ramach programów kra-jowych, jak i unijnych. W 2000 r. Grosspoesna uczestniczy³a w projekcie �Wie� 2000 �Przyk³ady zrównowa¿onego rozwoju terenów wiejskich�. W ramach wystawy �wiatowejEXPO 2000 zrealizowano projekt �¯ycie wsi, w której warto ¿yæ� (�A lively village in alandscape that is worth living�), dziêki czemu ponownie zintensyfikowano wysi³ki rewita-lizacyjne (fot. 12). Odrestaurowano 90% starych budynków. Centrum wsi to stary dwór,w którym mie�ci siê centrum rolniczej edukacji ekologicznej, otwarte w 2001 r., a tak¿ecentrum technologii i doradztwa dla kobiet. W 2005 r. centrum rolniczej edukacji ekolo-gicznej udzieli³o 4726 noclegów. Od marca do pa�dziernika obs³uguje g³ównie wycieczkiszkolne, z ca³ego kraju. Obs³uga centrum to 7 osób. W budynku mie�ci siê sala wyk³adowadla 58 osób. Obok budynku urz¹dzono ma³e zoo i ogród zio³owy. Centrum zarz¹dza sto-warzyszenie Schola Oecologica. Organizowane s¹ warsztaty tematyczne dotycz¹ce np.sadownictwa czy tradycyjnych rzemios³. M³odzie¿ bierze aktywny udzia³ w zajêciach.Oprócz dzia³alno�ci edukacyjnej centrum jest wykorzystywane np. przez chóry do próbw czasie weekendów i przez grupy sportowe do treningów. Centrum nale¿y do LipskiejOrganizacji Turystycznej, a dodatkowe informacje mo¿na znale�æ na stronach www.roll-stuhlurlaub.de lub www.gruppenfreizeiten.de. W przysz³o�ci planuje siê powiêkszenie te-renu centrum o hektar i urz¹dzenie wioski wed³ug tradycyjnych sposobów budowania.

169


4.2. Szlak le�ny

Dziêki wspó³pracy z le�nikami wytyczono szlak le�ny d³ugo�ci 2,5 km wzd³u¿obecnie zalesionego brzegu by³ej kopalni Espenhain. Znajduje siê tam 11 ciekawychpunktów postojowych z informacjami o florze, faunie, lesie i kopalni.

4.3. Ogród botaniczny z ro�linami leczniczymi i zio³amiw Grosspoesna-Oberholz

Ogród zosta³ za³o¿ony przez aptekarzy jako obiekt edukacyjny w 1936 r. Do1996 r. miasto Lipsk by³o odpowiedzialne za ogród. Obecnie zajmuje siê nim jednoze stowarzyszeñ kobiecych dzia³aj¹cych na tym terenie. W ogrodzie mie�ci siê szklar-nia, na 2 ha zgromadzono 400 gatunków ro�lin, zarówno leczniczych, jak i truj¹-cych. Ogród prowadzi wymianê nasion z innymi ogrodami i publikuje wyniki badañ,udziela specjalistycznych konsultacji i organizuje oprowadzanie z przewodnikiem.

5. Turystyka na Nowym Pojezierzu

Krajobraz gminy zmienia siê, powstaj¹ nowe jeziora wskutek wype³nianiasiê wod¹ nieczynnych wyrobisk pokopalnianych, dlatego teren ten nazywa siê NowymPojezierzem ko³o Lipska. Gmina powinna w najbli¿szym czasie zaoferowaæ us³ugiturystyczne na tym terenie i stworzyæ miejsca pracy w tym sektorze. Od 2000 r. liczbaturystów w rejonie Lipska ci¹gle wzrasta, podczas gdy w innych rejonach Saksoniimaleje. To w³a�nie nowe jeziora przyci¹gaj¹ przyjezdnych. Jednym z instrumentówpromocji turystyki i przemys³u czasu wolnego jest Lipskie Towarzystwo Turystycz-ne, zwi¹zek gmin, przedsiêbiorstw i w³adz regionu. Zmieniaj¹cy siê krajobraz stano-wi jedn¹ z artakcji turystycznych. Urz¹dzane s¹ wycieczki do by³ych kopalni, abyzobaczyæ tymczasowe nisze ekologiczne, które za jaki� czas znikn¹ wraz z nape³nia-niem siê wyrobisk. Jeden z najnowszych projektów to po³¹czenie nowych jeziorz rzekami, ¿eby stworzyæ tor ¿eglugi �ródl¹dowej.

6. Dzia³ania podejmowane przez gminê Grosspoesna

6.1. Jezioro Störmthaler See

Na pd.-wsch. od Lipska znajduje siê nieczynna koplania wêgla brunatnego Espen-hain, po³o¿ona w granicach gminy Grosspoesna i miasta Markkleeberg. Podzielona zo-sta³a na dwie czê�ci, o ró¿nej wysoko�ci. Tworz¹ siê tam dwa jeziora: Markkleebergeri Störmthaler See. Jezioro Markkleeberger See nape³ni siê wod¹ w 2006 r., a StörmthalerSee dopiero w 2011 r. i bêdzie mieæ powierzchniê 1437 ha wraz ze stref¹ brzegow¹,powierzchnia samego jeziora za�s wyniesie 730 ha. �rednia g³êboko�æ to 25 m, a wnajg³êbszym miejscu 56 m. Planowany jest szlak wokó³ jeziora o d³ugo�ci 20 km. Jezioronape³niano wodami odpompowanymi z czynnych kopalni Profen i Vereinigtes Schleen-hain, a tak¿e wod¹ rzeczn¹, co przyspiesza tempo zalewania i zapewnia dobr¹ jako�æ

170

Gabriela Lantzsch

wody. Na skutek prac górniczych jezioro Störmthaler See ma rozwiniêt¹ liniê brzegow¹i pó³wysep Magdeborn, gdzie bêdzie rozwijana infrastruktura turystyczna. W zatoce nawschód od pó³wyspu przewiduje siê powstanie bazy sportów wodnych. Oko³o 20% tere-nów wokó³ jeziora ma byæ zalesionych. Fragmenty brzegów o charakterze klifowymzostan¹ zachowane, gdy¿ ju¿ teraz rozwija siê tam unikatowa flora i fauna (np. chronionestorczyki). Planuje siê urz¹dzenie sadów na tarasach jeziora, a wokó³ system �cie¿ekspacerowych i do jazdy konnej. Na �rodku jeziora powstanie wyspa Göhren o powierzchni70 ha, gdzie nastêpuje ju¿ sukcesja ro�linno�ci (fot. 13).

6.2. Vineta

Aby upamiêtniæ miejscowo�ci, które zniknê³y z powierzchni ziemi na skutekprac górniczych, jak Magdeborn, zorganizowano projekt artystyczno-krajobrazowy�Vineta�. Na jeziorze, w miejscu, gdzie kiedy� sta³ ko�ció³ w Magdeborn, powstaniep³ywaj¹ca wyspa z budynkiem przypominaj¹cym kszta³tem tamten ko�ció³. Bêdzieto nie tylko symboliczne przypomnienie o zmianach �rodowiskowych spowodowa-nych dzia³alno�ci¹ cz³owieka, ale tak¿e miejsce np. dawania �lubów nowo¿eñcom.Energooszczêdny budynek ogrzeje wy³¹cznie energia s³oneczna (fot. 14).

6.3. Mapa szlaków spacerowych, rowerowych i do jazdy konnej

Oprócz dzia³añ nakierowanych na rozwój ekoturystyki gmina Grosspoesnapodejmuje te¿ kampanie reklamowe. Sieæ istniej¹cych szlaków spacerowych, rowe-rowych i do jazdy konnej zosta³a opublikowana w postaci mapy wzbogaconej o in-formacje o lokalnych atrakcjach i ich fotografie.

6.4. Górniczy park technologiczny

Za kilka lat na terenie gminy nie znajdzie siê �ladu po górnictwie odkrywkowym.Górniczy park technologiczny ma za zadanie zachowaæ i udokumentowaæ tê dzia³alno�æ.Na terenie o powierzchni 5,2 ha urz¹dzono miniaturê kopalni, pokazuj¹c¹ ca³y proceswydobywczy. Ponadto stowarzyszenie zarz¹dzaj¹ce parkiem gromadzi urz¹dzenia pracu-j¹ce kiedy� w kopalni (poci¹g kopalniany, pas transmisyjny itp.), a tak¿e przedmioty co-dziennego u¿ytku wykorzystywane w kopalni (ubrania górnicze, narzêdzia itp.). Gminawspiera ten projekt, podobnie jak rz¹d Saksonii, Lipskie Towarzystwo Turystyczne, kom-panie górnicze i miasta Markkleeberg i Espenhain.

Gabriela LantzschBurmistrz Gminy Grosspoesna

GrosspoesnaNiemcy

T³umaczenie z jêzyka angielskiego: Anita Bokwa

171

Gilian Cadic

How can tourism developmentand water quality protection be conciliated?

1. Introduction

The village Féclaz-Les Déserts is located on a limestone plateau, close tothe towns of Chambéry and Aix les Bains, above Bourget Lake, at the altitude of1100-1500 m a.s.l A ski station is located there. Ski racing routes are among mostpopular in France, mainly thanks to the vicinity of the towns of Lyon and Grenoble.At the beginning, the ski station could not develop its infrastructure due to theinsufficient sources of potable water. The village is located on a karst area, whereprecipitation water quickly infiltrates deep into the rocks. The only water spring, ofrelatively small efficiency, is located at the foothill of a nearby rock. Five pompingstations are used to deliver water to the houses in the highest locations. There areonly 500 permanent inhabitants, but the plan was to develop the station so as toreceive even 5000 tourist in weekends. Should it be allowed to provide potablewater by using the Bourget Lake, located 1300 m below the village, and pomp upthe water from there?

2. A brave idea

In this karst area there are many caves, underground corridors and ri-vers. Can karst waters be used a source of potable water for the local communi-ty? The local authorities needed additional information about the water resour-ces and quality. The studies conducted by the Spéléo Club de Savoie allowedstate that the main underground stream flows partially below the village, at thedepth of 220 m, with the efficiency of 30 m3 per hour and the water quality issatisfactory.



172

Gilian Cadic

3. Drillings

How can a drilling be made so as to reach directly the chosen part of undergro-und corridors and caves filled with water? The researchers from the Centre d�EtudesNucléaires de Grenoble proposed to test their method of artificial magnetic field, muchstronger than the natural one. The transmitter, supplied with a 2 km long cable connectingit with the electric generator placed on the surface, was descended for four hours into theunderground caves and corridors. Then it was ascended for six hours. Paralell, dozens ofthe magnetic field sensors were placed around the village in order to measure the magne-tic field at the surface. In 1988, a trial drilling was accomplished in the location indicatedwith that method, with the diameter of 23 cm. In 1990, an underground dam was built, 4m high, with a sluice gate. The concrete was provided by the drilled hole and the workerswere even sleeping under the ground. The construction works lasted for 3 weeks. Theunderground reservoir has the capacity of 100 m3. In 1991, a pomp was installed with theefficiency 30 m3 per hour. In 1993, a water purification station was built where UV radia-tion is used. In 1998 it was extended and sand filtering was introduced.

4. How can water intake point be protected?

The usage of water resources as a source of potable water demands establishingthe rules of its protection. The borders of the underground water basin are different thanthe surface ones. The flow of underground waters during the low water level is differentthan during the high water level. A protection zone of the water intake point was establi-shed and the entrances to the caves connected with the underground river were enclosed.Therefore, the speleologists could not enter the caves. The members of the Spéléo Clubde Savoie were ready to sign an agreement with the community about a limited access tothe caves, but the independent speleologists did not agree for the limits in access to theirholiday areas. So first, thanks to the speleologists, the community found a good source ofpotable water, which enabled its development. At present, however, in order to protectthe water quality it is necessary to forbid them the access to that area. In order to establishthe optimal borders of the water intake protection zone it is necessary to improve ourknowledge about the functioning of the underground waters in this area, therefore thecooperation with the speleologists is necessary.

5. How should summer tourism be developed?

Winter sports do not provide sufficient income for the community, thereforethe summer tourism should be developed. The plateau is covered with fir forests andpasture lands. Ski racing routes are used for mountain biking. In 1998, visits of smallgroups to the caves located far from the water intake point were organized. The cor-ridors, however, have many various connections and it is not possible to controll allgroups. Therefore, when the community encourages speleology, it promotes the acti-vity which may be harmful for the quality of the potable water and in that way alsoharmful for the development of the community.

173

Jak pogodziæ rozwój turystyki z ochron¹ jako�ci wody?

6. After a few years

The underground reservoir is used as an additional source of potable water.The water is treated with UV and sand filtering. The speleologists are informed abo-ut the necessity ofthe protection of the water intake point and the necessity of thenatural environment protection. Speleology is not a massive tourism form, there areno �underground traffic jams�. The limitations connected with the protection of thewater intake point are not generally respected. And everybody is satisfied!

7. Conclusion

The engineers should follow their curiosity, courage, accuracy and first of allpragmatism. An important element is a constant contact with the scientists. The per-sons responsible for establishing the rules limiting various kinds of activity shouldremember that too much intransigence blocks all brave ideas and positive changes.

Gilian CadicEcole Nationale du Génie Rural des Eaux et des Forêts

Centre de MontpellierMontpellier

FranceTranslated from French by Anita Bokwa

Gilian Cadic

Jak pogodziæ rozwój turystykiz ochron¹ jako�ci wody?

Streszczenie

1. Wstêp

Miejscowo�æ Féclaz-Les Déserts jest po³o¿ona na wapiennym p³askowy¿u nie-daleko miast Chambéry i Aix les Bains, powy¿ej jeziora Bourget, na wysoko�ci 1100--1500 m n.p.m. Znajduje siê tam stacja narciarska. Trasy biegowe nale¿¹ do najczê-�ciej uczêszczanych we Francji, g³ównie z powodu blisko�ci Lyonu i Grenoble. Stacja

174

Gilian Cadic

narciarska pocz¹tkowo nie mog³a rozwijaæ swojej bazy z powodu niedostatku wodypitnej. Jest ona po³o¿ona na obszarze skrasowia³ym, gdzie woda opadowa jest szybkoodprowadzana w g³¹b przez szczeliny w pod³o¿u skalnym. Jedyne �ród³o, o ma³ejwydajno�ci, znajduje siê u podnó¿a pobliskiej �ciany skalnej. Woda jest dostarczana donajwy¿ej po³o¿onych domów przez system piêciu pomp. Sta³ych mieszkañców jesttylko 500, ale postanowiono rozwin¹æ stacjê tak, aby w niedzielê pojawia³o siê tamnawet 5000 turystów. Czy dla zapewnienia wody pitnej powinno siê pozwoliæ na wy-korzystanie jeziora Bourget, po³o¿onego 1300 m poni¿ej i pompowaæ stam¹d wodê?

2. �mia³y pomys³

Na tym skrasowia³ym obszarze wystêpuje wiele jaskiñ, podziemnych korytarzyi rzek. Czy mo¿na wykorzystaæ wody krasowe do zaopatrzenia w wodê okolicznej lud-no�ci? Lokalne w³adze potrzebowa³y dodatkowych informacji na temat zasobów i jako-�ci wody. Badania wykonane przez Spéléo Club de Savoie pozwoli³y stwierdziæ, ¿e g³ównypodziemny strumieñ przep³ywa czê�ciowo pod powierzchni¹ miejscowo�ci, na g³eboko-�ci oko³o 220 m, ma wydajno�æ 30 m3 na godzinê, a jako�æ wody jest zadowalaj¹ca.

3. Wiercenia

Jak wykonaæ wiercenie aby dostaæ siê bezpo�rednio do wybranego fragmen-tu podziemnych korytarzy i grot wype³nionych wod¹? Badacze z Centre d�EtudesNucléaires de Grenoble zaproponowali przetestowanie ich metody sztucznego polamagnetycznego znacznie silniejszego od naturalnego pola magnetycznego Ziemi.Przeka�nik, wyposa¿ony w 2-km kabel ³¹cz¹cy go z generatorem znajduj¹cym siê napowierzchni ziemi, by³ opuszczany przez cztery godziny do podziemnych korytarzyi jaskiñ. Nastêpnie przez sze�æ godzin by³ wyci¹gany z powrotem. W tym samymczasie kilkadziesi¹t czujników pola magnetycznego, rozmieszczonych na tereniewioski, mierzy³o natê¿enie pola magnetycznego na powierzchni ziemi. W 1988 r.w wyniku zastosowania tej metody wykonano wiercenie próbne o �rednicy 23 cm.W 1990 r. zbudowano podziemn¹ tamê o wysoko�ci 4 m z jazem do spuszczaniawody. Beton by³ dostarczany przez nawiercony otwór, robotniy spali pod ziemi¹a ca³a budowa trwa³a 3 tygodnie. Podziemny zbiornik ma pojemno�æ 100 m3.W 1991 r. zainstalowano pompê o wydajno�ci 30 m3 na godzinê. W 1993 r. wybudo-wano dodatkowo stacjê uzdatniania wody w oparciu o u¿ycie promieniowania UV.W 1998 r. poszerzono filtracjê o metodê piaskow¹.

4. Jak chroniæ ujêcie wody?

Aby mo¿na by³o wykorzystaæ to �ród³o wody w sieci wodoci¹gowej nale¿yustanowiæ zasady jego ochrony. Granice zlewni podziemnej nie pokrywaj¹ siê z grani-cami zlewni powierzchniowej, a przep³yw wody podziemnej w czasie ni¿ówek jestinny ni¿ w okresie wysokich stanów wody. Wyznaczono strefê ochronn¹ ujêcia wodyi ogrodzono wej�cia do jaskiñ posiadaj¹cych po³¹czenie z podziemn¹ rzek¹. Uniemo¿-

175

Jak pogodziæ rozwój turystyki z ochron¹ jako�ci wody?

liwi³o to dostêp do tych miejsc speleologom. Cz³onkowie Spéléo Club de Savoie byligotowi podpisaæ umowê z gmin¹ o ograniczonym dostêpie do jaskiñ, ale niezale¿nispeleologowie nie zgodzili siê na ograniczenie im dostêpu do ich �obszarów wypo-czynkowych�. Tak wiêc, najpierw dziêki speleologom gmina znalaz³a dobre �ród³owody pitnej, co umo¿liwi³o jej rozwój. Obecnie jednak aby chroniæ jako�æ wody ko-nieczne jest zabronienie speleologom dostêpu do tego terenu. Chc¹c ustaliæ optymalnegranice ochrony ujêcia wody trzeba polepszyæ znajomo�æ warunków funkcjonowaniawód podziemnych na tym terenie, a zatem konieczna jest wspó³praca ze speleologami.

5. Jak rozwijaæ turystykê latem?

Sporty zimowe nie zapewniaj¹ wystarczaj¹cych dochodów dla gminy, pró-buje siê zatem rozwijaæ turystykê letni¹. Trasy narciarskie s¹ wykorzystywane jakoszlaki rowerowe. P³askowy¿ pokrywaj¹ lasy jod³owe i pastwiska. W 1998 r. zorgani-zowano wej�cia dla ma³ych grup do jaskiñ oddalonych od obszarów poboru wodypitnej. Korytarze podziemne maj¹ jednak wiele po³¹czeñ, a nie sposób kontrolowaæwszystkich grup. Zatem gmina zachêcaj¹c do uprawiania speleologii promuje dzia-³alno�æ, która mo¿e byæ szkodliwa dla jej zaopatrzenia w wodê, a zatem dla rozwojugminy.

6. Po kilku latach

Odwiert do zbiornika podziemnego jest u¿ywany jako dodatkowe �ród³o wodypitnej. Woda jest uzdatniana przy u¿yciu filtrów piaskowych i promieniowania UV.Speleolodzy s¹ informowani o konieczno�ci ochrony ujêcia wody i o konieczno�ciochrony �rodowiska przyrodniczego. Speleologia nie jest form¹ turystyki masowej,nie ma �podziemnych korków�. Ograniczenia zwi¹zane z ochron¹ ujêcia wody nies¹ zasadniczo uznawane. I wszyscy s¹ usatysfakcjonowani!

7. Podsumowanie

In¿ynierom mo¿na poradziæ, aby kierowali siê ciekawo�ci¹, odwag¹, dok³ad-no�ci¹ a przede wszystkim pragmatyzmem. Istotny jest sta³y kontakt ze �rodowi-skiem naukowym. Za� osoby odpowiedzialne za tworzenie przepisów ograniczaj¹-cych ró¿ne rodzaje dzia³alno�ci powinny pamiêtaæ ¿e zbytnia bezkompromisowo�æblokuje wszelkie odwa¿ne pomys³y i pozytywne zmiany.

Gilian CadicEcole Nationale du Génie Rural des Eaux et des Forêts

Centre de MontpellierMontpellier

FrancjaT³umaczenia z jêzyka francuskiego: Anita Bokwa

ekoturystyka szans„ rozwoju gmin wokó‡ zbiornika dobczyckiego · ekoturystyka szans„ rozwoju...

Documents