ekonomia szcz * * * ekonomiczna analiza prawa (prawo-i ... · rysunek 2. struktura teorii...
TRANSCRIPT
Ryszard Bartkowiak
Szko!a G!ówna Handlowa w Warszawie
Instytut Ekonomii Politycznej,Prawa i Polityki Gospodarczej
Ekonomia szcz"#cia
* * *
Ekonomiczna analiza prawa
(prawo-i-ekonomia)
Wyk!ady dla Wydzia!u Prawa i Administracji
Uniwersytetu Warszawskiego
Warszawa 2014
Wyk!ad I
Ekonomia szcz"#cia(Przegl$d teorii ekonomicznych)
1. Istota, cel i pomiar dzia!alno#ci gospodarczej
Dzia!alno"# gospodarcza jest to pozyskiwanie przez ludzi
!
H( ) dóbr przyrody
!
P( ) w celu ich
przetwarzania w produkt
!
Q( ) [sk!adaj$cy si% z dóbr
!
Qi( )] na potrzeby zaspokajania zbiorowych oraz indywidualnych potrzeb ludzi:
!
H " P " Q = Qii=1
n
#$
% & &
'
( ) ) .
Definicja ta uwzgl%dnia dwa aspekty dzia!alno"ci gospodarczej:• dzia!alno"# ta posiada materialne ograniczenie – s$ nim dost%pne zasoby przyrody (tworz$ce
tzw. granic% wzrostu),• jest ona celowa – jej celem jest zaspokajanie konsumpcyjnych potrzeb ludzi.
Je&eli uzna si%, &e dzia!alno"# gospodarcza jest prowadzona przez ludzi "wiadomie, to jako wyj"ciowe pojawia si% zagadnienie celu dzia!ania. Wyst%puj$ dwa alternatywne cele dzia!ania:
• W podej"ciu indywidualnym (mikroekonomicznym) maksymalizuje si% produkt jednostkowy (na osob%)
!
q( ) :
!
Q
H* q
$
% &
'
( ) +max.
• W podej"ciu zbiorowym (makroekonomicznym) maksymalizacji podlega produkt ca!kowity (ogólny), tj. produkt wspólnoty (spo!eczno"ci) – w statystyce uj%ty jako PKB:
!
Q+max.
Do czasów obecnych powszechnie stosowanym miernikiem efektywno"ci gospodarowania, czyli zamo&no"ci b$d' dobrobytu, jest poziom produktu (dochodu) na osob%, gdy&:
• jest on mierzalny,• jest jeden, czyli jest miar$ prost$,• jest kontrolowalny, tzn. mo&na uczyni# go celem polityki gospodarczej zarówno w okresie
krótkim (rocznym), jak i d!ugim (wieloletnim).
Nawet je&eli inne mierniki efektywno"ci gospodarowania wydaj$ si% doskonalsze jako szerzej ujmuj$ce &ycie ludzkie, to ust%puj$ miejsca produktowi, gdy&:
• nie s$ mierzalne, np. u&yteczno"# z konsumpcji dóbr,• czasami nie s$ nawet obserwowalne, np. stopie( zadowolenia z &ycia.
2. Ekonomia jako nauka u%yteczna
Przeznaczeniem ekonomii jako nauki spo!ecznej oraz – jak ka&dej innej nauki – u&ytecznej (praktycznej) jest:
• po pierwsze – opis gospodarki (zdarze( gospodarczych) rzetelny w ramach przyj%tych przez ludzi kryteriów, tj. badanie 'róde! zamo&no"ci i/lub zadowolenia z &ycia,
• po drugie – w oparciu o opis gospodarki sformu!owanie praw gospodarczych (praw ekonomii), je&eli dopuszcza si% istnienie takich praw,
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
2
• po trzecie – w oparciu o prawa ekonomii sformu!owanie zalece( dla polityki gospodarczej pomocnych w osi$gni%ciu okre"lonego celu, je&eli uznaje si%, &e spo!ecze(stwo powinno ten cel realizowa#.
Rysunek 1. Spo!ecze&stwo, gospodarka, pa&stwo i prawo
)ród!o: Opracowanie w!asne.
Ekonomia
Opis dzia!alno"ci gospodarczej
(formu!owanie praw ekonomii)
Gospodarka
Pozyskiwanie i przetwarzanie
dóbr przyrody
Spo !ecze"stwo
Cele oraz dzia!ania ludzi
(indywidualne i zbiorowe)
Pa"stwo
Regulacja dzia!alno"ci
gospodarczej (tworzenie
systemu prawa)
Ekonomia jest nauk$ normatywn$, ostatecznie oferuj$c teori% polityki (regulacji) gospodarczej, czyli gospodarczej dzia!alno"ci pa(stwa. Na pa(stwo jako podmiot gospodarczy sk!adaj$ si%:
• parlament – twórca prawa gospodarczego (systemu prawa),• rz$d – realizator polityki fiskalnej (dotycz$cej tworzenia i podzia!u produktu),• bank centralny (narodowy) – realizator polityki pieni%&nej (dotycz$cej tworzenia i stosowania
pieni$dza).
3. Koncepcja natury ludzkiej.
Struktura teorii ekonomicznej
Pocz$wszy od XVIII wieku, tj. od czasu ukszta!towania si% ekonomii jako nauki, wyst%puj$ ró&ne, cz%sto zwalczaj$ce si% teorie ekonomiczne, przy czym:
• Ka&da teoria ekonomiczna zawiera te same elementy.• Punktem wyj"cia do tworzenia teorii jest okre"lenie natury ludzkiej, tj. cech ludzi w
dzia!alno"ci gospodarczej.
Na (pe!n$) teori% ekonomiczn$ sk!adaj$ si%:• okre"lenie natury ludzkiej,• badanie indywidualnych zachowa( ludzi jako konsumentów i producentów – przedmiot
mikroekonomii,• badanie grupowych zachowa( ludzi, w tym w skali spo!ecznej (narodowej) i "wiatowej –
przedmiot makroekonomii,• przy za!o&eniu, &e spo!ecze(stwo d$&y (b$d' powinno d$&y#) do wzrostu zamo&no"ci –
oferowanie rekomendacji na potrzeby prowadzenia polityki gospodarczej (poczynaj$c od tworzenia lub modyfikacji prawa gospodarczego).
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
3
Rysunek 2. Struktura teorii ekonomicznej
)ród!o: Opracowanie w!asne.
Mikroekonomia
Teoria konsumenta (gospodarstwa
domowego) i teoria producenta
(przedsi#biorstwa)
Analiza indywidualnych
zachowa" (dzia!a") ludzi
Funkcja konsumenta
i funkcja producenta
Natura ludzka
Cechy ludzi w dzia!alno"ci
gospodarczej
Makroekonomia
Teoria gospodarki narodowej
(tak$e gospodarki "wiatowej)
Teoria polityki pa"stwa
Pa%stwo jako podmiot
gospodarczy
Analiza grupowych
zachowa" (dzia!a") ludzi
Okre"lenie celu (sensu) &ycia ludzkiego to podstawowe zagadnienie my"li ludzkiej. Stanowi ono przedmiot zainteresowania i badania:
• teologii,• filozofii – obecnie silnie wzrasta znaczenie filozofii w analizach ekonomicznych (przede
wszystkim podczas okre"lania sensu &ycia ludzkiego, a tak&e tworzenia miar zadowolenia z &ycia, szcz%"cia i szcz%"liwo"ci),
• nauk spo!ecznych – wspó!cze"nie przede wszystkim antropologii ekonomicznej i psychologii ekonomicznej.
W ekonomii cel &ycia ludzkiego zawiera si% w koncepcji cz!owieka – naturze ludzkiej, która obejmuje dominuj$ce cechy ludzi w dzia!alno"ci gospodarczej, przy czym:
• Natura ludzka jest przedmiotem badania ró&nych nauk, a wynik tych bada( nie jest jednoznaczny.
• Niemniej jednak w ka&dej teorii ekonomicznej jest przyjmowana jedna (jednoznaczna) koncepcja natury ludzkiej.
• Od stopnia poprawno"ci rozpoznania natury ludzkiej zale&y poprawno"# teorii ekonomicznej, a ostatecznie poprawno"# rekomendacji dla polityki gospodarczej.B!%dne rozpoznanie natury ludzkiej oznacza, &e teoria ekonomiczna jest b!%dna.
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
4
Rysunek 3. Tworzenie koncepcji natury ludzkiej
)ród!o: Bartkowiak [2013], s. 17.
Teologia (religia)
Natura ludzka w ogóle
Niejednoznaczny i kontrowersyjny
wynik rozwa$a% (bada%)
Filozofia
Antropologia
PsychologiaNatura ludzka w ekonomii
Jednoznaczne za!o$enie
w okre"lonej teorii ekonomicznej
W definiowaniu natury ludzkiej wyst%puj$ trzy sk!adowe w oparciu o trzy pytania:• Pytanie o racjonalno"# dzia!ania:
– W jakim stopniu cz!owiek wykorzystuje posiadane informacje oraz zdolno"ci analityczne (rozum) w podejmowaniu decyzji gospodarczych?
• Pytanie o motywy dzia!ania:– W jakim stopniu cz!owiek ma na celu swoj$ korzy"#, tj. w jakim stopniu jest egoist$?
• Pytanie o zakres rozumowania ekonomicznego:– Jaki jest udzia! decyzji gospodarczych (decyzji warunkowanych ekonomicznie) w
ca!okszta!cie decyzji podejmowanych przez cz!owieka (cz%"ciowy czy ca!kowity)?– W jakim stopniu cz!owiek prowadzi kalkulacj% ekonomiczn$ (kosztów i korzy"ci) podczas
podejmowania ró&nych decyzji?
Rysunek 4. Sk!adowe natury ludzkiej
)ród!o: Bartkowiak [2013], s. 18.
Racjonalno"& dzia!ania
(przy danej informacji)
Egoizm w okre"laniu
celu dzia!ania i dzia!aniu
Dominacja
celów gospodarczych
i kalkulacji ekonomicznej
(ekonomizm)
Ograniczona
racjonalno"& dzia!ania
Altruizm w dzia!aniu
(podej"cie wspólnotowe)
Wielorako"&celów dzia!ania
i sposobów ich oceny
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
5
4. Natura ludzka w teoriach ekonomicznych.
Struktura ekonomii
Uj%cie ekonomii klasycznej – zgodnie z pogl$dem Adama Smitha (1776), pó'niej wzmocnionym przez innych autorów – cz!owiek (homo economicus – cz!owiek gospodaruj$cy):
• jest egoist$ – przedk!ada korzy"# w!asn$ nad korzy"# innych ludzi i korzy"# zbiorow$,• jest racjonalny w post%powaniu – wybiera najlepsze rozwi$zanie i potrafi je zrealizowa#.
W ekonomii neoklasycznej, tworz$cej wraz z ekonomi$ klasyczn$ nurt klasyczno-neoklasyczny, stanowi$cy paradygmat wspó!czesnej ekonomii, cz!owiek:
• jest egoist$,• jest racjonalny w post%powaniu,• zasadnicze znaczenie nadaje decyzjom (motywom) gospodarczym, co wspó!cze"nie w teorii
przyj%!o posta# pe!nej ekonomizacji &ycia ludzkiego.Skrajn$ form% podej"cie to osi$gn%!o u Gary'ego Beckera (druga po!owa XX wieku, pocz$wszy od 1968).
Rysunek 5. Natura ludzka w teoriach ekonomicznych
(1) Racjonalno"& pe!na
(2) Egoizm
(1) Racjonalno"& pe!na
(2) Egoizm
(3) Ekonomizm
Ekonomia
klasyczna
Ekonomia
neoklasyczna
(1) Racjonalno"& ograniczona
(efekt stadny)
(2) Egoizm (zach!anno"&)
Ekonomia
keynesowska
Racjonalno"& ograniczona
(my"lenie instynktowne
oraz my"lenie rozumowe)
Ekonomia
instytucjonalna
Ekonomia
behawioralna
Ekonomia
szcz#"cia
Natura ludzka Teorie ekonomiczne
Ekonomia
rozwoju 2
Ekonomia
rozwoju 1
Ekonomia
rozwoju 3
)ród!o: Opracowanie w!asne na podstawie Bartkowiak [2013], s. 72 oraz Bartkowiak,
Ostropolska-Kubik, Wojakowska-*egli(ska, Wojciechowska (red.) [2013], s. 82.
Prawo-i-
ekonomia 3
Prawo-i-
ekonomia 1 & 2
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
6
W ekonomii keynesowskiej – zgodnie z pogl$dem Johna Maynarda Keynesa (1936) – cz!owiek:• jest egoist$,• kieruje si% instynktem stadnym (animal spirit), wykazuj$c ograniczon$ racjonalno"#
post%powania (w jego przypadku racjonalne jest pod$&anie za przywódc$, kto" zatem musi my"le# racjonalnie i jako pierwszy podj$# decyzj% o sposobie post%powania).
Odmienny jest pogl$d Thorsteina Veblena (1899), twórcy ekonomii instytucjonalnej:• Cz!owiekiem kieruj$ instynkty, które dziel$ si% na:
– instynkt przetrwania – najsilniejszy i cechuj$cy wszystkich ludzi,– instynkty dobre – dobrej roboty,– instynkty z!e – rywalizacji i nienasycenia.
• Posiadaj$c okre"lone dominuj$ce instynkty, ludzie tworz$ instytucje gospodarcze:– w oparciu o instynkty dobre – instytucje technologiczne, które s$ dynamiczne, a ich
przejawem s$ praca, inwencja oraz d$&enie do post%pu,– w oparciu o instynkty z!e – instytucje ceremonialne (w tym finansowe), które s$
zachowawcze, a ich przejawem jest d$&enie do posiadania dóbr i pomna&ania indywidualnego bogactwa, a tak&e konsumpcja pokazowa (tzw. efekt demonstracji, zwany efektem Veblena).
Teoria instytucjonalna Veblena jest pocz$tkiem nowej, alternatywnej w stosunku do ekonomii klasyczno-neoklasycznej, my"li ekonomicznej.
Ze wzgl%du na podkre"lanie znaczenia dzia!a( instynktownych za pochodz$c$ od ekonomii instytucjonalnej mo&na uzna# ekonomi% behawioraln$, przede wszystkim dzi%ki pracom Daniela Kahnemana i Amosa Tversky'ego (druga po!owa XX wieku), którzy:
• korzystaj$c z dorobku psychologii (psychologii ekonomicznej), podkre"laj$ ograniczone mo&liwo"ci ludzkiego umys!u oraz niepe!n$ racjonalno"# ludzkiego dzia!ania,
• za kluczowe w &yciu ludzkim uznaj$ unikanie cierpienia i osi$ganie szcz%"cia, czyli zadowolenia z &ycia, które nie powinno by# uto&samiane z materialnym bogaceniem si%.
W ekonomii behawioralnej i ekonomii szcz%"cia podkre"la si%, i& wbrew ekonomii klasyczno-neoklasycznej i (w mniejszym stopniu) ekonomii keynesowskiej:
• motyw indywidualnego bogacenia si% nie jest jedyny w &yciu ludzkim, nie mo&na zatem ka&demu dzia!aniu ludzkiemu nadawa# celu ekonomicznego,
• ludzie mog$ post%powa# instynktownie, czyli nieracjonalnie,• obok dzia!a( egoistycznych wyst%puj$ dzia!ania na rzecz dobra wspólnego.
Podsumowuj$c, w oparciu o ró&ne koncepcje natury ludzkiej ukszta!towa!y si% odmienne teorie ekonomiczne. Wyst%puje przy tym ogólna zasada:
• W oparciu o natur% ludzk$ zdefiniowan$ rygorystycznie (cho#by b!%dnie) powsta!y teorie ekonomiczne, które sta!y si% paradygmatem ekonomii:– ekonomia klasyczno-neoklasyczna,– czasowo ekonomia keynesowska.
• W oparciu o natur% ludzk$ zdefiniowan$ mniej rygorystycznie (nawet poprawnie) powsta!y teorie alternatywne (tzw. heterogeniczne):– ekonomia instytucjonalna,– ekonomia behawioralna,– ekonomia szcz%"cia.
• Wyj$tkowe s$ przypadki ekonomii rozwoju oraz prawa-i-ekonomii (przedstawione w uj%ciu chronologicznym). Nauki te kszta!tuj$ si%, korzystaj$c z teorii powsta!ych wcze"niej, w tym z ich koncepcji natury ludzkiej:– w oparciu o ekonomi% keynesowsk$ – ekonomia rozwoju 1, w oparciu o ekonomi%
neoklasyczn$ – ekonomia rozwoju 2, natomiast w oparciu o inne teorie ekonomiczne (podej"cie przyrodniczo-historyczno-instytucjonalne) – ekonomia rozwoju 3,
– w oparciu o ekonomi% instytucjonaln$ – prawo-i-ekonomia 1 & 2 (dwie szko!y), a w oparciu o ekonomi% neoklasyczn$ – prawo-i-ekonomia 3.
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
7
5. Cel %ycia ludzkiego i cel dzia!alno#ci gospodarczej
w ekonomii klasyczno-neoklasycznej i ekonomii keynesowskiej
W teoriach ekonomicznych tworz$cych wspó!czesny standard akademicki, tj.:• ekonomii klasyczno-neoklasycznej
oraz• ekonomii keynesowskiej,
zadowolenie z &ycia jest tym wi%ksze, im wi%cej dóbr konsumpcyjnych o okre"lonej u&yteczno"ci cz!owiek konsumuje.
Rysunek 6. Zamo%no#' i zadowolenie z %ycia
wed!ug klasyków i neoklasyków ekonomii
ubogi
)ród!o: Bartkowiak [2013], s. 177.
zamo%ny
umax =
hmax
Produkt
indywidualny (q)
U$yteczno"& /
zadowolenie
z $ycia (u = h)
Ekonomia klasyczno-neoklasyczna jest zbudowana na nast%puj$cych za!o&eniach dotycz$cych natury ludzkiej i celu &ycia ludzkiego:
• Potrzeby ludzkie (konsumpcyjne) s$ wi%ksze ni& mo&liwo"ci ich zaspokojenia, co zmusza ludzi do okre"lenia, które "rodki zostan$ zastosowane w zaspokajaniu wybranych potrzeb.
• Celem cz!owieka jest osi$gni%cie najwi%kszej mo&liwej u&yteczno"ci czerpanej z konsumpcji dóbr
!
u( ) :
!
ui + umax .• U&yteczno"# jest obserwowalna i przejawia si% przez indywidualne wybory konsumpcyjne.
Jest ona mierzalna i to&sama z zadowoleniem z &ycia
!
h( ) :
!
ui = hi .
• Wraz ze wzrostem dochodu (zamo&no"ci)
!
q( ) wzrasta poziom konsumpcji, zwi%kszaj$ si% zatem u&yteczno"# oraz zadowolenie z &ycia:
!
qi , " ui , " hi ,.• U&yteczno"# osi$ga w danym czasie poziom maksymalny (konsument post%puje racjonalnie),
co nie oznacza jednak maksymalnego zadowolenia z &ycia. Osi$gaj$c t% u&yteczno"#, konsument rezygnuje z zaspokojenia cz%"ci potrzeb, czyli ogranicza szcz%"liwo"#.
• Zamo&ny jest bardziej zadowolony z &ycia ni& ubogi:
!
q1 > q2( ) " h1 > h2( ) .
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
8
Mimo &e koncepcja cz!owieka (natura ludzka) ró&ni dwie wymienione teorie ekonomiczne, to przedstawiciele ekonomii keynesowskiej do zagadnienia zamo&no"ci i zadowolenia z &ycia podchodz$ tak samo, jak przedstawiciele ekonomii klasyczno-neoklasycznej:
• )ród!em zadowolenia z &ycia jest otrzymywany dochód, celem dzia!alno"ci cz!owieka jest zatem uzyskiwanie jak najwi%kszego dochodu:
!
qi + qmax .• W okresie krótkim, który najbardziej interesowa! Johna Keynesa, wraz ze zmian$ dochodu
zmienia si% poziom zadowolenia z &ycia. Wzrostowi dochodu towarzyszy jego wzrost:
!
qi , " hi ,,natomiast spadkowi obni&enie.
• W okresie d!ugim poziom zadowolenia z &ycia kszta!tuje si% tak, jak w ekonomii klasyczno-neoklasycznej.
Podsumowuj$c, w ekonomii keynesowskiej &ycie ludzkie i dzia!alno"# gospodarcza sprowadzaj$ si% do tego samego, co w ekonomii klasyczno-neoklasycznej:
• maksymalizacji konsumpcji dóbr,• nastawienia polityki gospodarczej pa(stwa na maksymalizacj% produktu (dochodu), przede
wszystkim produktu (dochodu) na osob%, i to nawet silniej ni& w ekonomii klasyczno-neoklasycznej, zwa&ywszy na fakt powstania ekonomii keynesowskiej w okresie za!amania gospodarczego lat 30. XX wieku.
6. Cel %ycia ludzkiego i cel dzia!alno#ci gospodarczej
wed!ug ekonomii behawioralnej i ekonomii szcz"#cia
Ekonomia klasyczno-neoklasyczna by!a stale poddawana krytyce. Ekonomia behawioralna oraz ekonomia szcz%"cia to kolejny powrót do dyskusji o:
• celu &ycia ludzkiego i – w nast%pstwie tego – celu dzia!alno"ci gospodarczej, w czym mie"ci si% dyskusja zwi$zku mi%dzy zamo&no"ci$ a zadowoleniem z &ycia,
• czynnikach oraz pomiarze zadowolenia z &ycia,• optymalnej polityce gospodarczej (spo!ecznej), nastawionej na wzrost zadowolenia z &ycia, tj.
dyskusji o roli pa(stwa jako podmiotu gospodarczego.
Podstawowym zarzutem ekonomii szcz%"cia w stosunku do ekonomii klasyczno-neoklasycznej oraz ekonomii keynesowskiej jest uto&samianie przez nie:
• zamo&no"ci z zadowoleniem z &ycia,• zadowolenia z &ycia z u&yteczno"ci$ czerpan$ z konsumpcji dóbr.
W opozycji do ekonomii klasyczno-neoklasycznej celem ekonomii szcz%"cia jest:• znalezienie innej ni& produkt (dochód) na osob% miary (b$d' miar) zadowolenia z &ycia, w
czym s$ jej pomocne filozofia i psychologia,• stworzenie wielokryteriowej miary zadowolenia z &ycia, która przyjmie posta# wska'nika
syntetycznego (dobrobytu, jako"ci &ycia, standardu &ycia).
Punktem wyj"cia w badaniu zadowolenia z &ycia jest socjologiczna koncepcja Abrahama Maslowa (1943), zwana hierarchi$ potrzeb. Zgodnie z t$ koncepcj$ cz!owiek d$&y do zaspokojenia potrzeb od ni&szego do wy&szego rz%du, którymi kolejno s$:
• potrzeby fizjologiczne,• potrzeby bezpiecze(stwa,• potrzeby mi!o"ci i przynale&no"ci,• potrzeby szacunku i uznania,• potrzeby samorealizacji (etyczne – pi%kna, poznawcze – wiedzy).
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
9
Wed!ug ekonomii szcz%"cia:• Bogacenie si% nie jest jedynym celem &ycia ludzkiego – po zaspokojeniu podstawowych
potrzeb konsumpcyjnych pojawiaj$ si% potrzeby nieekonomiczne. Obrazem tego jest paradoks sformu!owany przez Richarda Easterlina (1974).
• Ubo&enie jest odczuwane jako wzrost cierpienia nawet przy poprzednio akceptowanym poziomie zamo&no"ci, co znajduje wyt!umaczenie w teorii perspektywy Davida Kahnemana i Amosa Tversky'ego (1979).
Rysunek 7. Paradoks Easterlina
qmin
)ród!o: Opracowanie w!asne na podstawie Bartkowiak [2013], s. 183.
hmax
Zadowolenie
z $ycia (h)
Produkt
indywidualny (q)
Rysunek 8. Relatywizm paradoksu Easterlina.
Teoria perspektywy Kahnemana i Tversky'ego
)ród!o: Opracowanie w!asne na podstawie Bartkowiak [2013], s. 184.
hmax
0
Zadowolenie
z $ycia (h1)
Zamo$no"& relatywna (q1 - q2)
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
10
7. Zamo%no#' (dobrobyt) w dziejach ludzko#ci
Przy utrzymaniu za!o&enia, &e produkt na osob% jest miar$ efektywno"ci gospodarowania oraz zamo&no"ci, dzieje gospodarcze "wiata dziel$ si% na dwa okresy – do oko!o 1750 roku i od tego czasu.
Rozwój gospodarczy "wiata do 1750 roku przebiega! nast%puj$co:• Nie by!o wyra'nego lidera gospodarczego – Europa i Azja by!y jednakowo zamo&ne (Azja
nawet dominowa!a).• Wszystkie spo!ecze(stwa (wszystkie kraje) by!y niezamo&ne ze wspó!czesnej perspektywy.
Mapa 1. Regiony #wiata wed!ug zamo%no#ci (produktu na osob")
w 1500 roku (uj"cie relatywne)
! Najubo$szy region "wiata
! Region zamo$niejszy od najubo$szego od ponad 1 do 2 razy
)ród!o: Bartkowiak [2013], wk!adka.
Rozwój gospodarczy "wiata po 1750 roku uleg! zmianie:• Rozpocz%!o si% ró&nicowanie si% poziomu &ycia.• Pojawi!a si% oraz utrzyma!a gospodarcza dominacja Europy Zachodniej, a nast%pnie równie&
Ameryki Pó!nocnej i Australii.• Stopniowo niektóre inne kraje zacz%!y do!$cza# do grupy krajów zamo&nych.• Afryka Subsaharyjska utrzyma!a pozycj% najubo&szego regionu "wiata.
Ró&nicowanie si% poziomu &ycia po 1750 roku ma dwie przyczyny:• rewolucj% przemys!ow$ (technologiczn$), tj. stopniowe przezwyci%&anie ogranicze(
stawianych przez przyrod%, daj$ce przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego,• „rewolucj%” rynkow$, tj. powstanie gospodarki rynkowej – wraz z ni$ silniej ni& dotychczas
wyeksponowanego prawa (praw) w!asno"ci oraz teorii prawa w!asno"ci.
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
11
Mapa 2. Regiony #wiata wed!ug zamo%no#ci (produktu na osob")
w 1820 roku (uj"cie relatywne)
! Najubo$szy region "wiata
! Region zamo$niejszy od najubo$szego od ponad 1 do 2 razy
! Region zamo$niejszy od najubo$szego do 3 razy
)ród!o: Bartkowiak [2013], wk!adka.
Porównania poziomu &ycia w skali "wiata przy produkcie (dochodzie) na osob% uznanym za miar% zamo&no"ci mo&na dokona# przy wykorzystaniu jednej z dwóch metod:
• Metoda oparta o kursy walutowe:– Lokalne (krajowe) ceny wyra&a si% w US$ przy wykorzystaniu aktualnych kursów
walutowych.– Kursy walutowe zestawiaj$ ceny dóbr, które uczestnicz$ w wymianie mi%dzynarodowej –
st$d wynika mankament metody, którym jest pomijanie cen dóbr niebior$cych udzia!u w wymianie (s$ to produkty rolnicze w sektorze naturalnym oraz dzia!alno"# w gospodarstwie domowym).
• Metoda oparta o parytet si!y nabywczej (purchasing power parity, PPP):– Dobrom o tych samych cechach u&ytkowych przypisuje si% identyczne ceny.– Cena okre"lonego dobra w Stanach Zjednoczonych jest dzielona przez cen% dobra
lokalnego – uzyskuje si% ceny wzgl%dne lub odpowiedniki cenowe dla ka°o kraju.• Metoda oparta o parytet si!y nabywczej „sp!aszcza” ró&nice w zamo&no"ci mi%dzy krajami
najbogatszymi a krajami najubo&szymi nawet do 4 razy.• Za lini% ubóstwa uznaje si% 1,25 PPP$ dziennie. Aktualnie ponad 1 mld (ok. 15%) ludzi na "wiecie znajduje si% poni&ej tego poziomu.
W 2010 roku pomi%dzy grupami krajów wyst%powa!y ró&nice w poziomie zamo&no"ci mierzonej wysoko"ci$ produktu (dochodu) na osob% wynosz$ce 28,5 do 1,0 w przypadku grup krajów ustalonych na podstawie przeci%tnej zamo&no"ci (5 grup o arbitralnie ustalonych granicach zamo&no"ci) oraz 21,6 do 1,0 w przypadku grup na podstawie lokalizacji geograficznej (tablica 1).
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
12
Tablica 1. Produkt (dochód) na osob% wed!ug parytetu si!y nabywczej (w PPP$) w 2010 roku––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Kraje (liczba krajów) Przedzia! dochodu wed!ug PPP$ PPP$ na osob% Proporcja
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––+wiat (175) – 10.900 –
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Kraje o wysokim dochodzie (24) od 30.000 39.900 28,5
Kraje o "rednim wy&szym dochodzie (28) 15.000 – 29.999 19.900 14,2
Kraje o "rednim ni&szym dochodzie (34) 7.500 – 14.999 9.000 6,4
Kraje o niskim dochodzie (38) 2.500 – 7.499 3.800 2,7
Kraje o bardzo niskim dochodzie (51) do 2.500 1.400 1,0
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Ameryka Pó!nocna i Oceania (5) – 45.300 21,6Europa Zachodnia (18) – 35.700 17,0Europa +rodkowa (20) – 17.800 8,5Europa Wschodnia i Azja Pó!nocna (6) – 15.200 7,2Ameryka ,aci(ska i Karaiby (26) – 11.100 5,3Azja Wschodnia (5) – 10.600 5,0Afryka Pó!nocna i Bliski Wschód (19) – 9.900 4,7Azja +rodkowa i Po!udniowa (29) – 4.000 1,9Afryka Subsaharyjska (47) – 2.100 1,0
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––)ród!o: Bartkowiak [2013], s. 47 i 48.
Mapa 3. Kraje #wiata wed!ug zamo%no#ci (produktu na osob") w 2010 roku
! Wysoki dochód na osob# – od 30.000 $ wed!ug parytetu si!y nabywczej (PPP$)
! 'redni wy$szy dochód na osob# – od 15.000 do 29.999 PPP$
! 'redni ni$szy dochód na osob# – od 7.500 do 14.999 PPP$
! Niski dochód na osob# – od 2.500 do 7.499 PPP$
! Bardzo niski dochód na osob# – poni$ej 2.500 PPP$
)ród!o: Bartkowiak [2013], wk!adka.
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
13
8. Mierzenie zadowolenia z %ycia (dobrostanu)
Podstawowe pytania dotycz$ce celu &ycia ludzkiego i celu dzia!alno"ci gospodarczej formu!owane przez ekonomistów s$ nast%puj$ce:
• Czy cel &ycia ludzkiego mo&na uto&sami# ze sta!ym powi%kszaniem dobrobytu – maksymalizacj$ satysfakcji z konsumpcji dóbr?Je&eli tak, jest to pe!en ekonomizm zgodnie z pogl$dem Gary'ego Beckera, czyli nadawanie ka&dej ludzkiej decyzji charakteru ekonomicznego (przed podj%ciem decyzji oblicza si% koszty i korzy"ci).
• Czy celem &ycia ludzkiego jest osi$gni%cie szcz%"cia (dobrostanu) – maksymalizacji zadowolenia z &ycia, które nie (w pe!ni) jest to&same z maksymalizacj$ satysfakcji z konsumpcji dóbr?Je&eli tak, jest to uznanie, i& motywy ekonomiczne ludzkich dzia!a( nie s$ jedyne, a racjonalno"# ekonomiczna ust%puje miejsca racjonalno"ci pozaekonomicznej.
Odmienne odpowiedzi na postawione pytania pozwalaj$ rozró&ni# dwie grupy teorii ekonomicznych:
• pozytywna odpowied' na pierwsze pytanie – ekonomia klasyczno-neoklasyczna oraz ekonomia keynesowska,
• pozytywna odpowied' na drugie pytanie – ekonomia behawioralna oraz ekonomia szcz%"cia.
Wyst%puj$ dwie grupy miar zadowolenia z &ycia (dobrostanu):• proste – jednoelementowe,• z!o&one – wieloelementowe (wska'niki syntetyczne).
Do podstawowych wska'ników prostych nale&$:• wska'nik potencjalnej migracji netto (potencial net migration index),• wska'nik oczekiwanej d!ugo"ci szcz%"liwego &ycia,• wska'nik liczby lat zdrowego &ycia.
Wska'niki z!o&one tworz$:• szcz%"cie krajowe brutto (gross national happiness),• wska'nik rozwoju spo!ecznego (human development index, HDI),• wska'nik zadowolenia z &ycia (satisfaction-with-life index, SLI).
Wska'nik oczekiwanej d!ugo"ci szcz%"liwego &ycia zbudowa! Ruut Veenhoven. Zgodnie z nim najszcz%"liwsze spo!eczno"ci tworz$ Skandynawowie, Austriacy i Australijczycy – w ich przypadku szcz%"liwe &ycie trwa do 70 lat (w przypadku Polaków poni&ej 50 lat).
Wska'nik potencjalnej migracji netto oblicza Instytut Gallupa. Zgodnie z ustaleniem krajami, których ich mieszka(cy nie zamierzaj$ opu"ci#, a do których obcokrajowcy ch%tnie przyjechaliby, s$: Singapur, Nowa Zelandia, Australia, Kanada i Szwajcaria, a tak&e niektóre kraje na Pó!wyspie Arabskim.
Szcz%"cie krajowe brutto nakaza! liczy# w 1972 roku król Bhutanu. Wska'nik ten mia! zast$pi# PKB, który niepoprawnie informowa! o stopniu rozwoju kraju. Na poziom szcz%"cia krajowego brutto wp!ywaj$ m.in. dobre rz$dy, zachowanie kultury narodowej oraz rozwój zrównowa&ony (jako"#-"rodowiska przyrodniczego).
Wska'nik rozwoju spo!ecznego (HDI) zosta! stworzony przez grup% badaczy, któr$ kierowa! Mahbub ul Haq. Do grupy tej przy!$czy! si% Amartya Sen. Podobnie jak król Bhutanu, obaj badacze uwa&ali, &e PKB b!%dnie informuje o stopniu rozwoju poszczególnych krajów (przede wszystkim pomija si% w nim d!ugo"# &ycia ludzkiego, a ono jest najwa&niejsze). Od lat 80. XX wieku HDI jest stosowany przez Organizacj% Narodów Zjednoczonych jako podstawowa miara w ocenie stopnia rozwoju krajów "wiata.
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
14
Na wska'nik rozwoju spo!ecznego sk!adaj$ si% cztery wska'niki cz$stkowe:• dochód (produkt) na osob% – mierz$cy stopie( zamo&no"ci,• oczekiwana d!ugo"# &ycia,• oczekiwany okres edukacji,• stopie( równomierno"ci podzia!u dochodu (produktu) narodowego (PKB) wyra&any przez
wska'nik Giniego – mierz$cy stopie( sprawiedliwo"ci spo!ecznej.
Wska'nik zadowolenia z &ycia zosta! stworzony przez Adriana White'a. Od 2006 roku jest on obliczany dla niemal wszystkich krajów "wiata. Ustalono, &e na zadowolenie z &ycia wp!ywaj$ najsilniej (w tej kolejno"ci):
• zdrowie,• zamo&no"#,• dost%p do edukacji podstawowej.
Inne pozadochodowe czynniki zadowolenia z &ycia stanowi$:• bezpiecze(stwo socjalne, w tym praca (przeciwie(stwo bezrobocia),• &ycie wolne od stresu,• czas wolny (konsumpcja w czasie wolnym),• dost%p do informacji,• &ycie rodzinne,• swobody polityczne (w tym wolno"# s!owa).
9. Zadowolenie z %ycia (dobrostan) wspó!cze#nie
W 2009 roku obliczono poziom zadowolenia z &ycia dla 166 krajów (tablica 2). Wykorzystano wcze"niejszy podzia! krajów na grupy zamo&no"ci (5 grup) oraz wed!ug lokalizacji geograficznej (regiony "wiata).
Tablica 2. Zadowolenie z &ycia (SLI) w 2009 roku (uj%cie relatywne, poziom maksymalny = 1,0)––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Kraje (liczba krajów) Przedzia! dochodu wed!ug PPP$ Poziom SLI Proporcja
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––+wiat (166) – 0,54 –
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Kraje o wysokim dochodzie (24) od 30.000 0,87 2,5
Kraje o "rednim wy&szym dochodzie (28) 15.000 – 29.999 0,57 1,6
Kraje o "rednim ni&szym dochodzie (32) 7.500 – 14.999 0,59 1,9
Kraje o niskim dochodzie (36) 2.500 – 7.499 0,44 1,3
Kraje o bardzo niskim dochodzie (46) poni&ej 2.500 0,35 1,0
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Ameryka Pó!nocna i Oceania (5) – 1,00 4,3
Europa Zachodnia (18) – 0,83 3,6
Europa +rodkowa (17) – 0,48 2,1
Europa Wschodnia i Azja Pó!nocna (6) – 0,23 1,0
Ameryka ,aci(ska i Karaiby (26) – 0,69 3,0
Azja Wschodnia (4) – 0,60 2,6
Afryka Pó!nocna i Bliski Wschód (17) – 0,45 2,0
Azja +rodkowa i Po!udniowa (28) – 0,47 2,0
Afryka Subsaharyjska (45) – 0,32 1,4
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––)ród!o: Bartkowiak [2013], s. 193.
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
15
Mapa 4. Kraje #wiata wed!ug poziomu zadowolenia z %ycia
(satisfaction-with-life index) w 2009 roku
! Bardzo wysoki poziom zadowolenia z $ycia
! Wysoki poziom zadowolenia z $ycia
! 'redni (przeci#tny) poziom zadowolenia z $ycia
! Niski poziom zadowolenia z $ycia
! Bardzo niski poziom zadowolenia z $ycia
! Brak danych
)ród!o: Bartkowiak [2013], wk!adka.
10. Zadowolenie z %ycia a zamo%no#'
Wyst%puje silna zmienno"# zadowolenia z &ycia w wyniku dzia!ania czynnika gospodarczego (kryzys) oraz czynnika politycznego (wojna, rewolucja). Jest to powa&ny mankament wska'nika zadowolenia z &ycia w stosunku do wska'nika zamo&no"ci (poziomu produktu na osob%), którego poziom jest bardziej stabilny. W poni&szej analizie zak!ada si% ca!kowit$ roz!$czno"# wska'ników zadowolenia z &ycia i zamo&no"ci.
W celu porównania poziomu zadowolenia z &ycia z zamo&no"ci$ przyj%to nast%puj$ce punktacje:• dla zamo&no"ci:
– kraje bardzo zamo&ne – 5 punktów,– kraje zamo&ne – 4 punkty,– kraje przeci%tnie zamo&ne – 3 punkty,– kraje ubogie – 2 punkty,– kraje bardzo ubogie – 1 punkt;
• dla zadowolenia z &ycia:– kraje bardzo szcz%"liwe – 5 punktów (100%),– kraje szcz%"liwe – 4 punkty (80%),– kraje przeci%tnie szcz%"liwe – 3 punkty (60%),– kraje nieszcz%"liwe – 2 punkty (40%),– kraje bardzo nieszcz%"liwe – 1 punkt (20%).
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
16
Wzgl%dny poziom zadowolenia z &ycia i zamo&no"ci dla krajów "wiata jest dany wzorem:pozycja kraju wed!ug kryterium zadowolenia z &ycia – pozycja kraju wed!ug kryterium zamo&no"ci.
W wyniku oblicze( uzyskuje si% podzia!-"wiata na 5 grup krajów wed!ug kryterium wzgl%dnego poziomu zadowolenia z &ycia i zamo&no"ci:
• bardzo wysoka przewaga zadowolenia z &ycia nad zamo&no"ci$ – ró&nica w punktach 3 i 2,• wysoka przewaga zadowolenia z &ycia nad zamo&no"ci$ – ró&nica w punktach 1,• zgodno"# zadowolenia z &ycia i zamo&no"ci – ró&nica w punktach 0,• wysoka przewaga zamo&no"ci nad zadowoleniem z &ycia – ró&nica w punktach -1,• bardzo wysoka przewaga zamo&no"ci nad zadowoleniem z &ycia – ró&nica w punktach -2 i -3.
Mapa 5. Kraje #wiata wed!ug wzgl"dnego poziomu
zadowolenia z %ycia i zamo%no#ci w okresie 2009-2010
! Bardzo wysoka przewaga zadowolenia z $ycia nad zamo$no"ci(
! Wysoka przewaga zadowolenia z $ycia nad zamo$no"ci(
! Zgodno"& zadowolenia z $ycia i zamo$no"ci
! Wysoka przewaga zamo$no"ci nad zadowoleniem z $ycia
! Bardzo wysoka przewaga zamo$no"ci nad zadowoleniem z $ycia
! Brak danych
)ród!o: Bartkowiak [2013], wk!adka.
,$czny poziom zadowolenia z &ycia i zamo&no"ci dla krajów "wiata jest dany wzorem:pozycja kraju wed!ug kryterium zadowolenia z &ycia + pozycja kraju wed!ug kryterium zamo&no"ci.
Otrzymuje si% podzia!-"wiata na 5 grup krajów wed!ug kryterium !$cznego poziomu zamo&no"ci i zadowolenia z &ycia:
• bardzo wysoki poziom zamo&no"ci i zadowolenia z &ycia – suma punktów 10,• wysoki poziom zamo&no"ci i zadowolenia z &ycia – suma punktów 9 i 8,• przeci%tny poziom zamo&no"ci i zadowolenia z &ycia – suma punktów 7 i 6,• niski poziom zamo&no"ci i zadowolenia z &ycia – suma punktów 5 i 4,• bardzo niski poziom zamo&no"ci i zadowolenia z &ycia – suma punktów 3 i 2.
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
17
Mapa 6. Kraje #wiata wed!ug !$cznego poziomu
zamo%no#ci i zadowolenia z %ycia w okresie 2009-2010
! Bardzo wysoki poziom zamo$no"ci i zadowolenia z $ycia
! Wysoki poziom zamo$no"ci i zadowolenia z $ycia
! Przeci#tny poziom zamo$no"ci i zadowolenia z $ycia
! Niski poziom zamo$no"ci i zadowolenia z $ycia
! Bardzo niski poziom zamo$no"ci i zadowolenia z $ycia
! Brak danych
)ród!o: Bartkowiak [2013], wk!adka.
Wyst%puje umiarkowanie silna zale&no"# mi%dzy zadowoleniem z &ycia a zamo&no"ci$:• w 66 krajach na 166 ocenionych (40%) zadowolenie z &ycia jest wi%ksze, ni& wskazywa!aby
na to zamo&no"#,• w 53 (32%) krajach wyst%puje zgodno"# pomi%dzy poziomami wska'ników,• w 47 (28%) krajach zadowolenie z &ycia nie dorównuje zamo&no"ci.
W tej grupie mieszcz$ si% kraje Europy +rodkowej i Wschodniej, w których poziom zadowolenia z &ycia silnie si% obni&y! po (w wyniku) transformacji ustrojowej (w tym gospodarczej) przeprowadzonej w latach 90. XX wieku.
Lokalizacja geograficzna krajów (spo!ecze(stw) wed!ug poziomów zamo&no"ci i zadowolenia z &ycia jest nast%puj$ca:
• kraje (spo!ecze(stwa) bardziej szcz%"liwe ni& zamo&ne – strefa mi%dzyzwrotnikowa,• kraje (spo!ecze(stwa) bardziej zamo&ne ni& szcz%"liwe – strefa klimatu umiarkowanego w
Europie i Azji Pó!nocnej,• kraje (spo!ecze(stwa) jednocze"nie zamo&ne i szcz%"liwe – Ameryka Pó!nocna, Oceania, kraje
alpejskie oraz kraje skandynawskie,• kraje (spo!ecze(stwa) jednocze"nie ubogie i nieszcz%"liwe – Afryka Subsaharyjska.
Zale&no"ci mi%dzy zamo&no"ci$ a zadowoleniem z &ycia zosta!y przedstawione graficznie.
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
18
Rysunek 9. Zwi$zek mi"dzy zamo%no#ci$
a zadowoleniem z %ycia dla regionów #wiata
wed!ug kryterium lokalizacji w 2010 roku
Dochód – relacja regionalnego dochodu na osob# wed!ug parytetu
si!y nabywczej do "redniej "wiatowej (= 100)
Zadowolenie z $ycia (SLI) – relacja warto"ci regionalnej do warto"ci
maksymalnej (= 100)
)ród!o: Bartkowiak [2013], s. 194.
100%
75%
50%
25%
0%
SLI
500%400%300%200%100%0%Dochód na osob!
Rysunek 10. Zwi$zek mi"dzy zamo%no#ci$
a zadowoleniem z %ycia dla regionów #wiata
wed!ug kryterium zamo%no#ci w 2010 roku
Dochód – relacja regionalnego dochodu na osob# wed!ug parytetu
si!y nabywczej do "redniej "wiatowej (= 100)
Zadowolenie z $ycia (SLI) – relacja warto"ci regionalnej do warto"ci
maksymalnej (= 100)
)ród!o: Bartkowiak [2013], s. 195.
100%
75%
50%
25%
0%
SLI
400%300%200%100%0%Dochód na osob!
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
19
11. Granica wzrostu gospodarczego.
Redefinicja celu polityki gospodarczej
Szczególnym rezultatem dzia!alno"ci gospodarczej jest mo&liwo"# wyst$pienia granicy wzrostu gospodarczego w jednej z dwóch postaci:
• wcze"niejszej spo!ecznej (wzgl%dnej, mo&liwej do usuni%cia) – w wyniku nierównomiernego podzia!u dochodu (produktu) narodowego i zwi$zanego z tym wykluczenia spo!ecznego (zjawisko to przyjmuje zasi%g "wiatowy),
• pó'niejszej przyrodniczej (absolutnej) – w wyniku niedoboru zasobów przyrody kluczowych dla prowadzonej przez ludzi dzia!alno"ci gospodarczej.
Rysunek 11. Ograniczenia dla wzrostu zamo%no#ci
a system gospodarczy i system prawa
)ród!o: Opracowanie w!asne na podstawie Bartkowiak [2013], s. 209.
Nierównomierny podzia! produktu
-
Ubóstwo
i wykluczenie spo!eczne
-
Spo!eczna (wzgl#dna)
granica wzrostu gospodarczego
Zagro$enie dla (powszechnego)
wyst#powania gospodarki
rynkowej
Stopniowe ograniczanie zakresu
(zanikanie) gospodarki rynkowej
Brak (wystarczaj(cego)
wzrostu produktu na osob#
Niedobór zasobów przyrody
-
Przyrodnicza (absolutna)
granica wzrostu gospodarczego
Modyfikacja (konieczno"&
modyfikacji) polityki pa%stwa
-
Zmiana prawa
Niedopuszczenie do wyst$pienia granicy wzrostu gospodarczego wymaga zmiany paradygmatu ekonomii oraz polityki gospodarczej:
• w przypadku granicy absolutnej zmiany paradygmatu z pro-wzrostowego na uwzgl%dniaj$cy niedobór zasobów przyrody i zerowe (nawet ujemne) tempo wzrostu gospodarczego – odej"cie od ekonomii klasyczno-neoklasycznej na rzecz ekonomii szcz%"cia,
• w przypadku granicy wzgl%dnej zmiany paradygmatu z eksponuj$cego indywidualne bogacenie si% i d$&enie do maksymalizacji konsumpcji na eksponuj$cy z!o&ono"# &ycia ludzkiego – tak&e odej"cie od ekonomii klasyczno-neoklasycznej na rzecz ekonomii szcz%"cia.
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
20
Rysunek 12. Modyfikacja celu dzia!alno#ci pa&stwa,
polityki gospodarczej i systemu prawa
)ród!o: Opracowanie w!asne.
Ekonomia klasyczno-
neoklasyczna
Ekonomia keynesowska
Ekonomia rozwoju 1 & 2
Prawo-i-ekonomia 3
(1) Racjonalno"& pe!na
(2) Wy!(cznie cele gospodarcze
Polityka wzrostu gospodarczego Polityka rozwoju spo!ecznego
(1) Racjonalno"& ograniczona
(2) Tak$e cele pozagospodarcze
Ekonomia instytucjonalna
Ekonomia behawioralna
Ekonomia szcz#"cia
Ekonomia rozwoju 3
Prawo-i-ekonomia 1 & 2
Gospodarcze
uwarunkowania (tworzenia) prawa
Tak$e pozagospodarcze
uwarunkowania (tworzenia) prawa
Wraz z pojawieniem si% spo!ecznej granicy wzrostu gospodarczego pojawia si% specyficzne zagro&enie dla gospodarki rynkowej w podwójnym sensie:
• jej powszechnego wyst%powania jako najbardziej efektywnej formy gospodarowania,• jej utrzymania si% tam, gdzie dotychczas wyst%puje.
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
21
Wyk!ad II
Ekonomiczna analiza prawa(prawo-i-ekonomia)
1. Rodowód prawa-i-ekonomii
Prawo zajmuje okre"lone miejsce w uk!adzie spo!ecze(stwo–gospodarka–pa(stwo:• Spo!ecze(stwo prowadzi dzia!alno"# gospodarcz$ w celu zaspokojenia (rosn$cych) potrzeb
konsumpcyjnych swoich cz!onków.• Na potrzeby usprawnienia dzia!alno"ci gospodarczej (bardziej efektywnego pozyskiwania i
przetwarzania dóbr przyrody) spo!ecze(stwo tworzy wspóln$ instytucj% – pa(stwo. Pa(stwo podejmuje decyzje gospodarcze w imieniu spo!ecze(stwa.
• Dzia!alno"# pa(stwa wymaga usankcjonowania. Jest nim system prawa (ostatecznie pisanego oraz skodyfikowanego).
• W tym uj%ciu system prawa oraz prawo jako nauka s$ pochodnymi dzia!alno"ci gospodarczej i nauki ekonomii. To pozwala analizowa# prawo w ramach ekonomii jako kategori% (instytucj%) ekonomiczn$. W ten sposób narodzi!a si% odr%bna nauka – prawo-i-ekonomia.
Z up!ywem czasu w dzia!alno"ci gospodarczej ró&nych spo!ecze(stw ukszta!towa!a si% gospodarka rynkowa jako najbardziej efektywny system gospodarowania. Wraz z ni$ pojawi! si% problem pogodzenia celów (interesów) indywidualnych z celem (interesem) ogólnym (spo!ecznym). W ekonomii klasycznej rozwi$zano go w nast%puj$cy sposób:
• O (relatywnie najwy&szej) efektywno"ci gospodarki rynkowej rozstrzygaj$ dzia!ania ludzi zorientowane na powi%kszanie indywidualnej korzy"ci (zamo&no"ci i/lub zadowolenia z &ycia).
• Wed!ug Adama Smitha (1776) mechanizm rynkowy (niewidzialna r%ka rynku) sprawia, &e dzia!ania indywidualne daj$ w efekcie najwi%ksz$ mo&liw$ korzy"# ogóln$ (spo!eczn$), czyli tzw. bogactwo narodu.
• System prawa powinien gwarantowa# sprawne funkcjonowanie mechanizmu rynkowego. Je&eli taki system ma wypracowa# prawo-i-ekonomia, to stanowi to ideologiczn$ przes!ank% jego wyodr%bnienia jako nauki.
Rysunek 1. Ideologia prawa-i-ekonomii
)ród!o: Opracowanie w!asne.
Cele (interesy)
indywidualne
Optymalny (efektywny)
system prawa
Optymalny (efektywny)
system gospodarczy
Cel (interes)
spo!eczny
Optymalny (efektywny)
system gospodarczy
Zasada pierwsze%stwa
celów indywidualnych
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
22
2. Zwi$zki mi"dzy naukami prawnymi
a naukami ekonomicznymi
Prawo-i-ekonomia (oprócz tej nazwy s$ jeszcze stosowane ekonomiczna analiza prawa oraz ekonomiczna teoria prawa) jako oddzielna nauka zacz%!o kszta!towa# si% w drugiej po!owie XX wieku, przyjmuj$c dojrza!$ form% oko!o 1980 roku. Istot% prawa-i-ekonomii stanowi$:
• badanie ekonomicznych nast%pstw zjawisk prawnych, tj. zastosowanie metod ekonomii w analizie prawa,
• w!$czenie zjawisk prawnych do zestawu zagadnie( ekonomicznych.
Prekursorami prawa-i-ekonomii s$:• przedstawiciele szkockiego O"wiecenia i brytyjskiej ekonomii klasycznej – David Hume,
Adam Smith oraz Jeremy Bentham (on pierwszy zastosowa! podej"cie ekonomiczne w polityce zwalczania przest%pstw),
• przedstawiciele niemieckiej szko!y historycznej, prowadz$cy badania na styku ekonomii politycznej i nauk prawnych (Staatswissenschaft) oraz poddaj$cy w w$tpliwo"# absolutn$ efektywno"# mechanizmu rynkowego,
• przedstawiciele ekonomii instytucjonalnej w Stanach Zjednoczonych, do których do!$czyli przedstawiciele ekonomii neoklasycznej.
Rysunek 2. Prawo jako dobro publiczne
)ród!o: Opracowanie w!asne.
Dobra prywatne
Przedmiot wyboru
indywidualnego
Dobra
Wytwarzanie i u$ytkowanie
Przedmiot bada% ekonomii
Ekonomia
Nauki ekonomiczne
Dobra publiczne
Przedmiot wyboru
spo!ecznego
Prawo
System prawa
Teoria wyboru publicznego
&
Prawo-i-ekonomia
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
23
Rysunek 3. Metoda ekonomiczna w analizie prawa
)ród!o: Opracowanie w!asne.
Metoda badawcza
ekonomii
Ekonomia
Nauki ekonomiczne
Nauki spo!eczne
Ekonomiczna
analiza prawa
Prawo
Nauki prawne
Pozosta!e nauki
spo!eczne
Zwi$zki mi%dzy ekonomi$ (naukami ekonomicznymi) a prawem (naukami prawnymi) maj$ zatem dwojaki charakter:
• Prawo jest dobrem publicznym (wspólnym ca!ego spo!ecze(stwa) i jako takie stanowi przedmiot wyboru publicznego (spo!ecznego). W takim uj%ciu jest ono obiektem badania ekonomicznej teorii wyboru publicznego.To rozumowanie sta!o si% podstaw$ ukszta!towania si% dwóch szkó! prawa-i-ekonomii.
• W systemie nauk spo!ecznych ekonomia i prawo stanowi$ oddzielne nauki. Ekonomia posiada metod% badawcz$, która mo&e zosta# zastosowana w analizie tworzenia prawa (metoda matematyczna stosowana w ekonomii neoklasycznej).Wynikiem tego rozumowania jest powstanie trzeciej szko!y prawa-i-ekonomii.
Bior$c pod uwag%, i&:• nie ma jednej ekonomii (teorii ekonomicznej)
oraz• nie ma uniwersalnej ekonomicznej metody badawczej,
nale&y stwierdzi#, &e:• nie ma jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o zwi$zek mi%dzy ekonomi$ a prawem,• a prawo-i-ekonomia jako nauka nie jest jednolite – dzieli si% na (przynajmniej) trzy odr%bne
szko!y.
3. Szko!y prawa-i-ekonomii.
Zwi$zki z teoriami ekonomicznymi
Gdy bada si% prawo z punktu widzenia ekonomii, to jako odniesienie pojawiaj$ si% teorie ekonomiczne i szko!y ekonomii. W ekonomii podstawowy spór dotyczy:
• natury ludzkiej – cech cz!owieka w dzia!alno"ciu gospodarczej,• roli pa(stwa w gospodarce, tj. zakresu dzia!alno"ci regulacyjnej.
W przypadku roli pa(stwa w gospodarce wyst%puj$ dwa podej"cia:• Rynek jest najlepsz$ form$ organizacji procesów gospodarczych, a zakres dzia!alno"ci
pa(stwa powinien by# zaw%&ony do tych dziedzin, w których podmioty prywatne s$ z natury mniej efektywne (tworzenie infrastruktury czy polityka pieni%&na).Przekonanie o niezawodno"ci rynku i zawodno"ci pa(stwa wyst%puje w ekonomii klasyczno-neoklasycznej, której przedstawiciele uwa&aj$, &e tworz$ tzw. ekonomi% pozytywn$.
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
24
Najbardziej znanym wspó!czesnym reprezentantem tej ekonomii jest szko!a Chicago. Jej twórcy to Milton Friedman, Theodore Schultz, Gary Becker i Robert Lucas.
• Rynek jest zawodny i dlatego pa(stwo powinno go regulowa#.Przekonanie o zawodno"ci rynku charakteryzuje ekonomi% keynesowsk$ oraz liczne nurty w ramach ekonomii instytucjonalnej. Ich przedstawiciele koncentruj$ si% na rekomendacjach dotycz$cych dzia!alno"ci pa(stwa, tworz$c tzw. ekonomi% normatywn$.
Ze wzgl%du na stosunek do roli pa(stwa w oparciu o teorie ekonomiczne ukszta!towa!y si% trzy szko!y prawa-i-ekonomii (w uj%ciu chronologicznym):
• Przekonanie o zawodno"ci rynku oraz konieczno"ci regulacyjnej dzia!alno"ci pa(stwa (prawodawcy) wyst%puje w normatywnej szkole prawa-i-ekonomii New Haven/Yale (normative school of law and economics). Szko!a ta korzysta z dorobku ekonomii instytucjonalnej oraz cz%"ciowo z dorobku ekonomii keynesowskiej (szko!y ekonomii Harvard–MIT, tzw. s!onowodnej).
• Przekonanie o wyst%powaniu i "cieraniu si% indywidualnych interesów jednostek oraz przedstawicieli pa(stwa charakteryzuje funkcjonaln$ szko!% prawa-i-ekonomii Virginii (functional school of law and economics). Szko!a ta si%ga do teorii wyboru publicznego.
• Przekonanie o niezawodno"ci rynku jest wyró&nikiem pozytywnej szko!y prawa-i-ekonomii Chicago (positive school of law and economics), przej%tym z ekonomii neoklasycznej (szko!y ekonomii Chicago, tzw. s!odkowodnej).
Rysunek 4. Zestawienie g!ównych szkó! prawa-i-ekonomii
)ród!o: Opracowanie w!asne.
Ekonomia
neoklasyczna
Czynnik
ekonomiczny
Czynniki
pozaekonomiczne
Ekonomia
instytucjonalna
socjologia
Pozytywna szko!a
prawa-i-ekonomii
(Chicago)
matematyka
-
rachunek
marginalny
Teoria kosztów
transakcyjnych
Teoria wyboru
publicznego
Normatywna szko!a
prawa-i-ekonomii
(New Haven / Yale)
Funkcjonalna szko!a
prawa-i-ekonomii
(Virginia)
Szko!a normatywna New Haven/Yale:• Kszta!towanie si% szko!y rozpocz%!o si% od opublikowania przez ekonomist% Ronalda Coase'a
artyku!u „The problem of social cost” (pracowa! wówczas na Uniwersytecie Virginii) w 1960 oraz przez prawnika Guido Calabresiego artyku!u „Some thoughts on risk distribution and the law of torts” w 1961 roku.
• Szko!a ta funkcjonuje tak&e pod nast%puj$cymi nazwami: szko!a post%powa oraz szko!a reformatorów prawniczych.
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
25
• Wyst%puj$cy w szkole sposób rozumowania nawi$zuje do teorii dobrobytu Arthura Pigou (1912) oraz teorii kosztów transakcyjnych (kontraktów) Ronalda Coase'a (1960).Coase obj$! funkcj% redaktora naczelnego czasopisma „The Journal of Law and Economics” (za!o&onego w 1958 roku – uznanym za rok narodzin prawa-i-ekonomii).
• W ogólnym uj%ciu przedstawiciele szko!y twierdz$, &e nale&y dokona# zmian w systemie prawa, tak by urzeczywistnia! on cele spo!eczne stawiane przed nim do realizacji. To wyja"nia normatywny charakter szko!y.
Szko!a funkcjonalna Virginii:• Pocz$tek szko!y wyznaczy!o opublikowanie w 1962 roku ksi$&ki „The calculus of consent.
Logical foundations of constitutional democracy” przez politologa-ekonomist% Jamesa M. Buchanana i prawnika Gordona Tullocka.
• Szko!a ta nawi$zuje do teorii wyboru publicznego Buchanana (tworzonej od 1962).• Przedstawiciele szko!y uwa&aj$, &e w procesie tworzenia prawa wyst%puj$ niedoskona!o"ci.
Wynikaj$ one z faktu tworzenia prawa przez ludzi, którzy kieruj$ si% egoistycznym interesem indywidualnym (na wzór homo economicus Adama Smitha). W rezultacie tworzenie prawa dokonuje si% poprzez uzgadnianie interesów indywidualnych, podlegaj$c wyborowi publicznemu, staj$c si% tym samym przedmiotem zainteresowania teorii wyboru publicznego.
Szko!a pozytywna Chicago:• Kszta!towanie si% tej szko!y rozpocz%!o si% w!a"ciwie ju& w 1939 roku – od wyk!adów z
ekonomii dla studentów Wydzia!u Prawa, prowadzonych przez Henry'ego Simonsa. W 1968 roku ekonomista Gary Becker (wówczas pracownik Uniwersytetu Columbia) opublikowa! artyku! „Crime and punishment: An economic approach”, a w 1973 roku prawnik Richard Posner jeden z czo!owych podr%czników „Law & Economics”.
• Wykorzystuj$c koncepcj% cz!owieka post%puj$cego racjonalnie, przedstawiciele tej szko!y twierdz$, &e ludzie d$&$ do osi$gni%cia maksymalnej u&yteczno"ci (satysfakcji) z podejmowanych dzia!a(, w tym dzia!a( zwi$zanych ze stosowaniem prawa. Efektywny system prawa powinien zmierza# do maksymalnej efektywno"ci oraz równowagi w sensie ekonomicznym. Je&eli system prawa jest efektywny, to pa(stwo nie powinno podejmowa# prób jego zmiany.
4. Obszary badawcze prawa-i-ekonomii
Po!$czenie nauk prawnych oraz nauk ekonomicznych sprawi!o, &e w coraz liczniejszych opracowaniach prawniczych stosuje si% metod% ekonomiczn$, w tym matematyczn$. Dotyczy to przede wszystkim prawa-i-ekonomii.
Obszary badawcze prawa-i-ekonomii stanowi$ (wybrane):• na poziomie krajowym (makroekonomicznym):
– proces tworzenia prawa jako dobra publicznego (prymat ekonomii nad prawem),– ustalanie ekonomicznych uzasadnie( dla tworzenia prawa (prymat metody stosowanej w
analizach ekonomicznych);• na poziomie wybranych sfer &ycia spo!ecznego i podmiotów (mikroekonomicznym):
– wybrane rynki (np. przest%pstw, organów i ma!&e(stw, a nawet nowo narodzonych dzieci [baby selling]),
– w!asno"# intelektualna (np. w dzia!alno"ci naukowej i artystycznej),– prywatyzacja niektórych sfer publicznych (np. wi%ziennictwa),– wybrane zagadnienia prawne (np. wysoko"# kary, stosowanie dopingu w sporcie i dost%p
do broni),– wybrane podmioty gospodarcze (np. gangi jako przedsi%biorstwa [drug enterprises]),– wybrane dziedziny prawa (np. prawo spó!ek);
• na poziomie "wiatowym (globalnym):– ekonomiczne uzasadnienie dla prawa mi%dzynarodowego,– ochrona "rodowiska, podzia! mórz (zakres wód terytorialnych) i dost%p do zasobów
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
26
przyrodniczych (przeciwdzia!anie negatywnym efektom zewn%trznym wynikaj$cym z ich nadmiernej eksploatacji),
– suwerenno"# oraz odpowiedzialno"# krajów,– sankcjonowanie u&ycia si!y, zw!aszcza w zwalczaniu terroryzmu (przeciwko pa(stwom
bandyckim [rogue states]) i zabezpieczaniu interesu narodowego w dost%pie do rzadkich surowców (koncepcja wojny prewencyjnej [preventive war] lub wojny wyprzedzaj$cej [preemptive war]),
– zasady prowadzenia wojny.
5. Prawo w #wietle teorii wyboru publicznego
W historii gospodarczej oraz ekonomii szczególne znaczenie przypada gospodarce rynkowej:• Gospodarka rynkowa jest najbardziej efektywn$ form$ gospodarowania w dziejach ludzkich
(dotychczas). Przedstawiciele dominuj$cych teorii ekonomicznych uwa&aj$ za po&$dane, by ka&de spo!ecze(stwo (kraj) j$ posiada!o (stworzy!o).
• Gospodarka ta – oparta o ludzki egoizm – zapewnia przekszta!canie indywidualnego egoizmu w powszechny dobrobyt, tzn. zapewnia w danym czasie maksymalny poziom wytwarzanego produktu (dochodu) ca!kowitego oraz na osob%:
indywidualny egoizm
!
" rynek
!
" dobrobyt.Jest to mechanizm niewidzialnej r%ki rynku, sformu!owany przez Adama Smitha i uznany za kanon ekonomii klasycznej.
Formu!uj$c koncepcj% niewidzialnej r%ki rynku, Adam Smith zdawa! sobie spraw% z dominuj$cych cech natury ludzkiej oraz u!omno"ci mechanizmu rynkowego:
• Gospodarka rynkowa mo&e by# i jest zawodna. Ograniczenie jej zawodno"ci nale&y do pa(stwa jako podmiotu gospodarczego dzia!aj$cego we wspólnym interesie cz!onków danego spo!ecze(stwa (gospodarki).
• Rynek nie zawsze jest w stanie przekszta!ca# egoistyczne sk!onno"ci ludzi we wspólny dobrobyt. Gdy tak nie jest, konieczne staje si% ograniczanie indywidualnej swobody dzia!ania, w tym dzia!ania gospodarczego.
• Do pa(stwa nale&y ochrona jednych cz!onków spo!ecze(stwa przed zbyt egoistycznymi dzia!aniami innych cz!onków, czyli stworzenie odpowiedniego prawa (systemu prawa).
• Pa(stwo jest dostarczycielem dóbr publicznych. Prawo (system prawa) jest w tym rozumieniu jednym z (kluczowych) dóbr publicznych.
Jednym z zasadniczych zagadnie( ekonomii jest okre"lenie zakresu ingerowania pa(stwa w gospodark%, czyli zakresu jego dzia!alno"ci regulacyjnej:
• Ekonomia nie dostarcza jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o zakres regulacyjnej dzia!alno"ci pa(stwa w gospodarce rynkowej.
• W gospodarce rynkowej "cieraj$ si% zwolennicy mniejszej (malej$cej, zwanej deregulacj$) oraz wi%kszej (rosn$cej) dzia!alno"ci regulacyjnej pa(stwa. Ze wzgl%du na wyst%puj$ce „targi” mo&na uzna#, &e ukszta!towa! si% rynek regulacyjny (market for [legal] rules), b%d$cy przedmiotem badania teorii wyboru publicznego.
• Wspomniane targi s$ nieuchronne, gdy& ludzie tworz$cy prawo dzia!aj$ g!ównie w interesie w!asnym jako jednostki racjonalne, egoistyczne i nastawione na maksymalizacj% satysfakcji z konsumpcji.
W tworzeniu prawa jako dobra publicznego pojawiaj$ si% w zwi$zku z tym dwa zagadnienia:• Prawo, jak ka&de dobro publiczne, podlega wyborowi przy zastosowaniu rachunku
ekonomicznego (kosztów i korzy"ci).• Zakres „ekonomizacji” prawa mo&e by# cz%"ciowy albo pe!ny:
– Przy prymacie rozumowania prawniczego (prawo ponad ekonomi$) pojawia si% nieefektywno"# w stosowaniu prawa – jego skuteczno"# w rozumieniu ekonomicznym b%dzie ograniczona. Wp!ynie to negatywnie na tzw. interes spo!eczny.
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
27
– W przypadku prymatu rozumowania ekonomicznego (prawo podporz$dkowane efektywno"ci ekonomicznej) skuteczno"# prawa b%dzie wysoka (pe!na), ale interes spo!eczny mo&e ucierpie# z powodu samej „ekonomizacji” prawa (niektóre czyny odczuwane jako godz$ce w interes spo!eczny b%d$ dozwolone).
Od czasów Adama Smitha, tj. od ko(ca XVIII wieku, zakres regulacyjnej dzia!alno"ci pa(stwa w gospodarce rynkowej wzrasta:
• Po pierwsze, spowodowa!y to kryzysy gospodarcze.• Po drugie, przyczynia si% do tego tzw. polityka pa(stwa dobrobytu, która obejmuje tak&e sfery
pozaekonomiczne.• Ostatecznie, sta!y wzrost zakresu regulacji pa(stwowych powoduje rozrost prawa, co – jak w
przypadku pozosta!ych dóbr publicznych – prowadzi do pytania o celowo"# ekonomiczn$, a w konsekwencji do pytania o celowo"# spo!eczn$ dzia!alno"ci prawodawczej.
• Wniosek: Norm prawnych mo&e by# za du&o i spo!ecze(stwo nie funkcjonuje sprawnie.
6. Ekonomiczna teoria przest"pczo#ci
Zagadnienie poddania tworzenia prawa zasadzie efektywno"ci ekonomicznej znajduje odzwierciedlenie w ekonomicznej teorii przest%pczo"ci. Teoria ta posiada dwa zakresy:
• zakres mikroekonomiczny dotycz$cy post%powania podmiotów gospodarczych,• zakres makroekonomiczny odnosz$cy si% do ca!ego spo!ecze(stwa, w czym mie"ci si%
regulacyjna rola pa(stwa (tworzenie prawa) w zwalczaniu przest%pstw.
Rysunek 5. Lokalizacja ekonomicznej teorii
przest"pczo#ci
)ród!o: Opracowanie w!asne.
Dzia!alno"& przest#pcza
jako zjawisko gospodarcze
Motyw ekonomiczny
oraz racjonalno"& ekonomiczna
Ekonomia neoklasyczna
Dzia!alno"& przest#pcza
jako zjawisko pozagospodarcze
Motywy pozaekonomiczne
oraz racjonalno"&
pozaekonomiczna
Ekonomia instytucjonalna
Dzia!alno"# przest%pcz$ jako przejaw dzia!alno"ci gospodarczej mo&na bada# w jednym z dwóch uj%#, zak!adaj$c okre"lon$ natur% przest%pców:
• typow$ – o cechach, które posiada ka&dy cz!owiek gospodaruj$cy badany w danej teorii ekonomicznej,
• specyficzn$ – o cechach odmiennych w porównaniu z natur$ cz!owieka gospodaruj$cego przyj%t$ w danej teorii ekonomicznej.
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
28
Oba uj%cia s$ zastosowane w dwóch odmiennych teoriach ekonomicznych:• W ekonomii neoklasycznej uznaje si% wy!$cznie ekonomiczne motywy ludzkich dzia!a( i
dominacj% racjonalno"ci ekonomicznej. Dzia!alno"# przest%pcza jest zjawiskiem gospodarczym.
• W ekonomii instytucjonalnej wyró&nia si% pozaekonomiczne motywy ludzkich dzia!a( i uznaje, i& obok racjonalno"ci ekonomicznej wyst%puj$ dzia!ania instynktowne, które s$ przejawem racjonalno"ci pozaekonomicznej. Dzia!alno"# przest%pcza jest zjawiskiem pozagospodarczym.
• Odmienne uj%cia dzia!alno"ci przest%pczej w teoriach ekonomicznych daj$ ró&ne rekomendacje dla pa(stwa odno"nie do regulowania tej dzia!alno"ci.
7. Neoklasyczna mikroekonomiczna teoria przest"pczo#ci
Sk!adowe mikroekonomicznej teorii przest%pczo"ci stanowi$:• z punktu widzenia badanych podmiotów gospodarczych (przest%pców i ich organizacji) –
teoria przedsi%biorcy (przedsi%biorstwa),• z punktu widzenia metody badawczej – rachunek ekonomiczny (kosztów i korzy"ci), w tym
rachunek marginalny.
Rysunek 6. Neoklasyczna teoria przest"pczo#ci
)ród!o: Opracowanie w!asne.
Przedsi#biorca
Przedsi#biorstwo
Dzia!alno"& przedsi#biorcza
Natura ludzka
Cz!owiek nastawiony na
bogacenie si#, racjonalny
oraz sk!onny do ryzyka
Przest#pca
Organizacja przest#pcza (gang)
Dzia!alno"& przest#pcza
Pa"stwo
Regulacja gospodarcza
(system prawa)
Podstawowe zagadnienia (pytania) mikroekonomicznej teorii przest%pczo"ci s$ nast%puj$ce:• Czy do dzia!a( przest%pczych sk!aniaj$ ludzi te same motywy co do (pozosta!ych) dzia!a(
gospodarczych? Innymi s!owy, czy teori% przest%pczo"ci mo&na uzna# za cz%"# (teorii) ekonomii?
• Ewentualnie, czy dzia!alno"# przest%pcz$ mo&na analizowa#, wykorzystuj$c poj%cia oraz narz%dzia ekonomii, nie uznaj$c jednocze"nie teorii przest%pczo"ci za cz%"# ekonomii?
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
29
Wspó!czesna teoria przest%pczo"ci narodzi!a si% w wyniku rozszerzenia klasyczno-neoklasycznej koncepcji natury ludzkiej na wszystkie przejawy &ycia ludzkiego:
• Cz!owiek jest nastawiony na indywidualne bogacenie si%, jest sk!onny do ryzyka oraz prowadzi kalkulacj% ekonomiczn$, czyli jest racjonalny.
• Skoro celem dzia!alno"ci cz!owieka jest wzrost indywidualnego dobrobytu, czyli wzrost konsumpcji dóbr, to dzia!alno"# przest%pcza mo&e zosta# uznana za przejaw jego przedsi%biorczo"ci w d$&eniu do realizacji tego celu.
• Organizacje przest%pcze (gangi) mog$ (powinny) by# analizowane w ten sam sposób, w jaki analizuje si% przedsi%biorstwa.Gangi nale&y traktowa# jak przedsi%biorstwa, których celem jest osi$gni%cie korzy"ci (nadwy&ki) ekonomicznej. Dotyczy to szczególnie gangów zajmuj$cych si% sprzeda&$ narkotyków. W ich przypadku wyst%puje silny popyt na oferowany produkt, mo&na zatem mówi# o oddzielnym rynku przest%pstw (market for crime), który dochodzi do równowagi ekonomicznej podobnie jak pozosta!e rynki.
Twórc$ neoklasycznej teorii przest%pczo"ci jest Gary Becker, który twierdzi:• Od pocz$tku XX wieku wzrasta zakres regulacyjnej dzia!alno"ci pa(stwa. Dotyczy to tak&e
legislacji, czyli okre"lenia, które ludzkie dzia!ania s$ dozwolone (legalne), a które nie. Te drugie maj$ charakter przest%pczy.W ró&nych krajach zakres czynów niedozwolonych jest odmienny, niemniej jednak istota zagadnienia jest taka sama. Dla teorii nie stanowi to problemu, natomiast odmienno"# ta powoduje trudno"# w ocenie przest%pczo"ci w skali "wiatowej.
• Ze spo!ecznego punktu widzenia dzia!alno"# przest%pcza powoduje strat% spo!eczn$, w tym strat% cz%"ci produktu (dochodu). Aby j$ ograniczy#, tworzy si% systemy represji, które poch!aniaj$ okre"lone "rodki. Podstawowe pytanie dotyczy tego, ile "rodków nale&y przeznaczy#, by zakres dzia!alno"ci przest%pczej w odpowiednim stopniu ograniczy#. Pe!ne ograniczenie nie jest ani mo&liwe, ani konieczne.Becker napisa! wprost: Innymi s!owy, chocia" bardziej zadziwiaj#co, [nale"y okre$li%,] ile przest&pstw powinno by% dozwolonych oraz jak wielu przest&pców powinno pozosta% bez kary.
• Ludzi pope!niaj$cych przest%pstwa nie wolno traktowa# jako amoralnych lub upo"ledzonych psychicznie, lecz tak jak ka°o cz!owieka, który dokonuje wyboru. Zachowania przest%pcze to ekonomiczny proces racjonalnego wyboru.
• Ka&dy rodzaj dzia!alno"ci przest%pczej posiada taki sam motyw jak (pozosta!a) dzia!alno"# gospodarcza, czyli jest cz%"ci$ tej dzia!alno"ci. W jego analizie nale&y wykorzysta# narz%dzia stosowane w ekonomii (w tym matematyk%).
• Dotyczy to wszystkich przest%pstw, niezale&nie od ich rodzaju, czyli tak&e tych, które nie s$ zwi$zane z dzia!alno"ci$ gospodarcz$ (nie s$ pope!niane w celu indywidualnego bogacenia si%). W przypadku ka°o z nich prowadzi si% ekonomiczn$ kalkulacj% kosztów i korzy"ci (nawet gdy nie s$ one policzalne).
Przy takim postawieniu sprawy Becker dokonuje:• pe!nej „ekonomizacji” &ycia ludzkiego (nawet gdy motywy niektórych dzia!a( nie s$
gospodarcze, to do oceny tych dzia!a( u&ywa si% rachunku ekonomicznego),• w nast%pstwie tego „ekonomizacji” regulacyjnej dzia!alno"ci pa(stwa, czyli równie&
„ekonomizacji” prawa.
Przest%pca nie ró&ni si% od pozosta!ych ludzi, w jego przypadku ma zatem zastosowanie neoklasyczne uj%cie natury ludzkiej:
• Ma on ograniczone mo&liwo"ci zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych, tj. zbyt ma!e "rodki:potrzeby > "rodki.
• Z tego powodu musi dokona# (stale dokonywa#, czyli by# przest%pc$ „zawodowym”) wyboru, przydzielaj$c "rodki do potrzeb.
• Jego kryterium wyboru (podzia!u szczup!ych "rodków na zaspokojenie wybranych potrzeb) jest jak najwi%ksza satysfakcja z konsumpcji dóbr, tj. maksymalna u&yteczno"#:
!
u+ max .
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
30
• Ponosi on wysokie ryzyko zwi$zane z mo&liwo"ci$ nieosi$gni%cia celu. Im wi%ksze ryzyko, tym wi%kszego wynagrodzenia, którym jest u&yteczno"#, oczekuje:
!
ryzyko, " oczekiwane u,.
Cz!owiek zostaje przest%pc$ tylko dlatego, &e jego analiza kosztów i korzy"ci ró&ni si% od analizy prowadzonej przez ludzi podejmuj$cych dzia!ania legalne. W swojej funkcji celu uwzgl%dnia on:
• koszt rzeczywisty – prawdopodobie(stwo kary jako specyficzny koszt dzia!alno"ci przest%pczej,
• koszt alternatywny dochodu nieuzyskanego z dzia!alno"ci legalnej,przy okre"lonej indywidualnej sk!onno"ci do ryzyka (oba koszty s$ w zasadzie niepoliczalne).
Trzy czynniki sk!aniaj$ ludzi do osi$gania ekonomicznej korzy"ci w sposób nielegalny. S$ nimi:• rzadko"# dóbr powi$zana z efektem demonstracji, czyli pragnienie i zamiar konsumowania
dóbr w ilo"ci przekraczaj$cej aktualnie dost%pne (legalne) "rodki,• naturalna sk!onno"# do ryzyka,• racjonalno"# dzia!ania.
Wyst%puje paradoksalna sytuacja:• W dzia!alno"ci gospodarczej wy&szemu ryzyku towarzyszy wy&sze wynagrodzenie. Gdyby
tak nie by!o, to nie by!yby podejmowane szczególnie ryzykowne i nowatorskie (innowacyjne) przedsi%wzi%cia, od których zale&y wzrost gospodarczy w d!ugim okresie (oraz rozwój spo!eczny).Jest to rozumowanie zgodne z teori$ innowacji i przedsi%biorcy Josepha Schumpetera (1912).
• Dzia!alno"# przest%pcza wi$&e si% z du&ym ryzykiem, gdy& jej kosztem jest kara. To oznacza, &e powinna by# ona bardziej dochodowa od wi%kszo"ci pozosta!ych form dzia!alno"ci gospodarczej.
• Je&eli neoklasyczna teoria przest%pczo"ci jest poprawna, to znaczy, &e dzia!alno"# przest%pcza przyci$ga ludzi o wy&szej ni& przeci%tna sk!onno"ci do ryzyka, czyli szczególnie przedsi%biorczych.
Rysunek 7. Sk!onno#' do pope!nienia przest"pstwa
a sk!onno#' do ryzyka
Sk!onno"&do pope!nienia
przest#pstwa
Sk!onno"&do ryzyka
)ród!o: Opracowanie w!asne.
ca!kowita awersja
do ryzyka
ca!kowita sk!onno"#do ryzyka
przest%pstwo pewne ró&ne
przebiegi
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
31
Rysunek 8. Sk!onno#' do pope!nienia przest"pstwa
a sk!onno#' do ryzyka w zale%no#ci od korzy#ci
Korzy"&z pope!nienia
przest#pstwa
Sk!onno"&do ryzyka
)ród!o: Opracowanie w!asne.
ca!kowita awersja
do ryzyka
ca!kowita sk!onno"#do ryzyka
osobazdecydowana
osobaboja'liwa
przest%pstwo pewne
przest%pstwo pewne
Ludzi cechuje niejednakowa sk!onno"# do ryzyka:• Ludzie o ni&szej sk!onno"ci do ryzyka (boja'liwi) oczekuj$ wi%kszej korzy"ci w porównaniu z
lud'mi o wy&szej sk!onno"ci (zdecydowanymi).• To potwierdza wcze"niejsze stwierdzenie, &e dzia!alno"# przest%pcza przyci$ga ludzi o
szczególnie wysokiej sk!onno"ci do ryzyka, czyli przedsi%biorczych.
8. Krytyka neoklasycznej mikroekonomicznej
teorii przest"pczo#ci
Krytyka neoklasycznej mikroekonomicznej teorii przest%pczo"ci zawiera dwa fundamentalne zarzuty:
• Po pierwsze, ludzie post%puj$ nie w pe!ni racjonalnie.To stwierdzenie powszechnie wyst%puje w teoriach ekonomicznych alternatywnych w stosunku do ekonomii klasyczno-neoklasycznej.
• Po drugie, ludzie nie zawsze kieruj$ si% motywem ekonomicznym.Jest to kluczowe stwierdzenie przedstawicieli ekonomii szcz%"cia.
Alternatyw% dla neoklasycznej teorii przest%pczo"ci stanowi teoria instytucjonalna Lawrence'a Cohena, który korzysta z teorii gier i teorii asymetrii informacji:
• Zgodnie z teori$ gier, dzia!alno"# przest%pcza jest "wiadomie wybran$ strategi$ dzia!ania.• Ludzie – podejmuj$c okre"lone dzia!ania przest%pcze – niekoniecznie znaj$ ich wyniki, co
stanowi odmienno"# w stosunku do podej"cia neoklasycznego.Jest to logiczne, poniewa& typow$ strategi$ przest%pcz$ jest tzw. strategia ukryta. Ofiary nie spodziewaj$ si% jej do momentu, gdy zostan$ wystawione na jej dzia!anie. Z drugiej strony, ofiary tworz$ przeciw-strategie, których rozpoznanie stanowi cz%"# procesów decyzyjnych przest%pców. Mi%dzy przest%pcami i (potencjalnymi) ofiarami nie ma kooperacji.
• W podej"ciu tym wykorzystuje si% teori% asymetrii informacji, stworzon$ przez Josepha Stiglitza (1961) i George'a Akerlofa (1970). Teoria ta podwa&a neoklasyczne rozumowanie, w
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
32
którym obie (wszystkie) strony posiadaj$ jednakow$ informacj% o danym (wspólnym) przedsi%wzi%ciu.
Behawioralna teoria przest%pczo"ci nawi$zuje do prac Daniela Kahnemana i Amosa Tversky'ego (1979 i pó'niejsze). Przedstawia si% ona nast%puj$co:
• Typowa dla ekonomii klasyczno-neoklasycznej racjonalno"# dzia!ania nie wyst%puje.W podej"ciach funkcjonalnym i pozytywnym prawa-i-ekonomii zak!ada si% racjonalne post%powanie jednostek. Jest to za!o&enie zbyt upraszczaj$ce w "wietle psychologii oraz ekonomii behawioralnej. W oparciu o koncepcj% cz!owieka nie w pe!ni racjonalnego zacz%!o kszta!towa# si% podej"cie bahawioralne w prawie-i-ekonomii. Jego podstawowy problem to sformu!owanie koncepcji cz!owieka przydatnej w analizie prawa.Kahneman wspomina, &e na pocz$tku lat 70. XX wieku ekonomista Bruno Frey napisa!: W $wietle teorii ekonomicznej uczestnik gospodarki jest racjonalny i samolubny, a jego upodobania s# trwa!e.Skomentowa! to nast%puj$co: Nie spodziewa!em si&, jak ogromna ró"nica dzieli nasze intelektualne $wiaty. Dla psychologa jest czym$ oczywistym, "e ludzie nie s# do ko'ca racjonalni ani ca!kowicie samolubni, a ich upodobania w "adnym wypadku nie s# niezmienne. Robi!o to wra"enie, jakby nasze dwie dyscypliny bada!y dwa ró"ne gatunki istot.
• W przeciwie(stwie do podej"cia neoklasycznego, dzia!alno"ci przest%pczej nie mo&na analizowa# jako zjawiska czysto gospodarczego.Ludzie silniej odczuwaj$ straty ni& korzy"ci, co sk!ania ich do podejmowania mniej ryzykownych decyzji. Ze wzgl%du na koryguj$cy wp!yw tego czynnika nie mo&na twierdzi#, &e dzia!alno"# przest%pcza przyci$ga ludzi szczególnie przedsi%biorczych.
• Ludzie w procesach my"lowych i decyzyjnych post%puj$ niejednoznacznie (instynktownie b$d' racjonalnie). Cz%sto zbyt optymistycznie oceniaj$ w!asne mo&liwo"ci. W przypadku dzia!alno"ci przest%pczej oznacza to, i& nie odnosz$ do siebie statystyk dotycz$cych stopnia wykrywalno"ci przest%pstw i stosowanych kar.Ten motyw sprawia równie&, &e mimo wysokiego prawdopodobie(stwa "mierci m!odzi ludzie wst%puj$ do gangów. Gangi zapewniaj$ im – oprócz korzy"ci materialnych – ochron% oraz poczucie przynale&no"ci do okre"lonej grupy.
9. Neoklasyczna makroekonomiczna teoria przest"pczo#ci
Czynnikami sprzyjaj$cymi podejmowaniu dzia!a( przest%pczych s$ te, które przyczyniaj$ si% do powstania wykluczenia spo!ecznego, tj. funkcjonowania cz%"ci cz!onków spo!ecze(stwa na jego marginesie:
• Podzia! produktu jest nierównomierny. Przez ludzi ubo&szych mo&e on by# uznawany za niesprawiedliwy (co cz%sto ma miejsce) i sk!ania# do pozaprawnych dzia!a( o charakterze redystrybucyjnym.
• W gospodarce rynkowej wyst%puje przymusowe i d!ugotrwa!e bezrobocie, utrudniaj$ce zaspokajanie potrzeb konsumpcyjnych na po&$danym poziomie.
• W krajach zamo&nych o gospodarce rynkowej wyst%puje czynnik dodatkowy, którym jest dezintegracja rodziny (s$ to tzw. spo!ecze(stwa nowoczesne wed!ug Beckera).
• Wyst%puje tak&e dyskryminacja mniejszo"ci narodowych, zw!aszcza w procesie edukacji, a nast%pnie na rynku pracy. Mniejszo"ci te maj$ mniejsze mo&liwo"ci zaspokajania aspiracji konsumpcyjnych (zgodnie z teori$ dyskryminacji mniejszo"ci Beckera).
W tej sytuacji dzia!alno"# przest%pcza jest nieuchronna. Sprzyja jej tak&e polityka pa(stwa (g!ównie rz$du):
• Troszcz$c si% o tempo wzrostu produktu (o wzrost gospodarczy), pa(stwo toleruje, a nawet popiera wyst%powanie nierówno"ci dochodowych, gdy& istnieje pogl$d, &e:– wyst%powanie (du&ych) nierówno"ci dochodowych stanowi bodziec do podejmowania
przez ludzi bardziej ryzykownych i bardziej efektywnych decyzji gospodarczych, których motyw stanowi efekt demonstracji zwi$zany z aspiracjami konsumpcyjnymi (zgodnie z teori$ konsumpcji pró&niaczej Thorsteina Veblena [1899]),
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
33
– ludzie zamo&ni wykazuj$ wy&sz$ sk!onno"# do oszcz%dzania, a oszcz%dno"ci stanowi$ 'ród!o inwestycji, te za" wzrostu gospodarczego.
• Przest%pczo"# jest w pewnym stopniu cen$ p!acon$ za wysokie tempo wzrostu produktu. Wzrost gospodarczy sprzyja przest%pczo"ci, gdy& rosn$cy zasób dóbr oraz nierówno"ci dochodowe zach%caj$ do pope!niania przest%pstw. Do"wiadczy!y tego kraje Europy Zachodniej podczas odbudowy gospodarczej po II wojnie "wiatowej.
• Ludzie ubodzy (cz%sto &yj$cy w skrajnym ubóstwie) i jednocze"nie pozbawieni pracy, przy tym korzystaj$cy z pomocy spo!ecznej jako g!ównego 'ród!a utrzymania, nie odczuwaj$ wystarczaj$co silnego zwi$zku ze spo!ecze(stwem i cz%sto nie uwa&aj$, by dzia!alno"# przest%pcza by!a z!em.
W ramach makroekonomicznej analizy przest%pczo"ci szacuje si% straty produktu (dochodu) wynikaj$ce z przest%pczo"ci:
• Uznaje si%, i& dzia!alno"# przest%pcza wyrz$dza szkod% publiczn$ – w jej wyniku skrzywdzone jest ca!e spo!ecze(stwo. Jest tak równie& wtedy, gdy nie ma bezpo"rednich ofiar (jak w przypadku hazardu czy prostytucji).
• To sprawia, &e dzia!alno"ci przest%pczej nale&y zapobiega# oraz kara# za pope!nienie przest%pstwa.
Do ekonomicznych (spo!ecznych) kosztów przest%pczo"ci zalicza si%:• koszty czynów przest%pczych przeciwko ludziom,• koszty czynów przest%pczych przeciwko w!asno"ci (defraudacje, kradzie&e i wandalizm),• nielegalne dobra i us!ugi (narkotyki, hazard i prostytucj%),• wydatki publiczne na policj%, prokuratur%, s$downictwo i wi%ziennictwo,• prywatne nak!ady na przeciwdzia!anie przest%pczo"ci.
W analizie efektywno"ci zwalczania przest%pczo"ci stosuje si% typow$ dla ekonomii neoklasycznej metod% marginalistyczn$ (wielko"ci kra(cowych), której przyk!adem jest model rynku Alfreda Marshalla (1890). Sytuacja jest optymalna wtedy, kiedy zrównuj$ si% ze sob$ dwie wielko"ci:
• popyt na dobro zmniejszaj$cy si% wraz ze wzrostem ceny,• poda& dobra zwi%kszaj$ca si% wraz ze wzrostem ceny.
Rysunek 9. Podej#cie marginalistyczne w analizie
ekonomicznej. Model rynku Marshalla
Cena dobra
Ilo"& dobra
)ród!o: Opracowanie w!asne na podstawie Bartkowiak [2008], s. 111.
stan równowagi
ilo"#maksymalna
poda& dobra przy rosn$cym koszcie
kra(cowym (dodatkowym) wytworzenia
popyt na dobroprzy malej$cej u&yteczno"ci kra(cowej
(dodatkowej)
cena równowagi
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
34
Rysunek 10. Koszty i korzy#ci zwalczania przest"pstw.
Rynek przest"pstw wed!ug Beckera
Wielko"& kra%cowa
(dodatkowa)
Liczba
przest#pstw
)ród!o: Opracowanie w!asne na podstawie Becker [1968], s. 182.
koszt kra(cowy
(dodatkowy) zwalczania przest%pstw
korzy"# kra(cowa
(dodatkowa)ze zwalczenia przest%pstw
optimum wzgl%dne
przest%pstwa "cigane i wykryte
przest%pstwa nie"cigane
optimum bezwzgl%dne
stan równowagi
Z punktu widzenia spo!ecze(stwa sytuacja jest optymalna wtedy, kiedy zrównuj$ si% ze sob$ dwie wielko"ci kra(cowe uzale&nione od liczby pope!nionych przest%pstw:
• koszt kra(cowy (dodatkowy, marginalny) zwalczania przest%pczo"ci, rosn$cy z zamiarem zwalczania ka°o kolejnego czynu przest%pczego,Zgodnie z regu!$ efektywnej dzia!alno"ci gospodarczej (efektywnej alokacji zasobów spo!ecze(stwa) najpierw podejmuje si% przedsi%wzi%cia najbardziej efektywne. W tym przypadku oznacza to zwalczanie przest%pstw !atwych do wykrycia.
• korzy"# kra(cowa (dodatkowa, marginalna), zmniejszaj$ca si% wraz ze zwalczeniem kolejnego czynu przest%pczego.Gdy znaczna liczba przest%pstw jest wykryta, a przest%pcy s$ ukarani, wzrasta w spo!ecze(stwie poczucie bezpiecze(stwa, a jednocze"nie negatywnie s$ odczuwane kolejne wydatki ze "rodków publicznych na (dalsze) zwalczanie przest%pczo"ci.
Na rynku przest%pstw jest osi$gany stan równowagi:• Liczba przest%pstw osi$ga poziom optymalny z ekonomicznego punktu widzenia, a
równocze"nie akceptowalny spo!ecznie.• Okre"lona liczba przest%pców "wiadomie nie jest "cigana.
Becker pisze: Optymalna polityka zwalczania nielegalnego post&powania jest cz&$ci# [polityki] optymalnej alokacji zasobów.
Kolejne zagadnienie o zasi%gu makroekonomicznym (ogólnospo!ecznym) stanowi zwi$zek mi%dzy wykrywalno"ci$ przest%pstw a wysoko"ci$ kar, czyli – zgodnie z podej"ciem ekonomicznym – zamienno"# (substytucja) nieuchronno"ci i wysoko"ci kary. Becker uwa&a, &e:
• Ni&szemu stopniowi wykrywalno"ci, czyli mniejszej nieuchronno"ci kary, powinna towarzyszy# jej wy&sza wysoko"#, tak by zakres dzia!a( przest%pczych by! (mniej wi%cej) sta!y. Liczba pope!nianych przest%pstw jest wtedy optymalna z perspektywy ekonomicznej.
• Odwrotnie, wzrost stopnia wykrywalno"ci tak silnie wp!ywa na ograniczanie dzia!a( przest%pczych, &e kary mog$ by# obni&one, a w nast%pstwie tego obni&one spo!eczne koszty zwi$zane z ich egzekwowaniem.
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
35
• Przest%pstwa powoduj$ce powa&niejsze straty spo!eczne (zbrodnie) powinny by# wykrywane z wi%kszym prawdopodobie(stwem. To oraz surowe kary za ich pope!nienie w znacznym stopniu im zapobiega.
Rysunek 11. Zwi$zek mi"dzy nieuchronno#ci$
a wysoko#ci$ kary
Nieuchronno"& kary
(wykrywalno"&)
Wysoko"& kary
)ród!o: Opracowanie w!asne.
brak kary kara maksymalna
kara pewna
Rekomendacja po!$czenia wysoko"ci kary ze stopniem wykrywalno"ci przest%pstw rodzi dwojakiego rodzaju problem:
• Problem praktyczny: Prawa nie mo&na cz%sto zmienia#, dostosowuj$c je do aktualnej sytuacji na rynku przest%pstw.Je&eli w czasie pogorszenia sytuacji gospodarczej i wzrostu bezrobocia zwi%kszy si% liczba przest%pstw, prawo prawdopodobnie nie zostanie zmienione. Ewentualnie na czas okre"lony zostan$ wprowadzone "rodki nadzwyczajne – zwi%kszone kary.
• Problem teoretyczny: Dzia!ania nadzwyczajne o charakterze interwencyjnym s$ rekomendacj$ dla polityki pa(stwa w ekonomii keynesowskiej, która jest w silnej opozycji do ekonomii neoklasycznej, której cz%"# stanowi teoria przest%pczo"ci.
Specjaln$ uwag% po"wi%ca si% karom pieni%&nym. Zdaniem Beckera:• Kary pieni%&ne s$ uzasadnione w przypadku przest%pstw, które powoduj$ tylko mierzalne
straty finansowe, jak defraudacje czy zmowy przedsi%biorców d$&$cych do uzyskania korzy"ci monopolistycznych.
• Kara pieni$&na powinna by# maksymalnie wysoka z punktu widzenia mo&liwo"ci jej ud'wigni%cia przez przest%pc%.Rekomendacja ta wynika z wyst%powania malej$cej kra(cowej u&yteczno"ci pieni$dza (tj. u&yteczno"ci ka&dej dodatkowej jednostki pieni%&nej).Przyk!adowo, utrata 100$ z tytu!u kary przez osob% zamo&n$ jest odczuwana s!abiej ni& utrata takiej samej sumy przez osob% ubog$. To oznacza, &e za takie samo przest%pstwo osoba zamo&na powinna by# ukarana surowiej.
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
36
Rysunek 12. Wysoko#' kary pieni"%nej
a zdolno#' do jej zap!aty
U$yteczno"& kra%cowa
(dodatkowa)
pieni(dza
Zasób
pieni(dza
(zamo$no"&)
)ród!o: Opracowanie w!asne.
cz!owiek zamo&ny
cz!owiek
ubogi
Kara (ofiara
kra%cowa)
u&yteczno"# wysoka
u&yteczno"# niska
kara wysoka
kara niska
10. Dylemat neoklasycznej makroekonomicznej
teorii przest"pczo#ci
Makroekonomiczna (ogólnospo!eczna) ocena dzia!alno"ci przest%pczej nie jest jednoznaczna w "wietle neoklasycznej teorii optymalizacji. Teori% t% tworz$ zasada optimum Vilfreda Pareto (1896) i opozycyjna do niej zasada kompensacji Enrico Barone (1908, zasada Kaldora–Hicksa).
Problem zostanie przedstawiony na przyk!adzie kradzie&y z w!amaniem:• Analiza w jednostkach pieni%&nych:
– osoba A: strata za zniszczone mienie 10 $, strata z kradzie&y 10 $, strata !$czna 20 $,– osoba B: korzy"# z kradzie&y 10 $,– spo!ecze(stwo A + B: strata spo!eczna 10 $.
• Analiza w jednostkach u&yteczno"ci (umownych „u”):– osoba A (bogatsza): strata za zniszczone mienie 2u, strata z kradzie&y 3u, strata !$czna 5u,– osoba B (ubo&sza): korzy"# z kradzie&y 7u,– spo!ecze(stwo A + B: strata spo!eczna 5u albo korzy"# spo!eczna 2u.
• Z punktu widzenia zasady optimum Pareto:– Sytuacja jest optymalna, gdy nie mo&na poprawi# sytuacji jednej osoby (tutaj B) bez
jednoczesnego pogorszenia sytuacji innej osoby (tutaj A).– Przest%pstwo, którego celem jest redystrybucja dochodu, przyczynia si% do pogorszenia
sytuacji osoby A (o 5u – tyle traci osoba A), pomniejsza zatem ogólny dobrobyt.
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
37
• Z punktu widzenia zasady kompensacji Barone:– W przypadku ubo&szego (tutaj B) przyrost u&yteczno"ci (7u) jest wi%kszy ni& ubytek
u&yteczno"ci (5u) w przypadku bogatszego (tutaj A), gdy& u&yteczno"# jednostki pieni%&nej jest wi%ksza wtedy, gdy posiada si% mniej pieni%dzy.
– Przest%pstwo przynios!o !$cznie przyrost u&yteczno"ci (o 2u), czyli przyczyni!o si% do wzrostu ogólnego dobrobytu.
– Ze wzgl%du na mo&liwo"# takiej interpretacji przest%pstw du&e znaczenie w ekonomii neoklasycznej i w ekonomii instytucjonalnej przypisuje si% ochronie w!asno"ci (prawu w!asno"ci).
11. Ekonomiczne uwarunkowania prawa mi"dzynarodowego.
Wybrane aspekty
Mo&liwo"# pojawienia si% przyrodniczej granicy wzrostu gospodarczego nale&y traktowa# powa&nie. Jej przejawem staje si% rywalizacja (walka) o zasoby przyrody, zw!aszcza o wod%. Ju& obecnie ma ona miejsce w ró&nych cz%"ciach "wiata.
W przypadku pojawienia si% przyrodniczej (absolutnej) granicy wzrostu gospodarczego mog$ wyst$pi# nast%puj$ce zjawiska:
• Prawdopodobnie zmniejszy si% stopie( integracji gospodarki "wiatowej.• Wyst$pi coraz silniejsza ochrona w!asnej gospodarki narodowej przed innymi gospodarkami,
czyli wzro"nie zakres regulacyjnej dzia!alno"ci pa(stwa (protekcjonizm gospodarczy).• Nieuchronnie doprowadzi to do zmiany prawa, w tym prawa gospodarczego.
Dotychczas przyrodnicza granica wzrostu gospodarczego w skali "wiatowej nie wyst$pi!a. Wyst%puje jednak granica spo!eczna, której przejawem jest silne zró&nicowanie stopnia zamo&no"ci pomi%dzy krajami, prowadz$ce do masowych migracji ludno"ci, napi%# spo!ecznych i terroryzmu.
W prawie-i-ekonomii (ekonomicznej teorii przest%pczo"ci) uwzgl%dnia si% "rodki zapobiegaj$ce ograniczaniu dost%pu do kluczowych zasobów przyrody oraz "rodki przeciwdzia!aj$ce terroryzmowi, które jedne kraje mog$ podejmowa# przeciwko innym w formie:
• wojny prewencyjnej (preventive war, preemptive war),• kary zbiorowej (collective punishment), której przyk!adem jest niszczenie dobytku rodzin
terrorystów.Problem ten pojawi! si% po ataku Izraela na Liban w 2006 roku w celu ukarania Hezbollahu za akty terrorystyczne.
Istota systemu karania w przypadku jednostek to:• najcz%"ciej po pope!nieniu przest%pstwa,• lecz tak&e przed jego pope!nieniem, tj. karanie za zamiar albo planowanie przest%pstwa.
Podej"cie stosowane w przypadku jednostek ma (mo&e mie#) zastosowanie tak&e w przypadku krajów:
• Podej"cie konwencjonalne to odpowied' ex post na atak.• W przypadku organizacji terrorystycznych i krajów je sponsoruj$cych jest ono nieskuteczne,
st$d pojawi!a si% koncepcja wojny prewencyjnej ex ante.
Ekonomiczno-prawne wyja"nienie wojny prewencyjnej jest nast%puj$ce:• Jest ona uzasadniona jako wojna defensywna.• Niebezpiecze(stwo podj%cia wrogich dzia!a( przez drugi kraj jest zawsze mniejsze od
jedno"ci. Decyzja o rozpocz%ciu wojny to w tej sytuacji zestawienie jej kosztu i korzy"ci dla kraju, który zamierza j$ rozpocz$# (rozumowanie w kategoriach alternatywnych).
• Praktyczny problem stanowi pomiar kosztu i korzy"ci wojny. Je&eli korzy"# jest wi%ksza od kosztu, to wojna jest kosztowo uzasadniona (cost justified).
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
38
L i te ratu ra
Bartkowiak Ryszard [2008] Historia my"li ekonomicznej. PWE, Warszawa
Bartkowiak Ryszard [2013] Ekonomia rozwoju. PWE, Warszawa
Bartkowiak Ryszard, Ostropolska-Kubik Eliza, Wojakowska-*egli(ska Ma!gorzata, Wojciechowska Renata
(red.) [2013] Spo!eczna granica wzrostu gospodarczego. Przyczynek do ekonomii szcz%"cia. Oficyna Wydawnicza
SGH, Warszawa
Becker Gary [1968] Crime and punishment: An economic approach. „The Journal of Political Economy”, vol.
76 (March)
Becker Gary [1990] Ekonomiczna teoria zachowa( ludzkich. PWN, Warszawa
Becker Gary, Posner Richard [2010] Uncommon sense. Economic insights, from marriage to terrorism. The
University of Chicago Press, Chicago – London
Cooter Robert, Ulen Thomas [2011] Ekonomiczna analiza prawa. Wyd. C.H. Beck, Warszawa
Kahneman Daniel [2012] Pu!apki my"lenia. O my"leniu szybkim i wolnym. Media Rodzina, Pozna(Posner Eric, Sykes Alan [2013] Economic foundations of international law. The Belknap Press of Harvard
University Press, Cambridge (Massachusetts) – London
Sieberg Katri [2005] Criminal dilemmas. Understanding and preventing crime. Springer-Verlag, Berlin –
Heidelberg
White Mark (red.) [2009] Theoretical foundations of law and economics. Cambridge University Press,
Cambridge – New York
Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady
39