eğitim sen bologna kitabı

NVERSTELERDE

BOLOGNA SRECNEYE HZMET EDYOR?

Adnan Gm Nejla Kurul

Eitim Sen Yksekretim Brosu (YB) Mart 2011

ETM SEN (Eitim ve Bilim Emekileri Sendikas) *** Adna Sahibi: Zbeyde Kl ztrk Sorumlu Yaz leri Mdr: Serpil Al zer *** Yazma Adresi: Cinnah Cad. Willy Brandt Sk. No:13 ankaya/ANKARA 06680 Tel: (0.312) 439 01 14 (pbx) Fax: (0.312) 439 01 18 E-posta: [email protected] Web: www.egitimsen.org.tr *** Sayfa Dzeni/Kapak: Glzar nver *** SBN: 978-975-535-024-0 *** Bask: Umut Ajans - 0312 435 75 13 *** Eitim Sen Yaynlar Mart 2011

NSZAvrupa ve Trkiyede yksekretimde yaplan deiiklerin son on yl ksaca Bologna Sreci olarak ifade edilebilir. Bu sre, Avrupa Yksekretim Alan ve Avrupa Aratrma Alan olarak da dile getirilmektedir. Bu erevede bilgiye dayal toplum, istihdam edilebilirlik, hareketlilik, yaamboyu renme, kalite gvencesi gibi terimler sk sk kullanlmakta ve bunlar srecin grnen ve tartlan ynn oluturmaktadr. Aslnda Bologna Srecinin temel kavramlar, geleneksel niversite syleminden farkl olarak piyasa ynelimli faaliyetleri iermektedir. lgin olan bu sre ve kavramlarn Trkiye niversitelerinde tartlmakszn kabul grp uygulanmaya balanmasdr. Bologna Sreci, niversitelerin yerel, ulusal ve kresel piyasalarla, yeni ilevler erevesinde uyumlatrlmas srecidir. Bu olgunun arka plann neoliberalizm olutururken, Bologna Sreci niversitelerin bu ynde dnmn salayan bir proje olarak deerlendirilebilir. Bu kapsamda Bologna Sreci eletirel gzle okunduunda aadaki hususlar dikkati ekmektedir:

5

Avrupa Yksekretim Alan (AYA) bak asndan, yksekretim nemli bir pazardr. Kukusuz Avrupa Yksekretim Alan iinde merkez lkeler, evre lkelere gre karlatrmal stnlklere sahiptir. Bu pazarda renci hareketlerinin ynnn Trkiye olmayacana dikkati ekmek gerekmektedir. GATSla balantl olarak Avrupada bugn, yksekretim ticaretinin nndeki engellerin almas iin bir alt yap almas yrtlmektedir. Hizmetlerin metalatrlmas ve sermayenin serbest dolamnn nndeki engellerin kaldrlmas, giderek tkenen i ve istihdam umutlarn gerek yerel ve gerekse kresel igc piyasalar zerinden pompalayarak yksekretimi krl bir alana dntrme amacn tamaktadr. Bilim ve teknolojide rekabet gcnn gelitirilmesi yoluyla tek bir pazar ve blok halinde Avrupann dnyann en rekabeti bilgi tabanl ekonomik gc olmasn salayacak biimde niversiteler dzenlenmektedir. Neredeyse tm aratrma alanlarnn rekabeti bilgi tabanl ekonomik gc olacak AB iin harekete geirilmek istendii bu balam iinde, niversitelerin toplumsal sorumluluklar adm adm snmlendirilmektedir. Bologna Srecinin temel amac bulunmaktadr. Birincisi, Avrupay kresel rekabette bilim ve teknoloji ile destekleyecek biimde niversitelerin yeniden dzenlenmesidir (Avrupa Aratrma Alan). Zira sermaye birikim rejiminin gerektirdii biimde retim aralarnn ve tm retim glerinin gelitirilmesinde yksekretimin motor ilevi grmesi beklenmektedir. Bu sre, emein mutlak ve nisbi anlamda smrsnn artrlmasna dnk koullarn yaratlmasna hizmet etmektedir. kincisi, yksekretimin kresel bir pazara dntrlebilmesi iin gerekli koullarn yaratlmasdr (Avrupa Yksekretim Alan). AYA, Hizmet Ticareti Genel Anlamas (GATS/

6

General Agreement on Trade in Services) genelde eitimi ancak zellikle yksekretimi uluslarararas ticareti yaplan bir hizmet olarak gren anlayn, AB leinde politika/uygulamasn kapsamaktadr. Bu balamda AYA ile hizmetlerin serbest dolam nndeki engellerin, diplomalarn tannmas ve akreditasyon mekanizmalaryla kaldrlmas, renci hareketliliinin artrlmas ve ortak bir Avrupal bilin ve kltrnn oluturulmas ve niversiteler arasnda ibirlii yoluyla bilim ve teknolojide rekabet gcnn gelitirilmesi amalanmaktadr. ncs, kolektif bir hizmet olarak grlen yksekretimin zelletirilerek devletin kltlmesi amacna dnk olarak kamu nansmannda yeni bir kaynak tahsisi yaratmaktr. Bunun anlam, niversitelerin ikincil blm ilikileri iinde emekiler lehine sosyal bir hak olarak anlamn ortadan kaldrmaktr. Bologna resmi mevzuatnda, tm mekanizmalar nihai olarak Avrupa Yksekretim Alan ve Avrupa Aratrma Alan oluturulmas hedenin admlar olarak saylmaktadr. Bologna Srecinde ngrlen bilginin paylalmasna, renci ve retim eleman deiim programlarna, diplomalarn tannrlna, ortak programlar almasna ve aratrma ortaklklarna ilk aamada kar klmas g gzkmektedir. Ancak Bologna sreciyle, bilginin metalamasna, renci ve retim eleman deiiminin hegemonya kuracak dzeyde evreden merkeze tek ynl akna ve bir Avrupa yksekretim pazar yaratlmasna, diplomalarn tannrlnn meta dzenine hizmetine, ortak eitim programlarnn sermayenin ihtiyacna gre kurgulanmasna kar kmak zorunludur. niversite eitimi ve bilgi retimi, deiim deeri iin deil, insan ihtiyalar dorultusunda retilen kamusal hizmetler olarak kullanm deeri iin retilmelidir. Dier bir deyile yksekretimin kullanm deeri retecek bir nitelie dnmesi, onun emeki snar lehine kurumsallamas ile mmkndr.

7

Eitim Sen, iktisadi ve toplumsal koullarn niversiteleri derinden etkilediini gzlemlerken, e zamanl olarak baka bir toplum ve baka bir niversite mmkndr demektedir. Sendikamz Demokratik, zerk, parasz ve yz doaya ve halka dnk niversiteyi yaatmak iin aratrma ve eitim ilevlerini emeki snarn ihtiyalar dorultusunda dzenleyen bir niversite iin, tm niversite bileenlerini ve duyarl tm toplumsal kesimleri toplumsal mcadeleye davet etmektedir. Eitim Sen Merkez Ynetim Kurulu olarak, ncelikle kitapn yazarlar Nejla Kurul ve Adnan Gme, Yksekretim Brosu yelerine ve kitapn hazrlanmasna emek veren sendikamz uzman lker Akasoya teekkr ederiz. Merkez Ynetim Kurulu8

NDEKLER

I.DNYADA VE TRKYEDE NVERSTELERN DNM .......... A. Devlet, Piyasa ve niversiteler ............................................ B. Refah Devleti/Sosyal Devlet ve zerk niversite Dnemi .... C. Neo-Liberal Devlet ve Gdml niversite Dnemi............. D. Avrupada Bologna Srecinin Douu ve Kar Bildirgeler.... II.BOLOGNA SREC: NVERSTELER PYASA LE UYUMLULATIRMA PROJES ........................................................................................ A. Sreci Balatan Dinamikler ................................................. B. Srecin Aktrleri, Organlar ve Ajan(s)lar ........................... C. Ana Terim ve lkeleri: Kavramlarn Kirletilmesi .................... D. Srecin Mant ve Mekanizmas: Piyasac Sekter Determinizm ve Homo Teknikus ................................................. E. Srecin Ksa Tarihi ve Evreleri ile Baz Temel Konferans, Bildirge ve Belirlemeleri ..............................................................

13 13 21 27 30 44 44 48 60 65 67

III.TRKYENN SRETEK YER VE PERFORMANSI: PYASA KOULLARINDA HERKESE YKSEKOKUL, PARALI SERTFKA, MTEVELL HEYET VE AJANSLAR .................................................................... 87 A. Trkiyede Bologna Srecinin Ksa Tarihi ............................. 87 B. Bologna Srecinin Trkiyedeki Sahipleri, Organ ve Ajan(s)lar ...................................................................... 97 C. Bolognaya Uyarlanma Srecinde Yaplanlar ve Mevcut Gelinen Durum ............................................................................ 110 D. Trkiye niversitelerinin Bologna Sreci Performans Notlar ......................................................................................... 131

IV.BOLOGNA VE POST-BOLOGNA SRECNN NVERSTE BLEENLER AISINDAN DOURDUU SONULAR VE OLASI TEHDTLER ................................................................................... A. zgr Bilim Yerine Bilginin Metalatrld Tekno-Bilim Hakimiyeti ................................................................................... B. Kamusalln Karsnda niversitelerin Piyasalara Teslimiyeti..................................................................................... C. niversitelerde Esnek retim ve Esnek ve Gvencesiz altrma...................................................................................... D. sizlie Gereki zmler Yerine, Yaamboyu renme Yanlsamas.................................................................... E. retim Eleman Deil, Homo Teknikus................................ F. niversite Bileenlerinin Kar Karya Kald Tehditler........ KISALTMALAR .............................................................................. KAYNAKA ....................................................................................

133 134 137 139 141 143 148 155 159

ZGEMLER................................................................................ 165 Adnan Gm ....................................................................... 166 Nejla Kurul ............................................................................. 167

.

.

Adnan Gm - Nejla Kurul

I. DNYADA VE TRKYEDE NVERSTELERN DNM 1970lerin ortalarndan itibaren kapitalizm iine girdii krizden k, yeni bir birikim rejiminin ortaya konmasyla alabilmitir. Sermaye birikim rejiminin temel karakteristikleri bir nceki birikimden olduka farkldr. Bu farkllk, iktisadi ve politik alann byk lde deitirilmesini gerektirmekteydi. Tarihsel ve toplumsal koullarn rn olan niversitelerin, dntrlen devletin bir paras olarak yeniden dzenlenmesi kanlmaz grnmekteydi. Bologna Sreci bu kkl mdahalenin Avrupadaki erevesini oluturmaktadr. Son yllarda yksekretim sisteminin kkten yeniden ekillendirilmesini anlayabilmek iin bu sreci ve ana gdlerini iyi okumak gerekmektedir. A. Devlet, Piyasa ve niversiteler1 Kapitalizmin gelinen son evresinde, yeni sermaye birikimi rejimi, merkezi ve yerel devlet yaplarn ve dolaysyla kamu niversitelerini derinden etkilemitir. niversitelerdeki etkilenme, niversitelerin aratrma ve eitim gndemini ekonomiye baml klan, devlete daha ok hesap verilmesini talep eden, dolaysyla kurumsal zerklii srekli anan, sunulan eitimi kiisel bir mala dntrme eilimlerini tayan, toplumsal adalet yerine etkinlie vurgu yapan nitel deiim dorultusunda uygulamalar kapsamaktadr2 . Bu tr sreler, Currienin belirttii gibi3 , ok eitli disiplinlerde bilgi retme ve zgrce eletiride bulunma ilevlerini n plana almas1 almada yer alan tartmalarn bir ksm Bilim ve Gelecek Dergisi Ocak 2010 saysnda yaynlanan Trkiye niversitelerinde 1980 Sonras Dnem: nsann zgrlemesi Amacndan Akademik Kapitalizme Geiin yks balkl Nejla Kurulun makalesinden aktarlmtr. Nejla Kurul Tural. (2004). Kreselleme ve niversiteler. Ankara: Kk Yaynclk. Currie Jan, Lesley Vidovich. (1998) (Ed. Jan Currie, Janice Newson. Micro-Economic Reform Through Managerialism in American and Avustralian Universities Universities and Globalization. Critical Perspectives. London: Sage Publications.

13

2 3

niversitelerde BOLOGNA SREC Neye Hizmet Ediyor?

gereken niversiteleri sessizlie itme tehlikesini tamaktadr. Kresel kapitalizm sadece Avrupa ve Trkiyede deil, dnyann ok deiik corafyalarndaki niversiteleri neo-liberal gndem dorultusunda dntrmektedir. Kreselleen bilgi temelli ekonominin yksekretime etkisini inceleyen Yang ve Vidovich, kresel pazarlarda kendi ulusal karlarna (i dnyas ve hkmet) hizmet etmek zere niversitelerin kullanmn ieren ekonomik yararcln hkimiyet kazandn, buna kout olarak niversitelere merkezi bteden ayrlan payn azaltldn ve mali basklarn arttn ifade etmitir. Yazarlar, teknoloji destekli renme ve retmenin rahat, bireysellemi ve etkileimli, daha ucuz ve daha hzl, zaman ve meknda esnek vgleriyle giderek yaygnlatn, yksekretimin de kresellemesine karn dzenleme yokluunun sorunlar yarattn belirtmilerdir. Avrupada, piyasa ilikilerinin kuatmas hemen her alanda etkisini gsterirken, gerek kresel rekabet ve gerekse yksekretim pazarnda rekabet, dzenleyici mekanizmalarndan biri olarak Bologna Srecini gndeme getirmitir. Avustralya, Kanada, ngiltere ve ABDyi karlatrmal ve eletirel bir perspektiften inceleyen Slaughtere gre4 , drt lkenin de yksek retim politikalaryla, ticari aratrma ve mesleki programlar yoluyla ekonomik gelime ve iletmecilii tevik ettiini; ulusal ekonomik etkinliklerde yksek retimin deerine vurgu yaptklarn; alanlarn bir ksm iin kurumlarda piyasa ve piyasa-ynelimli etkinliklerin revata olduunu ortaya koymaktadr. Eriime ilikin4 Slaughter Sheila. (1998) (Edited By: Jan Currie and Janice Newson) National Higher Education Policies in a Global Economy Universities and Globalization. Critical Perspectives. London: Sage Publications. S.46-47

14


olarak, yksek retim politikalarnn daha ok renciyi tevik eder gzkmekle birlikte, bunun daha dk ulusal maliyetlerle gereklemesine yol aan renim harlarnn ykseltilmesi ve renci yardmlarnda burslardan renim kredilerine kayma yaklamlar ile olduunu gzlemilerdir. Programlar bakmndan ulusal politikalar, piyasa ile balantl faklteler ya da blmleri zendirme ynelimindedir. Drt lkede de, temel aratrmadan uygulamal ya da i evrelerine dnk (entrepreneurial) aratrmalara doru yneli sz konusudur. Slaughtere gre bu drt lkenin de ulusal politikalar, dsal kaynaklar gvenceye almak iin piyasaya ynelen niversitelerle ilgili bir hareketi temsil eden akademik kapitalizme doru kaymaktadr. Bu yneli, zellikle parasal kaynak yaratmak iin dnsel sermayeyi (intellectuel capital) kullanarak sanayi ile ticari balantlar oluturan byk aratrma niversitelerinde daha ak bir biimde gzlenmektedir. Avustralya, Kanada, ngiltere ve Amerika Birleik Devletlerinde, ticari aratrmalar, i-meslek eitimi programlar, yksek retimin ulusal ekonomik gelimeye katt deere ilikin beklentiler, alanlarn ve kurumlarn bir ksm zerinde yrtlen piyasa ve piyasa benzeri etkinlikler erevesinde, niversitelerin kurumsal siyasalar rettikleri gzlenmitir. Kresellemenin yksek retime etkilerini inceleyen Slaughter, bunlar drt gruba ayrmtr. Bunlar, (1) yksek retimde bte ksntlar (2) tekno-bilime verilen ncelik, (3) ok uluslu irketlerle gelien ilikiler ve (4) dnsel mlkiyete (intellectual property) odaklanmadr. Bu siyasalar dorultusunda maliyetleri drerek daha ok renci kaydetmek, tm lkelerde renim harlarn ykseltmek, piyasalarla uyumlu akademik birimlere arlk vermek, niversitelerin temel aratrmadan uygulamal aratrmaya ynelmesini salamak, hkmetin ekonomik gelime

15


plan ve programlar ile yksek retimi btnletirmek gibi amalar konulmu ve bu ynde uygulamalar gerekletirilmitir. Kresellemenin ekonomi politii, niversitelerin ynetilme biimlerini ve akademisyenlerin gnlk yaantlarn byk lde etkilemekte bu durum da niversitelerin gelecei ile ilgili ciddi kukular dourmaktadr.5 niversitelerin ileyiinde en anlaml faktr, toplumda eletirel dnceyi tevik etmesidir. niversiteler, bilginin geni biimde toplumsal amalar iin retildii ve yayld kurumlardr. niversitelerin sessizlii durumunda, toplumsal eletirel dnceler reten ve bunlar ifade eden toplumsal kurumlar kalmayacaktr. niversiteler verimlilik ve rekabetin motoru olmaktan daha fazlas olmak zorundadr. Slaughter, hlihazrda piyasa en iyisini bilir felsefesinin niversiteleri derinden etkilediine iaret ederken, iletmecilik uygulamalarnn ve acmasz rekabetin yaygnlatn; seilmi dekanlar yerine irket yneticiliinin getiini ve bu uygulamalarn akademik kurullar marjinalletirdiini; aratrmann ticariletirilmesinin niversiteleri sanayi kesimi ile yakn ilikilere ynlendirdiini, bunun sonucunda merak-ynelimli aratrmalarn (curiosity-driven research) daha az, buna karn uygulamal aratrmalarn daha ok yrtldn belirtmektedir. Bolognada 1999 Bildirgesinin zerinden ksa bir zaman getikten sonra niversitelerdeki deiim, aratrmaclarca ortaya konulmaya balanmtr. Enders6 son yirmi yln Avrupada yksekretim ve akademik personel iin deiim yllar olduunu ifade eder. Yksekretimdeki renci saysndaki art, mali kstlamalar,5 6 Ayn., 1998, s.3 Enders, Jrden. (2002). Between State Kontrol and Academic Capitalism: A Comparative Perspektive on Academic Sta in Europe. (Editor: Jrgen Enders) Academic Sta in Europe: Changing Contexts & Conditions. Westport, CT: Greenwood Publishing.

16


hesap verme ve performans deerlendirme sreleri ve teknolojik gelimelerin akademik personeli derinden etkilediini belirtir. Bu etkenlerin akademik personel iin sonularn drt temel sorunsal etrafnda snandrr: Birincisi, akademik personelin gemie oranla hzl bir stat kayb yaamasdr. Akademik personelin genelinin cretlerindeki greli kayplar ve akademik yaama yeni balayanlarn istihdam biiminin esnek ve gvenceden uzak hale gelmesi ve dk cretlerle altrlmalar stat kaybnn temel belirleyicileridir. kincisi, yksek retime ayrlan kamusal fonlarn giderek azalmasdr. Bunun sonucu olarak akademik personel bana den renci says artarken, aratrmaya ayrlan fonlar azalmaktadr; bunlar etkinlik kazanmlar olarak deerlendirilebilir. ncs, akademik personelin kolektif gcnn zayamasdr. Bunun nedeni olarak akademik performansn denetiminin artna paralel olarak, seilmi niversite organlarnn kararlar yerine ynetsel hiyerarinin gemesi belirtilebilir. Drdncs, toplumun beklentilerini karlayamad iin akademik personelin giderek daha ok eletiri almasdr. Bologna Srecini Avrupada yksekretim kurumlarnn standartlatrma yoluyla ynetimi olduunu belirten Feces (2006)7 bu srecin Avrupann dnyann en rekabeti ve en gelimi bilgi toplumu olma projesinin nemli admlarndan biri olduunu7 Andreas Feces. (2006). The Bologna Process-Governing Higher Education in Europe through Standardisation. Revista Espanda Education Comparada 12, s.203-231. http://docs.google. com. eriim tarihi: 18.11.2011.

17


18

ifade etmektedir. Standartlatrma, istenen Avrupay ve onun yurttalarn ina etmek iin bir ynetim yaklam olarak grlebilir. Bologna Srecine hem Avrupa Birliinden hem de dardan lkeler ye olmaktadr. Srece katlm gnlllk temelindedir. Bologna sylemi byk lde bilgiye dayal toplum, istihdam edilebilirlik, hareketlilik, yaamboyu renme ve kalite gvencesi kavramlaryla doldurulmaktadr. Avrupann gelimi bir bilgi toplumu olmas kresel rekabette baary getirecektir. Tm yurttalarn igc piyasalarnn istekleri dorultusunda istihdam edilebilir olmas bir dier amatr. stihdam edilebilirlik sylemi, hareketlilik sylemi ile kombine edilmitir. Yaamboyu renme, hareketlilik ve istihdam edilebilirlii artrr denilmektedir. Fecese gre, yurttaa ulatrlan mesaj udur: Eer mobil olursan, daha iyi ilere giri ansn elde edersin, yaamboyu eitimle kazandn yeterlilikler Avrupann herhangi bir yerinde uygun istihdam frsatlaryla eleir. Yaamboyu renme, rgn, yaygn ve informal tm renmeleri kapsamaktadr. Bologna Sreci, srekli renen bir yurtta yaratma projesidir. Yurtta, sadece yaamnn ilk ocukluk ve genlik yllarnda renmeyecektir, yaamn kendisi renme olacaktr. Yaamn koloniletirilmesi pahasna da olsa tm zamanlarnda renmeye tevik edileceksin. Bundan kaamazsn, renmemeyi seemezsin, ancak baz durumlarda neyi reneceini seebilirsin. Yurttan bir dier tanmlaycs, hareketli yaamboyu renicisidir. Bu, kendi kendine bir sorumluluk projesidir. Fecese gre, Bologna sreci pek ok piyasa gdml dncelerle doludur. Yksekretimin kalitesi, Avrupa Yksekretim Alannn adeta kalbidir. Bakanlar, kendi aralarnda kurumsal, ulusal ve Avrupa dzeyinde kalite gvencesinin salanmas konusunda anlamlardr. Bunu salamak zere nerilen reformlarn ou, niversitelerin piyasalar gibi ynetilmesi dorultusundadr. te yandan Avrupa yksekretim anlatlarnn merkezi bir zellii, gelecein srekli


deiecei ve bunun ngrlmesinin ok g olduu kridir. Bu g sorunla ba etme sorumluluu niversitelerdedir, onlar gelecein rehberleridir. Dnyay kuatan tehditler, esnek toplumlar ve esnek yurttalarla alabilir. Fecese gre Avrupada gnlle dayal bir sre olarak alglanan Bologna, Trkiye niversitelerinde Bologna Srecine imza atm YKn mdahalesi ile zorunluluk/ykmllk olarak alglanmaktadr. Reedy8 , Afrikada yksekretimin bugnn ve geleceini etkileyen eilimleri, yksekretimde kitleselleme (massication), kreselleme, hkmet ve niversiteler arasndaki iliki biimlerinin dnm balamnda aklamaktadr. Kreselleme ile ilgili olarak makalede ele alnan balam, retim ve aratrmann niversitelerde rgtlenmesinde yeni kamu iletmecilii anlaynn egemen olmasdr. Ayrca niversite aratrmalarnn hkmet ve sanayinin talepleri dorultusunda ynlendirilmesine dikkat ekilmektedir. Ne var ki Reedyye gre, profesrler bu srete bir cretli (salaried) veya para bana i yapan (a piece-work laborer) emekilere dnmektedirler. Yeni kamu iletmecilii anlay, seilmi dekanlarn gcn zayatrken; faklte kurullar ve ynetim kurullarn marjinalletirmitir. Bu eilimler geleneksel ibirliini zayatmtr. niversiteler, kitleselleme, kreselleme, zelletirme, yerelleme ve kalite gvencesi salama gibi bir dizi karmak sorunla uramaktadr.

19

8

Reddy, Jairam. (2002). Current Challenges and Future Possibilities for Revitilization of Higher Education in Africa. (Editor: Chapman David). Higher Education in Developing World: Changing Contexts and Institutional Responses. Westport CT, USA: Greenwood Publishing.


Benzer biimde akademik meslei etkileyen etkenler, Austin9 tarafndan nc Dnya lkeleri rneinde incelenmitir. Aratrmac, akademik personeli etkileyen be temel eilim zerinde durmutur: Birincisi, niversite eitiminin, piyasa ekonomisinin gereklerine kout olarak igc piyasas taleplerine daha ak hale gelmesidir. kincisi, akademik personelin eitim verdii renci saysnn giderek artdr. ncs, yksekretim kurumlarnn zelletirilmesi politikalaryla birlikte, renci ekmek iin niversiteler arasnda kyasya bir rekabetin retim elemanlar zerindeki etkisidir. Drdncs, nceki etkenlerle birletiinde kurumsal zerkliin gelimesi, akademik personelin liderlik, danma ve yrtme srelerinin etkin katlmcs (involvement) gibi yeni roller stlenmesine yol amtr. Beincisi, retim elemanlarnn piyasa benzeri ilere zaman ayrmasn salamak iin yksekretim kurumlarnn eitli yollar aramas ile ilgilidir. Gezegenimizin farkl blgelerinde niversitelere ilikin dnm, kapitalizmin 1945-1975 refah devleti/ sosyal devlet dneminin bir krizle tamamlandna ve sermaye snfnn ihtiyalarna uygun yeni bir dnemin baladna iaret etmektedir. 1980 sonras dnem, kresel rgtlerce neoliberal dnmlere ilikin nc almalarn balatld bir evredir. Bu srecin Avrupa niversiteleri arasndaki9 Austin, Ann E. (2002). Academic Sta in Times of Transformation: Roles, Challenges and Professional Development Needs. (Editor: Chapman David). Higher Education in Developing World: Changing Contexts and Institutional Responses. Westport CT, USA: Greenwood Publishing.

20


egdm ve da alm Bologna Sreci ile salanmaktadr. Trkiye ise Avrupa Birliinin eperinde bir lke olarak tartmasz Bologna Srecine hzl bir biimde eklemlenmeye balamtr. niversitelerdeki dnm anlamak, en azndan onun yakn tarihinin(1945ten bugne), dier bir deyile toplumsal ve tarihsel koullarnn kavranmasn gerektirmektedir. Toplumsal mcadeleler, iktisadi ve politik alanlar dnme zorlamaktadr ve niversiteler de mcadele alanlarndan biri olarak bu sarmaln iine dahil edilmektedir. B. Refah Devleti/Sosyal Devlet ve zerk niversite Dnemi10 kinci Dnya Savann ardndan gelen dnemde, ekonomik ve toplumsal yapda ciddi bir dnm yaanmaktayd. Fordist11 retim ve birikim yaygnlayordu. Keynesci12 devlet mdahalecilii , durgun ekonomiyi canlandrmada bir ara olarak kefedilmiti. Gelimi lkelerde refah devleti uygulamalar ve az gelimi lkelerde ulusal

21

10 Nejla Kurul. (2010).Trkiye niversitelerinde 1980 Sonras Dnem: nsann zgrlemesi Amacndan Akademik Kapitalizme Geiin yks Bilim ve Gelecek, Aylk Bilim, Kltr ve Politika Dergisi, 71, Ocak. Bu balk altndaki tartmalar, bu makaleden gzden geirilerek aktarlmtr. 11 1970 ncesi dnyada yaygn olan retim biimi ksaca Fordizm olarak tanmlanan kitlesel (seri) retimdir. Sembolik olarak 1914te balam olan bu retim, byk lekte ve standart mal retimini gerekletirmek zere rgtlenmitir. Bu retim ve birikim rgtlenmesi, ilerin zihinsel emek ile ziksel emee dayal olarak belirlenerek kat bir iblmnn olduu, rn standartlamasnn verim artlar dourduu, artan mal ve hizmet talebinin bu standartlamay hzlandrd bir retim biimidir. Kitlesel retimde igcnn retime katlm, yar otomatik bir retim band erevesinde ve zel amala retilmi makinelerin kullanm ile mmkn olmaktadr. Kat iblm, emei niteliksizletirmitir (Eraydn, Erendil, 1999,s. 9; Ansal, 1995). 12 Keynesci devlet mdahalecilii. Fordist retimde, talep edilen mal ve hizmet dzeyini gvenceye almak iin Keynesci bir makro ekonomik politika benimsenmitir. Toplumun orta ve dk gelir gruplarn da tketici konuma getiren, gelir dalm ve devletin mdahalesini ieren bu yaklam, Fordist retimin egemen olduu lkelerde refah devleti tr bir kalknma politikasnn balatlmasn salamtr. Ayn tr politikalar 1960l yllardan balayarak gelimekte olan lkelerde de benimsenmekle birlikte kaynak yetersizlii, bu politikalarn yaygnlamasn engellemitir (Eraydn, Erendil, Dikmen, 2000).


kalknmaclk13 yoluyla gelime, byme ve/veya gelime modelleri olarak belirlenmiti. Bu ynelimleri zorlayan temel dinamikler; 1929 krizini ama abas, ykselen emek-sermaye elikisinin dourduu toplumsal ve ekonomik talepler, alternatif bir toplumsal sistem olarak sosyalizmin emeki snardan yana etkileri olarak ifade edilebilir. Bu sre, az gelimi lkelerde, daha ziyade kendine yetmeci bir ithal ikameci sanayileme stratejisine denk dyordu. Bu stratejinin temel pazar ise ulusal ya da yerel pazard. nk ithal ikameci sre, i pazarn genilii ve canll zerine ina edilmiti. 1945-1975 dnemini kapsayan ve John Robinson tarafndan kapitalizmin altn a olarak adlandrlan bu evrede, devletin toplumun ortak karna hizmet ilevi genileme eiliminde Trkiyede zellikle 1962-1976 olmutur. Boratava gre14 dneminde, siyasi rejim poplist denebilecek blm politikalarna ynelmiti. Bu politikalar geni halk kitlelerinin siyaset sahnesinde rol almasna imkn veren ok partili parlamenter rejimin bir sonucudur. Byk toprak sahiplerinden, ticari ve sanayi sermayesinden oluan egemen gler bloku, siyasi iktidara ve tm iktisat politikalarna hkmetmektedir; ancak seim sreci, geni halk kitlelerinin isteklerini, iktisadi ve sosyal politikalara yanstma gereini dourmutur. Bylece egemen blokun uzun dnemli karlar ile ii ve kyl kitlelerinin ksa erimli karlar arasnda belli bir uzlama salanmtr. Toplumsal mcadelelerin devleti nasl dntrdn anlamaya ynelik her aba, bu aygtn eitli kurumsal yaplar zerinde13 Ulusal kalknmaclk, kinci Dnya Sava sonras srete, birou bamszln kazanan Az Gelimi Kapitalist lkelerin (AGK), uluslararas kapitalist dzene eklemlenmenin bir arac olan ithal ikameci birikim tarzna dayal kalknma paradigmasdr. 14 Korkut Boratav. (2006). Trkiye ktisat Tarihi.1908-2005. Ankara: mge yaynevi. S. 123.

22


yaratt zgl etkileri de anlamay gerektirir. Bu kurumlardan biri de niversitelerdir. lk nclleri 12. yzyla dek uzansa da, modern niversite, Kant ve Fichteden Wilhelm Von Humboldta kadar Alman lozoarnn entellektel abalarnn bir rndr, grece yenidir ve ulus devletlerin doduu dneme rastgelmitir15. ktidar ve bilgi arasndaki anlama, bilim insanlarna byk olanaklar sunarken, dier yandan da onlar ulusal kltr desteklemeye, ulus devlet vatandalarn yaratma srecine yardma zorlamtr. Avrupada niversiteleri etkileyen Humboltun niversite modelinden ksaca sz etmek, bugnk niversiteden ayran temel zelliklerini anlamak bakmndan anlaml olacaktr. Humbolt niversitesi modeli, aada belirtilen temel zelliklere sahiptir: 1. niversite, tm bilim alanlarndaki eitim-retim etkinliklerinin aratrma etkinlikleri ile birlikte ve btnlk iinde yrtld bir kurumdur. 2. niversite, mesleki ve teknik yksekokuldan farkl bir kurumdur. niversitenin temel ilevi, herhangi bir meslee ynelik olmakszn eitim, retim ve aratrma yapmaktr. Ama, kiilerin kendilerini tanmasn ve gelitirmesini salamaktr. retme ve renme zgrl ve bilim iin bilim niversitenin vazgeilmez ilkeleri arasndadr. 3. niversite devlete deil, ulusa baldr. Devletin temel grevi, retim yelerini grevlendirmek, maalarn demek ve almalar iin zgr bir ortam yaratmaktr.

23

15 Marek Kwiek ( Mays 2002). Yksekretimi Yeniden Dnrken Yeni Paradigma Olarak Kreselleme: Gelecek in Gstergeler.Globalisation and Education. Kuram ve Uygulamada Eitim Bilimleri. Cilt 2, Say 1,


Humbolt niversitesi modeli, Trkiye niversitelerini de nemli dzeyde etkilemitir. Ayrca sosyal devlet dneminde niversiteler, dnemin ekonomik ve siyasal genel karakteristiklerini byk lde yanstmtr. Bilim ve teknolojideki gelimeler de, gerek niversite iinde ve gerekse dnda, retim ve birikim rejiminin ve ksmen de emeki halklarn talepleri ynnde biimlenmitir. Yksekretimin nansman kamu tarafndan salanmtr. niversiteler, binlerce rencinin eitim grd byk yerlekelerde eitim vermeye balamlardr. niversitelerde, sekinci eitimden kitlesel eitime doru bir genileme sz konusu olmutur. Bu dnemde kitleselleen niversiteler, kaplarn emeki snarn ocuklarna amtr. niversiteler, toplumun yksek nitelikli insangcn yetitiren kurumlar olarak grlmekle birlikte, frsat eitlii salayarak sosyal adaleti gerekletiren kurumlar olarak da ilev grmtr.24

Sosyal devlet/ulusal kalknmaclk dneminde niversiteler, niversite zerklii ve akademik zgrlkler temelinde, devletle ve siyasal iktidarlarla ilikilerini snrlandrmaya, politik gcn niversiteye mdahalesini nlemeye almlardr. Bilindii gibi, Humbolt niversite geleneinde niversitenin gerei arama ve yayma ilevini yerine getirebilmesi iin onun devlet ve piyasadan bak, bilim insanlarnn ise akademik zgrlklere sahip olmas gerekir. Trkiyede 1946-1981 dnemi, zerk niversite dnemi olarak adlandrlmaktadr. 1946 ylnda karlan niversiteler Kanunu ile niversiteye zerklik getirilmitir. niversiteler bu yasada yksek aratrma ve retim birlikleri olarak tanmlanmtr. niversite ynetiminde kurullarn gc artrlrken, niversiteye ilikin kararlar yasalarn izin verdii temelde demokratik yollarda alnmaya allmtr. 27 Mays 1960 ihtilalinin ardndan niversitelerle ilgili 115 sayl deiiklik yasas (1960) km; 1946 ile kazanlan ve bir trl yaama geirilemeyen zerklik kullanlr


hale getirilmitir. Ancak, niversite zerklii ile ilgili bu olumlu admlara karn, 12 Mart 1971 darbesinin aktrleri, toplumsal gelime, ekonomik gelimenin nne geti savyla ynetime el koymulardr. Darbeciler, nceki yasann yerine 1973 tarihinde 1750 sayl yasay kartmlardr. nceki yasaya gre, geri nitelikte olan pek ok hkme karn, darbeciler niversite zerkliini kaldrmay baaramamlardr16 . Ne yazk ki bunu, ileride aktarlaca gibi, 12 Eyll 1980 askeri darbesi baarmtr. Devletin toplumun ortak karlarna hizmet etme ilevinin geniledii dnemde, akademik zgrlkleri yaama geirmenin bir gerei olarak da, retim elemanlarnn i gvenceli konumlarda istihdam mmkn olmutur. retim elemanlarnn yetitirilmesi ve istihdam, bir kamu hizmeti olarak lke dzeyinde btnlkl bir planlama faaliyetinin konusu olarak ele alnmtr. Bilim insanlarnn yetitirilmesi, niversiteler aras gelime farkllklarnn ortadan kaldrlmasnda nemli bir etken olarak ele alnmtr. Ayrca niversitede retim elemanlarnn, niversitenin kurullar yoluyla ynetime katlmlar salanmtr. zerk niversitenin salad akademik zgrlkler, aratrma-yayn ve retim faaliyetlerinin grece zgrce yaplabilmesinin nn amtr. Bu dnemde dncelerini zgrce retme ve ifade etme hakk, kullanlabildii lde, Trkiyede Humbolt niversitesi geleneinin olumasna katk salanmtr. Bu gelenekten grece daha fazla etkilenen kurumlar ise, byk kent niversiteleri olmutur. 1970lerin ortalarndan itibaren, ar retim krizi sonucunda den krlar, egemen snfn harekete gemesine yol amtr. Devletin refah devleti uygulamalar ve ii snf mcadelesiyle cretlerin ve16 Tahir Hatibolu. (2000). Trkiye niversite Tarihi. 2. Bask. Ankara: Selvi Yaynevi.

25


igcnn yeniden retimine ayrlan harcamalarn srekli artmasnn (toplumun ortak karna hizmet etkinliinin) igc verimliliinde ayn lde bir artla sonulanmamas nedeniyle sz edilen dnemde birim sermaye bana kt dmeye balamtr. Sermaye snf asndan istenmeyen nitelikteki bu gelimelerin toplaml bir sonucu olarak, kr oranlar azalma eilimine girmi ve 1960larn sonunda balayan durgunluk, Petrol hra Eden lkelerin (OPEC) petrol ambargosunun atelemesiyle kapitalizmin uzun dnemli bir yapsal krize girmesine neden olmutur. Sonu olarak, dnyada 1945-1970/1975 arasnda hzl bir ekonomik gelime ve canl bir birikim srecini yaatan Keynescilik, Fordist retim rgtlenmesi ve ulusal kalknmaclk politikalarna dayanan ekonomik ve politik yaplanma, 1970lerde gelimesinin snrlarna varm ve retkenlik potansiyelini tketerek krize girmekten kurtulamamtr17 .26

Kr oranlarndaki dme eilimini, igc verimliliini artrarak ve igc maliyetini drerek ama abas, sermayenin bavurmak istedii ilk yoldu. Ancak ii snfnn ve sendikalarn 1969-1972 dnemindeki gl kar koyuu nedeniyle sermaye bu amacna ulaamam, areyi para politikasnda bulmutu. Enasyonun ykselmesine, pazarn daralmasna, dolaysyla krizin etkilerinin iddetlenmesine ve Bretton Woods sisteminin kmesine yol aan bu politika aslnda, Keynesci ekonomiden uzaklap, monetarist neo-liberal ekonomi politikalarna geiin ilk admlarndan biri saylabilirdi18 . Neo-liberal politikalar zaman ierisinde eitlenerek ve genileyerek Keynesiliin yerini alm ve yeniden yaplanmann temellerini oluturmutur.

17 Doan, Ali Ekber. (2002). Birikimin Hamallar Kriz, Neoliberalizm ve Kent. stanbul DonKiot Yaynlar. 18 Ayn. s.15.


C. Neo-Liberal Devlet ve Gdml niversite Dnemi19 1970lerin ortalarndan itibaren kapitalizmin bitmeyen krizlerinden birinin daha sarmalna girilmi; k ise neo-liberalizmde bulunmutur. 1990larda ken reel sosyalizm olgusunun da itici gcyle, siyasetin emeki snarn karna hizmet etme ilevinin geniletilmesi baarlm, yani siyaset kurumu iinde egemen snfn karna hizmet edecek politikalara arlk verilmeye balanmtr. Trkiyede ise 1979 ylnn sonuna yaklarken, ekonomik bunalmn geni halk kitlelerini ve sermaye snarn derinden etkilediine tank olunmaktadr. zellikle kentli emekiler, temel tketim mallarnda etkisi snrl kalan yat denetimleri, kuyruklar ve karaborsa gibi birbirleriyle ilgili olgularn iinde bunalmlardr. Kyl/ifti emekiler ise 1977 seimlerinin ardndan verilen destekleme yatlarnn, 1979da hzlanan enasyonun etkisiyle dramatik biimde erimesi karsnda savunmasz kalmlardr. Dier yandan rgtl ii snf, Trkiye toplumunun alkn olmad bir enasyon hz karsnda en azndan sendikal mcadele yoluyla reel gelir dzeylerini koruyabilmenin savan vermekteydi. Grevler yznden yitirilen ignlerinin greli arl 1977-1980 yllarnda, 1973-1976 yllaryla karlatrlrsa iki buuk misli artmtr. Dolaysyla byk sermaye evreleri, bu babo gidie dur denilmesinin, sendikalarn disiplin altna alnmasnn, sermaye iin gven ortamnn yeniden yaratlmasnn arlarn 1979 ylndan itibaren yapmaya balamlard20.

27

19 Nejla Kurul. (2010).Trkiye niversitelerinde 1980 Sonras Dnem: nsann zgrlemesi Amacndan Akademik Kapitalizme Geiin yks Bilim ve Gelecek, Aylk Bilim, Kltr ve Politika Dergisi, 71, Ocak. Bu balk altndaki bilgiler, bu makaleden gzden geirilerek aktarlmtr. 20 Boratav. (2006) s.145-146.


28

24 Ocak 1980 tarihinde yrrle konan ve sonraki yllara damgasn vuracak olan neo-liberal program, ana izgisiyle 1988 ylnn sonuna kadar iktisat politikalarna damgasn vuran ve zaman iinde yeni elerin eklenmesiyle zenginleen bir programdr. Boratava gre21, batan sona kadar alternati yoktur sloganyla ve ok youn bir ideolojik kampanyayla geni halk kitlelerine ve kamuoyuna sunulan neo-liberal model, ne Trkiye ne de dnya bakmndan orijinal bir nlemler paketidir. Bu kararlar, 1970li yllarda IMFnin d tkanma koullar altnda bunalan pek ok az gelimi lkeye empoze ettii standart istikrar politikas paketi ile daha ziyade Dnya Bankas tarafndan gelitirilen tipik bir yapsal uyum programnn bilinen zelliklerini tamaktadr. Uluslararas sermayenin Dnya Bankas araclyla pazarlad ve ite ve da kar piyasa serbestisi ile uluslararas ve yerli sermayenin emee kar glendirilmesi gibi iki stratejik hedefe younlaan bir yapsal uyum perspekti tamaktayd. Neo-liberal politikalar yoldan yrtlmtr22 : Sermayenin yerkrede dolam sreciyle ilgili olarak serbestletirme (liberalizasyon). Serbestleme iki koldan yrtlmtr. Bunlardan ilki ticaretin serbestletirilmesi, ikincisi ise nansal serbestliktir. Toplumsal ve ekonomik politika ile ilgili olarak dzenleme d brakma (dereglasyon). Bu politika, piyasann ekonomik ve toplumsal yaamn en nemli belirleyeni haline gelmesi, devletin geleneksel ilevleri olan gvenlik ve adalet gibi alanlara ekilmesini gerekletirmektedir. Bu politikalar, hem zelletirmeleri, hem de Sosyal Gvenlik Kurumu gibi devletin sosyal hizmet ve sosyal gvenlik kurumlarnn kltlmesini,21 Ayn. 2006, s.148-149. 22 Doan. (2002). s.16-23.


gszletirilmesini ve hatta tasye edilmesini iererek gelimitir. Her ne kadar zelletirme boyutu n plana karlsa da dzenleme d brakma, evreyi, halk saln ve iyeri gvenliini korumak, herkese parasz salk, parasz eitim, ucuz konut salama, tarmsal retimi destekleme dahil, krlar azaltabilecek her trl devlet dzenlemesini ortadan kaldrma eklinde zetlenebilecek olan bir politikadr. retim ve emek sreleriyle ilgili olarak esnekletirme (postfordizm). 12 Eyll 1980de yaplan askeri darbe, demokratik sre iinde gereklemesi ok g olan 24 Ocak kararlarnn uygulamaya geirilmesi nndeki tm engelleri ortadan kaldrmtr. Gerekten Trkiyede 1980li yllar, bir btn olarak emek gelirlerinin sa hasla iindeki paylarnn geriledii; ancak hem greli olarak hem de mutlak anlamda byyen artk deerin paylamnda ticari ve nans sermaye ile rantiye tabakalarn sanayicilere gre, ok daha avantajl bir konuma getirildii bir dnem olarak nitelenebilir.23 Trkiyede ve hemen her lkede, uluslararas rekabet, yabanc sermaye yatrmlar, bilgisayar ve iletiim teknolojisindeki hzl gelimeler, Dnya Bankas kredileri, dereglasyon-reglasyon, ynetiim, devletin deien rol ve klmesi gereken devlet ve dierleri gibi kanlmaz ve rasyonel grnml kavramlar ska dillendirilmektedir. Gler24 , devlette reform konularn, 1989da yaymlanan bir Dnya Bankas raporunda ilk kez dile getirilen ynetiim kavram (good governance) ekseninde tartmaktadr.23 Boratav, 2006 .169. 24 Birgl Ayman Gler.(2003). Devlette Reform Kamu Ynetimi Dnyas. Yl:4, Say: 13, OcakMart.

29


Yazara gre, iyi ynetiim kavram kapsamnda ngrlen ve devlettoplum uzakln amak zere brokrasi + zel sektr + sivil toplum kurulularna dayanan bir yap, katlmc, ancak demokratik olmayan bir model ngrmektedir. Ynetiim, kamu hizmetlerinin ve kamu alanlarnn ikincilletirildii, dolaysyla kamusalln ereti olarak yeniden ina edilmesini ngren bir model ortaya koymaktadr. Devletin yap ve ilevlerindeki bu farkllama, eitim, salk, sosyal gvenlik gibi kollektif mallarn bir hak ve bu nedenle kamu hizmeti olarak sunulmasn ortadan kaldrmaya ynelmitir. zellikle niversiteler, bu srete derinden etkilenen kurumlar olmulardr. niversitelerin devlet ile (ve siyasal iktidarlarla), piyasa ile nihayet sivil toplumla yeni ve farkl iliki biimlerinin gelitirilmeye alld bir dnem balamtr.30

D. Avrupada Bologna Srecinin Douu ve Kar Bildirgeler Bu genel iktisadi ve politik koullar iinde Bologna sreci, ye lkelerin niversitelerinin neoliberalizme eklemlenmesi amacna dnk olarak Avrupa corafyasndan domutur. Bugn ye says 47ye ulam olup yeleri, sadece Avrupa corafyasndan lke niversiteleri deildir. Bologna Sreci niversitenin, Kta Avrupa (geleneksel Humbolt niversitesi) niversitesi tahayylnden Anglo Sakson modele krlmasnn yksn anlatmaktadr. zleyen blmde, daha detayl aktarlacak olan Bologna Srecinin bu ksmda genel bir deerlendirmesi yaplm ve Bologna syleminin temel zellikleri irdelenmitir. Bologna Sreci, Fecese gre, lkeler asndan zgr bir seimle iinde ya da dnda kalabilecein gnll bir yaplanmadr. Faaliyetlerin nasl yrtleceine ynelik merkezi bir g yoktur.


Seme ansn var: katlrsn ya da katlmazsn denilmektedir25 . Ancak farkl lkeler, niversiteler ve renciler iin seimler, bu denli zgr deildir. rnein Trkiye niversitelerinde YKn imzalad anlamann gerekleri, niversitelere bir biimde uygulatlmaktadr. YKn yasal zemini ve merkezi yaps, bu tr bir sonuca yol amaktadr. Avrupada yaama geen iknaya-rzaya dayal sreler, Trkiyede zora dayal uygulamalara dnmektedir. Bologna Srecinin ykmllklerini yerine getirmeyen niversiteler, faklteler ve blmler, kadro ya da mali kstlamalarla karlamaktadr. Bologna ile ilgili en eski bildirgeler arasnda Eyll 1988deki Magna Charta Universitatum anlmaktadr ve bu bildirge sonrakilerden olduka farkldr. Bildirgede niversite bir kltr retimi ve kltr iletiim merkezi olarak ifade edilmektedir. Humbolt niversitesi geleneine daha yakn bir tanmlama ile bildirgede aadaki ifadeler yer almaktadr.26niversiteler bulunduklar lkelerin cora ve tarihi koullarna gre deiik ekillerde dzenlenmi zerk kurumlar olup aratrma ve retim eleri araclyla kltr retimi ve iletiiminde bulunur. niversitelerin, iinde var olduklar dnyann gereksinimlerine hazr olabilmeleri, aratrma ve retim almalarnn tm dier ekonomik ve siyasi glerden manevi entelektel ynlerden bamsz olmasyla mmkndr.

31

Magna Charta Universitatum, niversitelerde aratrma ve retim almalarnn ekonomik ve siyasi glerden bamsz yrtlmesinin nemini vurgularken, sonraki bildirgeler, devlet ve i dnyasn paydalar olarak gren bylece gdml niversitenin25 Feyes, 2006. 26 www.yok.gov.tr eriim tarihi: 11.12.2010


nn son derece ihtiyatl bir sylem ile aan bildirgeler olmutur. ok yakn tarihte niversitelerin dnmn bir tehlike olarak gren ve bunu kamuoyuyla paylamaya alan Bologna Srecinin dnda giriimler de ortaya kmtr. Nanteste 1984 ylnda Dnya niversite Servisinin (WUS) bir altaynda kir olarak ortaya kan ve 1988 Eyllnde aklanan niversitelerle ilgili bir baka Bildirge, Lima Bildirgesidir. Bu Bildirgenin temel zellii, Bologna Srecine gtren deiimi ngren ok sayda kurulu ve kiinin kamuoyunu uyarmak amacyla imzalad muhalif bir metin olmasdr. Lima Bildirgesine gre, son yirmi ylda, yksekretim kurumlarnn akademik zgrln zayatc, snrlandrc veya bask altna alc son derece ciddi bir eilimin ortaya kt ifade edilmitir. Bu eilimin temel belirleyicilerinin, ekonomik ve politik gler ve ilikiler olduu Bildirgede ok ak biimde ifade edilmitir. Bunun en somut gstergesinin retim elemanlarnn, rencilerin, aratrmaclarn ve eitim konusunda yazan aydnlarn haklarnn artan oranda ihlali olduu ifade edilmitir. Bildirgenin taslan Hollanda nsan Haklar Enstits Mdr Manfred Nowak hazrlamtr. Bildirgenin ilk tasla Ocak 1987de yazlm ve Komisyon, hem ulusal hem de blgesel dzeydeki Dnya niversite Servisi ulusal komitelerinin uluslararas bilgi a ile danmalarda bulunarak tasla tartma, anlamnn meruiyetini sorgulama ve gelitirme yolunda klfetli bir sre stlenmitir. Taslak, ayn zamanda yorum ve nerilerini almak zere 50den fazla uzman kurulua gnderilmi ve onlarn nerileri Deklarasyonun son formlasyonunda byk katk salamtr. Taslak, Dnya niversite Servisi Uluslararas Genel Toplantsnda Eyll 1988 tarihinde onaylanmadan nce kez gzden geirilip dzeltilmitir. Bildirgeden aktarlan aadaki ksm, Bologna Srecinden ayran niteliini aka ortaya koymaktadr.

32


nsan Haklar Evrensel Beyannamesinin 40. Yldnmnde 6-10 Eyll tarihleri arasnda Limada toplanan Dnya niversiteler Servisi Altmsekizinci Genel Kurulu, insan haklar alannda bata nsan Haklar Evrensel Beyannamesi, Uluslararas Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Andlamas, Uluslararas Temel ve Politik Haklar Antlamas ve Eitimde Ayrmcla kar UNESCO Andlamas olmak zere Birlemi Milletlerin ve dier evrensel ve blgelesel rgtlerin oluturduklar geni kapsaml uluslar aras standarlar gzeterek, niversite ve akademik kurulularn, insanlarn ekonomik, sosyal, kltrel, temel ve politik haklarnn yaama geirilmesini takip etmekle ykml olduklarna inanarak, Tm dier insan haklarndan yararlanlmasnda, kiilerin ve bireylerin insanca yetimesinde eitim hakknn nemini vurgulayarak, Eitim haklarndan yalnzca akademik zgrln var olduu ve yksek retim kurumlarnn zerk olduklar bir ortamda tam anlamyla yararlanlabileceini gz nne alarak, Ve eitime ilikin u ilkeleri kabul ederek, 1.Her insan eitim hakkna sahiptir. 2.Eitim insan kiiliinin ve onurunun tam geliimini salamaya yneliktir ve insan haklarna, temel zgrlklere ve bara duyulan saygy pekitirir. Eitim, tm insanlarn zgr ve eitliki bir toplumun kurulmasna etkin biimde katlmalarn salar ve tm uluslar, tm dini ve etnik gruplar ile tm rklar arasnda anlay, hogry ve dostluu gelitirir. Eitim, kadnlarla erkekler arasnda karlkl anlay, saygy ve eitlii gelitirir. Eitim toplumsal eitlik, bar, tm uluslarn eit geliimi ve evrenin korunmas gibi ada toplumlarn ana hedeerinin kavranmasnda ve bunlara ulalmasnda bir aratr. 3.Her devlet, her tr rk, renk, cinsiyet, dil, din, politik ya da baka gr, milliyet veya toplumsal kken, ekonomik durum ya da baka bir statye ilikin olarak herhangi bir ayrmclk yapmadan eitim hakkn gvence altna almaldr. Her devlet, ulusal gelirinin uygun bir miktarn eitim hakkndan tam anlamyla yararlanabilmesini salamak amacyla ayrmaldr. 4.Eitim olumlu bir toplumsal deiimin aracdr. Dolaysyla, eitim her lkenin toplumsal, ekonomik, politik ve kltrel durumundan

33


kopuk olmamal, btn hak ve zgrlklerin tam olarak edinilmesine ynelik bir biimde statkonun deitirilmesine katkda bulunmal ve daimi biimde deerlendirilmesine ak tutulmaldr

Anlalaca zere, Lima Bildirgesi, Bologna Srecini balatan gelimeler karsnda kamuoyunu uyarmak zere hazrlanm bir bildirgedir. Bildirgede niversite, daha eitliki ve zgr bir toplumun kurulmas iin eitim, aratrma ve tartmalarn yrtld bir zemin olarak ele alnmaktadr. On yl sonra 1998de toplanan Sorbonne Bildirgesinde27 ilk kez niversiteler, Euro, banka ve ekonomi Avrupas ile yan yana anlm, Bilgi Avrupas ile zdeletirilmitir. Bildirgeden yaplan aadaki alnt, Magna Chartadan farkl bir niversite anlayn ortaya koymaktadr. Bildirgede niversitelerin tarihine deinilerek, renciler ve akademisyenlerin kta iinde serbeste ve dolaabildikleri ve bilgiyi hzla yayabildiklerine iaret edilmitir...Avrupa sreci, yakn zamanda ileriye dnk son derece nemli admlar atm bulunmaktadr. Ancak, Avrupann yalnzca Euro, banka ve ekonomi Avrupas olmakla kalmayp bilgi Avrupas olmas gerektii de unutulmamaldr. Ktamzn entelektel, kltrel, sosyal ve teknik boyutlarn glendirmeli ve bilgi Avrupasn bu boyutlar zerine ina etmeliyiz. Bu boyutlar, geliimlerinde de byk rol oynayan niversiteler tarafndan ekillendirilmektedir.

34

Srece adn veren Bologna Bildirgesi28 , Haziran 1999da ortaya konmutur. niversitelerin ilevi, Bilgi Avrupas Avrupa Vatandalnn inasna dnk olarak tanmlanmtr. Avrupa kltrel boyutlarn oluturan Sorbon bildirgesinin ardndan kltrel27 www.yok.gov.tr (eriim tarihi :11.12.2010) 28 Ayn.


elere vurgu yaplmtr. Bunun yan sra sz konusu deklarasyonda; vatandalarn hareketliliini ve istihdamn tevik etmek ve ktann genel geliimini desteklemek iin bir Avrupa Yksekretim Alan (AYA) oluturulmasnn neminin alt izilmitir. Bologna Bildirgesinde, Magna Carta Universitatumda belirtilen temel prensipler nda almalar yaplaca belirtilmekle birlikte, ekonomik ve siyasi glerden bamsz bir niversiteyi tasye edecek bir sylem Bologna Srecinde kurgulanm ve aama aama uygulamaya aktarlmaktadr.Avrupa yksekrenim sisteminin uluslararas rekabet gcnn artrlmas amacna younlamalyz. Bir medeniyetin canll ve etkinlii, o medeniyetin kltrnn dier lkeler zerinde yaratt etki ile llr. Avrupa yksek retim sisteminin, dnyada bizim olaanst kltrel ve bilimsel geleneklerimizin grd ilgiye edeerde bir ilgi grdnden emin olmal.

35

Bildirgede, yukarda ifade edilen szler, hem iktisadi hem de kltrel ynleriyle, post-kolonileme hedeerini ieriyor olmas ile dndrcdr. Gerekten hmanizmann beii olma iddiasn tayan Avrupa niversitelerine verilen bu ilev, onu ieriden bir direni olmadka ve toplumsal mcadelelerle desteklenmedike, kapitalizmin acmasz dililerinden birine dntrecektir. Bologna Bildirgesinde aadaki biimde devam edilmektedir. Tartmalarn, Trkiyede politik ve iktisadi nedenlerle niversite ama politikasna benzerlii dikkati ekmektedir.Avrupa Yksekretim Alan oluturulmasnn altnda yatan temel neden, rencilerin, akademik ve idari personelin hareketliliini salamaktr. Bakanlar; hareketliliin siyasal, sosyal ve ekonomik olduu kadar, akademik ve kltrel adan nemini de vurgulamlardr.


2003 ylnda toplanan Berlin Bildirgesinde29 yksekretimin bir kamu sorumluluu ve kamu yarar dorultusunda hareket eden kurumlar olduu ifade edilse de, niversitelerle ekonomi arasndaki ilikiler daha sk bir biimde kurulmaya balanm ve Avrupa niversitelerinden beklentiler bir hayli ykselmitir. Bildirgeden aaya aktarlan ifadeler bunu gstermek bakmndan olduka nemlidir:Bakanlar, Bologna Sreci erevesinde Avrupay daha sk ibirlii ve ileri almalar yapmaya aran ve daha nitelikli ve yksek istihdam oranyla srdrlebilir ekonomik gelimeyi salayabilen dnyann en dinamik ve rekabet gc en yksek bilgitemelli ekonomisi yapmay amalayan Avrupa Konseyinin Lizbon (2000) ve Barselona (2002) toplantlarnn kararlarn dikkate almlardr.

36

Bergen (2005) Bildirgesinde30, yksekretim hizmetinin metalatrlmasna dnk ifadeler ok ak biimde ortaya konmutur. Burada Bologna Srecine destek olan kurumsal yapnn da tamamlanmaya balad grlmektedir. Yksekretim kalitesinin gvenceye alnmas iin Avrupa Kalite Gvencesi Birlii (ENQA) tarafndan nerilen standartlarn ve ilkelerin kabul edilmesi gerektii ileri srlmtr.Avrupa Yksekretim Alannda kalite gvencesi iin Avrupa Kalite Gvencesi Birlii (ENQA) tarafndan nerilen standartlar ve ilkeleri kabul etmekteyiz. Bizler, ortak olarak kabul edilmi klavuzlara ve kriterlere sayg duymakla beraber, ulusal kalite gvencesi ile ilgili kurumlarn emsal tarama modelini ulusal dzeyde uygulamay taahht etmekteyiz. Ulusal inceleme temeline bal kalite gvencesi kurulularnn Avrupa dzeyinde kayt edilmesi prensibini kabul ediyoruz. Uygulama kalitesinin Avrupa Kalite Gvencesi Birliinin29 Ayn. 30 Ayn.


Avrupa niversiteler Birlii, Avrupa Yksekretim Kurumlar Birlii ve Avrupa Ulusal renci Birlikleriyle ibirlii iinde daha da gelitirilmesini ve bizlere de zleme Grubu kanalyla bu konuya ilikin bir rapor gnderilmesini talep ediyoruz. Akreditasyon veya kalite gvencesi konusundaki kararlarn karlkl olarak tannmasn gelitirmek amacyla, ulusal dzeyde tannm kurulular ile ibirlii halinde olmann nemini vurguluyoruz

Bergen Bildirgesinde 2010a yaklarken benimsenen amalara genel giri aadaki biimde yaplmtr:Bologna Srecindeki baarlarmza dayanarak, kalite ve eak ilkeleri zerine kurulu bir Avrupa Yksekretim Alan kurmay istiyoruz. Bilgi temelli bir topluma katkda bulunurken zengin mirasmz ve kltrel eitliliimizi gz ard etmemeliyiz. Bizler, karmak modern toplumlar balamnda yksekretimin kamusal sorumluluk ilkesini desteklemeyi taahht ediyoruz. Yksekretim; aratrmann, eitimin ve yeniliklerin kavana yerletirildiinde, Avrupann rekabet edebilirliinin de anahtar olacaktr. 2010a yaklarken yksekretim kurumlarnn, zerinde kir birliine varlm reformlar uygulamak iin gereksinim duyduklar zerklii salamay grev olarak stleniyor ve kurumlara srdrlebilir kaynak salanmasnn gerekliliini kabul ediyoruz.

37

Avrupa Yksekretim Alan aamal olarak yaplandrlmtr. Bu aamalarn her biri renciyi, igc piyasasna, daha fazla yeterlik kazanmaya ve aktif vatandala hazrlamaktadr. Avrupa Yksekretim yapsnn dier nemli zellikleri ise; genel kalikasyonlar erevesi ile zerinde anlamaya varlm Avrupa standartlar ile kalite gvencesi, derecelerin tannmas ve eitim sreleri iin klavuz niteliindeki ilkelerdir. 2007 ylnda toplanan Londra Bildirgesinde Gelecee baktmzda, srekli deien dnyada, AYAnn rekabet gcn korumak ve kresellemenin getirdii zorluklarla mcadele edebilmesini salamak amacyla,


yksekretim sistemlerimizi srekli olarak bu deiimlere adapte etmek ihtiyacnn bilincindeyiz denilmektedir. Artk byk lde ekonominin motoru haline getirilmi olan niversiteler iin, Londra Bildirgesinde eitlilikleri korunan, yeterli mali kaynaa sahip, zerk ve hesap verebilir gl yksekretim kurumlarnn nemi vurgulanmaktadr. Bildirgede yeterli mali kaynan nereden gelecei konusunda ihtiyatl bir dil kullanlmaktadr. Avrupa Komisyonu Eitim ve Kltr Genel Mdrlnn mali destei ile EURYDCE Avrupa Birimi tarafndan 2008de Avrupada Yksekretim Ynetimi Politikalar, Yaplar, Finansman ve Akademik Personel balkl bir rapor yaynlanmtr31. Raporda, Avrupa lkelerinin pek ounun yksekretim sektrnn mali srdrlebilirliinin salanmas iin ulusal stratejik nceliklerin ana hatlarn izen zel politikalar belirleyen belgeleri tantma srecinde olduu ya da uygulamakta olduu belirtilmektedir. Somut politika zmleri lkeden lkeye farkllk gstermesine karn baz orta vadeli hedeerin belli olduu vurgulanmaktadr. Bunlar unlardr: 1. Yksekretim iin kamu maliyesini gelitirme. 2. Mali kaynaklar ynetmek iin kurumlara daha fazla zerklik verilmesi. 3. Sonularla nansman arasnda dorudan balant kurma. 4. Finansman kaynaklarnn eitlendirilmesi olduu kadar aratrma kurumlaryla, irketlerle ve blgesel yetkililerle ortaklk kurmay tevik etme.

38

31 http://www.eurydice.org.


Bologna Srecinin nemli aktrlerinden olan Avrupa Komisyonu ve EURYDCEin (nformation on Education Systems and Policies in Europe), yksekretimin ynetiminden, mali kaynaklarn ynetimini dndklerini belirtilen yukardaki alntlar, kamu nansmanna dayal demokratik ve zerk Avrupa niversitelerini (piyasann doas ile badamayacan bile bile), irketlerle ortakla davet etmektedir. Rapora gre,zel sektrdeki kaynaklarn yksekretimi topluma (YN:piyasalara) daha fazla yaklatrmasnn inkar edilemez bir katks vardr. zel sektrle ortakln farkl biimlerde kurulabilecei ifade edilmektedir. Ekonominin tm sektrlerinin yksekretim kurumlarnn temel ve uygulamal aratrmalarna katlm, sanayi sektrndeki uzmanlarn kamu yksekretim kurumlarnda ders vermeleri, patentler ve telif haklaryla deiim karlnda program nansman, bilimsel ve teknolojik i yaplarn paylam ve transfer srelerinin hzlandrlmas ve altrdklar mezun saysna gre irketlerden mali getiri. Bu son konu, yksekretimden yararlananlarn yksekretime deme yapmalar anlamna gelmektedir. Bunun altnda yatan ise irketlerin yksekretimi, mali ltlerle nanse ederek kendi igcnn eitimine katkda bulunmas kridir.

39

Anlalaca zere, bir yandan bilim emekilerinin dier yandan da retimde alan diplomal emekiler zerinden elde edilen mutlak ve nispi artdeeri artrmak zere yksekretim kurumlarn ynetmenin farkl yntemleri zerinde zenle alan Avrupa Komisyonu, Bologna Srecinin rtk gndemini aka ortaya koymaktadr. Leuven ve Louvain-la-Neuve, 28-29 Nisan 2009daki Bildirgede32, gelimeler deerlendirilmi, artk giderek somutlaan hedeer32 www.yok.gov.tr, eriim tarihi: 11.12.2010


konulmaya balanmtr: Bu hedeer, u kavramlarla ifade edilmektedir: Kazanlar, sosyal boyut: eit eriim, yaamboyu renme, istihdam edilebilirlik, uluslararas aklk, hareketlilik, nansman Leuven Bildirgesinde nansman konusu ok zenli bir dille ele alnmakla birlikte, yksekretimin zelletirilmesine dnk hedeeri iinde barndrmaktadr.Yksekretim kurumlar, sosyal ihtiyalara cevap verebilme ve hesap verebilir olma ile ilgili artan beklentilerle birlikte daha fazla zerklik kazanmlardr. Kamusal sorumluluk erevesinde, zerk yksekretim kurumlarnn srdrlebilir geliimi ve eit eriimin garantilenmesi iin devlet kaynakl nansmann ana ncelik olmay srdrdn teyit ediyoruz. Yeni ve eitli nansman kaynaklar ve yntemleri bulmak iin daha fazla dikkat sarf edilmelidir.

40

Bologna Srecinde Budapete/Viyana Bildirgesi (2010) en son geliimi gstermektedir. Bildirgede, Avrupa Yksekretim Alan yaratma amacyla gelinen aamadaki gelimelerin ok olumlu olduu ynnde deerlendirme yaplm, Bologna Bildirgesini 47 lkenin imzalam olduu belirtilmitir. Bildirgede yer alan aadaki ifade, niversitelere yklenen ilevi aka ortaya koymaktadr.Yksekretimin, bilginin gittike daha da itici g olduu bir Dnyada sosyal ve ekonomik kalknmann ve yenilemenin asl lokomoti olduuna kani olmu durumdayz.

Bologna srecinin kukusuz kltrel ve toplumsal ynleri bulunmaktadr. Ancak projenin snfsal ynyle niversitelerin, mevcut dzenin yeniden retiminin, dier bir deyile de sermaye snfnn ihtiyalarn karlamak zere bir yaplanma olduu aktr. Yksekretim iktisadi amalar iin arasallatrlmtr. Kltrel motiere zaman zaman gnderme yaplsa da, Bologna sreci yksekretimin iktisadi akl olmutur. rnein Nisan 2009 Leuven


Bakanlar Konferans Bildirgesinde, renci ve retim yelerinin hareketlilii, sosyal boyut ve yaamboyu renme gibi insani gelime bakmndan olumlu deerlendirilebilecek kavramlar ska vurgulanmaktadr. Bununla birlikte, gerek hareketlilik, gerekse dikkate alnan sosyal boyut ve yaamboyu renme frsatlarnda Avrupa iinde dahi kutuplamann oluaca aikrdr. Dnya zerinde eitsizliklerin giderek artt ve gelimi kapitalist lkelerin ekim corafyalar haline geldii dnlrse, hareketliliin, kltrel merak ve ilginin dnda Bat (Avrupa ) ynnde olmas muhtemeldir. te yandan sosyal boyut, ierii en mulak, adnda geen sosyallii pek az ieren bir hedef olarak deerlendirilebilir. Yaamboyu renme ise, belirsiz istihdam koullarnda, i iin gerekli olabilecek tm renme sorumluluunu bireylere (dolaysyla piyasaya) brakan bir anlaya hizmet eder niteliktedir. 1999daki resmen ilanyla birlikte 11 yl akn bir sredir yksekretim,Bologna Sreci ad altnda gerek Avrupa, gerekse Trkiyede sermayenin ncelikleri temelinde ve piyasa mekanizmasna gre yeniden ekillendirilmektedir. Bologna Sreci, kalite gvencesi, ortak alan ve akreditasyon gibi. adlar altnda vizyondan misyona, programlardan aratrmaya, asistanndan profesrne, akademik kararlardan ynetsel ileyie tm srece mdahale eden bir projedir. Hibiri Avrupa Yksekretim ve Aratrma Alannn dnda kalmamak zere: Eitimi; geliim, bilinlenme, yaratclk, eletiri, hmanizma ve toplamda emek ile hayattan uzaklatrp neoliberal muhafazakr bir srdrm aracna, Kamu niversitelerini; zelletirerek yksek retim irketine (mtevelli heyetleri ile ynetilen paral kr eden kurumlara),41


renciyi; kamusal eitimi kaldrp paral eitimi karlayabilmeleri iin mterilere (dolaysyla kredilerle yaamboyu banka borlusuna), Bilgi emekileri-akademisyenleri; kurumsal zerklik ve akademik zgrlkleri kaldrp performansa dayal szlemeli, para ba alan bilim iilerine dntrmektedir. Dnyada ve Trkiyede giderek ykselen yksekrenim mezunlarnn isizliine ramen paral yksekretimi kitleselletirerek ve meslekleri deersizletirerek mezunlar, emekileri emek piyasasnda birbirinin rakibi haline getirmekte, Yaamboyu renme altnda insani ve mesleki geliim hakk saylmas gereken hizmetii eitimi de piyasalatrmakta, metalatrmakta ve deersizletirmektedir. Trkiye ise, AYA-Avrupa niversite Alanna resmen Kemal Grzn YK Bakanl dneminde 2001de dahil olmu, Grz-Tezi-zcan dnemlerinde neredeyse hibir anlay farkll olmadan YKn de merkezi gc de kullanlarak Bologna Srecinin gereklerini de en hzl yerine getiren lkelerin banda gelmitir. Grz AYAy imzalamtr. Tezi dneminde ortaya kan 2005/2006daki Strateji Raporu, YDEK ve ADEK birebir Bologna Srecinin istemlerine uygundur. Cumhurbakan Gl ve Bakan zcan, TSAD ile birlikte dzenlenen baz toplantlarda yer alm olup mtevelli heyetleri dahil hzla srecin tamamlanmasndan yana tavr gstermitir ve hl gstermektedir. Bununla beraber, geni kesimlerin, ayn Kamu Personeli Rejimi reformunda olduu gibi, niversite mensuplar ve toplum tarafndan

42


srecin farkna bile varlabildiini sylemek g gzkmektedir. Dolaysyla neredeyse hibir diren de gelitirilemeden 2001-2008 dneminde byk oranda Bologna Srecinin gerekleri uygulamaya geirilmitir. Bugn Anayasal kstlar da olup mtevelli heyetlerinin oluturulmas ve Vakf altnda olsa bile biimsel olarak tmden irket niversiteleri alabilmesi dnda nemli bir eksiklik kalmamtr. Yksekretimin tmden paral hale getirilmesi asndan ise, sosyal artlar dnda, yasal bir kst bulunmamaktadr. Dnyada ve Avrupada niversitelerin dnmnn nitelii ve ynne ilikin bu genel deerlendirmeler nda, Bologna Srecinin dinamikleri, aktrleri ve organlar izleyen blmde etraca incelenmitir.

43


II. BOLOGNA SREC: NVERSTELER PYASA LE UYUMLULATIRMA PROJES A. Sreci Balatan Dinamikler Bologna Sreci biimsel olarak Bolognada 1999da 29 Avrupa lkesi Eitim Bakannca deklere edilen bir Bildirgeye dayanmaktadr. Aslnda 2010 ylna kadar Avrupa Yksekretim Alan (AYA) oluturma sreci olarak adlandrlmakta idi. Buna daha sonra Avrupa Aratrma Alan oluturulmas ve bunlarn tm dnyaya yaygnlatrlmas hedeeri de eklendi33. Bologna Sreci, niteliksel olarak ise, yksekretim srecinin tmden metalatrlmas ve piyasa koullarna (sermayenin ihtiya, ncelik ve kararlarna) balanma srecidir. Eer bir benzetme yaplrsa Sovyetlerin dalmas ile Bologna Sreci yakn tarihsel dnemin olgulardr ve Sovyetler Birliinin dalmas Bologna misyonunu glendirmi olarak kabul edilebilir. Rusya ve ine kadar sermayenin kresellemesine paralel bir ekilde aslnda zaten kresel olan bilgi ve teknolojinin tmden sermaye ile uyumlulatrlmas ve sermaye tarafndan denetimi sreci balatlmtr. Lizbon Konvansiyonunun sekretaryasn yrten ve Bologna zleme Grubu yesi UNESCOCEPES, (UNESCO Avrupa Yksekretim Merkezi); kendi resmi sitesinde tarihi baarlar arasnda unlar da saymaktadr: zellikle Dou Blokunun dalmasndan sonra (...) 1990lardan balayarak AB ile uyum iinde Gney ve Merkez Avrupada yksekretim reformlar ynetilmi, Dnya Bankas (DB), OECD ve dier uluslararas alar ve organizasyonlarla ibirlii glendirilmitir34.

44

33 bologna.yok.gov.tr adresindeki bilgiler ve bildirgeler eriim tarihi: 05.09.2010 34 www.cepes.ro eriim tarihi: 05.09.2010


Trkiyede Yksekretim: Eilimler, Sorunlar ve Frsatlar Yksekretim Sistemi zerine 17 Trk niversitesinin EUA-IEP Kurumsal Deerlendirme Raporlarna Dayanan Gzlemler ve neriler (TSAD-T/2008-10/473) adl raporun sunumunda IEP Ynlendirme Komitesi Bakan srecin dinamiini u ekilde dillendirmektedir: ...giderek azalan kamu nansman ve yksekretim gelirlerinin zelletirilmesine ynelik kresel eilim: Tm bunlar deiimin itici gc olmu ve yksekretim asndan yeni koullar yaratmtr35. Tccar, sanayici ve nans evrelerinin niversitelerle pek ok adan ilikisi ve ilgisi kurulabilir. Ama her eyden nce TSAD iin sanayi ve hizmet kesiminin rekabet gcnn artrlarak , uluslararas entegrasyon hede dorultusunda, uluslar aras ekonomik sistemde yer almas esastr.36 TSADn ana amac tznde piyasa ekonomisinin hukuksal ve kurumsal altyapsnn yerlemesine ve i dnyasnn evrensel i ahlak ilkelerine uygun bir biimde faaliyette bulunmasna alr. eklinde iki temel noktada toplanmakta ve ana faaliyet olarak TSAD, uluslararas entegrasyon hede dorultusunda Trk sanayi ve hizmet kesiminin rekabet gcnn artrlarak, uluslararas ekonomik sistemde belirgin ve kalc bir yer edinmesi gerektiine inanr ve bu ynde alr denmektedir. Yani sermaye snf asndan yksekretim (ve niversiteler), hizmet (bir meta, bir mal) hizmet kesimi (sektr niversite iletmecilii) olarak grlmekte, dolaysyla TSADn temel faaliyet konularndan biri olarak kabul edilmekte; ayrca35 TSAD 2008: s. 13. 36 Ayn.

45


piyasalardan ayr bir mentalite ile ilerse hem retim ekli, hem de ideolojik anlamda piyasaya alternatif bir g olarak alglanmakta, dolaysyla kontrol edilmesi, en azndan piyasa mekanizmas ile uyumlulatrlmas gereken bir g saylmakta, amalarna ulamada nemli bir ara (medya, ideolojik aygt), dolaysyla kullanlmas gereken bir ajan olarak grlmektedir. Eitim alannda kreselleme; sadece Bat eitim kltrnn ya da herhangi bir deer veya kltrn egemenliinden deil, kapitalist sistemin srmesi iin gerekli olan kresel ekonominin rgtlenmesini salayan bir dizi ekonomik-politik dzenlemelerden olumaktadr. Avrupa Birlii de 2000 ylnda Lizbonda gelecek 10 yl iin kendisine yeni bir stratejik hedef belirlemektedir: Dnyann rekabet gc en yksek ve dinamik bilgiye dayal ekonomisi olmak. Eitim alan, bu hede gerekletirmenin en nemli aralarndan biri olarak tanmlanm olup, bu strateji 1999da 23 lkenin katlmyla Avrupa Yksek renim Alan (AYA) oluturma giriimi olarak balayan Bologna srecinin temel referanslarndan biridir. Bugn bu srece dahil olan lke says 47ye ulamtr. Bologna Sreci sermaye gruplarnn yksekretim irketi kurmas deil (bu zaten ngiltere ve ABD bata olmak zere pek ok lkede vard), mevcut tm yksekretimin sermayenin nceliklerine ve sermaye gruplarnn ynetimine geirilmesidir. DT-GATSn; eitim ve salk dahil her tr sosyal hak ve ihtiyalarn metalatrlmas, kamunun kltlmesi ve piyasalarn tek belirleyici mekanizma haline getirilmesini amalayan sosyal hizmetlerin zelletirilmesi artnn bir paras konumunda bulunmaktadr. AYA ve AAA veya Bologna Srecini zetlemek gerekirse,

46


1. Tm dnya yksekretim ve niversite anlay, kurum ve organizasyonunun, 2. Piyasa ncelikleri ve sermayenin kresellemesi temelinde, 3. Tm emek, retmen, akademisyen ve aratrmac gcn metalatrmak zere, 4. ABD-Anglosakson modeline uygun ekilde yeniden dzenleyerek; 5. Akademisyenlerin zerk varln (niversite zerklii ve akademik zgrlkleri), 6. zgr dnceyi 7. Gerei aramann farkl yollarn, farkl bilme biimlerini ortadan kaldrma srecidir. Sonuta, kapitalizmin 1970lerin sonlarnda girdii krizden kmak iin sermaye birikim rejimini deitirmeye ynelik yeni araylara girmesi (kreselleme, nansallama ve askeri harcamalarn art) ve 1990larda da reel sosyalizmin k, gelimi kapitalist lkeler bata olmak zere tm kapitalist dnyada sosyal devlet uygulamalarnn, bylece de kamusal eitim, salk ve sosyal gvenlikgibi sosyal refah harcamalarnn ciddi lde budanmaya baland bir sreci balatmtr. Bu sre, eitim alannda ve zellikle niversitelerde etkisini abuk gstermitir. 1998 Sorbonne ve 1999 Bologna Deklarasyonu krlma noktas saylrsa, piyasa koullar iinde kresel yksekretim sektr oluturmak ve her bir yksekretim kurumu (yksekretim rmas) iin de bu piyasada i grebilmek ve payn artrabilmek temel ama olmutur. Maln trlerini, kalite ltlerini ve kalitesini, yatn, sunucularn, tketici-yararlanclarn, alma-i koullarn, ynetimlerini, sahiplerini artk AYA-Avrupa Yksekretim Alan (Bologna Sreci) belirlemektedir. Dahas liberal piyasa ilkelerine bile aykr bir ekilde AYAnn yksekretimde OPEC gibi kartel

47


rol stlendii, ayn zamanda oligopol bir piyasa oluturduu sylenebilir. B. Srecin Aktrleri, Organlar ve Ajan(s)lar Bologna Sreci, piyasa dzeneine bal yksekretim ve aratrma sektr oluturma ve bu alan kreselletirme sreci olarak tanmlanrsa, srecin ana sahipleri de ok kabaca nans sermaye ve onlarn yksekretimdeki temsilcileri eklinde zetlenebilir. YK, Bologna srecini u ekilde tanmlamaktadr. Bologna Sreci, 2010 ylna kadar Avrupa Yksekretim Alan yaratmay hedeeyen bir reform srecidir. Pek ok uluslararas kuruluun ibirlii ile 46 ye lke (Karaban bamszln ilan etmesiyle ye lke says 45ten 46ya ykselmitir) tarafndan oluturulan ve srdrlen, allmn dnda bir sretir.37 Bir baka deyile Bologna Sreci, niversite ve akademisyenlerin karar vericisi olduu bir sre deildir, onlar amakta ve dzenlemektedir. AYA-Avrupa Yksekretim Alannn resmi ana organ BFUGBologna zleme Grubu olmakla birlikte, ana karar vericileri ilgili lke Ulusal Eitim/Bilim Bakanlardr. Bakanlar toplantlar genelde iki ylda bir Bakanlar Konferanslar eklinde yaplmakta ve aldklar kararlar Bildirge/Deklarasyon olarak duyurulmaktadr. Avrupa d lkelere de aktr, hatta byle bir genileme de srecin hedeeri arasndadr. Bologna Sreci, temel olarak uluslararas, ulusal ve kurumsal olmak zere dzeyde yrtlmektedir.37 http://bologna.yok.gov.tr/ eriim tarihi 05.09.2010. Kazakistann da katlmyla 47ye ykselmitir. Bologna Srecine ye lke says

48


Uluslararas veya merkezi karar organlar; AYAya ye lke Eitim Bakanlar, Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kltr Organizasyonu Yksekretim Merkezi (UNESCO-CEPES), Avrupa Komisyonu, Avrupa Konseyi, OECD Avrupa niversiteler Birlii (EUA), Avrupa Yksekretim Kurumlar Birlii (EURASHE), Bologna zleme Grubu (BFUG), Avrupa Ulusal renci Birlikleri (ESIB/ESU), Uluslararas Eitim Avrupa Yaps (EI-ETUCE), Ulusal Akademik Tanma Merkezi (NARIC), Bilgi Merkezleri letiim A (ERIC), Avrupa Yksekretim Kalite Gvencesi Birlii (ENQA), Avrupa Sanayi ve verenler Konfederasyonlar Birlii (UNICE/ BUSINESSEUROPA) gibi kurulular saylabilir. Ulusal dzeyde Bologna Sreci, lkelerin Yksekretimden sorumlu bakanlklar, ulusal rektrler konferanslar/komiteleri, ulusal niversite birlikleri, ulusal renci birlikleri ile kalite gvencesi kurulular, iverenler vb. kurulular tarafndan yrtlmektedir. Trkiyede YK, TSAD, TOBB, AK, YDEK, Avrupa Birlii ve D likiler Birimi, strateji kurullar, ulusal ajanslar, renci birlikleri, Bologna zleme Grubu ve Uzmanlar Takm vb. saylabilir. Yerel kurum dzeyinde, ehrin ticaret ve sanayi odalar, yksekretim kurumlar, faklteleri, blmleri ile renci ve retim grevlileri temsilcileri tarafndan yrtlmektedir. Trkiyede AYA ve 5018 sayl yasa sonras rektrlk, ADEK, BEK, D likiler Osi, strateji kurullar, valilik, ilin sanayi ve ticaret odalar, ulusal ajans, renci temsilcilii saylabilir. Bologna Srecinin anlalabilmesi iin bu organ, kurulu, ajan ve ajanslar tanmlamakta yarar bulunmaktadr.

49


a. Bakanlar Konferans ve Bologna Seminerleri Bologna Sreci ile birlikte ABde yksekretim ile ilgili en nemli kararlar niversite bileenleri, retim yeleri temsilcileri, renci temsilcileri, idari personel temsilcileri ve/ya niversite rektrlerince deil, Eitim Bakanlarnca alnmaktadr. Yani Bologna Bakanlar Toplantlar srecin uluslararas dzeyde en st siyasi seviyesidir. Bunun anlam aktr: niversite zerklii ortadan kaldrlmtr. Yani niversiteler uluslar aras yaplara gdml olarak altrlmak istenmektedir. Srecin demokratiklii ska vurgulanmasna karn bunun gerek olmad ortaya kmaktadr. Aksine niversite, piyasa aktrlerine, bunlarn devlet yaps iindeki temsilcilerine yani siyasi iktidarlara gbekten bal hale dntrlmektedir. AYA karar da bakanlar konferansnda deklere edilmitir. 1999dan beri dzenli olarak takip edilecek yntemler ile gelecek iki yl ierisinde gerekletirilmesi planlanan ncelik alanlarn belirlemek ve son iki yl ierisinde kaydedilen ilerlemeler hakknda durum deerlendirmesi yapmak zere her iki ylda bir Bologna lkeleri yksekretimden sorumlu Bakanlarnn katlm ile Bakanlar konferans dzenlenmektedir. 1999da Bolognada gerekletirilen konferansn ardndan, dier toplantlar 2001 ylnda Pragda, 2003te Berlinde, 2005 ylnda Bergende, 2007 ylnda Londrada, Nisan 2009da Leuvende yaplmtr 38. Bakanlar konferanslarnn yan sra, Bakanlar Konferanslarnda belirlenen ncelikli konular ile konferanslar sonunda yaymlanan bildirilerde belirtilen hedeerin uygulanmas ile ilgili glkler ve ibirlii kurulmas hakknda Bologna Seminerleri ad altnda, Avrupada pek ok seminer, toplant ve altaylar dzenlenmektedir.38 http://bologna.yok.gov.tr/ eriim tarihi: 05.09.2010

50


b. BG-Bologna zleme Grubu Bu grup, 2001 Prag Avrupa Bakanlar Toplantsnda kurulmutur. Bakanlar Toplantsndan sonraki en st oluum Bologna Sreci zleme Grubudur (Bologna Follow-Up Group, BFUG). Uluslararas dzeyde, Bologna Srecinin (Bakanlar toplantlarnda belirlenen) ngrd hedeerin ulusal dzeyde uygulanmasn ve takip edilmesini salarlar. Bunlarn gerekletirilebilmesi iin alnacak nlemlerin karara balanmas, srecin geliimi ve koordinasyonundan sorumludurlar. Grup, Bologna Srecine dahil olan lkelerin temsilcilerinden olumaktadr. Ayrca Bologna Srecine ye olan 47 lkenin yannda oy kullanma hakkna sahip Danman ye olarak u kurulular yer almaktadr39 : Avrupa Komisyonu (European Commission), Avrupa Konseyi (Council of Europe), UNESCO Yksekretim Merkezi (UNESCO-CEPES), Avrupa niversiteler Birlii (European University Association, EUA), Avrupa Ulusal renci Birlikleri (The National Unions of Students in Europe, ESIB, mevcut adyla ESU), Avrupa Yksekretim Kurumlar Birlii (European Association of Institutions in Higher Education, EURASHE) ve Avrupa Yksekretim Kalite Gvencesi Birlii (ENQA European Association for Quality Assurance in Higher Education),51

39 http://www.yok.gov.tr/katalog/bologna_kitabi_web_icin.pdf , eriim tarihi: 05.09.2010


Uluslararas Eitim Avrupa Yaps (EI ETUCE Education International Pan-European Structure), OECD-Ekonomik birlii ve Kalknma rgt (Organization for Economic Co-operation and Development), BUSINESS EUROPE- Avrupa s Dnyas Konfederasyonu (The Confederation of European Business: eski ad Avrupa Sanayi ve verenler Konfederasyonlar Birlii /UNICE Union of Industrial and Employers Confederations of Europe). BFUG faaliyetlerini desteklemek zere oluturulan BFUG Ynetim Kurulu (BFUG Board)nun grevleri, srecin baarl bir ekilde yrtlmesini salamak, alma programnn uygulanmasn takip ve koordine etmektir.4052

c. Avrupa Konseyi (Council of Europe) Avrupa Konseyi 1949da Avrupa apnda insan haklar, demokrasi ve hukukun stnln savunmak amacyla kurulmu, hkmetler aras bir kurulutur. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, Avrupa Konseyine baldr. Hemen tm Avrupa lkeleri yedir. d. Avrupa Komisyonu (European Commission) Avrupa Komisyonu ya da tam adyla Avrupa Topluluklar Komisyonu (Commission of the European Communities), Avrupa Birlii politikalarnn tasarlaycs ve koordinatr, baka bir deyile Avrupa Birliinin yrtme organdr. Mevzuat nerileri hazrlayp, Avrupa Parlamentosu ve Avrupa Konseyine sunar. Bu organlarca hazrlanan bte ve programlar uygulamakla ykmldr.40 Bologna Sreci Nasl liyor?, http://bologna.yok.gov.tr/index.php?page=yazi&c=1&i=50, eriim tarihi: 05.09.2010


Uluslararas platformlarda ve uluslararas antlamalarn mzakerelerinde bilhassa ticaret ve ibirlii alannda Avrupa Birliini temsil eder. 27 komisyon yesinden oluur. Komisyon yelerinin her biri farkl bir politika alanndan sorumlu bir genel mdrle bakanlk eder. Bu yeler kendi ulusal hkmetlerinin isteklerinden bamsz hareket etmek zorundadrlar. Komisyonun bakan, Avrupa Parlamentosunda yaplan gven oylamas sonrasnda seilir. Bakan ve Komisyon yeleri ye lke hkmetleri tarafndan uzlama yoluyla atanr ve ancak Avrupa Parlamentosu tarafndan grevinden alnabilir.41 e. UNESCO-CEPES Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kltr Organizasyonu Yksekretim Merkezi (The UNESCO CEPES European Centre for Higher Education) Amac, yksekretim alannda renci, retmen ve aratrmac deiimleri de dahil yksekretim alannda ye bulunan Merkezi, Dou ve Gneydou Avrupa lkeleri ile bilgi paylam, ibirlii ve teknik destek salamaktr. 21 Eyll 1972de UNESCOnun Romanya-Brkseldeki toplantsnda Pan-Avrupa, Kuzey Amerika ve sraili ierecek ekilde oluturulmutur. UNESCO-CEPES, Sovyetler Birliinin dalmas ile birlikte renci ve retim eleman deiimi ve ortak yksekretim programlarnda daha nemli bir rol oynamaya balanmtr. 1992de yksekretim ve aratrma alannda niversiteler, alt blgeler, blgeler ve uluslar aras ibirliklerini artrmay ve gelimekte olan lkelerde ulusal41 http://tr.wikipedia.org/wiki/Avrupa_Komisyonu

53


yksekretim kapasitelerini artrmay ana amalarndan biri olarak saymtr.42 Nisan 1997 Lizbon Konferansnda Lizbon Tannrlk Konvansiyonu (Council of Europe/UNESCO Convention on the Recognition of Qualications Concerning Higher Education in the European Region) ilan edilmi ve UNESCO-CEPESe konvensiyonunun ortak sekreterya (Co-Secretariat) grevi verilmitir. 1990lardan balayarak AB ile uyum iinde Gney ve Merkez Avrupada yksekretim reformlar ynetilmi, Dnya Bankas (DB), OECD ve dier uluslararas alar ve organizasyonlarla ibirlii glendirilmitir Eyll 2003te UNESCO-CEPES; Ocak 2010a kadar tamamlanmas hedeenen AYA oluturulmas iin kurulan BGin (the Follow-up Group of the Bologna Process (BFUG) danma kurulu yesidir.43 f. OECD Ekonomik birlii ve Kalknma rgt (Organization for Economic Co-operation and Development ) OECD, dnyann en byk ekonomi-nans ibirlii rgt saylr. OECD, II. Dnya Sava sonras Avrupann Marshall Plan erevesinde yeniden yaplandrlmas amacyla 1948 ylnda kurulan Avrupa Ekonomik birlii rgtnn (OEEC) dorudan mirassdr. 14 Aralk 1960 tarihinde imzalanan Paris Szlemesine dayanlarak kurulmutur. Trkiye de OECDnin kurucu yeleri arasnda yer almtr ve stanbulda da ubesi bulunmaktadr. En son srailin de alnmas ile ye says 31 olmutur.42 1992 The UNITWIN/UNESCO Chairs Programme 43 http://www.cepes.ro/cepes/history.htm eriim tarihi: 05.09.2010

54


g. BUSINESSEUROPE Avrupa dnyas Konfederasyonu ( The Confederation of European Business ) Bologna Srecinin temel karar vericileri (ayn zamanda ye kurulular) arasnda Avrupa Komisyonu ve Avrupa Konseyinin yan sra eski adyla UNICE Union of Industrial and Employers Confederations of Europe (Avrupa Sanayi ve verenler Konfederasyonlar Birlii) de yer almakta, dolaysyla TSAD da bu srecin ana taraarndan biri konumunda bulunmaktadr. 1949da kurulmu olup, 2007de Avrupa dnyas Konfederasyonu (BUSINESSEUROPE - the Confederation of European Business) adn alyor. Bugn 34 lkeden 40 ye federasyondan olumakta, 20 milyondan fazla irketi temsil etmektedir. 2010-2014 ajandasnda srdrlebilir bymeyi hedeemekte, bunu dinamik ve inovatif kaynak kullanm ve etkili ekonomi ile salayabileceini belirtmektedir.44 h. AB-Avrupa niversiteler Birlii (EUA-Eurepean Universities Association): Avrupa niversiteler Birlii, Association of European Universities ve the Confederation of European Union Rectors Conferencesnun 31 Mart 2001de Salamankada birleme karar ile olumutur. Yani Avrupa Rektrler Konfederasyonu (CRE) EUAya dnmtr. Bu Federasyon Avrupa niversitelerini temsil etmektedir. Merkezi Brkseldedir. Bugn kurulua 46 lkeden 850yi akn yksekretim kurumu yedir. AB, Avrupa genelinde yksekretim kurumlarnn btnlemesini salayarak Avrupa Yksekretim ve Aratrma alanlarnn44 http://www.businesseurope.eu/content/default.asp?PageID=601 eriim tarihi: 05.09.2010

55


oluturulmasn hedeemektedir. Bu erevede ibirliklerine ynelik olarak yelerine kurumsal geliimlerini destekleyecek hizmetler sunmakta, yksekretimde kalite kltrnn olumas konusunda rehberlik salamaktadr. Kurumsal Deerlendirme Program da bu almalar kapsamnda oluturulmu bir projedir. EUAya bal baz komisyon ve alma gruplar da bulunmaktadr. Bunlardan en nemlilerinden biri Avrupa niversiteler Birlii Kurumsal Deerlendirme Uzman Grubu (EUA-IEP)dur. EUA-IEP deerlendirme ekip havuzunda 20 Avrupa lkesinden 42 uzman yer almaktadr. i. AYKB-Avrupa Yksekretim Kurumlar Birlii (EURASHE European Association Institutions in Higher Education) 1990da kurulan EURASHEe Avrupadaki lisans-yksek lisans dzeyinde aratrma ve eitim yapan her tr yksekretim kurumu (Colleges, Polytechnics, University Colleges, Universities of Applied Sciences and Universities) ye olabilmektedir. 2007de dier yksekretim iddias tayan kurum ve paydalarn da yelie kabul edilebileceine karar verilmitir. Kuruluun amac bulunmaktadr: Ulusal ve uluslararas dzeyde yksekretim ibirlikleri, yksekretimin gelitirilmesi, yksekretimin uluslararaslatrlmas. Temel amalar arasnda AYA ve AAAy oluturma, uluslararas ibirlii, her tr bilgi deiimi, Avrupa Aratrma Alan dndakilerle (u anda Kazakistan, Kanada ve Suriye ile ibirlikleri var) ve benzer amalara ynelik her tr kurulula gvenli ibirlikleri yapma gibi hedeer saylmaktadr. Avrupa yksekretim eitimi dngsnde mezunlarn istihdam edilebilirlii ve yaamboyu renme srekliliine bireysel giri ynelimleri odak noktas olarak belirtilmektedir.

56


2009da Bologna Srecinin hedeeri kendi hedeeri saylm ve zgl rol ulusal zelliklerin korunmasndan daha ok yksekretim kurumlarnn Avrupa dzeyindeki ibirliklerinin oluturulmas eklinde vurgulanmtr. EURSAHE, 2001den beri Bologna Srecinde yksekretim kurumlarnn temsilcisi olmasnn yan sra; kalite gvencesi srecinde AYKGB (ENQA), AB (EUA) ve AB (ESU) ile birlikte Avrupa Kalite Gvence Rehberinin (the European Quality Assurance Register (EQAR) hazrlanmasnda da yer almtr. j. AB-Avrupa renciler Birlii (ESU-European Students Union) 1982de kurulmutur. ESIB (The National Unions of Students in Europe) 2007deki 52. Genel Kurul toplantlarnda, kuruluun grevini tam olarak yanstamad gerekesiyle logosunu ESU (European Students Union: Avrupa rencileri Sendikas) olarak deitirmitir. ESIBin kurulu amac Avrupa seviyesinde rencilerin ulusal ve uluslararas kurulular dzeyinde; AB, BFUG, Avrupa Konseyi ve UNESCO ve dier tm ilgili kurumlar nezdinde, eitimsel, sosyal, ekonomik ve kltrel ilgi ve ihtiyalarn temsil etmek ve desteklemektir. ESU, 37 lkeden 46 ulusal renci konseyini bnyesinde barndrmakta, dolaysyla, 11 milyondan fazla renciyi temsil etmektedir. Merkezi Brkseldedir. Bologna Srecinin danma kurulu yesidir. k. Uluslararas Eitim Avrupa Yaps (EI Education International Pan-European Structure) EI-Pan Avrupa Yaps, Avrupa Blgesindeki AB yesi lkeler ile Avrupa Serbest Ticaret Blgesi (EFTA-the European Free Trade

57


Association) lkelerinin ye kurululardan olumaktadr. EI; Yksek retim ve aratrma alannda alanlarn sendikalarn temsil eden Avrupa Eitim Sendikalar Komitesine (ETUCE-the European Trade Union Committee for Education -) baldr. Bologna zleme Kurulu danman yesidir. EI Pan-Avrupa yaps yksek retim ve aratrma alannda ibirliini gelitirmek ve bu gelimeleri etkilemek iin ibirlii amacndadr. EI Pan-Avrupa Yaps ylda iki kez, yksek retim politikalarndaki son gelimeleri grmek zere Yksekretim ve Aratrma Daimi Komitesi (HERSC) toplants dzenlemektedir. Ayn zamanda Bologna Sreci Bakanlar Konferans ve UNESCO-OECD Eitim Konferanslar gibi kararlarn sonularn deerlendirmektedir. 2020 vizyonu olarak Avrupa Komisyonunun 2000 Lizbon stratejisinde de belirttii amac benimsemektedir: Bilgi ve bululara dayal gelien bir ekonomi, Daha etkili kaynak ynetimi, daha evreci ve rekabeti bir ekonomi, Sosyal ve blgesel uyumlar da salayan yksek istihdam yaratan bir ekonomi. Bu dorultuda Youth on the Move ad altnda renci ve retmen deiim programlarn ve yeni beceriler, yeni iler (An Agenda for New Skills and Jobs) slogan altnda da istihdam yaratmaya ynelik yenilikleri desteklemektedir.4545 etuce.homestead.com/ETUCE.../ETUCE_Final_Newsletter_June_2010_eng.pdf, eriim tarihi: 05.09.2010.

58


l. Doktora Adaylar ve Gen Aratrmaclar Avrupa Konseyi (EURODOC - the European Council for Doctoral Candidates and Junior Researchers 2001de eitli gen aratrmac ulusal organizasyonlar AB konseyinin bakanlnda svein Uppsala kentinde toplanm, 2002de spanyada birlik kurulmu ve 2005te AB nezdinde uluslararas organizasyon olarak tannmtr. Merkezi Brkseldedir. EURODOCa 35 ulusal organizasyon yedir. Ulusal organizasyonlara gen aratrmaclar (doktora aday ve rencileri ile mezuniyet sonras bir yl boyunca doktorlar) ye olabilmektedir. EURODOCun (Gen Aratrmaclar Avrupa Federasyonu) amac; hareketlilik, alma koullar, kariyer basamaklar, doktora ynetimi ve eitimi gibi eitli balklar altnda doktora ve aratrma srecini izlemektir. 2003te Berlin Bakanlar toplantnda Bologna Sreci Avrupa Aratrma Alan oluturmak zere doktora programlarna gnderme yaplm, bu srete doktora ve aratrma programlar ile ilgili seminer ve projelere aktif destek vermitir. 2007de Bologna Follow-Groupun orta olarak tannmtr. m. Yksekretimde Avrupa Kalite Gvence Birlii (ENQA European Association for Quality Assurance in Higher Education) ve Bamsz Ajanslar 2000de bir iletiim a olarak Avrupa Yksekretim Alannda yksekretim kurumlarnn birbirleri ile uyum iinde ve kyaslanabilir kalite dzeyinde hizmet vermelerini dzenlemek ve izlemek zere oluturulmu ve 2004te bu a bir birlie dntrlmtr.

59


Birlie, Bologna Srecine ye lkelerin kalite gvence ajanslar ye olabilmektedir. Bir bakan, iki bakan yardmcs, ynetim kurulu ve genel kuruldan olumaktadr. Merkezi Helsinkidedir Birlik, 2005 ylnda Bologna Sreci ierisinde bu konuda yaplan almalar ve nerileri Avrupa Yksekretim Alannda Kalite Gvence lke ve Standartlar Raporunda yaynlamtr. Bu raporda yaynlanm olan ilke ve standartlar gnmzde bu alanda yrtlmekte olan almalara rehberlik etmektedir. Bu kapsamda, her lke kendi eitim sistemine uygun kalite gvence standartlarn ortaya koymakta ve bu standartlar nda kendi eitim sistemlerini deerlendirmektedir. Ancak i deerlendirme yeterli olmayp, akreditasyon iin d ajanslar art gzkmektedir.60

D deerlendirme ve akreditasyon srecinin temel kurulularndan biri bamsz (daha dorusu irket) denetleme ajanslardr. ENQA bunun ilkelerini belirlemekte ve belirli rmalara yetkilendirme yapmaktadr. Trkiyedeki Ulusal Ajans, YDEK, ADEK, MDEK gibi sahip ve ajanslar izleyen ksmda verilmitir. C. Ana Terim ve lkeleri : Kavramlarn Kirletilmesi Bologna Srecini gerekeletirirken sk sk bavurulan baz anahtar terimler bulunmaktadr. rnein bu erevede hazrlanm 2006 YK Strateji Raporunda metalamaya ve piyasa mekanizmalarna ait terimler sk sk tekrarlanmakta, hatta Sanal niversitelerden sz edilmekteydi. Dier yandan hmanizma, aydnlanma ve felsefe gibi terimler hi kullanlmamaktadr.


Tablo 1 : 200 Sayfalk Raporda Terimlerin Dillenme SklUzmanlama eitlilik Farkllama Denetim Akademik tannma (Academic recognition) Ykseltme D denetim, Mesleki yeterlilik AccreditionStandart Modler Esneklik Saydamlk Kalite Hizmet Ekonomi Kapital, Sermaye Piyasa Ticaret zelletirme

Performans

9 4 21 12 12 11 6 6

55Bologna EUA Kr irket Hesap Mal 22 6 4 2 26 4 63 16 8 60 12 7 9 10 0 0 0

Ajans

29 1 21 17 112 64 20 31 15 8 6

Gelir cret Har Katk Giriim Rekabet Yarma Liderlik, nclk Hmanizma Aydnlanma

61

Vakf

49

Uluslararas Kresel

Sivil Toplum ST

46 18

7

Avrupa

43

Sosyal Devlet, Sosyal Kalknma, nsani Kalknma Liberalizm, Neoliberalizm 0 Felsefe 1 deoloji 1 Kaynak: Gm, A. (2006).

Kullanlmaktan kanlan kavramlar bir yana brakrsak, Bologna Srecinde dillendirilen kavramlar iki ana grup altnda toplanabilir. Birinci grup eitim-retimin niteliine ilikindir. Bunlar arasnda mezunlarn istihdam edilebilirlii, yaamboyu renmenin sreklilii (continuum of lifelong learning-LLL), tannrlk, dolam ve sosyal boyut gibi kavramlar yer almaktadr.


kinci grup ise daha ok akademik, idari ve mali ynetim alanna ilikindir. Bunlarn bir ksm stratejik planlama, kalite gvencesi, performans, saydamlk, hesapverilebilirlik, eitlenme, payda, mtevelli heyeti, ajans, akreditasyon eklinde saylabilir. a.Tannrlk (Academic Recognition): Biimsel anlamda temel belgelerin; diploma ve eitim-retimin karlkl tannrl anlamna gelmektedir. rtl anlam ise yksekretim sektrnn kresel piyasalara almas srecinde ortak sertikasyonunu oluturmaktadr. b.stihdam Edilebilirlik (Employability of graduates): stihdam edilebilirlik veya esnek piyasalara uygun renci (eleman) yetitirilmesi, bu srece uygun modler eitim ve teknik mfredat iaret etmektedir.62

Resmi belgelerde de bu durum aka ifade edilmektedir. Yksekretim kurumlarnn sorumluluu, istihdam imkanlarna gre mezun vermek deil, imkanlar lsnde talepte bulunan herkese yksekretim imkan sunmak, ancak verdii mezunlar i olmas halinde o ii en iyi yapacak bilgi, beceri ve yetkinliklerle donattn garantileyerek mezun etmesidir46. c.Yaamboyu renme (LLL-Long-Life Learning): Yaamboyu renme, srecin mezunu ve mezuniyet sonrasn ynetme, denetleme ve metalatrma ksm olarak saylabilir. 2007den bu yana yaamboyu renme kavramna daha fazla nem atfedilmektedir. Trkiyede 2004ten bu yana yksekretim kurumlarnda srekli eitim merkezleri, yaamboyu eitim merkezleri, uzaktan46 http://www.yok.gov.tr/katalog/bologna_kitabi_web_icin.pdf, eriim tarihi: 05.09.2010


eitim merkezleri adyla piyasa ynelimli birimler almakta ve Yaamboyu renme altnda eitli paral sertika programlar dzenlenmektedir. Paral formasyon veya sertika programlar zaten vard; ancak mezuniyet sonrasna ynelik piyasalama paras olarak tanmlanmam, ilgili alanda uygulamaya ynelik tamamlayc sertika eklindeydi (rnein retmenlik sertikalar gibi). Bugnk yetkin mhendislik tr ayrtrma, metalatrma ve ticarileme ise daha kstl dzeyde bulunmaktayd. d.Sosyal Boyut: 2005ten bu yana ska ne karlan sosyal boyut altnda giri koullarnn kolaylatrlmas, yeni ve kolay zel yksekretim kurumlar ve ubeleri almas, uzaktan ve aktan eitim, bankalara borlandrma; yksekretimin yaygnlatrlarak renci mterilerinin tabannn geniletilmesi ve kreselletirilmesi anlamna gelmektedir. e.Stratejik Planlama: Kamu Mal Ynetimi ve Kontrol Kanununda Stratejik plan: Kamu idarelerinin orta ve uzun vadeli amalarn, temel ilke ve politikalarn, hedef ve nceliklerini, performans ltlerini, bunlara ulamak iin izlenecek yntemler ile kaynak dalmlarn ieren plan eklinde tanmlanmaktadr. Anglosakson mali ynetim eklidir. Total bir ynetim ve denetlemenin ana paras anlamna gelmektedir. YDEK, ADEK gibi oluumlar bu tr planlama srelerine katk getiren kurumlardr. f.Performans: Kamu idarelerinin (ilgili yksekretim kurumlar ve tek tek alanlarn) temel ilke ve politikalarna, hedef ve nceliklerine ynelik baar gstergeleri ile bunlara ne kadar ulatklarn; pratikte ise verilen grevi ne kadar baardklar ve daha da nemlisi rekabet veya gelir yaratma potansiyelini anlatmaktadr.63


g.eitlilik: Kurum proli inas, kurumlarn, yksekretim sistemi iinde ya da uluslararas balamda stnlk salamay dndkleri belirli alanlar gelitirmeleri anlamna gelmektedir. lk bata kurumsal zerklii artryor gibi grnse de gelir getirici etkinlik, kaynak yaratma, hibe, kredilendirme yollarnn eitlendirilmesi ve tabii esnek alma koullarn anlatmaktadr. h.Kalite Gvencesi ve Akreditasyon: Kalite gvencesi, stratejik planlama ve performans sisteminin bir paras konumundadr. Kurumsal deerlendirme, akreditasyon ve denetimi ierecek bir anlamda kullanlmaktadr. Sonu olarak irket ajanslarnn d denetimini esas almaktadr. Avrupa tescilli kalite gvencesi temsilcilikleri kurulacaktr. Bunlar kurumun tannrln (akreditasyonunu) garanti edecektir. EUA-IEP, YDEK, MDEK, ABET vb. oluumlar bu srecin paras konumundadr.64

i.

eğitim sen bologna kitabı

Documents